Book Title: Dharmottar Pradip
Author(s): Dalsukh Malvania
Publisher: Kashiprasad Jayswal Anushilan Samstha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004317/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sy. Tibetan Sanskrit Works Series Published under the patronage of the Government of the State of Bihar General Editor Dr. A. S. ALTEKAR, M.A., LL.B., D.Litt. Hon. Director, K. P. Jayaswal Research Institute, Patna and University Prof. of Ancient Indian History and Culture, Patna University. VOLUME II PANDITA DURVEKA MISRA'S DHARMOTTARAPRADIPA [Being a sub-commentary on Dharmottara's Nyayabindutika, a commentary on Dharmakirti's Nyayabindu] Edited by PANDITA DALSUKHBHAI MALVANIA Banaras Hindu University KASHIPRASAD JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE R A T N A 1955 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tibetan Sanskrit Works Series Published under the Patronage of the Government of the State of Bihar General Editor Dr. A. S. ALTEKAR, M.A., LL.B., D.Litt. Hon Director, K. P. Jayaswal Research Institute, Patna and University Prof. of Ancient Indian History and Culture, Patna University. VOLUME II PANDITA DURVEKA MISRA'S : DHARMOTTARAPRADIPA [Being a sub-commentary on Dharmottara's Nyayabindutika, a commentary on Dharmakirti's Nyayabindu] Edited by PANDITA DALSUKHBHAI MALVANIA Banaras Hindu University KASHIPRASAD JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE PATNA 19 55 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moTadezIya-saMskRtagranthamAlA / dvitIyaM puSpam / AcAryadharmakIrtikRtanyAyabindorAcAryadharmottarakRtaTIkAyA anuTIkArUpaH paNDitadurvekamizrakRto dhmntirprdiipH| [ nyAyavindunA taTTIkayA ca smnvitH|] kAzIhinduvizvavidyAlayAdhyApakena paNDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA-ityanena smpaaditH| kAzIprasAda-jAyasavAla-anuzIlanasaMsthA pATaliputram saMvat 2012 mUlyam-sArdhasaptarUpyakam / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PUBLISHED ON BEHALF OF THE K. P. JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE PATNA BY ITS HON. DIRECTOR, DR. A. S. ALTEKAR All rights reserved PRINTED IN INDIA BY RAMA KRISHNA DAS AT THE BANARAS HINDU UNIVERSITY PRESS BANARAS Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PANDITA DURVEKA MISRA'S DHARMOTTARAPRADIPA [Being a sub-commentary on Dharmottara's Nyayabindutika, a commentary on Dharmakirti's Nyayabindu] Deciphered and edited by PANDITA DALSUKHBHAI MALVANIA, Lecturer, College of Oriental Learning Banaras Hindu University KASHI PRASAD JAYA SWAL RESEARCH INSTITUTE R A T NA 1955) [ Price Rs. 7/8/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CONTENTS. v-vii 1. Abbreviations. 2. A Note by the Government of the State of Bihar. iii 3. Preface of the General Editor. 4. Introduction (English). i-xxxv .. (Hindi). 37-60 5. nyAyabindu-nyAyabinduTIkA-dharmottarapradIpAH / 1-257 1. pratyakSaparicchedaH / 1-86 2. svArthAnumAnaparicchedaH / 87-149 3. parArthAnumAnaparicchedaH / 150-257 6. Notes (TippaNAni). 259-274 7. Indices. 275-302 8. Errata. (zuddhipatrakam) 303 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Abbreviations. tattvasaM0 tatvasaMgrahaH (G. O. S. No. 30, 1926) tattvasaM0 paM0 tattvasaMgrahapaJjikA ( , ) tAtparya nyAyabinduTIkAyA anuTIkA tAtparyanibandhanam aprakAzitaM munizrIpuNya . vijayasatkam / nyAya0 Ti0 nyAyabinduTIkATippaNI (Bibliotbeca Buddhica Petrograd, ____Vol. XI) nyAya0 tA0 nyAyavArtikatAtparyaTIkA (Virianagaram Sanskrit Series, No. . 15, 1898) nyAyapra0 nyAyapraveza (G. O. S. No 38, 1930) nyAyamaM0 . nyAyamaJjarI (Virianagaram Sanskrit Series No. 10, 1895) nyAyA0 nyAyAvatAraH (nyAyAvatAravAtikavRttyantargataH) (siMghI jaina granthamAlA __ naM0 20, 1949) nyAya0 bhA0 nyAyabhASmam nyAya0 ma. Ti. nyAyabinduTIkATippaNI mallavAdikRtA aprakAzitA munizrIpuNyavijaya satkA / nyAyavA0 nyAyavArtikam (caukhambA saMskRta sIrIja, 1916) pANini pANinikRtASTAdhyAyI pramANamI0 pramANamImAMsA (siMghI jaina granthamAlA naM0 9, 1939) pramANavA0 pramANavArtikam AcAryamanorathanandikRtavRttisahitam / ... (J. B. O. R. S. 1937) . pramANavi0 pramANavinizcayaH (aprakAzitaH) pramANavi0 TI0 pramANavinizcayaTIkA (aprakAzitA) prameyaka0 prameyakamalamArtaNDa: (nirNayasAgara presa, 1941) pra0 svo0 pramANavArtikasvopajJaTIkA (kitAba mahala, ilAhAbAda, 1943) mano0 manorathanandikRtA pramANavArtikaTIkA (J. B. O. R.S. 1937) mahA0 vana0 mahAbhArata vanaparva vAdanyAya (mahAbodhi sosAyaTI, banArasa, 1936) vai0 sU0 vaizeSika sUtra vyA0 mahA0 vyAkaraNamahAbhASyam zlokavA0 zlokavArtikaM kumArilakRtam (Madras University, 1940) siddhibi0 siddhivinizcayaH (aprakAzitaH paM0 sUkhalAlajIsaMghavIsatkaH) hetu0 hetubinduH (G. O. S. No. 113, 1949) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50015 1. The Government of Bihar established the K. P. Jayaswal Research Institute at Patna in 1951 with the object, inter-alia, to promote historical research, archaeological excavations and investigations and publication of works of permanent value to scholars. This Institute is one of the five others planned by this Government as a token of their homage to the tradition of learning and scholarship for which ancient Bihar was noted. Apart from the Jayaswal Research Institute, three others have been established to give incentive to research and advancement of knowledge,-the Nalanda Institute of Research and PostGraduate studies in Buddhist learning and Pali at Nalanda, the Mithila Institute of Research and Post-Graduate studies in Sanskrit learning at Darbhanga and the Bihar Rashtra Bhasha Parishad for research and advanced studies in Hindi at Patna. . 2. As part of this programme of rehabilitating and reorientating ancient learning and scholarship, the editing and publication of the Tibetan Sanskrit Text Series has been undertaken with the co-operation of scholars in Bihar and * 'outside. The Government of Bihar hope to continue to sponsor such projects and trust that this humble service to the world of scholarship and learning would bear fruit in the fulness of time. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE OF THE GENERAL EDITOR The Kashi Prasad Jayaswal Research Institute has great pleasure in offering to the world of scholars the second volume of the Tibetan Sanskrit Texts Series - Dharmottarapradipa of Durveka. This work also deals with Buddhist Nyaya like its predecessor, Pramanavartika-Bhashya of Prajnakaragupta, and is also like that work, being published for the first time i Sanskrit from the photographs of a single MS. preserved in Tibet and brought to India by Sri. Rahula Sarkrityayana and kept in the Bihar Research Society. It is hoped that its publication will facilitate the studies and researches in Indian logic in general and Buddhist logic in particular. The present edition gives not only the text of Dharmottarapradipa of Durveka, but also of Nyayabindutika of Dharmottara, of which it is a commentary, and of Nyayabindu of Dharmakirti, which is the original work commented upon by Dharmottara. The past-mentioned two works have been published already more than once, but they also have been included in the present edition, as otherwise the Dharmottarapradipa of Durveka would not have been easily intelligible. There was an additional reason for including the text of the Nyayabindutika; two new and better MSS of that work had become available in the MSS Library of Jesalmere and we were in a position to utilise them for the new edition. In ancient and medieval India knowledge and scholarship were not narrow or compartmental. Hindu, Buddhist and Jain philosophers and logicians were studying, understanding and criticising where necessary, the views and theories of one another. The views of Buddhist Dignaga were criticised and commented upon by Hindu philosophers like Udyotakara and Kumarila and the Jain thinkers like Mallavadin ; these in their turn were reviewed by Dharmakirti in his Nyayabindu. Dharmakirti in his turn was criticised by Hindu philosophers Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( vi) like Vyomasiva, Jayanta and Vachaspati Misra. The views of, these scholars have been in turn surveyed by Durveka in his Dharmottarapradipa. The present work, and especially the learned notes which its editor has supplied at its end, will give the reader an interesting idea of this contact of mind with mind and thought with thought that was going on for nearly five centuries from c. 500 to 1,000 A.D. The contact was by no means purely acrimonious, but it helped the development of logic and philosophy. There is a general belief in modern times that commentators merely explain the original texts and do not make any contributions of their own. This is not entirely true. The development of the Hindu Law is largely due to the medieval commentators and the Mitakshara has almost entirely eclipsed the Yajnavalkyasmriti in the modern law courts. We have rather to look to commentaries and digests like the Mitakshara, the Mayukha and the Dayabhaga for the elucidation of the new developments in the Hindu law. In the realm of Nyaya also, we find that the great logicians like Dharmakirti, Prajnakaragupta and Durveka, while writing their commentaries, not only introduce new concepts but also correct the views of the revered scholars on whose works they are commenting. This is undoubtedly a pleasing feature of Hindu scholarship. Had it obtained a wider scope, India would have had greater intellectual advance and achievements to her credit. The K. P. Jayaswal Research Institute is thankful to Sri. Dalsukhbhai Malvania of the College of Oriental Learning, Hindu University, Banaras, for undertaking the editing and publication of this work. He has spared no pains in making it as flawless as possible. He has utilised two unpublished MSS of Nyayabindutika and given at the end references to other works where we have related passages to elucidate the view-points in the Dharmottarapradipa. His Introduction gives a learned account of the history of logic from the days of the Buddha to the end of the 11th century A.D. It is Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( vii ) hoped that this work, which gives the text of the Nyayabindu and the Nyayahindutika also, will be found to be very valuable to the students of the Indian logic. I cannot conclude this introduction without expressing my indebtedness to that great and distinguished scholar, Pandit Sukhlalji,--who has been working only with his jnanachakshu for the last forty years, for kindly going through the text of the present work and making a number of valuable suggestions. I am also indebted to Muni Punyavijayaji for placing at our disposal two unpublished MSS of Nyayabindutika, which has enabled us to bring out a better edition of the text. We hope that the K. P. Jayaswal Research Institute will continue to receive such valuable and disinterested cooperation from such scholars in future also. The Bihar Research Society, Patna, is the owner and custodian of the photo-negatives of the Sanskrit MSS, brought from Tibet by Tripitakacharya Rahula Sanksityayana, which are being utilised for the publication of this Series. The K. P. Jayaswal Research Institute desires to express its indebtedness to the Society for placing these MSS photographs at its disposal for their decipherment and publication. 1-9-1955 A. S. ALTEKAR Hon. Director, K. P. Jayaswal Research Institute, Patna. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION 1. Critical Apparatus The present volume includes the following three works : (1) Nyaya-bindu by Acharya Dharmakirti, (2) Nyayabindutika by Acharya Dharmottara, and (3) Dharmottara-pradipa, a subcommentary by Pandita Durveka Misra. The first two have been published in many editions in India and elsewhere. The Dharmottara-pradipa is being published here for the first time. In preparing the present edition, the following manuscripts and published works have been utilised : 1. A. This is a palm-leaf manuscript belonging to the santinatha Jaina Bhandara, Khambhat.1 It was written in Vikrama Samvat 1229 (1172 A.D.). It contains only the Nyayabindu-tika. Prof. Peterson had started printing his edition (P) on the basis of this manuscript. After completing the printing of the first chapter he happened to come across another manuscript (B). Therefore, he collated the two MSS. and gave a list of the different readings at the end of the first chapter. As regard to the subsequent chapters, he selected the more appropriate readings out of the two and included them in his text, and variants were given at the end. I have made use of these variants in my edition. 2. B. This manuscript is included in the Bhau Daji collection of MSS. in the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society. It contains the Nyaya-bindu as well as the Nyaya-bindutika. The collection of the Society records this manuscript as Laghu-dharmottara-sutra. Prof. Peterson has edited the Nyayabindu on the basis of this MS. He has also made use of this MS. in editing the Nyaya-bindu-tika. I have utilised the variants noted by him in his edition for the work. 3. C. This is a MS. of the Jaina Jnana Bhandara, Jaisalmer, established by Acharya Sri Jinabhadra Suri. It is a palm-leaf 1 For a detailed description, see Peterson's 'A Third Report of Operations in Search of Sanskrit MSS. in the Bombay Circle, 1887, No. 215. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION MS., numbered 364. It was copied by Purohita Hariyaka at the instance of Sravaka Dharanaka at the time of Acharya Sri Jinabhadra Suri, the pupil of Sri Jinaraja Suri, in V.S. 1490 (1433 A.D.). This MS. has been utilised for the first time for the present edition. It includes both the Nyayabindu as well as the Nyayabindu-tika. Muni Sri Punyavijayji was kind enough to note down the variants of this MS. 4. D. This MS. also belongs to the same Bhandara at Jaisalmer. It is a palm-leaf MS., numbered 376. It appears to be older than the aforesaid C MS. It has been corrected here and there by some reader. The revered Muni Sri Punyavijayji conjectures that it belongs to the second half of the 13th century. Both the Nvaya-bindu and its commentary are included in it. This MS. has been utilised for the first time in this edition. Like those of the MS. C, its variants have also been made available by Muni Sri Punyavijayji. There are also some marginal notes in this MS. They were also copied by the said Punyavijayji. These notes have been printed in the present edition with the mark 'fo' in the foot-notes. Some notes of the D MS. have been included in the text of the MS. B (See text p. 94). It shows that this MS. is older than the MS. B. 5. P. This is the first edition of the Nyaya-bindu-tika, edited by Prof. Peterson and published by the Asiatic Society of Bengal in the Bibliotheca Indica in 1889 A.D. The Nyaya-bindutika has been prepared on the basis of both the MSS. A and B., whereas the text of the Nyaya-bindu is finalised on that of the MS. B only. The second edition of this work was published in 1929 without any change whatsoever. Both these editions give at the outset the Nyaya-bindu-tika and at the end the text of the Nyaya-bindu. 6. E. This has been edited by Prof. Stcherbatsky and is published in the Bibliotheca Buddhica from Petrograd in 1918. It includes both the Nyaya-bindu and the Nyaya-bindu-tika. The editor has divided the Nyaya-bindu-prakarana into different sentences and has made it just like a sutra-grantha. The Nyayabindu-tika has been printed under the relevant Sutras of the Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION Nyayabindu. I have adopted almost the same method with some minor changes here and there. This has resulted in some difference in the numbering of Sutras. This edition has been prepared on the basis of the edition Pand the MS. of the Nyayabindu-tika belonging to Dr. Denison Ross. 7. H. This edition was published in Banaras in the Haridas Sanskrit Series Vol. No. 22, under the title of Nyaya-bindu in 1924. It followed the method of E. It was edited as well as translated into Hindi by Pt. Chandra Shekhar Shastri. It also contained a good introduction. I have made use of this edition. This work has been republished recently in 1954; but it is a reprint of the previous edition without any alteration. 8. N. This edition includes the Nyaya-bindu and the Nyayabindu-tika published as its Volume No. 1 by the Nutana Sanskrit Granthamala of Akola. It is printed in 1952. It is edited by Sri P. I. Tarkas, M.A., LL.B. This edition is chiefly based on the abovestated E 9. Photo MS. The photoes procured by Mahapandita Rahula Sanktityayana of the palm-leaf MSS. of some Sanskrit works in Tibet have been preserved in the Bihar Research Society, Patna, in thirteen albums. Of them, the 13th album, contains the Dharmottara-pradipa in 28 plates. This sub-commentary is being published in the present volume for the first time. Each of the plates bears. the caption fao 37o, suggesting that the work is Hetu-bindu-anutika. The work however is Nyaya-bindu-anutika, which has been called Dharmottara-pradipa by the commentator himself. The original copy covers 84 leaves. It is written in Newari script. When the photo-copy was made, the 60th leaf was not reversed. Consequently, 60 A has been photographed twice, whereas there is no photo of the reverse, i.e., 60B. The MS. is correct, but here and there it is indistinct. The first leaf is in a mutilated condition. Of the four MSS. A. B. C. and D., A and B belong to separate groups. There are many places where A gives readings quite different from the rest. Similarly, there are so many places where we find the readings in B differing from the rest. It Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iv INTRODUCTION can be inferred from these facts that A and B have been copied from different original MSS. MS. D is closer to B than A, whereas C resembles A more than B. There are certain variants in C that are not found in any MS. The same is the case with D. It is therefore permissible to conjecture that though D has a close similarity with B, it was not merely copied from it. Similar is the case of the relationship between C and A. I have prepared the present edition on the basis of the above-mentioned material. I have incorporated those readings in the text of Nyaya-bindu-tika, which are accepted by the Dharmottara-pradipa; other variants have been noted down in the foot-notes. I have adopted this method in view of the fact that. the main aim of present work is to edit the Dharmottara-pradipa. Where I could not find a pratika in the Dharmottara-pradipa, I have selected the most appropriate reading from various MSS. for the text, and the rest have been noted in the foot-notes. The readings that are not recorded in the MSS., but are available only in the printed editions, have been noted in the foot-notes and have not been included in the text. ' There is only one MS. of the Dharmottara-pradipa available to us; hence it has been adopted as it stands. To indicate corrections and additions I have used round brackets () and square brackets [] respectively. For example, in the case of the first leaf of the Dharmottara-pradipa which is mutilated, all my addition's to the text have been included in square brackets" [ ]'. Similarly, the words that are omitted or too faint to be deciphered have been added by me and enclosed in the same type of brackets [ ]. With regard to corrections, I have indicated them in round brackets (. For example, at eta has been replaced by (atsiya) 2. The portion that could not be read has been indicated with the mark............ . Since there is only one MS. of the Dharmottara-pradipa I have indicated its leaf-numbers by 1b, 2a etc. 1 p. 1-2. . p. 3. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION 2. Notes (Tippani) I have given notes at the end of the Dharmottara-pradipa. They give the references to similar discussions in other works of Dharmakirti, where we find the subject-matter of the Nyayabindu and its commentaries treated in brief or exhaustively. I have also given references from two unpublished Tippanas of the Nyaya-bindu-tika as well as the published Tippani to support the Dharmottara-pradipa, where Durveka has indicated the refutation of other views in Dharmottara's commentary. The Nyayamanjari and Nyaya-vartikatatparya-tika refute the views held by the Nyaya-bindu at many places; some of these have been indicated in my notes. 3. Indices Seven indices have been supplied at the end of this volume : one for the Nyaya-bindu, three for the Nyaya-bindu-tika, and three for the Dharmottara-pradipa. Index I includes all the important philosophical and other terms in the Nyaya-bindu. Only three proper names are found in the Nyaya-bindu. They are also indexed in Index I, but have been printed in black letters. Indices II, III and IV include all the important philosophical terms, the proper names and the quotations respectively in the Nyaya-bindutika. Indices V, VI and VII include all the important philosophical terms, the proper names and the quotations respectively in the Dharmottara-pradipa. It is hoped that scholars engaged in research might be benefited by these Indices. 4. Acknowledgements It is my pleasant duty to record first of all my gratefulness to Dr. A. S. Altekar, Hon. Director, K. P. Jayaswal Research Institute, who prepared a scheme to publish the MSS. brought by Pt. Rahulji from Tibet and gave me an opportunity to edit the Dharmottara-pradipa. For a long time I was thinking of preparing a critical edition of the Nyaya-bindu with the commentary of Dharmottara, and I am very much indebted to Dr. Altekar for kindly giving me an opportunity to do this by agreeing to include the Nyaya-bindu text and its commentary also in the Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION present work. He also took considerable pains in giving the final touches to my English Introduction and in revising its proofs. My indebtedness is also due to Pt. Sukhlalji for helping me in correcting the MS. of the Dharmottarapradipa. I have no words to express my gratefulness to the generosity of the revered Muni Punyavijayji. He readily gave me all the material at his disposal that could assist me in editing the volume. I am grateful to him for this generous help and. beg further blessings from him. I have made ample use of the Buddhist Logic by Prof. Stcherbatsky, and the History of Buddhism by Bu-ston (trans. Dr. E. Obermiller) in writing the Introduction to this edition. Hence my thankfulness is also due to these authors. Let me also express my feeling of gratefulness to the Editors and Publishers of the different editions of the Nyaya-bindu utilised by me. I have to thank my pupil and friend Dr. Mohanlal Mehta, M.A., Ph.D., Sastracharya, for translating my. Hindi introduction into English. I am also indebted to Dr. T.R. V. Murti for revising the English translation of my Introduction. I am also thankful to Sri Ramakrishna Das, Manager, Banaras Hindu University Press, for printing this volume very promptly. II 1. Foundations of Buddhist Logic It is evident from the study of the Pali-Tripitakas that Lord Buddha was not satisfied either with the contemporary religious practices or with philosophical speculations. The Suttapitaka shows how the Buddha visited a number of ascetics to learn the true path of salvation but could get satisfaction from none of them. At last he had to find out the way to Nirvana by himself and set the Wheel of Law in motion, when he discovered the four Arya-satyas (Noble truths), Anatmavada (nosoul theory) and Madhyama-pratipada (Middle path). His teachings on these points constitute the original Buddhist religion and philosophy. Majjhima-nikaya : Ariyapariye sana-Sutta, 1, 26; Bodhirajakumara-Sutta, 2. 45. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION Although Buddhism does not believe in soul, its viewpoint is essentially spiritual because it believes in the theory of karma, bondage, liberation etc. According to the Buddha the ultimate truths are to be realised through deep samadhi ; they cannot be established by intellectual discussions. Buddhism therefore should not have entangled itself in logical discussions ; but the prevailing atmosphere rendered this impossible, if it was to successfully defend itself and propagate its views. The Charvakas, who believed in the material happiness alone as the goal of human endeavour, were as vehement in advocating their views as the Sramanas, who held the mortification of the flesh as the only path for spiritual salvation. The Vedic kamya-karmamarga was advocated in one quarter, while serene contemplation of Brahman was preached in another. These different schools were vigorously advocating their own views and attacking those of their opponents. Such being the situation, the Buddha and his disciples' could not avoid recourse to logical disputes and discussions in order to refute the theories of the opponents and to establish their own views. It was in these discussions that the foundation of Buddhist logic was laid. In the Pali Tripitakas there are many suttas, dealing with the Buddha's, discussions with many Brahmanas and ascetics. In them we find that the Buddha refutes the theories of the opponents by various arguments and establishes his own views. The study of these suttas makes it quite definite that while refuting the views of other systems the Buddha does not rely on any scripture or authority but gives his own arguments, which are chiefly based on apt illustrations (drishtanta) and not on universal concomitance (vyapti). He establishes his view as well as refutes that of the opponent through the same techni que. His strong forte is a convincing illustration, which cannot but disarm his opponent and extort his assent. This was the general technique of discussions at that time followed also in the Upanishads. They also prove the existence of Brahman through various apt illustrations. Therefore, we can 1 Digha-nikaya--potthapada-sutta, 1, 9; Tevijja-sutta, 1, 13; Mahahidana'sutta, 2, 15; Anguttara-nikaya-Veranjaka-sutta, 8, 1, 2, 1. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uin INTRODUCTION maintain that the discussions held at that time mainly relied on illustrations and analogies. This is the reason why the ancient works on logic discuss the question of 'Sophistic Answers' (Jatyuttara) in detail. Sophistic discussions are mainly based on homogeneous and heterogeneous types of examples. The Nyaya-sutra' and ancient Buddhist works on logic do not discuss in detail the problem of inference and invariable concomitance but analyse the process of 'Sophistic Answers'. The Nyaya-Sutra and ancient works on Buddhist logic include in them primarily the subjects relating to discussions and not the questions of pure logic. From a comparison of the Nyaya-Sutra, Charaka-Samhita, and Upayabridaya, it is clear that in the ancient logical methods there existed no fundamental difference on the basis of which the Buddhist logical method could be differentiated from that of non-Buddhist systems. The subjects to be proved were certainly different but the method of proving them was almost the same. Whether it was a matter of the existence of a permanent soul or that of a momentary consciousness, the method of argumentation was more or less the same, and it was generally accepted by all the schools. This is the reason why there was no separate Buddhist logic in ancient times. This however does not mean that the Buddhists did not play any role in ancient Indian logic. Nor do we want to advocate the view that there is absolute unanimity among the processes of argumentation of the Nyaya-sutra, Charaka, Upaya-hridya, Tarka-sastra etc. They do differ in certain 'Sophistic Answers;' nevertheless their dialectical methods are not absolutely independent from one another. A comparative study certainly shows that the ancient dialectical method was substantially the samel in all the schools. Both the Vedic as well as the Buddhist systems played an important part in developing the dialectical method, which later served as the foundation for the development of both the Vedic and the Buddhist logic. 2. Significance of Dialectics in Buddhism It was in the life-time of Lord Buddha that Buddhism For reference see Tucci--Pre-Dinnaga-Buddhist-texts (G.O.S.), Introduction, page 16. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION ix developed into a systematic Holy Order (Sangha). To fulfill the needs of the Sangha it became necessary continuously to increase the followers of Buddhism. This was possible only through a proper propagation of Buddhism. The best method to propagate a faith is to explain and analyse the tenets of the system through a dialectical approach. In Buddhism the dialectical approach reached such a climax that some Buddhist scholars regarded Dialectics as an integral portion of the Abhidhamma.1 But really speaking, Dialectics is a secular science, and not a spiritual discipline. The primary aim of Dialectics is to win the battle of words by defeating or confounding the opponent. In doing so, on some occasions one has to keep aside one's own scriptural tenets and try to win the case by other means. Keeping this point in view, the Vyakhyayukti points out how very often a logician does not care to follow the scripture? ; in fact he has no direct realisation of truth through the self experience of samadhi. His frequent ignorance or scanty regard for the scriptural truth often cuts at the very root of a system. That is why Acharya Asanga says that argumentation should follow the scripture.3 We should argue on the basis of scriptural tenets, since Authority (apta-vakya) is the foundation of truth, and not argument. It is in this way, as pointed out by Acharya Asanga, that the study of the art of Dialectics with other arts became necessary to refute the position held by the opponent.4 Thus, we arrive at the conclusion that though the Buddha aimed at preaching the way to Nirvana through self-realisation, it became necessary to learn the Dialectical method of discussion which is purely empirical in character. 1 Bu-ston, History of Buddhism-Trans. Dr. E. Obermiller, Heidelberg, 1931, part I, p. 45. 2 Ibid. 3 'adRSTasatyAzrayo hi tarkaH kazcidAgamanizrito bhavati / ' -Mahayanasutralankara, 1, 12. * Mahayana-sutralankara, 11, 60. [Compare the view of Sankara - If ITAT: TTTT Team apratiSThA bhavanti / ata AgamavazenAgamAnusAritarkavazena ca cetanaM brahma jagataH kAraNamiti 'faqat I Vedanta-sutra, II. 1. 11. Gen. Editor.] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION It is distinctly mentioned in the Pramana-samuchchaya that "it has been composed in order to cause those that adhere to heterodox views to obstain from them, since they are false, by discussing the modes of cognition and their (respective) objects. It does not, however, intend to convert any one to Buddhism by these means only, for the Doctrine is not the object of Dialectics. But, if heretical views are rejected, the Teacher's Doctrine is studied and apprehended without difficulty, since all the numerous impediments are withdrawn. He that leads to the Absolute Truth by the way of Dialectics, will be very far from the teaching of the Buddha and fail. Nevertheless, if the essence of the Lord's Teaching will endure change, it is advisable to probe it by Logic". 1 This passage clearly indicates the importance of Dialectics in Buddhism as also its limitations. 3. Seeds of Buddhist Logic in the Pramana-samuchchaya When importance came to be attached to Dialectics for propagating religious tenets, it was natural to develop some definite method of Dialectics to analyse philosophical doctrines Till the age of Acharya Dinnaga, the Buddhists used to apply the common Dialectics to prove their own views. They did not make any serious attempt to establish an independent method of their own Dialectics. They, however, realised the shortcomings of the common logical method. They began to feel the necessity of a more advanced method of Dialectics to prove the doctrines in a subtle manner. They also realised the fact that it is not sufficient to probe the views of other systems in order to establish a new doctrine. It is equally necessary to probe the means that are meant to defeat the opponent. Having this fact in view, Dinnaga composed different books on logic from the viewpoint of Buddhism. Relying mainly upon the Buddhist traditional accounts Dr. Bhattacharya has advocated the view that the date of Dinnaga was c. 345-425 A.D.2 'Dinnaga was born in a Brahmana family of Simha-vaktra near Kanchi. He was admitted to the Order 1 Buston-History of Buddhism, Part I, p. 46. 2 Tattva-sangraha, Intro. p. 73. -- Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION The B by Nagadatta of the Vatsiputriya sect, and attained erudition in the Tripitaka of the Hinayana. Afterwards he became a disciple of Acharya Vasubandhul with whom he studied all the Pitakas of the Mahayana. A few years later, he was invited to Nalanda, where he defeated his opponents and won them over to the doctrine of the Buddha. Since he had refuted chiefly the Tirtha controversialists, he was called a 'Fighting Bull' or a 'Bull in discussion' (tarka-pungava). He lived a considerable part of his life in Andhra. He is said to have died in a solitary wood in Orissa.'2 Lama Taranatha has mentioned these facts about the life of Dinnaga.. The following are the works of Dinnaga on Logic :(1) Pramana-samuchchaya, (2) Hetu-chakra-samarthana, (3) Pramana-samuchchaya-vritti, (4) Nyaya-dvara or Nyayamukha, (5) Alambana-pariksha, (7) Alambana pariksha-vritti, and (8) Trikala-pariksha. The Buddhist works on logic composed before the Pramanasamuchchaya of Dinnaga discuss the problem of pramana (valid knowledge or means of valid knowledge) either very casually or not at all. They primarily deal with the subjects relating to discussions. The Vada-vidhi or Vada-vidhana, Upaya-bridaya, Tarkasastra and Nyaya-mukha, primarily concern themselves with the study of jati and nigraha-sthana and the merits and defects of discussion. The Vigraha-vyavartini of Nagarjuna questions the very existence of pramana and shows that it is incompetent to prove anything. Even the Nyaya-sutra is not a work on pure logic, since it is concerned mainly with the topics of discussion. There is no work composed before Dinnaga dealing with the * problem of pramana exclusively. This being the case, the title conferred on Dinnaga as the Father of Medieval Indian Logic is well deserved. Granting that Dinnaga is the Father of Medieval Indian Logic, it goes without saying that he is the father of Buddhist logic. The new method of Dinnaga was followed both by the . 1 The Naya-chakravritti mentions Dinnaga as a disciple of Vasubandhu, 2 S. Vidyabhusbana--History of Indian Logic, p. 272. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION followers of the Buddhist as well as the non-Buddhist systems. Sankara-svami, a disciple of Dinnaga himself, composed the Nyaya-pravesa, a summary exposition of the works of Dinnaga.l Dharma-pala, the teacher of Dharmakirti, commented upon the Alambana-pariksha of Dirnaga. Jinedrabuddhi wrote a commentary on the Pramana-samuchchaya called Vi salamalavati. Isvarasena must also have composed some work, original or a commentary, since Dharmakirti has refuted his views. It is said that Dharmakirti had studied the Pramana-samuchchaya with Isvarasena.2 Thus, the tradition established by Dinnaga began to grow. Dharmakirti also wrote a commentary on the Pramana-samuchchaya. This commentary is known as Pramana-vartika. This commentary just like the Nyaya-vartika of Uddyotakara proved more famous. and successful than the work commented upon. Consequently the Pramana-vartika and other works by Dharmakirti became popular and occupied a prominent place in the field of Buddhist learning. The opponents also began to refute the views of Buddhism woven in the works of Dharmakirti instead of those in the works of Dinnaga. Dharmakirti replaced Dirnaga in all spheres. Hence, we can maintain that Dharmakirti gave a new shape to the dialectical tradition of Dinnaga. This tradition was further developed by Devendrabuddhi, Santabhadra, Vinitadeva, Dharmakara-datta (Archata), Dharmottara, Prajnakara, etc. When Buddhist monasteries were destroyed at the time of the Muslim conquest, the development of Buddhist Logic came to an end in India. In Tibet and China, however, it continued to prosper. Non-Buddhist systems also realised the necessity of independent works on Logic. The Mimamsaka schools that were primarily concerned with the exposition of sacrificial practices also realised the need of logical works. Kumarila composed Slokavartika and Prabhakara wrote Brihati from the standpoint of Mimamsa. The Naiyayikas also wrote independent works on logic like Nyaya-sara. The Tattva-chintamani of Gangesa gave a new impetus to the logical method of thinking. His 1 A. B. Dhruva-Nyaya-pravesa, Intro. p. xiii. 2 History of Indian Logic, p. 397. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xiii foot-steps are being followed even to-day in the Navya-nyaya school. Vedanta also did the same. The Vedanta-paribhasha and the like are its fruits. As regards the Jainas, they have mostly composed works on logic since their entrance into the philosophical field. The Nyayavatara of Siddhasena, the Nyaya-vinischaya of Akalanka, the Pramana-pariksha of Vidyananda, the Parikshamukha of Manikyanandi and the Tarkabhasha of Yasovijaya, are some of the Jaina works on logic. As a result of the emphasis on the exposition of pramanas in the works on logic the discussions on jatyuttara and nigrahasthana that were considered as the primary ones in ancient logic, became secondary in the Medieval Age. Moreover the method of the jatyuttara 'was considered as improper. Dharmakirti through his Vada-nyaya criticised the method of jati and nigrahasthana and proved them to be futile. In his Nyaya-bindu, he wrote only one sentence to condemn jatyuttara and showed that jatyuttara is not a defect (dushana) but a fallacy of defect. In logic, when we analyse the nature of svartha-anumana (inference for one's own self) and parartha-anumana (inference for others), the analysis of jatyuttaras becomes easier and their futility becomes apparent. It is, therefore, natural that the importance of the discussion of jatyuttara should lose its significance. The main line of demarcation between ancient and medieval logic consists 'in the fact that whereas in ancient logic the discussion of jati and nigrahasthana occupied primary place, it became secondary in the Medieval Age. The great popularity and prominence of the study of Nyaya in Medieval Buddhism is clearly demonstrated by the fact that it produced more first class works on Dialectics than upon the nature and realisation of Nirvana. If there is any maturity in the works on Sunyavada or Vijnanavada, it is due to their methods of logical treatment. The clever exposition of the Vijnanavada and the Sunyavada became possible only with the help of dialectics. Even the refutation of the logical process could be supported only by logical method. The works composed on logic in medieval period formed a separate class, so important Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv INTRODUCTION that its study became essential even for a monk primarily concerned with spiritual discipline and progress. 4. Dharmakirti and his tradition When Acharya Dinnaga-criticised the logical tenets of other philosophical systems, a reaction in the Hindu philosophical systems was but natural. Udyotakara, an exponent of Nyaya philosophy, criticised the views of Dinnaga and established the views of his own system. The same was done by Kumarila, an advocate of Mimamsa. The Jaina Acharyas like Mallavadi also refuted the views held by Dinnaga. Consequently the Buddhist scholars became more cautious with regard to their logical analysis. Dharmakirti was one of them; he analysed the views of Dinnaga thoroughly and carefully. Moreover, he criticised the views of Udyotakara, Kumarila, etc. and stringthened the foundations of Buddhist Logic. His target of criticism was not only the Vedic systems but also some of the subjects of Buddhist scholars like Dinnaga, Isvarasena, etc., whose points did not appeal him. He thus became a real Vartikakara of Dirnaga and firmly established the science of Logic, so essential to expound the Vijnanavada. According to Bu-ston, all the seven works of Dharmakirti are just the Vartikas on the Pramana-samuchchaya. But Dharmakirti himself admits this only in the case of Pramana-vartika and not of others. As a matter of fact, all the works by Dharmakirti are meant to explain the subjects treated in the Pramana-samuchchaya ; and hence, they may be called as the Vartikas upon them. It is an irony of fate that the works of Dharmakirti, which were intended to explain the theories of the Pramana-samuchchaya, should have superseded the original work by their superior merit. The following are the seven treatises by Dharmakirti :(1) Pramana-vartika, (2) Pramana-vini schaya,1 (3) Nyaya bindu, (4) Hetu-bindu,2 (5) Vada-nyaya, (6) Sambandha1 Available in Tibetan only. 2 The commentary on it is extant in Sanskrit but the Text has been retranslated into Sanskrit from Tibetan. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XV INTRODUCTION parik sha 1 and (7) Santanantara-siddhi.2 In addition to these, he has also composed commentaries on the Svarthanumana-parichchheda of the Pramana-vartika and the Sambandha-pariksha. According to Bu-ston, the seven treatises consist of three * main works, which may be compared to a body, and four supplementary ones, which act as its limbs. The first are the Nyaya-bindu, Pramana-vini schaya, and Pramana-vartika, which demonstrate the means of easily apprehending the modes of correct knowledge for scholars of acute, ordinary, and weak intellectual ability. "The Pramana-vinischaya", says the Kashmirian Pandita Jnanasri, "is not to be regarded as a commentary on the Pramana-samuchchaya". Acharya Dharmottara, on the contrary, says that it was a commentary on the work in question, and this opinion is to be regarded as correct. The four supplementary works do not deal with the topic of sense-perception. The subject of inference is treated in detail by two works--the Hetu-bindu, which contains an investigation of three kinds of hetu and the sambandha-pariksha, which deals with the problem of relation. The syllogism is enlarged upon in the Vada-nyaya. It also examines in detail the conception of jatyuttara and nigrahasthana as accepted by Nyaya. The Santanantara-siddhi shows that from the viewpoint of Empirical Reality, the inference of the existence of other minds does not conflict with Idealism.3 According to tradition Dharmakirti was born in the South, in the village of Trimalaya, in a Brahmana family and received a Brahmanical education. He then became interested in Buddhism. Desiring to receive instruction from a direct pupil of Vasubandhu he arrived at Nalanda where Dharmapala, a pupil of Vasubandhu was still living, although very old. His interest in logical problems was aroused, but Dinnaga was no more alive; he therefore directed his steps towards Isvarasena, a direct pupil of the great logician. 1 Almost all its verses are quoted in the Prameya-kamala-martanda, pp. 504-511 and the Syadvada-ratnakara, p. 812 and by Pt. Rahulji in his introduction to Pramanavartikabhashya. 2 Available in Tibetan only. 3 Bu-ston--History of Buddhism, pp. 44-5. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi INTRODUCTION He soon surpassed his master in the understanding of Dinnaga's system. The remaining part of his life was spent in teaching, public discussions, active propaganda and composition of works. He died in Kalinga in a monastery founded by him, surrounded by his pupils.1 According to the Tibetan tradition, Kumarila and Dharmakirti are regarded as contemporaries.2 Kumarila has refuted the views held by Dinnaga but not by Dharmakirti. Dharmakir has, on the other hand, refuted the views of Kumarila.3 This being the case, Kumarila might be supposed to be an elder contemporary of Dharmakirti. Acharya Dharmakirti is said to have been a pupil of Dharmapala, and Dharmapala is regarded as a pupil of Vasubandhu. There are two Vasubandhus : the first was born in c. 320 A.D. and died in c. 380 A.D., whereas the second one was born in c. 400 A.D. and died in c. 480 A.D. This is the view held by Prof. Frauwallner.4 Dharmapala cannot be supposed to be a pupil of Vasubandhu the first, inasmuch as Silabhadra a pupil of Dharmapala was alive in 637 A.D., when Hiuen-Tsang went to Nalanda, Acharya Dharmakirti studied logic with Isvarasena, although his religious teacher was Acharya Dharmapala. This shows that most probably Dharmapala was counting his last days when Dharmakirti became his disciple. Hiuen Tsang could see only the remains of the Buddhist monastery in Kausambi, where Dharmapala had defeated his rivals in discussions. Under these circumstances we have to hold that Dharmapala died many years before the visit of Hiuen Tsang (629-645 A.D). If we assume that the death of Vasubandhu, the teacher of Dharmapala, took place in 480 A.D., we cannot go beyond 550 A.D. as regards the death of Dharmapala himself. From this statement it follows that the time of Dharmakirti can be placed somewhere between 550-600 A.D. Granting this fact, it is not possible for Dharma 1 Stcherbatsky-Buddhist Logic, vol. I, pp. 34-35. 2 Bhattacharya--Tattva-sangraha, Intro. p. 80. 3 Pt. M. K. Jain-Akalanka-grantha-traya, Intro. p. 18. * On the Date of Vasubandhu, 1951, pp. 54-55. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xvii kirti to have studied with Isvarasena, a pupil of Dinnaga. Or, Isvarasena cannot be supposed to be a direct disciple of Dinnaga (c. 345-415 A.D.). Dharmakirti has refuted the views held by Kumarila. According to Dr. Kunhan Raja, Kumarila's time is c. 550 A.D.; Supporting view of Prof. Bruno he states that the time of Bhartrihari does not go against this view. The Bhartrihari referred to by Itsing might be some one else. Therefore, we see no contradiction with regard to the time of Dharmakirti and that of Kumarila.. Some hold that the date of Dharmakirti should be fixed somewhere after 635 A.D., inasmuch as Hiuen Tsang has not refared to the name of Dharmakirti. The weakness of this argument has been shown by Pt. Rahulji in his Introduction to the Vada-nyaya, and therefore we need not consider it again. Pt. Mahendra Kumar has made an attempt to refute the arguments advanced by Rahulji.3 But his arguments hardly carry conviction in view of the arguments advanced by Prof. Bruno to fix the date of Bhartsihari in 450 A.D. instead of 600-650 A.D. Thus, when there is a change in the date of Kumarila, there is no sense in not admitting a change in the date of Dharmakirti. The views of Dharmakirti have been criticised by Vyomasiva, Salikanatha, Jayanta, Vachaspati Misra, Akalanka, and others. The commentators following Dharmakirti have no doubt made an attempt to meet these charges. Prof. Stcherbatsky classifies these commentators into three categories : (1) The philological school of commentators, (2) the philosophical school of commentators, (3) the religious school of commentators. The first school was initiated by Devendrabuddhi. Bus-ton holds that Devendrabuddhi was a pupil of Dharmakirti. Dharmakirti rejected the commentary composed by Devendrabuddhi on the Pramana-vartika twice. At the third time he, however, accepted it though not completely satisfactory, realising that his obstruse C. Kunhan Raja-Sloka-vartika-tatparya-tika, Intro. p. 17. 2 Vada-nyaya, Intro. p. 5. 3 Akalanka-grantha-traya, Intro. p. 21. Stcherbatsky-Buddhist Logic, vol. I, pp. 39-47. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii INTRODUCTION work will never be fully understood. And as runs the tradition, he added at the end of the Pramana-vartika a karika to the effect, just as a river disappears in the ocean, so this my science will disappear and perish'.1 Sakyabuddhi, Prabhabuddhi, etc. are the commentators who followed Devendrabuddhi and commented on the Pramanavartika. Vinitadeva also comes under this category. But he did not compose any commentary on the Pramana-vartika. He, on the contrary, commented upon the Pramana-vinischaya and Nyaya-bindu. The second school consists of those commentators that have analysed the views of Dharmakirti purely on philosophical basis. This school was initiated by Dharmottara, who composed commentaries on the Pramana-vinischaya and Nyaya-bindu. His approach is purely logical. Since Dharmottara's activities were confined to Kashmir, his school is also called Kashmiri School. There is no doubt that the views held by Dharmakirti were made explicit by Dharmottara. What Dharmakirti expected from his direct pupil Devendrabuddhi, was fulfilled by Dharmottara. Anandavardhana, the author of Dhvanyaloka, also composed a sub-commentary on the commentary on the Pramana-vinischaya, which is not available.2 Jnanasri has also composed a subcommentary on the commentary by Dharmottara. Sankarananda, a Brahmana Pandita, also started writing a commentary on the Pramana-vartika which could not be completed. The third school is headed by Prajnakaragupta. He composed a commentary called Pramana-vartika-alankara on the Pramana-vartika excluding the Svarthanumana chapter. It is also called Pramana-vartika-bhasya. In the opinion of the commentators of this school, the Pramana chapter in the Pramana 1 Bus-ton-History of Buddhism, Pt. II, pp. 154-5. There is no such verse in the printed edition of the Pramana-vartika. Bus-ton might have followed the following verse of the Dhvanyaloka (p. 217) anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinApyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi / mataM mama jagatyalabdhasadRzapratigrAhakam prayAsyati payonidheH paya iva svadehe jarAma // 2 Buddhist Logic, Vol. I, p. 41; Dhvanyalokatika, p. 233. The name of the sub-commentary is dharmottamA. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xix vartika is more important, since it deals with the Omniscience as well as the Dharmakaya of the Buddha. They maintain that the significance of the Pramana-vartika does not consist in the fact of its being a treatise on logic, but in its treatment of the fundamental Reality of the Mahayana in the form of the Buddha and his specific virtues. The main object of the Pramana-vartika is to treat of the Dharmakaya, Svabhavakaya, and Jnanakaya of the Buddha. There have been many writers following Prajnakara. But they also differ from one another. Jina has supported the views held by Prajnakara and composed a commentary on the Alankara of Prajnakara. Ravigupta, who was a direct pupil of Prajnakara, also composed a commentary on the Alankara. Jina has criticised many views of Ravigupta in his commentary.1 Yamari, a pupil of Jnanasri, also composed a commentary on the Alarkara and criticised the views of Jina. Karnagomi has commented upon one chapter which was not commented upon by Prajnakara. Therefore he should also be included in the School of Dharmottara.. The commentary by Manorathanandi, which is extant, is on all the four chapters. The order of the chapters is changed and the commentary only gives verbal meanings. The commentaries on the treatises of Dharmakirti were not confined to the Sanskrit language only. Commentaries in Tibet were also composed as Buddhism spread in that territory. These commentaries are being studied even in the present age in Buddhist monasteries. It will be thus seen how the seed of Buddhist Logic sown by Dinnaga developed into a huge tree with many extensive and mighty branches like Dharmakirti, Devendrabuddhi, Dharmottara, Prajnakaragupta and others. 5. The Nyaya-bindu When there were a good number of works on logic, it was but natural to feel the necessity of a treatise explaining the principles of logic in a brief style. Dharmakirti's Nyaya-bindu is in 1 Rahulji mentions Jayananta, see, Vadanyaya, app. p. 8. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION implementation of that necessity. Durveka declares that the Nyaya-hindu is meant for those of brief interest in logic and therefore, in spite of the presence of a treatise like the Pramanavartika it serves its own purpose. It is a matter of controversy as to which school of Buddhism does the Nyaya-bindu belong. It is beyond any doubt that Dinnaga and Dharmakirti belong to the school of Yogachara-vijnana-vada. But the study of the Nyaya-bindu does not show that it was composed from the standpoint of the Yogachara school. Yogachara believes that external objects are absolutely non-existent. The Nyaya-bindu deals with the definition of svalakshana and the like in such a manner that compels us to conclude that it is not a treatise from the viewpoint of Yogachara. But the author, Dharmakirti has defended the views of Yogachara in his works like Pramana-vartika very strongly. This being the case, how is it possible that he left the ideology of Yogachara and accepted that of Sautrantika in the Nyaya-bindu? Some of the commentators have indicated that some of the Sutras of the Nyayabindu are intended to combine the views of both these schools. Other commentators like Durveka object to this view and maintain that the treatise is composed purely from the standpoint of the Sautrantikas. In this connection we should note that the Yogachara believes in the existence of external objects from the standpoint of samvriti-satya, i.e., Empirical Reality, and not from that of paramarthika-satya i.e., Ultimate Reality. Therefore, the treatment of pramana, prameya, etc., is empirical in character. Hence, the discussion on logic etc. is only empirically real. The ultimate Reality is the subject of self-experience, and is thus indescribable. Discussions regarding pramana, prameya, etc., can be carried on empirical grounds. The Sautrantika system, which believes in the existence of external objects and undertakes discussion on that very basis, can provide good grounds for the pramanaprameya treatment. We can, therefore, maintain that the Pramana _1 "nanu vArtikAdinaiva samyagjJAnasya vyutpAdanAt kathamasya na vaiyarthyamiti cet; saMkSiptarucIn prAjJAn adhikRtyedaM praNItamityadoSaH |"-dhrmottrprdiip -pR0 35 / Self Stedina Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xxi vartika deals with the paramartbika standpoint of the system, whereas the Nyaya-bindu represents its vyavaharika viewpoint. It is just natural that the Sautrantika viewpoint predominates the Vyavabarika side. To this extent we can maintain that the Nyaya-bindu represents the Sautrantika system. Having refuted the treatment of pramana-prameya of other systems and shown its real nature according to Sautrantika, it becomes easy to show how even the Sautrantika treatment is inadequate and unsatisfactory from the ultimate standpoint. Dharmakirti follows this procedure in his Pramana-vartika. After establishing the standpoint of Sautrantika, he refutes the existence of external objects and proves the Ultimate Reality of Consciousness alone ( vijnaptimatrata ). Therefore, we can justly maintain that it is only to represent the Empirical standpoint that Dharmakirti has followed the Sautrantika system in his Nyayabindu. He was essentially a follower of Vijnanavada so far as his ultimate position was concerned. The Tatparya-nibandhana-tippana on the Nyaya-bindu-tika holds that Dharmottara explains the term 'samyag-jnana' as 'avisamvadijnana meaning thereby knowledge without 'vi samvada' (contradiction). He does not mean by 'samyag-jnana' 'aviparyasta-jnana'. To equate 'aviparyasta-jnana' with 'samyag-jnana' would be inconsistent with the position of Yogachara, which maintains that no knowledge except that of Tathagata is aviparyasta-abhranta. This being the case no salambana (with-basis) knowledge of an ordinary person is abhranta and therefore, valid. From the empirical point, however, this type of knowledge can be avi samvadi and hence valid. Therefore, if we explain the term samyag-jnana, in the form of 'avisamvadi-jnana' it would be in consonance with the postulates of both the Sautrantika and Yogachara systems.2 It has been further explained how the definition of pratyaksha (perception) also can be explained in a manner acceptable to both these systems. Before explaining his own viewpoint the author has quoted. an earlier view in these words : In the definition of pratyaksha 1 Pramana-vartika, 2, 320. 2 Tatparya-nibandhana, p. 7. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii INTRODUCTION the term abbranta is meant to exclude illusory knowledge such as that of the taimirika person, suffering from eye defects; whereas the term kalpanapodha is meant to exclude inference. The term abhranta should not be meant to exclude that bhranti also which is due to alambana according to Yogachara. Otherwise the Yogachara view would be disregarded. As the Nyaya-bindu has been composed from the standpoint of both the Yogachara and the Sautrantika, we cannot suggest any explanation inconsistent with the view of either. Both of them believe that wherever there is avisamvada, the knowledge is abbranta and hence valid. One may ask : if by abhranta the avisamvadi is meant, then inference is also avi samvadi. Then what is the point of differentiation between the two ? The answer is : Inference is, no doubt, avisamvadi, but it is not kalpanapodha. Therefore, the term kalpanapodha is meant to exclude: inference.1 In the opinion of the author of the Tatparyanibandhanatippana, Dharmottara has refuted the above-mentioned view by explaining the word abbranta thus: "'Not an illusion' (abbranta) means not contradicted (aviparyasta) by that (underlying) essence of reality which possesses efficiency". The author of the Tippana here sets forth a purvapaksha : If the explanation given by Dharmottara is correct, there is no possibility of a compromise between the Yogachara and the Sautrantika, since the Yogachara does not recognise any knowledge to be aviparyasta in regard to external objects. The reply to this objection is as follows: there is as a matter of fact no necessity of the term abbranta in the definition of pratyaksha. But then the Purvapakshin would say: If the term abhranta is not necessary, how would knowledge like dvichandradijnana (knowledge of the double-moon be excluded ? The reply would be as follows: Dvichandradi knowledge would be excluded by the term avi samvadi included in the definition of pramana in general. Thus there is a possibility of a compromise with the Yogachara. * What is the significance of the term abbranta in the system of the Sautrantika? Some Acharyas hold that the author has 1 Tatparyanibandhava, p. 19. 2 Buddhist Logic, vol. II, p. 16. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION Xxii repudiated dvichandradi illusions by using the term kalpana podha, inasmuch as these illusions are mental and not sensory in character. That is the reason why the author did not include the term abbranta in his treatise Pramana-vartika while defining pratyaksha (perception). The author has used the term abbranta in the Nyayabindu to refute the misapprehension of these people. The commentator Dharmottara has also maintained the same purpose in holding that the term abhranta will reject illusions like dvichandradijnana in case of their being sensory in nature. Thus, it is evident that both the afore-said commentators have tried to prove the fact that the Nyaya-bindu has been composed to represent both the Yogachara and Sautrantika schools. In the printed Nyaya-bindu-tika-tippan7,2 a purvapaksha of some one has been presented to the effect that the inclusion of the term abbranta in the definition of pratyaksha is inconsistent with the Yogachara position. This shows that the Nyaya-bindu should have been composed according to him from the viewpoints of both the Yogachara and the Sautrantika. The author of the tippani has clearly put forth his opinion that this definition is formulated from the Sautrantika standpoint. From the standpoint of the Yogachara the term abbranta is superfluous.3 The Dharmottara-pradipa also quotes a purvapaksha to the effect that the meaning of the term abhranta should be understood in the sense of avisamvadi ; otherwise the Yogachara view would not be included in this definition. It further maintains that Dharmottara intends to repudiate this purvapaksha.4 After a long discussion it has concluded that the definition befits the Sautrantika system and not the Yogachara one. Durveka admits that some views of the Nyaya-bindu are in harmony with the Yogachara tenets ; but he points out that in some cases at least the work propounds theories. not reconciliable with those of the Yogachara. For instance, the opinion regarding the object of pra Tatparyanibandhana-tippana p. 20. 2 The Editor believed that it was composed by Mallavadi. He has, however, rejected this view in his Buddhist Logic. . 3 Nyaya-bindu-tika-tippani, p. 19. * Dhasmottara-pradipa, p. 42. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv INTRODUCTION tyaksha in the form of svalakshana cannot be acceptable to the Yogachara. According to the position of the Yogachara pratyaksha is only kaalpnapodha. This shows that Durveka also supports the view that the Nyaya-bindu is written from the standpoint of the Sautrantika school only. It will be thus seen that the commentators are divided into two schools. One school holds that the work represents a synthesis between the viewpoints of the Sautrantika and the Yogachara schools. The other holds that it is composed purely from the standpoint of the Sautrantika. 6. Commentaries on the Nyaya-bindu The Nyaya-bindu, as has already been mentioned, is a brief exposition of Buddhist Logic. To explain it a good number of commentaries were composed. Unfortunately only the commentaries by Dharmottara and his followers are available in Sanskrit. Other commentaries are not available in original Sanskrit but are available in the form of Tibetan renderings. We propose to present a brief account of these commentaries. 1. The commentary by Vinitadeva The original Sanskrit form of the Nyaya-bindu-tika by Vinitadeva has been lost but its Tibetan translation is extant and has been published in the Bibliotheca Indica, Calcutta in 1913 Dharmottara has criticised at many places the views of Vinitadeva.2 It shows that Vinitadeva flourished before Dharmottara. Rahulji has placed Vinitadeva after Dharmottara in his Appendix to the Vada-nyaya, which is hardly tenable. The utmost that we can concede is that Vinitadeva was an elder contemporary of Dharmottara, and is therefore criticised by the latter. Vinitadeva has commented upon all the works of Dharmakirti excepting Pramanavartika and Pramana-vinischaya. All these commentaries are extant in Tibetan. 1 Dharmottara-pradipa, pp. 42-4. 2 Ibid; pp. 5, 31, 34; Tatparya, pp. 15, 16, 25. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION XXV Dr. Vidyabhushana has fixed the date of Vinitadeva near about 700 A.D. He has also mentioned one independent work called Samaya-bhedoparachana-chakra composed by Vinitadeva.1 2. The Commentary by Santabhadra :-Acharya Santabhadra also did comment upon the Nyaya-bindu. Rahulji did not mention the name of Santabhadra in his Appendix to Vada-nyaya. But from the commentary by Durveka and the Nyaya-bindu-fika- . tippana (pp. 15, 36, 53, 67, 70, 111, 118) it is clear that even before Dharmottara, a commentator named Santabhadra had flourished, whose views have been criticised by Dharmottara himself.2 According to the Nyaya-vini schaya-vivarana (p. 526) Acharya Akalanka has refuted the views of Santabhadra. Therefore, Santabhadra should be placed before both Dharmottara and Akala ka. The date of Akalanka is c. 720-780 A.D. Hence, Santabhadra should be placed before 700 A.D. He can be an elder contemporary of Dharmottara. Durveka mentions Vinitadeva and Santabhadra together.3 This would suggest that the philosophical viewpoint of these authors was more or less similar. 3. The commentary by Dharmottara :-Fortunately we have a commentary on Nyaya-bindu by Dharmottara himself in original Sanskrit. This commentary is very brief and its extent is equal to 1477 flokas. It states the position of Dharmakirti quite explicitly. The existence of a good number of sub-commentaries on this text is a proof of its being considered as a very good commentary. It has been translated in Tibetan also. Jnanagarbha, an Indian scholar and Dharmaloka, a Tibetan scholar, translated it into Tibetan. It is extant in Stan-hgyur-mdo (X. 1). Dharmottara is the initiator of the philosophical commentaries on the works of Dharmakirti. The commentaries composed before him were philological. Dharmottara was a pupil of Kalyanarakshita and Dharma 1 History of Indian Logic, p. 321. 2 Dharmottara-pradipa, pp. 5, 31, 32, 61. 3 Ibid; p. 5, 31. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi INTRODUCTION karadatta. Hence Dharmakaradatta alias Archata is an elder, contemporary of Dharmottara. Pt. Sukhlalji has placed Archata before 725 A.D.2 Akalanka3 has criticised Dharmottara's views. Pt. Mahendra Kumara has fixed the date of Akalanka4 in between 720-780 A.D. Therefore, Dharmottara should be placed before 700 A.D., Dharmottara is a pupil of Dharmakaradatta, a contemporary of Prajnakara, and a pupil of Sakyamati who was a pupil of . Devendramati, a direct pupil of Dharmakirti. Allowing a period of 25 years for each of these scholars Pt. Rahulji separates Dharmakirti and Dharmottara by about 100 years. Dharmakirti in c. 625 and Dharmottara in c. 725. Since this is a tradition of teachers and pupils, it is not necessary to have an equal spacing among all of them. Therefore, if we place Dharmottara before 700 A.D. and if we say that Dharmakaradatta was his elder contemporary it will not be incorreet. These dates should be taken as that of the composition of their treatises. First Dharmakaradatta composed his Hetubindu-tika. Then his pupil Dharmottara composed his own commentaries. The following are the other works composed by Dharmottara : (a) Pramanya-pariksha-Vidyabhushana has mentioned a work named Pramana-pariksha.5 The correct name of the work seems to be Pramanya-pariksha, as given by Durveka. cf. aaa prAmANyaparIkSAyAM niloThitamiti' / Pt. Rahulji has mentioned a treatise called Laghu-pramanapariksha in the list of Dharmottara's works.7 Vidyabhushana did not mention such a work. It may be that the Pramanya-pariksha itself is the Pramana-pariksha or the Laghu-pramana-pariksha. 1 History of Indian Logic, p. 329. ? Hetu-bindu-tika, (G.O.S.), Intro. p. 11. 3 Nyaya-vini schaya-vivarana, (Bhartiya Jnana Pitha, Banaras), pp. 530-1. 4 Akalanka-grantha-traya, (Singhi Series), Intro. p. 32. * History of Indian Logic, p. 330. * Dharmottara-pradipa, p. 24. ? Vada-nyaya-Appendix, p. 11. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xxvii (b) Apoha-prakaranal or Apobanama-prakarana.2_This treatise deals with apoha or vyavritti (exclusion or negation). It is not available in Sanskrit but its Tibetan translation is extant. It is by Pandita Bhavyaraja of Kashmir and Blo-etn-sesa-rab, a Tibetan Lama. (Stan-hgyur-mdo CXII. 14.). (c) Paraloka-siddhi--Dharmottara has proved the existence of next world in this work. It is not available in original Sanskrit but its Tibetan translation by Pandita Bhavyaraja and Lama Blo-etn-sesa-rab, mentioned above is available. (Stan-hgyur-mdo. CXII. 15.). (d) Kshana-bhanga-siddhi-It is a treatise on the theory of momentariness. It is also not available in Sanskrit but its translation in Tibetan by the two scholars mentioned above is available. (Stan-hgyur-mdo, CXII. 17.). (e) Pramana-vinischaya-tika--It is a commentary on Dharmakirti's Pramana-vinischaya. Durveka has mentioned it as 'Vinischaya-tika".3 It is not available in original Sanskrit. Its translation in Tibetan by Parahitabhadra, a Pandita of Kashmir and Blo-etn-sesa-rab, a Tibetan Lama is available. (Stan-hgyurmdo, CIX, CXI.). 4. Nyaya-bindu-purva-paksha-sankshepa It is a treatise by Kamalasila. He is regarded as a pupil of the famous Acharya santarakshita and hence his contemporary. He was born near about 713 A.D. as has been indicated by Dr. Bhattacharya.4 He has also composed a commentary on the Tattva-sangraha. Both these commentaries have been translated into Tibetan. The Purva-paksha-sarik sepa is not available in original Sanskrit. Its name indicates that it has been devoted to the study of purvapakshas. 5. Nyaya-bindu-pindartha :-Its author is Jinamitra. His date, according to Rahulji, is 825 A.D.,5 whereas it is 1025 A.D. 1 Ibid, p. 12. 2 History of Indian Logic, p. 330. 3 Dhar mottara-pradipa, pp. 3, 33, 41, 44, 70, 72, 73. 4 Tattva-sangraha, Intro. p. XIX. 5 Vada-nyaya, Appendix, p. IX. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii INTRODUCTION according to Vidyabhushana.The name of this work indicates that it is devoted to the summary exposition of the Nyaya-bindu. It is not available in original Sanskrit. Its Tibetan translation by Surendrabodhi, an Indian Pandita, and Ye-sesha-sde, a Lama, is available. (Stan-hgyur-mdo, CXI. 4.). 7. Sub-commentaries of Nyaya-bindu : 1. The Dharmottara-tippana by Mallavadi.-Mallavadi has. composed a Tippana on Dharmottara's commentary on the Nyaya-bindu. Its MSS. are available in the Jaisalmer Bhandara and the Patan Bhandara. At the end of the first chapter of these MSS. there is only a sentence like 'laghudharmottaraTippaNake prathamaH paricchedaH / ' But at the end of the second and third chapters there is the name of Mallavadi far H e zrufafad aasfetque feat: qfo: samAptaH / ' 'iti zrIdharmottaraTippaNake zrImallavAdyAcAryakRte tRtIyaH paricchedaH samAptaH / ' It can, therefore, justifiably be maintained that this Tippana is composed by Acharya Mallavadi. The mangalacharana in the beginning of the work includes the words like future la preserved in the MSS. Though: the word for is used by the Buddhists, we cannot say definitely that the author Mallavadi was a Buddhist, since 'the Buddhist tradition does not mention any Acharya bearing the name Mallavadi. Jaina tradition however mentions more than one Mallavadi. Hence it is possible that the author may be a Jaina Acharya on the assumption that the word Jina can also mean a Tirthankara. There is a famous Jaina Acharya named Mallavadi, the author of the Naya-chakra. According to the traditional account, his date is 884 Vira-samvat, i.e. 357 A.D. But such an early date is impossible. Hence Dr. Vidyabhushana argues that the year 884 in which Mallavadi lived does not refer to Vira-Samyat, but to Vikrama or Saka-samvat. On this supposition Mallavadi lived according to him either in 827 A.D. or in 962 A.D.3 1 History of Indian Logic, p. 340. 2 'jinAn sasugatAn jinasaMvarAvatAraM Bodhichuryavatara. 3 History of Indian Logic, p. 195. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xxix Dr. A. S. Altekar has edited a copper plate inscription of Karkasuvarnavarsha, a Rashtrakuta king of Gujarat in the Epigraphia Indica (Vol. XXI. p. 133). It mentions the names of Mallavadi of the Mula-sangha-sen-amnaya, his pupil Sumati and Sumati's pupil Aparajita. This inscription belongs to Saka-samvat 743. Dr. Altekar conjectures that the author of the Nyaya-bindutippana is probably this Mallavadi. This view is quite consistent with the date of Dharmottara suggested above. It is mentioned by Kamalasila in his commentary on the Tattva-Samgraha that santarakshita had refuted the views of a Digambara Acharya named Sumatil. If we assume this Sumati to be the same person mentioned in the above-mentioned copperplate, we will have to reconsider the date of Sumati. Santarakshita lived in 705-762 A.D. according to Dr. Bhattacharya. The aforesaid copper-plate clearly indicates that Aparajita, the pupil of Sumati, lived in 821 A.D. In view of this fact we have to reconsider the date of Sumati which is c. 720 A.D. according to Dr. Bhattacharya2. In this case there is a gap of 100 years between the pupil and the preceptor. In order to avoid this long gap we can safely say that Sumati wrote his work near about 740 A.D. And this will not be inconsistent with the date of the composition of the Tattva-samgraha by Santarakshita, who composed it before 749 A.D., which is the date of the establishment of a vibara in Tibet by him. If we believe that Sumati and Santarakshita were contemporary, the date of Sumati then, might be c. 705-762 A.D. And in that case it is not an impossibility if his pupil Aparajita was alive in 821 A.D. And accordingly Mallavadi, the preceptor of Sumati, can safely be placed between 700-750 A.D. In the tippana of Mallavadi there is a mention of the views of other pre-Dharmottara commentators of the Nyaya-bindu, but there is no mention of the views of other sub-commentators of the Nyaya-bindu-tika. Durveka mentions the views of other sub-commentators, who have commented upon the Nyaya-bindutika. But such is not the case with Mallavadi. This also proves 1 Tattvasamgraha-tika, pp. 379, 382, 383, 489, 496. 2 Tattvasangraha, Introduction, p. 92. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION that there is not much difference between the time of Dharmottara and Mallavadi. Mallavadi, the author of the Naya-chakra can in no case be proved to be the same as the author of this Tippana. A critical study of the Naya-chakra definitely establishes the fact that he lived between the times of Dinnaga and Dharmakirti. The treatise frequently mentions the name of Dinnaga, but there is no mention at all of those of Kumarila and Dharmakirti. Therefore, his date as accepted by the tradition may be correct. According to Dr. Bhattacharya, the date of Dinnaga is c. 345-425 A.D. It is held that Mallavadi had a discussion with the Buddhists in 884 Vira-samvat. Accordingly, the date of this discussion is 357 A.D. From this evidence Dinnaga and Mallavadi are proved to be contemporary. Therefore, it is not possible that he could have composed the Tippana on the Nyaya-bindu-tika.. 2. The Tatparya-nibandhana-tippana--Muni Punyavijayji has recently acquired a palm-leaf MS. of this Tippana. There is no prasasti at the end to indicate the name of the author. The script of the MS. is very old. It does not seem to have been copied later than the 12th century. It is a brief explanation of the commentary of Dharmottara. This Tippana clearly shows that Dharmottara refuted the views of Vinitadeva and Santabhadra. The author himself calls it Tippana and names it "Tatparya-nibandhand' : 'aeftet feugait n' p. 1, TATTETatarctiftafa TA af ' p. 42. At the outset of the Tippana the following is the Mangala-sloka : "TSATTE E TE TNI prajJAkarNadharaM natvA kRpAnAvi vyavasthitam // " If the phrase 'Ellaurat be understood as having a sle sha indicating the names of Prajnakara and Karnagomi, the date of the author can be proved to be later than both these Acharyas. It seems that he lived before Durveka, since Durveka in his commentary on the first sentence mentions the views of many opponents, whereas this Tippana here does not mention other views. This Tippana contains many sentences that are reflected in Durveka's commentary : tefa for at fast alege Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xxxi AST: FITCE, 7 7777777" (pp. 5, 30), " Teuta TET: FITE, 7 TETRTI #loha 17 : Fra 1" (p. 24). Durveka has also followed him in making similar remarks (see pp. 12, 55 etc.). Similar introductory sentences are found in both the texts. This Tippana also refers to the composition of a treatise named Svasamvedana-siddhi :' grea Fasafast TH FUH" (p. 32). Vidyabhushana does not mention the name of this treatise. 3. The Nyaya-bindu-tika-tippani--This work has been edited by Prof. Stcherbatsky in the Bibliotheca Buddhica. He attributed its authorship to Mallavadi. The MS. of this Tippani was incomplete and hence it has been printed in the same condition. The printed Tippani covers only upto the 'TETTHEhrefia TFUTET TATOT' of the Dharmottara's Tika (p. 85, line 3). Its mangala-sloka in the beginning is not available. The available Tippani is not complete even on the first chapter. Hence, the last sentence of this chapter is not available. Prof. Stcherbatsky conjectured the name of Mallavadi only on the basis of the lists of MSS. which mention one Tippana by Mallavadi. The comparison with the Tippana by Mallavadi clearly shows that the Tippani edited by Prof. Stcherbatsky is different from the Tippana by Mallavadi. This mistake has been corrected by Prof. Stcherbatsky himself in his English translation of the Nyaya-bindu. In the printed Tippani there is a reference to the commentaries by Vinitadeval and Santabhadra.2 It has been clearly mentioned that Dharmottara has refuted the views of these commentaries. He has also rejected the view of Jnanagarbha regarding Mana sapratyaksha.3 4. The Dharmottara-pradipa--This work is a commentary on the Nyaya-bindu-tika by Durveka Misra, much longer than any of the above mentioned sub-commentaries. The present edition publishes this sub-commentary for the first time. It explains each and every term of the Dharmottara's commentary. Its 1 Nyaya-bindu-tika-tippani, pp. 3, 13, 16, 17, 18, 21, 23. > Ibid, p. 13, 16. 3 Ibid, p. 3. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xxxii INTRODUCTION speciality consists in setting forth a divergent viewpoint before actually explaining the interpretation proposed and accepted, It is true that almost all the Tippanas on the Dharmottara's commentary had adopted this style, but it is only in the Tippana by Durveka that it is fully developed. The language of Durveka is rich, expressive and idiomatic. Durveka does not believe in forced or unnatural interpretation of the text. This is why he repeatedly mentions: 3pfa faharITTT 1994 Tata Hat irat99781a" p. 6; "at aftraf 74sza RITET FRA 197 9 Fifafa" p. 50; "Erat straf a TENST 9792413 FARE" p. 255. It seems that he had collected all the available commentaries and sub-commentaries on the Nyaya-bindu before beginning his present work. At many places in his tippana he mentions the views of the preceding commentators.1 Different readings have also been discussed by him. There is a refreshing candour and impartiality in his treatment; after mentioning the conflicting views, he often leaves it for the readers to decide for themselves, cf. "37 ATE a ta fadaforfa" p. 9; "37 T HTET HTET AT SUTEUTA Hrafia FITCHH"-p. 145. From the study of the Nyaya-bindu Durveka has drawn the conclusion that the author has composed this treatise from the empirical standpoint, i.e. the Sautrantika view. Hence, though it may agree with the Yogachara viewpoint on several occasions, it need not necessarily agree with it in every case. It would be useless to distort the obvious meaning of words with a view to show complete concurrence of the Nyaya-bindu with the Yogachara philosophy.3 That modern textual criticism was not unknown to Durveka is evident from the following comments : "CTRICT for a cArthamAcaSTe bhuutsyeti| bhatArthasyeti draSTavyam / lakSyate ca bhUtazabdasAnnidhyAt lekhakena prathamapUstake bhazabdaH prakSiptaH / tasyeti ta vacanaM saMkSepeNa vigrahaM darzayato dharmottarasya pATho'nyathA yathAbhUtavigrahaM darzayitukAmena arthapadopAdAne kimakSaragauravaM dRSTaM yena kevalaHASTEGTITE afraferita niya alfacanafafa," p. 67 1 See Indices Nos. 6 and 7. 2 Pp. 19, 25, 29, 83, 99, 100, 111, 127, 160, 181, 230, 233, 252. 8 Dharmottara-pradipa, pp. 27, 42-44, 127. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION xxxiii Durveka shows his literary skill even in explaining the words like 'I'77 and the like. The explanation of the words like '364341:' etc. is an indication of the fact that the commentator had an insight into the inner meaning of the original author.2 Durveka has admiration for Dharmottara and describes him as a great grammarian--"HTT*TOP THAT: 7"--p. 138. But he does not flinch from pointing out his defects and correcting them: "Tai i T e nafafa tartu:"--p. 255; "TYTUT Thiri maarufar 747 4:"--p. 118; " a nafasi faqe fryrito faq 99T5UCT fefHRICHTSSTcsfa at:--P. 137; " T A ROT Fet a metafufa 7 TTH:--p. 212; He does not fail to indicate the defects of even Dharmakirti (p. 138). Dharmakirti holds that it is unnecessary to have a paksha-prayoga like parvato vahniman. But while illustrating the varieties of anupalabdhi (non-perception) and elsewhere he proposes the paksha (2, 30). Durveka has marked this inconsistency and tried to remove it (p. 125). . On many significant occasions he has also shown how the views of Dharmakirti and Dharmottara are untenable and has proceeded to propound the view which he holds as correct (pp.75, 90, 97). All this shows that he was a sound critical scholar of Indian Logic and he had the faculty of independent judgment. Durveka very often adopts the policy of 'tit for tat'. Jayanta in his Nyayamanjari attacks the Buddhist conception of tadatmyatadutpatti-sambandha as follows: "ruf atatea fararegulaat: 1 feferit a TOTO : Tulat: 11"--Nyayamanjari, p. 117 Durveka mentions this idea in the purvapaksha in these words: "feet T944 facefucca (p. 115) and in the uttarapaksha (refutation) with these words: "Fuat Ted qf6c" p. 116. Durveka's use of Sanskrit idioms and illustrative arguments has made the dry philosophical treatise quite an interesting one. We quote here some of the passages in support of this view : 1 Pp. 13, 14, 15, 33, etc. 2 P. 14. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv INTRODUCTION _ 'azokavanikAcodyasadRzaM'-p. 2; 'kAkatAlIyArthasiddhiH-p. 32; 'kAkatAlIya- .. nyAyaH'-p. 25, 17; 'gaDapraveze'kSitArAnirgamo jAtaH-p. 273; 'jalataraGganyAyaH'p. 194; 'daNDAjjayanyAyaH-p.4; 'na laukiko na parIkSaka:'---p.6%; 'nigaDAkarSaNanyAyena' p. 53; 'manomodakopamamAtra'-p. 136; 'mRtvA zIrvA' p. 6, 50; 'aho zabdArthavyavasthApanakauzalam'-p. 60, 'na ca rAjazAsanaM kiJcidutpazyAmaH' P. 60% kadalIgarbhaniHsAram'-p. 63, ete / Durveka has used good irony in condemning the attitude of jealous Panditas in both of his commentaries. He says: They . may be scholars but are certainly not good men ; it is only good men who can appreciate virtue. Scholars seem to suffer from jealousy, since the treatises of even great scholars show the same fact.1 No data are available as regards the personal life of Durveka.' Only this much is known that he was a pupil of Jitari. He has confessed his poverty at the end of the Hetu-bindu-tika-aloka.2 Pt. Sukhlalji holds that Durveka lived at the end of the 10th and the first quarter of the 11th century, since the teacher of Dipankara was Jitari. Both Dipankara and Jitari were alive at the end of the 10th century A.D.3. / "ye nUnaM prathayanti no'samaguNA mohAdavajJAM jnaaH| te tiSThantu na tAn prati prayatitaH prArabhyate prakramaH // " - Prameyakamalamartanda p. 1. 'santaH praNayivAkyAni gRhNanti hynsuuyvH| . na cAtrAtIva kartavyaM doSadRSTiparaM manaH // doSo hyavidyamAnopi taccittAnAM prakAzate / '-Slokavartika p. 1. "prAyaH prAkRtasaktirapratibalaprajJo janaH kevalaM . nAnarthyava subhASitaiH parigato vidveSTyapIpmalaiH / tenAyaM na paropakAra iti nazcintApi cetastataH . sUktAbhyAsavivardhitavyasanamityatrAnubaddhaspRham // "-Pramanavartika 1. 2. . 'ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / / utpatsyate mama tu kopi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhivipUlA ca pRthvI // " . --Malati-madhava. 2 'dAridrayaduHkhAdabhiyogamAtrAd vizuddhabuddhevirahAdabodhAt / nAstIha sUktaM mama yat punaH syAt gurojitAreH sa khalu prasAdaH // ' -Hetu-bindu-tika-aloka, p. 441. 3 Hetu-bindu-tika, Intro. p. 12; History of Indian Logic, p. 337. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXV INTRODUCIION Durveka has mentioned the following works composed by himself in the Dharmottara-pradipa : Viseshakhyana, Archataloka (Hetu-bindu-tikaloka) and Svayuthya-vichara. The Kshana-bhangasiddhi and Catuhsati have also been mentioned in his Hetu-bindutikaloka. Thus he composed at least six treatises. Rahulji had obtained a MS. of the Hetu-bindu-tikaloka from Tibet. The MS. of the present Dharmottara-pradipa has also been obtained from the same place. The other treatises are still in the region of the unknown. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. bauddha nyAya kI bhUmikA - pAli tripiTaka ke adhyayana se yaha spaSTa hotA hai ki bhagavAn buddha tatkAlIna dhArmika AcAroM aura dArzanika vicAroM se asaMtuSTa the| pAli suttapiTaka meM hama dekhate haiM ki bhagavAna baddha tatkAlIna aneka tyAgI-tapasvI zramaNoM ke pAsa sAdhanA aura jJAnopArjana ke lie jAte haiM kintu kahIM bhI unake mana kI saMtuSTi nahIM hotii| anta meM ve apanA nirvANamArga svayaM DhaMDhate haiM aura cAra Aryasatya, anAtmavAda tathA madhyamapratipadA kI pratIti hone para dharmacakrapravartana karate haiN| unake upadeza kI vizeSatA meM se hI jisa dharma aura darzana kA nirmANa huA vaha Aja saMsAra meM bauddha dharma aura darzana ke nAma se vikhyAta hai| bauddhadharma kA dArzanika siddhAnta anAtmavAda yA nairAtmyavAda hai phira bhI vaha AdhyAtmika ( Spiritual) dharma hai, kyoMki anAtmavAda kI mAnyatA hote hue bhI usameM karmavAda, paralokavAda, baMdha tathA mokSa kI vyavasthA hai| bauddhadharma AdhyAtmika dharma hone se vastutaH usameM ekAnta samAdhi se tattvakA sAkSAtkAra mAnA gayA hai, tarka ke bala para nhiiN| ataeva use vivAda se koI prayojana nahIM honA caahie| kintu jisa paristhiti meM vaha utpanna huA aura jisa rUpa se usakA pracAra huA yaha dRSTigata kareM to yahI kahanA par3egA ki tatkAlIna pari:: sthiti meM tAkika vAda-prativAda ke binA nae dharma kA pracAra saMbhava nahIM thaa| eka ora cArvAka darzana kI mAnyatA rakhane vAle loga the jo bhautika sukha kI prApti ko hI parama puruSArtha mAnate the aura kisI prakAra kI AdhyAtmika sAdhanA meM vizvAsa nahIM rakhate the; to dUsarI ora unakA tIvra virodha karane vAle zramaNoM kA bhI varga thA jo kAyakleza ko hI AdhyAtmika sAdhanA kA aMga mAnate the| eka ora vaidika brAhmaNoM kA varga thA jo kAmyakarmoM kA pratipAdana karatA thA to dUsarI ora aise bhI loga the jo advaita brahmatattva ke dhyAna kA pracAra kara rahe the| aisI paristhati meM ina sabakA virodha karane vAle bhagavAn buddha aura unakI ziSya paramparA ke lie vAda-vivAda karanA anivArya thaa| virodhiyoM ke mantavyoM kA tarkasaMgata yaktiyoM ke bala se nirAsa aura apane mantavyoM kI sthApanA karanA--yaha bhI eka dharmapracAra kA acchA sAdhana thaa| usa sAdhana ko bhagavAna buddha aura unakI ziSyaparaMparA ne apanAyA aura isI meM bauddha nyAya yA pramANazAstra kI bhUmikA hai| pAli tripiTaka meM aise kaI sutta haiM jinameM hama dekhate hai ki bhagavAn buddha ne apane virodhiyoM ke mantavyoM kA vividha yuktiyoM ke bala se nirAsa karake apane mantavyoM kI sthApanA 1 majjhimanikAya-ariyapariyesanasutta, 1.26, bodhirAjakumArasutta, 2.45 Adi / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ' prastAvanA kI hai| una suttoM ke adhyayana se eka bAtakA to nizcaya ho jAtA hai ki svayaM bhagavAna buddha anyatIthikoM ke mantavyoM kA nirAsa jaba karate haiM taba AgamaprAmANya yA kisI ke vacana ke prAmANya ko nahIM mAnate kintu yukti kA hI mukhya rUpa se avalaMbana lete haiN| unakI yuktiyoM kA mUlAdhAra vyApti nahIM kintu dRSTAnta hotA hai| dRSTAnta ke balase ve apane mantavya ko sthira karate haiM aura dRSTAnta ke hI bala se prativAdI ke mantavya kA nirAsa karate haiN| unakI yukti kI vizeSatA dRSTAnta meM hI hai| ve aisA dRSTAnta upasthita karate haiM jisase prativAdI unakI bAta ko binA mAne raha nahIM sktaa| vastutaH usa samaya ke bAdakI yahI vizeSatA hai| upaniSadoM meM bhI hama dekhate hai ki dRSTAnta ke balase advaita brahma kI siddhi kI gaI hai| ataeva hama kaha sakate haiM ki tatkAlIna vAdaprakriyA meM dRSTAnta kA atyadhika mahattva thaa| yahI kAraNa hai ki prAcIna kAla ke granthoMmeM jAtyuttara (Sophistic Answers) kI vizeSa vicAraNA hai| jAtyuttara meM sAdharmya aura vaidharmya dRSTAnta ko lekara hI paramata kA khaNDana karane kI prakriyA saMniviSTa hai| isIse hama dekhate haiM ki nyAyasUtra aura prAcIna bauddha nyAyagranthoM meM anumAna pramANa yA vyApti kI vizeSa vicAraNA na hokara jAtyuttara kI prakriyA ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| prAcIna bauddha tarka graMtha aura nyAyasUtra meM vAda-vivAda se saMbaddha viSayoM kA hI adhika samAveza huA hai, zuddha pramANavicAraNA kA sthAna gauNa hai| ataeva dRSTAntamalaka jAtyuttaroM kA prAdhAnya prAcInakAlIna nyAyazAstra kI vizeSatA hai| nyAyasatra. carakasaMhitA, aura bauddho ke tarkazAstra, upAyahRdaya, Adi graMthoM kI tulanA karane se yaha spaSTa hotA hai ki prAcInakAlIna nyAyapraNAlI meM aisA koI maulika saiddhAntika bheda nahIM thA jisake kAraNa vaidika nyAyapaddhati se bauddha nyAyapaddhati kA bheda kiyA jA ske| pratipAdya viSaya kA bheda avazya thA kintu pratipAdya viSaya ko siddha karane kA sAdhana jo nyAyapraNAlI yA AnvIkSikI vidyA thI vaha eka hI thii| vaidika dArzanika AtmAkI siddhi kareM yA AtmA kI nityatA kI yA ekatA kI siddhi kareM aura bauddha dArzanika nirAtmavAda aura kSaNikavAda kI sthApanA kareM; yaha pratipAdya viSaya donoM ke bhinna haiM kintu donoM apanI siddhi ke lie jisa sAdhanaprakriyA kA prayoga karate the vaha prakriyA prAyaH sarvasammata hotI thii| yahI kAraNa hai ki prAcInakAlIna AnvIkSikI vidyA meM yA hetuvidyA meM bauddha hetuvidyA jaisI koI svataMtra vidyA nahIM thii| kintu isakA artha yaha bhI nahIM hai ki bauddhoM ne prAcIna hetuvidyA meM kucha bhI nayA nahIM kiyA / jAtiko prakriyA meM nyAyasUtra, caraka aura bauddhoM ke upAyahRdaya aura tarkazAstra meM sarvathA aikamatya hai yaha kahane kA tAtparya nhiiN| una sabhI meM thor3A matabheda hote hue bhI vaha matabheda aisA nahIM ki usake kAraNa bauddhoM kI hetuvidyA ko yA caraka kI hetuvidyA ko nyAyasUtragata hetuvidyA se svatantra sthAna mila ske| tulanA se itanA nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki prAcInakAlIna hetuvidyA kI prakriyA ' dIghanikAya-poTThapAdasutta 1. 9; tevijjasutta 1. 13; mahAnidAnasutta 2. 15 / aMguttaranikAya-veraMjakasutta 8. 1. 2. 1; sIhasutta 8. 1. 2. 2 / majjhimanikAya-assalAyanasutta 2. 5. 3; aadi| 2 tulanA ke koSThakoM ke lie dekho-Tucci : Pre-Dignaga Buddhist Tests - (G. 0. S.) Introduction p. 16. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sarvatra eka jaisI thii| usameM vaidika aura bauddha hetuvidyA aisA spaSTa maulika bheda nahIM thaa| usa hetuvidyA kA vikAsa vaidikoM ne hI nahIM kiyA, apane kAla meM bauddhoM ne bhI usake vikAsa meM yogadAna kiyaa| arthAt yaha kahA jA sakatA hai ki bhAratIya hetuvidyA kI paramparA prAcIna kAla meM prAyaH eka hI thI aura vahI vaidika aura bauddha hetuvidyA ke AgAmI vikAsa kI bhUmikA hai| 2. * bauddhoM meM hetuvidyA kA mahattva bhagavAna buddha ke jIvanakAla meM hI bauddhadharma ne saMgha kA rUpa le liyA thaa| ataeva saMgha kI AvazyakatAoM kI pUrti ke lie bauddhadharma ke anuyAyiyoM meM uttarottara vRddhi karanA Avazyaka thaa| yaha vRddhi bauddhadharma ke pracAra se hI ho sakatI thI aura pracAra kA sarvottama sAdhana yahI samajhA gayA ki bauddha mantavyoM ko hetuvidyA kA Azraya lekara spaSTa kiyA jAya / isI kAraNa se bauddhoM meM hetuvidyA kA mahattva yahA~ taka bar3ha gayA ki kucha bauddha paMDitoM ne isa hetuvidyA kA samAveza abhidharma meM kara diyaa| kintu vastutaH hetuvidyA yaha laukika vidyA hI hai, AdhyAtmika vidyA nahIM hai; kyoMki hetuvidyA kA prayojana vAda-vivAda meM prativAdI ko harAnA yA mUDha banA denA hai| vAda-vivAda meM aise bhI prasaMga Ate haiM jaba apane zAstra ko aura zAstrasaMmata maMtavyoM ko bhI kabhI kabhI eka ora rakha denA par3atA hai aura prativAdI ko yena kena prakAreNa parAsta karanA hI mukhya dhyeya ho jAtA hai| isI dRSTi ko sAmane rakhate hue vyAkhyAyukti meM yaha kahA gayA ho ki 'hetuvAdI yA tAkika zAstra kA anusaraNa nahIM karatA' to koI Azcarya kI bAta nahIM hai| kintu hetuvAdI ko aisA svAtantrya ..dene se to 'mUle kuThArAghAta' hone kI saMbhAvanA hotI hai| yahI dekhakara AcArya asaMga ne spaSTa kahA hai ki. hetuvAda kA Azraya Agama hotA hai| arthAt AgamasaMmata mantavyoM ko hI AdhArazilA mAnakara hetuvAda kA prayoga karanA cAhie kyoMki satyadarzana kA mUla Apta hai, tarka nhiiN| ataeva AcArya asaMga ne anya vidyAoM ke sAtha hetuvidyA kA adhyayana bhI bodhisattva ke lie Avazyaka isalie batAyA hai ki usase paravAdI kA nigraha kiyA jAtA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki AtmavikAsa ke lie nirvANamArga kA pratipAdana karanA yaha bhagavAn buddha kA mukhya dhyeya hone para bhI jaba unakA dharma eka saMgha ke rUpa meM ho gayA to usa mArga ke pathika ke lie hetuvidyA jaise laukika viSayoM kA adhyayana bhI Avazyaka mAnA jAne lagA, aura apanI ekAkI sAdhanA ko chor3akara buddhazAsana kI rakSA vAdavivAda karake karanA yaha usakA Avazyaka kArya ho gyaa| ' Bu-ston : History of Buddhism-Translated by Dr. E. Obermiller, Heidelberg 1931, Part I, P. 45. 2. Bu-ston : History of Buddhism Part I, P. 45. - 3 "adRSTasatyAzrayo hi tarkaH kazcidAgamanizrito bhavati"-mahAyAnasUtrAlaMkAra 1. 12. 4 mahAyAnasUtrAlaMkAra 11. 60; tulanA karo-vedAnta sUtra 2. 1. 11. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pramANasamuccaya meM spaSTa kahA hai ki pramANasamuccaya kI racanA kA prayojana yaha hai ki pramANa aura prameya kA suvizada nirUpaNa karanA jisase tairthikoM ke matoM kA mithyAtva svataH siddha ho jaay| isakA yaha dAvA nahIM ki tarkazAstra ke adhyayanamAtra se taithika loga apanA mata chor3akara bauddhadharma svIkRta kara leNge| kyoMki bauddhadarzana meM pratipAdita parama siddhAMta aisA nahIM, jo tarka kA viSaya bana ske| tarka kA adhyayana kevala mithyAtva ko haTAne meM sahAyaka hotA hai jisase bauddhasiddhAnta ke adhyayana kA mArga sarala hotA hai| jo loga kevala tarka ke sahAre jijJAsu ko bauddhadarzana ke parama tattva kA avagamana karA denA cAhate haiM ve usa -parama tattva se ati dUra haiM aura ve apane kArya meM viphala rheNge|' isase hameM bauddhAcArya kI. dRSTi meM hetuvidyA kA mahattva kyA hai aura usakI maryAdA kyA hai isakA patA calatA hai| 3 pramANasamuccaya meM bauddha pramANazAstrakA bIjavapana dharmapracArakI dRSTise hetuvidyA kA mahattva jaba sthApita ho gayA taba apane dArzanika mantavyoMke anukala hetuvidyA kA vikAsa karanA Avazyaka ho jAya yaha svAbhAvika hai| AcArya dignAga taka sthiti yaha rahI ki sarvasAmAnya hetuvidyA kA Azraya lekara bauddha apane mantavyoMkI sthapanA vAda-vivAda meM karate rahe kintu svataMtra bauddha dRSTise hetuvidyA kA nirUpaNa karane kA prayatna nahIM huaa| vAda-vivAda ke prasaMgameM bauddhoM ko usa sarvamAnya hetuzAstra yA , hetuvidyA kI truTiyA~ bhI dhyAna meM AnA svAbhAvika hai aura yaha patA laganA bhI svAbhAvika , hai ki unake sUkSma siddhAntoM kI sthApanA ke lie pracalita sAdhana saMpUrNataH samartha nahIM hai, usameM parivartana kI AvazyakatA hai| ataeva yaha jJAta ho gayA ki sirpha dUsaroM ke siddhAntoM kI hI parIkSA karanA Avazyaka nahIM, kintu parIkSA ke sAdhana kI bhI parIkSA utanI hI Avazyaka hai| isI vicAra se dignAgane bauddha dRSTiko lekara pramANazAstra ke vividha pranthoM kI racanA kii| AcArya dignAgakA samaya mukhyataH bauddha paraMparAke AdhAra para DaoN. vinayatoSa bhaTTAcAryane 345-425 I0 mAnA hai| kAMcIke pAsake siMhavaktrake brAhmaNa kulameM dignAgane janma liyA thaa| vAtsIputrIya nAgadatta ne dignAgako bauddha dIkSA dekara hInayAna meM praviSTa kiyA thA kintu bAdameM ve mahAyAno vasubandhu ke ziSya bana ge| usake bAda ve nAlaMdA meM Akara rahe aura idhara-udhara bhramaNa karake anya tIthikoM ko bAda meM parAsta karate rhe| isase unakI upAdhi 'tarkapuMgava' bana gaI thii| unhoMne apane jIvana kA adhikAMza Andhra Bu-ston: History of Buddhism, Part I, P. 46. 2 tattvasaMgraha prastAvanA pR0 73. . nayacakravRttimeM dignAgako vasubandhu ke ziSya rUpase ullikhita kiyA hai-"idAnIM vasUbandhoH svaguroH 'tato'rthAd vijJAnaM pratyakSam' iti bruvato yaduttaramabhihitaM "dinnena vasubandhupratyakSalakSaNaM dUSayatA"-nayacakravRtti pR0 96 (muni zrI jaMbUvijayasaMpAdita) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 meM vyatIta kiyA aura antameM ur3IsA ke jaMgala meM ekAnta meM mRtyuko prApta hue| dignAga ke jIvana kI ina ghaTanAoM kA ullekha lAmA tArAnAtha ne kiyA hai|' dignAga ke nyAya ke grantha ye haiM-pramANasamuccaya, pramANasamuccayavRtti, hetucakrasamarthana, nyAyadvAra-nyAyamukha, AlambanaparIkSA, AlambanaparIkSAvRtti aura trikAlaparIkSA / dignAga ke pramANasamuccaya se pUrva jitane bhI bauddhanyAya ke grantha likhe gae unameM pramANavicAra gauNa hai yA bilakula nahIM, kintu vAda-vivAda se saMbaddha viSayoM kA hI adhika nirUpaNa hai| vAdavidhi yA vAdavidhAna, upAyahRdaya, tarkazAstra, nyAyamukha ye prantha mukhyataH jAti aura nigrahasthAna kA nirUpaNa karate haiM aura vAda ke guNadoSoM kA tathA khaNDana-maNDana kI prakriyA kA varNana karate haiN| nAgArjuna kI vigrahavyAvartinI to pramANa ke sAmarthya ke viSaya meM hI prazna upasthita karake pramANa ko kucha bhI siddha karane meM asamartha batAtI hai| itanA hI nahIM, brAhmaNa darzanoMmeM bhI nyAyasUtra ko hama pradhAnatayA pramANazAstra kA grantha nahIM kaha sakate ; kyoMki usameM bhI vAdasaMbaddha viSayoM ne hI adhikAMza roka rakhA hai| aura nyAyasUtra ke bAda bhI aisA koI svataMtra grantha dignAgapUrva nahIM banA jisameM zuddha pramANoM kI carcA ho| aisI paristhiti meM madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstra ke pitA kA pada dignAga ko vidvAnoM ne diyA hai vaha unake vyaktitva kA pUrA paricAyaka hai| dignAga hI sarva prathama hai jinhoMne pramANazAstra ko pRthak zAstra kA rUpa pradAna kiyA hai| ataeva bhAratIya pramANazAstra ke pitA dignAga haiN| isa prakAra dignAga jaba bhAratIya pramANazAstra ke pitA haiM to bauddhoM ke pramANazAstra ke vaha pitA yA prasthApaka bane isameM to koI saMdeha ko sthAna hI nhiiN| . dignAgane jaba eka nayA mArga aMkita kara diyA taba unake mArgakA anugamana bauddha aura bauddhatara darzanoMmeM haa| svayaM dignAgake ziSya zaMkarasvAmI ne dignAgake pramANasamuccayAdi granthoM ke sArarUpase nyAyapraveza likhaa| dharmakIti ke guru dharmapAla ne dignAga ke AlambanaparIkSA grantha kI vyAkhyA ko| jinendrabuddhi ne pramANasamuccaya kI TIkA vizAlAmalaMvatI likhii| Izvarasena ne bhI pramANazAstra kA koI svataMtra yA vyAkhyA grantha avazya likhA hogA, kyoMki unake siddhAntoM kA khaNDana dharmakIti ne kiyA hai| kahA jAtA hai ki dharmakIrti ne pramANasamuccaya kA adhyayana Izvarasena se hI kiyA thaa| isa prakAra dignAga kI paraMparA ko unakI ziSya paraMparA meM Age bar3hAyA gayA, kintu dignAga kI isa paraMparA meM dharmakIrti aise hae jinhoMne pramANasamuccaya kI TIkA pramANavAtika nAma se likhii| yaha vyAkhyA uddyotakara ke nyAyavArtika kI taraha vyAkhyeya grantha se bhI mahattvapUrNa . huii| pariNAma yaha huA ki usake bAda sarvatra dharmakIrti ke pramANavAtika aura unake anya granthoM kA hI adhyayana-adhyApana bddh'aa| anya dArzanikoM ne bhI bauddha siddhAntoM ke ' S. Vidyabhusana : History of Indian Logic p. 212; tattvasaMgraha prastAvanA pR0 74. 2 Dhruva's : Nyayaprave'sa, Introduction, P. XIII. . 3 Vidyabhusana : History of Indian Logic, P. 307. 6 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 prastAvanA khaNDana karane ke prasaMga meM dignAga ke vAkyoM ko na lekara dharmakIrti ke hIvA kyoM kA , khaNDana zurU kara diyA aura dignAga ke sthAna meM sarvatra dharmakIrti kA hI nAma liyA jAne lgaa| ataeva yaha kahA jA sakatA hai dharmakIrti se dignAga kI paraMparA naye rUpa meM avatIrNa hii| ina dharmakIti kI paraMparA ko bhI unakI ziSya-paraMparAmeM hone vAle devendrabuddhi, zAntabhadra, vinItadeva, dharmAkaradatta ( arcaTa ), dharmottara, prajJAkara Adine puSTa kiyA aura usakA vikAsa uttarottara bar3hatA hI gyaa| bhArata meM musalamAnI AkramaNoM se jaba bauddha vihAroM kA lopa huA taba bauddha pramANazAstra kA vikAsa bhArata meM ruka gayA, kintu vaha tibbata meM aura cIna deza meM huaa| bauddhoM ke pramANa-zAstra ke isa vikAsa ke sAtha sAtha bauddhataroM meM bhI svataMtra pramANazAstra kA vikAsa honA anivArya thaa| mImAMsA jaise darzanoM meM jahAM pramANa kI carcA sarvathA gauNa thI vahA~ bhI-kumArila ne zlokavArtika likha kara aura prabhAkara ne bRhatI likha kara pramANavidyA ko mImAMsaka dRSTi se pratiSThita kiyaa| naiyAyikoM meM bhI kevala pramANa kI carcA karane vAle nyAyasArAdi grantha bane aura gaMgeza kI tattvacintAmaNi ne pramANazAstra ko jo pragati dI usake phalasvarUpa navyanyAya kA uttarottara vikAsa huA jo Aja taka ho rahA hai| vedAnta meM bhI pramANazAstra kI dRSTi se vedAntaparibhASA jaise grantha bne| jainoM ne to jaba se dArzanikoM ke akhAr3e meM praveza kiyA hai taba se dArzanika kSetra meM pramANazAstra ke viSaya meM hI adhika likhA hai| siddhasena kA nyAyAvatAra, akalaMka ke nyAyavinizcaya Adi grantha, vidyAnanda kI pramANaparIkSA, mANikyanaMdI kA parIkSAmukha, yazovijayako tarkabhASA Adi grantha isake sAkSI haiN| pramANazAstrake isa vikAsake kAraNa jAtyuttara aura nigrahasthAnake vicArakA jo prAdhAnya prAcIna tarkazAstra meM vRSTigocara hotA thA vaha madhyakAlIna pramANavicArake prAdhAnyake kAraNa sarvathA gauNa ho gyaa| itanA hI nahIM, jAtyuttarakI prakriyA hI hIna mAnI jAne lgii| dharmakItine to vAdanyAya grantha likhakara jAti aura nigrahasthAnoMkI samAlocanA kI, unake bhedopabhedoM meM asaMgati dikhAI aura sarvathA avyavahAryatA bhI pratipAdita kii| apane nyAyabindu grantha meM to jAtyuttarake liye eka vAkya hI likhA aura vaha bhI yaha batAne ke lie ki jAtyuttara dUSaNa nahIM, dUSaNAbhAsa hai| pramANazAstrameM jaba svArtha aura parArtha anumAna ke svarUpa kA suspaSTa nirUpaNa ho jAya taba jAtyuttaroMkI parIkSA sahaja ho jAtI hai aura unakI vyarthatA aura asAmarthya bhI svataH prakaTa ho jAte haiN| pariNAmasvarUpa pramANazAstra meM jAtyuttara kA vicAra sarvathA gauNa ho jAya yaha svAbhAvika hai| prAcIna aura madhyakAlIna nyAyazAstra kA mukhya bheda bhI yahI hai ki prAcIna kAla meM jahA~ jAti aura nigrahasthAna kA vicAra hI mukhya thA vahA~ madhyakAla meM vaha gauNa ho gayA aura usakA sthAna pramANane aura usameM bhI anumAna ne le liyaa| madhyayugIna samagra bauddhasAhitya kI vizeSatA bhI yahI hai ki usa kAla meM AdhyAtmika - vidyA-nirvANamArga ke viSaya meM utane praur3ha grantha likhe nahIM gae jitane pramANazAstrake viSaya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA meN| dArzanika mantavya ke zUnyavAda yA vijJAnavAda ke madhyakAlIna granthoM meM bhI yadi praur3hatA hai to usakA kAraNa bhI yahI hai ki una mantavyoM kI vivecanA nUtana prasthApita pramANamArga ke . avalambana se kI gaI hai| khAsakara suvivecita anumAnapraNAlI kA Azraya lekara mantavyoM kI sthApanA kI gaI hai| zUnyavAda jaise atigahana vAda ko bhI anumAnapradarzita yuktiyoM ke bala se hI sthApita kiyA gayA hai aura yadi pramANapaddhati kA nirAsa bhI kiyA gayA hai to usameM bhI pramANapaddhati kA avalambana hai hii| phalasvarUpa pramANazAstra ke viSaya meM madhyakAla meM itanA likhA gayA ki svayaM usa sAhitya kA eka pRthak varga bauddha sAhitya meM ho gyaa| itanA hI nahIM, usa vidyA kA anivArya adhyayana bhI AdhyAtmika sAdhaka ke lie bhI Avazyaka ho gyaa| 4. dharmakIrti aura unakI paraMparA AcArya dignAgane pramANasamuccaya likhakara jaba bauddha pramANazAstrakA bIjavapana kiyA - taba usakI pratikriyA vaidika dArzanikoM meM honA svAbhAvika thaa| nyAyadarzanake vyAkhyAkAroM meM udadyotakarane AcArya dignAga ke mantavyoM kA khaNDana karake nyAyazAstra kI pratiSThA surakSita kii| mImAMsaka kumArila ne bhI dignAgake pramANavicAra kA khaNDana karake mImAMsakoM ke mantavyoM ko sudRr3ha bnaayaa| isI prakAra anya mallavAdI jaise jaina AcAryoM ne bhI dignAga ke mantavyoM kI samAlocanA kii| isa samAlocanA ke phalasvarUpa bauddha vidvAnoM ko bhI apane pramANazAstra ke viSaya meM punarvicAra karane kA avasara upasthita haa| una vidvAnoM meM dharmakIti eka aisA vidvAna huA jisane AcArya dignAga ke dArzanika vicAroM kA suvizada vivaraNa kiyaa| itanA hI nahIM, udyotakara kumArila Adi vaidika dArzanikoM kI samAlocanA karake bauddha pramANazAstra kI bhUmikA ko sudRr3ha bnaayaa| unhoMne kevala vaidika vidvAnoM kI hI samAlocanA nahIM kI, svayaM dignAga kI bhI samAlocanA kucha gauNa viSayoM meM kI aura dignAga ke ziSya Izvarasena, jinhoMne dignAga ke mantavyoM kA apanI samajha ke anusAra vyAkhyAna kiyA thA, unakI bhI samAlocanA karake bauddha vijJAnavAda ke AdhArabhUta pramANavicAra ko sudRr3ha bnaayaa| isIlie ve vArtikakArake nAma se vikhyAta hue| budona (Bu-ston) ke anusAra dharmakIrti ke sAtoM grantha pramANasamuccaya ke vArtikarUpa hai| kintu svayaM dharmakItine to pramANavAtika ko hI vAtika kahA hai| vastutaH pramANasamuccaya meM pratipAdita viSayoM kA hI vizeSa vivaraNa dharmakIrti ke granthoM meM hone se unheM pramANasamuccaya ke vAtika mAnane meM asaMgati nahIM hai| ataeva isa dRSTi se budona kA kathana bhI saMgata ho sakatA hai| kintu eka bAta nizcita hai ki dharmakItike granthoM ke bana jAne ke bAda dignAga ke granthoM kA adhyayana prAyaH banda ho gyaa| 1 Bu-ston :-History of Buddhism, p. 44. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA AcArya dharmakIti ke sAta grantha ye haiM 1-'pramANavArtika, 2-pramANavinizcaya, 3-nyAyabindu, 4-2hetubindu 5'vAdanyAya, 6-saMbaMdhaparIkSA aura 7-sNtaanaantrsiddhi| isake atirikta pramANavAtika ke svArthAnumAna pariccheda' kI tathA saMbaMdhaparIkSA kI TIkA bhI svayaM dharmakIti ne likhI haiN| budonaM ke anusAra dharmakIti ke granthoM kA vibhAjana pradhAna aura pUraka granthoM meM hai| nyAyabindu kI racanA tIvrabuddhi puruSoM ke lie, pramANavinizcaya' kA nirmANa madhyamabaddhi ke . lie aura pramANavAtika kI racanA mandabuddhi puruSoM ke liye kI gaI hai| ye hI tInoM grantha pradhAna haiM jinameM saba pramANoM kA vivecana kiyA gayA hai| zeSa cAra pUraka granthoM meM kisI meM bhI pratyakSa kA vizeSa vivaraNa nahIM milatA kintu svArthAnumAna se sambaddha hetu ko nirUpaNa .. hetubindu nAmaka grantha meM hai aura sambandhakA nirUpaNa sambandhaparIkSA meM hai| vAdanyAya meM parArthAnubhAna se saMbaddha viSayoM kA arthAt parArthAnumAna ke avayavoM kA tathA jaya-parAjaya kI . vyavasthA kaise ho isakA vizeSa nirUpaNa hai| santAnAntarasiddhi meM vijJAnavAda meM sAMvRtika dRSTi se svabhinna saMtAna kA anumAna kaise hotA hai yaha batAyA gayA hai| digna.ga kI taraha dharmakIti bhI dakSiNa meM trimalaya meM brAhmaNakula meM paidA hue| prAraMbhika vidyA unhoMne brAhmaNadarzana kI lii| vasubandhu ke ziSya dharmapAla jo atyaMta vRddha ho gae the unake pAsa bauddhadarzana kA vizeSarUpa se adhyayana karane kI dRSTi se dharmakIrti nAlandA aae| unako tarkazAstra meM vizeSa ruci thI ataeva dignAga ke ziSya Izvarasena ke : saMparka meM rahakara pramANazAstra kA adhyayana kiyA aura apanI pratibhA ke bala se dignAga ke pramANazAstra meM Izvarasena bhI Age bar3ha ge| phira apanA jIvana unhoMne vAdavivAda aura pramANavAtika Adi granthoM kI racanA meM bitAyA, aura aMta meM kaliMga deza meM mRtyu ke vaza hue| lAmA tArAnAtha ne dharmakIti kA jo jIvanavRtta diyA hai usakA yaha sArAMza hai| / saMskRta meM upalandha hai aura prakAzita hai| 2 hetubindu kI TIkA saMskRta meM upalabdha hai kintu mUla ko tibbatI se punaH saMskRta kiyA gayA hai| / prAyaH isakI sabhI kArikA prameyaka0 pa0 503-511 aura syAdvAdara0 10812 meM udadhata haiN| zrI rAhala jI ne bhI pramANavArtikabhASya kI bhUmikA meM kArikAoM ko uddhRta kiyA hai| 4 budona ne likhA hai ki kAzmIrI paMDita jJAnazrI ke matAnusAra pramANavinizcaya grantha pramANasamuccayakA vArtika nahIM hai kintu dharmottara to use pramANasamuccaya kA vArtika mAnate haiM aura yahI mata ThIka bhI hai-Bu-ston : History of Buddhism, p. 45. 5 Buddhist Logic Vol. I. p. 35. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA . kumArila aura dharmakIrti samasAmayika the aisI tibbatI paraMparA hai, kintu kumArila ne dharmakIti kA nahIM para dignAga kA khaNDana kiyA hai, jaba ki dharmakIti ne kumArila kA khaNDana kiyA hai| aisI sthiti meM kumArila dharmakIrti ke vRddha samakAlIna hI ho sakate haiN| AcArya dharmakIrti ko dharmapAlakA ziSya kahA hai aura dharmapAla ko vasubandhu kA ziSya kahA hai| vasubandhu do hue haiN| prathama vasubandhu kA janma I0 320 aura mRtyu 380 I0 meM hai jabaki dUsare vasubandhu kA janma 400I0 aura mRtyu 480 I0 meM huI-aisA pro0 phrAuvelnera ne siddha kiyA hai| ye dharmapAla prathama vasubandhu ke ziSya nahIM ho sakate kyoMki dharmapAla ke ziSya zIlabhadra I0 635 meM vidyamAna the jaba yuena saMga nAlandA meM gae the| AcArya dharmakIti ne Izvarasena ke pAsa tarkazAstra kA adhyayana kiyA yadyapi unake dIkSAguru vidvAn aura nAlandA ke prasiddha AcArya dharmapAla the| aisI sthiti meM yahI mAnanA par3atA hai ki jaba dharmakIrti dIkSita hae taba dharmapAla maraNAsanna hI the| yuena saMga ne kauzAmbI meM bauddhavihAra ke bhagnAvazeSa dekhe jahA~ dharmapAla ne vAdavivAda karake taithikoM ko harAyA thaa| aisI sthiti meM hyuena saMga ke bhramaNa (I0 629-645) se kaI varSa pahale dharmapAla kI mRtyu ho gaI thI aisA mAnanA par3atA hai| dharmapAla ke guru dvitIya vasubandhu kI mRtyu I0 480 meM huI to svayaM dharmapAla ko mRtyu I0 580 ke pazcAt nahIM ho sktii| isa dRSTi se dharmakIti ke samaya kA vicAra kareM to unakA kAryakAla I0 550-600 taka ho sakatA hai| aisA mAnane para dignAga ke ziSya Izvarasena se dharmakIti kA adhyayana saMgata nhiiN| ataeva Izvarasena ko dignAga (I0 345-415) kA sAkSAt ziSya nahIM mAnA jA sktaa| .. kumArila kA khaNDana dharmakIrti ne kiyA hai| kumArila kA samaya DaoN0 kunhana rAjava I0 550 mAnA hai aura pro0 brUno ke mata kA samarthana karake kahA hai ki bhartRhari kA samaya isameM bAdhaka nhiiN| itsiganirdiSTa bhartahari koI dUsarA hI hogaa| ataeva kumArila ke samaya ke sAtha bhI dharmakIti ke ukta samaya kA koI virodha nahIM / hyuena saMga ne dharmakIti kA ullekha nahIM kiyA isa dalIla se dharmakIrti ke samaya ko 635 I0 ke bAda rakhanA cAhie-isa mata kI samAlocanA zrI rAhula jI ne vAdanyAya kI prastAvanA meM kI hai, ataeva vaha bhI bAdhaka nahIM hai| paM0 zrI mahendrakumAra jI ne akalaMkagranyatraya kI prastAvanA meM zrI rAhula jI kI dalIloM kA uttara dene kA prayatna kiyA hai kintu jaba bhartahari ke samaya ko 600-650 ke sthAna meM pro0 brUno-450 I0 meM rakhate . ' tattvasaMgraha-prastAvanA pR0 80 / 2 akalaMkagranthatraya-prastAvanA pR0 18 / On the Date of Vasubandhu-1951, p. 54-55. 4 sI. kunhana rAja : zlokavArtikatAtparyaTIkA, prastAvanA pR0 17 / 5 zrI rAhula sAMkRtyAyana : vAdanyAya, prastAvanA pR0 5 / paM0 mahendrakumAraH akalaMkagranthatraya, prastAvanA-pR0 21 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA haiM aura kumArila kA samaya bhI tadanusAra badala jAtA hai to koI kAraNa nahIM ki kumArila ke samaya ke AdhAra para nizcita kiyA jAne vAlA dharmakItikA bhI samaya na badale / AcArya dharmakIti ke mantavyoM kA nirAsa vaizeSika darzana meM vyomaziva ne, mImAMsAvarzana meM zAlikanAtha ne, nyAyadarzana meM jayanta aura vAcaspati mizra ne, vedAnta meM bhI vAcaspati mizra ne aura jainadarzana meM akalaMkAdi AcAryoM ne kiyA hai| dharmakIti ke TIkAkAroM ne yathAsaMbhava una AkSepoM kA nirAkaraNa karane kA prayatna kiyA hai| dharmakIti ke TIkAkAroM ko pro0 ciravAsukI (Prof. Stcherbatsky) ne tIna varga meM vibhakta kiyA hai| prathama varga aisA hai jo kevala zabdapradhAna vyAkhyA karatA hai| isa varga ke puraskartA devendrabuddhi haiN| budona ne kahA hai ki devendrabuddhi AcArya dharmakIrti ke sAkSAt ziSya the|2 pramANavAtika kI vyAkhyA devendrabuddhi ne do bAra likhI aura donoM hI bAra dharmakIti ne use radda kara diyaa| aMta meM tIsarI bAra unhoMne jaba likhI taba asaMtuSTa hote hue bhI dharmakIrti ne usa vyAkhyA ko maMjUra kiyA aura socA ki merA pramANazAstra vastutaH koI yathArtha rUpa meM nahIM samajha sakegA jisase nirAza hokara pramANavArtika ke aMta meM / eka kArikA likhI jisakA tAtparya hai ki jaise nadI samadra meM milakara apanA astitva kho - detI hai vahI gati mere vicAroM kI hogii|' devendrabuddhi ke anugAmI TIkAkAroM meM zAkyabuddhi, prabhAbuddhi Adi haiM jinhoMne pramANa- .. vAtika kI vyAkhyA na likhakara pramANavinizcaya aura nyAyabindu kI TIkAe~ kii| . dUsarA varga vaha hai jisane dharmakIti ke tattvajJAna ko mahattva diyA hai aura zabdapradhAna vyAkhyAkA mArga chor3akara tAttvika rahasya kA sphoTa kiyA hai| buddha ke dharmakAya aura unakI sarvajJatA kI siddhi meM usako koI rasa nhiiN| mahAyAnasaMmata vaise buddhako dezakAla-svabhAva viprakRSTa hone se pramANazAstra yA tarka kA viSaya hI ve nahIM maante| ataeva zuddha pramANazAstra kI carcA karane vAle anya pramANavinizcaya aura nyAyabindu kI TIkA isa varga ke puraskartA dharmottara ne kI hai| dharmottara kA kAryakSetra kAzmIra meM rahA, ataH unakI paraMparAko kAzmIra-paraMparA bhI kahate haiN| dharmottara ne apanI TIkA meM zAbdika vyAkhyAkAroM kA nirAsa kiyA hai aura dharmakIti ke tAttvika rahasyoM kA sphoTa kiyA hai| vastutaH dharmakIrtike mantavyoM kA spaSTArtha dharmottara kI TIkAoM se hI haa| AcArya . Stcherbatsky : Buddhist Logic Vol. I. p. 39-47. 2 Bu-ston : History of Buddhism part II p.154. Bu-ston : History of Buddhism part II p. 155. ukta artha kI koI kArikA mudrita pramANavArtika ke aMta meM milatI nahIM hai| dhvanyAloka meM dharmakIrti ke nAma se eka kArikA AtI hai| usIkA bhAvArtha budona detA hai aisA pratIta hotA hai anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinApyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi / mataM mama jagatyalabdhasadRzapratigrAhakaM prayAsyati payonidhe: paya iva svadehe jraam|| dhvanyAloka, pR0 217 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 dharmakIti jo apane sAkSAt ziSya devendrabuddhi se apekSA rakhate the unakI vaha apekSA dharmottara se pUrI huI aisA niHsaMkoca kahA jA sakatA hai| dhvanyAloka ke kartA Anandavardhana ne bhI dharmottarakRta pramANavinizcaya kI TIkA para TIkA likhI hai, kintu vaha upalabdha nahIM hai|' jJAnazrI ne bhI dharmottarakRta TIkA para TIkA likhI hai| isI paraMparA meM brAhmaNapaMDita , zaMkarAnanda ne eka vistRta vyAkhyA pramANavArtika para likhanA prAraMbha kiyA, kintu vaha adhUrI hI rhii| tIsarI zreNI meM dhArmika dRSTi ko mahattva dene vAle dharmakItike TIkAkAra haiN| unameM prajJAkaragapta pradhAna haiN| unhoMne svArthAnumAna pariccheda ko chor3akara zeSa tIna pariccheda kI vyAkhyA pramANavArtikAlaMkAra nAma se . likhii| vaha pramANavAtikabhASya bhI kahA jAtA hai| isa zreNI ke TIkAkAroM ke mata meM pramANavArtika ke prAmANyapariccheda kA adhika mahattva hai, kyoMki usameM bhagavAn buddha ke sarvajJatva tathA unake dharmakAya kI siddhi kI gaI hai| unakA kahanA hai ki pramANavArtika kA mahattva pramANasamuccaya kI vyAkhyA ke rUpa meM nahIM kintu samagra mahAyAna ke mUlabhUta tattva buddha aura unake viziSTa gaNoM kI sthApanA meM hai| buddha ke dharmakAya, svabhAvakAya aura jJAnakAya kA nirUpaNa karanA hI pramANavArtika kA mukhya uddeza hai aura usI ke prasaMgameM zeSa pramANazAstra kI upayogitA hai| prajJAkarakA anusaraNa karane vAle bhI kaI AcArya hue, kintu unameM bhI Apasa meM matabheda hai| jina nAmaka AcArya ne prajJAkarake vicAroM kI puSTi kI hai aura prajJAkarake alaMkAra kI vyAkhyA likhI hai| ravigupta prajJAkarakA sAkSAt ziSya thA aura usane bhI alaMkAra kI TIkA likhii| kintu jinanAmaka AcArya ne apanI TIkA meM ravigupta ke kaI mantavyoM kA khaNDana kiyA hai| jJAnazrI ke ziSya yamAri ne bhI alaMkAra kI TIkA kI aura unhoMne jinake mantavyoM kA nirAsa kiyA hai| karNagomI ne svArthAnumAna pariccheda kI hI vyAkhyA kI hai| ataeva unheM dharmottara kI paraMparA meM rakhanA caahie| - manorathanaMdI kI jo TIkA upalabdha hai vaha saMpUrNa cAroM paricchedoM para hai, kintu paricchedoM kA krama badalA huA hai aura vyAkhyA mAtra zabdArthaparaka hai / dharmakIrti ke pranthoM kI TIkAparaMparA kevala saMskRta meM hI nahIM rahI kintu jaba bauddha dharma kA pracAra tibbata meM huA to lAmAoM ne tibbatI bhASA meM bhI svataMtra TIkAe~ pramANavAtika Adi granthoM para likhI haiM aura unakA adhyayana-adhyApana Aja bhI bauddha vihAroM meM cAlU hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki dignAga ke dvArA bauddha pramANazAstra kA jo bIjavapana huA vaha dharmakIrti aura unake ziSyoM ne vaTavRkSa ke rUpa meM pariNata kara diyaa| dhvanyAlokaTIkA pR0 233, usakA nAma hai-dhrmottmaa| Buddhist Logic Vol. I p. 41. 2 jinake sthAna meM zrI rAhalajI jayAnanta nAma dete hai-dekho vAdanyAya pariziSTa pR0 8 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prastAvanA 5. nyAbindu pramANazAstra ke jaba aneka grantha bana gae taba pariniSThita siddhAntoM kA hI saMkSepa meM pratipAdana karane vAle granthoM kI AvazyakatA pratIta ho yaha svAbhAvika hai| AcArya varmakIti ne nyAyabindu likhakara usI Avazyakata kI pUrti kI hai| duveka ne spaSTa rUpa se isa bAta ko kahA hai ki nyAyabindu saMkSeparuci prAjJa jijJAsu ke lie prathita hai ata eva pramANavAtika jaise grantha ke vidyamAna hote hue bhI nyAyabindu kI racanA vyartha nahIM hai|' nyAyabindu grantha kisa mata kI dRSTi se likhA gayA hai yaha eka carcA kA viSaya hai| dignAga aura dharmakIrti ye donoM vijJAnavAda ke puraskartA yogAcAra mata ke mAne hue vidvAn haiM isameM to saMdeha nahIM hai| kintu nyAyabindu ke par3hane se yaha spaSTa nahIM hotA ki AcArya dharmakIti ne isakI racanA yogAcAra kI puSTi ke lie kI hai| bAhya artha kA astitva sarvathA nahIM hai aisA mata yogAcAra kA hai| kintu pratyakSa pramANa ke viSaya, svalakSaNa kA svarUpa Adi bAteM nyAyabindu meM aisI haiM jo yaha siddha karane ke lie ki yaha grantha yogAcAra mata kA nahIM hai, paryApta hai| kintu jaba svayaM AcArya dharmakIrti yogAcAra mata kA prabala samarthana / ' pramANavAtika Adi granthoM meM karate haiM taba yaha kaise saMbhava ho ki nyAyabindu meM ve yogAcAra mata kA parityAga karake sautrAntika mata ke samarthaka bana jAyeM ? ataeva nyAyabindu ke kucha vAkyoM kA tAtparya sautrAntika aura yogAcAra donoM matoM kA saMgraha karane meM hai aisA kucha TIkAkAroM ne apanA mata pradarzita kiyA hai| kintu anya TIkAkAroM ne isameM Apatti kI hai aura yaha mata pradarzina kiyA hai ki nyAyabindu grantha donoM matoM kI dRSTi se nahIM kintu sautrAntika dRSTi se likhA gayA hai| yogAcAra kI dRSTi meM bAhya padArtha kA astitva saMvRtisattya kI dRSTi se hai, pAramArthikadRSTi se nhiiN| ataeva pramANa-prameya vyavahAra sAMvyavahArika hai aura pramANa zAstroM kA nirUpaNa bhI sAMvyavahArika dRSTi se hI ho sakatA hai| paramArtha to svasaMvedana kA viSaya hai, avAcya hai| usase vyavahAra kA prayojana siddha nahIM ho sktaa| ataeva pramANa-prameya kI vyavasthA vyAvahArika dharAtala se hI kI jA sakatI hai| vyAvahArika dharAtala se nirUpaNa karanA ho to anya matoM kI apekSA sautrAntika mata, jo ki bAhya padArthoM kA astitva mAnakara pramANa-prameya vyavasthA karatA hai, bhUmikA bana sakatA hai| arthAt vyAvahArika dRSTi se bAhya padArtha kA astitva svIkAra karake jo vyavasthA karanA ho vaha sautrAntika mata ke anusAra hI kI jA sakatI hai, anya abauddha darzanoM kA Azraya lekara nhiiN| ataeva hama kaha sakate haiM ki pramANavAtika Adi grantha yogAcAra mata ke pAramArthika pakSa ko upasthita karate haiM aura nyAyabindu usake vyAvahArika pakSa ko| ataeva vyAvahArika pakSa ke nirUpaNa meM sautrAntika dRSTi kA hI prAdhAnya raha sakatA "nan vArtikAdinaiva samyagjJAnasya vyutpAdanAt kathamasya na vaiyarthyamiti cet, saMkSiptarucIna prAjJAna adhikRtyedaM prakaraNaM prnniitmitydossH|" dharmottapradIpa pR0 35, 37, 57, 108 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai| isa dRSTi se yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki nyAyabindu kI racanA sautrAntika dRSTi se huI hai| pramANa-prameya kI anyatra prasiddha vyavasthA ko nirasta karake sautrAntika dRSTi se vyAvahArika vyavasthA sthira karane ke bAda yaha sarala ho jAtA hai ki yaha vyavasthA paramArtha dRSTi se kisa prakAra asaMgata hai| pramANavAtika meM AcArya dharmakIrti ne yahI krama apanAyA hai aura sotrAntika dRSTi se pramANa-prameya kI vyavasthA ke anantara hI usI vyavasthA meM kaisI avyavasthA hai yaha dikhA kara bAhyArtha kA nirAsa karake vijJaptimAtratA kI siddhi kI hai| ataeva hama kaha sakate haiM ki vyAvahArika pakSako upasthita karane ke lie nyAyabindu meM AcArya ne sautrAntika dRSTi kA avalaMbana kiyA hai| nyAyabinduTIkA ke tAtparyanibandhana nAmaka TippanakArake matAnusAra AcArya dharmottara ne samyagjJAna kI vyAkhyA karate hue jo avisaMvAdi jJAna ko pramANa kahA hai usakA tAtparya yaha hai-samyagjJAna arthAt avisaMvAdi jJAna; samyagjJAna arthAt aviparyasta jJAna nhiiN| aviparyasta jJAna ko hI yadi samyagjJAna mAnA jAya taba yogAcAra mata kA saMgraha isa vyAkhyA meM nahIM hogaa| yogAcAra to tAthAgata jJAna ko chor3a kara kisI bhI sAlambana jJAna ko abhrAnta-aviparyasta nahIM mAnate / aisI sthiti meM sAdhAraNa jana kA koI sAlambana jJAna abhrAnta nhiiN| ataeva pramANa bhI nhiiN| sAdhAraNa jana kA jJAna bhale hI bhrAnta ho kintu vyavahAra meM avisaMvAdi to ho sakatA hai aura isa dRSTi se pramANa bhI ho sakatA hai| ataeva samyagjJAna kA artha avisaMvAdi jJAna kiyA jAya taba sautrAntika aura yogAcAra ke bhI anukUla vyAkhyA ho jAyagI / Age cala kara pratyakSa. lakSaNa kI vyAkhyA meM bhI sautrAntika aura yogAcAra donoM pakSoM kI dRSTi se pratyakSa lakSaNa kisa prakAra saMgata hotA hai isa viSaya meM kisI anya vyAkhyA kA ullekha karake svAbhimata vyAkhyA kI hai| anya vyAkhyAkAra aura tAtparyanibandhanakAra ye donoM pratyakSa kI vyAkhyA meM sautrAntika aura yogAcAra mata kI saMgati dekhate haiN| donoM ke mata se nyAyabindu donoM dRSTioM ke saMgraha ko lakSya meM rakha kara prathita huA hai, kintu donoM vyAkhyAkAroM ne apanI upapatti bhinna rUpa se kI hai| tAtparyanibandhana meM ullikhita anya vyAkhyA kA abhiprAya isa prakAra hai-pratyakSa lakSaNa meM 'abhrAnta' pada se taimirika Adi bhrAnta jJAnoM kI vyAvatti abhISTa hai aura 'kalpanApoDha' pada se anumAna kI vyAvRtti / abhrAntapada se Alambana viSayaka bhrAnti jo yogAcAra saMmata hai usakI vyAvRtti nahIM karanA caahie| aisA karane se yogAcAra mata amAnya ho jaaygaa| yaha prakaraNa to sautrAntika aura yogAcAra donoM ke matoM kA anusaraNa karake prathita hai, ataeva yogAcAra ke mata ko amAnya karake pratyakSa kI vyAkhyA nahIM kI jA * - 'pra0 vA0 2. 320 se / dekho tAtparya0 pR0 8 / pAThake uddharaNake lie dekho prastuta grantha pR0 261 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sktii| sautrAntika aura yogAcAra ye donoM avisaMvAda ko hI abhrAnta rUpa mAna kara pramANa mAnate haiN| yahAM koI yadi yaha kahe ki yadi abhrAnta kA artha avisaMvAdi hai aura avisaMvAdi to anumAna bhI hotA hai to pratyakSa aura anumAna meM kyA bheda rahA ? to usakA uttara yaha hai ki anumAna avisaMvAdi hote hue bhI kalpanApoDha nahIM hotaa| ataeva kalpanApoDha pada se anumAna kI vyAvRtti hotI hai / tAtparya nibandhana nAmaka TippanakAra ke mata se dharmottara ne ukta vyAkhyA kA nirAsa . kiyA hai| dharmottara ne 'abhrAnta arthAt arthakriyA meM samartha vasturUpa meM jo aviparyasta ho' aisA kaha kara ke pUrvokta vyAkhyA kA nirAsa kiyA aisA tAtparya TippanakAra ne batAyA hai| *yahAM TippanakAra ne pUrvapakSa upasthita kiyA hai ki yadi abhrAnta pada kI yahI vyAkhyA ThIka hai taba yogAcAra mata kA to saMgraha hotA nahIM, kyoMki yogAcAra to bAhyArtha ke viSaya meM kisI jJAna ko aviparyasta mAnatA hI nhiiN| isakA uttara yaha diyA gayA hai ki vastutaH abhrAntatva yaha lakSaNa hai hI nhiiN| yadi abhrAntatva lakSaNa nahIM hai taba dvicandrAdi bhrAnta jJAnoM kI pratyakSatA kaise nirAkRta hogI? isa prazna kA uttara yaha hai ki pramANasAmAnya lakSaNa gata avisaMvAdi vizeSaNa se dvicandrAdi bhrAnta jJAnoM kA nirAkaraNa ho jAyagA, kyoMki ve visaMvAdi hai arthAt saMvAdi nahIM haiN| isa prakAra yogAcAra mata meM lakSaNasamanvaya ho jAtA hai| sautrAntika pakSa meM amrAnta pada kA prayojana kyA hai ? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki kucha AcAryadeziyoM kA kahanA hai ki AcArya ne dvicandrAdi bhrAnti kA nirAkaraNa kalpanApoDha pada se hI kiyA hai kyoMki ye bhrAntiyAM mAnasI haiM, indriyaja nhiiN| ataeva AcArya ne pramANavArtika meM pratyakSalakSaNa meM abhrAnta pada kA prayoga nahIM kiyaa| una logoM kI isa vipratipattikA nirAkaraNa karane ke lie hI AcArya ne nyAyabindu meM abhrAnta pada diyA hai aura TIkAkAra ne bhI AcArya ke usI abhiprAya ke pAlana ke lie hI kahA hai ki abhrAnta pada dvicandrAdi bhrAnti kA hI nivAraNa karegA yadi vaha indriyaja hogii| __ isa prakAra hama dekhate haiM ki pUrvokta donoM vyAkhyAkAroM ne apanI apanI dRSTi se yaha batAne kI ceSTA kI hai ki nyAyabindu grantha kI racanA sautrAntika aura yogAcAra donoM matoM ke saMgraha kI dRSTi se huI hai| mudrita nyAbinduTIkA-TippaNI meM kisI kA pUrvapakSa upasthita kiyA gayA hai ki pratyakSalakSaNa meM abhrAntapada dene se yogAcAra mata kA saMgraha nahIM hogaa| isase pratIta hotA hai ki pUrvapakSakA abhiprAya yaha hai ki nyAyabindu sautrAntika-yogAcAra-ubhaya mata kI dRSTi se saMgata honA caahie| kintu TippaNIkArane apanA spaSTa abhiprAya de diyA hai ki yaha lakSaNa 'tAtparya0 10 19 / pATha ke uddharaNa ke lie dekho prastuta grantha pU0 263 / 2 tAtparya0 pR0 20 / pATha ke uddharaNa ke lie dekho prastuta grantha pR0 264 / / 3 saMpAdaka ne ise mallavAdikRta mAnA hai kintu yaha anyakartRka hai| Age maiMne isa viSayameM vizeSa vicAra upasthita kiyA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 51 bAhyanaya ke Azraya se sautrAntika dRSTi se hI hai| bAkI, yogAcAra mata se lakSaNa prathita karanA ho to abhrAnta pada anAvazyaka hai| dharmottarapradIpa meM bhI 'pratyakSalakSaNagata abhrAnta kA artha avisaMvAdi jJAna mAnanA cAhie, anyathA yogAcAra mata kA asaMgraha hogA' aisA pUrvapakSa ullikhita kiyA hai aura dharmottara ko usa pakSa kA nirAsa karanA abhipreta hai aisA pratipAdana kiyA gayA hai| aura lambI carcA ke anta meM yahI niSkarSa diyA hai ki pratyakSa kA lakSaNa sautrAntika dRSTi se kiyA gayA hai, yogAcAra mata meM yaha lakSaNa mAnya nahIM ho sktaa| nyAyabindu meM kucha bAteM aisI ho sakatI haiM jo yogAcAranaya ko. apekSA bhI saMgata hoM, kintu isa kA artha yaha nahIM hai ki isa grantha ke sabhI matoM kI saMgati yogAcAra mata se ho skegii| udAharaNa ke taurapara pratyakSa kA viSaya svalakSaNa hai--aisA jo siddhAnta nyAyabindu meM pratipAdita hai vaha yogAcAra mata se saMgata ho nahIM sktaa| yogAcAra ke anusAra pratyakSa kevala kalpanApoDha jJAna hI ho sakatA hai| isase spaSTa hai ki durveka ke mata se bhI nyAyabindu kI racanA sautrAntika vaSTi se huI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki TIkAkAroM meM do mata haiN| eka ke anusAra sautrAntika aura yogAcAra donoM dRSTioM se lakSaNa samanvaya ho sakatA hai| dUsare mata ke anusAra aisA samanvaya azakya hai| 6. nyAyabindu kI TIkAe~ ... nyAyabindu prAjJa puruSoM ke lie likhA gayA hai yaha hama kaha Ae haiN| ataeva atisaMkSipta hone ke kAraNa TIkA kI AvazyakatA rahe yaha svAbhAvika hai| yahI kAraNa hai ki nyAyabindu para aneka vyAkhyAe~ likhI gaI haiN| kintu durbhAgyase kevala dharmottara aura unake vyAkhyAtAoM kI hI TIkAoM kI pratiyA~ mUla saMskRta meM upalabdha haiN| anya vyAkhyAoM kI mUla saMskRta pratiyA~ upalabdha nahIM huI haiN| kucha vyAkhyAoM ke tibbatI anuvAda upalabdha haiN| yahA~ una TIkAoM kA paricaya diyA jAtA hai| (1) vinItadeva kI TIkA-nyAyabindu TIkA kA mUla saMskRta naSTa ho gayA hai kintu usakA tibbatI anuvAda upalabdha hai aura vaha bibliothekA iNDikA, kalakattAse I0 1913 meM prakAzita huA hai| - AcArya dharmottara ne vinItadeva kI TIkA kA kaI sthAnoM meM khaNDana kiyA hai| isase nizcita hotA hai ki vinItadeva dharmottara se pahale hue| isa dRSTi se zrI rAhula jI ne 1 nyAya0 Ti0 pR0 19 / 2.dharmottarapradIpa pR0 42 / 3 dharmottarapradIpa pR0 42-44 / 4 dekho dharmottarapradIpa pR0 5, 31, 34; tAtparya0 pR0 15, 16, 25. / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '52 prastAvanA vAdanyAya ke pariziSTa meM vinItadeva ko dharmottara ke bAda sthAna diyA hai vaha ThIka nhiiN| adhika se adhika itanA kahA jA sakatA hai ki vinItadeva vRddha the aura dharmottara yuvA / yaha tabhI saMbhava ho sakatA hai ki vinItadeva kA khaNDana dharmottara kre| vinItadeva ne AcArya dharmakIrti ke pramANavAtika aura pramANavinizcaya ina do pranthoM ko chor3akara zeSa granthoM kI vyAkhyAe~ likhI haiM aura ve tibbatI anuvAda meM upalabdha haiN| - DaoN0 vidyAbhUSaNa ne vinItadeva kA samaya I0 700 ke AsapAsa rakhA hai| DaoN0. vidyAbhUSaNa ne vinItadeva ke eka svataMtra grantha samayabhedoparacanacakra kA ullekha kiyA hai|' (2) zAntabhadra kI TIkA-nyAyabindu kI TIkA AcArya zAntabhadra ne likhI hai| zrI rAhula jI ke vAdanyAyagata koSThaka meM zAntabhadra kA nAma nahIM hai kintu duIka kI TIkA ko tathA nyAyabinduTIkATippaNa (pR0 15, 36, 53, 67, 70, 111, 11) ko . dekhane se nizcaya hotA hai ki dharmottara se bhI pahale eka zAntabhadra vyAkhyAkAra hue haiN| jinake matoM kA khaNDana svayaM dharmottara ne kiyA hai| nyAyavinizcayavivaraNa (10 526). ke mata se AcArya akalaMka ne zAntabhadra kA khaNDana kiyA hai| ataeva zAntabhadra AcArya dharmottara aura akalaMka donoM se pUrvavartI haiN| akalaMka kA samaya I0 7 0-780 hai ataeva zAMtabhadra ko I0 700 ke pahale kA vidvAn mAnA jA sakatA hai| ve dharmottara ke vRddhasamakAlIna bhI ho sakate haiN| vinItadeva aura zAMtabhadra kA eka sAtha ullekha duIka karate haiN| isase patA calatA hai ki donoM ke mata samAna the| (3) dharmottara kI TIkA-nyAyabindu kI dharmottarakRta TIkA sadbhAgya se mUla saMskRta meM upalabdha hai aura vahI prastuta saMskaraNa meM mudrita hai| yaha vyAkhyA bhI ati saMkSipta 1477 zlokapramANa hai| phira bhI dharmakIti ke mantavya ko atispaSTa rUpa se prakaTa karatI hai isameM saMdeha nahIM hai| yahI vyAkhyA sarvottama bhI hai| isa bAta kA pramANa yahI hai ki usI ke Upara kaI anuTIkAe~ likhI gaI haiN| isakA tibantI anuvAda bhI huA hai| bhAratIya paMDita jJAnagarbha aura tibbatI paMDita dharmAloka ne milakara isakA anuvAda kiyA hai jo taMjUra (Mdo. cxi) meM upalabdha hai| nyAyabindu kI tAtvika vyAkhyAoM kA puraskartA dharmottara hai| usake pahale jo TIkAe~ banIM ve zabdArthapradhAna thiiN| dharmottara kalyANarakSita aura dharmAkaradatta ke ziSya the", ataeva dharmAkaradatta jinakA dUsarA nAma arcaTa hai, unake samakAlIna hai| dharmAkAradatta kA samaya I0 725 ke pUrva paM0 zrI sukhalAlajI ne mAnA hai| 1. Vidyabhushana : History of Indian Logic. p. 321. 2 dharmottarapradIpa pR0 5, 31, 32, 61 / 3 dharmottarapradIpa-pR0 5, 31 / 8 S. Vidyabhushan : History of Indian Logic, p. 329. 5 hetubinduTIkA-prastAvanA pR0 11 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA AcArya akalaMka' ne dharmottara ke mata kA nirAsa kiyA hai| AcArya akalaMka kA samaya paM0 mahendrakumArajI ne 720-780 I0 ke bIca mAnA hai| ataeva dharmottara kA samaya zrI rAhula jI ne I0 725 jo mAnA hai usake sthAna meM 700 I0 se bhI kucha pUrva mAnA jAya to anucita na hogaa| AcArya dharmakIrti ke sAkSAt ziSya devendrati make ziSya zAkyamati ke ziSya prajJAkarake samakAlIna dharmAkaradatta kA ziSya dharmottara hai| pratyeka pIDhI ke lie 25 varSa dekara ke zrI rAhula jI ne dharmakIti aura dharmottara ke bIca 100 varSa kA aMtara rakhA hai| yaha paraMparA guruziSya paraMparA hone se yaha Avazyaka nahIM ki sabhI ke bIca utanA aMtara ho hii| ataeva dharmottara ko I0 700 pUrva aura unake guru dharmAkaradatta ko unakA vRddha samakAlIna mAneM to anucita na hogaa| yahA~ vyaktikI apekSA unake graMthalekhana kA samaya hI vyakti kA samaya samajhanA caahie| ataeva krama yaha hai ki prathama dharmAkaradatta ne hetubinduTIkA likhI, tadanantara unake ziSya dharmottara ne apanI TIkAyeM likhiiN| AcArya dharmottara ne nyAyabinduTIkA ke atirikta nimna grantha bhI likhe haiM prAmANyaparIkSA-pramANaparIkSA isa nAma ke grantha kA ullekha zrI vidyAbhUSaNa ne kiyA hai| kintu duvaika ne dharmottarapradIpa meM "anenaiva prAmANyaparIkSAyAm nirloThitamiti" aisA kahA hai / usase patA calatA hai ki usa grantha kA sahI nAma prAmANyaparIkSA thaa| zrI rAhula jI ne dharmottara ke granthoM meM laghupramANaparIkSA nAmaka grantha kA ullekha kiyA hai kintu zrI vidyAbhUSaNa ne usakA ullekha nahIM kiyaa| saMbhava hai prAmANyaparIkSA, pramANaparIkSA aura laghupramANaparIkSA ye saba nAma eka hI grantha ke hoN| .. apohaprakaraNa' yA apohanAmaprakaraNa -isa grantha meM vyAvRtti yA apoha kA nirUpaNa hai| saMskRta upalabdha nahIM hai kintu isakA tibbatI anuvAda upalabdha hai jo kAzmIra ke paNDita bhavyarAja aura tibbatI lAmA blo-ldan-zeS-rab ne kiyA thaa| dekho Mdo. cxii. 14. ' nyAyavinizcayavivaraNa pR0 530-531 2 akalaMkagranthatraya, prastAvanA-pR0 32 3 History of Indian Logic, p. 330. 4 dharmottarapradIpa pR0 24 5 vAdanyAya pariziSTa--pR0 11 / bAdanyAya pariziSTa-pR0 12 " History of Indian Logic, p. 330. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paralokasiddhi-isameM dharmottara ne paraloka kI siddhi kI hai| malasaMskRta grantha , upalabdha nahIM hai kintu usakA tibbatI anuvAda upalabdha hai jo pUrvokta kAzmIrI paMDita bhavyarAja tathA lAmA t-chab-ji-ma-gragsa ne kiyA thA-dekho Mdo. cxii. 15.. . kSaNabhaMgasiddhi-isameM bauddhasaMmata kSaNikavAda kA samarthana kiyA hai| mUla saMskRta naSTa ho gayA hai kintu tibbatI anuvAda upalabdha hai| yaha anuvAda bhI kAzmIrI paMDita bhavyarAja aura lAmA blo-ldan zeSa-raba ne kiyA hai-Mdo. cxii. 17. pramANavinizcayaTIkA-dharmakIrti ke pramANavinizcaya kI TIkA hai| durvekane bhI isakA ullekha vinizcayaTIkA ke nAma se kiyA hai| mUlasaMskRta upalabdha nahIM hai kintu tibbatI anuvAda upalabdha hai| kAzmIra ke paMDita parahitabhadra aura lAmA blo-ldana / zeSa-raba ne anuvAda kiyA hai-Mdo. cix, cxi. (4) nyAyabindupUrvapakSasaMkSepa-yaha AcArya kamalazIla ne likhA hai| ye suprasiddha AcArya zAntarakSita ke ziSya the, ataeva unake samakAlIna haiN| inakA janma samaya I0 713. ke AsapAsa hai aisA DaoN0 bhaTTAcArya ne nizcita kiyA hai| inhoMne isake atirikta tattvasaMgraha kI bhI TIkA likhI hai| ye donoM grantha tibbatI bhASA meM bhI anUdita hue haiN| pUrvapakSasaMkSepa mUla saMskRta meM upalabdha nahIM hai| isa grantha meM pUrvapakSoMkA saMkSepa meM nirUpaNa hogA aisA nAma se pratIta hotA hai| (5) nyAyabindupiNDArtha-isake lekhaka haiM jinmitr| inakA samaya zrI rAhula jI ne I0 825 diyA hai, kintu vidyAbhUSaNa ne I0 1025 diyA hai| isameM nyAya- : bindu kA tAtparyArtha vaNita ho aisA nAma se patA calatA hai| mUla saMskRta grantha upalabdha nahIM hai, kintu bhAratIya paMDita surendrabodhi aura lAmA ye-zeSa-sade ne jo tibbatI anuvAda kiyA hai vaha upalabdha hai-Mdo-Cxi. 4. 7. nyAyabinduTIkA ke TippaNa (1) mallavAdIkRta dharmottaraTippaNa-nyAyabindu kI dharmottaraTIkA kA eka TippaNa mallavAdI AcArya ne likhA hai| usakI pratiyA~ jesalamera bhAMDAra meM tathA pATana ke bhAMDAra meM vidyamAna haiN| una pratiyoM ke prathama pariccheda ke anta meM to sirpha "laghudharmottaraTippaNake prathamaH paricchedaH" aisA vAkya hai| kintu dvitIya aura tRtIya ke anta meM mallavAdI AcArya kA nAma hai-"iti zrImallavAdyAcAryaviracite dharmottaraTippaNake dvitIyaH paricchedaH smaaptH|" "iti dharmottaraTippaNake zrImallavAdyAcAryakRte tatIyaH paricchedaH smaaptH|" ataeva yaha nizcaya hotA hai ki yaha TippaNa AcArya mallavAdI kA hai| ra dharmottarapradIpa pR0 3, 33, 41, 44, 70, 72, 73 2 tattvasaMgraha, prastAvanA pR0 19 3 vAdanyAya pariziSTa pu. 9 4 History of Indian Logic, p. 340 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prastuta mallavAdI bauddha hoM aisA nizcita rUpase kahA nahIM jA sakatA, kyoMki bauddha paraMparA meM kisI mallavAdI nAmaka AcArya kA patA nahIM cltaa| prAraMbha meM truTita jo maMgalAcaraNa hai-usameM 'praNipatya jinA[na]' aisA bhAga surakSita hai| usase patA calatA hai ki lekhaka prAraMbha meM jinoM ko namaskAra karatA hai| yadyapi bauddhoM ke dvArA bhI 'jina' zabda kA prayoga hotA hai phira bhI bauddha paraMparA meM kisI mallavAdI kA ullekha nahIM miltaa| jabaki jaina paraMparA meM ekAdhika mallavAdI hae haiN| ataeva jinoM ko arthAt tIthaMkaroM ko namaskAra kiyA hai-aisI saMbhAvanA se ye jaina hoM aisI saMbhAvanA ho sakatI hai| jainoM meM eka mallavAdI nayacakra ke kartA prasiddha hai| kintu unakA samaya vIrasaMvat 884 paraMparA saMmata hai| ise asaMgata mAnakara DaoN0 vidyAbhUSaNa ne sujhAva rakkhA hai ki vaha saMvat vIra saMvat na hokara vikrama yA zakasaMvat hai| aisI sthiti meM mallavAdI kA samaya I0827 yA 962 sthira hotA hai aisA unakA mata' hai| DaoN0 alTekara ne epigrAphiyA inDikA meM eka gujarAta ke rASTrakUTa rAjA karka suvarNavarSa kA tAmrapaTTa saMpAdita kiyA hai| usameM mUlasaMgha ke sena AmnAya ke mallavAdI, unake ziSya sumati aura unake ziSya aparAjita kA ullekha hai| vaha lekha zakasaMvat 743 kA hai| DaoN0 alTekara kA anumAna hai ki nyAyabindu ke TippaNakAra isa lekha meM ullikhita mallavAdI ho sakate haiN| aura unakA yaha anumAna dharmottara ke samaya ke sAtha bhI saMgata hotA hai| zaka saMvat 743 arthAt I0 821 meM aparAjita hue| mallavAdI aparAjita ke guru sumati ke bhI gurU the| tattvasaMgraha meM sumati nAmaka digambara jainAcArya kA khaNDana hai aisA ullekha AcArya kamalazIla ne tatvasaMgraha kI TIkA meM kiyA hai| yadi unhIM sumati ko pUrvokta tAmrapaTTa meM ullikhita sumati mAnA jAya to samaya kI saMgati karanA Avazyaka hai| tattvasaMgrahakAra zAntarakSita kA samaya I0705-762 DaoN0 bhaTTAcArya ne sthira kiyA hai aura ukta tAmrapaTTa se sumati ke ziSya aparAjita kI I0 821 meM sattA siddha hotI hai| DaoN0 bhaTTAcArya ne sumati kA samaya I0 720 AsapAsa hone kA anumAna kiyA hai| kintu aisI sthitimeM guru aura ziSya ke bIca 100 varSa kA antara ho jAtA hai| ataeva sumatikA samaya arthAt sumati kI grantharacanA kA samaya I0 740 ke AsapAsa yadi mAnA jAya to pUrvokta asaMgati hogI nhiiN| zAntarakSita ne tibbata jAne se pUrva hI tattvasaMgraha kI racanA kI hai| ataeva vaha I0 745 ke pUrva racA gayA hogA, kyoMki zAntarakSita ne tibbata jAkara I0 749 meM naye vihAra kI sthApanA kI hai| ataeva hama mAna sakate haiM ki tattvasaMgraha I0 745 ke AsapAsa racA gayA hogaa| sumati ko bhI yadi zAntarakSita ke samavayaska mAna liyA jAya to unakI bhI uttarAvidhi I0 762 ke AsapAsa ho sakatI hai| aisI sthiti meM sumati ke ziSya History of Indian Logic, p. 195. ? Epigraphica Indica Vol. XXI. p. 133. '3 tattvasaMgrahaTIkA pR0 379, 382, 383, 489, 496 / 1 vahI, prastAvanA pR0 92 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prastAvanA aparAjita kI sattA I0821 meM honA asaMbhava nhiiN| aura sumati ke guru mallavAdI kI , sattA I0 700-750 ke bIca saMbhava ho sakatI hai| nyAyabindra ke mallavAdikRta TippaNa meM dharmottara se pUrva kAla meM racita nyAyabindU kI TIkA ke ullekha to milate haiM kintu dharmottara kRta nyAyabindu TIkA kI anya anuTIkAoM kA ullekha nhiiN| isase yaha sUcita ho sakatA hai ki dharmottara aura mallavAdI ke bIca adhika kAla kA antara nhiiN| ataeva mallavAdI kA samaya I0 700-750 ke bIca mAnA jA sakatA hai aura vaha ukta rIti se tattvasaMgraha aura ukta tAmrapatra se bhI saMgata ho jAtA hai| isa prakAra hama kaha sakate haiM ki yadi mallavAdI nAmaka TippaNakAra jaina haiM to ve . ukta tAmrapaTTa meM ullikhita mallavAdI hI ho sakate haiN| kintu nayacakra ke kartA mallavAdI to kisI bhI prakAra se TippaNakAra saMbhava hI nahIM hai, kyoMki nayacakra grantha kI Antarika parIkSA se yaha siddha hotA hai ki ve AcArya dignAga aura dharmakIrti ke bIca hue haiN| grantha meM kaI bAra AcArya dignAga kA ullekha hai kintu kumArila yA dharmakIrti kA eka bAra bhI ullekha nahIM hai| ataeva unakA paraMparAmAnya samaya vIra saMvat 884 saMgata hI hai| AcArya dignAga kA samaya DaoN0 bhaTTAcArya ne I0 345-425 I0 mAnA hai| aura vIra saM0 884 meM mallavAdI ne bauddhoM se vAda kiyA aisA ullekha hai| tadanusAra ukta vAda kA samaya I0 347 AtA hai| isa dRSTi se dignAga aura mallavAdI samakAlIna hote haiN| ataeva ve nyAyabindu TIkA kA TippaNa likhe yaha saMbhava nhiiN| jaba saMbhava hI nahIM taba unake samaya ko vIrasaMvat ke sthAna meM vikrama yA zaka mAnane kI AvazyakatA nhiiN| . (2) tAtparyanibandhanaTippana hAla meM hI isa Tippana ko eka tADapatra kI prati muni zrI puNyavijaya jI ko milI hai| prati ke aMta meM prazasti nahIM haiM aura lekhaka kA nAma bhI nahIM hai| ataeva isakA lekhaka kauna hai yaha kahanA kaThina hai| isakI lipi ati prAcIna hai| pratilipi 12 vIM zatAbdI se idhara kI nahIM hai| isameM dharmottara kI TIkA kI saMkSipta vyAkhyA kI gaI hai| vinItadeva aura zAntabhadrakA nirAsa karake dharmottara ne apanI TIkA likhI thI yaha isa Tippana se spaSTa hotA hai| ise lekhaka ne Tippana kahA hai aura usakA nAma tAtparyanibandhana aisA rakhA hai-"vidhIyate TippanakaM mayApi"-10 1; "dharmottaraTIkAyAM tAtparyanibandhane prathamaH pariccheda:"-10 42. Tippana ke prAraMbha meM nimna maMgala zloka hai saMsArasAgarAt pAraM jagannetuM tathAgatam / prajJAkarNadharaM natvA kRpAnAvi vyavasthitam // isa zloka meM 'prajJAkarNadharaM' zabda meM yadi prajJAkara aura karNagomikA zleSa mAnA jAya taba isa TippanakAra kA samaya una donoM AcAryoM se bAda siddha ho jAtA hai| yaha TIkAkAra durveka se to pahale huA hai aisA lagatA hai, kyoMki AdivAkya kI vyAkhyA meM durveka kaI matAntaroM kA ullekha karatA hai jaba ki isa Tippana meM isa sthala meM anya mata kA ullekha nahIM hai| isa Tippana ke kaI aise vAkya haiM jinakA pratibimba duka meM milatA hai Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "asati NicA nirveze vyAkhyAturayaM yatnaH syAt, na zAstrakArasya" pR0 5 30; "satyaM vyAkhyAturayaM yatnaH syAt na shaastrkaarsy| ato'kauzalameva zAstrakRtaH syAt" pR0 24aise vAkyoM kA prayoga darveka ne bhI kiyA hai-dekho pR0 12, 55 aadi| utthAnavAkya donoM meM kaI sthAnoM para samAna haiN| . svasaMvedanasiddhi nAmaka grantha ke astitva kI sUcanA bhI isa Tippana se prApta hotI hai-"etacca svasaMvedanasiddhau vyAsato jJeyam"pR0 32 / vidyAbhUSaNa ke prantha meM isa grantha kA koI nirdeza nahIM hai| binduTIkATippaNI-isa nAmase bibliothekA buddhikA naM0 11 meM - pro0 ciravAsukI ne isakA saMpAdana kiyA hai| usameM ukta TippaNI ko unhoMne mallavAvikRta batAyA hai| kintu unako ukta TippaNa kI jo prati upalabdha hai vaha apUrNa hI hai aura isIlie unhoMne use apUrNa hI chApA hai| mudrita TippaNa, 'yadyevamityAdinA' isa vAkya meM nirdiSTa pratIka ke anusAra pR0 85 paMkti 3 ke 'yadyevamadhyavasAyasahitameva pratyakSa pramANaM" dharmottara TIkA ke isa vAkya kA TippaNa hone se, vahIM taka upalabdha hai| usakA prAraMbhika maMgala upalabdha nahIM hai| prathama pariccheda kA bhI pUrA TippaNa upalabdha nahIM huA, ataeva pariccheda kA aMtima vAkya upalabdha nhiiN| aisI sthiti meM sirpha hastapratoM kI sUcioM meM mallavAvikRta TippaNa kA ullekha hone se pro0 ciravAsukI ne anumAna kara liyA ki unako prApta TippaNa mallavAdI kA hai| kintu jaisalamera aura pATaNa meM upalabdha pUrvokta mallavAdI ke TippaNa ke sAtha prastuta mudrita TippaNa kI tulanA karane se spaSTa pratIta hotA hai ki pUrvokta mallavAdikRta TippaNa aura prastuta apUrNa mudrita TippaNa donoM eka nahIM hai| ataeva pro0 ciravAsukI ke mudrita TippaNa ko mallavAdikRta batAnA bhramapUrNa hai| isa bhrama ko unhoMne svayaM nyAyabindu ke aMgrejI anuvAda ke samaya dUra bhI kara diyA hai| mudrita TippaNa meM AcArya vinItadeva' aura zAntabhadra kI nyAyabinduTIkAoM kA ullekha hai aura spaSTa batAyA gayA hai ki dharmottara ne una TIkAoM kA nirAsa kiyA hai tathA mAnasapratyakSa ke viSaya meM jJAnagarbha ke mata kA bhI nirAsa kiyA hai| (4) dharmottarapradIpa-prastuta saMskaraNameM mudrita nyAyabinduTIkA kI anuTIkA dharmo- . tarapradIpa durveka mizra kI kRti hai| yaha prastuta saMskaraNa meM pahalI bAra hI mudrita hotI hai| pUrvokta sabhI TippaNoM se isakA vistAra adhika hai aura vastutaH nyAyabinduTIkA ke lie yaha TippaNa pradIpa hI hai| dharmottara ke pratyeka vAkya kA samudAyArtha aura vAkyagata padoM kA padArtha to pradIpa meM diyA hI gayA hai| kintu isakI vizeSatA to una vAkyoM yA zabdoM kI vyAkhyA karane ke pUrva utthAnavAkya meM pUrvapakSa rakhane meM hai| dharmottara TIkA ke prAyaH sabhI TippaNoM kI yahI vizeSatA rahI hai ki utthAnameM pUrvapakSa upasthita karake hI vyAkhyA kI . nyAyabinduTIkATippaNI pu0 3, 13. 16. 17, 68, 21, 23 / " pR0 13, 16, / pR0 30 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 prastAvanA jAtI hai| kintu una sabhI TippaNoM kI jo yaha vizeSa zailI hai usakA paripAka durveka ke . ' isa pravIpa meM dekhane ko milatA hai| bhASA prauDha aura suzliSTa hai tathA muhAvaroM se susaMpanna hai| nirarthaka carcA karanA, khIMcakhAMca karake artha nikAlanA durveka ko pasaMda nahIM hai| ataeva vaha bAra bAra kahatA hai ki "api ca kimetadanyathA nopapadyata eva yenaivaM mRtvA zIvopapAdyate"-pR0 6; "mRtvA zIrvA yathAkathaMcit sarvasyAsya samarthane ca vakturakauzalameva syAditi"-10 50%; "mRtvA / zIrvA ca tadyojane vakturakauzalaM syAt"-pR0 255 / TIkA karate samaya pratIta hotA hai ki unhoMne apane samakSa nyAyabindu kI samagra upalabdha TIkAoM aura anuTIkAoM kA saMgraha kiyA thaa| ataeva kaI sthAnoM meM ve aneka pUrvaTIkAkAroM ke matoM kA ullekha karate haiM aura pAThAntaroM kI bhI carcA karate haiN| kaI . sthAna aise haiM jahAM aneka matoMke avataraNa dene ke bAda ve kaha dete haiM ki 'atra sArAsAraM santa eva vivecayiSyanti-pR0 9; "atra ca sAdhu asAdhu vA vyAkhyAnaM sAdhubhireva jJAta-. . vyamiti"-pR0 145 / nyAyabindu ko samagrarUpa se adhIta karake durveka ne yahIM niSkarSa nikAlA hai ki prastuta grantha bAhya dRSTi se arthAt vyavahAra dRSTi se sautrAntika mata kA AzrayaNa karake hI dharmakIti ne likhA hai| ataeva nyAyabindu ke kucha vAkyoM kI saMgati sahaja bhAva se yogAcAra ke siddhAntoM se hotI ho to yaha AnuSaMgika hai, sarvatra saMgati Avazyaka nahIM hai aura jahA~ yogAcAra mata ke sAtha saMgati na ho vahA~ khIMcAtAna karake artha ghaTAne kI : AvazyakatA nahIM hai| durvaka Adhunika kAla meM pracalita saMzodhana paddhati se sarvathA anabhijJa thA yaha nahIM kahA jA sktaa| unakI nimna carcA isa bAta kI sAkSI hai "bhAvanAzabdena vigrahaM tasya cArthamAcaSTe bhuutsyeti| bhUtArthasyeti draSTavyam / lakSyate ca bhUtazabdasAnnidhyAt lekhakena prathamapustake bhUzabdaH prkssiptH| tasyeti vacanaM saMkSepeNa vigraha darzayato dharmottarasya pATho'nyathA yathAbhUtaM vigrahaM darzayitukAmena arthapadopAdAne kimakSaragauravaM dRSTaM yena kevalabhUtazabdopAdAne pratipattigauravaM likhanAkauzalaM caavisskRtmiti|" 1067 / . . 'tu' 'nanu ca' 'ca' jaise zabdoM kA artha jaba durveka karate haiM taba bhI unakI sAhityika pratibhA kA darzana hotA hai|' 'utpazyAmaH' jaise zabdoM kA vizeSArtha to jaise dharmottara ke manogata bhAvoM kA sAkSAtkAra karake kiyA gayA ho aisA pratIta hotA hai| ' isake lie pariziSTa naM0 6 aura 7 dekheN| 2 pR0 19, 25, 29, 83, 99, 100, 111, 127, 160, 181, 230, 233, 252 / 3 dharmottarapradIpa pR0 27, 42-44, 127 / 4 dharmottarapradIpa pR0 13, 14, 15, 33 Adi / 5 dharmottarapradIpa pR0 14 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA durvaka dharmottara ke prazaMsaka haiN| eka sthAna meM to unhoMne kahA hai ki "mahAvaiyAkaraNoyaM dharmottaraH prAha" (pR0 138) / kintu isakA artha yaha nahIM hai ki vaha unakA anusaraNa hI karatA hai| kaI aise sthala hai jahA~ unhoMne dharmottara kI bhrAntiyA~ dikhAI hai aura saMzodhana bhI kiyA hai| jaise-- "evaM tu kathamanena na vyAkhyAtamiti na prtiimH|"-10 255, "tathA tu na prakrAntaM dharmottareNeti kimatra kurmaH"-10 117; "anena punarevaMvidhaM viSayaM parityajyAnyaM viSayamupapAdayatA kimityAtmA'yAsita iti na pratImaH"-10 137, "evaM dharmottareNa kathaM na vyAkhyAtamiti na pratImaH" pR0 212 / kevala dharmottara kI hI nahIM, dharmakIti kI bhI kSati dikhAne se durveka cukate nahIMpR0 138 / dharmakIrti kA siddhAnta hai ki pakSaprayoga anAvazyaka hai kintu anupalabdhioM kA udAharaNa dete hue aura anyatra bhI nyAyabindu (2.30 Adi) meM pakSa kA prayoga kiyA gayA hai| isa asaMgati kI ora durveka ko sUkSma dRSTi gaI hai aura usakA samAdhAna diyA hai ki nyAyabindu ke mala vAkyoM meM arthakathana kiyA gayA hai, prayogapradarzana kA prakAra dikhAnA AcArya ko abhISTa nahIM-pR0 125 / sAmAnya paddhati yaha hai ki TIkAkAra 'nanu' jaise zabdoM kA prayoga karake anupapatti dikhA kara usakA samAdhAna karate haiN| durveka ne bhI aisA kaI sthAnoM meM kiyA hai kintu jo mArmika sthala hai vahAM to unhoMne spaSTa rUpa se dharmakIrti aura dharmottara ke nAma lekara unake pramAda kA prakaTana kiyA hai aura anupapatti khar3I kI hai| tathA anta meM apanI dRSTi se samAdhAna bhI de diyA hai-pa0 75, 90, 97 / isase yaha siddha hotA hai ki duIka nyAyazAstra kA prakANDa paMDita rahA hogA itanA hI nahIM kintu svataMtra dRSTi se vicAra karane vAlA bhI thaa| sAmAna / 'jaise ko taisA' uttara dene meM bhI durveka kuzala hai| jayanta ne nyAyamaJjarI meM bauddhoM * 'ke tAdAtmya-tadutpattisaMbandha kA nirAkaraNa karate hue AkSepa kiyA thA "anyapi saugatodgItapratibandhadvayojjhitAH / kiyanto bata gaNyante hetavaH sAdhyabodhakAH ||"-nyaaymNjrii 10 117 / usakA ullekha pUrvapakSa meM durveka ne "kiyadvA zakyate nidarzayitum" (pR0 115 ) ina zabdoM meM kiyA hai aura phira uttara pakSa meM kahA hai-"kiyadvA zakyate parihartam ? etAvaducyate"-pR0 116 / durveka ne saMskRta muhAvaroM aura nyAyoM kA prayoga karake isa dArzanika rUkhe grantha ko bhI sarasa banA diyA hai| unameM se kucha yahAM diye jAte haiM azokavanikAcodyasadRzam-pR0 2; kAkatAlIyArthasiddhiH-32; kAkatAlIyanyAyaH pR0 25, 96; gaDapraveze'kSitArAnirgamo jAtaH-pR0 27; jalataraGaganyAyaH-10 194; . vaNDAjjayanyAyaH-10 4, na laukiko na parIkSakaH-pR06, nigaDAkarSaNanyAyana-pR0 53; manomovakopamamAtra-10 136; matvA zIrvA-pR0 6, 50 ityAdi aho zabdArthavyava Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sthApanakauzalam-pR0 60; na ca rAjazAsanaM kiJcid utpazyAmaH-10 60; kadalogarbha- . niHsAraM-pR0 63 ityaadi| durveka ne apanI donoM TIkAke prArambha meM matsarI paMDitoM ko acchA ulAhanA diyA hai ki ve paMDita bhale hI hoM kintu santa nahIM haiN| santa puruSa hI guNaparIkSA kara sakate haiN| paMDitoM meM prAyaH mAtsaryabhAva adhika hogA aisA lagatA hai, kyoMki bar3e bar3e lekhakoM ke likhe gae granthoM meM bhI isa prakAra kA upAlaMbha prAyaH dekhA jAtA hai| durveka ke vyaktigata jIvana ke viSaya meM kucha bhI jJAta nhiiN| kevala itanA hI jJAta hotA hai ki vaha jitArikA ziSya thaa| usane apanI daridratA kA svIkAra hetabinda TIkA ke Aloka ke anta meM kiyA hai| durveka kA samaya paM0 zrI sukhalAlajI ne DaoN0 vidyAbhUSaNa ke AdhAra para dazavIM zatAbdI kA aMtima caraNa aura 11 vIM kA pUrvArdha mAnA hai, kyoMki dIpaMkara ke guru jitAri the aura jitAri aura dIpaMkara donoM dazavIM zatAbdI ke aMta meM vidyamAna the| durveka ne dharmottarapradIpa meM apane anya graMtha vizeSAkhyAna, arcaTAloka (hetubinduTIkAloka) aura svayUthyavicAra kA ullekha kiyA hai| isa prakAra unhoMne cAra pranthoM kI to racanA kI thI yaha mAnA jA sakatA hai| hetubinduTIkAloka ko prati bhI zrI rAhula jI tibbata se lAe the aura prastuta dharmottarapradIpa kI prati bhI vahIM se ve lAe the| anya graMthoM kA patA abhI taka lagA nahIM hai| 1 "ye nUnaM prathayanti no'samaguNA mohAdavajJAM jnaaH| te tiSThantu na tAnprati prayatitaH prArabhyate prakramaH / " prameyaka0 pR0 1 / "santaH praNayivAkyAni gRhNanti hyanasUyavaH / / na cAtrAtIva kartavyaM doSadRSTiparaM manaH / doSo hyavidyamAnopi taccittAnAM prakAzate / " ityAdi zlokavA0 kumArila / "prAyaH prAkRtasaktirapratibalaprajJo janaH kevalaM, nAnarthyava subhASitaiH parigato vidveSTyapImilaiH / tenAyaM na paropakAra iti nazcintApi cetastataH, sUktAbhyAsavivardhitavyasanamityatrAnubaddhaspRham // " pra0 vA0 1. 2; "ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM jAnanti te kimapi tAnprati naiSa yatnaH / utpatsyate mama tu ko'pi samAnadharmA kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvii|" bhavabhUti-mAlatImAdhava / 2 "dAridrayaduHkhAdabhiyogamAtrAd vizuddhabuddhevirahAdabodhAt nAstIha sUktaM mama yatpunaH syAt gurojitAreH sa khalu prasAdaH // " hetu0 A0 pR0 411 . History of Indian Logic p. 337; hetubinduTIkA-prastAvanA pR0 12 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakIrtipraNIto nyAyabinduH / prathamaH prtyksspricchedH| OM namo viitraagaay| samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiriti tad vyutpAdyate // 1 // AcAryadharmottaraviracitA nyaaybinduttiikaa| jayanti jAtivyasanaprabandhaprasUtihetorjagato vijetuH / rAgAdharAteH sugatasya vAco mnstmstaanvmaavdhaanaaH|| AcAryadurvekamizraviracito dharmottarapradIpaH / b[sUtrAbhidharmavinayAH sugatasya vAco bAdhA vinAdbhutatayA satataM jayanti / AbhAnti darpaNa iva pratibimbitAni tattvAni yatra sakalasya padArtharAzeH // zrIdharmakIrtyabhimukhAni jagaddhitAni dharmottarasya vipulAni padAnyamUni / samyak prakAzya sukRtaM samupArjayAmi tenApi duHkhajaladherjagaduddharAmi // mAtsaryAdimalopetaiH [zakyaM na guNadarzanam / yato hemaparIkSAyAH santo hi nikaSopalAH / / nyAyabinduTIkA cikIrSureSa dharmottaro bhagavatpUjApuNyayoH sAdhyasAdhanabhAvamatIndriyamIdazi viSaye gatyantaravirahAdabhyupeyaprAmANyAdAgamAdavagamya, puNyasya cApuNyavirodhitvAdapuNyaphalavighnAdyabhAvo vyApakaviruddhavidhinA sambhavI, tenAvighnena granthakaraNa tatsamAptI . OM namaH sarvajJAya-B.E.H.N. nAsti A.P. 2 patramatra truTitam-saM0 3 patramatra truTitam-saM0 1 patramatra truTitam-saM0 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. tadadhyayane] ca bhagavadguNagaNazravaNajanitAtizayavizeSAsAditapuNyasya tathaivAvighnena jijJAsita- . zAstrArthatattvAvagamo bhaviSyati, dRSTaziSTAcAropyanupAlito bhaviSyatItyabhisandhAya vAgvijayAkhyAnadvArAM bhagavataH pUjAM stuptimayImArabhate / syAdetat-pUjAyAH puNyopajananamAtraprayoja'[nasya saMpAdakara]vAdAripsitArambhAtprAk kAyamayImeveSTadevatApUjAmAracayya kimiti na tadArabhyate ? athocyate-tatyUvikAyAmapi pravRttI 'stutipUjaiva pravRttipuraHsarI kinna kRtA' iti codyamApadyata / tathA cAzokavanikAcodyasadRzamidamiti nAnuvAdyamapi viduSAmiti / asadetat / evaM hi [kAyapUjAyA Aracane stuti]padAni prayuJjAnasyA'tadvayAkhyAnabhUtasyAsya zlokasyAprakRtasya karaNaM naapdyet| kAyapUjA tu sukhAsanopadezanAdItikartavyatAsthAnIyatvAnnAprakRtakaraNacoyenopadrUyata iti| . atrocyate syAdevaitad yadi svArthamuddizya stutirIdRzI pUjA vidhIyate / kiM tarhi ? zrotRjanA [rthamuddizyApi] bhagavato guNakIrtane kRte zrotRbhirantataH kAvyaguNajijJAsayApi zloko'vazyaM jJAtavyaH / tajjJAnAt tathAgataguNAstAvatkAlaM taavcchotRsntaanmdhyaaNste| tatra . . ye tAvad bhagavati prAgatiprasannamanasasteSAmevaMvidhaguNAtizayazAlini 'sthAna evAsmAkaM manaH prasannam' iti nizcinvatAMsthe' [mAnamAsAdayati cittam / ye ca madhyasthAsteSAm 'evaMbhUtaguNaratnAlaMkRte mahato mahIyasi cittamAvarjayitumucitaM svahitAvahitaH, tadvayamiyantaM kAlaM pramAdyanta evodAsmahe sma' iti nividyamAnAnAM cittamatimattaM prtisstthte| ye'pyanatiprasannAsteSAmapi'evaMvidhagaNaniketane kimasmAbhirakasmAdvidviSyate' iti mananAnmanAgAvarjanaM mAdhyasthyaM vA syAdityatiprasannamadhyasthayoH puruSayozcittaprasAdasthairya-manaHprasAdopajananAbhyAM puNyAtizayo jaayte| tRtIyasyApi manAgAvarjanepi puNyaprasavaH / mAdhyasthye tu bhagavadvidveSopacayopaneyanarakeSvanatipatanaM vidveSopazamAdbhavati / asatyAM tu stutimayapUjAyAmitthaM trividhazrotRjanaprayojanaM yat tanna kRtaM syAt-iti svaparArtho[2a dezema stutimayI pUjA vidhIyata iti sthitam / tatrAnena zlokena bhagavAn svArthasampadA parArthasampadupAyasaMpadA parArthasampadA ca stUyate / tAsAM tisRNAmapi sampadAmavazyavaktavyatvAt / tathAhi cirakAlAbhyAsasAtmyIkRtamahAkRpasya bhagavataH parArthasaMpat pradhAna prayojanam, itaradapradhAnam, AnuSaGgika tathAgatatvamapIti sA taavdvshyaabhidheyaa| tadAha bhaTTavarAhasvAmI "sAkSAtkRtAzeSajagatsvabhAvaM prAsaGgikaM yasya tathAgatatvam // " iti / sA copAyasampadamantareNAsambhavinIti tadabhidhAnamapyAvazyakam / iyaJcAnadhigatasvArthasampado na sidhyatIti tadabhidhAnamapi niyatamApatitam / tadAha--sa eva "tIrNaH svayaM yAti jagatsamagraM mArgopadeze'dhikRto hi nAthaH" iti / - tatra svArthasampannasya parArthasampAdanopAyasampat tatsAdhyA ca parArthasampAdanasampaditi prathamaM jAtItyAdinA sugatasyatyantena svaarthsmpttiruktaa| anupAyasya parArthasampattina sampadyata 'patramatra truTitam-saM0 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vAgvijayAkhyAnena buddhastutiH / iti tadanu vAca ityanena praarthopaaysmpduktaa| IdRzaM vastuno rUpam, idaJcAnuSTheyamityAdirUpeNa dharmadezanaiva hi bhagavato jagaddhitAvagamanalakSaNaparArthasampAdanopAyasampad vaicavarasyeva vyAdhisvarUpapratItizaktibhaiSajyopadezo rogopazamasampAdanopAyasampat / tadanantaraM badupAyasampattisAdhyA parArthasampadanyena pdenoktaa| tatra vAco jayanti-iti smbndhH| avivakSitakarmatvAdakarmatvam / vAcaH sUtrAbhidharmavinayalakSaNAH / jayanti utkRSyante prakRSTA bhavanti / utkarSazca sajAtIyApekSayeti sAmarthyAdIzvarAdivacanebhyaH prakRSTA bhavantItyarthaH / yadvA jayanti abhibhavanti / abhibhavazca pratiyogigocara itti| arthAt tIthikazAstrAbhibhavaM kurvntiityrthH| pramANopapannArthapratipAdakatvAdAsAm / teSAM tu tadvaiparItyAditi buddhisiddhaM kRtvA kevlmetdtroktm| vinizcayaTIkAyAM punaranema "yuktiprabhAve"tyAdi hetubhAvena vizeSaNamupAttam / kasya tA ityAkAGakSAyAmAha-sugatasya iti / suzabdo'yamarthatrayavRttidraSTavyaH / prazastaM gataH sugtH| prazastaM yathA bhavati tathA gata:-saMsArAt prakrAntaH / kathaM tathA gamanaM tasya ? nairAtmyadarzanena saMsArAtikramAt / tasya ca prajJAnizrayAt / athavA gatyarthAnAM jJAnArthatvAdapi prazastaM gataH jJAtavAnityarthaH / prazastaJca tat tattvaM nairAtmyalakSaNam / tasvarUpatvaJca tasya pramANopapannatvAt / dRSTazcAyaM suzabdaH prazastArthavRttiH / surUpA rUpAjIveti yathA / apunarAvRttyA vA gataH sugataH / gataH prayAtaH saMsArAt / punarAvRttizabdavAcyayorjanmadoSayorAtmadarzanabIjopaghAtena bhagavatA samUlaghAtaM nihatatvAt / etadarthepi suzabdo dRssttH| sunayo jvara iti yathA / niHzeSa vA gataH sugtH| niHzeSaM yAvad gantavyaM tAvad gataH prAptaH / aklezanirjarakAyavAgbuddhivaiguNyalakSaNazeSalakSaNaprahANena munestatpadaprApteH / evaMvRttirapi muzabdo dRzyate / supUrNo ghaTa iti ythaa| . tasya su[2b]gatasya kiMbhUtasyetyAha-vijetuH-abhibhavituH / kasyAsI vijetetyAha-jagato jiivloksy| vijayazca jagadapekSayA paramapadaprAptyA tasya prakRSTatvaM draSTavyam / -ata eva jagravabhibhUtaM bhavati / tasya tadvaiparItyAt / na punA rAjavijaya iva rAjAstarApekSayA kAyAditiraskAro'bhibhavo'vaseyaH / - jamataH kIdRzasya ? jAyate saMsaratyanayeti jAtiH tRssnnaa| vyasyate vividhena prakAreNettastato asyate(to'syate) kSipyate aneneti, asyatIti vA vyasanam / jAtireva vyasanamityantIMtaniyamaH samAsaH kartavyaH / tRSyanneva hi prANI tattadAcarati yena saMsAre saMsarati / tatastayaivAso itastata utpAdadvAreNa vyastaH kSipto bhavatIti saiva vyasanaM yuktam / athavA jAtau utpattI nikAyaviziSTAyAM vyasanam Asakti: 'vidyAdharo'haM bhUyAsaM' 'devo'haM bhUyAsam' ityAdyAkAro'bhinivezaH / yadvA jAtyAzritAni vyasanAni duHkhAni rogazokAdIni / prAktanavyAkhyAne tasya, antimavyAkhyAne teSAM prabandhaH pravAhaH / tadeva vA prakRSTo bandhaH / pravAhapakSe prabandhena / bandhapakSe prabandhasya / prasUteH kAraNasya / evaJca prabandhaprasUtizrutisahitaM hetupadamupAdadAna: paramatanirAkaraNaJcAbhipreti / tathA hyevamabhidhAne satyayaM 'pratau 'duSkhAni' ityevaM vartate-saM0 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / 1.1.] - tAtparyArtha:-jagadevAnanyasattvaneyaM svayameva tathA tattadAcarati yena tathA saMsAre saMsarati / na tu . parapreritaM yathA'nye manyante "ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA sva(zva)bhrameva vA // " [mahAbhA0vana0 30. 28.] iti / itarathA jAtivyasanAzrayasyeti tadanyavizeSaNasahitameva brUyAditi / kiMbhUtasya sugatasya ? rAgAdInAM klezAnAm arAteH zatroH satkAyadRSTivigamena / tena teSAM svasaMtAne samalamanmalitatvAt / yata eva bhagavAn rAgAdyarAtiH, jagacca jAtivyasanaprabandhaprasUtihetuH, ata evAsau tataH prakRSTo bhavati vijetA tasya / athavA rAgAdharAteriti jagato vizeSaNam / rAgAdayo'rAtayaH pratipakSA nityamupaghAtakA yasyeti kRtvaa| tadA tu / tadvijetA bhagavAn sugatatvAdeva boddhavyaH / jagato ye rAgAdayasteSAmarAterityAdivyAkhyAnaM tu kliSTatvAt noktam / / kiMviziSTA vAca ityAha-mana ityaadi| sadasatyarthavivekavibandhakatvAt tama iva tmo'jnyaanmvidyaa| tacca manaso vikalpavijJAnasya kayAcidvacapekSayA dharma iva bhinna: kathyate / vastutastu kliSTameva jJAnamavidyA / yadvA kliSTaM mana eva tama iva tamaH pUrvavat / kecittu manastama iti zabdasamudAyamajJAnArthavAcakamAcakSate / tasya tAnavaM tanutvaM mandIbhavanamityarthAt / tad AvadhAnAH kurvANAH / tAnavagrahaNena cedamAcaSTe-na bhagavato vAcaH sarvathA jagadajJAnamupaghnanti, tacchravaNamAtreNa mohahAnyA muktatvAt mArgabhAvanAvaiyarthyaprasaGgAt / kintu kiyantaM kAlamAlocyamAnAH samudAcArato mohasya mAndyApAdanena taM tanakUrvantIti / mUDhatva ............. athavA anyathA vyAkhyAyate-tA vAcastamo jayanti abhibhavanti'....... '" [3a].... ........."mohapracAram aavdhaanaaH| zeSaM samAnaM pUrveNa / yadvA manasi tamo yasya sa manastamA mUDha uktH| tasya bhAvo mnstmstaa| tasyA anavo niSThA / tathAhi natirnavaH / tadviruddhana ........."tamAvadhAnAH ....................."pravartanAt / zeSaM samAnaM pUrveNeti vyAkhyAtaH zlokaH / kevala kevalamidamAlocyatAm-tathAgatamabhistuvatA dharmottareNAsyaiva vijayo mukhyavRttyA kiM na kathitaH ? kiM punarmivizeSaNatvenAnuSaGgataH pratipAdita iti ? atra samAdhIyate / AcAryazrIdharmakIrtinA bhagavatpravacanArthasamarthana ....... ........."prakRtatvAt vijayo mukhyataH prtipaadyte| yadvA yasya vAca eva tathA jayanti tasya vijayo daNDAjjayanyAyenAtizayena pratipAditaH / sUcitazcAsau bijetRpadena / 1 lekho'tra ghRSTaH / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.1.] prakaraNasyAbhidheyaprayojanam / samyagjJAnapUrvike 'tyAvinA'sya prakaraNasyAbhidheyaprayojanamucyate / athavA''gamikAnAM matena nirupadhizeSe nirvANadhAtau parinirvRto bhagavAn / parinirvatasyAsya pravacanamayameva vavidyata iti Agamiko vAgvijayameva pratipAdayate smeti / samyagjJAnetyAdinA prakaraNasya yat prayojanaM samyagjJAnavyutpattiH, tasyA yat prayojanaM puruSArthasiddhirUpaM tducyte| na ca samyagjJAnavyutpatteH samyagjJAnaparijJAnaM prayojanaM na puruSArthasiddhiriti zakyamabhidhAtum / vipratipattinirAkaraNena svarUpapratipattiri(ra)va hi samyarajJAnasya vyutpattiH / sA kathamAtmana eva prayojanaM bhavedityabhiprAyeNa vyAkhyAtavantau viniitdev-shaantbhdrau| tadvayAkhyAnamavamanyamAno'bhidheyaprayojanamucyate iti vyAcaSTe / avajJAne cAyamAzaya :-asyedaM prayojanamiti khalvanvaya-vyatirekAbhyAmavadhAryate / nAnyathA / iyaJca svarUpA(pa)prasiddhiH samyagjJAnavyutpattimantareNApi gopAlAGganAdInAM bhavantI sati samyarajJAni(ne), satyAmapi tadvyutpattI asati samyagjJAne manISiNAmabhavantI na tavyatpatteranvayavyatirekAvanuvidhatte / kintarhi ? samyagjJAnasyeti tasyaiva prayojanaM bhavitumarhatIti / samyagjJAnetyAdinA vAkyena karaNena prakaraNAbhidheyasya samyagjJAnalakSaNasya prayojanaM dRSTaM puruSArthasiddhilakSaNamucyate vAttikakRtA karretyarthAt / nanu ca yatrAbhidhAvyApAraH samApyate sa vaakyaarthH| na cAsau puruSArthasiddhau vizrAmyati / kiM tahi ? zrotuH smygjnyaanvyutpttau| tat kathaM sA vaakyaarthtvenocyte| ucyte| yadyapi zabdAbhidhAvyApArApekSayA tat samyagjJAnaM vyutpAdyate ziSya iti ziSyasamyagjJAnaviSayA vyutpattikriyA prAdhAnyAdvAkyArthaH, tathApyasya tAtparyArthasaMbhave tannirUpaNenedamucyate / tathA hi tadvyutpattimevAsau kimiti kAryate ? yataH samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhi2...... ...... .........."mucyte| yatra punarabhidhAviSaya evArthaH saMbhavI na tu tAtparyArtho [3b].-statra sa eva vAkyArthaH kalpyate / dvitayasaMbhave tu yatparaM vAkyaM tathA ca tasyArtha ityArthena nyAyenAbhidheyasya. prayojanaM puruSArthasiddhirvAkyArthatvenocyata iti vyAkhyAyata iti / kecit punaridaM dharmottarIyaM vAkyamanyathA vyAcakSate / nAtra prayojanazabdena phalamabhipretaM kintu prayujyate pravartyate'neneti, prayojayatIti vA prayojanam / tacca puruSArthasiddhihetutvam / abhidheyasya hi samyagjJAnasya puruSArthasiddhihetutvena prayuktaH puruSaH pravartata iti / uttaratrApi prayojanamidameva vivakSitam / ata eva-atra cetyAdivAkye sarvapuruSArthasiddhihetutvaM prayojanaM pravartakamuktamiti spaSTIkaraNaM ghaTata iti / tacca nAtizliSTamutpazyAmaH / tathA hi atra ca prakaraNAbhidheyasya samyagjJAnasya puruSArthasiddhihetutvaM prayojanamuktamiti vakSyamANena vyaktIkRtatvAdihApi abhidheyasya prayojanam iti sssstthiittpurusso'vshykaaryH| tathA cAyamasamarthaH padavidhirbhavet / taddhi puruSArthasiddhihetutvaM nAbhidheyasya samyagjJAnasya pravartakamapi tu puruSasya / tat kathamabhidheyapadena samasyeta prayojanapadam ? na ca kenacidrUpeNAbhidheyasamba lekho'tra ghRSTaH / 1 pUrvikA sarvetyAdinA-A.P.E. eko'kSarotra vartate kintu sa samyaGana paThyate / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 prathamaH pratyakSaparicchedaH / ndhitve'sya samarthayorekA bhAvo bhavatIti / na hi yazadataputro mRtyatvAdinA smeNa devadattasambandhI bhavandevadattapatra iti SaSThIsamAsasya viSayo bhavitumarhati / atha bhAvapradhAnatvAnnirdezasya prayojanaM pryojktvmityrthH| taccAzritasya prayojakatayA bhavati sambandhIti samarthavidhiH kalpyate / nanu yadi samyagjJAnagataM puruSArthasiddhihetutvaM prayojanaM prayojakatvaM tahiM samyagjJAnaM prayojanamityApannam / yato na prayojanatvameva prayojanaM bhavitumarhati / na ca samyagjJAnena prayuktaH puruSaH samyagjJAne pravartate, kintu puruSArthasiddhihetRtvena / tat kathaM prayojanaM bhavitumarhati ? kiJca vRddhavyavahAro hi shbdaarthvyvhaarbhuumiH| na ca vRddhaiH prayojakaH satyapi prayojayitRtve prayojanamucyate / anyathA samyagjJAnaM vyutpadyamAnAnAmAtmAnaM vyutpAdakaM kartuM pravartamAna AcAryaH prayojaka iti samyagjJAnavyatpatteH prayojanamacyeta / yo'pi kaTaM kurvantaM karta prayuGakte so'pi tatprayojanamucyatetyevaMvAdI na laukiko na parIkSaka ityupekSaNIya ev| ___ api ca kimetadanyathA nopapaJcata eva yenaivaM mRtvA zIvopapAdyeta / na caivam, anyathApi sUpapAdatvAt / prayojakatvamiti nirdeze ca dharmottaraH kiM gauravaM pazyati yenaivamavAcakamAcakSIta ? kathaJca prakaraNasyeti durupapAda prayujIta ? kiJca yadIpsajihAsan vA puruSaH pravartate tadupAdAnaparityAgAbhyAM pravartito bhavati / yathAha akSapAdaH--'yamarthamadhikRtya pravartate tat prayojanam" nyAyasU0 1.1.24 ] iti / adhikRtya uddizyetyarthaH / na ca samyagjJAnasya bhinna sadapi puruSArthasiddhihetutvam Ipsan jihAsan vA pravartate / kintarhi ? hitAhitaprAptiparihArAvuddizyati tAveva prayojane yukte| kiJcidajihAsoranupAditsorarthanirIha[4a] sya satyapi puruSArthasiddhihetutve apratanAt / smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate ityalaM zabdamAtrasamarthanadRSTerarthatattvAnavagAhino vacane'ndhAdareNa / athAbhiSekaprayojanaM pravartakamiti smsyte| tato'yamadoSa iti cet / tadavadyam / na hi puruSArthasiddhihetutvena prayuktaH puruSaH samyagjJAnalakSaNe abhidheye pravartate kintu prakaraNe pravartate- granthazravaNalakSaNAM pravRttimanutiSThati / - atha granthasya zabdArthasvabhAvatvAd / evamapyasau zabde'bhidheye ca samudAya pravRtto bhavati / tad granthasya prakaraNasyeti SaSThI katham ? atha punarayamartho'sya prakaraNasyAbhidheye'rthAdabhidhAnAbhidheyasamudAye prayojanaM pravartakamiti / tathA ca prakaraNasya prakaraNe pravartakamityasaGgatamuktaM syAt / yadi coktayA vyutpattyA prayojanazabdena prayojakaM tathAbhUtamasya bubodhayiSitaM bhavet tadA samyagjJAnapUrSiketyAdinA abhidheyaprayojanamucyata ityuktaM syAt / mukhyazca sambandhI . puruSaH puruSasyeti darzitaH syAt / na caivam, tasmAt prayojanazabdena phalamevAsyAbhipretamatrottaratrApi / athocyte| phalArthI cet pratipattA phala eva kiM na pravartate ? kiM zramaH samyagjJAna iti? heyopAdeyayorhAnopAdAnalakSaNaphalArthiva tannibandhanaM jJAnaM mRgyte| anyathA visaMvAdanamAtmIyamAzaGkamAna iti kA kSatiH ? phalapakSe tu puruSapravRttyupayogi cAsyAbhidheyamiti tad darzitaM bhavati / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNasvAbhidheyaprayojanam / dvividhaM hi prakarapazarIram-zabdaH, arthazca' / tatra zabdasya svAbhidheyapratipAdanameva prayojanam / nAnyat / atassanna nirUpyate / abhidheyatu yadi niSprayojanaM syAt tadA tatpratipasaye zabdasaMdarbho'pinArambhaNIyaH svaat| - masU ca nAyaM pratyastamitASayavArthaH saMjJAzabdaH / kiM tarhi ? prayujyate'nena iti, prayojayatIti vA vyutpattyA phale'pi vartate / tat kathametad vyAkhyAyata iti cet / satyametat / kevalaM na puruSArthasiddhihetutvaM samyagjJAnasyAtmana eva prayojaka kintu puruSasya / tatra coktA doSamAtrA / abhidheye prayojanamiti vigrahe ca bhUyAn doSo drshitH| tasmAt tathAbhUtavyutpattinApi prayojanazabdenAtra na tathAbhUtaM prayojakaM vAcyam, api tu phalameveti sarvamavadAtam / nana ca prakaraNe zrotana pravivartayiSurayamabhidheyaprayojanamabhidhatte tadanenAsyaiva tadAkhyAtamacitama / tacca yathAsvamabhidheyapratyAyanalakSaNamityAzaGakyAha--dvividhaM hi ityAdi / hiryasmAd dviprakAraM prakaraNasya zarIraM svabhAvaH / taduktaM kAvyAlaGkAre-"zabdArthoM sahitau kAvyam"9 iti / tasmAdabhidheyaprayojanamucyata iti / kathaM dvaividhyamityAha-zabda iti / cazabdena sahArthaM prakaraNazarIratvena samuccinoti / etaduktaM bhavati-zabdArthayoravacchedyAvacchedakatvena sthitayoH prakaraNatvaM vAnyathetyubhayasvabhAvatvAt prakaraNasyAbhidheyaprayojanAbhidhAne prakaraNasyaivAbhihitaM bhavatIti / , .. yadyevaM zarIratvAvizeSAt abhidheyasyevAbhidhAmAtmanopi tat kinnocyate? kiJca, na niSkRSTarUpe'bhidheye puruSaH pravartate kintu anya eva zravaNalakSaNAM pravRttimAcarati abhidheyjnyaanaath| tadasyaiva prayojanaM vAcyamiti pUrvapakSadvitayaM pazyannAha-tati nirdhA[4b]raNe caisat / cAnyaziti puruSapravRttyupayogi / 'ayamasyAzayaH-na hi zabdasya svArthapratyAyanalakSaNaM phalamastIti zabdasaMdarbha Arabhyate zrayate vA. tasya kAkadantaparIkSAsAdhAraNatvenAgaNyamAnatvAt / kintahi ? tadarthasya spryojntven| ataH kimanenoktenApIti ? tarhi abhidheyasyApi tat kimucyata ityAha-abhidheyaM tu ityAdi / turabhidhAnAdabhidheyaM medavadarzayati / apizabdo mAramaNIya ityasmAtparo praSTavyaH / tadayamartha:-tatpratipattaye zabdAnAM sandarbho nArambhaNIyo'pi syAt, ki punaH zravaNIya iti / 1zceti-E. H. N. P. 2 zabdasyAbhidhe B.C.D. 3 tannirUpyate A 4 athAbhidheyasyApi ki prayojanAbhidhAnenetyAha-Ti. '5 abhidheye tu niSprayojane tatprati-B. D. abhidheyprtipttye-tti0| - prayojanaM tadA-C 8 apizabdAdarthasandarbha( )'pi-Ti0 ... kAvyAlaMkAravRttau-"kAvyazabdo'yaM guNAlaGkArasaMskRtayoH zabdArthayorvartate" 1.1. iti dRzyate, ma tumuule| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [1.1. yathA kAkadantaprayojanAbhAvAt na tatparIkSA ArambhaNIyA prekSAvatA / tasmAdasya prakaraNasyArambhaNIyatvaM darzayatA abhidheyaprayojanamanenocyate / yasmAt samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiH, tasmAt tatpratipattaye 'idamArabhyata ityayamatra vAkyArthaH / 2atra ca prakaraNAbhidheyasya samyagjJAnasya sarvapuruSArthasiddhihetutvaM prayojanamuktam / yatheti sAmAnyenoktasyArthasya viSayopadarzane / yathaitaddarzitaM tadvat sarvaM draSTavyamiti yathAzabdArthaH / / tatparIkSetIkSetthamitthaJceti karmopadezaH / padasaMhatiriti ca buddhistham / parIkSaNaM vA parIkSA vimRSyAvadhAraNaM tAdAt zAstramapi tathA / ___ nanu niSprayojanAbhidheyaM mArambhi, vacanena tvanena kiM kriyata ityAha-tasmAd ityAdi / yasmAnniSprayojanAbhidheyaM nArabhyate tasmAdArambhaNIyatvaM darzayatA ArambhayogyamevedaM mayArabhyata iti prakAzayatA, ArambhaNIyatve ca darzite zravaNIyatvamapi nimittasAmyAda darzitaM bhavatIti te ' pravartitA bhavanti / ____nanu ca samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhirityanenaikadezenAbhidheyaprayojanamuktam, na samuditena / tat kathamanena vAkyenocyata ityucyate / ucyate / vAkyaM hi nAmaikasminnarthe prAdhAnyena prapipAdye guNaguNibhAvamanubhavatAmarthadvAreNAnyonyApekSiNAM sambaddhAnAM padAnAM samUha ucyate / tatra yadi sarveSAM padArthAnAM prAdhAnyaM syAt tadA parasparAnupakArAt sambandha eva padAnAM na syAditi vAkyarUpataiva hIyeteti sUktamaneneti / abhidheyaprayojanAbhidhAnamevAsya samyagjJAnetyAdipadasamUhAtmakasya yathA tathA yasmAdityAdinA kaSThoktaM karoti / tasya samyagjJAnasya pratipattaye ziSyasyetyarthAt / etacca tad vyutpAdyata ityasya sAmarthyAvasthitArthakathanaM draSTavyam / itinA vAkyArthasya svarUpam, idamA ca buddhisiddhatvena tadevAGagulIvyapadezayogyamiva darzayati / anena ca puruSArthasiddharupeyatvAt prAdhAnyam, pratipAdyamAnasya ca samyagjJAnasya tadupAyatvAdaprAdhAnyam / ata eva cArthena nyAyena puruSArthasiddhervAkyArthatvam / zAbdayA tu vRttyA ziSyasamyagjJAnaviSayA vyutpattikriyA vAkyArtha iti darzitam / ... nanu samyagjJAnetyAdinA vAkyena samyagjJAnasya puruSArthasiddhau hetubhAvaH paraM pradarzito na punaridaM tasya prayojanamiti darzitam / tasyaiva prayojanamanenocyata iti coktam / tat kathaM yujyate ? atha nai(caitAvatApi na jJAyate kasya kiM tadabhidheyaM kiJca tasya prayojanamityAzaGkayAha-atra cetyaadi| ___ atha samyagjJAnasya puruSArthasiddhihetutvaM prayojanamityavadyam / mUlavirodhAd yuktivirodhaacc| tathA hi puruSArthasiddhimevAcArgIyaM samyagjJAnetyAdivacanaM prayojanamanujAnAti na tu puruSArthasi (5a)ddhihetutvam / avayavArthavyAkhyAne tasya tAmeva prayojanatayA vyktiikrissyti| na ca hetutvaM hetobhinnamiSyate yujyate vaa| tat kathamasyaiva samyagjJAnasya prayojanaM tatpratipattyarthamidam A.E.N.H.P 2'atra ca' evaMprakAravAkye-Ti. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.1] . . prakaraNasyAbhidheyaprayojanam / 'asmizcArtha ucyamAne sambandhaprayojanAbhidheyAni uktAni bhavanti / bhaviSyati / na cAtra prayojanaM prayojakaM vAcyam, uktanyAyAt / ihApi pravRttisambandhina upAdAnaprasaGgAcca / na ca rAjazAsanaM sAmAnya kiJcidasti yena bhAvapradhAnaH prayojanazabdaH kalpyeta / tadiSTau pUrvoktaM dUSaNaM parAvartateti / satyam / na puruSArthasiddhihetutvaM samyagjJAnasya prayojanamabhipretam / kintarhi ? puruSArthasiddhireva / azAbdikA'sau kathamucyatAmiti cet / ucyate / cazabdo'tra yasmAdarthe / tato yasmAt prakaraNAbhidheyasya samyagjJAnasya puruSArthasiddhihetutvamuktam, tasmAt prayojanamuktamiti dvirAvartanIyam / taccAtrArthAt puruSArthasiddhirevAvatiSThate / samyagjJAnasya tAM prati hetutvoktau ca sA prayojanamukteti kiM sAkSAdvAcakena padena kriyata iti bhAvaH / etAvataiva tAvadidaM smaadhiiyte| bahavaH punaratrAyAsyanti / sarvA puruSArthasiddhiryato hetutvAt tat sarvapuruSArthasiddhi, tathAvidhaM hetutvaM yatra prayojanaM tat tthaa| tacca purussaarthsiddhireveti| anayA vyutpattyA anena zabdena saivoktA / kasya tAdRzamityapekSAyAmidamuktam-prakaraNAbhidheyasya samyagjJAnasyati kecit prtipdynte| anye tvarSa(za) Aditve prayojanamasyAstIti matvarthIyamataM vidhAya pradhAnavanirdezaM vivakSitvA prayojanavattvamiti pratijAnate / evaM cArtha samarthayanti-yata eva puruSArthasiddhiH samyagjJAnasAdhyA tata eva sA prayojanam / tasyApi yadeva tAM prati hetutvaM tadeva prayojanavattvamiti / eke tu yata: samyagjJAne sati puruSArthasiddhihetutvaM vyavasthApyate, tataH pramANa-phalavad vyavasthApya-vyavasthApanabhAvamAzrityedamuktaM tato na kiJcidavadyamiti manyante / __ apare tu cazabdaM bhinnakramaM kRtvA puruSArthasiddhihetutvamuktam, prayojanaM coktamiti yojayanti / . . itare tu puruSArthasiddhihetuzabdena kAraNe kAryamupacarya puruSArthasiddhimevAbhidadhati / ananyopAyasAdhyatAdarzanArtha copacArakaraNaM samAdadhate / kecittu nibandhakRtaH kathaJcidapIdaM samarthayitumanIzAnAH sahitazabdapAtAt pramAdapATha eveti varNayanti / atra sArAsAraM santa eva vivecayiSyanti / syAdetat / yathA pravRttyaGagatayA abhidheyaprayojanamucyate, tadvat sambandhAdikamapi ki nocyata ityAha-asmizceti / 1 nanu abhidheyaprayojanAbhidhAnepi yAvacchAstrasya sambandhAdIni noktAni tAvat prekSAvanto na tatra pravartante ityAha-ta(a)tretyAdi / nanu tathApyasmaduktasya kimuttaramityAha-asmizcArthe--Ti0 2 abhidheyArthe'kathitAnyapi sAmarthyAduktAni bhavantItyarthaH-Ti. . 3 abhidheyapratyAgate-Ti. 4 pANini 5. 2. 127 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1. 1, prathamaH pratyakSaparicchedaH / 'tathA hi-puruSArthopayogi samyagjJAnaM vyutpAdayitavyamanena prakaraNeneti bruvatA . samyagjJAnamasya zabdasaMdarbhasyAbhidheyam, tadvyutpAdanaM prayojanam, prakaraNaM cedamupAyo vyutpAdanasyetyuktaM bhavati / tasmAdabhidheyabhAgaprayojanAbhidhAnasAmarthyAt sambandhAdIni uktAni bhavanti / na tvidamekaM vAkyaM sambandham, abhidheyam, prayojanaM ca vaktuM sAkSAt smrthm| ekaM tu vadat trayaM sAmarthyAt drshyti| tatra co ysmaadrthe| kathaM punaranyasyoktAvanyaduktaM bhavatItyAha-tathA hi iti / nipAtasamudAyazcAyaM yasmAdityasyArthe sarvatra vartate / puruSArtho heyopAdeyahAnopAdAnalakSaNa upayogo vyApAraH / so'syAstIti tthaa|| evaM sati kiM siddhamityAha-tasmAd iti / tacchabdenAnantarokto vAkyArtha: pratyavadra(mroSTavyaH / abhidheyabhAgo'Gga ekadezaH / sambandhAdibhAgApekSayA / sambandhAdItyAdigrahaNenAbhidheyaprayojanayoH saMgrahaH / (5b) uktAnIti uktAnIva uktAni prakAzitAni / na tu tatrA'bhidhA'sya smbhvinii| athAbhidheyaprayojanaM yathA vAkyena sAkSAducyate, tathA sambandhAdInyapi kinnocyanta ityAha-na viti| turavadhArayati vizinaSTi vaa| ayamAzaya :-yadi sarve padArthAH prAdhAnyamaznuvIran, vAkyameva tadA vizIryetAnyonyA'vyapekSAbhAvenaikArthApratyAyanAta / tato vAkyamekArthamabhidheyatayA upAdAtaM kalpyate nAnekama / yadi sAkSAnna samartham / kathaM nAsamartham ? athAsamarthameva / na sAkSAt samarthamiti / tarhi na vAcyamiti / Aha-ekaM tu-iti / turatrApivad graahyH| sAkSAdvAcyatvena ekaM vyavacchinatti / darzayati prakAzayati, tatra vAkyasyAbhidhAvyApArAsaMbhavAt / ata evoktAnIvoktAnIti tathA'smAbhirvyAkhyAtam, anyathA tadanena virudhyet| - nanu yadi nAmAbhidheyAdikaM vAkyasya prakAzyam, nAbhidheyam, tathApi padArthena tenAvazyaM bhAvyam / tathA ca kasya kiM vAcakaM padamityAzaGkayAha-tatra ityAdi-teSu abhidheyAdiSu / 1 sarvapuruSArthasiddhihetuH smygjnyaanm| asminnarthe ucyamAne kathaM sambandhAdInyuktAni-Ti. 2 nanvAdivAkye yathA'bhidheyaprayojanamabhidhatte evaM sambandhAdi kimiti na vakti ? ityAha-Ti0 3 yadi sAkSAnna vakti kathaM tarhi samarthaM tadarzane ityAha-Ti. 4 atha vAttikena sAmarthyalabdhamabhidheyaM prayojanaM cAha-Ti. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1. 1.1 prakaraNasyAbhidheyaprayojanam / 'tad' iti abhidheyapadam / 1vyutpAdyata iti pryojnpdm| prayojanaM cAtra vktuH| prakaraNakaraNavyApArasya cintyate, zrotuzca zravaNavyApArasya / ___ tathA hi-sarve prekSAvantaH pravRttiprayojanamanviSya pravartante / tatazcAcAryeNa prakaraNaM kimarthaM kRtam, zrotRbhizca kimarthaM zrUyata iti saMzaye vyutpAdanaM prayojanamabhidhIyate / samyagjJAnaM 6 vyutpadyamAnAnAmAtmAnaM vyutpAdaka katuM prakaraNamidaM kRtm| ziSyazcAcAryaprayuktAmAtmano vyutpattimicchaddhiH prakaraNamidaM zrUyata iti prakaraNakaraNa-zravaNayoH prayojanaM vyutpAdanam / taditi dvitIyAntametat / yato vyutpAdyata ityatra lakAraH prayojyakarmaNi vihito na prayojyakriyAkarmaNIti / vAkye'pi loke padyate gamyate'nenArtha iti vyutpattyA padaprayogo dRzyate / tato vyutpAdyata iti pryojnpdmityaah| anyathA padavRndamidaM na padam / yadvA vyutpAdyata ityatreti draSTavyam / / nanUktam-'prayojanaM purussaarthsiddhiH'| tat kiM punshcintyte| kathaJca tadanyathocyata ityAha-prayojanaM cAtra iti| co vktvyaantrsmuccye| tadayamartha:-noktaM prayojanamiti cintyate kintu guNabhUtArthaprayojakapadasya vyutpAdyata ityasya prayojanam / tadvyutpattiH kriyata iti NicaH kiM prayojanamiti prazne tasya prayojanaM cintyata iti yAvat / atra-iti guNabhUtArthanirUpaNe prakaraNakaraNameva vyApAraH / nanu kasmAdiyamAzaGakA-'vaktrA kimarthaM kriyate, zrotRbhizca kimarthaM zrUyate' iti / tau - khalvevameva pravarteyAtAmityAzaGakyAha-tathA hi iti yasmAt / .atha kathamubhayo[tpAdanaM prayojanamucyate ? yadyato vyutpadyate tasya vyutpattiH prayojanam / yastu vyutpAdayati tasya vyutpAdanamiti / naitadasti / prayojakavyApAravatI hi vyutpattiH prayojanamiSTetyubhayo[tpAdanameva pryojnm| kevalameko'nyathA prvrtte'nyshcaanythaa| kathaM nAma madvyApAravazena zrotRsantAnavartinI vyutpattirbhUyAditi AcAryaH prvrtte| ata eva svaprayojakavyApArAdhiSThitA zrotRsantAnavattinI vyutpattiH kartuH prayojanam / evamevAsau vyutpAdako bhavati / zrotA tu kathaM nAmaitadAcAryavyApAravase (ze)na matsaMtAnavartinI vyutpattirbhUyAditi prvrtte| ata evAcAryavyApArAdhiSThitA vyutpattiH zroturapi prayojanam / evamevAsau tadvayutpAdyo 'vyutpAdyata iti NinirdezAt prayoktRprayojyaviSayaM prayojanaM vAcyamityAha-Ti0 / 2 prayojanamidam-A. P. H 3 zAstrakartuH-Ti0 4 tata AcA0 A. P 5 saMzayavyu0 P. H 6 vyutpAdyamA0 B. E. H. N vibudhyamAnAnAm-Ti0 7 prakaraNaM zrUya0 C. D. B 8 prayojanavyu0 H. N| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. saMbandhapradarzanapadaM tu na vidyte| sAmAdeva tu sa pratipattavyaH / prekSAvatA hi samyagjJAnavyutpAdanAya prakaraNamidamArabdhavatA 'ayamevopAyo nAnyaH' iti dazita evopAyopeyabhAvaH prakaraNa-prayojanayoH saMbandha iti / bhvti| tato vyutpAdanaM prayojakavyApAravazavattinI vyutpattiyorapi prayojanamiti itizabda hetupadaM kRtvopasaMharannAha-prakaraNakaraNa-zravaNayoH prayojanaM vyutpAdanamiti / nanu ca Nici kRte vyutpAdanaM kathamubhayoH prayojanam, itthamiti [6a] prazna-visarjane syAtAm / tenaiva tAvatA darzitena kiM prayojanam ? samyagjJAnavyutpattau kathaJcinnimittamAtrAt dadhibhojanAderAcAryasyAsAdhAraNakAraNatApratipattiH prayojanam / ayamarthaH-asati prayojakavyApArapradarzane samyagjJAnavyutpattAvupayogitvamAtreNa svAsthyAdinA sAmyamAcAryasya darzitaM syAt / asti cAsya tadvyutpattAvupadezalakSaNo'sAdhAraNo vyApAraH / sa kathaM nAma pratIyateti NicA nirdezaH kRta iti / atha bhojanAdestadvayutpattI sAkSAdvayApArA'sambhavAd AcAryavyApAraH pratipatsyata iti cet / naitat / evaM hi vyAkhyAtRNAmidaM pratipAdanakauzalaM syAnna karturiti nyAyyo NicA nirdezaH / nanUktam-abhidhAnasya prayojanaM na nirUpyata iti / tat kimidAnIM tadeva vyAjAntareNa nirUpyate ? satyam / kevalaM vAkyArthatvena na nirUpyata ityabhisandhinA 'tanna nirUpyate' ityuktam / na tu padArthatvenApIti kiM virodhaH ? samyagjJAnaM vyutpadyamAnAnAm ityasAdhurayaM zabda:-."vyutpattyarthasya paderakarmatvAd" iti bhaagvRttikaarH| tannAtizliSTam , jJAnArthasya pade: sakarmakasya 'vyutpannaH saMketaH' ityAdI bahazaH prayogadarzanAn / yathA'vAdi pramANavAttike vaattikkRtaa| "mano'vyu(mano vyutpannasaMketamasti tena sa cenmataH / " [pramANavA0 2. 143] iti / yadyabhidheyAdayaH padArthAH, sambandhastahi kasya padasyArtha ityAha-sambandhetyAdi / / sAmarthyAd iti nAbhidhAvyApAreNa / evakAreNa padasyApyabhidhAmapohati / tuzabdaH kevlmitysyaarthe| kathaM sAmarthyAdityAha-prekSAvatA iti / upAyaH kAraNam / upeyA samyagjJAnavyutpattiH saadhyaa| tayorbhAvaH / yadazenopAyopeyajJAnAbhidhAne bhavataH / evakAra upAyazabdAt paro drssttvyH| pratiyoginopAyAyogasyaiva zaGkitatvAt / tadanyayogasya ca zaGkiSyamANatvAt / anarthAzaGkopasthApitAnyayoganirAse tu kartavye sAmarthyagamyamavadhAraNAntaraM kAryam / na tvidameva vaacym| nAnya iti ca nAnya evetyavaseyam / ' nanu yathA'bhidheya-prayojane darzite evaM sambandhAdi daryatAmityAha-Ti0 . Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 prakaraNasyAbhidheyaprayojanam / nanu ca prakaraNazravaNAt prAg uktAnyapi abhiSeyAdIni pramANAbhAvAt prekSAvaddhirna gRhynte| tat kimetarAmbhapradeze uktaH ? satyam / azrute prakaraNe kathitAnyapi na nizcIyante / ukteSu svapramANakeSvapyabhidheyAviSu saMzaya utpdyte| saMzayAcca pravartante / arthasaMzayo'pi hi pravRttyaGga prekSAvatAm / evaMrUpasya sambandho vyutpAdyata iti prayojanAbhidhAnAdeva darzitam / taduktam "zAstraM prayojanaM caiva sambandhasyAzrayAdgatau / ' taduktyantargatastasmAdbhino noktaH prayojanAn // " [zlokavA0 1. 18] iti abhidheyAdiprakAzanadvAreNAdivAkyaM pravartakamiti asahamAna Aha-nanu ca iti / nipAtasamudAyazcAyaM 'codayAmi, abhimukho bhava' ityasyArthasya dyotakaH / zravaNAnantaraM teSAM pratIyamAnatayA pramANAbhAvAsiddheH zravaNAtprAga ityaah| ayaM pUrvapakSavAdino'bhiprAya:-zravaNAt prAk zabdAzrayaNa pravartamAnamanumAnamanyadvA zabdasyArthanAntarIyatAyAM pravartayitumarhati / asambandhanibandhanAyAH parokSArthapratipatteH praamaannyaayogaat| sA ca shbdsyaasmbhvinii| AcAryasya cAptabhAvo durbodho yenAptopadezatayA zabdo'rthatathAtvaM prtyaayyediti| Arabhyata ityArambhaH prakaraNam / tasya pradezaH ekadezaH / sAmarthyAt tadAdiH / . saccoye satyam ityaah| yadi satyamidaM kimarthaM tarhi [6b] te kathyanta iti ? ukteSu iti / turanuktapakSAduktapakSasya vizeSaM drshyti| anenaitadAha-sAdhakabAdhakapramANAbhAve yenarte : vyAhArAt pratiniyatAdhikaraNo yauktaH saMzayo bhavitumarhatIti / api nyAyataH sambhAvanAM ' darzayati, atizayaM vA / anyathA kiM sapramANakeSvapi saMzayo jAyate yenApizrutiH saMgacchet / nanu pravRttifalamAdivAkyaM pravRttizcennAsti kiM saMzayenotpAditenApItyAha-saMzayAcca ' iti / co yasmAdarthe / . atha ye tAvanmandAH zraddhayA vA''cAryamupasannAste tadvacanAdarthaM nizcityaiva pravarttamAnA na sNshyaatprvrtnte| ye'pi tadviparItAH saMzerate teSAmapi na sNshyaatprvRttiH| pravRttI vA prekssaavttvhaanirityaashkyaah-arthsNshyopiiti| na kevalamarthanizcaya itypishbdenaah| zakyanizcaye hi nizcayamantareNa pravarttamAnAH prekSAvattAyA hIyeran / yatra tvarthasaMzayenArthitayA pravartamAnAH, nopAlambhamarhantIti bhaavH| yadi ca yuktyA dvitIyAkArAnupravezena saMzayAnasya na kvacitpravRttiH, tarhi na kasyacid vacanAt kvacit pravattitavyamiti bhUyAn vyavahAro vilupyet| nanu nivRttirnrthnishcynibndhnaa| anarthanizcayazca pramANAt / sacceha nAsti / nivRttItarastu pravRttivyatirekI prakAro nAsti / tato'yatnasiddhA pravRttiH / tarika tadarthenAdivAkyenetyAha-anarthetyAdi / na kevalamanarthanizcayo'pItyapi zabdaH / ' uktAnyabhidhe0 B. 2 zrayAvubhau-zlokavA. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prathamaH pratyakSaparicchedaH / anarthasaMzayo'pi nivRttyaGgam / ata eva zAstrakAreNaiva pUrva sambandhAdIni yujyante vaktum / ___vyAkhyAtRNAM hi vacanaM krIDAdyarthamanyathApi saMbhAvyate / zAstrakRtAM tu prakaraNaprArambha na viparItAbhidheyAdyabhidhAne prayojanamutpazyAmo nApi pravRttim / atasteSu saMzayo yuktaH / anukteSu tu pratipattRbhiniSprayojanamabhidheyaM saMbhAvyatA'sya prakaraNasya kAkadantaparIkSAyA iva', azakyAnuSThAnaM vA jvaraharatakSakacaDAratnAlaMkAropadezavada, anabhimataM vA prayojanaM mAtavivAhakramopadezavad, ato vA prakaraNAt laghutara upAyaH prayojanasya, anupAya eva vA prakaraNaM sNbhaavyt| yadyavazyaM vaktavyAnyabhidheyAdIni tahi vyAkhyAtAra eva tAni vakSyanti / ttki| zAstrakRto vyAhAreNetyAha-zAstrakAreNaiva na vyAkhyAtRbhiH / athocyate-pravRttyaGgatvAcca vyaacksste| abhidheyAdyanabhidhAne tu pravRtterevAsambhavAtkathaM sambhavino vyAkhyAtAro yenAzaGakya teSAM vyAhAramayaM nirasyatIti / atrocyte| na sarvathA- . . bhidheyAdiprakAzanaM kenacinna karttavyameveti codyaM pravRttama, kintvAdivAkyaM tadarthaM na krttvymitybhisndhinaa| tatra ye tAvata sAkSAdAcAryopasannAsteSAM tadvacanAdeva tatpratIto pravRttijJAnayoH sambhavAt sambhavi vyAkhyAtRtvam / tebhyo'pi tadupasannAnAmiti kimavadyam ? nanu ca na zAstrakRdvacanamapi prasahya pravarttayati, ki tarhi prayojanAdyabhidhAnena pravRttiviSayopadarzanAt / tacca vyAkhyAtRvacane'pi sambhavatIti kimucyate zAstrakAreNaivetyata Aha-vyAkhyAtRNAM hi iti / hiryasmAdarthe / zAstrakAreSvapIdaM samAnamityAha-zAstrakRtAmiti / tunA vyAkhyAtRbhyaH zAstrakRtAM vaidharmyamAha / viparItaM ca tadabhidheyAdyabhidhAnaJceti vigrahaH / athavA viparItaM ca tadasatyatvAdabhidheyaJcAbhidheyatayA prakAzanAt / tasyAbhidhAnamiti vigrahItavyam / utpazyAma utprekSAmahe / anenaitadAha teSAmapi tathAbhidhAne kimasmAkaM bAdhakaM pramANam ? kevalameSAM mahIyasA''zayena zAstraM praNetumicchatAM parArthapravRttAnAM naitatsambhAvayAma iti / prakaraNasya prArambha aadii| etacca prayojanAdyabhidhAnaniyatasannidheryathAbhUtArthacintAvidhAnaviSayasya kAlasya nirdezo na tu prakaraNasya [7a] madhye'vasAne vA tat sambhavati saprayojanaM ceti / ' saMzayo nivR0 A. P. H. E. N. 2 atraivazabdo vyAkhyAtaNAmabhidheyAdiprakAzane kadAcit krIDAdyarthamapi pravRttirbhavatIti-Ti0 3 AkhyAtRNAM hi E. N. AkhyAtRNAM TIkAkArANAM hi B. 4 krIDArthaM A. P. E. - 5 iva 1-ityAdirUpeNa anarthasaMbhAvanAyA anantaraM saMkhyAGgA nirdiSTA: B pratau D pratau ca-saM0 6 upAyo'sti prayo C Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.1. ] prakaraNasyAbhidheyaprayojanam / .. etAsu' cAnarthasaMbhAvanAsvekasyAmapyanarthasaMbhAvanAyAM na prekSAvantaH prvrtnteH| abhi atha yadyevaMvidhA pravRttiH zAstrakRtAM dRzyate tvayA'pyasya kiM na sambhAvyata ityAhanApi iti / apiraprayojanApekSayA samaM pravRttidarzanaM smuccinoti| tadevotpazyAma iti sambadhyamAnamiha pazyAma ityasyArthe sambaddha(ndha)vyam / pazyAma iti vA'dhyAhAryam / anenaitadAha-tathApi sambhAvayAmo yadi teSAmIdRzI pazyAmo na tvevamiti / ato hetosteSvabhidheyAdiSu yadvA teSu zAstrakAreSu vaktRSu satsu tadukteSvabhidheyAdiSviti prakaraNAtsaMzayo'rthonmukha iti drssttvym| nanu satyapyarthasaMzaye'thitvAbhAve pravRttirnAsti / tannimittA tu sA saMzayamAtrAdapi bhvti| tanmAtraJca sAdhaka-bAdhakavirahAdapyarthe siddham / tat kiM tadutpAdArthena vAkyenetyAha-anukteSu-iti / turuktAvasthAyA anuktAvasthAM bhedavatIM darzayati / nirgataM prayojanaM yasmAnniSkrAntaM vA prayojanAt / kAkadantA hyabhidheyAH / te ca na kvacit puruSArtha upayujyante / saprayojanaM vAbhidheyamazakyAnuSThAnaM saMbhAvyeta / kiMvadityAhajvaretyAdi / jvaraM haratIti jvrhrH| takSakAkhyasya nAgarAjasya cuDA shikhaa| tasyA ratnaM ratiM tanotIti viziSTaM vastu / tenAlaMkaraNam alNkaarH| jvaraharazcAsAvevaMbhUtazceti vigrahaH / sa upadizyate yena granthena tadvat / satorvA saprayojanazakyAnuSThAnatvayorasya prayojanamanabhimatamevAstikAnAM saMbhAvyeta / mAturvivAhasya kramaH paripATirupadizyate yena pArasIkazAstreNa tadvat / pArasIkazAstreNa hi mate pitari mAtA prathamamagrajena putreNa prinnetvyaa| tadanu tadanujenetyupadizyate / ato vA prakaraNAllaghuralpagranthaH prayojanasya smygjnyaanvyutpttilkssnnsy| anupAya eva animittameva / ___ catvAro'pi vAzabdAH pUrvapUrvApekSayA pakSAntaramavadyotayanti / sambhAvanA ca sarvA varNitA'narthonmukhA pratipattiH yuktyA dvitIyAkArAnupravezAcca saMzayapadAbhilApyA pratyetavyA / sarvatraivAkArAntarasya pratiyoginaH samudAcArato'darzanAt / tathAvidhA'narthasaMbhAvanAyAzca bIjamidamastyAdivAkye-yadyasya prayojanAdikaM bhaved bahubhiranyarivAnenApyAdAvuktaM bhavet / na cAnena kiJcidavAdIti matiH / kAmamamUranarthasambhAvanA bhavantu kA no hAnirityAha-etAsviti / na kevalaM sarvA ityapi. zabdenAha / prayojanAdyanabhidhAna iva yadyabhidhAne'pi bhavanti tAstadA kimabhidheyAdibhirabhihitara pItyAha-abhidheyAdiSu iti / turukteSu ityasyAnantaraM draSTavyaH, anuktapakSAcca vizeSasya dyotakaH / atha kathamanayorarthAnarthasambhAvanayovirodho yataH sambhAvanA saMzaya ucyate / sa cobhayAM . bhavatu nAmaitAvadUSaNasaMmbhAvanA ko doSa iti cedAha-Ti0 / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. dheyAdiSu tukteSvarthasaMbhAvanA anarthasaMbhAvanAviruddhA utpadyate / tayA prekSAvantaH pravartante / / iti prekSAvatAM pravRttyaGgamarthasaMbhAvanAM kartuM sambandhAdInyabhidhIyanta iti sthitam / zAvalambana ityanyonyasyAmanyAkAro'stIti kutaH sahAnavasthAnam / ucyate / ekasyAmanAkAra udrikto'nubhUyate yuktestu dvitIyAkArAnupravezaH / itarasyAM nU(tU)drikto'[7b] kAro'nubhUyate / yuktestvanAkArAnupraveza ityubhayorapyanyonyavaiparItyenAnubhavAd kathamavirodhaH / bhavatvevaM tathApi kathamasyAbhidhAne'rthAzaGakA nirasteti cet / ucyte| puruSArthasiddhirUpAbhidheyaprayojanAbhidhAnenA'dimA'narthasambhAvanA nirastA / abhidheyatatprayojanayo / rUpanirUpaNena ca dvitIyatRtIye niraste / antimA'pi saamrthygtismbndhprtipaadnaanirstaa| turIyAM tu paramavivekazAlina AcAryasya prakaraNArambhasAmarthyAnnirasyate / tathAhi na / samAne'pyupAyAntare sambhavati mahato mahAnayaM prekSApUrvakArI prakaraNamIdRzamArabhate, kimaGga punarlaghUnIti / __ atha syAt-samasamayasambhavI dezAntaravartI ca kazcidetadagrato laghUpAyAntarakAka:(ntaragranthaH ?) syAt / tatkathaM tatpraNItalaghUpAyAntaranirAsaH? atrApi tatprekSAvataiva mahatI nibandhanam / prekSApUrvakAritvAdeva tathAbhUtAttenAsminnAryAvarte'nyatra vA loke nedAnIntanenaitadarthaM prakaraNaM praNItamiti bahudhA'nusatavyam / anusRtya dRSTvA tallaghurupAya iti ca nizcityedaM praNetumucitaM naanytheti| sarvatraiva prakaraNe satyAdivAkye laghupAyAntaranirAse gatiriyameva / nahi anyatrA-. pyabhidheyatatprayojanAdiprakAzanamantareNa laghupAyAntaranirAsAbhidhAnamastIti kiM nAnumanyate ? yadyavamitarAsAmapyanarthasambhAvanAnAmevamevAstu nirAsastatkimAdivAkyena ? naitat / na hi sUcIpraveza ityeva muuss(mus)lprveshH| tathAhi-asatyAdivAkye prekSApUrvakAriprayuktatvameva prakaraNasya na zakyate kalpayitum, pratyutAprekSApUrvakAriprayuktatvameva zakyakalpanam / dRzyante hi prekSApUrvakAriNaH prakaraNAdau sarvatra prayojanAdyamidhAyakamAdivAkyaM prnnynte(ntH)| na cAnenAdivAkyaM tdrthmkaari| tasmAnnAyaM prakaraNakAraH prekSApUrvakArIti sNklpaadupaaddiiti(t)| nanu ca pravRtyartho'yaM pryaasH| sA cennAsti kiM tayotpannayApItyAha tayA-iti / yadyarthasambhAvanA prakaraNe puruSasya pravarttayitrI tarhi kimabhidheyAdyabhidhIyata ityAha-itiiti / yasmAdarthasambhAvanayA pravarttante itistasmAdarthasambhAvanAM kartum / kimbhUtAM ? pravRttaraGgaM nimittam / aGgAdizabdAnAmasati bahuvrIhau paraliGgAgrahaNAtsvaliGgena nirdezaH / itirevamarthe sthitaM nizcitam / 1 ukteSu tvabhidheyAdiSvarthasaM0-E. abhidheyAdiSvarthasaM0 H. P. abhidheyAdiSu tta(tU)kteSvarthasaM0 B. 2 nanvabhidheyAbhidhAne'pyanarthasambhAvanayA na pravRttirbhaviSyatItyAha-Ti. 3 tayA tu prekSA0-A. P. H. N. * iti tasmAdarthe-Ti0 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 1..] prmaannlkssnnm| avisaMvAdakaM jJAnaM samyagjJAnam / loke ca pUrvamupadarzitamartha prApayan saMvAdaka ucyte| tadvajjJAnamapi svayaM pradarzitamartha prApayat sNvaadkmucyte| pradarzite cArthe pravartakatvameva prApakatvam, nAnyat / tathA hi-na evamanena prabandhana samyagjJAnetyAdivAkyasya samudAyArthaM vyAkhyAyAvayavArthamidAnIma avisaMvAdakam ityAdinA vyAcaSTe / atrAyaM puurvpkssH| kimidaM samyaktvaM jJAnasyAbhipretam ? yadyogAtsamyagjJAnamucyate / yadyevaM vastutattvagrahaNaM samyaktvam, athApi gRhItavastuprApaNam ? ubhayathA'pi anumAnamavastugrahaNAdasamyagjJAnam / agRhItaprApaNAd vA samyagjJAnatve jalajJAnamapyupadarzitamarIcikAH prApayatIti na kiJcitsamyagjJAnaM na syAditi / siddhAntavAdyapyamISAM pakSANAmanabhyupagamena nirAsaM manyamAna:-avisaMvAdakatvaM samyaktvaM vivakSitamiti [8a] drshyti| avisaMvAdakaM sNvaadkmucyte| vizabdo hi saMvAdakapratiSedhe varttate / tatpratiSedhasya vidhirUpatvAt saMvAdaka evAvatiSThata iti saMvAdakArtho'visaMvAdakazabdaH / tadayamartha:--avisaMvAdakaM pravRttiviSayavastuprApakaM samyagjJAnamiti / syAdetat-vRddhavyavahAro hi zabdArthanizcayabhUmiH / tatra ca saMvAdakazabdo nopadarzitArthaprApake vrtte| ki tarhi ? satyavAdini / na ca jJAnasya taadruupymsti| tat kutastatra saMvAdakazabda ityAha-loke ca iti / co yasmAdarthe apizabdArthe vA / loke vyavahatari jne| ayamAzayo yathA loke satyavAdizabdapravRttinimittasyopadarzitArthaprApaNasya puruSe sambhavAtsaMvAdakazabdaH pravartate, tathA jJAne'pi tatsambhavAditi / athocyate nopadarzitArthaprApaNanimittakaH puruSe saMvAda[ka] zabda: kintu pratijJAtArthaprApaNanimittakaH / tat kathamiha nimittasambhava iti ? tadavadyam / tatrApi pratijJayopadarzanasyopalakSa' NAt / tadeva tUpadarzanaM kvacid vacanena, kvacidadhyavasAyanA4.......pi kvacid vastupratibhAsapUrvakeNa kvacidanyathA vRtteneti vizeSaH / saMvAda[ka]zabdaHpra (bdapravRttinimittaM tu sarvatra smaanmiti| prApayan iti 5lakSaNahetvoriti hetau zaturvidhAnAt prApaNAdityarthaH / evamuttaratrApyavaseyam / 1 athAvisaMvAdakamiti kaH zabdArtha ityAha-Ti0 ...mapi prada0 A. C. D. P. E. - 3 nanu pradarzaka-pravartaka-prApakANi vibhinnAnyeva pramANAni / tat kathaM svayaM pradarzitamarthaM jJAnaM prApayaditi sAmAnAdhikaraNyamityAzaGakyAha / yadvA pradarzaka-pravartaka-prApakANi vibhinnAnyeva pramANAni abhyupagamyante kaizciditi tannirAkatu pravartaka-prApakayostAvadaikyaM pradarzayannAha-Ti0 4 pATho'tra pazcAd vardhito dRzyate kintu sUkSmatvAt na paThyate / 5 pANini 3. 2. 126 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1. 1. jJAnaM janayadartha prApayati, api tvarthe puruSa pravartayat prApayatyartham / pravartakatvamapi pravRttiviSaya-. pradarzakatvameva / na hi puruSaM haThAt pravartayituM zaknoti 'vijJAnam / nanUpadarzitArthaprApakaM saMvAdakamiti bruvatA jJAnasyaikasyopadarzakatva-prApakatve pratijJAte / pravRttimantareNa prApteranapapatterarthataH pravartakatvamapi / na caikasyaite vyApArAH sambhavanti / yato'nyat pradarzati yena jaaniite| anyatpravarttayati yadanantaraM pravRttimAcarati / anyacca prApayati yataH prAptyAbhisambaddhayateM puruSa ityAzaGakyAha-pradarzite ca-iti / co yasmAdarthe / pravartakatvameva prApakatvaM bravato'yamabhiprAya:-yadyapyarthaM sAkSAtkRtyAnurUpaM nizcayaM janayatpradarzakaM kiJcit, aparaM pradarzayad vA bAhyAyAH pravRtte. kAraNaM bhavatpravartakam, itaratpravarttanadvAreNa bAhyAyAH prAptenimittaM bhavat prApakaM vyapadizyate / tathApi sa eva bAhyapravRttikAraNabhAva: pravarttayitRtvAdiprayojakavyApArarUpo jJAnasya puruSapreraNenArthajananena ca pravartanaprApaNayorasambhavena pradarzanAdanyo nopayujyata iti vastutaH sarvasyaiva jJAnasya nizcayAnugatasyAdhigamAnnAparau prvrtn-praapnnvyaapaarau| ata eva tatrAdyameva jJAnaM pramANaM vyvsthaapyte| tato vastutaH pradarzakatvAdInAmabhedaH, vyAvRttinibandhanastu bhedo'styeva / ata evaite pradarzaka-pravartaka-prApakazabdAH kRtakatvAnityatvAdivanna paryAyA iti / syAnmatam-kiM punaH prayojanaM yena prarvattanAt nA'paraH prApaNavyApAro jJAnasya, adhigamAcca nAnyatpravarttanaM prayatnena sAdhyate ? yadyuttarajJAnasya prAmANyaniSedhArthama, tadA gahItagrAhitaiva taniSetsya[8b]tIti kiM tadarthena prayAseneti / atrocyate / yadi pravartayitRtvaM prApayitRtvaM ca pradarzakatvAtparamArthato'nyat syAt tadA gRhItagrAhitava na zakyate pratipAdayitumiti kena / prAmANyaM niSedhyeta / tathA hi na tajjJAnaM gRhItaM gRhNAti, api tu gRhIte pravartayati / aparaM tu gRhItaM prApayati / tathAkAriNozca bhinnopayogatvAtprAmANyaM kathamapAkriyate ? yadA tu pravarttanAnnAparaH prApaNavyApAro jJAnasya pradarzanAcca nAnyatpravarttanam, prathamenaiva ca pratyakSA- - numAnakSaNenArthakriyAsamartho vastusantAna: pravRttiviSayIkartuM nizcayAt zakyate, tadottareSAM tatsantAnabhAvinAmabhinnayogakSematayA prAmANyamapAsyata iti / etena tadapi pratyuktaM yat kenacidabhyadhAyi dharmottare-"yadhupadarzakatvameva prApakatvaM tarhi yaduktaM upadarzitamarthaM prAyayat saMvAdakamiti tasyAyamarthaH syAt-upadarzitamupadarzayaditi / na caitad yuktmrthbhedaabhaavaat|" tathA hi yadi paramArthato'rthAbheda ucyate tadA na kiJcidavadyam / atha tadApi naivaM vaktavyaH / atyalpamidamucyate / kRtakatvamanityatvaM pratipAdayatItyapi na vaktavyam , arthAbhedAdityapi kiM nocyate ? atha zabdapravRttyapekSayA'rthAbheda ucyate tadA'sAvasiddho vyAvRttibhedasya darzitatvAta / tenAyamartha:-upadarzitaM sAkSAtkRtya janitAnurUpanizcayamarthaM pravartanadvAreNa bAhyAyAH prApteH sAkSAd yogyatayA vA nimittatAM gacchat saMvAdakamiti / vAstavastu pravartaka-prApakayoH prameyAdhigatilakSaNAtpradarzanavyApArAdanyo vyAparo nAstIti na pravartayitatvaM prApayitatvaM ca prayojakavyApAro'nayobhinna iti / 1jJAnam-B. N Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 1. ] pramANalakSaNam / 'ata eva cArthAdhigatireva prmaannphlm| adhigate cArthe pravartitaH puruSaH praapitshcaarthH| tathA ca satyAdhigamAt samAptaH prmaannvyaapaarH| ata eva 'cAnadhigataviSayaM pramANam / yenaiva hi jJAnena prathamamadhigato'rthaH, tenaiva pravartitaH puruSaH, praapitshcaarthH| tatraiva cArthe 5 kimanyena jJAnenAdhikaM kAryam ? 6ato'dhigataviSayamapramANam / syAnmatam yadyadhigatirevottareSAmapi phalaM syAt tadopayogAntarAbhAvAd bhavedaprAmANyaM yAvatA pravartakasya pravRttiH phalam , prApakasya prAptiriti phalabhedaniSyattebhinno vyApAra ityAhaata eva-iti / yato nArthajananadvAreNArthaprApaNaM jJAnasya, yatazca na prasahya preraNena pravarttanama, ata evAsmAdeva kAraNAdarthasyAdhigatiH paricchittiH phalam, na pravRttyAdi / nanu tat pramANasya phalaM vyavasthApyate, yasmin sati tadvyApAraH parisamApyate / na cAdhigatAvapi pravRtti-prAptyorabhAve sa parisamApyata ityAha-adhigate ca-iti / co yasmAdarthe / yasmAd yenArthaH samyagjJAnena darzitastatra tenApravattito'pi puruSaH pravRttiyogyopadarzanAt tadgatasya ca vyApArAntarasyAbhAvAtpravattita ityucyate / satyathitve pravarttanameva / jJAnena tAvatpravRttiyogyaH kRta iti yAvat / astu puruSastathA pravartito'rthastu na prApitaH, tathA ca vyApArAntaramanyAdhInamastItyAhaprApita iti / caH pUrvavat / artho'pyasAvaprApto'pi zakyaprAptiko darzita iti prApita ucyate / ata eva prApaNazaktireva jJAnasya prAmANyam / sA ca prApyAdarthAdAtmalAbhanimitteti, yato [9a] yena pravartate tadapi prApaNayogyameva / zaktinizcayastvarthakriyAnirbhAsasya sarvasyAnumAnasya ca svata eva / pravartakAdhyakSasya ca kasyacitsvata eva yadabhyAsena parito nirastavibhramAzaGkam, yannidrAdyanupaplutaM sad AsannadezamanAzaGkayavyaJjakAdhInA'nyathAbhivyakti ca vastu gRhNAti / tadrUpasaMvedanAdeva satyArthaM nishciiyte| kasyacittu parato'rthakriyAnirbhAsAtmakAt svataH pramANAdanyato vA yataH kutazcinnAntarIyakArthadarzanAnmadhyakAlavatibhrAntizaGkApanodena nizcIyata iti / prApitazcArthamiti kvacitpAThaH / sa tu yuktarUpaH pravRttiyogyIkaraNAtpravartitaH prApyArthopadarzanAtprApito'rthamityekavAkyatayopadarzanAt / evamuttaratrA'pyeSa eva pATho'vadAta iti / tathA ca sati tasmizca prakAre sati / samAptaH paryavasAnaM gataH / tasmAdadhigamasya phalatvaM yuktamiti bhaavH| yato'dhigamAdanyatphalaM nopapadyate, jAte ca tasmin samApyate vyApAraH, ato'smAtkAraNAd anadhigato jJAnAntareNAparicchinno viSayo'rtho yasya tat pramANaM bhavati / nana adhigataviSayamudIcInaM jJAnaM tatrArthe kiJcidadhikamAdadhAnaM pramANaM bhaviSyati / na hi viSayabhedAdeva pramANabhedo'pi tuupyogbhedaadpiitpaah-yenaiv-iti| hiryasmAt / pUrvAd yogya- tayA pravattitaH prApita iti coktaM tatraiva pUrvajJAnAdadhigate kimadhikamatiriktaM kArya karttavyam ? - 1 yata eva pravartakatvameva prApakatvaM pravartakatvamapi pravRttiviSayapradarzakatvam-Ti0 2 ata evArthA0 B. 3 yata eva samAptA pramANavyApRtiH-Ti. 4 ata evAnadhi A. P. H. E. N. 5 tatraivArthe A. P. E. H. N. tato A. B.C. D. P. H. E. N. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH prtyksspricchedH| [ 1.1. 'tatra yo'rtho dRSTatvena jJAtaH sa pratyakSeNa prvRttivissyiikRtH| yasmAd yasminnarthe, pratyakSasya sAkSAtkAritvavyApAro' vikalpenAnugamyate tasya pradarzakaM pratyakSam; tasmAd dRSTatayA jJAtaH5 pratyakSadarzitaH / anumAnaM tu liGgadarzanAnizcinvat pravRttiviSayaM darzayati / na kiJcit / Adyenaiva karttavyasya kRtatvAditi bhAvaH / ato'smAd hetoradhigataviSayaM tadadhigantRsajAtIyaM vijAtIyaM vA na pramANam / tena pramANasamplavo nAma nAstyeveti prakAzitam / nanu ca prabandhanAnena pravRttiviSayopadarzakaM samyagjJAnamiti darzitam / vakSyamANayA nItyA . pratyakSAnumAnanAmanI dve smygjnyaane| tatra yadi samAnamanayoH pravRttiviSayopadarzanaM tadidaM . pratyakSaM satpramANam, idamanumAnaM saditi bhedo na syAt / atastadanayorasamAnaviSayatvameva kathitavyam / evaM ca kasya kathaM taditi vktvymityaah-ttr-iti| tayoH pratyakSAnumAnayormadhye dRSTatvena jJAto nizcitaH / yadi jJAta ityeva kriyate tadA'numeyo'pi nizcitaH san / * pratyakSeNa pravRttiviSayIkRtaH prasajyateti dRSTatveneti kRtam / atha yo dRSTa iti ki nocyate ? - nocyte| kSaNikatvAderapi dRSTatvena pratyakSaviSayatvAdanumAnAvatArAbhAvaprasaGgAditi / .. nanu na pratyakSasya nizcayanAd grahaNamapi tu pratibhAsAt / tatkimucyate jJAto nizcita ityAzaGkayAha-yasmAd iti / vikalpenAnugamyate'nusriyate'dhyavasIyate pazyAmItyAkAreNa / tasmAd dRSTatvena jJAta ityucyte| vikalpeneti tatpRSThabhAvinA'nurUpeNeti draSTavyam / ananurUpavikalpAnugatavyApArasya tatrAprAmANyAt kSaNikatva iva / evaM bruvatazcAyamabhiprAya:sAMvyavahArikasya pramANasyedaM lakSa[9b]Namucyate / tato vastuvRttyA prakAzamAnamapyanurUpavikalpanAviSayIkRtaM sadapratibhAsamAnaM nAtizete, vyavahArAyogyatvAt / evaM tadgrAhakamapi tathAvidhavikalpenAnanugamyamAnavyApAra vyavahArayitumaparyAptaM sat tRNasyApi kubjIkaraNe'samarthamagrAhakaM naativrtte| tena yaduktaM pradarzakatvameva pravartakatvAdIti, yaccoktam-adhigatireva phalamiti tadanurUpanizcayAnugatavyApAramanurUpanizcayAnugatAviti draSTavyam / evaM yatra yatrocyate pratyakSaM vastUpadarzakaM vastugrAhakamityAdinA zabdena tatra sarvatrAnurUpanizcayAnugatavyApArameva boddhavyam / athaivaM sati vikalpasyApi prAmANyaM prasajyateti cet / etatsvayameva dharmottareNAzakya nirAkariSyata iti nehocyate / yadi pratyakSamevaM pravRttiviSayamupadarzayati anumAnamapyevaM tadA 1 evaM sAmAnyenAvisaMvAdakaM samyagjJAnaM pratipAdya vizeSeNa pratyakSAnumAne svavyApAraM kurvatAM samyagjJAnaM bhavata iti darzayannAha-Ti. 2 viSayaH kRtaH B. C. D. 3 tatpRSThabhAvinA viklpenaavsiiyte| etaduktaM bhavati-pratibhAsamAnArthAdhyavasAyaM kurvat pratyakSapramANaM saMvAdakamityartha:-Ti0 4 anubhUyate-Ti0 5 nizcita:-Ti0 6 liGgadarzanaM liGgajAtam / tacca vahnayavyabhicAri dhUmanizcayaM ja[nayati] sAmAnyena sAdhyAvinAbhAvitvasmaraNajAtam-yathA dhUmaM pratyekSaNa gRhItvA sarvatrAyaM vahnija iti smaraNaM tasmAt-Ti0 7 vikalpayat-Ti0 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNam / tathA ca pratyakSa pratibhAsamAnaM niyatamarthaM darzayati / anumAnaM ca liGgasambaddhaM niyatamartha drshyti| ata ete 'niyatasyArthasya prdrshke| tena te pramANe / nAnyadvijJAnam / 2 . prAptuM zakyamarthamAvarzayat prApakam / prApakatvAcca pramANam / kathaM bhedavyavastheti ? Aha-anumAnaM tu-iti / tuH pratyakSAdanumAnasya vaidhrmymaah| pratyakSaM na svayaM nizcinvat pravRttiviSayaM darzayati kintu nizcAyayat / anumAnaM tu svayameva nizcinvaditi / kathamapratibhAsamAnaM nizcetumISTe tadityAha-liGgadarzanAd iti / liGgasya sAdhyAvinAbhUtasya dhUmAderdarzanAt / darzanaM ca svarUpagrahaNapUrvakaM 'sarvatredaM sAdhyAvinAbhUtamiti' jJAnam, 'sarvatra sAdhyAvinAbhUtamiti' smaraNapuraHsaraM vA kvacit svarUpagrahaNamiha vivakSitam / nanu ca pratyakSAnumAnajJAnavadanyasyApi jJAnasya yathA pravRttiviSayapradarzanaM tathA kiM na pradarzyate ? athaapraamaannyaannopdryte| kathaM punaraprAmANyamanyasya ? aniyatapravRttiviSayapradarzakatvAditi cet / tahi pratyakSAnumAnayorapi tathAtvena prAmANyaM na syAdityAgUrya jJAnAntarAda bhedamanayordarzayannAha tathA c-iti| tasmizca pratyakSasya svavyApArAnusArivikalpopajananena nizcayanAt, pravRttiviSayapradarzanaprakAre4........ manyadA liGgadarzanAtsvayaM nizcayena prvRttivissyprdrshnprkaare| pratyakSaM jJAnaM pratibhAsamAnaM svarUpeNa prakAzamAnaM niyatamarthakriyAkSame bhAvarUpaeva vyavasthitaM darzayati / tena nAnarthaM nApyaniyataM darzayatItyAkUtam / anumAnaM ca niyatamartha darzayati / caH pratyakSeNa samamanumAnaM niyatapradarzakatvena samuccinoti / liGgasambaddham iti hetubhAvena vizeSaNam / tadayamarthaH-yasmAlliGgaM vijAtIyavyAvRtte'rthe'rthakriyAkAriNi tAdAtmyena tadutpattyA vA sambaddhamAyattaM tasmAt tatprabhavamapyanumAnaM niyataM darzayati adhyvsytiiti| tenAnumAnamapi nAnarthaM nApyaniyataM bhAvAtmanyabhAvAtmani vA darzayatIti prakAzitam / iyAMstu vizeSo'numAnaM sambandhagrahaNakAladRSTasAdhAraNaM rUpamAzrityodayamAnaM svalakSaNamadhyavasyadapi na santAnAntarAsAdhAraNamadhyavasyatIti pravRttiviSayApekSamapi sAmAnyaviSayameva / pratyakSaM tu pravRttiviSayApekSamapyasAdhAraNaviSayameva / santAnAntarAsAdhA[10a] raNenaiva rUpeNa viSayasya nizcAyanAditi / idAnIM yasyAyamAzayaH-'astu pratyakSaM niyatArthadarzakam, arthasya sAkSAtkaraNAt; anumAna tu parokSArthasyAsAkSAtkaraNAtkathaM niyataM darzayati ? tasmAnna dvayoniyatArthapradarzakatvam, api tu ekasyaiva' iti / taM sAmastyaniSedhavAdinaM pratyupasaMharannAha-ata iti / yasmAd vastuprakAzAt pratyakSa niyataM darzayati / parokSasyAntarA sAkSAdanavabhAse'pi tatsambaddhatayA cAnumAnaM kAryasvabhAvajamekAntaniyataM bhAvam , anupalambhajamekAntaniyatamabhAvaM tathAbhUtaM darzayati / ato'smAd hetorete dve api tathArUpe / tato'nena sAmastyaniSedhasya niSedha upasaMhRtaH / anyathA vyAkhyAyamAne tu yato'stu(yatastu) niyatamarthaM pradarzayato'ta ete niyatArthopadarzake ityarthaH syAt / etacca parisphuTasyaiva sphuTIkaraNamanarthakamApadyateti / 'niyatArthasya B. 3 0rthamupadarza C. D. B. 2 zabdopamAnAdikam-Ti0 4 sUkSmatvAt na paThyate / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [1.1 ... AbhyAM pramANAbhyAmanyena' ca jJAnena udarzito'rthaH kshcidtyntviprystH| yathA, marIcikAsu jalam / sa cAsattvAt praaptumshkyH| kazcidaniyato bhAvAbhavayoH / yathA sNshyaarthH| na ca bhAvAbhAvAbhyAM yukto'rtho jgtysti| tataH praaptumshkystaadRshH| sarveNa cAliGgana' vikalpena niyAmakamadRSTvA pravRttena 1degbhAvAbhAvayoraniyata bhavatAmete niyatArthopadarzake, pramANe tu kathamityAha-tena-iti / tena niyatArthapradarzakatvena / niyatArthapradarzakatvAbhAvAt kiM nAprAmANyamanayoH zaGkitam ? satyapi tasmin kathaM tat syAditi bhaavH| anayoH pravRttiviSayapradarzanaprakAropadarzane tadanyasya jJAnasya ca tadapradarzane yad buddhisthamAsIt , tadidAnIM nAnyadityAdinA'bhivyanakti / nAnyad vijJAnaM pramANamiti vacanavipariNAmena sambandhaH / / yadyevaM jJAnatvAvizeSAdam api pramANe mA bhUtAmityAha-prAptum iti / Adarzayaditi hetau zaturvidhAnAddhetupadametat / tenAyamartha :-yataH prAptuM zakyamarthamAdarzayati tena pratyakSAdikaM . prApakamiti / bhavatu prApakam, pramANaM tu kasmAdityAha-prApakatvAcca-iti / co'bNdhaarnne| nana AbhyAmanyenApi darzito'rthaH zakyaprApaNa eva tatastadupadarzakamapi kiM na prAparka prApakatvAcca kiM na pramANamityAha-pramANAbhyAm iti / co yasmAt / atyantagrahaNena saMzayajJAnaviSayAd vizeSaM darzayati / tathAvidho'pi kiM na prApyeta ityAha-saca iti / co yasmAdarthe / niyatopadarzakatve'pyanarthopadarzakatvAdaprAmANyamasya darzitam / yadi kazcidIdRzastadanyajJAnaviSayo'nyAdRzo bhvissyti| tadupadarzakaM ca pramANaM bhaviSyatItyata Ahakazcid iti / saMzayArthaH saMzayAlambanaH sthANurvA puruSo veti hi pratyayaH sthANumullikhya praruSo vetyaalmbyNstdbhaavmullikhti| tataH sthANvabhAvAvyabhicAriNaM ,puruSaM puruSa (SA)bhAvAvyabhicAriNaM ca sthANumavasyanna bhAve nApyabhAva(ve) niyataM sthANuM puruSaM vA darzayatIti bhAvAbhAvayoraniyataM darzayati / yata evAyamekAntaniyataM darzayitumanIzAno dolAyate, tata eva saMzaya ityupapadyata iti / atha viparyayArtho'sattvAnna prApyatAm, ayaM tu kasmAnna prApyata ityAha-na ca iti / co ysmaadrthe| nanu bhavatu saMzayaviparyayayoraprAmANyaM [10b] kiM nazchinnam ? etadatiriktaM pratyakSAnumAnAbhyAmanyatpramANaM bhaviSyatItyAzaGakyAha-sarveNa c-ityaadi| co yasmAt / sarvAnta 1zabdAdinA-Ti0 2 0nyena jJAnena E.N. 3 pradarzito A. C. P. N. artha :-Ti0 50yoH tadva(cca) yathA C. 6 aniyato'rthaH-Ti0 7 mAnasavikalpa0-Ti0 8 cAliGgajena C. D. A. B. P. H. E. N. 9 liGgam-Ti0 10 sattvAsattvayoH-Ti Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.1.] . pramANalakSaNam / 23 evArthoM drshyitvyH| sa ca prAptumazakyaH / tasmAdazakyaprApaNam-atyantaviparItam, bhAvAbhAvAniyataM cArtha darzayad apramANamanyajjJAnam / arthakriyArthibhizcArthakriyAsamartha. vastuprAptinimittaM jJAnaM magyate / yacca tairmagyate tadeva zAstre vicAryate / tato'rthakriyAsamarthavastupradarzakaM samyagjJAnam / rgatatvAdanumAnasyApi tathAtvaM syAdityAha-aliGgena-iti / nAsya liGgamatpAdakatvena vidyata ityaliGgam / yadyaliGgena sarveNa tatkaraNIyaM tadA pratyakSapRSThabhAvino'pi vikalpasya tadA''yAtamityAha-niyAmakam iti / viSayAdhIno hi niyatArthaparigraho jJAnasyetyartho niyAmakaH / tamadRSTvA / . nanu kiM pratyakSapRSThabhAvyapi niyAmakamarthaM dRSTvA pravarttate, yena tAdrUpyavirahAdanyeSAM vikalpAnAM tathAtvamAzaGakyate / ucyate / pravRttanetyatrAntarbhUto NijoM drssttvyH| tato'yamarthaH, niyAmakamadRSTvA pravattitemeti / tathA ca sati pratyakSapRSThabhAvI vikalpo niyAmakaM dRSTvaiva pratyakSeNa pratyayena pravartyata iti tathAtvena parihRto bhvti| itare tvaliGgavikalpA yena pravartyante jAyante na tena sAkSAnniyAmako dRSTa iti teSAM tthaatvaanussnggH| . anye tu anumAnanivRttyarthamaliGgeti yojayitvA kathaM punaravasAyAtmakenApyaliGgena . tenaivaM karaNIyamityAzaya niyAmakamadRSTvetyasya tu hetubhAvena vizeSaNatvAnniyAmakamadRSTvA pravRttatvAdityarthaH, iti vyAkhyAya tAtparyArthamapi darzayanti / yadyapi zabdAdijanmAno vikalpA nobhayapakSasaMsparzana dolAyante, tathApi te niyAmakAnAzrayeNa pravarttamAnA na yaukti(kta)saMzayarUpatAmativarttanta iti / pUrvavyAkhyAne'pyayamevAzayaH / sarvasya tasya samudAcaratoviruddhayorAkArayorabhAve'pi yuktyA dvitIyAkArAnupravezAtsaMzayarUpatvena bhAvAbhAvAniyatArthopadarzakatvamiti / eke tu niyAmakaM vikalpayitavyaM vastunAntarIyakaM vastvadRSTvA pravRtteneti yojayanti / * aliGganeti cAsyaivArthasya hetubhAvena vishessnnmaahuH| ubhaye'pi tu pratyakSapRSThabhAvivikalpenAtiprasaGgamanadhigatArthAdhiganturvikalpya(lpa)sya prAmANyacintA'dhikAreNa niraakurvte| tenAyamarthaHsarveNa tenAnadhigatatvA(gatArthA)dhigantRtayA'bhipretenaivamavazyakaraNIyamiti / aniyatArthapradarzakamapi tatprApakaM syAdityAha-sa ca iti / co yasmAdarthe / azakya ityasyAnantaraM sa avadhAraNArtho drssttvyH| so'niyato'rtho na prAptuM zakyo'zakyatvAditi bhAvaH / nanu ca tAdRzaM sarvaM mA bhUtprApakam, pramANaM tu kasmAnna bhavatItyAzaGakya pUrvoktamevopasaMharati tasmAd iti / yasmAtprApakatvAdeva pramANaM tasmAt / arthasyAzakyaprApaNatve'tyantaviparItatvAnitya (tvAniyata)tve hetU hetubhAvenAnayovizeSaNatvAt / copraaptikaarthsmuccye| kazcidatyantaviparyastaH, kazcidaniyata ityAderyathAkramamupasaMhAra:-anyajjJAnamiti nAnyajjJAnamityasya / 1 aniyatortha:-Ti0 2 0'samarthArthaprA'. A. H. P.N, samarthaprA0 B.E. 3 tadeva tena zAstre B H 4 iti tad bhavati samyagjJAnamiti zeSaH-Ti0 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. yacca tena' pradarzitaM tadeva praapnniiym| arthAdhigamAtmakaM hi "praapkmityuktm| syAdetat-zakyaprAptikArthopadarzakameva samyagjJAnaM [11a] nAnyaditi ninimittamidam / tathA cAnyadapi kiM na parIkSyata ityAha-arthakriyAthibhiH-iti / co yasmAt / arthasya dAhAde:, kriyA nisspttiH| tAmarthayantIti tathA / etairarthakriyAyAM zaktasya vastunaH prApteryanimittaM tnmgyte'nvissyte| arthakriyAthitvAdeva ca tadanveSaNameSAmavaseyam / taizca / prekSAvadbhiriti prakaraNAd draSTavyam / itarathArthakriyArthibhirapyaprekSAvadbhirmithyAjJAnamapi nibhAlyata iti tatparIkSA'pyApatet / / yadi nAma taistanmRgyaM tathApi taditaradapi jJAnaM kiM na parIkSyata ityAha yacca-iti / co'vdhaarnne| vicAryate priikssyte| IdRzaM tatsamyagjJAnaM pravartakaM yadanusaranti bhavanta iti vibhajya pratipAdyate / ayamasyAzayaH -na vyasanitayA''cAryeNa jJAnaM vicaaryte| kintahi ? arthkriyaathijnaanurodhen| te tathAbhUtameva jJAnaM mRgayante nAnyaditi tadeva vicAryata iti / tadeveti ca mukhyavRttyabhiprAyeNoktam na tu mithyAjJAnaM zAstre'smin na vicAryate eva / prasaGgAttu tasyApi kalpanAprabhRtau vicArasambhavAditi / nanu zakyaprApaNArthopadarzakameva samyagjJAnaM kuto vyavasthApyate nAnyaditi prazne kimidamaprakRtamucyata ityAha-tata iti / yato'rthakriyArthinAM prekSAvatAM nAnyanmRgayaNIyam / tadanveSaNIyameva vicAraNIyam , vyasanitayA vicArAsambhavAt / tato'rthakriyAsamarthasya vastunaH pradarzaka samyagjJAnaM nAnyaditi arthAt / astu smygjnyaanmiidRshmev| tatpunaranyadupadarya anyat prApayadapi kiM na samyagjJAnaM sat pramANaM vyavahriyate? tathA ca pItasaMkhyA(zaGakhA)dijJAnamapi praamaannyaannaapaiti| Aha--yacca iti / co'vdhaarnne| anena pItasaM (zaGa) khAdijJAnamapyaMze saMvAdAta pramANamiti yatkazcidiSTiM tadapi samyagjJAnavyavacchedyamiti darzayati / nanu cAnuktasamamidaM pItazaGkhAdijJAnenAnupadarzitasyApi zuklazaGakhasya, jalajJAnenAnupadarzitasyApi marIcikAnicayasya praapnndrshnaat| naitadasti / yato na tajjJAnapUrvikA sA prAptiH, tasyA'jJAtavastuviSayatvAt / na ca tena zuklazaGkhavastu marIcivastu vA jJAtam / yathA tu jJAnAntarAdeva tathAvidhArthaprAptirna tatastathA anenaiva prAmANyaparIkSAyAM niloThitamiti nehocyate / jJAnenaTi0 2 tadeva tena prA0 C. D. / nanu ca yadi upadarzitArthaprApaNAt pramANaM samyagjJAnaM zuklazale pItajJAnaM kuJcikAvivaramaNipramAyAM maNijJAnam , ardharAtre madhyAhnakAlagrAhisvapnajJAnaM ca pramANamApnoti / ebhirupadarzitArthasyArthamAtrasya prAptestatazca samyagjJAnamityAzaGakyAha-Ti0 4 arthAdhigamAtmakatvaM hi prApakatvami0 C.D.arthakriyAsamarthavastvadhigamAtmakatvam-B. 5 prApaNami. N. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 1.1] . pramANalakSaNam / 25 tatra pradarzitAdanyadvastu bhinnAkAram , bhinnadezam . bhinnakAlaM ca / viruddhadharmasaMsargAddhi anyada vstu| dezakAlAkArabhedazca viruddhdhrmsNsrgH| tasmAd anyAkAravadvastugrAhi' nAkArAntaravati vastuni prmaannm| yathA pItazaGkhamAhi zukle shngk| dezAntarasthagrAhi ca na dezAntarasthe prmaannm| yathA kuJcikAvivaradezasthAyAM maNiprabhAyAM maNigrAhi jJAnaM nApavarakasthe mnnau| kAlAntarayuktagrAhi ca na kAlAntaravati vastuni pramANam / yathArddharAtre madhyAhnakAlavastugrAhi svapnajJAnaM nArdharAtrakAle vastuni pramANam / tadeva tena prApaNIyamiti kuta etadityAha-arthAdhigameti / hiryasmAt / uktamiti pradarzanAdInAM vastuto'bhedaM pratipAdya ata evArthAdhigatireva pramANaphalamiti anena prakAzitatvAt / na.tu sAkSAdabhihitam / yadyanyadadhigamyAnyat prApayet, tadA pradarzanaprApaNayoAMda eva syAt , abhedazca pratipAdita iti bhAvaH / kathaM punaradhigatireva phalamityanena tathAtvamasyoktam ? yataH prApakatvaM prAmANyaM phalaM ca tadavyatiriktamiti / athavA prAptuM zakyamarthamAdarzayatprApakamityanenaivamuktam / tathAhi tAdazamarthamAdarzayaditi paricchindadityarthaH / paricchedazca prApakatvAnna bhidyata iti / . bhavatUpadarzitArthaprApakatvameva samyagjJAnam / yattu tadeva prApyaM vastu zaGkhAdikaM pItarUpatayA pradarzayati tatkathamasamyagjJAnamityAha-tatra-iti / tatreti vAkyopakSepe caitat / pradazitAd rUpAd bhinnAkArAdi sad vastvanyadityanyatvaM vidheyam / AkArAdibhinnamapi na tato'nyat, tadevedamityadhyavasAyAdityAha-viruddheti / hiryasmAt / yadi viruddhadharmAdhyAsAdanyatvam, na tarhi dezAdibhedAdityAha-dezeti / co yasmAdarthe / bhavatvevaM tathApyAkArAdibhinnagrAhijJAnamAkArAntarAdiyogini vastuni kiM na pramANamityAha-tasmAd iti / yasmAtsamyajJAnena yadeva hi darzitaM tadeva prApaNIyam, AkArAdibhinnaM ca tato'nyat tasmAt / kimiva kva 'naM prmaannmityaah-ytheti| bhinnadezagrAhiNaH kA vArtetyAha-dezAntareti / kiMvanna pramANamityAha-yatheti / ava(pa)varakazabdena dezavizeSo layanodarAdizabdavAcya ucyate / apavarakazabdasyApyetadarthasya bhAvAt / apavarakadezastha iti pAThe'pi na doSaH / bhinnakAlagrAhiNaH kA vyavasthA ityAha-kAlAntareti / upadarzanakAlAdanyena kAlena vyAvahArikeNa yuktaM sambaddhaM tadgrAhi bhinnakAlavastugrAhIti yAvat / caH pUrvavat pUrveNa sahedamaprAmANyena smuccinoti| tadudAharannAha--yatheti / ayamasyArthaH-ardharAtre nidrANasya madhyAhnakAlapratibhAsamanubhavato vaNijyAgatasutavastudarzanahRSitaromNa eva jhaTiti bodhe kAkatAlIyanyAyena ca satyapi putropalambhe tajjJAnaM na prmaannm| tatkhalu paramArthenArdharAtrakAlasambaddhaM madhyAhnakAlAkalitaM ca pratItamiti madhyAhnakAlatvenAvabhAsanAdeva ca madhyAhnakAlaM tadvastUktam / . .nyAkAravastugrAhi-B. C.D. - 2 0varakadezasthe-A. B.C. D. P. E. H. N. . .ardharAtrakAlavastunaH N ardharAtra: kAlo yasya madhyAhnakAlavastunaH Ti0 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prathamaH pratyakSaparicchedaH / [1.1. nana 1ca dezaniyatam, AkAraniyataM ca prApayituM zakyam / yatkAlaM tu paricchina tatkAlaM na zakyaM prApayitum / nocyate-yasminneva kAle paricchidyate tasminneva kAle prApayitavyamiti / anyo hi darzanakAlaH, anyazca praaptikaalH| kintu yatkAlaM paricchinnaM tadeva sena prApaNIyam / abhedAdhyavasAyAcca saMtAnagatamekatvaM draSTavyamiti / ardharAtraH kAla AgamanakAlo yasya tasmin na pramANam / athavA yo'rdharAtre supto'hno madhyamudgate savitari putramAgataM dRSTvA prabhAtAyAM rAtrau sampanne madhyandine tasminneva ca deze tameva suta(taM) prAgataM prabuddho'pi pazyati / tasya tajjJAnaM saMvAdamAtrabhAgapi na pramANam, yato'rdharAtre madhyAhnam, tadAnImanAgatamapi putravastvAgatam, tenAvagatam / na cArdharAtre dezakAlaniyatasya putrasya, tasya ca kAlasyAsti sadbhAvaH / tadA tvardharAtraH paramArthataH pratibhAsakAlo yasya madhyAhnakAlayuktavastuna iti yojyam / etena saptasya kenacit paThyamAnaM granthaM zRNvato jJAnamasatyArthaM vyAkhyAtamavaseyam / yasmAddezakAlabhinnAtmAnaM zrotAraM granthaM ca zrotavyaM pazyati nidropahataH / na ca taddezakAlasambaddhau staH / yaddezakAlau ca stastathA na gRhNAtIti / anayaiva ca dizA vAjisvapno'pi vyAkhyAto draSTavyaH / yatastatrApi ghoTakasvapne yatkAladarzanavi[12a]SayA bhAvA dRzyante na tathA santi, yatkAlAzca santi tatkAlA na dRshynte| ardharAtrAdiSu hi svapnadarzanam, sUryodayAdisambaddhAzca te bhAvA dRshynte| tasmAtsvapne keSAJcidanubhUtAnAmatyantamabhAvAdarthakriyAyA - nAsti sattvam / kecittu arthakriyAkAritayA abhimatAH satyasvapne viSayA dRSTakAlabhedavyabhicAriNo na santyeveti prkrnnaarthH| _ idamIdagviziSTaM svapnajJAnamudAharato dharmottarasyAyamAzaya:-evaMvidhasya svapnajJAnasya sadarthatvAbhimAnaH keSAJcitsatyasvapnavAdinAmastIti tadabhimAnazamanAyedaM mayodAharaNIkRtam / na tvasmAdanyasya svapnajJAnasya kazcid vizeSaH / sarvasyaiva svapnajJAnasya nirAlambanatayA mithyAjJAnatvAditi / idAnIM 'paricchidyamAnasya yatkAlaM paricchedanaM tatkAlameva prApyamANasya prApaNamabhipratam'-evaM bruvata iti matvA'syArthasyAnupapatti codayati-nanu ca-iti / deze niyatamAkAre niyataM ca zakyaM prApayitumityabhidadhAno'nayoravipratipattimAha / idaM tu na sambhAvyata ityAha-yatkAlaM tu-iti / tunA'nantaroktAbhyAM vidhAbhyAM vaidharmyamAha / yaH kAlo'sya paricchenasya tad yathA bhavati tathA paricchinnam / sa kAlo yasya prApaNasya tad yathA bhavati tathA na zakyaM prApayitum / yasmin kAle paricchinnaM tasmin kAle na zakyate prApayitumityarthaH / evaM ca bruvatA'nena kAlAntaramAhIti yaduktaM tadayuktamiti darzitam / sarvasyaiva jJAnasya evaMzIlatvAditi / nocyata ityAdinA siddhAntavAdI codakasyAnuktopAlambhamAha / anenApi na kiJcinanu deza A. P. E. 2 tadeva prA. D. A. P. E. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .1.1.] - pramANalakSaNam / / 27 samyagjJAnaM pUrva kAraNaM yasyAH sA tthoktaa| 'kAryAt pUrva bhavat kAraNaM pUrvamuktam / kAraNazabdopAdAne' tu puruSArthasiddheH usAkSAtkAraNaM 4gamyeta / pUrvazabve tu pUrvamAtram / tkAraNamuktam / tat kiM tvayaivaM nocyata iti pArzvasthaM pratyasyaivAbhiprAyaM prakAzayati---anyo hi-iti / hIti yasmAt / yadyevaM nocyate tarhi kiM nAmocyata ityAha-kintu iti / nipAtAnipAtasamudAyo'yaM kevalamityasyArthe / nanu asaMgatamidaM vAkyam / na hi yadeva paricchinnamityasti yenaivamucyeta / yatkAlaM tu paricchinnaM tatkAlamiti tu yuktaM vaktuma, na tadeveti / satyametat / kevalaM bodhe yatnaH krnniiyH| yatkAlamityanena hi tatkAlamiti prAptaM tadeveti tacchabdena vastuviSayo yacchabda aakRssyte| tato'yamarthaH-yatkAlaM paricchinnaM yad vastu tatkAlaM tadeva vastu prApaNIyamiti / aho gaDupraveze'kSitArAnirgamo jAtaH / evaM khalu vAkyaM syAt samarthitam, pUrvapakSAtpunarasyAvizeSaH praaptH| asti vizeSo mahAn, kevalaM bhavatA na samIcInaM niruupitH| tathAhi pUrvapakSAvasthAyAM yatkAlaM tatkAlaM iti cAtra bahubrIhiNA paricchedanalakSaNA prApaNalakSaNA ca kriyaa'bhidhiiyte| idAnIM pUnarvastuto nAyamarthaH / yada vastu yena kAlena sambaddhaM paricchinnaM tadeva tena kAlena sambaddha svarUpeNa prApaNIyaM tadA'nyadA vaa| paricchedasya yAdRzaH kAlastasmin kAle yad vidyamAnaM tadeva prApaNIyamiti yAvat / tatazca paricchedakA[12b]lA'sato yad grAhakaM tanna pramANamityavatiSThate / nocyate yasmin kAla ityAdinA ca yadetaduktaM tad bAhyaprApaNAbhiprAyeNa draSTavyam / paramArthatastu jJAnasya pradarzanAdanyaH prApaNavyApAro nAstIti yasminneva kAle paricchidyate'rthastasminneva kAle prApyata iti / etaccAnantaramevAne va vistareNa pratipAditamiti svavacanavyAghAto'nyathA'sya syAditi / nanvevamapi paricchedakAlavattinaH prApaNaM na smbhvtyev| sarvasyaiva viSayasya kssnniktvaat| tathA copadarzitArthaprApakatvaM nAma kasyacidapi jJAnasya nAstItyasambhavitava samyagjJAnatvalakSaNasya syAdityAzaGakyAha-abhedeti / abhedenakarUpatvena tadevedamityAkAreNAdhyavasAyAt / upAdAnopAdeyakRtakSaNaprabandhaH santAnastadgatastadAzritaH / ___ ayamasya bhAvaH-sAMvyavahArikasyeha pramANasya lakSaNamucyate / tena naikAntena vastusthitirapekSyate / tatra yadyapi vastusthityA paricchinna-prApyayornAnAtvaM tathApi vyavahAro nirantarAparAparotpattaravidyAvazAcca hetuphalarUpaM kSaNapracayaM tadevedamityekatvenAdhimuJcanti tataH paricchedakAlabhAvinaH prApaNaM sambhavatyeva / itiH smygjnyaanpdvyaakhyaanprismaaptau| / __ tadanena prabandhena samyagjJAnapadaM vyAkhyAyAdhunA pUrvazabdaM vyAcikhyAsustena sArdhamasya vigrahamAha-samyagjJAnam iti / 1 kathaM pUrvazabdaH kAraNe varttate ityAha-Ti0 *zabdApAdAne A. B 3 avyavahitam-Ti0 4 manyate A. H... Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. dvividhaM ca samyagjJAnaM-arthakriyAnirbhAsam, arthakriyAsamarthe ca pravartakam / tayormadhye yat pravartakaM tadiha parIkSyate / tacca pUrvamAtram / na tu sAkSAtkAraNam / samyagjJAne hi sati pUrvadRSTasmaraNam / smaraNAdabhilASaH / abhilASAt prvRttiH| pravRttazca praaptiH| tato na saakssaaddhetuH| nanu puruSArthasiddhiH samyagjJAnasya prayojana kAryatvena / tathA ca samyagjJAnakAraNiketi vaktumacitaM tatkimevamuktamityAha-kAryAd iti / anena vyavasthAvAcI sanneva pUrvazabdaH kAraNe vartata iti darzayati / bhavaditi 'lakSaNahetvoH kriyAyAH' [pANini. 3. 2. 126] iti hetau zatuvidhAnAt hetupadametat / yadyevaM kAraNazabda eva kriyatAmityAha-kAraNeti / ayaM bhAva:-karotIti kAraNamucyate, na tvakurvadrUpam / akurvati punaH kAraNavyapadezaH kAraNakAraNatvAdaupacArikaH / na ca mukhya sambhavati amukhye pratyayo yujyte| tato yadeva jJAnamavyavadhAnena puruSArthasiddhernibandhanaM . tadeva kAraNazabdena pratIyateti / yadi pUrvagrahaNe'pyevaM pratyayastadA ko vizeSa ityAha-pUrvazabda iti / tuH kAraNazabdAd vizeSamasyAha / pUrvamAtramiti sAkSAtkAraNamitaracca / nanUbhayoH sambhave sAkSAtkAraNaparihAreNetaragrahaNAya pUrvazabdaH zobhate na caivamasti / sarvasyaiva puruSArthasiddhi prati. sAkSAtkAraNatvAdityAha-dvividhaJca-iti / co yasmAdarthe / kathaM dvaividhyamityAha-arthakriyeti / nirbhAsate'sminniti nirbhAsaH / arthakriyAyA mirbhAso yasmAt tat tthaa| yata: sAdhanajJAnAdanantaraM dAhAdipratibhAsajJAnamutpadyate tadevamucyate / . ___ kecittu kSaNena kAryakAraNavyavahArasyAgdirzanena kartumazakyatvAd dAhAdipratibhAsameva jJAnamevaM bruvte| arthakriyAyA [13a] nirbhAso'sminniti kRtvA / aparam arthakriyAsamarthe ca pravartakam / yat pravRttisamadhigamyArthakriyAgocaraM tadevamuktam / co'rthakriyAni sApekSayA samuccaye / anayoH kiM parIkSyata ityAha tyoH-iti| pravartakamapi sAkSAtkAraNaM tat ko'nyatra vidveSo yenedameva vicAryate ? kiM vA puurvshbdenetyaah-tcc-iti| co yasmAt / ayamAzaya:-yataH pravarttante tat sarvamarthaprAptervyavahitaM kAraNam / atazca sambhavatpratibandhaM tat pravRttyaGgatvAtpUrvamAtram, na tvanantaraM kAraNamiti / pUrvamAtrAbhidhAnena sAntaram / amumeva draDhayannAha-na tu-iti / turvishessaarthH| kuta etadityAha-samyajJAna iti / hiryasmAt / tasmin samyagjJAne prakaraNAt sAdhananirbhAse sati / smRtibIjopajananayogyajJAnajJAtasya dAhAdeH smrnnm| tto'bhilaassH-ttpraaptiicchaa| tataH pravRttiH pravartakajJAnopadarzitamarthaM prAptukAmA vyApArasahAyA buddhiH / tasyAzca prAptirupAditsitalAbhaH / yasmAt smaraNAdinA vyavadhAnaM tataH tasmAt na sAkSAt hetuH prApterupAyaH puruSArthasiddheriti prakaraNAt / japA ' kimanantarakAraNaM jJAnaM bhavati yadapekSayA vyavahitasya grahaNArthaM pUrvagrahaNaM kRtamityAha-Ti0 2 tayoryat-A. P. H. E. N. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 1.1.] pramANalakSaNam / - arthakriyAni saMtu yadyapi sAkSAt 'prAptiH, tathApi tanna parIkSaNIyam / yatraiva hi prekSAvanto'thinaH sAzaGkAH, tat priikssyte| arthakriyAni se ca jJAte sati siddhaH purussaarthH| tena tatra na sAzaGkA athinH| atastanna parIkSaNIyam / tasmAt parIkSArhamasAkSAt kAraNaM samyagjJAnamAdarzayituM kAraNazabdaM parityajya pUrvagrahaNaM kRtam / yadi paramparayA'pi prAptihetuH parIkSyate tahi sAkSAt heturatitarAM parIkSaNIya ityAhaarthakriyAni smiti| tuH pravartakAdhyakSAdarthakriyAnirbhAsaM bhedavad darzayati / yadA prAptiheturiti pAThastadA arthakriyAnirbhAsamityasyAntyavyAkhyAnapakSe bhinnA saMtoSAdiprAptirlokAdhyavasAyasiddhA yA tasyA hetUH / prAptipAThe tu tdvyaakhyaanaanvdytaa| pUrvavyAkhyAne tUpacArAt prAptihetuH prAptizabdena vaktavyaH / karaNasAdhano vA prAptizabdo draSTavyaH / kasmAt tat na parIkSyata ityAha-yatraiva hi-iti / hiryasmAt / sAzaGakAH sasaMdehAH / AzaGakA grahaNasyopalakSaNatvAt saviparyAsA ityapi draSTavyam / evaM bruvartazcAyamAzayaH-na vyasanametacchAstrakRto yena jJAnamaparIkSamANaH svAsthyamalabhamAnaH priiksste| kintarhi ? vyutpAdyajanaprayojanoddezenAyamasyArambhaH / saMzayaviparyAsApasAraNaM ca vyutpAdyajanaprayojanam / tato yatraiva te tathApravattayastadeva parIkSyata iti / arthakriyAnirbhAse'pi te tathAvRttaya ityAha-arthakriyeti / cazabdastuzabdasyArthe / : kuto na tathAvRttayaH ? yena sAkSAtkAraNe'smin sati siddhaH puruSArthaH tenAnantarameva phalasyAnubhUyamAnatvAt / tadaiva saMtoSAdigamanAd vaa| vyAkhyAnadvayepi arthakriyAnirbhAsazabdavAcye dvaye sthite dvayametat zaGkAyAH kAraNam-anantaraphalAdarzanam, adhyavasAyasiddhabhinnaprAptyabhAvo vaa| tadabhAve tu kathaM zaGkaranniti bhAvaH / .. mA bhUvaMstatra sAzaGkAstat kiM siddhamityAha-ata iti / yadi vyavahitaM pravartakaM puruSArthasiddherna kAraNaM tahi kathamuktam-'kAryAt pUrva bhavat kAraNaM pUrvamuktam' iti ? asAkSAt kAraNe cAkAraNe kAraNa[13b]vizeSaNaM sAkSAditi nirarthakamityAzaGakyAha-tasmAd iti| yasmAt sAkSAt kAraNamAzaGkAnAspadaM sadaparIkSaNIyaM tasmAd yadasAkSAtkAraNamata eva ca parIkSA parIkSAyogyaM pravartakaM samyagjJAnamAdarzayitumAdarzayiSyAmiiti kAraNazabvaM vihAya pUrvagrahaNaM kRtamAcAryeNetyarthAt / etaduktaM bhavati-yoyaM kAraNazabdo vyavahite kAraNakAraNe vartate nAyaM tatrAbhidhAyakatvena vartate karotItI kAraNamiti vyutptteH| kintarhi ? tAdAdupacArata iti / 10nirbhAse tu-A. C. P. H. N. nirbhAsAttu B. E. D. 2 pravRtistathApi-A. P. H. prAptihetuH tathApi C 3 sasandehA:-Ti. 4 jJAne B. P. H. 5 sAzaGakA arthe jJAte A. P. H. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. puruSasyArthaH 'puruSArthaH / ayaMta ityarthaH kAmyata iti yaavt| heyo'rthaH, upAdeyo vA / heyo Artho hAtumiSyate, upAdeyo'pi upAdAtum / na ca heyopAdeyAbhyAmanyo rAzirasti / upekSaNIyo2 hanupAdeyatvAt heya ev| tasya siddhiH-hAnam, upAdAnaM ca / hetunibandhanA' hi siddhirutpattirucyate / jJAnanibandhanA tu siddhiranuSThAnam / heyasya ca hAnamanuSThAnama, upAdeyasya copAdAnam / tato heyopAdeyayorhAnopAdAnalakSaNAnuSThitiH "siddhirityucyte| syAdetat-satyapi kAraNagrahaNe vicArArhameva samyagjJAnaM prtiptsyte| yatastadvathutpAdyata ityarthaH, saadhytvaat| prAtipadikArthastu kArakatvAd guNaH prdhaanaanuyaayii| tena pradhAnAnurodhAt tacchabdo varNitayA nItyA mukhyasya kAraNasya samyagjJAnasya vyutpattikarmatA'nupapattestatpa- . rityAgena lakSaNayA tAdarthyabhUtayA pratyAsattyArthakriyAsamarthapravartaka eva prvrtissyte| yathA maJcA krozantItyatra pradhAnAnurodhAt maJcazabdaH krozanakriyAkartRtvAnupapattermukhyamarthaM tyaktvA lakSaNayA tAtsthyabhUtayA pratyAsattyA puruSeSu vartata iti / satyametat / kevalamevaM sati vyAkhyAtaNAmidaM kauzalaM syAnna zAstrakRta iti sarvamanavadyam / .. idAnIM puruSArthasiddhipadaM vivariSuH puruSazabdena sArdhamarthazabdasya vigraham, arthasya ca svarUpaM purusssyetyaadinaacsstte| arthyata ityAcakSANo "artha yAcJAyAm" ityato NijantAt karmaNyacaM drshyti| arthyata ityasyArthaM spaSTayati-kAmyata iSyata ityanena yAvAnevArtha uktastAvAnevAryata ityanenApIti iti yAvadityasyArthaH / ko'sAvartha ityAha -heya iti / vAzabdazcazabdasyArthe / arthyamAna issymaanno'rthH| : na tarhi heyo'rtha ityAha-heya iti / hiryaramAt / heyo hAtuM tyaktumiSyate tasmAdarthaH / ayamAzayaH-iSyamANaH khlvrthH| atra yadyapi svIkaraNecchA nAsti tathApi parihArecchA tAvadastIti / yadi hAtumiSyamANo'rthaH kathamupAdeyo'rtha ityAha-upAdeyo'pISyate kevalamupAdAtum / na kevalaM heya iSyate ityapizabdaH / nanu ca na heyopAdeyAvartho'pi tu anyopi / tataH so'pi kasmAnna pradarzyata ityAhana ceti / covadhAraNe yasmAdarthe vA / ... nanUpekSaNIyo'pi raashirsti| yatra na pravRttiryatazca na nivRttiH / tat kathamanubhavasiddhasyApahnava ityAha-upekSaNIya iti / hiryasmAt / atra kshcidaah-"ythaa'saavnupaadeystthaa'heyopi| tatra yadyanupAdeyatvAddheyastadA'heyatvAdupAdeyaH kiM na bhavati" iti| sAdhaktaM tena bhadantena kevalaM heyazabdArthavicAre mano na 1 1 nAstIdaM padaM-A. B. D. P. H. E. N. 2 0NIyo'nu0 A 0NIyopyanu B. H. N. 0NIyopi hyanu0 C. D. 3 arthahetunibandhanA-Ti0 / 4 heyasya hA0-A. B. P. H. E. N. 5 siddhirucyate B artha upayAcAyAm-dhAtupATha 10. 373 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNam / .. sarvA cAsau puruSArthasiddhizceti / sarvazabda iha dravyakAtsnye 'vRtto na tu prkaarkaarstyeN| tato nAyamarthaH-dviprakArApi siddhiH samyagjJAnanibandhanaiveti / 3 api tvayamartha :yA kAcit siddhiH sA sarvA kRtsnavAsI samyagjJAnanibandhaneti / mithyAjJAnAddhi kAkatAlIyA'pi naastyrthsiddhiH| tathA hi-yadi pradarzitamartha prApayatyevaM tato bhavatyarthasiddhiH / praNihitama / tathAhi-hIyate, tyajyate, na svIkriyate iti heyaH / hAnaJcAsvIkaraNama / na tu gRhItvA parityAgaH / tena ahiviSakaNTakAdInAmapi hAnaM tatrA[14a]pravRttireva / sA copekSaNIye'pyasti / tathA ca yadi tasya svIkAro bhavet, tadA'heyatvaM siddhimadhyAsIta / na ca tat svIkriyata iti vyaktamayaM heturasiddhastasya / na tvasmAkamasiddhaH / anupAdeyatvasyaasvIkartavyatvasya siddhatvAt / athAnubhavasiddhasya tRtIyarAzerupekSaNIyasyAsvIkaraNamAtrAddhayena sArdhamaikyapratipAdanamayuktamiti cet / priyamaktaM priyeNa / na hi vayamapi prsiddhyorheyopekssnniiyyorrthyoreksvbhaavtaamaatisstthaamhe| kintu kriyAnimittena heyazabdenakAbhidhAnam tathA'svIkaraNArthena hAnazabdenopekSAyA abhiAdhanamiti kimavadyam ? etacca heyopAdeyatvamarthasyaikapuruSakakAlApekSayA pratyeyam / . . .. adhunA siddhizabdasyArthapadena vigrahaM bruvannarthamAha-tasya-iti / nanu loke siddhiniSpattirucyate, yathaudanasya siddhiriti / tatkathamevaM varNyata ityAha hetunibandhaneti / hetuH kAraNaM nibaddhayate'sminniti nibandhanaM pratibandhaviSayaH / heturnibandhanamasyA iti vigRhya hetupratibaddhatyartho vaktavyaH / yadi janakanibandhanA siddhirIdazI tahi jJAnanibandhanA kIdazI bhaviSyatItyAha-jJAneti / tuH pUrvasyAH siddharasyA bhedaM drshyti| evaM ca vyAcakSANa arthapadavyAkhyAne "arthaHprayojanaM daahaadi|" siddhipadavyAkhyAne ca "tasya dAhAdeniSpattiH" iti yad vinItadeva-zAntabhadro vyAcakSAtAM tad dvympypaasyti| yataH svahetoreva vahnayAderdAhAdeniSpattirna tu jJAnAt tasya tadakArakatvAditi / nana yadi siddhiranaSThAnaM tahi hAnamapAdAnaM ca kathaM siddhirityAha-heyasya ca-iti / co hetau, avadhAraNe vaa| hAnamityasmAtparo draSTavyaH / dvitIyazcakAraH samuccayArthaH / kimevaM sati siddhamityAha-tata iti| yato jJAnanibandhanA siddhirIdRzI tatastasmAtkAraNAt / puruSArthasiddhizabdAnAM vigrahamarthaM ca vyAkhyAya samprati sarvazabdaM vyAkhyAtuM vigrahamAhasarvA ca-iti / evaM ca vigRhNan yad vinItadevena vyAkhyAtaM "sarvazcAsau laukiko lokottarazcAsannadezo dUradezazca puruSArthazceti, tathA tasya siddhiriti" tad dUSayati / evaM hi 'pravRttaH -D. nibandhaneti A. B. D. PH. E 5 evamiti samyagjJAnavat-Ti. 2 na ca pra. B. H na prakAra C. P. E. nibandhanaiveti A. P. H. E tato mithyAjJAnAt-Ti0 . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -32 prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. pradarzitaM ca prApayat samyagjJAnameva / pradarzitaM cAprApayat mithyAjJAnam / aprApakaM.ca kathamarthasiddhinibandhanaM syAt ? tasmAd yanmithyAjJAnaM na tto'rthsiddhiH| yatazcArthasiddhistat samyagjJAnameva / ata eva samyagjJAnaM yatnato vyutpAdanIyam / yatastadeva puruSArthasiddhinibandhanam / vyAkhyAyamAne sarvazabdena puruSArthasiddharavizeSaNAd mithyAjJAnAt kAkatAlIyArthasiddhiranivA- . ritA syAt / na ca sA smbhvinii| yathA ca sA na sambhavati, tathA'nantarameva prtipaadyissyte| yo'pi zAntabhadraH "sarvazcAsau puruSArthazca, sarveSAM vA puruSANAmarthastasya siddhiriti" vyAcaSTe so'pyanayaiva dvArA nirAkRtaH / nanu sarvazabdasya prakArakAtya'vRtterapi darzanAnna jJAyate kiMvRttiratrAbhipreta ityAhasarvazabda iti / dravyasya niHzeSatAyAM vRttaH pravRtto vAcakabhAvena / yathA "sarvotpattimatAmIzvaro nimittakAraNam" imty[14b]tr| dravyazabdena cedaMtaditi vyapadezayogyaM grhiitvym| na tu vaizeSikasiddhAntaprasiddhaM pRthivyAdi / taduktam __"vastUpalakSaNaM yatra sarvanAma prasajyate / - dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivakSitaH // " iti / puruSArthasiddhirapIdaMtaditi vyapadezayogyA / tena sA'pi dravyam / tathAvRtterasya grahaNAdanyavRttitayA prasiddhasyApi pratiSedhaM kaNThoktaM karoti / vRtta iti vartate / yathA pUrve vyAcakSate "sarvarasabhoktA'yaM bhikSAkaH" iti / yathA'yaM sarvazabdaH prakArakAtya'vAcI tadvadatrApIti / prakArakAtya'vRtteragrahaNe ko guNa ityAha-tata iti| tataH prakArakatrtyavRttasyAgrahaNAt / tathApi kathamayamartho bhavatIti cet / bhavati hi prakArakAtya'vacane sarvazabde satyayamarthaH-na so'sti puruSArthasiddheH prakAra: phalalakSaNa upAdAnalakSaNo vA yo na samyagjJAnanibandhana iti / sati caivaM dviprakArA'pi siddhiH samyagjJAnaviketyayamoM bhavati / nanu cAsminnapyarthe prakAradvitayasya saMgRhItatvAt kimasaMgRhItaM nAma yenAyamartho yatnena mahatA hIyata iti ? kathaM na hIyatAM kasyAzcit tatprakArAntaHpatitAyA haanvykte:2.....| na hi SaDapi rasaprakArAn bhujAnaH kazcinmadhurAmlAdirasavyaktIH sarvA eva bhungkte| na ca tathA'kurvan sarvarasabhoktA na bhavatIti / yadyayaM nArthaH kastItyAha-api tu iti / nipAtasamudAyo'yaM kintvityasyArthe sarvatra vrtte| nana kRtsnavAsau samyagjJAnanibandhanetyucyamAne mithyAjJAnAt kAkatAlIyA'pyarthasiddhinAstIti darzitaM syAt / na caitad yujyate / yato yadyapi mithyAjJAnAnniyamavatI nAstyarthasiddhiH, tathApi kAdAcitkI vidyata eva / yathA kazcit dahanoparivarti mazakavatiM dhamamavasAyAgnimanumAya yadi pravRttyA'gnimAsAdayati / ata eva ca mithyAjJAnasya kAdAcitkArtha 1 siddheH B. samyak na ptthyte| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.1.1 pramANalakSaNam / siddhinibandhanatvAt, samyagjJAnasya tu niyamenArthasiddhinibandhanahetutvAtsamyagjJAnameva yatnato vyutpAdyate / na svetAvatA mithyAjJAnAnnAstyevArthasiddhiH / prakArakAtya'vRttagrahaNe tu nAyaM doSaH / evaM hi samyagjJAnAsAdhyaH paraM prakAro nirAkriyate / na tu tatprakArAntaHpAtinyAH kasyAzcit siddhivyaktemithyAjJAnasAdhyatvam / na ca hAnopAdAnavyaktayaH pratyeka prakArazabdavAcyAH prakArAnantyaprasaGgAt / tasmAt sarvazabdaH prakArakAtya'vRttireva grahItavyaH-iti pUrveSAM matamAzaGakyAha-mithyeti / kAka-tAlayoH saMyoga ivAkasmikI kAkatAlIyA / kuto nAstItyAha tathA hIti / tata iti mithyAjJAnAt / tadapi prApayatyevetyAhapradarzitam iti| co yasmAt / pradarzitaM prApayadapi mithyAjJAnaM bhvissyti| tataH samyagjJAnamevetyavadhAraNamayuktamityAha-pravazitam iti / co'vadhAraNe aprApayadityataH paro draSTavyaH / "lakSaNahetvoH" [pANini 3. 2. 126] iti hetau zaturvidhAnAt / pradarzitArthAprApaNAdeva mithyAjJAna[15a]mityarthaH / mithyAjJAnasya hIdameva tattvaM yat pradarzitAprApakatvaM nAma / prApake tu mithyAjJAnavyapadezaH samAropitaH syAditi bhAvaH / mA bhUt prApakam , tadarthasiddhestu nibandhanaM ki na syaadityaahapraapkmiti| co yasmAdarthe / tasmAdityAdinoktArthopasaMhAraM karoti / yasmAdupadarzitAprApakameva mithyAjJAnaM tasmAd yatkiJcinmithyAjJAnaM tataH sarvata eva nArthasiddhiH / yaH punarakasmAd vaharupari maMzakavarti dhUmamavasAya vahnimavasyati, so'pyanumAnakAlAtpUrvaM yAvanmazakavAdimyo vyAvRttaM vahnikArya niyataM dhamarUpaM nirUpya vivecitaM tadAnImanumAnakAle nAnusarati, tadanusaraNe bhrAntyayogAta , tAvadanivartite saMzayahetau, tiSThatu tAvanmazakavartidarzanam , satyadhUmadarzane'pi saMdigdhavahnikAryatvAtkathaM niHzaGko nAma sacetanaH / tasmAnizcitaniyatarUpAdeva dhUmAd vhninishcyH| anyasmAttvekAMzAvagraho'pyanivartitazaGkAhetuH saMzaya eva / saMzayazca bhAvAbhAvAniyatasyArthasyAzakyaprApaNasya darzako nArthasiddhanibandhanam / jJAnAntarAdeva tu sA prAptirityasyAbhiprAyaH / evamanyatrApi mithyAjJAne yathA prAmANyaM na yujyate, yathA ca jJAnAntarAdeva sA prAptistathA dharmottareNava vinizcayaTIkAyAM vipaJcitamiti neha pratanyate / kutazcidarthasiddhirapi syaadityaah--ytshc-iti| co'nyasmAd bhedavadrUpamupadarzayati / arthasiddhinibandhanaM mithyAjJAnamAcAryasyApi nAbhimatamiti sAmarthyAd darzayati / yadA''ha. ata eveti / yata eva mithyAjJAnAdarthasiddhirnAsti, samyagjJAnAccAstyeva / ato'smAdeva hetoH / yatnagrahaNamanuSaGgeNa mithyAjJAnavyutpAdanaM darzayati / mithyAjJAnasyApi kasyacid vyutpAdanAdityuktaprAyam / ata evetyanena yadeva hetutvenApekSitaM tadeva yata ityAdinA sukhapratipartyarthaM .. kaNThoktaM karoti / ayamAzayaH-yadyAcAryo mithyAjJAnAdapyarthasiddhi bhavitrImabhipreyAt, tadA na samyagjJAnameva prastAreNa vyutpAdayet / tadeva ca tathA vyutpAditavAn / ato'vasIyate naiva tasyedamabhipretamiti / . nana samyajJAnapUvikaivetyavadhAraNe sati mithyAjJAnAdarthasiddhirnAstIti labhyate / na 'copAttamavadhAraNam / tatkathamayamartho labhyata ityAha-tata iti / yataH sarvazabde dravyakAtya' Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.1. tato yAvad brUyAt 'yA kAcit puruSArthasiddhiH 2sA samyagjJAnanibandhanaiveti tAvaduktaM / sarvA sA samyagjJAnapUviketi / itizabdastasmAdityasminnarthe / yattadozca nityamabhisambandhaH / tadayamartha:-"yasmAta samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiH, tasmAt tat' samyagjJAnaM vyutpaadyte| yadyapi ca samAse guNIbhUtaM samyagjJAnaM tathApIha prakaraNe vyutapAdayitavyatvAt prdhaanm| tatastasyaiva tacchabdena sambandhaH / 8 vyutpAdyate iti vipratipattinirAkaraNena pratipAdyate' iti // vRttau sati sarvA kRtsnA puruSArthasiddhiH samyagjJAnapUrvikA, na tu kAcid vyaktirasti yA na . tatpUviketyayamoM labhyate, tataH kAraNAt puruSArthasiddhiH samyagjJAnanibandhanaiveti sAvadhAraNaM vAkyam / yatparimANamabhidheyaM brUyAd vaktuM zaknoti, tAvatparimANamuktam sarvA samyagjJAnapUviketyanena / vartatAmitizabdastasmAdityasyArthe / kva punaryat zabdo'sti .yena vakSyamANArthasaGgatirityAha-yad iti / co [15b] vyaktametadityasminnarthe / zabdayoH sAkSAdanyonyApekSAbhAvAt yattadarthayoriti draSTavyam / abhisambandho vyapekSA / evaM sati kIdRzo'rtho vyavatiSThata ityAha-tad iti / nanu bahubrIhau guNIbhUtaM samyagjJAnaM tatkathaM tasyApradhAnasya pradhAnapratyavamarzinA tacchabdena parAmarzaH syAdityAha-yadyapi ceti / yadyapi ceti nipAtasamudAyo vizeSA bhidhAnArthAbhyupagame vrtte| mahAbhASye cAyaM prAyeNa dRzyate / samAsa iti samAsArtha ityarthaH / vyutpAdayita-- vyatvAtpradhAnamityabhidadhato'yamAzayaH-dvedhA hi prAdhAnyaM zabdato'rthatazca / tatra zAbdena nyAyenAsatyapi prAdhAnye samyagjJAnasya vyutpAdayitavyatayA buddhayantareNopasthApitasya svatantrasyA''rthena nyAyana prAdhAnyaM ko'pahastayediti tacchabdena tasya parAmarzo na viruddhyata ityevaM vyAcakSANo vinItadevavyAkhyAM tirskroti| evaM hyasau vyAcaSTe-"taditi napuMsakaliGgena nirdezAt samyagjJAnaM parAmRzyata" iti / samyagjJAnasyAprAdhAnyena parAmarzAnupapattau talliGgagrahaNasyaivAyogAt kathamasiddhena sAdhyatAmityAzayaH / tataH prAdhAnyAttasyaiva samyagjJAnasya 1 ayAta puru0 B. C. P. H. E. 2 siddhiH samya A.C. P. H. E. 3 sarvA samya0 D . 4 tasmAt P 5 tadvayutpA0 A P HE 6 nanu bahuvrIhiNA srvpurussaarthsiddhirucyte| tataH prAdhAnyAt tacchabdena tatsambandho yukto na tu jJAnasyetyAha-Tika 7 yadyapi samA0 C 8 evaM manyate-vipratipattinirAkaraNadvAreNa samyag jJApyate'nena prakaraNeneti vakSyamANalakSaNayuktaM samyagjJAnaM nAnyalakSaNayuktamiti svarUpakathanam / tAmeva vipratipatti krameNa darzayati-Ti0 9 pratipAdyate vyutpAdyata iti E. P. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvividhaM pramANam / catuvidhA cAtra vipratipattiH sNkhyaa-lkssnn-gocr-phlvissyaa| tatra saMkhyAvipratipatti nirAkartumAha dvividhaM samyagjJAnam // 2 // dvividham' iti-dvaura vidhau prakArAvasyeti dvividham / saMkhyApradarzanadvAreNa ca vyaktibhedo darzito bhavati / tacchabdena sambandhanaM sambandhaH svIkAra iti yAvat / tato'yamarthaH-tat samyagjJAnaM karmabhUtaM vipratipattinirAkaraNena pratipAdyate bodhyate ziSyajana ityarthAt / ata eva taditi dvitIyAntametaditi soppttikmaah| 3"samayaM sma (smA)ryate paraH" iti yathA / vipratipattinirAkaraNena pratipAdyata iti bruvatA lakSaNaM na virudhyte| "prasiddhAni pramANAni"nyAyA0 2] ityAdi tadapahastitaM veditavyam / nanu vArtikAdinaiva samyagjJAnasya vyutpAdanAt kathamasya na vaiyarthyamiti cet saMkSiptarucIn prAjJAnadhikRtyedaM prakaraNaM praNItamityadoSaH / . atha kA'tra vipratipattiH yannirAkAraNenedaM pratipAdyata ityAha-caturvidheti / co yasmAt / caturvidhA catuHprakArA / atra samyagjJAne viruddhA pratipattivipratipattiH / kiviSayA setyAha-saMkhyeti / anena viSayabhedAccAturvidhyaM vipratipatterdarzitam / tathAhi saMkhyAvipratipattistAvat pratyakSamevekaM pramANamiti lokAyatikAnAm / pratyakSAnamAnAptavacanAni : trINyeya pramANAnIti sAMkhyAnAm / ArSasya jJAnasya pratibhAparanAmnaH kadAcidiha laukikAnAmutpadyamAnasya pratyakSAnumAnayorekatrApyantarbhAvApradarzanAtpratyakSAnumAnArSANyaveti cirantanavaizeSikANAma / pratyakSAnamAnopamAnazabdA eveti naiyaayikaanaam| pratyakSAnamAnopamAnazabdArthApattaya . eveti prAbhAkarANAmiti / pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApatyabhAvA eveti kaumArilAnAm / lakSaNavipratipattirapi-savikalpakameva pratyakSamiti vaiyAkaraNabArhaspatyAdInAm / savikalpaka nivikalpakaM ceti naiyAyika[16a]mImAMsakAdInAm / pItazaGkhAdijJAnaM bhrAntamapi prtykssmityNshsNvaadvaadinaam| ekalakSaNahetUjamanamAnamityahIkANAm / SaDlakSaNahetujamiti pUrvayogAnAm / paJcalakSaNahetujaM caturlakSaNahetujaM ce (ve)ti naiyAyikAnAm / viSayavipratipattirapi sAmAnyaviSaye pratyakSAnamAne iti naiyAyikamImAMsakAdInAm / phalavipratipattirapi-sarveSAM pramANA(Na)vyatiriktameva pramANarU(pramArU)paM phalamiti / tatra tAsu madhye saMkhyAtvajAtyA nirdhaaryte| tato nirdhAraNe yuktaM dvau vidhau prakArAvasyeti vigRhNan vidhazabdo'pyasti prakAravAcIti darzayati / tathA hi prakIrNavRttikRddharmapAlenApi 2 dve vidhe B... ' 'dvividham-iti' iti nAsti H. - 3 "smAryate samayaM paraH" pramANavA04. 267 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.2. prathamaH pratyakSaparicchedaH / ' eva samyagjJAnavyaktI iti / 2vyaktibhede ca pradarzite prativyaktiniyataM samyagjJAnalakSaNamAkhyAtuM zakyam / apradarzite tu vyaktibhede sakalavyaktyanuyAyi samyagjJAnalakSaNamekaM na zakyaM vaktama / tato lakSaNa kathanAGgAmeva saMkhyAbhedakathanam / apradarzite 'tu vyaktibhedAtmake saMkhyAbhede lakSaNabhedasya darzayitumazakyatvAt / lakSaNanirdezAGgatvAdeva ca prathamaM saMkhyAbhedakathanam // vidhazabdaH prakAravAcI pradarzitaH / na punarasyAyamabhiprAyaH-vidhA(dha)zabdo jAtivAcitvAtprakAravAcI na bhavatIti / anekArthatvAttasya prakAravAcino'pi prayogasya "catasRSu caivaMvidhAsu tattvaM parisamApyate" [nyAyabhA0 pR0 2] ityAdAvanena prAyazo dRSTatvAt / nanu kathaM nAma pramANAdeva pravarteya nApramANAditi pratitumanAH pramANasya lakSaNameva jijJAsate na saGakhyAm / tato lakSaNameva vyutpAdyaM na sNkhyaa| tacca lakSaNaM yadyakasyaivAsti tadekameva pramANam / atha bahUnAM tadA pramANabAhulyamanivAryameva / atha tallakSaNaM naikasyaivAsti,, nApi bahUnAm / tahi lakSaNavyutpattI sAmarthyAtsaMkhyAvipratipattinirAkRtA bhavatIti kiM pRthaka saMkhyAvipratipattinirAkaraNenetyAha-saMkhyeti / co yasmAdarthe / dvAramupAyaH / kenAkAreNa darzito bhavatItyAha-dve iti / itinA vyaktibhedasya svarUpamAha / vyaktibhedenaiva darzitena kiM prayojanamityAha-vyaktibhede ceti| co yasmAdarthe / yadyadarzite'pi vyaktibhede lakSaNAkhyAnaM zakyaM tathApi kiM darzitenetyanvayamAtrAdapratipattervyatirekamapi darzayitumAhaapradarzita iti / tuH pradarzanapakSAdapradarzanapakSasya bhedmaah| sakalavyaktyanuyAyIti bruvato'yaM bhAvaH-vyaktibhedAnupadarzane prativyaktiniyatasya lakSaNasyAkhyAtumazakyatvAt / lakSaNamucyamAnaM sakalavyaktyanuyAyi tadekaM vaktavyam / na ca tad vaktuM zakyamasambhavAdeveti / - nanu kimucyate sakalavyaktyanuyAyi vaktumazakyamiti yAvatA'visaMvAvijJAnaM pramANamityasti lakSaNamekaM suvacamapIti / satyam / kevalaM jJAnAnAM yatprAtisvikaM rUpaM pravRttikAmAnAM pravRttyupayogi, tadupalakSaNaM naastiitybhipraayaaddossH| yadvA vipratipattinirAkaraNapravaNaM yatsAdhAraNaM lakSaNaM tannAsti / yaccAvisaMvAditvaM lakSaNaM na tena vipratipattinirAkRtA bhavati / anyatrApi parairavisaMvAditvasyeSTatvAdityanenAbhiprAyeNoktam-na zakyamekaM vaktumiti vizeSapratiSedhasAmarthyAt zeSavidhisiddhau ca tathAbhUtasya sAdhAraNasya sambhavAdeva sakalazabdo'yamapayuktakAtsnye pravarta[16b]nIyaH / tenAyamarthaH-pradarzitavyaktibhedAtmakacaturvidhapratyakSAnuyAyi kalpanA:poDhAbhrAntatvam, pradarzitavyaktibhedAtmakadvividhAnumAnAnuyAyi trirUpaliGgajatvaM zakyaM vktumiti| yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tata iti / yato'pradarzite na zakyamekaM tathAvidhaM darzayituM tatastasmAt / lakSaNakathanAGgamiti prativyaktiniyatalakSaNakathanAGgamityavaseyam / ' dve samya0 A. P. E. 2 nanu samyagjJAnalakSaNe kathite sati pazcAt tadbhedaH pradarzayituM yujyata ityAha-Ti0 3 vyaktibhede prada0 A. P. H. E. N. bhede prada0 B. vyaktibhede ca darzite D. 4 lakSaNabhedakatha0 A. B. D. P. H. E.N. 5 ca C. apradarzite vya0 A.E. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1...]. dvividhaM pramANam / ___ki pugattan vaividhyamityAha .. pratyakSamanumAnazceti // 3 // atha tathAvidhaM lakSaNamekaM vaktuM na zakyatAM naam| kimata: ? kevalamadarzite'pi saMkhyAbhede lakSaNabhedo darzayituM zakyatAm / tat kasmAttatkathanAGga saMkhyAbhedakathanamityAzaGakyAnvayamukhenoktamayaM draDhayituM vyatirekamukheNAha-lakSaNeti / lakSaNabhedasya prativyaktibhinnasya dRSTasya / kadA darzayitumazakyatvaM yata evaM bhavatItyAkAGakSAyAma-apradarzita iti pazcAd yojanIyam / turavadhArayati, pradarzitAd vA bhinatti / nana vana saMkhyAbheda eva vyaktibhedaH / tat kathaM vyaktibhedAtmaka ityucyata iti cet / vastutaH saMkhyeyAdanyasyAH saMkhyAyA vAstavyA abhAvena saMkhyAsaMkhyeyayorekatvavivakSayA caivmucyte| pUrvaM tu kalpanAnirmitAtmanAM(nA) bhinnAmavalambya saMkhyApradarzanadvAreNetyuktam / saMkhyAsaMkhyeyayorekatvavivakSayaiva ca saMkhyAvipratipatti niraakrtumaahetyuktmvseym| paramArthatastu pratyakSAmanumAnaM vetyukteH saMkhyAsaMkhyeyavipattipattireva nirAkRteti / athavA . bastu(vyakti)bhedastadAtmA tathAviSaH kalpanAzilpinimito yasya saMkhyAbhedasya sa tathoktaH / paramArthato bhinne hi vastuni saMkhyAbheda: kalpyata iti vAstavarUpAnuvAdamidamuktamiti kimavadyam ? sarveNa cAnena nai(cAne)taduktam-pravRttikAmAnAmapayogitvAllakSaNameva vaktuM yuktaM tadetattvanyathA na zakyamAkhyAtumiti saMkhyAbhedapradarzana miti / nanvasatyapi dvividhamiti saMkhyAbhedapradarzane tat samyagjJAnaM pratyakSamanumAna cetyukte'pi vyaktibhedo darzito bhavatyeva / sati caivaM lakSaNabhedAkhyAnamapi sukaramiti kRtaM dvividhazabdeneti . cet / siddhe satIdaM vacanaM dvividhameveti niyamArthamiti brUmaH / itaratheha tAvadetAvadvayutpAdyatayA prastutamanyatra punaranyadapyasti vyutpAdyaM samyagjJAnamityAzaGkAhatya na nirAkRtA syAditi / yatpunaruktam-tahi lakSaNavyutpattyaiva saMkhyAvipratipattinirAkRtA bhavatIti tadatyantamasaGgatam / yato yadi vizeSalakSaNamabhipretyedamucyate; tadA vyaktibhedAnupadarzane prativyaktiniyataM tadevAzakyaM (ya)kathanamityuktam / na coktamiti tathA kartumISTe / yatastadIdRzaM pratyakSamanumAnaM cetyetatkattuM zaknoti / na tvAbhyAmanyanna samyagjJAnamiti / atha sAmAnyalakSaNam / tadapi tathAvidhaM sAdhAraNaM vaktumazakyamiti kena tathA kriyatAm ? na ca tenoktenApi tAdRzI vipratittinirAkriyata ityuktam / athApi syAt-dvividhamityukte'pi katha[17amAbhyAmanyasyAsamyagjJAnatvavi(tvAdhi)gama: ? ucyte| ye tAvadAcAryapramANakA vyutpitsavaste tadvacanamAtreNaiva vivakSitamartha bodhyante / ye te yuktyanusAriNastebhyo'pi prkrnnaantressppttirudaahRtaa| prAjJajanAdhikAreNa cAsya prakaraNasya prArambhAtsvayameva tairupapattirukteti na sNkhyaavcnmnupaadeymiti| astu lakSaNanirdezAGgam , Adau tu kasmAducyata ityAha- lakSaNa iti / castulyopAyatvaM samuccinoti / yathAkathaJcid dvaividhyasambhave pRcchati-kiM punariti / kimiti sAmAnyataH, punariti 'nAsti 'iti' padaM B. P. H. E. N pratiSu kintu vidyate tatpadaM C. D prtyoH| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.3. pratyakSamiti / pratigatamAzritam akSam / "atyAdayaH kAntAdyarthe dvitIyayA" [vA0 2. 2 18.] iti samAsaH / prAptApannAlaGgati samAseSu paravalliGgapratiSedhAva abhidheyavalline sati sarvaliGgaH pratyakSazabdaH siddhH| akSAzritatvaM ca vyutpattinimittaM shbdsy| na tu pravRttinimittam / anena tvakSAzritatvenakA'rthasamaveta marthasAkSAkAritvaM lkssyte| tadeva zabdasya pravRttinimittam / tatazca yatkiJcidarthasya sAkSAtkAri jJAnaM tat pratyakSamucyate / vishesstH| abhimatamAha-pratyakSam iti / pratyakSamityatra kaH samAsaH, kena ca sUtreNetyAzaGakyaH sukhapratipattyarthaM vipratipattinirAkaraNArthaM cAha pratigatam ityaadi| akSamindriyaM gatamAzritaM janyatayA, na tvAdheyabhAvena / evaM ca vigRhNan akSamakSaM prati vartata iti vyutpattiprakAreNAvyayIbhAvaM nirasyati / samAsa ekaarthiibhaavH| sa cAyaM samAsastatpuruSasaMjJako jJAtavyaH / kena sUtreNAyamityAha-atyAdaya iti| AhopuruSikayA'yaM prakArastvayA darzito na tvasya kazcid guNo'stItyAha-sarvaliGga iti / avyayIbhAvapakSe pratyakSo vRkSaH pratyakSA mRgAzceti na syAt / pratyakSasyati zrutizca na syAdityabhiprAyaH / kathaM pUnaH sarvaliGgatA'syetyAha-abhidheyavaditi / abhidheyasyevAbhidheyavat / abhidheyavalliGgaM yasya tattathA tasmizca satyayaM pratyakSazabda: srvlinggH| nanu ca "paravalliGgaM dvandvatatpuruSayoH" [pANini-2.4.26] iti samastena pratyakSazabdena pratizabdo (bdA)pekSayA parasthAnasthitasyAkSazabdasya liGgaparigrahAtkathamasyAbhidheyavalliGgatetyAha-prApteti / ... nanu kenAsya paravalliGganiSedhaH ? na tAvat prAptApannAlaGgatisamAsena teSAM svarUpagrahaNAttatra / atra ca tadabhAvAt / gatisamAsAditi cet / tadapyasat, "upasargAH kriyAyoge" [pANini-1.4.59] ityataH kriyAyoge vartamAne "gatizca" [pANini-1.4.60 ityanena kriyAyoga eva gatisaMjJAvidhAnAt / na cAyaM pratizabda: kriyaayogii| na ca gamanakriyAyogo'trAstIti vAcyam / pratizabdasyaiva tatrArthe vartamAnA( natvA )t nAyaM doSaH, gatigrahaNena tatra yeSAM gatisaMjJA dRSTA teSAM grahaNAt / pratyAdInAM sA daSTeti teSAmapi tathAtvena saGagraha iti / yadyevaM samAsastahi kathamAcAryadignAgena "akSamakSaM prati vartata iti pratyakSam" [pramANasamu0 ?] ityuktam ? tadarthamAtraM kthitmitydossH| 1 upasarga-Ti0 2 nanu cAsyAM vyutpattau indriyajJAnasyaiva pratyakSazabdavAcyatA syAd na yogijJAnAderi tyAha-Ti0 / indriyajJAne'zAzritatvamarthasAkSAtkAritvaM ca samavetam-Ti0 4 anena tvalakSAzri. A 5 ekasminnindriyajJAne-Ti0 6 ekArthasambaddham-Ti. 7 labhyate-B N Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .1.3. ] prtykssshbdvyutpttiH| yadi tvakSAzritatvameva : pravRttinimittaM syAd indriyavijJAnameva pratyakSamucyeta, na maansaadi| yathA 'gacchatIti gauH' iti gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdo gamanakriyopalakSitamekArthasamavetaM gotvaM2 pravRttinimittIkaroti / tathA ca gacchatyagacchati ca gati gozabdaH siddho bhavati / mIyate'neneti mAnam / karaNasAdhanena mAnazabdena sArUpyalakSaNaM pramANamabhidhIyate / liGga-grahaNa-sambandhasmaraNasya pazcAt mAnam anumAnam / gRhIte pakSadharme smRte ca atha pratigatamAzritamakSamityasyAmapi vyutpattI mAnasa-svasaMvedana-yogipratyakSANAM na syAtpratyakSazabdavAcyatetyAha- akSAzritatvam iti / co yasmAt / prakRtyAdivibhAgena zabdasya nisspttiy'tpttiH| pravattirarthAbhidhAnama zabdasyeti prakRtasya prtykssshbdsy| turvdhaarnne| kiM tarhi pravRttinimittamityAha-anena-iti / tunA vyutpattinimittAdasya bhedaM da[17b]rzayati / yattadonityamabhisaMbandhAt yadakSAzritatvenArthasAkSAtkAritvamarthAparokSIkaraNamupalakSyate tadeva tu pratyakSazabdasya pravRttinimittam / kathaM punaranyenAsaMbaddhanAnyasyopalakSaNam ? mA bhUdi (da)tiprasaktirityAha-ekArthasamavetam iti hetubhAvena vizeSaNAt / yata ekArthasamavetaM tato lakSyata ityarthaH / ekasminnarthe jJAnalakSaNe'rthasAkSAtkAritvamakSAzritatvena samaM samavetam / yadyapi paramArthataH samAyasamavAyinau na stastathApi tadvyAvRttinibandhanayostathAbhUtavastvAzrayeNa kalpitayorakSAzritatvArthasAkSAtkAritvayorekArthasamavAyasya ca kalpitasya sambhavAdevamabhidhAne ko virodhaH? paraprasiddhyA vA evamuktamiti kA kSatiH ? evamapi kathaM puurvdossaativRttirityaah-ttshceti| sAkSAtkAritvasya prvRttinimitttvaat| cazabda eva tasmAdidamucyata ityarthaM dyotyti| - akSAzritatve pravRttinimitte ko doSa iti pArzvasthasyAzrutacodakavAkyasya vacanamAzaGakyAha-yadi-iti / tunA bhedavadetaddarzayati / - athAbhidhIyate yadarthasAkSAtkaraNamakSAzritatvena samavetaM tadevAnenapalakSaNIyamiti tadavasthe (stho) mAnasAderasaGagraha iti| na / akSajatvasyopalakSaNatvenAprAdhAnyAdarthasAkSAtkAritvampalakSyamANaM pradhAnamupalakSyaiva nivRttaradoSa eva / yathA kAkebhyo dadhi rakSyatAmityatra / anyathA'trApi kAkatvenaikArthasamavetasyopaghAtakatvasyopalakSaNAt, zvAdibhyo dadhirakSA na syAt / atha yadevopaghAtakaM (katvaM) kAkeSu samavetaM tadevAnyatrApi / taccopalakSitamiti tadanyato'pi dadhirakSocyate / arthasAkSAtkAritve'pi samAnamidamiti kathaM na mAnasAdeH pratyakSazabdAbhilApyatvamiti / kiM dRSTamidaM yadanyatra vyutpAdito'pi zabdo'nyatra tatpravRttiviSayIkarotItyAha-yatheti / sugamametat, kevalamapiravadhAraNe gotvama(mitya)smAtparo draSTavyaH / pratyakSamUlatvAdanumAnasyAdau pratyakSamupAttaM pratyeyam / yatra hi nimittAntaraM darzayitu 1 indriyajJAna A. P. H. E. 3 sAmAnyalakSaNa-Ti0 arthasArUpya0-Ti0 2 jAtiH-Ti0 4 gRhItapakSa B. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.4. sAdhyasAdhanasambandhe'numAna pravartata iti pazcAtkAlabhAvyucyate / cakAraH pratyakSAnumAnayostulyabalatvaM samuccinoti / yathArthAvinAbhAvitvAdartha prApayat pratyakSa pramANam, tadvapAvinAbhASitvAd anumAnamapi paricchinnamartha prApayat pramANamiti / / tatra pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntam // 4 // tatreti saptamyarthe vartamAno nirdhAraNe vrtte| tatoyaM vAkyArthaH-tatra tayoH pratyakSAnumAnayoriti smudaaynirdeshH| pratyakSam ityekadezanirdezaH / tatra samudAyAt pratyakSatvajAtyaikadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNam / tatra pratyakSamanadya kalpanA'poDhatvam, abhrAntatvaM ca . vidhIyate / "yat tat bhavatAm asmAkaM cArtheSu sAkSAtkAri jJAnaM prasiddhaM tat kalpanA'poDhAbhrAnsatvayuktaM draSTavyam / mazakyaM tatra kramapravRttitvAd vAcaH, kramasya nyAyaprAptatvAdityucyate, na tu satyapi nimittAntare yathoddezameva vyAkhyAnaM yuktamiti / pratyakSapadaM vyAkhyAyAdhunA'numAnapadaM vyAcikhyAsuH mAnazabdasya tAvadarthamAcaSTe mIyata iti / evaM vyutpAditenAnena zabdena kiM pratipAdyata iti ?. karaNeti / karaNasyAnumAnalakSaNakriyAsiddhau sAdhakatamasya sAdhanena vAcakena / sArUpya(pya) lakSaNaM svabhAvo yasya tattathA / hetubhAvena caitad vizeSaNam / / yadyevaM kathaM tahi kvacit 'trirUpAlliGgAd yadanumeye jJAnaM tadanumAnam" iti ? sArUpyopalakSitaM jJAnameva tathA'bhidhAsyata iti ko virodhaH ? evaM tAvanmAnam / anumAnaM tu kathamityAha-pazcAd iti / anena pazcAdarthavRttenAnuzabdasya mAnazabdena, saha "gatiprAdaya" ityanena tatpuruSasamAsaM darzayati / na ca mAnasya pazcAditi [18a] vivakSitam, yenAnurathAdivadavyayIbhAvo bhavet / atra hi mAnameva pakSadharmagrahaNAdeH pazcAdbhAvi vivakSitam / na mAnasya pazcAdbhAvi kiJciditi / avyayIbhAvapakSe tu na kevalaM vivakSitArthakSatiH, kintvanumAnasyati SaSThI ca na shrRyet| kasya pshcaadityaah-linggti| "SaSThyatasarthapratyayena" [pANini-2.3.30] ityanena pazcAt zabdayoge SaSThIyam / kathametat dvayasya pazcAd bhAvyanumAnamityAha-gRhIta iti / tulyabalatvaM tulyasAmarthyam / prAmANyAsAdanAyeti prakaraNavazAt / yathetyAdinaitadeva smrthyte| anumAnasya tvarthAvinAbhAvitvaM pAramparyeNa draSTavyam / na caivaM prApaNe prAmANyAvahe kazcid vizeSaH / paricchinnamityadhyavasitam / evaM bruvataH pratyakSamapyadhyavasitameva santAnaM prApayat pramANam / idamapi tatheti kathamasya na tathAtvamiti bhAvaH / tulyabalapradarzane'pyaya bhaavH| pratyakSasyApi yadarthAvinAbhAvitvaM tat tadutpattinimittakameva / taccAnumAnasyApi samAnamiti arthAvyabhicAreNApi nimisinA samAnena bhAvyamiti / 1 ityekadezaH A. C. P. E. H pratyakSatvamana, B. D. P. E. H. N tvaM vidhI* B. * nana pratyakSasyAdyApyasiddhatvAt kathamanUdyatvaM sambhavatItyAha-Ti. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.4. ] pratyakSalakSaNam / na' caitanmantavyam-kalpanA'poDhA'bhrAntatvaM cedaprasiddham, kimanyat pratyakSasya jJAnasya rUpamavaziSyate yat pratyakSazabdavAcyaM sad anudyateti / yasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyartheSu sAkSAtkArijJAnaM pratyakSazabdavAcyaM sarveSAM prasiddham, tadanuvAdena klpnaa'poddhaabhraanttvvidhiH| kalpanAyA apoDham apetaM kalpanApoDham / klpnaasvbhaavrhitmityrthH| abhrAnta anena "pratyakSamekaM pramANam" iti bruvANazcArvAkaH, "anamAnAdarthanizcayo durlabhaH / kaniSThaM ca tatpramANam" ityAcakSANo mImAMsakazca nirastaH / sarvatrAyam itirvaakyaarthprismaaptau| yatra tvarthavizeSe vartate sa kathyata eva / tatretyAdi nirdhAraNamityantaM sugamam / kevalamindriyajJAnAdipratyakSAnuyAyitvAtpratyakSatvAkhyA jAtiryA vyavahArasiddhA tayeti drssttvym| tatretyayamevaM vyavasthite satIti vaakyopnyaase| evaM cAnuvAdavidhikrameNa yadanyadanyena vyAkhyAtam "pratyakSamiti saMjJA kalpanApoDhatvAdi sNkhyev| tena saMjJAsaMjJisambandhaH pratipAdyate" iti tad vipratipattinirAkaraNe prastute'prastutam / tato'pavyAkhyAnamiti prakAzayati / yadapyapareNa vyAkhyAtaM "pradezAntaraprasiddhayoH kalpanApoDhatvAbhrAntatvayoranuvAdena pratyakSatvaM vidhIyate" iti tadapi na caturasramiti pratipAdayati / yataH prasiddha lakSyalakSaNabhAve lakSaNAnuvAdena lakSyaM vidheyam, aprasiddha tu lakSaNavAkyena lakSaNameva vidheyam, na lakSyamiti nyAya iti / anayozca pakSayoryAvAn samarthanadUSaNaprakArastAvAnanenaiva vinizcayaTIkAyAM svayaM vivecita iti nehocyte| kathaM pratyakSatvAnavAdena kalpanApoDhatvAdividhAnamityAha-prasiddhamiti / anena pUrva prasiddhasya pazcAcchabdenAbhidhAnamanuvAda iti darzayati / tadevaM draSTavyamiti vidadhAnojJAtasya zabdena jJApanaM vidhiriti darzayati / .. na caitadityAdItizabdAntaM subodham / indriyAnvayavyatirekAnuvidhAyigrahaNaM mAnasAdyasAdhAraNatayA'nupanyAsAImapi pratyakSazabdapravRttinimittasyArthasAkSAtkAritvasya yadupalakSakaM tadupadarzanArthamupanyastamiti jJAtavyam / paripATayA prasiddhatvapradarzanArthaM vaa| tathA hi prathamaM yat tad indriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA pratyakSaM prasiddhamiti prtipdyte| tadanu yadIdamindriyAzritaM jJAnaM bhavatAM pratyakSaM prasiddhaM tatrApi pratyakSaza[18b]bdapravRttAvarthasAkSAtkAritvameva nimittaM jAnIte iti pratipAdyate / tadanuvAdeneti sugamam / yat kalpanayApoDhaM rahitaM tat kalpanAyA apoDhamapagataM bhavatItyarthAbhedaM matvA kalpanAyA apoDhamiti kartari nisstthaamaah| na tu kalpanApoDhamiti kartari niSTheva / evaM hi tayA rahitamityAcAryavivaraNavirodhaH syAt / nanu ca tayoraprasiddhatvAt pratyakSasyApyaprasiddhireva, pratyakSasyaitatsvabhAvatvAdityAha-Ti. ... . 0SAM siddha A. C. P. H. E 3 poDhatvAbhrA0 C. D Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.4. marthakriyAkSame vsturuupe'viprystmucyte| arthakriyAkSamaMca' vasturUpaM sannivezopAdhivarNAtmakam / tatra yanna bhrAmyati tadabhrAntam / nanu kimekasmin jJAne jJAnAntarasambhavo'sti yenAyaM pratiSedhaH zobheta ? kalpanAjJAne'pi ca kalpanAntaraM nAstIti tadapi kalpanApoDhaM prasajyateti vacanAvakAzaM pazyan kalpanAsvabhAvenetyAdinA'sya vivakSitamarthaM sphuTayati / . evaJca bruvan kalpanA'poDhamityatrAcAryAMye lakSaNavAkye bhAvapradhAno'yaM klpnaashbdH| tena kalpanAtvena rahitamityartha iti darzayati / dharmiNA vA kalpanAkhyena dharmasyAbhilApasaMsargayogyapratibhAsatvAkhyasya nirdezaM darzayati / ubhayathA'pi kalpanAsvabhAvarahitamityartha ityasya sphuTI- . karaNasya ghaTanAt / kalpanA ca vakSyamANalakSaNA grAhyA / evaM ca zabdArtha sphuTayatA'nena yad AcAryadignAgIyapratyakSalakSaNadUSaNAvasare--'kalpanA naamjaatyaadiyojnaa| tena yannAmnA nAbhidhIyate, jAtyAdinA ca na vyapadizyate viSayabhedAnuvidhAyi yaj jJAtaM tatpratyakSam". [nyAyavA0 pR0 41] ityarthaM parikalpya "atha pratyakSazabdena ko'rtho'bhidhIyate / yadi pratyakSa kathamavAcyam ? atha na pratyakSamavAcakastahi pratyakSazabdaH / pratyakSatvasAmAnyAbhidhAne'pi yadi tadvyatireki; na pratyakSamuktam / athAvyatireki / kathaM noktam ? kalpanApoDhazabdenApi yadi taducyate kathaM na vyAghAtaH ? atha nocyate tasyoccAraNavaiyarthyam / pratyakSa kalpanApoDhamiti ca vyapadizyate, na cAbhidheyamiti ko'nyo bhadantAd vaktumarhati"[nyAyavA0 pR0 41] ityAdi yadabAdIdudyotakarastatsarvaM kalpanApoDhazabdArthA'parijJAnavilasitaM tasya tapasvina iti sUcitam / "ihAvisaMvAdakatvamabhrAntatvamabhipretam / tena dvicandrAdijJAnaM vyavacchinnam, yogAcAramatamapi sagRhItaM bhavatI"ti pUrvavyAkhyAnamavamanyamAno'bhrAntazabdasyArthamAha-abhrAntam iti / abhrAntamarthakriyAkSame'viparyastaM yat taducyate / na tvavisaMvAdakamiha grahItavyamiti buddhisthaM pazcAd vyaktIkartavyam / anartho'pi vastUtayA'dhyavasIyata ityarthakriyAkSama iti vizeSaNam / taoNrthakriyAkSama ityevAstu / na / arthakriyAkSamasyaivaM vastutvajJApanArthatvAt / kiM tadarthakriyAkSamam ? kimavayavi ? athAnyadevetyAha-arthakriyeti / sannivezazcaturasratvAdiH prtibhaasdhrmH| sa upAdhivizeSaNaM yasya varNasya vastuzabdavAcyasya zuklAdiparamANusaMghAtasya tathotpannasya sa tthaa| sannivezaviziSTasyaiva vrnnsyaanvyvytirekaabhyaamrthkriyaayaamupyogdrshnaadetdaah| sa evAtmA svabhAvo yasyati tttthaa| etacca cAkSuSajJAnaviSayAbhiprAyeNoktaM draSTavyam / anyathA bahvasamaJjasaM syAditi / anena paramANupracayamAtrasyaivArthakri[19a]yAkAritvaM nAvayavinastasyAsattvAditi sUcitam / na bhrAmyati na viparyasyati-anyathAgrAhi na bhavati / syAdetat--paramANvartha eva bhavanmate bAhyaM vastu / sarvaM ca vijJAnaM teSu paramasUkSmeSu 1 0kSama vastu0 A. P. E. 20dhidharmAtma0 P. H. 3 dharmottare sarvatra pratiSu 'kalpanAsvabhAvarahitam' ityeva pATho labhyate na tu 'kalpanAsvabhAvena rahitam' iti / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.4.] . . pratyakSalakSaNam / . 43 sthUlAbhAsamAjAyate / tatkathaM kiJcidabhrAntaM nAmeti? atrocyte| ekasAmagrIjanmanAM paramANanAM bhinnadezasvabhAvAnAM taddhatvabhAvatacchAyAlokaparamANusvabhAvenAntareNa rahitatvAnnirantaratvena pratibhAsa eva dezavitAnAvabhAsAtmA sthaulyaM nAparaM kiJcit / tatra tathAbhUtaparamANasamudAyaniSThaM nirvikalpakaM vijJAnaM kathaM bhrAntaM syAt ? yokaika paramANumanekadezAvaSTambhena gRhNIyAnna punaranekamanekadezAvaSTambhena gRhNat / ito'pi viparyasyeda yadi bhinnadezAn paramANUn ekadezAn gRhNIyAt / na caitadasti, aNumAtrakapiNDapratibhAsAbhAvAt / ekadezagrahaNe hi piNDo bhAseta aNumAtrako na tu vitatadezaH / na cAnekagraho bhramaH / atasmi staditi pratyayasya tAdAtmyAt / tadayamarthaH - ekajJAnagrAhyAstathAvidhA bahavaH paramANavaH sthUla iti / eko'yaM sthUla iti tu tathAbhUtapratibhAsAzrayeNa vyavasthApyamAnatvAt pratibhAsadharma ityucyate / na vastudharmaH, pratyekamaparisamApterityalamiha vistareNa / nanu caivamapyanyonyamasaMsRSTasvabhAvAn paramANUna saMsRSTAn gRhNadvijJAna kathamivAviparyastaM nAmeti / atrApyucyate / kimidamasaMsRSTatvamiSTaM bhavatA, yad viparyayagrahaNAd bhrAntaM jJAnamupavarNyate ? kiM nAnArUpatvam, atha nAnAdezatvam , uta rUpeNaiva vijAtIyena vyavahitatvam, AhosvidindriyAntaragrAhyaNArthena vyavakIrNatvam ? tatra yadi nAnArUpatvamasaMsRSTatvamiSTaM tadA na kazcitsaMsRSTagraho nAma sambhavati yato'saMsRSTA eva paramANavaH sarvadA gRhynte| vitaladezasvabhAvAnAmeva teSAmavabhAsanAt / yadi TekarUpA bhAseran , aNumAtrakaH piNDo bhAseta / na tu vitatadezabhAsanaM syAt / atha nAnAdezatvamasaMsRSTatvamabhipretaM tadapi natarAmasaMsRSTagraho yato nAnAdezA nIlA paramANavo nAnAdezA eva ca gRhyante / ekadezasvabhAsane hi piNDo bhAsetANamAtraka ityuktam / atha rUpeNaiva vijAtIyena vyavahitatvamasaMsRSTatvaM vivakSitam ; tadA tu tadasambhavAdeva na tdvipriitgrhH| yato rUpAntaravyavadhAnarahitA eva nirantarA nIlAH paramANavaH, bhAsante ca tathAbhUtA iti kathaM vibhramaH / madhyavartino vijAtIyasyAlokAdiparamANoranutpatterapratibhAsanAcca / .. atha cchAyAlokaparamANurutpadyamAnaH kena pratibaddho yato notpadyate / na ca zakyaM vaktum-madhye paramANvornAsti paramANvantarasyAvakAza iti / yato niravayavaH paramANuH sarvatra sAvakAza iti / satyametat / kevalaM nAvakAzAbhAvAt tadanutpattirapi tu hetvabhAvAt / kasmAd heturna bhavati ? svahe[ 9b]tvabhAvAdityaparyanuyoga eva / atha bhinnendriyagrAhyasparzAdivyavakIrNatvamasaMsRSTatvamabhimatam / tadA saMsRSTAn paramANun gRhNAti vijJAnamiti indriyAntaragrAhyazUnyAn gAtItyuktaM bhavati / tathA ca na kiJcidaniSTama / tathAhi yadi nAmendriyAntaragrAhyasparzAdirna gRhyate tathApi nIlarUpaM tAvat svadezasvabhAvasthitaM gRhyata eva / na ca bhinnendriyagrAhyazUnyAnAM svarUpaM gRhyamANaM viparItaM gRhItaM bhavati / dezakAlAkArANAmekasyApyaviparyAsAt / na cAgraho bhrama iti / nanu ca paramANUnAmantarANyAkAzAtmakAni santi / na ca te sAntarAH pratibhAsante / tatkathamaviparyAsa iti| atha kimidamAkAzaM nAma / yadi rUpAntarAtmakaM tnnaastiityuktm| athApi sparzAdyAtmakaM tatrApyuktam / atha saprativadravyAbhAvaH / evamapyavastvAkAzam / , tatazcAkAzamantaramityanyavastvantaraM na kiJcidantaramityuktaM syAt / tathA nirantarAH paramANava Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.4. etacca lakSaNadvayaM vipratipattinirAsArtham,2 na tvnumaannivRttyrthm| yataH .. ityuktaM bhavati / tato nirantarAzca paramANavo nirantarA eva bhAsante / tat kimucyate'ntaramAkAzam , na ca tatpratibhAsata iti ? yatkhalvatyantamasat zazaviSANaprakhyaM tatkathaM bhAseta ? nanvAkAzAtmano'pyantarasyAbhAve rUpasaMsargaH paramANUnAM prasajyeta / naiSa doSaH / nAsmAbhirucyate rUpamekaM paramANUnAM dezo naika iti / api tu bhinnarUpadezA utpannA.. madhyavarti vijAtIyarUparahitAstathaiva bhAsanta iti tat kathaM rUpasaMsargaprasaGgaH ? ' nanu ca rasAdideze nIlarUpaM prtibhaaste| tatazcAtaddezaM taddezatayA gRhad vijJAnaM kathamabhrAntaM nAmeti ? ttraapyucyte| yadA dezaH pratibhAsate tadA tasmin deze pratibhAsamAne yaH pratibhAsate'rthaH sa dezaviziSTa ucyate / yadi ca rasAdizcakSurvijJAne pratibhAseta tadA taddezavyApini nIle gRhyamANe syAd bhrAntaM vijJAnam / na ca tatra rasAdiH pratibhAsate, indriyAntaragrAhyasyendriyAntarajJAne pratibhAsAyogAt / tat kutastaddezanIlagrahaNam ? nIlameva hi bhAsamAnaM dezaH nAparo dezaH kshcidaabhaaste| indriyAntaragrAhyApratibhAse ca zaddharUpapratibhAsaH / zuddharUpapratibhAsa eva ca nirntrprtibhaasH| tato nirantarA nIlA: paramANavo gRhyante / tasmAt svadezasthAyino nIlaparamANavaH svarUpeNaiva gRhynte| tato dezakAlAkArANAmekasyApyaparityAgAnIlAbhAsaM vijJAnamabhrAntameva / sarvaM caitad grAhyatattvaM vinizcaye dharmottareNaiva vistareNa nirUpitamiti neha pratanyate / nanvemabhrAntatve yogAcAramatamasaGagRhItaM syAt / grAhyagrAhakAkAratayA pravRtteH sarvasyavAsarvajJavijJAnasyAlambane bhrAntatvAt / tatkathaM pUrvavyAkhyAnAvajJA na kriyata iti cet / ucyte| na yogAcAranaye lakSaNamidam, kintu sautrAntikanaya eva / na ca sarvaM vijJAnavAde yojayi[20a] tuM zakyam / "tasya viSayaH svalakSaNam" ityAderazakyayojanatvAt / tasmin kiM pratyakSalakSaNamiti cet / kalpanApoDhatvameva / dvicandrAdinirAsaH kathamiti cet samyajJAnaM sadevamityabhiprAyAdadoSaH / sautrAntikanaye'pi kiM naivaM? tatazcAbhrAntagrahaNamatiricyata iti cet / satyametat / kevalaM vipratipattinirAsArtha varNayiSyata iti / "ihAbhrAntapadaM taimirikaadijnyaanvyvcchedaarthm| kalpanApoDhagrahaNaM tu anumAnanirAsArthamiti" yatpUrvakaiAkhyAtaM tad vyaktamevApahastayannAha-etacca-iti / co'vdhaarnne| vipratipattinirAsArthamityataH paro drssttvyH| pUrveSAmabhipretaM pratiSedhati / na tviti bhedArthaH / nanu kimucyate na tvanumAnanivRttyarthamiti / yAvataikaikenAnumAnanivartanAditi cet / ucyate / lakSaNadvayamiti dvayorupAdAnaM vipratipattinirAkaraNArtham, ekaikenAnumAnavyavacchedasiddheriti samuditaphalametat / tato nAnumAnanivRttyarthamiti nAnumAnanivRttyarthameveti sAvadhAraNaM nissidhyte| yadi tu vipratipattinirAcikIrSayA kriyamANamanumAnaM vyavacchinatti na tadarthameva dvayamiti / . nanu nedaM lakSaNadvayamanumAnavyavacchedArthaM pUrvakaiAkhyAtam / kintu kalpanA'poDhagrahaNameva / abhrAntagrahaNaM tu dvicandrAdijJAnavyavacchedArtham ? tat kathaM na tvanumAnanivRttyartham, tathA, 1 kalpanAbhrAnta0-Ti0 2 nirAkaraNArtham A.C. P. E. H. N Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.4.] pratyakSalakSaNam / kalpanA'poDhagrahaNenaivAnumAnaM nivartitam / tatrAsatyabhrAntagrahaNe gacchavRkSadarzanAdi pratyakSa kalpanA'poDhatvAt syAt / tato hi pravattena' vRkSamAtramavApyate iti saMvAdakatvAt samyagyajJAnam, kalpanApoDhatvAcca pratyakSamiti syaadaashngkaa| tannivRttyarthama abhrAntagrahaNam / taddhi' bhrAntatvAt na prtykssm| trirUpaliGgajatvAbhAvAcca naanumaanm| na ca pramANAntaramasti / ato gacchadavRkSavarzanAdi mithyAjJAnamityuktaM bhavati / - - yataH kalpanApoDhagrahaNenaivAnumAnaM nivatitamityucyata iti cet / satyam / kevalaM yadyabhrAntagrahaNaM vyavacchedArthameva tadAnumAnavyavacchedArthameva yujyate / na tu dvicandrAdijJAnanirAsArtham / tasya samyagjJAnAdhikArAdeva vyavacchedasiddheH / tathA hi dvividhaM samyagjJAnamiti prastutya lakSaNamidaM vidhIyamAnaM tadadhikAreNaiva vihitaM bhavati / nanvevaM sati kalpanApoDhagrahaNenaiva nivRtterabhrAntagrahaNamatiricyate / ayamaparasteSAM dosso'sti| na tu dvicandrAdijJAnanivRttyarthamidaM yajyata iti dhrmottrsyaashyH| yadyetadarthamabhrAntagrahaNaM na bhavati tarhi kimanenetyAha-tatra-iti / nanu gacchavRkSadarzanAdeH kalpanApoDhasyApi visaMvAdakatvena samyagjJAnatvAbhAvAdeva vyavacchede siddhe kimetadarthenAbhrAntapadenetyAha-tato hi-iti| vRkSamAtramiti gamanenA'navacchinnam / iti hetau| astu samyagjJAnam pratyakSasambhAvanA tvasya katham ? na hi yadeva samyagjJAnaM tadeva pratyakSamityAzaGakya pUrvoktameva prasaGgenAha-kalpanA-iti / caH saMvAdakatvApekSayA samuccayArthaH / itikaraNenAzaGkAyAH svarUpaM darzayati / AzaGkA ceyamIdRzI * yauktI drssttvyaa| yad vA co yasmAdarthe / ........ asatyabhrAntagrahaNe syAdiyamAzaGkA / 'yadi satyapi syAttadA kimanenetyAha-tannivRttyarthamiti zaGakAnivRttyarthamAtram / anena etad darzayati yadyapi paramArthataH samyagjJAnAdhikArAdevamAdijJAnaM vyavacchidyate / tathApyaMzasaMvAdavAdinAmAhatya vipratipattinirAkaraNArthaM ka20b]rtavyamevAbhrAntagrahaNamiti / syAdetat-kimabhrAntagrahaNenAdhikaM kRtam / yenaitad vipratipattinirAkaraNArthaM bhavatItyAzaGkAyAM dUrasthitamapi gacchavRkSadarzanAdi mithyAjJAnamityuktaM bhavatIti yojanIyam / itinA ukterAkAraM kathayati / uktaM prakAzitaM bhavatyabhrAntagrahaNeneti prakaraNAt / kuto mithyAjJAnaM taduktamityapekSAyAM prathamamuktaM taditi yojanIyam / hiryasmAt / tato'yamarthaH-- yasmAt tad gacchavRkSadarzanAdi bhrAntatvAt na pratyakSam, ato mithyAjJAnamityabhrAntagrahaNenoktaM bhavati / bhavatu bhrAntatvAdapratyakSam, anumAnarUpatve tvanivartite kathamasya tathAtvamityAzaGkAyAM yojyam / co yasmAnAnumAnam / kathaM nAnumAnam ? trirUpaliGgajatvAbhAvAt / yadyevamanyatpramANaM bhaviSyati, tathApi kathaM mithyAjJAnamityAzaGkAyAM vAcyam / co yasmAnnAbhyAM pramANAntaramasti / ataH pratyakSatvAdisvabhAvatvAbhAvAt / yad vA'to'bhrAntagrahaNAdityarthaH / nanvanumAnAdirUpanirAkaraNe yadyabhrAntagrahaNasya vyApAro bhavet, bhavedeva mithyAjJAnatvAbhiSAne sAmarthya yAvato (tA) yathA svayamupapattyaivAnumAnAdibhAvo vyudastastat kathamabhrAntapramAtrA-Ti0 2 gacchavRkSa[darzanam]-Ti0 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.4. yadi mithyAjJAnam, kathaM tato vRkSAvAptiriti cet, na tato vRkssaavaaptiH| nAnAdezagAmI hi vRkSastena pricchinnH| ekadezaniyatazca vRksso'vaapyte| tato yaddezo2 gacchavRkSo dRSTaH, taddezo nAvApyate / yaddezazcAvApyate sa na dRSTa iti na tasmAt kazcivartho'vApyate / jJAnAntarAdeva tu vRkssaadirrtho'vaapyte| ityevamabhrAntagrahaNaM vipratipattinirAsArtham / . tathA" abhrAntagrahaNenApyanumAne nivatite kalpanApoDhagrahaNaM 6vipratipattinirAkaraNA grahaNena tanmithyAjJAnamityuktaM bhvtiityucyte| satyam / kintvanamAnAdirUpatAnirAkaraNahetunA dattasAhAyakena satA'bhrAntagrahaNena tanmithyAjJAnamityuktaM bhavatItyuktamiti boddhavyam / . va nanu pratyakSalakSaNazUnyasyApratyakSatava darzayitavyA, tatkimanumAnAdirUpatAnirAkaraNama- . prakRtaM kRtamiti cet / apratyakSatvapradarzane prasaGgena kRtamiti kA kSati: ? / yadItyAdi' sugamam / kevalaM tata iti gacchadvakSadarzanarUpAnmithyAjJAnAtparicchinno' dRssttH| vRkSa iti vRkSatvena prathanAducyate na tvasau tathA'vabhAsamAno vRkSa eva / ekadezaniyata iti prApyamANaparamArthavRkSAbhiprAyeNoktam / co hetau| tatastasmAdanantaroktAt kAraNAt / coprApyamANAd bhedamasya darzayati / itiH hetau| tasmAnmithyAjJAnAt / nanu tato'pi pravRttasyAsti cchAyAdyarthakriyAkArirUpasya pAdapasya prAptistatkathamapatUyata iti ? Aha-jJAnAntarAd-iti / taddezopasarpaNajanmanaH sthitavRkSapratibhAsAtmano jJAnAntarAt / tatra mithyAjJAnamarthinaH pravRttimAtraheturna tu vRkSaprApakamiti saMkSepArthaH / yadi mithyAjJAnatvapratipAdanArthamabhrAntagrahaNaM ne tarhi vipratipattinirAkaraNArthamityAha-evam iti / evamityanenAnantaroktasyopapattiprakArasyAkAro drshitH| tato'yamarthaH-evamanantaroktena yuktiprakAreNa / etAdRzamapi pratyakSamiti viruddhAyAH pratipattenirAsArthamabhrAntagrahaNamiti / yadyevamabhrAntagrahaNameva vipratipattinirAkaraNArtham / na tu kalpanApoDhagrahaNam / uktaM ca dvayametat tannirAsArthamityAzaGakyAha-tatheti / yathA'bhrAntapadaM tathedamityarthaH / vipratipattinirAkaraNArthamiti pratyakSapRSThabhAvino'pi vikalpasya vyAvahArikalokAdhyavasAyenAbhrAntasya yatpratyakSatvaM kaizcidiSTam , tanni[21a] rAkaraNArthamiti draSTavyam / tatrAsati kalpanApoDhagrahaNe ghaToyamityAdijJAnaM pratyakSamabhrAntatvAt syaat| tato hi pravRttena ghaTAdirarthaH prApyata iti saMvAdakatvAtsamyagjJAnamabhrAntatvAcca pratyakSaM syAdA (dityA) zaGakA / tannivRtyartham / kalpanAtmakatvAnna pratyakSam , trirUpaliGgajatvAbhAvAcca nAnumAnam / 0gAmI vRkSaH-C 2 yo dezo yasya-Ti0 1. pyate na sa dRSTa iti-8 4 deva ca vR0 B.D 5 tathetyArabhya vipratipattinirAkaraNArthamityantaH pATho nAsti-A. P. E. H. ____6 savikalpakajJAnamapi pratyakSamityuktaM mImAMsakaiH yathA "asti hyAlocanA"[mImAMsAzlo. pratyakSasUtra-zlo0 112] ityAdi / etasya vipratipatte:-Ti0 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.5. ] kalpanAlakSaNam / rtham / bhrAntaM hi anumAnaM svapratibhAse'narthe 'rthAdhyavasAyena pravRttatvAt / pratyakSaM tu grAho rUpe na viparyastam / na tu avisaMvAdakamabhrAntamiha grahItavyam / yataH samyagjJAnameva pratyakSam, nAnyat / tatra samyagjJAnatvAdevA'visaMvAdakatve labdhe punaravisaMvAdaka grahaNaM niSprayojanameva / evaM hi vAkyArthAH syAt-pratyakSAkhyaM yadavisaMvAdakaM jJAnaM tat kalpanApoDhamavisaMvAdakaM ceti / na cAnena dviravisaMvAdakagrahaNena kiJcit / tasmAd grAhye'rthakriyAkSame vasturUpe yadaviparyastaM tadabhrAntamiha veditavyam // kIdRzI punaH kalpaneha gRhyata ityAha abhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA // 5 // abhilaapetyaadi| abhila pyate'neneti abhilApa: vAcakaH zabdaH / abhilApena saMsargaH- abhilApasaMsargaH-ekasmin jJAne'bhidheyAkArasyAbhidhAnAkAreNa saha 1deggrAhAkAratayA na ca pramANAntaramasti / ato ghaTo'yamityAdijJAnamasamyagjJAnaM bhavatIti pUrvavad vacanIyaM yojanIyaM ca / nanu ca saMvAdino'sya kathamasamyagjJAnatvam ? yadi nAma visaMvAdakatvalakSaNam asamyarajJAnatvaM nAsti tathApi gRhItArthagrAhiNo'syApUrvAdhigamAbhAvAt karaNArthAbhAvarUpamasamyagjJAnatvaM smaraNAderiva kiM nAnumanyate ? jAtyAdiviziSTavastugrAhiNo'syApUrthAidhigamo'stIti cet / idamanyatra pistareNa nirastamityAstAM tAvadiheti / svapratibhAsa ityAdergranthasya tu. satyamarthaM viSayavipratipattinirAkaraNavAkyavivaraNaM vivecayiSyanto vivecAyaSyAma. . . - - doSadarzanAtpUrveSAM vyAkhyAnamavamanyAnyathA'yamabhrAntArthaM vyAcaSTe taM kaNThoktaM kattuM teSAmabhimatamabhrAntArthaM pUrva sAmarthyAniSiddhamapi sAkSAniSedhannAha-na tu-iti / turtishye| yata ityAdi veditavyamityantaM subodham / yadi jAtyAdiyojanAtmikA klpnaa| sA jAtyAdyabhAvAdeva na smbhvti| atha grAhyagrAhakabhAvena prarvartamAnaM jJAnaM kalpanA tadA sarvamasarvajJajJAna tathA pravRttamiti kimavaziSyate yadavikalpaka syAdityabhipretya kalpanAyAH svarUpaM pRcchati-kodazIti sAmAnyataH pRcchti| punariti vishesstH| iheti pratyakSalakSaNe / abhilapyate ucyate'nenetyabhilApo vAcakaH shbdH| sa ca saGketa 1 vipratipattinirAsArtham-B. C. D. N. 2 sAmAnya-Ti0 30vAdagraha0 E 0vAdakatvagraha C ... 4 na kiJcit prayojanam-Ti0 50bhAsapra 0B.P.E.H.N. 6 abhilApeti-E. P / nAsti-A. B. H. N. * nanu na (ca) yadyapi tasmin jJAne AkArayomilanaM tathApi zabdArthayoH saMsargo nAstItyAha-Ti0 abhilApyate-A. P. H. E. 9 nAsti-abhilApasaMsargaH' iti-A. P. E. 10 vAcyarUpatvena-Ti0 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.5. milnm| tato yadaikasmijJAne'bhidheyA bhidhAnayorAkArau saMniviSTau bhavatastadA saMsRSTe abhidhAnAbhidheye bhvtH| abhilApasaMsargAya yogyo'bhidheyAkAra(rA)bhAso yasyAM pratItau sA tthoktaa| - tatra kAcit pratItirabhilApasaMsRSTAbhAsA' bhavati / yathA vyutpannasaMketasya ghaTArthakalpanA ghaTazabdasaMsRSTArthAvabhAsA bhavati / kAcittvabhilApenAsaMsRSTApi abhilApasaMsargayogyAbhAsA bhavati / yathA bAlakasyAvyutpannasaMketasya klpnaa| tatra 'abhilApasaMsRSTAbhAsA kalpanA' ityuktAvavyutpannasaMketasya kalpanA na saMgRhyeta / yogyagrahaNe tu 1degsApi sNgRhyte| yadyapi abhilApasaMsRSTAbhAsA'1 na bhavati tadaharjAtasya 12bAlakasya kalpanA, abhilApasaMsargayogyapratibhAsA tu bhavatyeva / yA cAbhilApasaMsRSTA sApi yogyaa| tata ubhayorapi yogyagrahaNena saMgrahaH / kAlena- dRSTena rUpeNakyamApAdito'ntarjalpAkArastathA pratibhAsamAno vAcyaH / saMsargapadena sArdhamasya vigrahaM prAha-abhilApena-iti / abhilApena vAcakena saMsargaH sambandhaH / "tRtIye"[pANini 2-1-30]ti yogavibhAgAtsamAsaH / athavA'rthakathanamidaM kRtam, samAsastu SaSThItatpuruSaH kAryaH / kathaM punarvAcyavAcakayoH saMsargaH sambhavatItyAha-ekasmin iti / grAhAkAratayA mIlanamityekajJAnagrAhyAkAratayA'vasthAnamiti vAcyam / arthAkArazced vAcakazabdAkAreNa sahakajJAnArUDho bhavati tadA vAcyavAcakayoH saMsarga iti yAvat / bhavatvabhidhAnAbhidheyAkArayorekajJAnArohaH / kimetAvatA'bhidhAnAbhidheye vAcyavAcakatayA sambaDhe avataH, pena tanAhi vijJAna sAvikapamAninAmapisaMhAravyAjenAha-tata iti / yadAkArau saMniviSTau pratibhAsitau bhavatastadA saMsRSTe tathAtayA sambaddhe bhvtH| ekasmin jJAne vizeSyavizeSaNatvenAkArapratibhAsa evAnayorvAcyavAcakatvagrahaNamiti bhAvaH / abhilApasaMsargAya yogya ityarthakathanamidaM [21b] kRtm| samAsastvabhilApasaMsargasya yogya iti karttavyaH / tAdarthyacaturthyAH prakRtivikAra eva samAsAt / yadyevamabhilApasaMsRSTapratibhAsetyevAstu kiM yogyagrahaNenetyupAlambhaM pazyan yathA'sya sAphalyaM tathA darzayitumupakramate-tatreti / vAkyopanyAse caitat / abhilApasaMsRSTa AbhAso yasyAH sA tathA / kasyavetyAha-yatheti / idamasya vAcyamidamasya vAcakamityubhayAMzAva 1 0jJAne'bhidhAnAbhidheyayo:-B.. 20kArau niviSTau B. . abhidheyAbhAso A. P. H. E. abhidheyAkArAbhAso-N. 4 lApena saMsR0 A. P. H. E. N. 5 nAsti B. D. 6 sRSTapratibhAsA D. saMsRSTapra[ti] bhAsA B. 7 nAsti 'kalpanA' iti A. B. P. H. E. N.. saMgRhyate C. 9 0grahaNena tu C. 0 bAlakalpanA-Ti0 1. sRSTapratibhAsA C. A. 12 nAsti 'bAlakasya' iti A. P.E. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpanAlakSaNam / 49 . asatyabhilApasaMsarge kuto yogyatAvasitiriti cet / aniyatapratibhAsatvAt / 2aniyatapratibhAsatvaM ca pratibhAsaniyamahetorabhAvAt / grAhyo ArthoM vijJAnaM janayanniyatapratibhAsaM kuryAt / yathA rUpaM cakSurvijJAnaM janayanniyatapratibhAsaM janayati / vikalpavijJAnaM tvarthAnotpadyate / tataH pratibhAsaniyamahetorabhAvAdaniyatapratibhAsam / lambijJAnaM sattaH, zabdArthaprayogapratipattyoH kAryakAraNabhAvarUpo vA / vyutpanno jJAtaH saMketo yena sa vyutpannasTaMketaH / tasya yadi sarvaiva tAdRzI tadA kAciditi na vAcyam, yogyagrahaNena ca na kiJcidityAha-kAcid iti| tuH vyutpannasaMketapratIterbAlapratIti bhedavatImAha / kasya sadRzI saMbhavatItyAha-yatheti / bAlaka ityalpArthe kan / yadyabhilApasaMsaSTAbhAseti kRte'pi tathAbhUtAyAH pratIteH saMgrahaH, kRtaM tarhi yogyagrahaNenetyAha-tatreti / tayormadhye'vyutpannasaMketasya yA sAna saMgRhyate / kadA tu sNgRhytetyaah-abhilaapeti| arthapradarzanatvAdasyAbhilApaMsaMsRSTAbhAsA pratItiH kalpanetyuktau vacane satItyarthaH / itinokterAkAraH kathitaH / asati tAvadayaM dossH| yadi satyapi yogyagrahaNe tadasaMgrahastathApi kiM tenetyAhayogyeti / turakaraNAvasthAyA vizeSamAha / na kevalaM tatsaMsRSTAbhAsetyapizabdaH / tathAvidhabAlasya ca klpnaa'numaansiddhaa| tena sA'vazyaM grAhyeti bhAvaH / kathaM pUnaryogyagrahaNena tasyAH saMgraha ityaah-ydypiiti| nipAtasamudAyo'yaM vizeSAbhidhAnArthAbhyapagame sarvatra / ahni jAtaM janmAsyeti tthaa| ahni vA jAta utpanna iti tathA / aharjAtasyaitadaharjAtasyeti draSTavyam / yadyevaM vyutpannasaGketasya sA kathaM saGagRhyata ityAha-yA ceti / ca pUrvApekSayA smuccye| yadi sA tatsaMsargayogyA na syAtkathaM tatsaMsargamanubhavediti bhAvaH / yata evaM tasmAt / - nanu pratItapratibhAsasya tatsaMsargAnubhavAnyathAnupapattyA yogyatA klpniiyaa| na ca bAlakalpanAyA abhilApasaMsargo'sti, saGketAvyutpatteH / tatkathaM yogyatA kalpyatAmityabhisandhinA asatItyAdinA pUrvapakSamutthApayati / evaM codayitvA'numAnataH sA siddhayatIti manvAnaH sAdhanamAha-aniyateti / pratiniyatAkAratvAbhAvAdityarthaH / prakaraNApanne sAdhye hetau cAbhihite sukaraH sAdhanaprayoga iti prayogaM na jgau| evamuttaratrApi hetumAtrAbhidhAne' syAyamabhiprAyaH pratyetavyaH / prayogastvevamiha karttavyaH----yo'niyatapratibhAso vikalpaH, sa . zabdasaMsargayogyo yathAcchAtravikalpaH / aniyatapratibhAsazca bAlavikalpa iti bhavatyeva prayogaH / kevalamidamatra nirUpyatAm / bAlasya vikalpa eva kutaH siddho yenedamuttarANi caitadaGgAni 'sAdhanAni nA[22a]zrayAsiddhAni syuriti ? naiSadoSaH / anumAnasiddhaM vikalpaM dharmiNaM kRtvA'mISAmupAdAnasyAbhipretatvAt / tatpunaranumAnamanena sujJAtatvAnnopanyastamiti veditavyam / evaM tad draSTavyam-yA niyamavatI pravRttiH kvacitprANinaH, sA vikalpapUrvikA / yathA vyutpannasaGaketavyavahArasyAnnAdiviSayA pravRttiH / niyamavatI ca taditaraparihAreNa stanAdau pravRttirbAlakasyeti kAryahetuH / sA ca tAdRzI pravRttiH pratyakSAdhigateti svasiddhau na pramANAntaraM yogyatvAvasitiH C. D. B. 2 nana ca vikalpajJAnasyAnivatapratibhAsitvameva na siddhama-Ti0 .. . Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH prtyksspricchedH| . kutaH punaretadvikalponniotpadyata iti ? 'arthasaMnidhinirapekSatvAt / bAlo'pi hi' yAvad dRzyamAnaM stanaM 'sa evAyam' iti pUrvadRSTatvena na pratyavamRzati tAvannoparatarudito prayojayati / na punaranena bAlo'pi hItyAdinA vikalpasAdhanamupanyastamiti mantavyam, yathA'nyAkhyAtam, arthasannidhinirapekSatvasiddhipradarzanonmukhatvAttasya granthasyeti / nanu ca parokSatvAttasyAniyatapratibhAsatvasaMdehe sandigdhAsiddho'yaM heturiti / AhaaniyatapratibhAsatvaM ca-iti / co yasmAdityasminnarthe / pratibhAsasya jJAnAkArasya niyamaHarthAkAra evAyaM zabdAkAra eva vA, rUpAkAra evAyaM rasAkAra eva vetyAtmako vA tasya heturjanakaH tasmAd / abhAvAdanutpAdAt / bhavanaM bhAva utpAdastanniSedhAd abhAvo'nutpAda ev| pratibhAsaniyamahetorabhAvAd-avidyamAnatvAditi vyAkhyAne tu yathAzrati vyadhikaraNAsiddho hetuH syAt / anyathA hetuvacane tu kriyamANe tatrArthe heturanabhihita eva syAt / sAdhanasvarUpamAtrakathane cAtra dharmottarasya zailI lakSyate / kutaH punaretad vikalpo'rthAnotpadyata iti ca pUrvapakSaH sUtthAno na syAt / mRtvA zIrvA yathA kathaMcit sarvasyAsya samarthane ca vakturakauzalaM syAditi / nana pratibhAsaniyamaheturyaH kazcana / sa ca tatra bhaviSyati / atha viziSTaH / / vaktavyastadA'sau yataH sakAzAdanutpAdAttathAtvaM jJAtavyamityAha-grAhya iti / yadyartha ityeva kriyeta tadendriyamapyartho jJAnaM janayatIti tasyApyAkAraniyAmakatvaM syAt / na cApoddhAradvAreNa tasyAkAravizeSahetutvaM vyavasthApitam, api tu viSayagrahaNapratiniyamahetutvamiti grAhyagrahaNam / grAhya AlambanaH / yadyevaM grAhya ityevaastu| apohasyApi grAhyatA'sti / na cA'sau pratibhAsaniyamahetuH / atastannivRttyarthamartho'rthakriyAsamartha iti kRtam / kuryAt kartu zaknoti / apoddhAreNa tatraiva tacchakteravadhRtatvAt / atra nidarzanaM yatheti / niyatapratibhAsamiti zabdAkAraparihAreNAkAradhAryeva rasAkAraparihAreNa rUpAkAradhAryeva ceti / yadyevaM bAlavikalpo'pi arthAdevotpatsyate, tato niyatapratibhAso bhaviSyatItyAzaGakya pUrvoktameva prasaGgena smArayati-vikalpeti / turudAhRtAd vijJAnaM bhinatti / evaM tu prayogaH kAryaH--yadarthAnotpadyate jJAnaM tanniyata ratibhAsaM na bhavati / yathA vyutpannavyavahArasyAtItAdismaraNam, rUparasAdisaGkalanAjJAnaM vaa| notpadyate cA[22b]rthAd bAlakasya vikalpa iti byApakAnupalabdhiH / nanu bAlavikalpasya parokSatvAt tata utpattiranutpattirvA na zakyate nizcetum / ato'yaM sandigdhAsiddho heturityabhipretya codayati kuta iti sAmAnyahetoH praznaH / punariti vizeSasya / vidoktyA cAyaM kSepe kimaH prayogaH / tena na kutshciddhetoridmityrthH| hetumAha-artheti / evaM tu prayoga: karaNIyaH-yajjJAnaM svotpattAvarthasannidhinirapekSaM tadarthAnotpadyate / yathA vyatpannasatasya ciranaSTavastuviSayaM vijnyaanm| arthasannidhinirapekSaM ca bAlavikalpavijJAnamiti viruddhavyAptopalabdhiH / asiddhimasyAH parihartu bhUmikAM racayannAha-bAlo'pi hi-ityaadi| 1 uttaramAha-Ti. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.5.] . - kalpanAlakSaNam / / mukhamarpayati stne| pUrvadRSTAparadRSTaM cArthamekIkurvad vijJAnamasaMnihitaviSayam, pUrvadRSTasyAsaMnihitatvAt / asaMnihitaviSayaM cArthanirapekSam / anapekSaM ca pratibhAsaniyamahetorabhAvAdaniyatapratibhAsam / tAdRzaM cAbhilApasaMsargayogyam / na kevalaM vyutpanna ityapizabdaH / hiryasmAt / yAvaditi nipaato'vdhau| pUrvadaSTatvaM pUrvadarzanaviSayatvam / tena yo mayA pUrva kSatpratighAtahetutvena pratipannaH sa evA'yamiti pratyavamarSasya ruupmaacsstte| na pratyavamazati na prtybhijaanaati| taavditypyvdhau| uparataM ruditaM yasmAt sa tathA sannArpayati / sarvaireva svasaMtatAvevamAdivyavahArasya dRssttdRshymaanyorekiikrnnkaarnntvenaavgttvaadevmucyte| tasyaiva cAnyatra loSTAdau Dhaukite'pi tathA'darzanAcca / nanu bAlasya karaNAnAmapATavAt saMketAgrahaNAcca nAntarjalpAkAropi zabdaH saMbhavati / saMbhave vA yogyagrahaNAnarthakyam / tatkathamevaM yAvanna pratyavamRzati-ityucyate ? ucyate / anayaiva hi bhaGgayA asti sA kAcid dRSTadRzyamAnayorekIkaraNAvasthA yA tatra nimittamiti prtipaadyte| sA ca zabdena pratipAdyamAnA abhyastenAmunA zabdena prtipaadyte| na punarevamevAsau prtyvmRshtiityucyte| nanu dvitIyAdidarzanakAle bhavatu pUrvadRSTAparadRSTayorekIkaraNena mukhArpaNam, bhUmipAtAnantaraM tu katham ? na khalu stanamadrAkSId asau yena dRSTena dRzyamAnamekIkRtyArpayet / tadA tu janmAntarAnubhavAditi bruum| tatrApi janmani janmAntarAnubhavabalAt / na cAdimAn saMsAra iti kA kSatiH ? zabdAkAro'pi tatrAstyeva / tat kimanena yogyagrahaNasaphalIkaraNaprayAseneti cet / astu tatra janmAntarAbhyAsAt saMmUcchitaH zabdAkAraH, mA ca bhUt sarvathA pazcAvyutpatsyamAnena viziSTena zabdena saMsRSTArthapratibhAsaH, na bhavati tasya vikalpapratyaya ityucyate / sa evAyamiti pUrvadRSTatvena stanaM prtyvmRshtu| kimata ityAha-pUrvadRSTeti / pUrvadRSTaM cAparadRSTaM ceti dvndvaikvdbhaavH| co'vadhAraNe kurvadityasmAtparo draSTavyaH / hetau kA zatRpratyayaH / tenAyamarthaH-yasmAtpUrvadRSTAparadRSTamekIkarotyeva tasmAdasannihitaviSayamiti / tathA kurvadapi kathamasannihitaviSayamityAha-pUrvadRSTatvasya'-iti / ayamAzayaH--pUrvadarzanaviSayatvaM pUrvadRSTatvamucyate / nivRtte ca pUrvadarzane pUrvadarzanaviSayatvaM vastuno nAsti / taduttarakAlabhAvinA jJAnena pUrvajJAnaviSa[23a]yatvamasannihitameva vastuno dRzyata iti / bhavatvasannihitaviSayam, 'arthasannidhinirapekSaM tu kathaM siddhamityAha-asannihiteti / co yasmAt / asannihitaviSayamarthasannidhinirapekSama / anenArthasannidhinirapekSatve'rthasannidhinirapekSatvaM hetumAha / IdRzastu prayogo jJAtavyaH ---yadasannihitaviSayaM jJAnaM tadarthasannidhinirapekSam , yathA'tItAnAgataviSayo'smadAdivikalpaH / pUrvadRSTatvena pratyabhijJAnAcca bAlavijJAnamasannihitaviSayamiti svabhAvaH / samprati ziSyANAM sukhapratipathaM yathottarottarasya hetoH siddhau pUrvapUrvasya hetoH siddhirbhavati tathA darzayati-anapekSaM ca-iti / 1. dharmottare sarvapratiSu 'pUrvadRSTasya' iti pAThaH-saM0 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.5. indriyavijJAnaM tu saMnihitArtha mAtragrAhitvAdarthasApekSam / arthasya ca prtibhaasniymhetutvaaniytprtibhaasm| tato nAbhilApasaMsargayogyam / / . ata eva svalakSaNasyApi vAcyavAcakabhAvamabhyupagamya tadavikalpakatvamucyate / yadyapi hi svalakSaNameva. vAcyaM vAcakaM ca bhavet tathApi abhilApasaMsRSTArtha vijJAnaM savikalpakam / na cendriyavijJAnam arthena niyamitapratibhAsatvAda abhilApasaMsargayogyapratibhAsaM bhavatIti nirvikalpakam / zrotrajJAnaM tahi zabdasvalakSaNagrAhi zabdasvalakSaNaM ca kiMcidvAcyaM kiMcidvAcakamityabhilApasaMsargayogyapratibhAsaM syAt / tathA ca savikalpakaM syAt / - naiSa doSaH / satyapi svalakSaNasya vAcyavAcakabhAve saMketakAladRSTatvena gRhyamANaM nana kimaniyatapratibhAsatve sAdhye'rthanirapekSatvaM heturyena tathA sadaniyatapratibhAsamityucyate / pratibhAsaniyamahetoriti ca madhyavartI ca granthaH kathaM neyaH ? ucyte| nAyamanapekSamityAdirekavAkyatayA neyaH / kiM tarhi ? vAkyabhedo'tra karttavyaH / tatra co yasmAta / anapekSamarthasannidhinirapekSaM satpratibhAsaniyamahetoranutpannamiti pratibhAsaniyamahetorabhAvAdityasya sAmarthyAd vAkyabhedaM kRtvaa| tataH pratibhAsaniyamahetorabhAvAdanutpAdAdaniyatapratibhAsamiti yojanIyam / tAdRzamityaniyatapratibhAsam / co vaktavyamityetadityasminnarthe / ... sarvametadindriyajJAne'pi para: kadAcidAzaGkayediti tannirAsArthamAha-indriyeti / varvikalpajJAnaM vizinaSTi / tato niyatapratibhAsatvAt / ___ iha pUrvavyAkhyAtRbhiH "asAmarthyavaiyarthyAbhyAM svalakSaNasya saGketayitumazakyatvAdavAcyavAcakatvam / avAcyAvAcakasvalakSaNagrAhitvAccendriyajJAnamavikalpakamiti" vyAkhyAtam / taccAvadyam, anyathA'pyavikalpatvasya susAdhatvAt, kimanyApohAnayanenAprakRteneti manyamAna Aha-ata eva-iti / yasmAdindriyajJAnaM niyatapratibhAsam-ata eva asmAdeva hetoH / svalakSaNaM vakSyamANalakSaNam / apirvdhaarnne| vAcyagrahaNe kathamavikalpakamityAha-yadyapi hi-iti / yadyapi hIti nipAtasamudAyo 'yadi nAma'zabdasyArthe vrtte| hirvAkyAlaGkAro vA / abhilApasaMsaSTArthaM sad vijJAnaM vikalpakaM bhavati / evaM bruvato'yaM bhAva:-koSThazaddhayA vAcyamasta svalakSaNa tathApi tadindriyajJAnaM kevalameva svalakSaNamAtmanyAdarzayati / na tu vAcakamapIti kathamabhilApasaMsRSTArthapratibhAsatvaM vikalpakatvamAtmasAt kuryaaditi| saMnihitamAtragrA0 A.P. H. E. N. 2 indriyavijJAnam-Ti0 / etasya indriyagrAhiNo jJAnasya-Ti. 4 vAcyavAcakabhAvasadbhAvepi abhilApasaMsRSTArtha sad vijJAnaM savikalpakam , anyathA nirvikalpakamityartha:-Ti0 5 zrotravijJAnaM B. D. N. tahi sva. B. 7 zabdAdikaM ghaTAdikaM vA-Ti. ' nAsti 'ca' A. P. H. E. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.5.] . kalpanAlakSaNam / svalakSaNaM vAcyaM vAcakaM ca gRhItaM syAt / na ca saMketakAlabhAvi darzanaviSayatvaM vastunaH saMpratyasti / yathA hi saMketakAlabhAvi darzanama'dyaniruddhama, tadvat tadviSayatvamapi' arthasyAca naasti| tataH pUrvakAladaSTatvamapazyacchotrajJAnaM na vAcyavAcakabhAvanAhi / __ anenaiva nyAyena yogijJAnamapi sakalazabdArthAvabhAsitvepi saMketakAladRSTatvAgrahaNAnirvikalpakam // bhavatu rUpAdyAlambanamindriyajJAnam, vAcakasyApratibhAsAd vAcyasyaiva pratibhAsAdavikalpakam / yatpunaretavayapratibhAsIndriyajJAnaM tad dvayapratibhAsAd vikalpakaM prAptamityabhipretya codayati-zrotreti / tahirakSamAyAm / sarvamindriyajJAnamavikalpakamiti na kSamyata etadityarthaH / zrotrajJAnamabhilApasaMsargayogyapratibhAsaM syAditi sambandhaH / kimbhUtaM ? shbdsvlkssnngraahi| hetubhAvenAsya vizeSaNatvAt zabdasvalakSaNagrAhitvAdityarthaH / zabdagrAhiNo'pi vAcyAgrahaNe kathaM tathAtvamityAha-zabdeti[23b] / co yasmAt / kiJcid vAcakaM kiJcid vAcyam / yathA 'taraptamapau ghaH[pANini-1.1.22] ityAdi buddhistham / itistasmAt / astu tathApratibhAsaM kimata ityAha tathA ceti / tathA ca sati tasmizcoktaprakAre sati / evaM caitad draSTavyamyadaikena taraptamapau saMjJinAvuccAryete tadaiva ca kathaJcidanyena 'ghaH' iti saMjJoccAryate / tadA tadvitayamekena zrotrajJAnena pratiyataH puMsaH zrotradhIvikalpikA prasajyateti / kathaM tarhi naiSa doSa ityaah-stypiiti| co yasmAt tadevedaM yanmayA saMketakAlatvena gRhyamANaM tathA gRhItaM bhavati / yadyevamastu saketakAladRSTatvena grahaNamityAha-na ceti / co'vadhAraNe hetau vaa| darzanaviSayatvamiti bruvan pUrvadRSTatvazabdasyArthamAha / kathaM nAstItyAha- yatheti / hirysmaadrthe|| arthasyeti samprati dRzyamAnasya / tadbhAve nigaDAkarSaNanyAyena prAktanadarzanasyApi sthitiH prasajyateti bhaavH| mA grahIta saMketakAladRSTatvaM tayorgahyamANayoH saMjJAsaMjJibhUtayoH zabdayostathApi kathaM na vAcyavAcakabhAvagrAhi tajjJAnamityAzaGkayopasaMharannAha-tata iti / yataH saMketakAlatvena gRhyamANaM vAcyaM vAcakaM ca gRhItaM bhavati tataH kAraNAt zrotravijJAnaM na vAcyavAcakabhAvagrAhi / bhavatu tathAgRhyamANasya svalakSaNasya tathAtvam / kimata: ? etatpunarenaM tathaiva grahISyatItyAhapUrveti / hetau zaturvidhAnAt pUrvakAladRSTatvAgrahaNAdityarthaH / syAdetat-saMketadRSTatvenApi na grahISyate'rthaH zabdo vA / atha ca viziSTavAcakavAcakatvena viziSTArthavAcakatvena ca grahISyata iti / asdett| evaM hi avatedamabhipretamayena jJAnena yo'rthaH saMketakAlopalabdho yacchabdasaMsagiNA rUpeNa naikIkriyate, na sa tena tacchandavAcyo gRhyte| yathA gojJAnena saGketakAlopalabdhAzvazabdasaMsargiNA'zvarUpeNa sahakatvenApratIyamAno gau zvazabdavAcyo gRhyate / zrotrajJAnena saMketakAlopalabdhaghazabdasaMsargiNA ca rUpeNa nakIkriyate ca tadA taraptamapAviti vyApakAnupalabdhiH / tathA yena jJAnena yaH zabdaH . . . grahaNakAle-Ti0 .. zrotravijJAnaM-B.D. N. smaryamANasaMketasya-Ti0 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1.6.. prathamaH prtyksspricchedH| tayA rahitaM timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdhanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSam // 6 // tayA kalpanayA kalpanAsvabhAvena rahitaM zUnyaM sajjJAnaM yadabhrAntaM tat pratyakSam iti pareNa smbndhH| kalpanApoDhatvAbhrAntatve parasparasApekSe pratyakSalakSaNam, na pratyekamiti darzayituM tayA rahitaM yadabhrAntaM tat pratyakSamiti lakSaNayoH parasparasApekSayoH pratyakSaviSayatvaM dshitmiti|| saGkatakAladRSTayadarthasaMsargiNA rUpeNa naikrIkriyate, na tenAsau tadarthavAcako gRhyte| yathA gozabdajJAnena saGketakAlopalabdhAzvArthasaMsargiNAzvazabdena sahakatvenApratIyamAno gozabdo nAzvArthavAcako gRhyte| zrotrajJAnena saGketadRSTataraptamabarthasaMsargiNA rUpeNa naikIkriyate ca tadA ghazabda iti saiva asiddhiranubhavena niraakRtaa| vAstavasambandhanirAkaraNAcca vyAptiH siddheti / yadA tu pUrvadRSTatvena graho'sti tadA tajjJAnamabhilApasaMsRSTArthapratibhA sad vikalparUpameveti sarvamavadAtam / zrotrajJAne yathA'bhilApasaMsargayogyapratibhAsatvaM coditaM tathA yogijJAne'pi codayituM zakyamiti tatrApyamameva parihAramatidizannAha-aneneti / yajjJAnaM saGketakAlaviSayatvaM gRhyamANasya na gRhNAti, na tad vAcyavAcakabhAvagrAhItyanena nyAyena yuktyA yogijJAnaM vakSyamANalakSaNaM sakalazabdArthAvabhAsitve satyapi nirvikalpakam / .. nanu cAnyasya vAcyavAcakabhAvagrAhiNo jJAnasyAstu nirvikalpakatvam, asya tu sarvazabdArthagrAhiNaH kathaM tathAtvamityAha-saMketeti / tathA'grahaNamuktena nyAyena yoginaM pratyapi pUrvadarzanaviSayatvasyAsattvAditi bhAvaH // tayA rahitamityAcAyiM vivaraNaM vyaac[24a]sstte-tyti| nana vikalpe'pi vikalpAntaraM nAsti / tatastasyApi kalpanApoDhatvaM kiM na bhavati? atha kalpanayA rahitamiti yanna vikalpyate ityucyte| tadapi kalpanApoDhamityanenaivAkAreNa vikalpyata iti kathametaducyata iti pazyan kalpanayA rahitamityasya vivakSitamarthamAha-kalpanAsvabhAveneti / kalpanAyAH svabhAvo'bhilApasaMsargayogyapratibhAsatvam, tena / yathA viSANI kakudmAna prAntevAladhiriti viSANAdimatA(to) viSANAdInyeva gotvaliGgAni vyapadizyante / tadvat kalpanAkhyena dharmiNA dharmo'bhilApasaMsargayogyapratibhAsatvAkhyo niddiSTa iti darzayati / ata eva cAcAryadignAgIyapratyakSalakSaNe kalpanApoDhatvAkhye yaduddyotakaracodyamihaiva pUrvamupadarzitaM tatkhalu dharmakIticodyasadazamiti sthitam / pareNeti paradezasthitena tadanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSamityanena / abhrAntagrahaNasyaiva tad vivaraNamiti abhrAntagrahaNamiha / dUrasthitena sambandhakaraNe kimprayojanamityAha-kalpanApor3heti / militayoranayostallakSaNatvAt pratyakSalakSaNamityekavacanena nirdezaH / itinA darzanIyasya rUpamAha / kathaM parasparasApekSatetyAha-tayA rahitaM yadabhrAntaM tatpratyakSa vyavaharttavyamiti zeSaH / itItyAdinaiva copasaMharati / yasmAdevamitistasmAt / 1 sUtreNa-Ti0 / pareNa sUtreNa saM0 B. 2 draSTavyamiti adhyAhAra:-Ti. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: pratyakSalakSaNam / timiram akSNoviplavaH / indriyagatamidaM vibhramakAraNam / AzubhramaNam alAtAdeH / mandaM hi bhramyamANe'lAtAdau na cakrabhrAntirutpadyate / tadartham AzugrahaNena vizeSyate bhramaNam / etacca viSayagataM vibhramakAraNam / nAvA gamanaM nauyAnam / gacchantyAM nAvi sthitasya gacchavakSAdibhrAntirutpadyate iti yAnagrahaNam / etacca bAhyAzrayasthita vibhramakAraNam / saMkSobho vAtapittazleSmaNAm / vAtAdiSa hi kSobhaM gateSu jvalitasta3. mbhAdibhrAntirutpadyate etaccAdhyAtmagataM vibhramakAraNam / sarvaireva ca vibhramakAraNarindriyaviSayabAhyAdhyAtmikAzrayagatairindriyameva vikartavyam / avikRte indriye indriya bhrAntyayogAt / ete saMkSobhaparyantA Adayo yeSAM te tathoktAH / AdigrahaNena kAcakAmalAdaya indriyasthA gRhynte| AzunayanAnayanAdayo viSayasthAH / AzunayanAnayane hi kAryamANe'lAte 'gnivarNadaNDAbhAsA bhrAntirbhavati / hastiyAnAdayo bAhyAzrayasthAH, gADhamarmaprahArAdaya AdhyAtmikAzrayasthA vibhramahetavo gRhyante / / tairanAhito vibhramo yasmiMstathAvidhaM jJAnaM pratyakSam // pratyakSaviSayatvaM darzitamante pratyakSagrahaNasAmarthyAt / / timiramaNaviplavahetutvAd viplvH| indriyagatamindriyAzritam / vibhramasya bhrAntatvasya kAraNaM sAkSAt kaarnntven| alAtaM vidagdhakASTham / AzugrahaNasya phalamAhamandam iti / yadyapi mandaM bhramyamANasyAlAtasya vibhramakAraNatvAdarzanAdAzu bhramaNaM labhyate, tathApi zAstrakRtA svakIyavacanAkauzalaparihArArthamAzugrahaNaM kRtamityavaseyam / pUrvasmAdetadbhedena kathamuktamityAha-etad iti / co ysmaadrthe| AzugrahaNena nauyAnamapi vizeSaNIyam / mandaM hi gacchantyAM nAvi na gacchavRkSAdidarzanaM bhavatItyanubhavasiddhametat / itihetau| etat kasmAt pRthaguktamityAha etacceti / co yasmAt / saMkSobha upacayaH / prakopa iti yAvat / sa keSAmityAkAGakSAyAmAha-vAteti / nAsau vibhrmkaarnnmityaashngkaampnudnnaah-vaataadissu-iti| hiryasmAt / kSobhaM prakopaM gateSu saMkSubdheSviti yAvat / __syAdetat-astu timirasyendriyopaghAtahetukatvAd bhrAntajJAnahetutvam / nauyAnAdInAM tu kathaM satsvapi teSu tdvsthtvaadindriysyetyaah-srvaireveti| indriyagatasya timirAderindriyavikAratvena sammatasyApyupAdAnaM dRSTAntArtham / tenAyamartha:-yathendriyagataM timirAdIndriya vikurvad vibhramahetuH, tathA anyairapi tadvikurvadbhireva vibhramahetubhirbhAvyamiti / . kasmAtpUnaramIbhirindriyavikAro'vazyakarttavya ityAha-avikRta ityAdi / etaduktaM bhavati / tadvikAravikAritvAdAzrayAzcakSurAdaya iti / prayoga[24b]stvevaM kartavyaH / yadi 2 mandaM bhramya A. mandaM hi bhrAmya C. D. B. N. .jvalitarUpasta0 BD 4 0dhyAtmikaM bhrAntikA BD.. ... .. . 'jJAnasya-Ti0; avikRte indriye bhrAntyayogAt-B 6 nayane kArya BDN 70lAtAdau-A. P. H. N etaira0 BD.. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.7. .... tadevaM lakSaNamAkhyAya 'yairindriyameva draSTra kalpitaM mAnasapratyakSalakSaNe ca doSa udbhAvitaH, svasaMvedanaM ca nAbhyupagatam, yogijJAnaM ca; teSAM vipratipattinirA karaNArtha prakArabhedaM pratyakSasya barzayannAha tat caturvidham // 7 // tat caturvidhamiti // indriyajJAnam // 8 // indriyasya jJAnam indriyjnyaanm| indriyAzritaM yat tat pratyakSam / ndriyajabhramakAraNaM tadindriyaM vikarotyeva yathA timiraadi| indriyajabhramakAraNaM ca nauyAnAdIti svabhAvahetuH / evaMvidhasya jJAnasya bhramarUpatvaM bAdhavazAdavasitamindriyAnvayavyatirekAnuvidhAnaccendriyajatvam / tathAbhUtavibhramakAraNatvaM ca nauyAnAdeH svAnvayavyatirekAnavi nAt siddham / vyAptirapi timirAdau drshitaa| ayameva prayogo darpaNAdiSvapIndriyajabhramanimitteSu draSTavyaH / upayuktakAtsnyaM vA'yaM sarvazabdaH pravartanIyaH / eta ityAdi vibhramahetavo gRhAnta ityantaM subodham / kevalaM paryanto'nto vAcyaH / kAco'kSivikArahetU rogvishessH| kAmaloca(lo'tra) nayanavadanAdivikArakAraNaM vyAdhivizeSa eveti draSTavyam / tairanAhito vibhramo yasminniti vigRhNastripadaM bahubIhiM darzayati / anAhito vibhramo yasmistattatheti prasAdhya teSAmanAhitavibhrama iti SaSThItatpuruSaH kAryaH / idantvarthakathanamiti boddhavyam / yo hi tairanAhitavibhramaH sa teSAM bhavatIti / jJAnAdhikAreNa. lakSaNavidhAnAllabdhaM jJAnam, tena jJAnamityaktam // sampratyAcAryasyAvAntarapratyakSabhedavyutpAdane nimittaM darzayannAha-tadevamiti / nipAtasamudAyazcAyamuktena prakAreNetyasyArthe vrtte| yairiti pratyeka yojanIyam / yaiH svyuuthyairvebhaassikH| yadi jJAnaM draSTra syAt, tasyApratighatvAt vyavahitamapi gRhaNIyAt / tataH "cakSuH pazyati rUpANi" ityAdivAdibhirindriyameva draSTra kalpitam / yairmImAMsakairAcAryadignAgIye mAnasapratyakSalakSaNe gahItagrAhitvalakSaNo'prAmANyanimittaM doSa udbhAvitaH / lakSaNagrahaNasyopalakSaNatvAt mAnasapratyakSAbhyupagame'pi yo doSo'ndhabadhirAdyabhAvalakSaNaH so'pi draSTavyaH / yaizcamImAMsakaH kumArilamatAnusArabhirnaiyAyikavaizeSikazca svAtmani kriyAvirodhena svasaMvedanaM nAbhyupagatam / yaizca cArvAkamImAMsakoMgina eva na sambhavanti, kutasteSAM jJAnamiti vAdibhiryogijJAnaM ca nAbhyupagatamiti vrtte| trayo'pi cakArA vaktavyAntaraM samuccinvanti / teSAmamISAM tatra tatra yA vimatistanirAkaraNArtha pratyakSasyoktalakSaNasya prakAro vizeSastasya bhedaM nAnAtvam, avAntarajAtibhedamiti yAvat / taditi pratyakSaM caturvidhaM catuSprakAram // tatrakaM tAvadindriyajJAnamuktaM vyAcakSANa Aha-indriyasyeti / jJAyate'neneti jJAnam, 'vaibhASika:-Ti0 2 nirAsArtham-BCD Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasapratyakSam / 57 1.9. ] - mAnasa'pratyakSa paryo doSa udbhAvitastaM nirAkartuM mAnasapratyakSalakSaNamAhasvaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tanmanovijJAnam // 6 // indriyaM ca tajjJAnaM ceti kRtvA zakyamindriyajJAnamiti vaktum, tatkathaM vipratipattinirAkRtetyAzaGkAmapAkartum indriyajJAnamityatrAcAryasyendriyasya jJAnamiti SaSThItatpuruSo vivakSita iti darzayatIndriyasya jJAnamiti / yadindriyeNa janyate tadindrayasya bhavatIti bhAvaH / nanu cendriyAnumAnamapi kAryaprabhavaM bhavatIndriyasya jJAnam / tatastasyApi pratyakSatvaM prAptamityAha---indriyAzritamiti / AzritaM janyatayA tasmin satyeva bhAvAt / na cendriyAnu[25a]mAnamindriyeNa sAkSAjjanyate, yena tasya pratyakSatvaM syAditi bhAvaH / anekahetutve'pi jJAnasyandriyeNa vyapadezo'sAdhAraNatvAttasyeti draSTavyam / indriyasya jJAnaM pratyakSamiti kathayatA nendriyasya draSTatvamiti darzitam / tato vipratipattinirAkRtA / nanu indriyajJAnasya draSTutve tasyApratighatvAd vyavahitasyApi grahaNaM prasajyeteti tairukto doSaH / sa kathaM parihRto yena vipratipattinirAkRteti cet / ayamAzayaH-na jJAnaM gatvA gatvA'rthaM gRhNAti, yena gamanavibandhAbhAvAt, vyavahitamapi gRhNIyAt / kintarhi ? yadAkAramutpadyate tad gRhNAtItyucyate / na cAyogyadezastho'rthastatsvarUpako'nvayavyatirekAbhyAM vijnyaatH| tatkathaM tasya tena graha iti sujJAnametaditi kimatropapattyAbhihitayeti ? indriyajJAnaM pratyakSamindriyAdisAmagrIjanyajJAnaM pratyakSam, ekasya janakatvavirodhAt / nAjJAnamityarthAt / ..... evaM ca darzayatA vArtikakAreNa "yadvendriyaM pramANaM syAt tasya vArthena saMgatiH"[zlokavA0 4-60] ityAdi vacanAttasyApi yA pratyakSapramANatA mImAMsakAdibhirabhyupagatA sA nirastA veditvyaa.| tathAhi-prApakaM pramANaM bhavet / nAnyat / prApakatvaM ca pravartakatvenA[vyavadhAnena nAnyathA / * pravartakatvaM cAdhigamAtmakatvena, naanythaa| na ca tasya tathAtvamasti / adhigamopagamena pravartakatve ca naiva vyavadhIyate / yatazcAvyavadhAnena pravRttiH sa eva pravartakatvAt pramANaM yuktam / tacca jnyaanmev| taduktam, "dhIpramANatA, pravRttestatpradhAnatvAddheyopAdeyava- stuni" [pramANavA0 1.5] iti / __ yadvA pramAyAH karaNAt pramANam / pramA ca nIlasyeyaM na pItasyeti viziSTenavAdhi. karaNenAvacchinnA pratIyata iti tatkaraNaM bhavitumarhati / yata iyamavyavadhAnA tAdUpyeNa vyavasthA labhate / indriyArthasannikarSAdizca nIlapItAdi........"sya bhedavyavasthAGgam / svabhedena kriyAbhedanibandhanaM ca karaNaM tato jJAnAtmakameva sArUpyamadhigatikriyAbhedavyavasthAGgaM pramANaM yujyata iti / dvayI ceyaM vidhA'nyatrAcAryeNa vipaJciteti nehocyate, prAjJajanAdhikAreNAsya prakaraNasya prArambhAt / diGamAtra tuktamiti / mAnase ca pratya0 B.D. 2 parairdoSa0 D / aspaSTam-saM0 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.9. sva AtmIyo viSaya indriya jJAnasya tasya anantara:-na vidyate'ntaramasyeti / antaraM 3ca vyavadhAnaM vishessshcocyte| tatazcAntare pratiSiddha samAnajAtIyo dvitIyakSaNabhAvyupAdeyakSaNa indriyavijJAnaviSayasya gRhyte| tathA ca sati indriya jJAnaviSayakSaNAduttarakSaNa ekasaMtAnAntarbhUto gRhItaH / sa sahakArI yasyendriyajJAnasya" tat tathoktam / dvividhazca sahakArIparasparopakArI ekakAryakArI ca / iha ca kSaNike vastunyatizayAdhAnAdhyogAdekakAryakAritvena sahakArI gRhyte| nanu caturvidhapratyakSAbhighAne nimittamuktameva dharmottareNa tatkathaM tadeva mAnasetyAdinA punarAcaSTe / athAcAryasya catuSTayAbhidhAne nimittaM yadAsIt buddhisthaM tatprAguktam , tadeva tu yathAyogaM pratyakSavyaktivizeSAbhidhAne'bhidhAnIyamiti / tarhi yairindriyaM draSTra kalpitaM tannirAka- . raNArthamAha-indriyajJAnamiti, tathA'nyatrApi svasaMvedanAdau tattannimittamanena kinnoktam ? tadatrApi mAnasaM vyAkhyAtumAheti vaktuM yuktamiti / satyametat / kevalaM mAnasasya pratyakSasyAzakyanizcayatvenAvyavahArAGgatvAtparoktadoSanirAkaraNamAtramevAsya lakSaNAkhyAte nimittaM nAnya-. diti pratipAdayitumuktameva nimittamanUditamiti na kiJcidavadyam / athendriyajJAnasyApi lakSaNa[25b]manyeSAmiva kiM noktam ? noktam / tallakSaNavipratipattyabhAvAt / indriyajJAnamiti nigadenaiva vyAkhyAtatvAcceti / syAnmatam / abhimataM caturvidhaM pratyakSaM darzayitavyam / taccaikadA vaktumazakyatvAt, krameNa vcniiym| kramazcabaMvidho'stvanyAdRzo vA kimatrAdareNeti indriyajJAnAdirIdRzaH kramaH kRtH| athAnyadapyasya nimittamastIti ? anyadapyastItyucyate / tathAhi sarvasya sarvavyavahArAGgamindriyajJAnamiti tadAdito'bhihitam / tenaivendriyajJAnena tathAbhUtena mAnasaM janyata iti tadanu mAnasaM vyAkhyAtam / tasya pazcAtpratyAtmavedyatayA'stitvena zakyanizcayatayA ca svasaMvedanamuditam / tataH sarvajJajJAnasya sAmagrImAtrapradarzanatayA'ntimapuruSArthatayA cAnte yogijJAnamupadarzitamiti / sva ityAdinA svaviSayetyAdilakSaNaM vyAcaSTe / tacca tattathoktamityetadantaM sugamam / nanvanupakArakasya sahakAritve'tiprasaGgAd upakAriNA sahakAriNA bhAvyam / samasamayayozcopakAryopakArakabhAvAbhAvAt kathamasau viSayakSaNastasya sahakArItyAzaGakyAha-dvividhazce ti / co yasmAt / dvividho dviprakAraH sahakaraNazIlo bhAvaH / kathaM dvaividhymityaahprspretyaadi| parasparopakAritayA ca sahakAritvamekatvAdhyavasAyAdhInaM santAnagatamamukhyam / mukhyaM tu ekaarthkriyaakaaritven| yadi dvaividhye'pi prAktanasya grahaNaM tadA tadavastho doSa ityAha-iheti / iha mAnasakriyAyAm / co'vdhaarnne| ekArthakriyAkAritvenetyasmAt paro draSTavyaH / sahakArI hi gRhyate viSayakSaNa iti prakaraNAdavaseyam / pUrva kasmAn na gRhyata 1 indriyavijJAna B 2 0syeti anantaraH B.D. 3 'ca' nAsti-C 4 indriyavijJAna-C 5 indriyavijJAna A. B. D. P. H. E. N Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 9. ] . mAnasapratyakSalakSaNam / viSayavijJAnAbhyAM hi manovijJAnamekaM kriyate yatastadanayoH paraspara sahakAritvam / 4IdRzenendriyavijJAnenAla'mbanabhUtenApi yogijJAnaM janyate / tannirAsArtha samanantarapratyayagrahaNaM kRtm| samazcAsau jJAnatvena, anantarazcAsau avyavahitatvena, sa cAsau pratyayazca hetutvAt samanantarapratyayaH, tena janitam / ityAha-kSaNika iti / hetubhAvena vizeSaNam / atha yadi vastunaH kSaNikatvenAtizayAdhAnAsambhavAt parasparopakAritvena na sahakArI gRhyate dvividhazca sahakArItyanantaramuditamanena byAhanyeta / hetubinduzca virudhyeteti sarvamasamaJjasam / na / abhiprAyAparijJAnAt / tathA hi kSaNike vastunIti dhArayA'pravAhiNi sajAtIyAprasavadharmiNyantime mAnasotpAdakatayA:bhimata indriyajJAnanAmni nirodhonmukha ityabhipretam / na tvakSaNikavyAvRttyA kSaNikapadAbhilApye'vastumAtravyAvRttyA ca vastumAtra iti / / etaduktaM bhavati / yadIdaM mAnasopajananonmukhamindriyajJAnamekajAtIyapravAhavAhi syAttadA santAnopakAradvArakAtizayAdhAyakatve viSayo'sya sahakArIti kalpyeta / kevalamidamapetasajAtIyaprasavazaktikaM santAnavartIti kathamasya viSayastathA sahakArI kalpyeteti / nanu ki tadekaM yatkurvatoretayostathAsahakAritvamucyata ityAha-viSayeti / hiravadhAraNe / yato yasmAdAbhyAmeva tadekaM kriyate, tasmAt tadityayaM tasmAdityasminnarthe / anyonyasya sahakAritvamekArthakriyAkAritveneti prakaraNAt / IdRzenetyAdinA samanantarapratyayagrahaNasya vyavacchedaM darzayati / IdRzena svaviSayAnantaraviSayagraha[26a]NasahakAriNA / Alambyata iti 'AlambanabhUtaM rUpaM yasya tena grAhyasvabhAvena satA janyata ityrthH| tasya yogijJAnasya nirAsArtha mAnasatvanirAkaraNArtham / evaJca vyAcakSANena "samanantarapratyayagrahaNamandhabadhirAdyabhAvaprasaGganirAkaraNArthamiti" yadanyena vyAkhyAtam tadapahastitam / indriyajJAnagrahaNenaiva tatprasaGgasya nirAkRtatvAditi / ___samazcetyAdinA samanantarapratyayazabdasya vigrahamarthaM cAha / hetvarthaH pratyayArthaH / zakandhvAdipAThAcca na dIrghatvam / yadi nAmaivaM vyutpattistathApi prAktanameva vijJAnamupAdAnabhUtamAgame tathA rUDhaM naanyt| taduktamabhidharmakoze-"cittacaittA acaramA utpannAH samanantaraH" [2.62] iti / siddhAntaprasiddhayA cAmuyA saMjJayA vyavaharatA''cAryeNa siddhAntaprasiddhatvamasya darzitam / 'bhyAM mano D. B. 20nayona paraspa0 A.C. P. H. E. N. 3 parasparasya saha B.D. 4 svaviSayAnantaretyAdinA-Ti0 'AlambanapratyayabhUtenApi A BCDP H EN. yadA yoginA parasyaivaMvidhajJAnamAlambyate tadAlambanabhUtena tena ca yogijJAnaM janyate iti-Ti0 apizabdo bhinnakrameyogijJAnamapi iti-Ti0 * bauddhAnAM mate samanantarapratyayeti upAdAnakAraNamucyate-Ti0 ' nAsti D.B. 93cAvyava0 D. B. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.9. manovijJAnaM tadanenaikasantAnAntarbhUtayorevendriya 'jJAna-manovijJAnayorjanyajanakabhAve pratyakSamityuktaM bhavati / tato yogijJAnaM parasaMtAnavati nirastam / nanu kiM kRtaM samanantarapratyayagrahaNena yena yogijJAnasya tathAtvena nirAsa ityAha-taditi / yasmAtsamanantarapratyayarUpeNendriyajJAnena yajjanitaM tanmAnasaM tattasmAtkAraNAdanena samanantarapratyayagrahaNenaikasantAnAntarbhatayorekasantatipatitayoreva janyajanakabhAve sati manovijJAnamiti / sAkSAdindriyAjanyatayA manomAtrAzritatvAnmAnasamevoktam / Agame'pi manaHzabdenaitadevocyata iti pradarzanArthaM caivamabhidhAnaM mantavyam / tathApi kathaM yogijJAnaM tathAtvena nirastamityAhatata iti / yasmAdupAdAnopAdeyabhUtayorgrahaNaM bhinnasantAnavartinozcopAdAnopAdeyabhAvAbhAva. stasmAd yogijJAnaM nirastaM mAnasatvena pratikSiptam / yadi punarindriyajJAnena janitamityetAbaducyeta tadA''lambanabhUtenApi tenAdau janyata iti nirastaM na syAditi bhAvaH / syAdetat-yadyetadartha samanantarapratyayagrahaNaM tarhi nitarAM na karttavyam / svaviSayAnantara-. viSayakSaNasahakAriNetyanenaiva yogijJAnasya nirastatvAt / na hi tadindriyajJAnaM yogijJAne kartavye svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakArIti / athocyate-yadendriyajJAnaM yogijJAnaM janayati tadA svopAdeyamapi jJAnaM jnytyev| tataH svasantatipatitajanyakSaNApekSayA tad bhavati svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakArItyasti tajjanitasya tasya mAnasatvalakSaNamiti / aho zabdArthavyavasthApanakauzalam ? yadeva hi janyatayA prakRtaM tadapekSameva sahakAriNaH sahakAritvaM cintanIyam / na tu yatkiJcidapekSama / na ca tadeva yogijJAnaM prati tat sahakAri tadindriyajJAnaM yena tathAtvamasyocyamAnaM shobhet| atha tat sahakAri tad vastuvRttyA tadindriyajJAnam / tat kim tadapekSayA cintayeti cet / yadyevaM kRte'pi samanantarapratyayagrahaNe yogijJAnaM nirasitumazakyaM tathApi yathA tadindriyajJAnaM svopAdeyajJAnApekSaM svaviSayAnantaraviSayasahakAri tathA tadevApekSya samanantarapratyayo'pyado bha[26b]vatyeva / tatastathAbhUtena tena janyamAnasya yogijJAnasya kathaM tathAtvena nirAsaH / nanu na tadapekSaM tasya samanantarapratyayatvam / hanta tatsahakAritvamapi kimasya tadapekSamasti ? atha samanantarapratyayatvaM prakRtajanyApekSaM grAhyam / na tu vAstavaM rUpamupAdeyaM phalAbhAvena tasyAnuvAdyatA'nupapatteH / anyathA samastavAstavarUpAnuvAdyatAprasaM[gA] diti cet / samAnamidaM svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakArigrahaNe'pi / na ca rAjazAsanasamAnaM kiJcidutpazyAmo yena samanantarapratyayajanyatvameva prakRtajanyApekSamiha grAhyam , na tu svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakAritvamiti kalpanIyamiti / atrocyte| yadA-yogI indriyajJAnaM tatsahabhuvaM cArthakSaNaM ca kutazcitkAraNAdidRkSamANo yogijJAnena tavayamapi pazyati tadA tenendriyajJAnena svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakAriNA tad yogijJAnaM janyata iti asati samanantarapratyayagrahaNe mAnasapratyakSaM samAsajyeta / tatastannivRttyarthaM karttavyameva samanantarapratyayagrahaNam / evaMvidhameva ca yogijJAnamabhipretyedazenetyabhihitaM dharmottareNeti sarvamavadAtam / 'ndriyavijJAna-C. manojJAna A. B. P. H. E. kSamuktaM-B. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.9.]. mAnasapratyakSalakSaNam / yadA cendriyajJAnaviSayAdanyo viSayo manovijJAnasya tadA gRhItagrahaNAdAsaJjito'prAmANyadoSo nirastaH / yadA cendriya vijJAnaviSayopAdeyabhUtaH kSaNo gRhItaH, tadendriyajJAnenAgRhItasya viSayAntarasya grahaNAdandhabadhirAdyabhAvadoSaprasaMgo5 nirastaH / - samprati yathA gRhItagrAhitvadvArako doSaH parasya parihriyate tathA darzayannAha yadA ceti / co vyaktametadityasminnarthe / yadaivaM tadA nirastaH / indriyajJAnaviSayAdanyo'sya viSaya ityetadeva kuto yenAsau nirasto bhavati ityAzaGakyAha--yadA ceti / co'vadhAraNe / indriyavijJAnaviSayopAdeyabhUta ityasmAtparo draSTavyaH / indriyajJAnasya viSayo yastasyopAdeyabhUto yaH kSaNaH sa gRhIta indriyajJAnasya mAnasopajanane sahakArikAraNatvena svIkRtastadetIhaivacchedaH krttvyH| evaM bruvatedamAkUtam-janakavizeSasya viSayatvAnmAnasapratyakSasya viSayeNa bhavatA janakenAvazyabhAvyam / janakazcendriyajJAnasahabhUH kSaNastasyeti / so'syendriyajJAnaviSayAtprAktanArthakSaNAdanyo viSaya iti / anena ca svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakArigrahaNasyopayogo drshitH| athetthaM gRhItagrAhitvAdaprAmANyaprasaGgo nirAkriyatAm / andhabadhirAdyabhAvadoSaprasaMgastu kathaMkAraM nirAkriyatetyAzaGakyAha-indriyajJAneneti / amunA'gRhItasya viSayAntarasya grahaNAnmAnaseneti prakaraNAt / tasmAd hetorindriyajJAnenAgRhItaM mAnasena gRhyata iti darzayatA cAnena yasyaivendriyamasti tasyaiva tenendriyajJAnena sahabhUviSayakSaNasahakAriNA janitatvAnmAnasaM prtykssm| tenAgRhItaM [ta]tsahabhuvaM viSayakSaNaM gRhNAti / yasya punaH puMso'rthaviSayamindriyajJAnameva nAsti tasya kathaM mAnasamutpadyata, gRhNIyAd vA taM viSayakSaNamiti darzitam / ato'ndhabadhirAdyabhAvadoSaprasaGgo nirasta iti / anenendriyajJAnagrahaNasya svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakArisacivasyopayogo drshitH| kevalepi jJAneneti grahaNe [sva][27a]viSayAnantaraviSayakSaNasahakAriNetivizeSaNabalAd yadi nAmendriyajJAneneti labhyate tathApi pratipattigauravaparihArArthamindriyagrahaNaM kRtamityavaseyam / andhabadhirAdItyatrAdigrahaNAtkApti(kuSThi)rogiNo grahaNam / tasyApi mAnasena sparzajJAnAt / iha zAntabhadreNa sautrAntikAnAM mataM darzayatA "pUrva cakSurUpe cakSurvijJAnaM tatastenendriyavijJAnena sahajakSaNasahakAriNA tRtIyasmin kSaNe mAnasapratyakSaM janyate" iti vyAkhyAtam / 'atra parasyAyamAzayaH-manovijJAnamindriyasavyapekSam / atha cendriyavijJAnaM(nA)danyo viSayastasya / tato'ndhabadhirAdyabhAvo vyavahitasya nIlAdergrahaNaM ca prApnotItyAha yadetyAdi / ayamartha:-yasmAdindriyavijJAnaviSayopAdeyabhUtaH kSaNa eko gRhItakSaNo na bhavatyasya viSaya., andhabadhirAdezca nendriyajJAnaviSayasahakAri vidyate tena teSAM na manovijJAnaM bhavatItyarthaH-Ti. 2 kalpitaH-Ti0 3 .ndriyajJAna A. B.C. P. H. E.N. 4 0bhUtaH kSaNa eko gRhItaH D. 5 prasaGgo'pi nira0 D. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1. 9. etacca manovijJAnamuparatavyApAre cakSuSi pratyakSamiSyate / vyApAravati tu cakSuSi yadrUpajJAnaM tatsarva cakSurAzritameva / itarathA cakSarAzritatvAnupapattiH kasyacidapi' vijJAnasya / tadavamanyamAna Aha-etacceti / co'vdhaarnne| uparatavyApAra ityasyAnantaraM draSTavyaH / cakSuSo vyApriyamANAvasthA prnnidhaanmev| etanmanovijJAnaM pramANaM pramANatvenopagatamuparatavyApAra eva cakSuSi bhavatItISyata iti samudAyArtho draSTavyaH / yadi praNihite nayane manojJAnaM na janyate. tarhi kiM nAma jAyata ityAha-vyApAreti / tunirvyApArAvasthAyA vyApAravatImavasthAM bhinatti / rUpajJAnamiti vAstavAnuvAdo na punaranyajJAnasambhavena tadvayavacchedArtham / yadvA rUpazabdaH svabhAvavacanastena yatsvabhAvajJAnamityarthaH / sarvagrahaNena vyaaptimaah| cakSurAzritaM cakSurjanya cakSurvijJAnamiti yAvat / upapattimAha-itaratheti / nanu vyApAravatyapi cakSuSi mAnasotpattau na cakSurAzritatvAnupapattirAdimasyaiva jJAnasya ckssuraashrittvopptteH| satyam / kevalama[yama]bhiprAyaH-yadapi tadAdyaM cakSurvijJAnaM tadapi cakSuranvayavyatireke'(kA)nuvidhAnAdeva tadAzritaM vyavasthApanIyam / satyapi tadanvayavyatirekAnuvidhAne yadi kasyacinmAnasatvaM tadA cakSuranvayavyatireko cakSurAzritatvavyavasthAyA anaGgamityAdye'pi tadvyavasthA na syAditi sAdhIyAn prsnggH| syAdetat-kimetanmAnasaM cakSurvijJAnenaiva rUpaviSaye janyate kiM vA rasanAdijJAnenApi rasAdiviSaya iti ? kiM cAtaH ? yadi rUpa eva tadA 2"dvividhajJAnavijJeyAH paJca bAhyaviSayAH' ityAgamo viruddhaceta / atha samastarUpAdiviSayamiSyate tadA zabdaviSayatvena tsyaasmbhvH| nahi rasAdiriva tAlvAdijanmA zabda: pravAhavAhI, yena zrotrendriyajJAnena svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakAriNA tatra mAnasaM jnyteti| ucyate-rUpAdipaJcakaviSayametat , na tu rUpamAtraviSayam / tadAhAcAryaH-indriyajJAnena, na tu cakSurvijJAneneti / yatpunaravAdId bhagavAn"dvAbhyAM bhikSavo rUpaM gRhyate, cakSurvijJAnena tadAkRSTena ca manaseti" tadrUpasya grahaNaprasaGgenoktam, na tu rUpameva dvidhA gRhyata iti vivakSitam / nanaktaM na tasya zabdaviSayatvena sambhavastatkathamevamabhyupagamaH ? satyametat / kevalaM yadA'bhihanyamAnaM ghaNTAdi raNati tadA taduktaH (tthaH) zabdaH kiyantaM kAlaM santAnena pravahatIti zrotrajJAnena svaviSayAnantaraviSayakSaNasahakAriNA tadviSayaM mAnasaM jnyte| etAvatA'pi dvividhajJAnavedyatvavacanaM caritArtham / taduktamabhidharmakoze-"rUpAdijAtyabhisambandhivacanAd" iti / asyArtha:-rUpAdijAtyabhisandhinA taduktaM bhagavatA, na tu [27b]sarvarUpAdivyaktyabhiprAyeNeti / iha pUrvaiH- "bAhyAlambanamevaMvidhaM manovijJAnamastIti kuto'vaseyam" ityAzaGakya "tadabhAve tabalotpannAnAM vikalpAnAmabhAvAd rUpAdau viSaye vyavahArAbhAvaprasaGgaH syAd" ityuktam / "cakSurAdivijJAnenAnubhUtatvAnna vikalpAbhAva" iti cAzaGakyAbhihitam-'devadattenApi 10pi jJAnasya B.D. 2 draSTavyo'bhidharmakoSa:-"paJca bAhyA dvivijJeyAH"-1.48. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasapratyakSalakSaNam / - etacca siddhAntaprasiddha mAnasaM pratyakSam / na tvasya prasAdhakamasti pramANam / evaMjAtIyakaM tad yadi syAt na kazciddoSaH syAditi vaktuM lakSaNamAkhyAtamasyeti // daSTe yajJadattasyApi viklpprsnggH|" "santAnabhedAna bhaviSyati" iti ca punarAzaDakya "atrApi santAnabhedAdeva vikalpo na prApnoti, yata ihApIndriyAzrayabhedAdeva santAnabhedo yugapatpravRttezca / dIrghazaSkulIbhakSaNAdau hi yugapajjJAnapravRttirdRzyate / na ca santAnasyaikye yugapatpravRtti aayyaa| tasmAd rUpAdivikalpAbhAvo mA bhUdityavazyamavikalpakaM manovijJAnamabhyupeyam / etena nizcaya smaraNAbhAvaprasaGgo'pi DhokanIyaH / nirvikalpakaM manovijJAnaM yadi nAstyeva tadA yogijJAnAbhAvaprasaGgaH / astyeva nirvikalpakaM manojJAnaM kintvindriyajJAnapRSThabhAvi nAstIti cet / sati sambhave tasyApyastitve ko virodhaH / na hyatra bAdhakaM pramANaM dRzyate, yena tannAstIti syAt / astitve coktaM pramANaM ta[smA] dastIndriyajJAnapRSThabhAvi manojJAnaM nirvikalpakam" ityevamAdyabhihitam / tadetattadIyaM kadalIgarbhaniHsAraM manyamAnaH praah-etcceti| co'vadhAraNe / siddhAntaprasiddhamityataH paro draSTavyaH / etadeva vyatirekamukheNa draDhayati na tvasyeti / turavadhArayati bhinatti vA / pravAhAnArambhakasyAsya [jJAnAtmatayA svasaMvedanarUpatve'pyasaMviditakalpatvAdanubhavagamya [midaM] yathA cakSurAdijJAnamiti darzayitumazakyatvAnnAsya prasAdhakaM nizcAyakaM pramANamasti / nanu tairdarzitameva vikalpAbhAvaprasaGgaH syAdityAdinA prasaGgamukhena pramANaM vikalpodayAditi tatkimucyate na tvasya prasAdhakamasti pramANamiti / ayamasyAzayaH-satyamuktamatArkikIyaM tu tat / tathAhi yat tAvaduktamindriyAzrayabhedAda yugapatpravRttezca santAnabhedo'sti / na ca santAnabhede'nyAnubhUte'nyavikalpo yukta iti / tadavAcyam / yadIndriyAzrayabhedAd yugapatpravRttezca santAnabhedastabhede ca na kAryakAraNabhAvaH, tadA svApAdutthitamAtrasya puMsazcakSurvijJAnaM .......................notpdyet| tat khalapajAyamAnaM manojJAnAd vA prAcInAdutpadyeta, indriyajJAnAd vaa| na tAvadindriyajJAnAttasya pUrvamabhAvAt , nApi jAgarAvasthAbhAvIndrijJAnAt / tasya ciraniruddhatvAt / na ca cirAtItaM kaarnnmissyte| athaivaM bhinnasantAnaireva vikalpitairvikalpodayo'styeva na tu nirvikalpAd vikalpodaya iti cet / santAnabhede'pi janyajanakabhAve nirvikalpAdapi vikalpodayasya ko nisseddhaa| na cendriyAzrayabhedAd yugapat pravRttezca santAnabhedo yujyate / parasparaparokSatAdiprasaMgAt / tasmAtprabhUtamalpaM vA sadRzAdeva kAraNAjjAyate / na tu prabhUtasyodayamAtreNa santAnabhedo'bhyupetavyaH / yathA'gnikaNikAyAH [28a]prabhApratAnavatI pradIpazikhA jAyamAnA na santAnabhedamAtmanyAvahati / yatpUnaryogijJAnasya tathAtve'pIdAnIM manojJAnaM nirvikalpakaM nAbhyupeyate tad yAdRzyAH sAmagryAstadudbhavo yadAkAraJca tat , tatsAmagryabhAvAttadAkArasya ca manovijJAnasya nirvikalpasyAsaMvedanAditi / kimatrAdareNeti / nanu ca yadyasya prasAdhakaM pramANaM nAsti kimarthaM tarhi pratyakSaprakaraNa upanyAsa ityAzaGakyAhaevamiti / evaMjAtIyakamevaMprakAravat / evamprakAralakSaNakathanasyaiva / kimprayojanamiti cet / sUtrakArasya siddhAntaprasiddhamAnasAbhyupagame prasaktacodyanirAkaraNam yadyasti mAnasaM pratyakSamevaM tasya lakSaNamiti // 1 paGiktabAhyaM likhitaH pATho na paThyate'spaSTatvAt-saM0 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [1.10: i. saMvedanamAkhyAtumAha sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanam // 10 // srvcittetyaadi| cittam arthamAtra prAhi / caitA vizeSAvasthAgrAhiNaH sukhaadyH| sarve ca te cittacattAzca srvcittcaittaaH| sukhAdaya eva sphuTAnubhavatvAt svasaMviditAH, nAnyA cittAvasthetyetadAzaGkAnivRttyarthaM sarvagrahaNaM kRtam / nAsti sA kAcit cittAvasthA yasyAmAtmanaH saMvedanaM na pratyakSaM syAt / yena hi rUpeNAtmA vedyate tadrUpamAtmasaMvedanaM pratyakSam / vaibhASikaprakriyayA yadAcAryeNa cittacattau bhedenoktau tayorarthamAha-cittamarthamAtragrAhi vastumAtragrAhi / "tatrArthadRSTivijJAnam" iti vacanAt / caittA vizeSAvasthAgrAhiNo vizeSAvasthAsvIkAro vizeSAvasthAkArA iti yAvat / tadvizeSe tu caitasA iti vcnaat| ka evaM rUpA ityAha-sukhAdaya iti / sarve ceti vigRhNan pUrva cittAni ca caittAzceti samasya pazcAtsarvazabdena samAsa iti darzayati / sukhetyAdinA sarvagrahaNasya phalamAha-sphuTo vyakto.. 'nubhavaH prakAzo yasya tasya bhAvastasmAt / sarvagrahaNe sati kIdRzo'rtho bhavati, yenAzaGkA nivartyata ityaah-naastiiti| kAciditi bhrAntA vA'bhrAntA vetyarthaH / / nanu jJAnasya saMvedyAtmanaH kimanyad rUpAntaraM yatsvasaMvedanaM pratyakSaM syAdityAzaGakyAhayena hIti / hiryasmAdarthe / atha yadanubhUyate tadanyenaiva yathA ghttaadi| tatkathamAtmanaivAtmanaH saMvedanamiti cet / : n| yogyatAyAstathAvyavahArAt / asti jJAnasya sA yogyatA jaDavyAvRttatA jyotIrUpatA yayA svaprakAze prakAzAntaraM nApekSate / yathA pradIpaH prakAzasvAbhAvyAdAtmAnaM svayameva prakAzayati, na tu pradIpAntaramapekSata iti / nanu kiM ghaTAdidRSTAntabalAtprakAzAntaraprakAzyatA jJAnasyAstAm, Ahosvit pradIpadRSTAntasAmarthyAt prakAzAntaranirapekSatayA svaprakAzatA ? atrocyate / jJAnasya svaprakAzarUpatvAbhAve ghaTAdeH svarUpaprakAzanAnupapatteH svprkaashtaivessttvyaa| atra ca prayogaH yadavyaktavyaktikaM na tad vyaktam, yathA kiJcitkadAcit kathaJcidavyaktavyaktikam / avyaktavyaktikazcAyaM ghaTAdiH jJAnaparokSatva iti vyApakAnupalabdhiprasaGgaH / jJAnasya jJAnAntareNa vyaktau heturayamasiddha iti cenna, nIlajJAnodayakAle'siddhatvAd hetornIlasya parokSatvaprasaJjanAt / na ca bhavatAmapi mate sarva vijJAnamekArthasamavAyinA jJAnena jJAyate / bubhutsA'bhAve tadabhAvAt, yathopekSaNIyaviSayA saMvit / tata upekSaNIyameva tAvada[vyakta vyaktikatvAdavyaktaM prsjyet| na ceyama nAsti AC 2 mAtrAvagrAhi C 3 0mAtmasaMve D 4 mImAMsakAn prati vijJAnaM svasaMvedanaM pratyakSamuktam / yazca sAMkhyo'pi 'bAhyarUpAH sukhAdayaH' iti manyate taM pratyAha / Ti0 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.10.] svasaMvedanalakSaNam / iha 'ca rUpAdau vastuni dRzyamAne AntaraH sukhAdyAkArastulyakAlaM sNvedyte| macagahyamANAkAro nIlAdiH sAtarUpo vedyate iti zakyaM vaktum / yato nIlAdiH sAtarUpeNAnubhUyata iti na nizcIyate / yadi hi 'sAtarUpo'yaM nIlAviranubhUyate' iti nizcIyeta, syAt tadA tasya sAtAdirUpatvam / yasmin rUpe pratyakSasya sAkSAtkAritvavyApAro vikalpenAnugamyate tat prtykssm| .. nupalabdhiH sandigdhavipakSavyAvRttyA'naikAntikI kiirtniiyaa| [28b] tathA hi yadyavyaktavyaktikamapi vyaktavyavahAraviSayastadA puruSAntarvatijJAnavyaktikamapi vastU svajJAnodayakAlavata tathaiva vyaktaM vyavahriyeta / asvasaMvedanAtmatayA svaparasantAnavartinoniyovizeSAbhAvAt / tatsantAne jJAnasyAbhAvAt kathaM bastunastathA vyavahAra iti cet / bhAve'pi tadaprakAze kathaM tathA vyvhaarH| na hitenAsya kiJcit kriyate / 9. . . . . . . *tadA tadapi puruSAntarasya kinna tathA vyvhaargocrH| tadayaM vyaktavyavahAro vyaktavyaktikatvena vyaaptH| siddhe ca vyApyavyApakabhAve vyapakAnupalabdhi naikAntikIti / halakIti / nanu kiM tadrUpAntaram, yenocyate-yenAtmA samvedyate, tadAtmasaMvedanaM pratyakSamiti / kevalamarthazUnyametaducyate ityAzaGakyAha-ihetyAdi / antare bhava aantro'dhyaatmprispndii| ko'sAvIdRza ityAha-sukheti / ... nanu gRhyamANa eva rUpAdiH sukhAdyAkAro'nubhUyate / na tu tato'nyatsukhAdirUpaM yena tasya vedanarUpatA vyavasthApyatetyAha-na ceti / co'vadhAraNe, yasmAdarthe vA / gRhyamANa AkAro yasya grAhyasvabhAva ityarthaH / sAtarUpaH sukhasvabhAvaH / sAtagrahaNasyopalakSaNatvAd duHkharUpa ityapi draSTavyam / itinA vacanasyAkAraM darzayati / kuta evaM vaktuM na zakyata * ityAha- yata iti / itinizcayasya svruupmaah| kiM tAdrUpyeNa nizcaye'pi tAdrUpyAnubhavaH siddhyati, yena tadA(da)bhAvAnnaivaM zakyate vaktumityucyate ityaah-ydiiti| hi[ya]smAd iti / itikaraNena nizcayasvarUpamuktam / anena yadevAnurUpavikalpena yathAtvena nizcIyate tadeva tathAtvavyavahAragocaro yathA nIlAdirityAkUtam / nanu ca tatpratibhAsAdanubhavaH pramANam / 1 iha rUpAdau D 2 0mAne'ntara: A. B. C. D. P. H. E. 3 0kAlaM vedyate C. 4 sAtAdirU0 P. H. E. N. 5 iti vaktuM zakyam-A. P. H. E. 6 sAtAdirUpeNa A. C. D. P. H. E. N. sAtAnurUpeNa-B. * sAtAdirUpo'yaM A. C. P. H. E. N. ... 8 syAt tasya A. C. P. E. .. 9 paDiktabAhyaM likhitaM samyaka na paThyate-saM0 - . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.10. naca nIlasya 'saatruuptvmnugmyte| tasmAdasAtAntrIlAyaryAdanyadeva' sAtamanubhUyate niilaanubhvkaale| tacca jJAnameva / tato'sti' jJAnAnubhavaH / tacca 'jJAnarUpavedanamAtmanaH sAkSAtkAri nirvikalpakamabhrAntaM ca / 'tataH pratyakSam // nizcayo bhavatu, mA vA bhUt / tatkimevamucyata ityAzaDakya pUrvoktameva smaaryti-ysminniti| rUpe svbhaave| zeSa prAgeva kRtavyAkhyAnam / gRhItaM nIlasya sAtarUpatvaM vikalpenAnugamyata / evetyAha-na ceti / caH pUrvavat / anugamyate vikalpeneti vrtte| tasmAvityAdinoktamupasaMharati / yasmAd gRhyamANAkAro nIlAdirna tathA nizcIyate, asti ca harSAdyAkArasaMvedanam, tasmAd / bhavatu saataakaaronubhuutH| kevalamasAvajJAnAtmA bhaviSyati / tathA ca kathamajJAnena jJAnAtmasaMvedanam ? kathaM cAtmavedanaM pratyakSamityAha -tcceti| co'jJAtmana evaM bhinatti / zAnamevetyavadhArayataH prakAzAtmana eva jJAnatvamanyathA prkaashaayogaaditybhipraayH| yata evaM . tato'sti jJAnAnubhavaH / ityantarmukhasya sukhAdyAkArasya grAhakAkArAkhyasyetyarthaH / na ca grAhyAkArAdanyadanubhUyamAnaM sAtaM grAhakAkArAdapyanyadupapadyate / grAhyaM vA prakAzeta, grAhaka vaa| na ca tad grAhyamato grAhakameva / atha jJAnamastu tathAnubhUtam / tatpunarAtmasaMvedanaM pratyakSaM kuta ityAha tacceti / co yasmAd / vedyate'neneti vednm| jJAnarUpasya vedanamiti vigraha 129al: / yadvA jJAnarUpaM ca tad vedanaJceti tthaa| sAkSAtkAri aparokSatAkAri. sphaTAvabhAsamiti yAvat, hetubhAvenAsya vizeSaNatvAt / ata eva ca nirvikalpakam / vikalpAnabaddhasya spaSTArthapratibhAsitvAyogAt / bhavatu nirvikalpakaM dvicandrAdijJAnavada bhaviSyatItyAha-abhrAntaM ceti / castulyopAyatvaM samuccinoti / nahi tat svAtmani atasmistaditi pravRttam / yena tatra bhrAntirbhaviSyatIti bhAvaH / bhavatAM nirvikalpakatvAbhrAntatve tata: ki siddhamityAha-tata iti / yata etad rUpadvayayogi tatastasmAt / etAvanmAtralakSaNatvAtpratyakSasyeti bhAvaH / - tatra ceyaM vyvsthaa| AtmAtmayogyatA pramANam, AtmasaMvit phalamiti draSTavyam / syAnmatam-itthaM tasya vedanasya pratyakSatve vikalpAtmavedanasyApi tattvaM syAt / na ca vikalpAtmA pratyakSaM yujyte| yujyate svAtmani, avikalpanAdabhrAntatvAcca / vilalpo hi bAhya vikalpayati na tvaatmaanm| bhrAmyati ca brAhye, nAtmani / tataH kiM na pratyakSam ? prayogaHyadabhrAntatve satyavikalpaM tatpratyakSam / yathendriyajJAnasya bAhyasaMvedanam sArUpyAkhyam / abhrAntatve satyavikalpakaM cAtmani vikalparUpavedanamiti svabhAvaH / yathA ca jJAnAtmani samayAsambhavo yathA vA samitaH zabdasaMsRSTona gRhyate tathA'nyatra prapaJcitamiti nehocyata iti / / . 1 sAtAdirUpa0 C. - nIlAdarthAda0 C. D. . sAtarUpatvamanu0 D. 4 0sti vijJA0 D. jJAnarUpaM vedanaM A. B. P. H. E. N. jJAnasvarUpavedanaM C. D. 'tasmAt-A. B. C. P. E. H. N. . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.11.] yogipratyakSalakSaNam / ___yogipratyavaM vyAlyAtumAha - bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnaM ceti // 11 // bhUtaH sdbhuto'rthH| pramANena dRSTazca sadbhUtaH / yathA catvAryAryasatyAni / bhUtasya bhAvanA punaH punazcetasi viniveshnm| bhAvanAyAH prakarSo bhAvyamAnArthAbhAsasya jJAnasva sphuTAbhatvArabhbhaH / prakarSasya paryanto badA sphuTAbhatvamISavasaMpUrNa bhavati / yAvaddhi sphuTAbhatvamaparipUrNa tAvat tasya5 prakarSa gamanam / bhUtazabdasya vivakSitamarthamAha-sadbhUta iti / artha iti bruvANo bhUtazcAsAvarthazceti karmadhArayaM darzayati / nanu sukhAdimayatvamapyarthasya sAMsyaparikalpitaM sadbhatamityAhapramANeneti / dRSTo nishcitH| cakAraH sphuTametadityarthaM dyotyti| / kaH punarIdRzo'rtho vivakSita ityAha-yatheti / anena bhUtArthazabdenAtra satyacatuSTayaM vivakSitamiti darzitam / yathA caturAryasatyabhAvanAbalajaM jJAnaM yoginaH pratyakSam, tathA'nyasadbhUtArthaviSayamapi draSTavyamiti ythaashbdaartho'pysti| yadvinizcayaH "caturAryasatyadarzanavaditi / " ArAtpApakebhyo dharmebhyo yAtA ityaaryaaH| ata eva tAni satyatayA manyanta iti teSAM satyAni / catuSTvAcca teSAM catvArItyuktam / * phalabhUtAH paJca saklezaskandhA duHkhAkhyaM satyamekam / ta eva hetubhUtAstRSNAsahAyAH samudayAkhyaM satyaM dvitIyam / cittasya niSkalezAvasthA nirodhAkhyaM satyaM tRtIyam / tadavasthAprAptihetunarAtmyAdyAkArazcittavizeSo mArgAkhyaM satyaM caturthamiti / bhAvanAzabdena vigrahaM tasya cArthamAcaSTe bhUtaspeti / bhUtArthasyeti draSTavyam / lakSyate ca bhUtazabdasAnnidhyAllekhakena prathamapustake bhUzabda: prakSiptaH / tasyeti tu vacanaM saMkSepeNa vigrahaM darzayato dharmottarasya pATho'nyathA yathAbhUtaM vigrahaM darzayitukAmenArthapadopAdAne kimakSaragauravaM dRSTam, yena kevalabhUtazabdopAdAne pratipattigauravaM likhanAkauzalaJcAviSkRtamiti / bhAvanArthamAhapunariti / punarityaprathamataH / dvivacanenAprathamapracArasya prAcarya darzayati / tathA nivezanaJca vijA[29b]tIyAvyavadhAnena draSTavyam / satyacatuSTayaviSayo vijAtIyAvyavahitaH sadRzacittapravAho bhAvaneti yAvat / . khyAtukAma Aha C.D. 2 yathAvasthitaH-Ti0 .3 duHkhsmudymaargnirodhaaH| tatra duHkhaM saMsAriNaH skandhAH / samudayo rAgAdigaNaH / mArgaH kssnniktvbhaavnaa| nirodho mokSaH |-tti0 4 vibhAsasya B.N . 5 sphuTAbhatvasya-Ti0 6 prakarSagatiH A.P. H. E. N. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 prathamaH pratyakSaparicchedaH / saMpUrNa tu yadA tadA nAsti prkrssgtiH| tataH saMpUrNAvasthAyAH prAktanyavasthA sphuTA-, 'bhatvaprakarSaparyanta ucyte| tasmAt paryantAd yajjAtaM2 bhAvyamAnasyArthasya saMnihitasyeva sphuTatarAkAragrAhi jJAnaM yoginaH pratyakSam / tadiha sphuTAbhatvArambhAvasthA bhaavnaaprkrssH| abhrakavyavahitamiva yadA bhAvyamAnaM yAdRzo yoginAM bhAvanAkramo vinizcaye "zrutamaye" tyAdinAbhihito yathA bhAvanAprakarSavizadAbhatvayoH kAryakAraNabhAvastatraiva "kAmazoke"tyAdinA darzitastathehApi draSTavyaH / yAdRzazcAkArasteSAM satyAnAmanityatvAdike bhAvanIyo yAvatkAlAvadhikA ca bhAvanA'nekajanmaparamparAnuyAtA, yacca nibandhanaM bhAvanAyAH karuNA bodhisattvAnAm , tadanyeSAM saMsArodvegastadapi sarvaM yathA pramANavAttike nirNItaM tathehApyanugantavyam / iha tu yogijJAnasya svarUpamAtramupadarzayitumupakrAntamiti / prakarSazabdena saha vigrahaM tasya cArthaM vivakSitamAha-bhAvanAyA iti| sphuTAbhatvasyArambha upakramaH / sa ca yatsphuTatvatadadhikasphuTatvAdinA rUpeNa tajjJAnasyodaya eva / paryantazabdena vigrahaM tasya cArthamAcaSTe prakarSasyeti paryanto'vasAnam / kadA ca tasyAvasAnamityAha-yadeti / yasmin kAle sphuTAbhatvaM bhAvanArtha viSayasya jJAnasyeti prakaraNAt / idaM lezato'sampUrNa bhavati / yadantaraM yogipratyakSeNa bhavitavyaM tasmin kAle prakarSasya paryanto'vasAnaM jJAtavyaH / tatkAlopalakSitaM tathAbhUtaM jJAnaM paryanta ityarthaH / nanu prakarSasya paryantaH sa yujyate yasmin sati prakarSoM nivarttate / tacca sampUrva(Na)meva sphuTAbhatvam , tatkathamucyate kathaJca paryantajaM yogijJAnam , na tu tadeva paryanta ityaashngkyaah-yaavditi| hiryasmAt / sampUrNe tu prakarSagamanaM nAstIti darzayati-sampUrNamiti / turimAmavasthAM bhedvtiimaah| prakarSasya gatirgamanam / evaM brvto'ymaashyH| prakarSaH prakRSyamANatA sAtizayaM ruupmucyte| paryantazca gatyarthAdAmarddhAtostatpratyayena (?) parisamantAdanta iti prAdisamAsena niHzeSagamanamevocyate / tataH sa paryanta ucyate yadanantaraM prakarSa (kRSyamANena na bhavitavyam / na tu yadarthaM yeSAM prakarSavatAmudaya iti / etadevopasaMharati tata iti / prAktanI vyavadhAnazUnyA yadanantaraM sphuTatarajJAnodayaH / saMpUrNAvasthAyAH sphuTatvasampUrNAvasthAyAH sphuTatarAkAragrahaNAvasthAyA iti yAvat / sannihitasyeti / yathA'nyasyAbhAvitasya nikaTasthasya ghaTagha(poTAda(de)ranyajJAnaM sphuTatarAkAragrAhi pratyakSaM tadvad bhAvyamAnArthasphuTatarAkAragrAhi yajjJAnaM tadyoginaH pratyakSam / uktameva bhAvanAprakarSArthaM tatparyantArthaM tajjJAnaM copasaMhAravyAjena sukhapratipattyarthaM punardarzayati taditi / tattasmAt / iheti yogiprtyksslkssnnprtiitikaale| avasthA bhAvanAjJAna tvaM praka. E. 2 jAtaM jJAnaM bhAvya. C.D. 3 bhAvyamAnasya saM0 A. B. P. H. E. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.11.] yogipratyakSalakSaNam / vastu pazyati sA prkrsspryntaavsthaa| karatalAmalakavad bhAvyamAnasyArthasya yad varzanaM tad yoginaH pratyakSam / taddhi sphuTAbham / sphaTAbhasvAdeva ca nirvikalpakam / vikalpavijJAnaM hi saMketakAladaSTatvena vastu gahachachabdasaMsargayogyaM gahNIyAt / saMketakAladRSTatvaM ca saMketakAlotpannajJAnaviSayatvam / yathA ca pUrvotpannaM vinaSTaM jJAnaM saMpratyasat, tadvat pUrvavinaSTajJAnaviSayatvamapi saMprati nAsti vastunaH / tadasadrUpaM vastuno gRhRd asaMnihitArthanAhitvAd asphuTAbham 2 vikalpakam / tataH sphuTAbhasvAnnivikalpakam / / . . . syati prakaraNAt / abhrakeNAtisvacchatayA pAza(va)to dvidhAkartumazakyeneti prastAvAd vyavahitamAvRtaM tadiva / karasvarUpaM karatalaM sannihitasyevetyanena yatpUrvamuktaM [30a] tasyAyamupasaMhAraH / astu tathAvidhaM yogijJAnam, tatpunaH kathaM pratyakSamityAzaGkAmapAkartu pratyakSalakSaNena yogamasya darzayannAha tddhiiti| hiryasmAt / sphuTAbhaM bhavatu, nirvikalpakaM tu kathaM yena pratyakSaM syAdityAha-sphuTAbhatvAdeveti / co nirvikalpakamityataH paraH sphuTAbhatvApekSakaviSayatvaM nirvikalpakatvasya samuccinoti / ayamasyAzayaH-zabdAkArasaMsargo hi sphuTAbhatvavirodhIti yadyasAvabhaviSyat tadA sphuTAbhameva nAbhaviSyaditi / abhilApasaMsargayogyapratibhAsameva sphuTAbhaM bhaviSyati ko'nayorvirodha ityAzaya vikalpetyAdinA virodhameva drshyitmpkrmte| hiryasmAt / vastviti dRzyamAnaM yathA caitattathA pUrvameva vivecitaM gRhNIyAd grahItumarhati / saGketakAladRSTatvena ca vastugrAhitve'sannihitaviSayaM syAditi darzayitumAha-saGkatetyAdi / co hetau| bhavatu saGketakAladRSTatvasya tathAtvam, kimata ityAha-yathA ceti / co vaktavyametadityasyArthe / .. bhavatvevaM tathApi vAcakAkArasaMsargiNo'pi kathaM na sphuTAbhatvamityAha taditi / yata evaM tattasmAt / vikalpayatIti vikalpaka vijJAnam / asphuTAbhaM tu kutastadityAhaasannihitArthagrAhitvAditi / sannihitatayA hi bhAsamAno vizado bhvet| pUrvavRttadarzanaviSayatayA ca bhUtapUrvo bhAvo gRhyamANo na sannihitarUpo bhaaste| tenAviMzadAbho vikalpaH / tena zabdAkArasaMsargo vikalpasya vishdaabhtvvirodhiitysyaabhipraayH| asannihitaviSayatvameva tasya kuto'vasIyata ityAha-asadrUpamiti / yatpUrvadRSTatvaM sampratyasad, asadrUpaM vastuno gRhyamANasya gRhNadipti hetau zaturvidhAnAdasadpagrahaNAdityarthaH / sphuTAbhatvAdeveti yadavocat, tadevopasaMharati tata iti / yato vikalpasya spaSTAbhatvaM na yujyate, anantaroktena krameNa tatastasmAtsphaSTAbhatvAda vizadAbhatvAnnivikalpakaM yogijJAnamiti prkrnnaat| prayogaH--yatsaGketakAladRSTatayA vastusaMsparzi jJAnaM na tatsphuTAbham / yathA cira 10hitagrAhi0 B.C2.grAhitvAdasphuTAbhaM savikalpakam C. asphuttaabhm| asphuTAbhatvAt savikalpakaM-A. P. asphuTAbham / asphuTAbhatvAdeva ca savi0 D. B. H. E.N. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [1.12. pramANazuddhArthavAhitvAcca saMvAdakam / ataH pratyakSam / itarapratyakSavat / yogaH 'smaadhiH| sa yasyAsti' sa yogii| tasya jJAna prtykssm| itizambaH parisamApti vcnH| iyadeva pratyakSamiti // tadevaM pratyakSasya kalpanApoDhatvAbhrAntatvayuktasya prakArabhevaM pratipAca viSayavipratipatti - nirAkartumAha tasya viSayaH svalakSaNam // 12 // tasyetyAdi / tasya catuvidhasya pratyakSasya viSayo boddhavyaH5 svalakSaNam / svam . asAdhAraNaM lakSaNaM tattvaM svalakSaNam / vastuno hyasAdhAraNaM ca tattvamasti sAmAnyaM ca / "tatra yavasAdhAraNaM tat pratyakSasya grAhyam / dRSTanaSTavastuvikalpaH / saGketakAladRSTatayA ca dRzyamAnavastusaMsparzI vikalpaH / sphuTAbhAsatvaM nAma sannihitarUpabhAsanam / asannihitarUpabhAsanena ca vastunaH pUrvadRSTatvagrahaNaM vyAptam / / na hi pUrvajJAnaviSayatvaM pUrvasmin jJAne nivRtte vstuno'sti| taduttarakAlabhAvinA jJAnena pUrvajJAnaviSayatvamasannihitameva vastunaH spRshyte| pUrvajJAnaviSayatvagrahaNameva ca saiMtakAladRSTazabdaviziSTatvagrahaNam / tadidaM viruddhaM (kha)vyAptopalabdharbhavatu nirvikalpakam / asatyabhrAntatve tu kathaM pratyakSamityAha-pramANeti / pramANAdhigato'rthaH pramANazuddha ucyte| satyacatuSTayaM caivamAtmakam / tadeva zuddhatvena vivakSitam / caH [30b] saMvAdakamityataH paro nirvikalpatvena saha saMvAdakatvena saMvAdakatvaM samuccinoti tatrastha e[va] vA . pUrvahetvapekSayA hetvntrsmuccyaarthH| ato'smAnirvikalpakatvAdabhrAntatvAcca / yogizabdasya vyutpattimAha-yoga iti / smaadhishcittaikaagrtaa| iMha dharmottareNa lokprsiddhiraashritaa| vinizcayaTIkAyAM tu shaastrsthitistenaavirodhH| yadvA samAdhigrahaNasyopalakSaNatvAt prajJA ca vivekkrnnshktirdrssttvyaa| sa yasyAsti sa nityasamAhito vivekakaraNatatparazca yogii| parisamApterAkAraM drshyti-iyditi| iyadeva catu:saMkhyAvacchinnameva // tadevamityAdyAhetyetadantaM subodham / viSayo. boddhvyH| ka ityaakaakssaayaamaahsvlkssnnmiti| svazabdasya lakSaNazabdasya cArthamAcakSANo vigrhmuplkssyti--svmityaadinaa| svmaatmiiymucyte| yasya yat svaM tat tasyaiva nAnyasyeti lakSaNayA svazabdenAsAdhAraNamuktam / lakSaNazabdena ca tattvaM svarUpaM vivakSitam / svazabdalakSaNazabdayorarthamabhidhAya tayoH samastaM pdmaah-svlkssnnmiti| anena svamasAdhAraNaM ca tallakSaNaM svarUpaM ceti karmadhArayo darzitaH / 'zubhacittaikAgryam-Ti0 2 yasyAstIti sa C 3 parisamAptyarthaH A. P. H. E.N. 4 tasya pratyakSasya C. tasya caturvidhapratya0 A. P. H. E. N.. 5 paryAyagrAhya ityartha:-Ti. 6 arthakriyAkAritvam-Ti. . 'tatra' nAsti-A.B.D. P.H. E. 8 pratyakSagrAhyam A. B. P. H. E. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.12.] pratyakSaviSayaH svalakSaNam / dvividho hi viSayaH' pramANasya-grAhyazca yadAkAramutpadyate, prApaNIyazca yamadhyavasyati / bhanyo hi graahyo'nyshcaadhyvseyH| pratyakSasya hi kSaNa eko praayH| adhyavaseyastu pratyakSabalotpannena nizcayena saMtAna ev| santAna eva ca pratyakSasya prApaNIyaH / kSaNasya prApayitumazakyatvAt / tathA'numAnamapi svapratibhAse'na'rthAdhyavasAyena pravRtteranarthagrAhi / nanu sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavat / atra ca sarvasyaiva svarUpasyAsAdhAraNatvAt sambhava eva, na vyabhicAra iti kiM svazabdena ? evaM tu vaktavyam-vasturUpaM tasya viSaya ityAzayAha-vastuna iti / hiryasmAt / co vakSyamANApekSyaH (kSaH) smuccye| sAmAnya sAdhAraNaM rUpaM saMvRtijJAnaghaTitam / caH pUrvApekSaH smuccye| sati caivaM dvairUpye ki pUrvaM rUpam , atha paraM pratyakSasya viSaya iti sandehe--yavasAdhAraNaM tatpratyakSasya grAhyamucyata iti shessH| grAhyamiti bruvan viSayazabdenAcAryasya grAhyo viSayo'bhipreta iti darzayati / syAdetat-pravRttiviSaya eva pramANasya viSayastataH pravRttiviSayastasya viSaya iti vaktavyam / tatki grAhyamityucyata ityAha-dvividha iti / anena bhedaH pratijJAtaH / hiryasmAt dviprakAro viSayaH pramANasyeti jAtivivakSayakavacanam / eko grAhyo'nyaH praapnniiyH| bhedamupapAdayati-yadAkAraM yatpratibhAsaM jJAnamutpadyate / so'pi dvividha:-paramArtha Aropitazca / dvayorapi svajJAne prakAzanamastyeveti draSTavyam / prApaNIyo yamadhyavasyati / tato jJAnAd yatra pravartata iti yAvat / cakArI pUrvAparApekSayA samuccayAau~ / nanu grAhyAdhyavaseyazabdayoreva bhedo na tvarthasya / yato yadeva prakAzate tadevAdhyavasIyate, tat kimevamucyata ityAha-anyo hIti / hiryasmAdathaM / co'vdhaarnne| kasya kIdazo grAha itaro vetyAha-pratyakSasyati / hiravadhAraNe eka ityasmAtparo drssttvyH| karatahavaseya adhyavaseya iti [31a] | turgrAhyAdadhyavaseyaM bhinatti / atha ki pratyakSamavasAyAtmakaM yena tasyAsAvavaseya ityaah-prtyksseti| pratyakSapRSThabhAvino nizcayasya pratyakSagRhIta evaM pravRttatayA'natizayAdhAnena yat tenAdhyavasitaM tatpratyakSeNaivAvasitamiti bhAvaH / * nanu grAhyAdanyaH prApaNIyo viSayaH pratyakSasyoktaH / idAnIM punaravaseyaH / tadayaM tRtIyo viSayaH prApta ityAha-santAna eveti / co yasmAdarthe / upAdAnopAdeyabhAvena vyavasthitaH kSaNaprabandha ekatvenAdhimuktaH santAnaH / grAhya eva kasmAnna tena prApyata ityAha-lakSaNasyeti (ityAha-maNasyeti) / yadAkAraM pratyakSamutpadyate tasya kSaNasyeti prstaavaat| evaJca vivRNvato'sya pramANasyetyatra pratyakSAbhiprAyeNa pramANazabda indriyajapratyakSavivakSayA draSTavyaH / svasaMvedanAdInAM viSayavidhyAsambhavAditi / atha bhavatvekaM pratyakSaM viSayadvaividhyavad, anumAnaM tu kathaM tathAvidham ? pramANasyeti ca ' hi pramANasya viSayaH A. P. H. N. 2sAmAnya-Ti0 __ 3 'narthe'narthAdhya. A. P. H. * sAmAnyagrAhi-Ti. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 72 prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.12. sa punarAropito'rtho gRhyamANaH svalakSaNatvenAvasIyate yataH,2 tataH svalakSaNamavasitaM' pravRttiviSayo'numAnasya / anarthastu graahyH| tadatra pramANasya grAhyaM viSayaM darzayatA pratyakSasya svalakSaNaM viSaya uktH| bruvatA tadapi viSayadvaividhyavadabhyupagatameva ityAzaGkayAha-tatheti / yena pratibhAsAdhyavasAyalakSaNena prakAreNa pratyakSamanyagrAhyanyAdhyavasAyi tathA tena prakAreNeti tathAzabdArthaH / na kevalaM pratyakSamanyad gRhNAti, anyadadhyavasyati, kintvanumAnamapyanyagrAhyanyAdhyavasAyItyapizabdenAha / ihaivaccheda: karttavyo'nyathA vyAkhyAnamasamaJjasaM syAt / kiM gRhNAtItyAha-anarthagrAhIti / anumAnamiti prakRtatvAt / kathamupapadyata ityAzaGakyopapattimAha-svapratibhAsa iti / svasya pratibhAsa iva prtibhaasH| zaktidvayayogAttathAropyamANaM ruupm| tasminnanarthe'bAhyarUpye (rUpe):. rthAdhyavasAyena bAhyAdhyavasAyena tadbhedAnavabhAsanAtmakAbhedAdhyavasAnalakSaNena pravRttaH pravarttanAt / athAnarthe svapratibhAse'rthAdhyavasAyanAnumAnavikalpo'nyo vA pravartaka iti kimuktaM bhavati ? svapratibhAsasyAropyamANasya cArthasyAvasIyamAnasya . vivekaM na / pratipadyata ityuktaM bhavati / na hi tenaiva vivekapratipattiH, tena svapratibhAsasya tathAtvenAvikalpanAt / atra cAnubhava: pramANam / bAhyavahnayAdAvapravRttyAdiprasaGgazca / nApi vikalpAntareNa / tasyApi tathA pravRttatayA pUrvavikalpapratibhAsAsaMsparzAdityalamiha vistareNa / yadyevaM ko'syAdhyavasIyamAnaH prApaNIyo viSaya ityAha-sa iti| punariti sarvato vishinsstti| Aropita iti svruupaanuvaadH| artha iti artha ivArtho gRhyamANaH pratIyamAnastasmin jJAne prakAzamAna iti yaavt| anena svalakSaNamadhyavasyatIdamiti prakAzitam / tadanenAnumAnasya grAhyAdhya- . vaseyau bhedena sAmarthyAdabhidhAya sukhapratipattyarthaM tAveva kaNThoktau karoti-tata iti / yataH svalakSaNatvena tasyAvasAyastataH[31b] svalakSaNamavasitaM prvRttivissyo'numaansy| svalakSaNamavasitamityetadapyabhimAnAdabhidhIyate / na punaH svalakSaNamavasAyasya gocaraH / taviSayatve tasya niraMzatvAt kSaNikatvAderapyavasitAvanumAnAnavatAraprasaGgAt / etacca kiJcidihaivopariSTAtspaSTayiSyAmaH / parArthAnumAne tu yathA'vasaraM vistareNa nirNeSyAmaH / - pravRttiviSayasyaiva prApaNIyatvAt prApaNIya eva pravRttiviSayazabdenoktaH / tuH prApaNIyAd viSayAd grAhya bhedavantaM darzayati / tasmin jJAne prakAzamAne prakAzanAdanoM grAhya uktaH / - syAdetat-yadyavasitaM svalakSaNaM pravRttiviSayo'numAnasya tadA kathameSa dharmottaro vinizcayaTIkAyAmavAdIt "avasitazcAkAro vikalpAnAM grAhyaH" iti / evaM hi svalakSaNameva grAhya samathitaM syAnnAnartha iti / tato vyakto vyAghAtaH / paramArthadRSTyA tatra tathAbhidhAnAnna doSaH / tathAhi paramArthato vikalpAnAmAropitameva rUpamavaseyaM grAhyam, tathApi vyavahAra Aropitameva rUpamavRkSavyAvRttamavasyanto bAhyasyApi tathAtvAd bAhyaM vRkSamavasyAma ityabhimanyante, tayovive 1nAdhyavasI0 C. D. N 2 sIyate tatazca sva. D. 3 madhyavasitam A. B. D. P. H. E. N. 40Sayo'syAnumA0 C. D. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.12. ] pratyakSaviSaya: svalakSaNam / 73 kApratipatteH / tadanurodhAtsvalakSaNamavasitamityucyate / tasyaiva tvAropitasya paramArthato'numeyasya pratibhAsamAnaM kevalamAkAramAzritya grAhyatvamucyate / tatastatra vAstavAvasitarUpAbhiprAyeNa tathAbhidhAnAt ko virodhaH ? tadatretyAdinopasaMharati / yasmAtpramANasya dvividho viSayo grAhyAdhyavasAyabhedena tat tasmAt / atra viSayavipratipattinirAkaraNakAle grAhyaM viSayaM darzayateti bruvan viSayazabdenAcAryastha grAhyo viSayo'bhipreta iti sphuTayati / syAdetat-na vai grAhyaviSayApekSaM pratyakSasya praamaannymuppdyte| yata ekaH kSaNastasya grAhyaH / na ca tatprApaNaM smbhvti| nApyanumAnasya grAhyApekSaM prAmANyam / anartho hi tasya grAhyaH / na ca tatprAptiH smbhvinii| na ca yena yasyAprApaNaM tasya tatra prAmANyamabhyupeyate, atiprasaGgApatteH / athaikanIlakSaNAkAratayotpattireva pratyakSasya tatprApaNam, anumAnasyApi valyAdyadhyavasAyitayA tathotpattireva ttpraapnnmucyte| tahi na kiJcidavazeSitaM syAt / kasya nAma jJAnasya savikalpasya nirvikalpakasya vA tattadAkAratayotpattirnAsti yena tasya prAmANyaM na syAt / tasmAnna dvividho viSayaH pramANasyAbhidhAnIyo'pi tveka eva pravRttiviSayAkhyo viSayaH khyApanIya iti / - atra ca smaadhiiyte| jJAnAnAM tAvad grAhyAdhyavasA (se) yabhedena dvividho viSayo'vazyaiSitavyo'nubhavasiddhatvAt / tatra prAmANyaM pravRttiviSayApekSaM vyavasthApyate / jJAnatvaM tUbhayApekSameva / ajJAnasya ca prAmANyAsambhavena jJAnAntarbhUtaM pramANaM viSayadvaividhyavadeva bhavati / kevalaM na grAhyApe[32a]kSaM prAmANyamapi tu pravRttiviSayApekSamiti pratipAdyate / grAhyApekSayA tu pramANasyeti vacanaM svarUpAnuvAdakam / yadvA pramANazabdena jJAnamevAtra vivakSitam / yathA'yaM vinizcayaTIkAyAM svArthAnumAnavyAkhyAnAvasare vyaktamAha-"dvividho jJAnAnAM viSayo grAhyazcAdhyavaseyazcetyAdi / " tato na kiJcidavadyam / athApi syaat| yadi grAhyo viSayo na kadAcidapi pratyakSasya prApaNIyastahi tena darzitena kimprayojanaM yenocyate tadatra grAhyaM viSayaM darzayatA pratyakSasya svalakSaNaM viSaya ukta iti / naiSa doSaH / evamevAsya pravRttiviSayapradarzanAt / yadi hi pratyakSaM kSaNamekaM grahAti tatrAnIlavyAvRttinizcayopajane santAnaM nizcAyayat pravRttiviSayaM pradarzayet tatsantAnabhAvinAJca jJAnAnAmaprAmANyamApAdayet , na tu kiJcidagRhmat / tathA hi santAnollekhena nizcayAbhAve'pyanIlavyAvRttistAvadanAgatasarvakSaNasAdhAraNI pratyakSeNa gRhiitnishcitaa| tannizcaya eva sarvAnIlavyAvRttopAdAnopAdeyabhAvasthitanIlakSaNanizcayaH, tdbhinnyogkssemtvaaduttrprbndhsy| tathAnizcaya eva ca santAne nizcaya ucyate / ata eva ca tadAdyaM jJAnaM tathA'nuSThAnaM tatsantAnabhAvIni parAJci jJAnAnyanIlavyAvRttaM rUpaM gRhItameva gRhNantyanIlavyAvRttinizcayaM ca kRtameva kurvantyanatizayAdhAyIni pracurANyapi prAmANyAtpracyAvayat prAmANyamAtmasAtkarotIti nyAyyaM grAhyapradarzanamiti sarvamavadAtam / / ihAcAryasya-svamasAdhAraNaM santAnAntarasAdhAraNaM yanna bhavati, yadarthakriyAkSamameva sarvato vyAvRttaM tattvaM tadeva svalakSaNam , na caitaviparItamanumAnaviSayo'pItyabhipretam / svamasAdhAraNaM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 prathamaH prtyksspricchedH| [ 1.13. ..kaH punarasau viSayo jJAnasya yaH svalakSaNaM pratipattavya ityAhayasyArthasya saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedastat svalakSaNam // 13 // yasyArthasyetyAdi / arthazabdo viSayaparyAyaH / yasya jJAnaviSayasya / saMnidhAnaM nikaTadezAvasthAnam / asaMnidhAnaM dUradezAvasthAnam / tasmAt saMnidhAnAdasaMnidhAnAcca jJAnapratibhAsasya grAhyAkArasya bhedaH sphuTatvAsphuTatvAbhyAm / yo hi jJAna viSayaH saMnihitaH san2 sphuTAbhAsaM jJAnasya karoti, asaMnihitastu yogyadezastha evAsphuTaM karoti, tat svalakSaNam / sarvANyeva hi vastUni dUrAdasphuTAni dRzyante, samIpe sphuTAni / tAnyeva' svalakSaNAni // lakSaNaM tattvaM svalakSaNamiti vivRNvatA ca dharmottareNa tadeva darzitam / kevalaM na vyaktIkRtamatastasya viSayaH svalakSaNamiti zabdamAtrazrAviNo'viditAcAryAbhiprAyasyAvibhAvitadharmottaravivaraNArthasya yadyasAdhAraNaM pararUpeNAmizraM rUpaM svalakSaNaM tadA'gnitvamapi gotvAdisAmAnyanAmizraM. svalakSaNaM prasajyeteti vyApti manyamAnasyAyaM kaH punarityAdipraznaH / ka ityanena sAmAnyAkAraNa viSayaM pRcchati / punarityanena vishessaakaarenn| svalakSaNazabdasyAsati bahubrIhAvajahalliGgatvAsvalakSaNamiti / codakena viSayaM sampRSTa AcAryaH kasmAdarthamuttarIkarotItyAzaGkayAha-artheti / jJAnasya pratyAsannatvAjjJAnaviSayo labdha ityabhipretya yasya jJAnaviSayasyeti vivRnnoti| sannidhAnAsanidhAnazabdau nikaTadUrAvasthAnAau~ vyAcakSANo yadanyairAkhyAtaM-"asannidhAnaM yogyadeze sarvathA vastuno'bhAvaH" iti tadapAkaroti / ayaJcAsyAbhiprAyo yatra vastu nAsti tatra jJAnameva na jaayte| na tu tatpratibhAsasya bhedo nAnAtvamastIti / tasmAdityAdinA sa[32b]nnidhAnAsannidhAnAbhyAmiti paJcamIdvivacanAntametaditi darzayati / sphuTatvAsphuTatvAbhyAmiti arthakriyAsAmarthyAnugatAbhyAmiti draSTavyam / "itthaMbhUtalakSaNA ceyaM tRtIyA / padArthaM vyAkhyAya samudAyArtha vyAcaSTe / dvayI ceyaM zailI vyAkhyAtRNAm / kvacitsamudAyArthaM vyAkhyAya pazcAtpadArtham vivRNvate / kvacitpadArtha vivRtya pazcAtsamudAyArtha vyAcakSata iti / hiravadhAraNe / yogyadezastha evetyanena dUradezasthaM nirasyati / dUrastho hi jJAnameva na janayati kimaGga punbhindyaaditybhipraayH| . svalakSaNalakSaNasyAvyApitvAsambhavitvazaGakAmapAkurvannAha-sarvANIti / sarvazabdo vyAptipradarzanArthaH / anenAvyApitvaM nirAkRtam / hiryasmAdarthe / dRzyante pratIyante / anenAsaMbhAvitvaM nirastam / ativyApitvamapahastayannAha tAnyeveti / yAnyamUni pratyakSaviSayastAnyeva / nAnumAnaviSayo'pIti prakaraNAt / dUrAdasphuTAni dRzyanta iti vadatazcAyamAzayaH-dUre hi vastu gRhyamANaM pracurarajonIhArAdisaMsRSTaM gRhyte| tato'spaSTaM gRhyte| na tu 'jJAnasya viSayaH A. P. H. E.N. sa sphuTA* B. C. D. 3 dezAvasthita A. B.C. P. H. E. N. 4 tAnyeva hi sva.C 5pANini 2.3.21. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 1.14] svalakSaNasvarUpam / kasmAt punaHpratyakSaviSaya eva svalakSaNam ? tathA hi vikalpaviSayopi vahnizyAtmaka' evAvasIyata ityAha tadeva paramArthasat // 14 // tadeva paramArthasaditi / paramo'rtho'kRtrimamanAropitaM rUpam / tenAstIti paramArthasat / ya evArthaH saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM sphuTamasphuTaM ca pratibhAsaM karoti paramArthasan sa eva / sa ca pratyakSasya viSayo yataH, tasmAt tadeva svalakSaNam // na gRhyata ev| tathAgRhItasyApi vRkSasya cchAyAdyarthakriyAkAritvAt / na cAdhikagrahaNaM bhrama iti / idaM punaratra nirUpyate / yadi ya evArthaH sannidhAnAdasannidhAnAcca jJAnapratibhAsaM sphaTatvAsphaTatvAbhyAM bhinatti sa eva svalakSaNaM tarhi sparzarasau svalakSaNe na syAtAm / to khala asannihitau jJAnameva na. janayataH / kiM punarjJAnapratibhAsaM sphuTatvAsphuTatvAbhyAM bhetsyataH? kiJcatasmina svalakSaNalakSaNe vijJAnamasvalakSaNaM syAt / tasyAstAM tAvadasannihitasyAsphuTajJAnajanakatvaM sannihitasyApi sphuTajJAnajanakatvaM naasti| na ca tasya dUrAntikavartitvamastyadezatvAt / tadIdRzIM mahatImavyApitAmanAlocyedRzaM svalakSaNaM praNayannAcAryaH, dharmottaro'pyevaM prasabhaM vyAcakSaNaH kathaM na pramAdyatIti ? n| abhiprAyAparijJAnAt / yadi hIdaM lakSaNaM yathAzruti vyavatiSTheta, syAdevaitat / kevalaM sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedakatvena yadekArthasamavetamasAdhAraNyaM vyaktyantarAnanuyAyitvaM tadupalakSitam / yato hetubinduH "tatra tadAdyamasAdhAraNaviSayamiti" [pR0 53] / ata eva-"asAdhAraNaviSayaM svalakSaNaviSayamiti" [hetu0 TI0 pU0 25] bhaTrAcaMTo vyAcaSTe / ataevAnumAnasyaitadviparyayeNa sAdhAraNaM rUpaM viSayo drshyissyte| tena nAvyAptirna cAnyo lkssnndossH| tasya viSayaH svalakSaNamityabhihite'pi svalakSaNazabdasyAnyathApi nirvacanasambhavAt , nAyamabhimato'rtho jJAyeta pratipattRbhiriti tadabhimatArtha itthamupalakSita iti ca draSTavyama // - tasya viSayaH svalakSaNamityatra yadi tasyaiva viSayaH svalakSaNamityavadhAryate tadA yata evakArakaraNaM tato'nyatrAvadhAraNamiti svalakSaNasya pratyakSe niyamAt pratyakSamanyaviSayamapi syAt / atha svalakSaNamevetyavadhAryate / tadA'pi pratyakSasya svalakSaNe niyatatvAd [33a] aniyataM svalakSaNamanumAnasyApi viSayaH syAdityubhayAvadhAraNaM kAryam / tasyaiva viSayaH svalakSaNameveti / etadasahamAnaH puurvpkssvaadyaah-ksmaaditi| kasmAditi sAmAnyena kAraNaM pRcchati / punariti vizeSataH / yadvA yasyArthasyatyatra tatsvalakSaNamiti / tadeva pratyakSaviSayaH svalakSaNaM nAnumAnaviSaya ityabhipretam tadasahamAna evamAha / kasmAtpratyakSaviSaya eveti bruvato'numAnasyApi viSayaH kiM na svlkssnnmitybhipraayH| sa eva kiM na tathetyAzaGakya pUrvapakSavAdyevopapatti 10ka ivAva D 3 sa eva ca B. H. E. N 2 paramArtho'kR0 A. B.C. P. H. E.N pratyakSaviSayo A. B.C. D. P. H. E.N 4 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / kasmAt punastadeva paramArthasadityAha arthakriyAsAmathryalakSaNatvAdvastunaH // 1 // ayaMta ityrthH| heya upAdeyazca / heyo hi hAtumiSyate upAdeyazcopAdAtum / arthasya prayojanasya kriyA nisspttiH| tasyAM sAmarthya shktiH| tadeva lakSaNaM rUpaM yasya vastunaH mAha-tathA hIti / vikalpazabda: pramANaviSayacintanAdanumAnavikalpo draSTavyaH / dRzyAtmaka eva svalakSaNAtmaka ev| nanu 'yasyArthasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedastatsvalakSaNam' ityukte kuto'sya praznasyAvakAzaH ? na hi vikalpaviSayasya sannidhAnAsannidhAnAcca jJAnapratibhAsabhedo'sti yato'syotthAnaM syAt / satyam / kevalamayamasyAzayaH-yadetad bhavadbhirlakSaNaM svalakSaNasya pratItaM tadasya lakSaNameva na bhavati kintu yadeva dRzyatayA'dhyavasIyate tadeva sva lakSaNa] mitIdaM tasya lkssnnm| sati caivamanumAnavikalpaviSayasyApi tathAtvamanivAritameveti sUtthAnaH praznaH / etatpra-. znavisarjanamAcAryAyaM darzayannAha-tadeveti / atha syAt yadi ...........tyucyamAnaM zobheta yAvatedameva na siddhaM tatkRto'yaM praznavisarjanaprakAra iti ? ucyte| svalakSaNamiti svamasAdhAraNaM pAramArthika: svabhAva ucyate / sa eva ca pAramArthikaH svabhAva ucyate, ya evaarthkriyaakssmH| sa eva ca paramArthasanniti yuktamidamuttaraM tadeveti / paramo'rtha iti darzayana karmadhArayaM darzayati / akRtrimamityAdi paramazabdasya vyAkhyAnam / tenAstIti sadityasyArthakathanam / tena rUpeNa sad vidyamAnamiti vigrahaH / zatrantazcAyamasiH / "kartRkaraNe kRtA bahulam"pANini 2. 1. 32] iti ca samAsaH / paramArthasadityasyArthamAkhyAya tadevetyetada vivaNoti ya eveti| pratibhAsaM jJAnasyeti prakaraNAt / arthkriyaasmrtho'rthH| svalakSaNaM caivamAtmakamityabhiprAyeNa ya evArthaH sa evetyaah| astu tAdRzaH paramArthasan / sa tu na tasya viSayo'nyasyApi vA viSayo bhaviSyati / tathA ca vivakSitArthAsiddhirityAha sa ceti / co'vadhAraNe pratyakSasyetyata: paro draSTavyaH / tadeveti pratyakSaviSayatvena sthitaM vastveva na tvnumaanvissyo'piiti| anena kasmAtpunaH pratyakSaviSaya eva svalakSaNamityetatpazmavisarjanasyopasaMhAraH kRto veditavyaH / / idAnIM svalakSaNasyaiva paramArthasattvamasahamAna Aha-kasmAditi / ayamasyAzayaHsa eva khalu paramArthasannartho ya evArthatvenAdhyavasIyate / anumAnaviSayo'pi ca vahnistathA'dhyavasIyata iti so'pi kasmAnna paramA[33b]rthasanniti / atra-arthetyAdi yaduttaraM tad aryata ityAdinA vyAcaSTe / castulyabalatvaM smuccinoti| heyaH kathamarthyata ityAha-heya iti / hirysmaat| yadi hAtumarthyamAno'rtho na tahaghupAdeyo'rtha ityAha-upAdeya iti| co heyApekSayopAdeyasyArthyamAnatvaM smuccinoti| arthasya prayojanasya daahaadeH| evaM ca vyAcakSANaH sAdhyo dAhAdireva mukhyavRttyopAdeyo heyo vaa| 'paDiktabAhya likhitaM na paThyate-saM0 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.16.]. sAmAnyalakSaNam / tad arthakriyAsAmarthyalakSaNam / tasya bhAvaH, tasmAt / vastuzabdaH paramArthaparyAyaH / takyamaryaH-yasmAdarthakriyAsamartha paramArthasaducyate, saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM ca jJAnapratibhAsasya bhedako'rtho'rthakriyAsamarthaH, tasmAt sa eva paramArthasana / tata eva hi pratyakSaviSayAvarthakriyA prApyate na viklpvissyaat| ata eva yadyapi vikalpaviSayo dRzya ivAbasIyate tathApi na sa dRzya eva, utato'rthakriyAyA abhAvAta, vazyAcca bhaavaat| atastadeva svalakSaNaM na vikalpaviSayaH5 // anyat sAmAnyalakSaNam // 16 // anydityaadi| etasmAt svalakSaNAd yada anyata-svalakSaNaM yo na bhavati jJAnaviSayaH-tat sAmAnyalakSaNam, vikalpajJAnenAvasIyamAno hyarthaH saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsaM na bhinatti / tathAhi AropyamANo vhniraaropaadsti| AropAcca dUrastho nikaTasthazca / tasya samAropitasya saMnidhAnAdasaMnidhAnAcca jJAnapratibhAsasya na bhedaH sphuTatvenAsphuTatvena vaa| tataH svalakSaNAdanya ucyte| sAmAnyena lakSaNaM sAmAnyalakSaNam / sAdhAraNa ruupmityrthH| . samAropyamANaM hi rUpaM sakalavahnisAdhAraNam / tataH tat sAmAnyalakSaNam // tamevopAdAtuM hAtuM vA tatsAdhanasyopAdAnaM hAnaM vA'nyathA na zakyata iti tatsAdhanabhUto vahvayAdirupAdeyAdirupapadyata iti darzayati / tasyAmityAdi tasmAdityantaM subodham / paramArthasatastattve pratipAdye kimiti vastUnastApyamAcAryeNa darzitamityAzaGkAmapAkurvannAha-vastuzabda iti| tadayamartha ityAdirna vikalpaviSaya ityanto grnthstuuktaarthopsNhaarH| sa ca sujJAnaH // iha prastutasvalakSaNApekSamanyatvamAcAryasyAbhipretam / svalakSaNazabdasya cAnyazabdayogAtpaJcamyA bhavitavyamityabhipretya etasmAdityAha / anyatvamabhivyanakti-svalakSaNaM yona bhavatIti / zazaviSANAdivyavacchedArthamAha-jJAnaviSaya iti / pramANaviSayacintAyA: prastutatvAd vijJAnaviSaya iti labdham / asiddhamasya tato'nyatvam , asyApi svalakSaNakAryakAritvAdityAha-vikalpetyAdi / hiryasmAdarthe / pratibhAsAbhedakatvaM tasya kuto'vasIyate sarvadA tasya sannihitarUpatvAdasannihitarUpatvAdeva vetyAha-tathA hiiti| AropyamANastathA pratIyamAnaH / AropAt tathotpAdalakSaNAdadhyavasAyAd asti vahnirUpeNa / AstAmAropAt tathAbhUtastathApi tasya sannidhAnAsannidhAna (ne) kuta ityAha-AropAditi / co vyaktametadityasyArthe / dvitIyazcakAro dUrasthatvApekSayA nikaTasthatvasyakaviSayatvaM samuccinoti / - tasyetyAdhucyata ityantaM spaSTArtham / ' sAmAnyAt-Ti0 ... 3 vikalpaviSayAta-Ti. 5 viSayama A. B. P. H. E. N. * tasmAt sAmA0 B. 2 na dRzya A. B. P. H. E. N. 4 0kriyAbhAvAt-A. B. P. H. E. N. 6 nAsti A. P. H. E. N. 8 tatastasmAt sAmA0 B. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1.17. taccAnumAnasya prAcaM darzayitumAha so'numAnasya viSayaH // 17 // so'numAnasya viSayo prArUpaH / sarvanAmno'bhidheyavalliGgaparigrahaH / sAmAnyalakSaNamanumAnasya viSayaM vyAkhyAtukAmenAyaM svalakSaNasvarUpAkhyAnagrantha AvartanIyaH syAt / tato lAghavArtha pratyakSapariccheda evAnumAnaviSaya uktaH // sAmAnyazabdena lakSaNazabdasya vigrahamAha-sAmAnyeneti / sAmAnyena, [na] vizeSeNa saMtAnAntarasAdhAraNaM svruupm| sAdhanaM kRteti samAsaH / tasya padasyArthaM spaSTayatisAdhAraNamiti / vikalpaviSayasyApyasAdhAraNatvAdasiddha vyaktyanta rasAdhAraNatvamityAha-samAropyamANamiti / hiryasmAt / samAropyamANaM vikalpena tathA pratIyamAnam / sakalazcAsau tArNapArNAdibhedabhinno vahnizceti tthaa| tatsAdhAraNaM tathAvidhaliGgabalenAnagnivyAvRttavastumAtrapratibhAsanAditi bhAvaH / nanu ca tathAvidhaM sAmAnyaM vikalpagocaro'vastu / tadviSayatve'numAnasya kathaM bAhye pravartakatvaM tatprApakatvaJca, yataH prAmANyamasya syAditi ced / ucyte| vikalpAH khalvetenAdyavidyAvazAtsvapratibhAsamanagnivyAvRttamavasyanto bAhyo'pyanagnivyAvRtta iti tadadhyavasAnameva bAhyo vahniradhyavasita iti manyante / anagnivyAvRttatayA bAhyasadRzavahnayadhyavasAya eva bAhyavahnayadhyavasAyaH / tayovivekApratipatteH / ata eva te vikalpA dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya bAhye lokaM pravarttayanti / dRzyavikalpyakIkaraNamapi teSAM tathA pravRttihetutayotpattereva draSTavyam / [34a] bAhyasambaddhasambaddhatvAccAnumAnavikalpaH saMvAdakaH, adhyavaseyApekSayA ca pramANam / tadAha nyAyavAdI- "bhrAntirapi sambandhataH pramA" iti| eSa cArthaH svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRttarityatrApyapekSaNIyaH / samAsatastu tatrAsmAbhiH kiJcidavAdIti / yata evaM tattasmAdityupasaMhAraH / taditi tadAropyamANam // . . taccetyAdinA so'numAnetyasyAvatAraM darzayati / co'vdhaarnne| grAhya rUpaM svabhAvo'syeti vigrahaH / evaM vyAcakSANo viSayazabdena grAhyo viSayo'bhipreto'tra pramANavyApAraviSayo'dhyavaseyaH svalakSaNasyaiva tadadhyavaseyatvena tathA vyavasthApanAditi darzayati / tasya tu tatra svarUpeNApratibhAsanAdagrAhyatvam / prakAzamAnaM ca rUpamAzritya grAhyatvamucyata ityuktaprAyam / anumAnasyApi grAhyaviSayadarzane'yamabhiprAyo yadIdamanumAnamanarthamanagnivyAvRttimAtraM sAmAnyarUpaM gRhNAti / tatra tatsAmAnyarUpaM kiJcidavabhAseta, tadA tatsvalakSaNatvenAvasyatsvalakSaNaM pravRttiviSayIkuryAt / tathA kurvacca vastuviSayaM prAmANyamaznuvIta nAnyatheti / sa -- --- 1 bahuvrIhi-Ti0 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannphlvyvsthaa| viSayavipratipatti nirAkRtya phalavipratipatti nirAkartumAha tadeva' ca pratyakSaM jJAnaM pramANaphalam // 18 // tadeveti / yadevAnantaramuktaM pratyakSaM jJAnaM tadeva pramANasya phalam // kathaM pramANaphalamityAha arthapratItirUpatvAt // 16 // arthasya pratItiravagamaH, saiva rUpaM yasya pratyakSajJAnasya tavarthapratItirUpama / tasya bhAvaH, tasmAt / etaduktaM bhavati-prApakaM jJAnaM pramANam / prApaNazaktizca na kevlaadrthaavinaabhaavitvaadbhvti| bIjAdyavinAbhAvino'pyakurAderaprApakatvAt / tasmAt 'prApyAvAdutpatAvapyasya jJAnasthA'sti kazcidavazyakartavyaH prApakavyApAro yena kRtenArthaH prApito bhavati / ___ sa eva ca pramANaphalama, yadanuSThAnAt prApakaM bhavati jnyaanm| uktaM ca purastAt "pravRttiviSayapradarzanameva prApakasya prApakavyApAro nAma" / ___tadeva ca pratyakSam arthapratItirUpam 'arthapradarzanarUpam / atastadeva pramANaphalam // iti puMlliGganirdezasamarthanArthamAha-sarveti / ivArthe vati / tadvalliGgasya parigraha [iti SaSThayantena] vigrahaH / atrApi sAmAnyalakSaNamevAnumAnasya viSaya ityavadhAraNIyaM na tvanumAnasyaiveti pratyakSapRSThabhAvino'pi vikalpavizeSasya taviSayatvAdanyathA liGganizcayAyogAditi / samprati pratyakSasya viSayavipratipattinirAkaraNe prakRte kimaprakRtamanumAnasya viSayavipratipattinirAkaraNamAcaritamityAzaGkAmapAkattuM sAmAnyetyAdinopakramate / etaccokta ityetadantaM sujJAnam // viSayetyAdi phalamityetadantaM subodham / phalapradarzane cAyaM vArtikakArasyAzayaHpramAkaraNaM khalu loke pramANamucyate / tataH karaNasAdhyA phalarUpA pramitiravazyadarzayitavyeti / / nanu yasmin viSaye kriyAsAdhanaM vyApriyate .... kathamiti kimanyatpramANamiti pUnarihopekSitamanane? arthatyAdi prativacanaM vyAcaSTe arthasyeti / etacca tasmAdityantaM sugamam / . nanu saMvAdakaM jJAnaM pramANam / saMvAdazca tadutpattimAtrAt / tat kimarthe pratItistatphalaM mRgyata ityAzaGakyAha-etaduktaM bhavatIti / 'tadeva pratya0 C. 2 pratyakSaM tadeva A. B. P. H. E. pratyakSasya jJAna D. 4 tasmAdarthAdutpa0 A. P. H. E. tasmAd grAhyAdarthAdutpa0 N. / arthadarzana A. P. H. E. N. 6 atra paDiktabAhyaM kiJcillikhitamasti / sUkSmatvAt na paThyate-saM0 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [1.19 atha prApakatvaM prApaNazaktiyogAt / sA ca zaktistata utpattereva / tathA ca kathaM pUrvapakSAtikrama ityAha-prApaNazaktizceti / co yasmAt / na kevalAdekAkino'rthapradarzanavinAkRtAt / vivakSitena vinA bhavatIti vinAbhAvI grhaaditvaanniniH| vyabhicArItyarthaH / arthena vinA bhAvIti "tRtIyA"[pA0 2.1. 30] iti yogavibhAgAtsamAsaH / tasya bhAvastasmAt / kathaM punarna kevlaadityaah-biijaaditi| yata evaM tsmaat| yadyapi santAna eva prApyo na ca tasmAttasyotpattistathApi viSaye'syaikatvamadhyavasAya prApyAdarthAdutpattAvapItyuktam / prApakasya jJAnasyAvazyakarttavyaH pratItikriyArUpaH / prApito bhavatIti pUrvavad yogyata[34b] yocyate / bhavatu tasya karttavyamanyat, tathApi na tatphalamityAha-sa eveti / caH sphuTametadityasminnarthe / bhavatu avazyakarttavyaH prApakavyApAraH / sa punarajJAnAtmako bhaviSyati / tathA ca kathaM pratItiH phalamityAha uktamiti / co yasmAdarthe / purastAtpUrvasmin / kenoktametaditi cet pravartakatvamapi prvRttivissyopdrshktvmevetyaadinaa| AstAmarthapratItiravazyakatavyA pramANasya tathApi kathaM tadeva pratyakSajJAnaM phalaM tasyAtadrUpatvAdityAzaDakya yadarthapratItirUpatvaM pratijJAta tadupapAdayannAha tadeveti / co yasmAdarthe / nanvarthapradarzanaM karttavyatayA pradarzitam / tat kathamarthapratItyAmekaM tat pradarzyata ityAhaarthapradarzanarUpamiti / anayorAbheda ityabhiprAyaH / yata evamato'smAttadeva pratyakSa jJAnameva nArthAntaramityarthAt / pramANAdanyajjJAnameva phalaM yadi syAt, kiM syAt ? yena yatnena garIyasA pramANAdabhedo'sya sAdhyata iti cet| ucyte| "dhIpramANatA, pravRttestatpradhAnatvAt" [pramANavA0 1.5. ] ityatrAjJAnAtmanastAvatprAmANyamapahastitam / jJAnAtmanazca pramANasyA(sya) bhinne'pi pramitirUpe phle'vshymrthpricchedaatmtaa'bhyupetvyaa| anyathA jJAnatvameva tasya na syAt / pramAjanakatvena ca jJAnatve cakSurAderapi jJAnatvaM syAt / bodharUpatvaM cAsvasaMvedanatayA na niyAmakam / svasaMvedanarUpatve vA grAhyAkArasaMvedanamevArthavedanamiti kathaM bhinnaM phalam ? pratikarmavyavasthA'nupapattezca na nirAkAratvaM vijJAnasyAbhyupeyam / jJAnamevArthasya prakAza iti ca srvtntrsiddho'ymrthH| tato na jJAnasyAdhigamarUpatAyAM vipratipattavyaM kenacit / satyAM ca tadAtmatAyAM tadeva phalaM yujyate, tAvataiva pramANavyApAraparisamApteH / api ca yadi jJAnasya svayamartharUpaparicchedarUpatvenArthaparicchedakatvaM na syAt, kintu bhinnaparicchittijanakatvena; tadA'rthasya paricchittaraparokSatava vyavasthApayituM na zakyeta / tathAhi tadAdyaM jJAnamarthaM paricchinattyarthamaparokSayatIti ko'rtho'rthaviSayAM paricchitti janayatIti / sA'pi yadyarthamaparokSayati tadA'parAM pratIti janayatIti syAt / evamuttaratrApyevameveti paricchittInAmAnantyam, na tvarthasyAparokSatetyAyAtamAndhyamazeSasya jagataH / atha tAsAmekA svayamarthaparicchedarUpA arthAparokSatArUpopeyate; tadA na bhinnaparicchittijanakatvaM paricchedakatvam / kintahi ? svayamarthaparicchedAtmatvamiti AdyasyApi tathAtvamanivAritam / tathA ca kathaM pramANAd vyatiriktaM phalamiti ? / iha na kriyava karaNaM loke tyorbhedenaavsthiteH| yA ceyaM jJAnalakSaNA kriyA sA cetphalaM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.21..] prmaannphlvyvsthaa| yadi tahi jJAnaM pramitirUpatvAt pramANaphalam, ki tahiM pramANamityAha arthasArUpyamasya pramANam // 20 // arthena saha yat sArUpyaM' sAdRzyam asya jJAnasya tat pramANam / iha yasmAdviSayA vijJAnamudeti tadviSayasadRzaM tad bhvti| yathA nIlAdutpadyamAnaM nIlasadRzam / tacca' sArUpyaM sAdRzyam AkAra ityAbhAsa ityapi vyapadizyate // nanu ca jJAnAvavyatiriktaM sAdRzyam / tathA ca sati tadeva jJAna pramANaM tadeva ca pramANaphalam / na caikaM vastu sAdhyaM sAdhanaM coppdyte| tat kathaM sArUpyaM pramANamityAha tadazAdarthapratItisiddheriti // 21 // ||"prtyksspricchedH|| kimanyatpramANaM bhaviSyati ityAgUrya pUrvapakSavAdI ydiityaadyaah| yadIti sambhAvayati / tahizabdo'kSamAyAm / tadeva pratyakSaM jJAnamevamiti na kSamyata etdityrthH| pramANasya phalaM sAdhyam / tahi tasmin kAle kimpramANamiti yojyam / atrArthasArUpyamityuttaraM vyAcaSTe-a[35a]rtheneti / arthena vissynn| viSayasArUpyaM ca jJAnasya pratyakSAkhyasya viSayasamAnAkAratayotpAdaH / ihetyAdinA sArUpyamevopapAdayati / etacca nIlasadazamityantaM subodham / kevalamevaM vadato'yamAzayaH-anekaprAgbhAvenodayamAnamapi vijJAnamarthasyaivAkAraM bibharti, nAnyasyetyanubhavasiddhamaparyanuyojyam , sadRzatvanizcayasya tAdrUpyeNa satatamudayAt / yadi hi tadanyAkAro viSayaH syAt tadA taditarasyAkAradhAri vijJAnaM kadAcijjanayet / yathA zuktiH kathaJcidrajatAkArajJAnaprabandhodaye'pi taddezopasRSTasya svAkArAnukAri jJAnaM janayati / na cAbhrAntasya nIlajJAnasya kadAcidapyanyAkAratvamasti / tasmAdartho'pyevamAkAra iti nishciiyte| bAhyArthe'rthasArUpyAvagame gatiriyameveti / nanu cAnyatra viSayAbhAsaH pramANamuktastathAviSayAkAra iha tvarthasArUpyaM tatkathaM na vyAghAta ityAzaGakyAha-tacceti / co yasmAdavadhAraNe vaa| ityapyanenApi zabdena / arthasArUpyameva tena tena zabdenAbhihitam / tato na vyAghAta ityabhiprAyaH // kiM tahi pramANamiti pRcchatA yaccetasi nihitamAsIt tadidAnI nanu cetyAdinA kaNThoktaM kroti| etacca pramANamityetadantaM subodham / 1 0rUpyaM yat sAdR0 B. D 2 vyAd jJAna A.C. P. H. E. N 3 tacca sAdR0 A. P. E 4 'ca' nAsti A. B.C.P.H. E.N 5 prathamaH pariccheda: B.C Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1. 21. tadvazAditi / taditi sArUpyama, tasya vazAt sArUpyasAmarthyAt / arthasya pratItiH avabodhaH / tasyAH siddhiH / tatsiddheH kAraNAt / arthasya pratItirUpaM pratyakSa vijJAnaM sArUpyavazAt siddhacati pratItaM bhvtiityrthH| nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yataH, tasmAt nIlasya prtiitirvsiiyte| yebhyo hi cakSurAdibhyo' vijJAnamutpadyate na tadvazAt tajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayitum / nIlasadazaM tu anubhUyamAnaM nIlasya sNvednmvsthaapyte| na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH, yenakasmin vastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApanabhAvena / tata ekasya vastunaH kiJcidrUpaM pramANaM kiJcit pramANaphalaM na virudhyate / etasmin pUrvapakSe tadvazAdityAdyuttaramAcAryAyaM vivRNoti taditi / tacchabdArthaM vazazabdArthaM sphuTayati saaruupyeti| arthasyati nIlapItAdyAtmanA viziSTasyeti draSTavyam / yataH pramitiriyaM viziSTenaiva karmaNA'vacchinnA prtiiyte| amumevArthama-arthasyetyAdinA spssttyti| siddhizabdasyArthamabhivyanakti pratItamiti pratItaM tannIlasyedaM jJAnaM na pItasyetyAdyAkAreNa nizcitaM bhavatItyarthaH / uktamarthaM nIletyAdinopasaMharati / hiravadhAraNe / yata evaM tattasmAt nIlasya pratItirnIlasyaivedaM jnyaanmityvsiiyte| nanu janakebhya eveyaM jJAnasya vyavasthA bhaviSyati / te hi jJAnaM janayituM zaktAH kimaGga nizcAyayituM na zaknuyuH ? atazca na sArUpyAdhIno'yaM pratItiniyama ityAzaGakyAhayebhya iti / hiryasmAt / evaM bruvato'yaM bhAva:-nendriyAloko niyaamkau| tayoH sarvajJAnasAdhAraNatvAt / arthagato'pi vizeSo na niyAmakaH / jJAnAdeva hi sa pratyetavyaH / tadavizeSe sa kathaM vizeSavyavasthAyA aGgaM bhvediti| nIlasArUpyepi yadyayaM nyAyastadA kathaM tasyApi niyAmakatvamityAha-nIleti / turindriyAdibhyo janakebhyaH sArUpyaM bhedavad darzayati / nIla-: sadazamanubhayamAnaM saMvedanaM jJAnaM nIlasya nIlasyaiveti vyvsthaapyte| ayamatra prakaraNArtha:-yadi jJAnamarthasarUpaM na syAt kintu nirAkAraM bodhakarUpaM tadA'nubhavakarUpatayA tadaviziSTaM, sarvatra paricchedyatayA karmasthAnaprApte nIlapItAdAviti nIlasyaivedaM saMvedanam, idaM pItasyaivetyanubhavasiddhaH pratikarmavibhAgo hIyeta / [35b]arthagatazcAkAro jJAnAdhInapratipattitayA jJAnasya viziSTarUpatAsandehena sandigdhaH / na ca tenaiva sandigdharUpeNa tadeva sandigdhaM rUpaM nizcetuM zakyam / jJAnagatazca vizeSo'rthakRtaH sArUpyAdanyo nopapadyate / sannapi na tAvadidaMtayA'sau nirdeSTuM shkyH| na cAnirUpitena tadAtmakaH karmaniyamanizcayaH / yadpazca yazca karmaniyamanizcayo jJAnasya tasminnanirUpite kIdRzI tadrUpatAvyavasthA ? yathA - 1 tataH siddheH B 2 bhyo jJAnaM D.B 3 sAdhAraNatvAccakSurAdInAm-Ti. 4 sthApakabhA0 A.B.C.D.P.E.H.N. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 21.] prmaannphlvyvsthaa| vyavasthApanaheturhi sArUpyaM tasya jJAnasya / vyavasthApyaM ca niilsNvednruupm| vyavasthApyavyavasthApakabhAvo'pi kathamekasya jJAnasyeti cet / ucyate / nIlasadazamanubhUya' tadvijJAnaM yato nIlasya grAhakamavasthApyate nizcayapratyayena, tasmAt sArUpyamanubhUtaM vyvsthaapnhetuH| nizcayapratyayena ca tajjJAnaM nIlasaMvedanamavasthApyamAnaM vyavasthApyam / tasmAdasArUpyavyAvRttyA sArUpyaM jJAnasya vyvsthaapnhetuH| anIlabodhavyAvRttyA ca nIlaMbodharUpatvaM vyavasthApyam / nIlAdiranirUpite kSaNikatve tupo na nirUpyata iti / tasmAd yata iyamadhigatiravyavadhanAta tattvaM pratilabhate tadevAnyenAvyavadhIyamAnavyApAraM svabhedena bhedakaM pramAkaraNaM pramANam / na punaranenaiva vyvdhiiymaanvyaapaarmiti| taccedRzaM sArUpyameveti / eSa ca vAdo'smAbhivistareNa vizeSAkhyAne'bhihita iti tato'pyapekSitavya iti / nanu caivamapyekasyaiva jJAnasya sAdhyatvaM sAdhanatvaJca kathamupapadyate ? nahi parazureva cchidA bhavati / tataH pramANa-phalayorabhedo nAbhyupaitavya ityAzaGakyAha-na cetyAdi / co yasmAdarthe / atreti pramANaphalacintAyAM virodho'nupapattiH syAt / yadyevaM na bhavati kathaM nAmetyAha-api tu kintu / vyavasthApyaM vizeSarUpeNa niyAmyam / vyavasthApyate viziSTe. nAtmanA niyamyate'neneti vyavasthAnimittam vyavasthApanamabhipretam / vyavasthApanabhAvenetyaya pATho vkssymaannvirodhii| yadA tu vyavasthApakabhAveneti pATho dRzyate tadA karaNe kartRbhAvavivakSayA tathA draSTavyam / sAdhvasizcchinattIti ythaa| tayorvyavasthApyavyavasthApanayo: rbhAvastathAjJAnAbhidhAnanimittaM rUpaM tena / itthaMbhUtalakSaNA ceyaM tRtIyA / yata evaM tatastasmAdekasya vastunaH pratyakSalakSaNasya jJAnasya vastunaH kiJcidrUpaM vyAvRttiparikalpitaM kRtktvaadivt| tatreyaM bAhyArthe prmaannaadivyvsthaa| grAhyAkAro'rthasArUpyAkhya AtmanaH saMvidamartha saMvidamAdarzayannarthe pramANam / ata eva bAhyo'rthaH prameyaH / vastutaH svavidapIyamarthasaMbandhinI . vyavasIyamAnA'rthasaMvittiH phalamiti / - nanu kimatra vyavasthApananimittam, kiJca vyavasthApyaM yenaitat syAdityAha-vyavasthApaneti / vyavasthApanaM vyavasthAkAraNam / vyavasthAyAM prayojakavyApAra iti yAvat / tasya hetunimittam / hiryasmAt / tasya pratyakSajJAnasya / kintarhi vyavasthApyamiti ? co vyavasthApanahetorvyavasthApyaM bhintti| nIlasyedaM nAnyasyetyanenAkAreNa yannIlasaMvedanaM tadrUpam / - etadasahamAno vyvsthaapytyaadyaah| na kevalamekasya janyajanakabhAvo'nupapanna ityapinA darzayati / ucyata ityAdinA prihrti| yato yasmAnnIlasadazamanubhUyeti vAstavaM rUpamanaditam / na tu nIlasadRzamanubhavAmIti nizcayo'sti / api tu nIlamevAnubhavAmIti nIlasya praahkmvsthaapyte| 1 jJAnasya ceta A. C. P. 2 0te| sadRzamanubhUyamAnaM tadvi0A.B.P.H.E.N. *te / sadRzamanubhUya tadvi0C.D. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaparicchedaH / [ 1. 21. vyavasthApakazca vikalpapratyayaH pratyakSabalotpanno draSTavyaH / na tu nirvikalpakatvAt , pratyakSameva nIlabodharUpatvenAtmAnamavasthApayituM zaknoti / nizcayapratyayenAvyavasthApita sadapi nIlabodharUpaM vijJAnamasatkalpameva / tasmAnizcayena nIlabodharUpaM vyavasthApitaM vijJAnaM nIlabodhAtmanA sad bhavati / tasmAdadhyavasAyaM kurvadeva pratyakSa pramANaM bhavati / akRte tvadhyavasAye nIlabodharUpatvemAvyavasthApitaM bhavati vijJAnam / tathA ca pramANaphalamarthAdhigama rUpamaniSpannam / ataH sAdhakatamatvAbhAvAt pramANameva na syAjjJAnam / nanu na tAvatA jJAnamAtmanaivAtmAnaM tathA[36a] vyavasthApayati, anizcayAtmakatvAt / na ca nizcayo'pyAtmAnaM tathA'vasthApayituM paryavApnoti, svAtmanyavikalpakatvAt / tatkena tathA vyavasthApyata ityAha-nizcayapratyayeneti / nizcayAtmakajJAnenottarakAlabhAvinA / tenApyanurUpeNeti drssttvym| tasmAtsArUpyamanubhUtaM svasaMvedanena pratItaM vyavasthApanaheturnIlasyedaM saMvedanam, na pItasyeti niyamakaraNasya hetunimittam / idaM ca vyavasthApanaheturhi sArUpyaM tasya / jJAnasyetyasya samarthanam / yadi jJAnasya tasya sArUpyamevaM vyavasthApanahetustahi kiM kIdRzaM ca sad vyavasthApyamityAha-nizcayeti / co'vadhAraNe / tadityasmAtparo draSTavyaH / yasyava nIlajJAnasya sArUpyaM tathoktaM tadeva jJAnaM vyavasthApyaM nIlasyaivetyAkAreNa niyAmyamityarthaH / kIdRzaM sattathA vyavasthApyamityAha-nIleti / pItAdisaMvedanavyAvRttyA nIlasyedaM saMvedanaM jJAnamityavasthApyamAnaM nizcIyamAnam / kenAvasthApyamAnamityAkAGakSAyAM nizcayapratyayeneti yojniiym| nanu kiM jJAnAt sArUpyaM vyatiricyate yena sArUpyaM tathoktam, jJAnaM tvevamucyata ityAzaGakyopasaMhAravyAjenAha-tasmAditi / yasmAt sArUpyAdanyavyavasthApanaheturna ghaTate, sArUpyaM ca jJAnAdanyaM nopapadyate tasmAtkAraNAt / ayaM ca-tata ekasya vastunaH kiJcidrUpamityAderupapattyA prasAdhitasyopasaMhAraH / ayaM prkrnnaarthH| ekasyaiva jJAnasya vyAvRttikRtaM bhedamAzrityAha vyvsthaapyvyvsthaapnbhaavH| vAstavaM cAbhedamupAdAya pramANaphalayorabheda ucyte| na ca kAcitkSatiriti / samprati nizcayapratyayeneti bruvatA yAdRzo nizcayo vivakSitastaM vyavasthApaka ityAdinopasaMhAravyAjena spaSTayati / vyavasthApayatIti vyavasthApakaH / sa ca tadbalotpanno'pyanurUpo drssttvyH| ananurUpavikalpena vyavasthApitayorapi vyavasthApyavyavasthApanayoranupapatteH / yathA marIcIrdaSTvA tadbalotpannena vikalpenAvasthApyamAnayorjalasArUpyajJAnayona tathAbhAvaH / na ca nivi0 C 20rUpatvaM nAtmA0 C ..rUpatvam A.C. D. P. H. E. 4 "itikaraNenAbhyupagamasya svarUpaM cetyanenAbhyupagamaM drshyti"| iti pATho'STamapaMktisambaddhatvena paMktibAhyabhAge likhitaH pratI dRzyate kintu tasya kutra niveza iti na jJAyate-saM0 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 21.] prmaannphlvyvsthaa|. . janitena tvadhyavasAyena sArUpyavazAnnIlabodharUpe jJAne 'vyavasthApyamAne sArUpyaM vyavasthApanahetutvAt pramANaM siddhaM bhavati / yadyevamadhyavasAyasahitameva pratyakSa pramANaM syAt na kevalamiti cet / naitadevam / yasmAta pratyakSabalotpanenAdhyavasAyena dRzyatvenArtho'vasIyate notprekSitatvena / darzanaJcArthasAkSAtkaraNAsyaM prtykssvyaapaarH| utprekSaNaM tu viklpvyaapaarH| tathAhi parokSamartha yenAbhiprAyeNa nizcayapratyayasya vyavasthApakatvamuktaM tamabhivyanakti -na viti| tunizcayApratyakSa bhedavad darzayati / avasthApanA'zaktau hetumAha-nirvikalpakatvAditi / nanu paramArthato yadi tajjJAnaM nIlameva rUpatayA sarUpaM tadA tathAnizcayo bhavatu vA mA vaa| svayamevAvikalpakatve'pi tena rUpeNa sadvyavahAragocaro bhvissytiityaashngkyaahnishcyprtyyenetyaadi| nizcayapratyayenAnurUpeNa / ananurUpeNAkSaNikavikalpanAvasthApitasyApi kSaNikabodhasya sadvyavahArasya yogytvaat| tenAvyavasthApitamasatkalpamasattulyam svaviSaye vyavahArayitumazaktatvA[36b]t / gacchattRNajJAnAdivat / tasmAdityAdinA'mumarthamupasaMharati / yasmAnizcayena tathA'vyavasthApitamasatA sadRzaM bhavati tasmAt / nIlabodhAtmanA nIlasyAyaM bodha ityAkAreNa sad bhavati sadvyavahArayogyaM bhavati / yasmAtsvasAmaryotpannenAnurUpeNa nizcayapratyayena vyavasthApitaM tathA bhavati nAnyathA tasmAtkAraNAdadhyavasAyamanurUpaM nizcayaM kurvt| evakAreNA'karaNAvasthAyAH pramANavyavahAraM nirsyti| amumevArthaM vyatirekamukhena draDhayannAha-akRte tviti| tuH karaNAvasthAM bhedvtiimaah| bhavatu tathA'vyavasthApitaM kimata ityAha-tathA ceti| tasmizca tenAtmanA'vyavasthApanaprakAre sati / tadaniSpattAvapi kiM na pramANamityAha-ata iti / ato'dhigatikriyAyAH phalabhatAyA anissptteH| sAdhakatamatvAbhAva iti vaakybhedH| tasmAtsAdhakatamatvAbhAvAt / arthAdhigamalakSaNapramANasiddhau hi sAdhakatamaM prmaannmucyte| sA cenna niSpannA tahi kimapekSya sAdhakatamatvamAtmasAtkuryAt, yena tajjJAnaM prAmANyamaznuvIteti samudAyArthaH / * nanu avasAyAbhAve tAvadiyaM gatistadbhAve'pi yadyeSaiva gatistadA na pratyakSaM nAma pramANamityAzaGakyAnvayamukhenedAnImAha-janiteneti / turajananAvasthAyA jananAvasthAM bhedavatIM darzayati / tena tathA vyavasthApyamAne vyavasthApakatve ca nimittamAha-sArUpyavazAditi / siddhaM pratItaM bhavati / yadi pratyakSaM kevalamasahAyaM pravartayitumanIzAnaM niyamena nizcayamapekSate tahi tatsahitameva pramANaM prasajyatetyabhiprAyavAn prAha-yadyevamiti / evamanantaroktaM yadyabhyupagamyate tadaivaM syAt / cediti parAbhyupagamaM drshyti| neti prtissedhti| evaM satyetanna bhvti| hetumAha 2 dRSTatvenA0 A.B.C.D. P. H. E.N. 'jJAne'vasthA0 A. P. H. E. N. 30kSaNaM vika0 A. C.D. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 prathamaH prtyksspricchedH| [ 1.21. vikalpayanta utprekSAmahe na tu pazyAma iti utprekSAtmakaM vikalpavyApAramanubhavAdadhyavasyanti / tasmAt svavyApAraM tiraskRtya pratyakSavyApAramAdarzayati yatrArthe pratyakSapUrvako'dhyavasAyastatra pratyakSa kevalameva pramANamiti / / // AcAryadharmottaraviracitAyAM nyAyabinduTIkAyAM pratyakSaparicchedaH prathamaH // yasmAditi / dRzyatvena darzanaviziSTatvena / prakArAntaraM nirasyati neti / utprekSitatvaM sAkSAtkaraNAbhimAnazUnyajJAtRtvam / nanu vikalpavyApAro darzanam / tataH svavyApAraviziSTArthAdhyavasAne tasya kA . kSatirityAzaGakyAha-darzanaJceti / co yasmAdarthe / yadyevaM kastahi vikalpavyApAra ityAhautprekSaNamiti / etadeva tathAhItyAdinA'vasyantItyanena (tyantena) granthena samarthayati / bhavatvevaM tathApi kathaM pratyakSasya kevalasya prAmANyaM na tu vikalpasyApItyAzaGakyopasaMhArApadezenAha-tasmAditi / etacca subodham / evamabhidhAne cAyamasyAzayo boddhavyaH / syAtkhalu vikalpasyApi prAmANyaM yadyasau svavyApArayukta eva pratyakSasya sAhAyyaM bhajate / na cAyaM tathA vyaapriyte| svIkRtapratyakSavyApArasyaiva . pravRttidarzanAt / sa ca darzanalakSaNo vyApAraH pratyakSeNaiva sampAdita iti kathamayamapi piSTapeSaNakArI prAmANyaM pratilabheta / atha pratyakSaM tAvatsvaprAmANyavyava[37a]hArAya tmpeksste| tataH so'pi pramANameveti matistahi pitA pitRvyavahArAyAvazyaM putramapekSata iti putro'pi pitA prasajyata iti kRtamatAkikavacanavicAraNayeti sarvamavadAtam // // paNDitadurvekaviracitadharmottaranibandhasya dharmottarapradIpasaMjJitasya prathamaH paricchedaH / / 1 bhavAdavasyanti A.C. P. H. E. N. 2 pramANamiti nyAyabinduTIkAyAM prathamaH paricchedaH samAptaH // maMgalamastu // A pramANamiti AcAryadharmottaraviracitAyAM nyAyabinduTIkAyAM prathamaH paricchedaH smaaptH|C Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / evaM pratyakSa vyAkhyAyAnumAnaM vyAkhyAtukAma' Aha anumAnaM dvidhA // 1 // anumAnaM dvidhA dviprakAram / athAnumAnalakSaNe vaktavye kimakasmAt prakArabhedaH kathyate ? ucyate / parArthAnumAnaM zabdAtmakam , svArthAnumAnaM tu jJAnAtmakam / tayoratyantabhedAt naikaM lkssnnmsti| tatastayoH pratiniyataM lakSaNamAkhyAtuM prakArabhedaH kathyate / prakArabhedo hi vyaktibhedaH / vyaktibhede ca kathite prativyaktiniyataM lakSaNaM zakyate vaktum / nAnyathA / tato lakSaNanirdezAGgameva prakArabhedakathanam / azakyatAM ca prakArabhedakathanamantareNa lakSaNanirdezasya jJAtvA prAk prakArabhedaH kathyata iti // pratyakSAnumAnabhedena dvaidhaM pramANamuddiSTam / tatra vyAkhyAtaM prtykssm| yathoddezamadhunA:numAnaM vyAkhyAtumavasaraprAptamityabhisaMdhAyAha-evamiti / evamanantaroktena caturvidhavipratipattinirAkaraNaprakAreNa / prakAre dhApratyayo'yamiti darzayannAha-dviprakAramiti / / nanu cAnumAnasya lakSaNaM vaktukAmenAsya lakSaNameva vaktavyam / . tatkimidamaprastutAbhidhAnamAsthIyata iti puurvpkssm-athetyaadinotthaappti| athazabdo'tra prshne| akasmAditi nipAto ninimittavacanaH / ucyata ityAdinA prihrti| tyorjnyaanaabhidhaanaatmnoH| ekamiti sAdhAraNam / yathA caturNAmapi pratyakSANAM jJAnarUpatvAdekaM kalpanApoDhatvAdisAdhAraNaM lakSaNaM sambhavati, tathA yadi syAt pratyakSavallakSaNameva prathamamuktaM syAditi bhAvaH / pratiniyataM prAtisvikam / prakArasya bhedo nAnAtvam / nanu prativyaktiniyataM lakSaNaM vyaktivizeSopadarzanaM vinA na zakyate darzayitumiti vyaktibheda eva kathayitavyaH / tatki prakArabhedaH kathyata ityAha-prakAreti / hiryasmAta / yadi tasmina darzite'pi pratiniyatalakSaNAkhyAnaM na zakyaM tarhi kiM tena kathitenetyAha-vyaktIti / co yasmAdarthe / pratizabdo'tra niyatArthavRttiH, tena prati viziSTA vyaktistatra niyatamiti. ' vyAkhyAtumAha-A 3 jJAtvA prathamaM prakA0 C. D. 2 nirdezArthameva A.C.. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [2.2. kiM punastad dvaividhyamityAha svArtha parArthaM ca // 2 // svasmAyidaM svArtham / yena svayaM pratipadyate tat svArtham / parasmAyidaM parArtham / yena paraM patipAdayati tat parArtham // saptamI[pANini 2-1-40] iti yogavibhAgAtsamAsaH / yadvA niyataM viziSTaM lakSaNaM na zakyaM vaktum / kva ca niytmityaashngkyoktN-prtivyktiiti| vyaktI vyaktAvityavyayIbhAvaH / yasmAdanyathA pratiniyatalakSaNAkhyAnasyAzakyatvaM tatastasmAt / lakSaNanirdezAimeveti lkssnnnirdeshnimittmev| / etena yaccodyate lakSaNamAtre kathite viziSTalakSaNamanumAnamekamanekaM vA'stu / kiM tasya prakArabhedakathaneneti tatparihRtam / yadi hi sAdhAraNaM lakSaNamabhipretyedamucyate tadA tannAstIti kiM kathyeta / atha viziSTaM lakSaNaM tadapi vyaktibhedakathanamantareNa vaktuM yadi zakyeta kiM na kthyet| kevalamidameva nAstIti / ata evAdAveva tadabhidhAnaM nyAyyam, na tu pazcAditi drshyitumaah-ashkytaam-iti| tadantareNa lakSaNanirdezasyAzakyatA. jJAtvA / co'vadhAraNe / prAglakSaNakathanAtpUrvam / syAdetat -svArthAnumAnamevaMlakSaNaM parArthAnumAnamevaMlakSaNamiti kiM viziSTaM lakSaNaM na zakyate vaktum ? evamapi kimanumAnadvaitaM nAveditaM bhavati yena sasaMkhyeyA saMkhyA-anumAnaM dvidhA svArtha parArtha cetyucyata iti ? satyametat / kevalaM niyamArthametad vibhAgavacanamiti brUmaH / anumAnaM dvidhA-dvidhaivaivamAtmakamiti kathaM nAma [37b] pratIyateti / itaratheha tAvadetAvadeva . vyutpAdyatayA prastutam, anyatra punaranyadapyanumAnaM vyutpAdyamastItyAzaGkA nAhatya nirAkRtA syAditi // pUrvavaccheSavadAdirUpeNa anyathA'pi dvaividhyasambhavAt saMzayAnaH pRcchati-kiM punariti / kimiti sAmAnyAt pRcchati / punariti vizeSataH / svArthazabdasya vigrahaM darzayati-svasmAyiti / arthazabdena nityasamAsAdasya padavigrahamAha / idamityanumAnam / svArthamiti samastapadanirdeza eSaH / asya cAtmapratipattiH prayojanamityarthaH / amumevArtha sphuTayannAha-yeneti / yenAnumAnena karaNa bhatenAnumAtA svayaM pratipadyate parokSamarthamiti zeSaH, prakaraNalabhyaM vA / tatsvArthajJAnamAtmapratipattiprayojanamiti yAvat / ayamAzayaH-trirUpaliGagasya jJAnaM yasya santAna utpadyate tattadarthameva / tenaa'nysyaaprtiptteH| tataH svArthamucyate / na tu kiJcijjJAnaM kvacitpuMsi niyatamasti / yadapekSayA svArthamucyeta / yena svayaM pratipadyata iti bruvatazcAyamabhiprAyaH / yadyapi pratipattiranumAnajJAnAtmikA tathApyekasyApi vyavasthApyavyavasthApanabhAvena kriyAkaraNabhedo darzita iti sArUpyabhAgaH karaNamanumAnam, adhigamarUpA phalAvasthA pratipattiriti / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.3.] svArthAnumAnalakSaNaMm / tatra' svArtha trirUpAliGgAd yadanumeye jJAnaM tadanumAnam // 3 // tatra tayoH svArthaparArthAnumAnayormadhye svArthaM jJAnaM kiMviziSTamityAha-trirUpAditi / trINi rUpANi yasya vakSyamANa lakSaNAni tat trirUpam / liGgayate gamyate'nenA'yaM iti parArthamityasya vigrhmaah-prsmaayiti| pUrvavadasya pdvigrhH| parArthamiti samastaM padamuktam / asya ca parapratipattiH prayojanamityarthaH / amumarthaM yenetyAdinA spaSTayati / yena vAkyena karaNena paraM prati vAcyaM pratipAdayati parokSamartha bodhayati tat trirUpaliGgAkhyAnaM vAkyaM parArthamanumAnam / atrApyayamasyAbhiprAyaH yadyapi abhidhAnarUpamapyanumAnaM na niyataM puMsi tathA'pi tatparArthameva / tathAhi yad yaduddizya pravartate tat tadarthamucyate / paramuddizya pravartate ca zabdo nAtmAnam / ato nAnavasthitapArArthyaH zabdaH / prayoktasamIhAviSayasyArthasya para eva prayojako yasmAditi / parokSArthapratipattiphalatvena pAramparyeNAviziSTaviSayatve'pi svArthAdasya pRthagvacanam, sAkSAdanayorvyApArabhedAditi ca draSTavyam / nanu ca parArthAnumAnotpAdakavAkyavadasti kiJcid vAkyaM ytprprtykssopyogi| yathA 'eSa kalabho dhAvati' iti vAkyam / ataH parArthAnumAnavatparArtha pratyakSaM kiM na vyutpAdyata iti ? atrocyate-parokSArthapratipatteryA sAmagrI-liGgasya pakSadharmatA sAdhyavyAptizca-tadAkhyAnAda vAkyamupacArataH parArthAnumAnamucyate / na tu tatra kathaJcidaGgabhAvamAtreNa, svAsthyAderapi tathA prasaGgAt / idaM punaH 'ayaM kalabhaH' ityAdivAkyaM na pratyakSotpatteryA sAmagrIndriyAlokAdi tadabhidhAnAttannimittaM bhavattathA vyapadezamaznute yena vyutpAdyatAmapyaznuvIta / kiM tarhi ? kasyacid didRkSAmAtrajananena / yathA kathaJcitparapratyakSotpattAvaGgabhAvamAtreNa tAdrUpye netrotsave vastuni sannihite'pi kathaJcitparAGamukhasya pareNa yadabhimukhIkaraNaM [38a] zirasastadapi vacanAtmakaM parArthapratyakSaM vyutpAdayituryutpAdyamApadyeta / etacca kaH svasthAtmA manasi niveshyet| kiJca bhavatu tathAvidhaM vacanaM parArthaM prtykssm| kinazchinnam ? tasyApi vyutpAdanArhasyAvyutpAdanAtpramAda eva mahatI kSatiriti cet / na tathArUpasya vyutpAdanam, avipratipatteH / vipratipattinirAkaraNena hi svarUpapratipAdanaM vyutpAdanam / na tu kecit tathAvidhe vacane parArthapratyakSopayogini viprtipdynte| yena tadapi vyutpAdyata / parArthAnamAne 4 .......... vastu pratipadyamAnA api taddharmavyAptivyatirekAbhyAM nigadanto dRSTAH, avinAbhAvAvacanAta, upanayasAdhyatadAvRttivacanAnAJca prayogAditi tada vyutpAdyate / yadi tu tatrApi na vipratipagheran pare tadA tadapi naiva vyutpAditaM syAda, ityalamativistareNa / / .. iha yathaiva svayaM pratipannaH parokSArthastathaiva parasmai pratipAdyata iti svArthAnumAnapUrvakatvAtparArthAnumAnasya prathama svArthAnumAnamuktam / yathoddezameva ca lakSaNaM praNeyamiti svArthAnumAna tatra trirU. E 1 vakSyamANAni D 2 .meyajJAnaM C 4 aspaSTam-saM0 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svaarthaanumaanpricchedH| [2.4. liGgam / tasmAt trirUpAlliGgAt yat jAtaM jJAnam iti / etat 'hedvAreNa vizeSaNam / tat 2trirUpAcca liGgAt trirUpalinAlambanamapyutpadyata iti vizinaSTi-anumeya iti / etacca viSayadvAreNa vizeSaNam / trirUpAlliGgAdyadutpannamanumeyAlambanaM jJAnaM tat svArthamanumAnamiti // lakSaNavipratipatti nirAkRtya phalavipratipatti nirAkartumAha pramANaphalavyavasthAtrApi pratyakSavat // 4 // pramANasya yat phalaM tasya yA vyavasthA "sA'trAnumAne'pi 'pratyakSa iva pratyakSavat veditavyA / syaivaM lakSaNaM tatretyAdinA''dita upadiSTamAcAryeNa tad vyAcaSTe ttreti| svArthaparArthAnumAnasamudAyAta svArthAnumAnaM svArthatvajAtyA nirdhAryate / tasmAttrirUpAlliGgAda yajjAtamiti vyAcakSANo mUle trirUpAlliGgAditi yA paJcamI sA gamyamAnajanikriyApekSayA "janikartuH prakRtiH" [pANini 1.4.30] ityanena labdhApAdAnasaMjJakAdapAdAna eveti darzayati / hetudvAreNa janakamukhena / trirUpAlliGgAditi cAcakSANenAcAryeNaikadvipadavyudAsena SaTpakSI pratikSipya saptamapakSaparigraheNa liGgasya lakSaNamabhipretaM prkaashitmiti| yathA caitat tathA bhaTTArcaTanibandhanamarcaTAlokasaMjJitaM vidhAsyanto vistareNa spaSTayiSyAmaH / anumeyagrahaNasya vyAktvaM darzayati-trirUpAcceti / co yasmAdarthe / itirhetau / trirUpaliGgAlambanamiti dhUmaM dRSTvA sarvatrAyaM vahninAntarIyaka iti jJAnaM vAcyam / taddhi paramparayA trirUpAlliGgAjjAtamiti / itinA vizeSaNasya svarUpamuktam / vizeSitameva jJAnam / kimpunarviziSyata ityAha-etacceti / co yasmAt / viSayadvAreNAvasIyamAnaviSayadvAreNa vizeSaNaM vyavacchedakam / avayavArthaM vyAkhyAya samudAyArthaM trirUpetyAdinA vyaacsstte| anumeyo dharmadharmasamudAyaH Alambyata ityAlambanaM yasyeti vigrahaH / , itirvAkyArthaparisamAptau evamarthaH sannApareNa sambaddhayate-evamuktena prakAreNa lakSaNavipratipatti nirAkRtyeti / / manu ca pramANasya phalamiti yadyAcAryasya vivakSitaM dharmottareNa caivaM vyAkhyAyate tadA pramANabhAgavyavasthAyAM kimuktamAcAryeNa, dharmottareNApi 'nIlasArUpyaM vyavasthApanahetuH pramANam' ityupariSTAt [pR0 91] kimiti darzayiSyate iti cet / naiSa doSaH / nahi pramANasyetyAdinA 'trirUpaliGgajaM jnyaanmityrthH| hetuH kAraNam / 2 0SaNam / trirUpA0 CD . svArthAnu0 D * pramANaphalamiti / pramANasya yat-B C D 10sthA'trA0 A B P H E 6.pi pratyakSavat pratyakSa iva PHE Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.5.]. hetostrINi ruupaanni| yathA himAlasarUpaM pratyakSamanubhUyamAnaM nIlabodharUpamavasthApyate', tena nIlasArUpya vyavasthApanahetuH pramANam, nIlabodharUpaM tu vyavasthApyamAna pramANaphalam tadvad anumAna maulAkAramutpavamAnaM mIlaboSalpamavasthApyate, tena nIlasArUpyamasya pramANam, nIla vikalpamarUpaM tvasyA pramANaphalam / sArUpyavazAddhi tannIlapratItirUpa sidhyati / nAnyatheti / / evamiha saMkhyA lkssnn-phlviprtipttyH| pratyakSaparicchede tu gocrviprtipttiniraakRtaa| lakSaNanirdezaprasaGgana tu trirUpaM liGga prastutam / tadeva vyAlyAtumAhatrairUpyaM punarliGgasyAnumeye sattvameva, sapakSa eva sattvam , asapane . cAsattvameva nizcitam // 2 // rUpyamityAdi / liGgasya yat rUpyaM yAni trINi rUpANi tadivamucyata iti shessH| kiM punattat trairupyamityAha-anumeyaM vakSyamANalakSaNam / tasmin liGgasya sattvameve nizcitam-eka rUpam / yadyapi cAtra nizcitagrahaNaM na kRtaM tathApi ante kRtaM prakrAntayordvayorapi rUpayorapekSaNIyam / yato na yogyatayA liGga parokSa'jJAnasya nimittm| yathA maulasya pramANazabdasya phalazabdena vigraho drshitH| kintva[38b]rthapradarzanaM kRtam / etaccopalakSaNaM tema phalasya sAdhanaM ca yattasyApi yA vyavasthA sA'pi gRhyte| mUle tu dvandvasamAsa evAbhipreto vAtikakArasya / pUrvanipAtavidhezcAnityatvAt na phalazabdasya pUrvanipAtaH / ata eva vinizcayaH-"na pramANaphalayoviSayabhedaH" iti / ..... lakSaNagocaraphalaviSaya iti / nIlasArUpyam aspaSTanIlasArUpyam, anumAnasyAparokSIkaraNAbhAvAt, vijAtIyamAtravyAvRtasyAnumAnena prtiiteH| nIlapratItirUpaM nIlavikalpanarUpaM siddhyati nizcIyate // . nanu saMkhyAlakSaNaphalavipratipattaya evAnumAnasya nirAkRtA, na tu viSayavipratipattirityAha-evamiti / evamanantaroktena prakAreNa ihAnumAnaparicchede nirAkRtA iti zeSaH, * 'vakSyamANaM vA nirAkRteti padaM vacanavipariNAmena sambandhanIyam / - rUpyamityAdigranthasya yata utthAnam, tat lakSaNetyAdinA darzayati / prasaGgana prastAvena yAni trINi rUpANi tAnyeva tathetyAvedayati / tadidaM trairUpyamiti prakRtatvAt zeSo'dhyAhAraH / abAdhitavaSayatvAdyanekarUpasambhave pRcchati kiM punariti / kimiti sAmAnyataH pRcchati / punariti vishesstH| kasmAt punastadapekSaNIyamityAha-yata iti / parokSo yo'rthastasya yajjJAnaM tasya / bIjaM vaidhrmydRssttaantH| kasmAnna tathetyAha-dRSTAditi / apratipatteH parokSArthasyeti prakaraNAt / yadyajJAtaM liGgaM na parokSajJAnanimittaM tarhi pakSadharmatayA jJAtamevAstu parokSaprakAzanaM ' nIlasvarUpaM C D 20rUpamevAvasthA0 C . rUpyaM nIlabyava0 C rUpaM tvavasthA* D rUpatvamavasthA0 C 50pyaM pramA0 C 6.rUpaM tu pramA0 B D * punastrarUpyam-A 8 parokSaM jJAnasya-C 9 paDiktabAhya likhita ma paThyate---saM0 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [2.5. biijmkrsy| adRSTAd dhUmAd agnerprtiptteH| 'nApi svaviSayazAnApekSa parokSArthaprakAzanaM / yathA pradIpo ghttaadeH| udssttaadpynishcitsmbndhaavprtiptteH4| tasmAt "parokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva liGgasya parokSArthapratipAdanavyApAraH / nAparaH kazcit / ato'nvayavyatirekapakSadharmatvanizcayo liGgavyApArAtmakatvAdavazyakartavya iti sarveSu rUpeSu nizcitagrahaNamapekSaNIyam / tatra sattvavacanenAsiddhaM cAkSuSatvAdi nirastam / evakAreNa pakSakadezAsiddho nirastaH / yathA cetanAstaravaH svApAditi pakSIkRteSu taruSu patrasaMkocalakSaNaH svApa ekadeze na siddhH| na hi sarve vRkSA rAtrau patrasaMkocabhAjaH kintu kecideva / sattvavacanasya tata kimanvayavyatirekanizcayena tasya? ityaashkyaah-naapiiti| liDamiti sambadhyate / pradIpo'pi dRssttaa[8]nishcitaadpi| na kevalamadRSTAdityapi shbdH| yata evaM tasmAda hetoH / antaraM vyavadhAnam , na tathA nAntaram / "na bhrAD"[pANini6.3.71] ityAdisUtre neti yogvibhaagaanlopaabhaavH| nAntare bhava iti ghaaditvaacchH| tataH svArthika: kan / parokSasya vaqyAdernAntarIyako'vinAbhAvI tasya bhAvastattA tayA nizcayanam-sarvatrAyametadavinAbhAvIti vikalpanam / liGgasya gamakasya vyApRtaM rUpaM vyaapaarH| tathAnizcayArUDhasyava rUpasya liGgatvAt / evakAreNa vyavacchinnamevAnyasya tad vyApArarUpatvaM spaSTArthaM nApara ityanenAnUditam / yatpunaratrApyayametannAntarIyaka iti jJAnaM tadanumAnajJAnamiti jJeyam / pUrvakaM tu liGgajJAnamiti / ataH sattvenAnizcitAlliGgAdanizcitasambandhAccApratipatteH kaarnnaadnvyaadinishcyo'vshykrttvyH| tathApi kathaM kartavya ityAzakya vyatirekamukheNoktameva hetumanvayamukhenApi drshynnaah-linggti| liGgavyApArasya parokSapratipAdane gamakavyApArasyAtmA sa eva tatheti svArthikaH kan krttvyH| tasya bhAvastasmAditi hetupadaM kRtvA'yamupasaMhAraH / sarveSvanumeyasattvAdiSu rUpeSu lakSaNeSu / [39a] sampratyekaikasya rUpasya yad vyAvatyaM tatkrameNa drshyitumaah-ttreti| AdigrahaNAd vyadhikaraNAsiddhavizeSaNAsiddhavizeSyAsiddhAnAM saGagrahaH / amISAmapi svarUpAsiddha evAntarbhAvAt / yathA tu prabhedo yathA vAntarbhAvastathopariSTAda vkssyaamH| kecideva tintiddikaaprbhRtyH| athApi syAt svApavat dhUmo'pyayamekadezAsiddha ev| tathAhi parvatAdiriha pakSastatra ca kvacideva deze siddho na sarvatra / na ca parvatAdireko'vayavyabhyupagataH / ' nanu ca yadA dhUmasvarUpameva pratyakSeNa jJAyate tadA parokSasya nizcAyakaM bhavati / Aha / -Ti. 2 parokSaprakA0 C dhUmAt-Ti0 agne:-Ti. 0kSArthAnA E di niSiddham B D ..siddho yathA A NP siddho nirasto hetuH yathA B D EH. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.5. ]. hetostrINi rUpANi / pazcAtkRtenaiva'kAreNAsAdhAraNo dharmo nirstH| yadi hi 'anumeya eva sattvam' iti kuryAt zrAvaNatvameva hetuH syAt / nizcitagrahaNena sandigdhAsiddhaH sarvo nirstH| sapakSo vkssymaannlkssnnH| tasminneva sattvaM nizcitamiti dvitIyaM rUpam / ihApi athaivaMvidho'pi pakSavyApaka ucyate tahi svApena kimaparAddhaM yenAsAvevaiko na yukta iti| atra kecidevaM pratividadhati / jijJAsitadharmavizeSavattvena hi rUpeNa dharmI pakSa ucyate / yazcAsau parvatAdistatra na vahnijijJAsitaH / kintarhi ? yatra ttroddeshe| tatraikadezasthadhUmadarzane'pyekadezavahnijijJAsito jJAyata iti kiM sarvaparvatavyApinA dhUmena kAryam ? yadi punaH sarvatrava vahnimattvaM jijJAsitaM syAt, syAdevAyaM pakSakadezAsiddhaH / na caitadevam / tataH kathamasya tathAtvam ? atra punaH sarveSAmeva tarUNAM caitanyaM jijJAsitamiti sakalapAdapavyApinaiva svApena prayojanam / yathA vedasya sarvasyaiva pauruSeyatve sAdhye sakalAmnAyavyApakenaiva vAkyatvena prayojanam / na cAyaM sarvAn vyApnoti / tataH pakSakadezAsiddha ucyate / eke tu-lokAdhyavasAyasiddhaM mahIdharAderekatvamavalambyAyaM vyavahAraH, na ca savaSAM tarUNAM tathaikatvaM loko'dhyavasyati, yena svApasyApi tathA siddhirbhavati, tataH kimavA nAmeti prtipnnaaH| __athAbhidhIyate-yadi kazcittintiDikAprabhRtIneva pAdapAn pakSayitvA svApaM hetUkaroti, tadA'yaM na pakSakadezAsiddha iti kiM na sAdhayeccaitanyamiti ? .. asdett-viklpaanupptteH| yadi sarvajanaprasiddha indriyavyApAravirodhyavasthAvizeSaH . svApo nidrAparanAmA heturabhipretastadA'yaM teSvapi taruSvasiddha iti kathaM caitanyamanumApayet ? atha yena kenacidupAdhinA svApazabdamAtravAcyo'rthoM hetustathAvidhasya svApasya caitanyena vyAptyasiddheH sandigdhavipakSavyAvattikatayA'nakAntikaH / "SaSThyatasarthapratyayena"pANini 2.3.30] ityanena pazcAcchabdayoge sattvavacanAtSaSThI / asAdhAraNaH sapakSAsapakSasAdhAraNo yo na bhavati / pakSasyaiva yo dharma iti yAvat / nirasto hetutvena pratikSiptaH / pUrvAvadhAraNe tu nAyaM nirAkRtaH syAditi darzayati ydiiti| hiryasmAt / ayamasyAzayaH yadyanumeya eva sattvaM yasyeti lakSaNaM syAttadA sapakSa eva sattvamiti vacanamatiricyamAnaM lakSaNAntaraM bhvissyti| vyAghAta eva vA bhvissytiiti| nizcitagrahaNasyehApekSitasya vyavacchedyaM darzayati-nizciteti / sandigdhazcAsAvasya hetutvena vizeSaNatvena cAsiddho'nizcitazceti vigrhH| sandigdhavizeSaNAsiddhaH, sandigdhavizeSyAsiddhazca sandigdhAsiddha evAnta[39b]rbhavatIti, so'pyanenaiva nirastaH / yathA'nayorbhedo yathA - cAntarbhAvastathAparastAtpradarzayiSyAmaH / ihAzritatvAdArthena nyAyena hetusattvasya vizeSaNarUpatvAd anena sahoditi (ta) evakAro dharmAyogasya vyavacchedako draSTavyaH / ' agre kRtena-Ti0 . asarvajJaH kazcit vaktRtvAt-Ti0 2 iti brUyAt-B D Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 [ 2.5. dvitIyaH svArSAnumAnaparicchedaH / satvagrahaNena viruddho nirastaH / sa hi nAsti spksse| evakAreNa saadhaarpaankaantikH'| sa hi na sapakSa eva vartate kintUbhayatrApi / sattvagrahaNAt pUrvAvadhAraNavacanana sapakSAvyAki sattAkasyApi prayatnAnantarIyakasya hetutvaM kathitam / pazcAdavadhAraNe tvayamarthaH syAta-sapane sattvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakatvaM na hetaH syAt / nizcitavacanena saMdigdhAnvayo'nakAntiko nirstH| yathA sarvajJaH kazcid vktRtvaat| vaktatvaM hi sapakSe sarvaze sNdigdhm| asapakSo vakSyamANalakSaNaH / tasminnasattvameva nizcitam-tRtIyaM rUpam / tatrA.. sattvagrahaNena viruddhasya nirAsaH / viruddho hi vipakSe'sti / evakAreNa sAdhAraNasya vipakSakadezavRttanirAsaH / prayatnAnantarIyakatve sAdhye hyanityatvaM vipakSakadeze vidhudAdau asti, AkAzAdau nAsti / tato niyamenAsya niraasH| 'asattvazabdAddhi pUrvasminnavadhAraNe'yamarSaH syAta-vipakSa evaM yo nAsti sa hetuH / tathA ca prayatnAnantarIyakatvaM sapakSepi sarvatra %3 ___ sAdhAraNazcAsau sapakSAsapakSavRttitvAdanakAntikazcaikasminnante sAdhye viparyaye vA'vyavasthitazceti tathA nirasta iti varttate / sapakSAvyApinI sakalasapakSAvartinI sasA yasyeti vigrahaH / prayatnAnantarIyakatvamapyanityatvasiddhau samarthoM heturiti darzayituM sakalasapakSAvyApi . prayatnAnantarIyakatvamudAhRtamiti draSTavyam / vastutastu sarva eva kAryahetu--mAdi: sapakSaka-.. dezavRttirboddhavyaH / itirevamarthe / evaM sati prayatnAnantarIyakatvamupalakSaNatvAdasya dhUmAdikamapi na hetuH syAt / sandigdho'nvayo yasya sa tathA / ihAzrayatvAdArthena nyAyena sapakSalakSaNasya dharmiNo vizeSyatvAdanena sahodito nipAtaH pakSe vRkSe vRttau labdhAyAM samuccIyamAnAvadhAraNatvAdasapakSalakSaNadharmyantarayogasya vyavacchedako draSTavyaH / tRtIyaM rUpaM vyAkhyAtumAha-asapakSa iti / vakSyamANaM lakSaNamasyeti vigrahaH / kathamasya nirAsa ityAha-viruddho hIti / hiryasmAt / sAdhAraNasya sapakSAsapakSasASAraNasya / kasmin sAdhye kintadIdRzamityAha-prayatneti / prayatnaH puruSavyApAraH / niyamenA 1 atra D pratau paDiktabAhyabhAge 'anityaH zabdaH prameyatvAt' iti TippaNaM vartate / tacca B pratau mUle nivezitam iti pratibhAti / HNpratAvapi evameva-saM0 2 sapakSavyA0 BH Ne hi aya0 AC 4 nizcayavaca. A 5 pUrvavadatrApi D pratI 'nityaH zabdaH kRtakatvAt khavat' iti paDiktabAhyaM TippaNatvena likhitaH pAThaH B pratau malatvena saMniviSTa iti bhAti-N pratau api tathaiva kRtam / H pratau tu 'vipakSakadezavRttenirAsaH' ityanantaraM mudrita:-saM0 prayatnAnantarIyaka: zabdaH, anityatvAt ghaTavat-Ti. 7 niyamato'sya C 8 asattvavacanAt pUrva0 APHEN zabdAt pUrva0 BCD 9 0pi nAsti-BE Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetostrINi rUpANi / naasti| tato na hetuH syAt / tataH pUrva na kRtam / nizcitagrahaNena saMdigdhavipakamahAvRttiko'nakAntiko nirastaH / nanu ca sapakSa eva sattvamityukte vipakSe'sattvameveti gamyata eva / tat kimartha 2punarubhayosvAnaM kRtam ? ucyate / anvayo vyatireko vA niyamavAneva prayoktavyo mAnyatheti varzayituM dvayorapyupAdAnaM kRtm| aniyate' hi dvayorapi prayoge'yamarthaH syAt-sapakSe yo'sti vipakSe ca yo nAsti sa heturiti / tathA ca sati sa zyAmaH tatputratvAt dRzyamAna vadhAraNena evakAreNeti yAvat / asapakSa eveti kiM nAvadhAryata ityAha-asattveti / hiryasmAt / bhavatvevaM kA kSatirityAha-tathA ceti| prayatnAnantarIyakagrahaNaM pUrvavadrapalakSaNam / nizcitagrahaNasya vyAvRrthamAha-nizciteti / vipakSAd vyAvRttivipakSavyAvRttiH / sandigdhA vipakSavyAvRttiryasya sa tathA / nanu na sandigdhavipakSavyAvRttikatvaM nAmAyaM hetudossH| tatkathaM nirasyate ? tathAhiya eva vipakSe vIkSito hetuH sa eva prameyatvAdivadabhimataM na sAdhayet / yaH punamahalA'pi prayatnena mRgyamANo'sapakSe nopalakSitaH sa kathamaGga sAdhyaM na sAdhayediti ? tadetadavadyam / yato yo'pi vipakSe vIkSito hetuH so'pi iSTo duSTaH / kathaM ? sAdhyaM vinA'pyupalabdheriti ceta / nana yadi nAmAsau sAdhyamantareNAnyatra dRSTastathApi vivAdAdhyAsite dharmiNi sAdhyaM kiM na sAdhayati ? nahi ayamatrApi sAdhyaM vinava vartata iti prasAdhakaM pramANamasti / na caikatra yena vinA yo dRSTa: sarvatrAsau tena vinava vartate iti siddham / anyathA'pi bahulaM darzanAt / . atha sAdhyamantareNa yo vRttaH sAdhye satyevAsau vartata iti niyamAbhAvAd vivAdAdhyAsite sandehaheturna samyaga heturbhavitumarhati / hanta tahi vipakSe vIkSaNaM tasya sAdhyamiNi sAdhyavinAkRtAM vRtti sambhAvayad hetumanizcayahetUkarotIti AyAtam / sati caivaM sAdhyaviparyaye hetusattA bAdhakapramANAdarzanamapi-yadyayaM ca dharmo bhaviSyati, na ca tataH sAdhyamityevaMvidhAM vRttimasya. . saMbhAvayati tadA kimayaM nizcayaheturbhavitumarhati ? tato vi[40a]pakSe darzanaM vA tathA zaDakA- bIjamastu viparyaye vA bAdhakapramANAdarzanaM veti ko vizeSaH ? tathA cAha vAttikakAra:-"na tu sapakSavipakSayoH satvamasattvaM vA nishcyaapekssm| nizcayepi sandehamukhenaiva doSAt / so'nizcaye'pi tulya iti tathAvidhodbhAvanamapyatra dUSaNameva / tathA vipakSapracArAzaGkAvyavacchedena labhyaM gamakatvaM kathamAtmasAtkuryAd" iti / nanu cetyAdinA lakSaNe codyamAza ngkte| vipakSe'sattvameveti gamyata iti bruvato'ya bhAvaH / pakSe vRttau labdhAyAM sapakSa eva sattvaM nizcitamiti khalu samuccIyamAnAvadhAraNo'yaM nirnnyH| ayaM cAsapakSe'satve'nizcite sandigdhe vA na ghaTata iti avazyamasapakSe'satvameva : 'asarvajJaH kazcit vaktRtvAt-Ti0 arthamubha CD / taducyate-A P HE. 4iyorupAdAnaM-BCD 5 aniyame hi A PHEN. ca nAsti sa A B D P H EN * zyAmaH tvatputra. C Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svaarthaanumaanpricchedH| [2.6 putravaditi tatputratvaM hetuH syAt / tasmAniyamavatorevAnvayavyatirekayoH prayogaH kartavyo yena pratibandho gamyeta sAdhanasya sAdhyena / niyamavatozca prayoge'vazyakartavye dvayoreka eva prayoktavyo'na dvAviti niyamavAnavAnvayo vyatireko vA prayoktavya iti zikSaNArtha dvayorupAdAnamiti // ___ rUpyakathanaprasaMgenAnumeyaH sapakSo vipakSazcoktaH / teSAM lakSaNaM vaktavyam / tatra ko'numeya ityAha anumeyo'tra jijJAsitavizeSo dharmI // 6 // nizcitamAkSipatIti / evamupalakSaNatvAdasyAsapakSe cAsattvameva nizcitamityanena sapakSe vattimAtraM labdhameva / tenaiva ca prayojanamiti ki sapakSa eva sattvamityaneneti drssttvym| ucyata iti prihaarH| sAdhyenAnvIyamAnatvaM satyeva sAdhye bhavitRtvam sAdhanasya svagato dhrmo'nvyH| sAdhyAbhAve vyatiricyamAnatvam abhavitatvama hetoH svagato dharmo vytirekH| sa cAsazca prayujyamAnaH zabdena pratipAdyamAno niyamavAnavyabhicAravAn prayoktavyo'nyathA parokSapratItyaGgaM noktaM syAt / kathaM ca tathA prayukto bhavati? yadA'nvayavAkye sAdhye niyataM sAdhanaM vyatirekavAkye ca sAdhanAbhAve niyataH sAdhyAbhAvaH / sAdhanAnuvAdapUrvasAdhyavidhAnena sAdhyAbhAvAnuvAdapUrvasAdhanAbhAvavidhAnena vIpsApadayuktena sarvazabdasaMhitena evakAropetena / anyathA na pratipAdyate / aniyamenApi prayoge yadyanvayavyatirekayostAdRzoH pratItirasti tadA kiM niyamavatprayo-: geNetyAha-aniyate hIti / hiryasmAdaniyate vivkssitniymaakhyaapke| AstAM tAvadekasya prayoge dvayorapyayamarthaH syAdityapizabdaH / itirarthasyAkAraM darzayati / ' astvayamarthaH / kA kSatirityAha-tathA ceti / kAkatAlIyanyAyena cAzyAmeSu nikaTavartiSu atatputreSu etad draSTavyam / anyathA hyaniyato'pi vyatireko'tra nokta iti vacanAvakAzaH syAt / yata evaM tasmAt yena niyamavatprayogeNa pratibandhaH pratibaddhatvamAyattatvam / ksyetyaakaangkssaayaamaahsaadhnsyeti| kutretyapekSAyAmAha-sAdhya iti| yadyevamekasminneva sAdhanavAkye niyamavAnevAnvayo vyatirekazca prayujyatAmityAha-niyamavatozceti / co vktvyaantrsmuccye| ayamAzaya :-anvayavAkyenApi tathAprayuktena sAmarthyAd vyatirekasya, vyatirekavAkyenApi sAmarthyAdanvayasya prakAzanAt kiM pratItapratyAyakena dvitIyavAkyena kAryamiti ? yata evamitistasmAd / dvitIya itiH zikSaNasya svarUpaM darzayati / . zikSaNamajJamuddizyajJApanam / tadarthaM tannimittam / anena prayo[40b] gasamAsa eva darzito na rUpasamAsa iti darzitam / prayogadarzanAbhyAsAtkazcitprayogabhaGgayaiva svayamapi parokSamartha pratipadyata iti svArthe'pyanumAne nirNItamidaM lkssnnkthnprsnggen| tato na doSa iti draSTavyam / etaccopariSTAnnivedayiSyate // 'eva kartavyo na A Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.7. j . sapakSalakSaNam / anumeyo'tretyaadi| atra hetulakSaNe nizcetavye' dharmI anumeyaH / anyatra tu sAdhyapratipattikAle smudaayo'numeyH| vyAptinizciyakAle tu dharmo'numeya iti darzayitum 'atra'grahaNam / jijJAsito jJAtumiSTo vizeSo dharmo yasya dharmiNaH sa tathoktaH // kaH sapakSaH? sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH // 7 // samAno'rthaH spkssH| samAnaH sadazo yorthaH pakSaNa sa pakSa ukta upcaaraat| samAnazabdena vishessyte| samAnaH pakSaH sapakSaH, samAnasya ca sazabdAdezaH / nanu yadi dharmarmisamudAyo mukhyo'numeyo'tra gRhyate tadA na kasyacitsAdhanasya taddharmatvaM grahItuM shkyet| grahaNe vA vyaktameva vaiyarthyamityabhiprAyavAn pRcchati-tatra ka iti teSu mdhye| atretyasya tAtparyArthamatretyAdinA nirUpayati / dharmidharmayozcAnumeyatvam / tasmiMstasmin kAle'numeyaikadezatvAdupacArato drssttvym| taduktam "samudAyasya sAdhyatvAt dharmamAtre cminni| amukhye'pyekadezatvAtsAdhyatvamupacaryate // " iti // atha yadi saha pakSeNa varttate iti spksso'bhipretstdaa'rthaasnggtiH| athApi samAnaH pakSeNeti mataM tadA pakSasamAna iti prApnotItyabhipretya pRcchati ka iti / samAno'rtha iti siddhAntI / samAnazabdasyArthamAha-samAnaH sadRzo'rtha iti / arthazabdo'tra pratIyamAnArtho'rthyate gamyata iti kRtvaa| na tvartho'rthakriyAsamartho vAcyaH / kramAkramAyogenAkSaNikasya sAmarthyAbhAva (ve) sAdhye'mbarAravindAderapi sapakSatveneSTatvAt / . nanu samAnazcAsau pakSazceti kiM nAbhipretam ? tatra pakSa evAsau dRSTAntadharmI kathaM yena samAnazabdena viziSyata ityAha-pakSa iti / . kathamanyAthana tena zabdena sa tathocyatAmityAha-upacArAditi / kvacitsapakSa ukta iti paatthH| tatra so'rthaH pakSa ukta iti yojyam / upacAre ca sAdhyadharmayogo nimittam / sa upacArAd yaH pakSa uktaH vizi (ze)Syate vyavacchedyate tadasamAnAt / yadi samAnazabdo vizeSaNamasya tarhi sazabdazrutiH kthmityaah-smaansyeti| samAnasya samAnazabdasya sthAne sazabdAdezazca "samAnasya" pANini6.3.84] iti yogavibhAgAt / samAnaH pakSo yasya sa tatheti bahubrIhiH kimiti dharmottareNa nAzrito yenaivamAtmA prayAsita iti cet / satyam / kevalaM vinizcayAnurodhAdevamA naSTatvAt / jJAtavye pakSadharmatve pakSo dharmyabhidhIyate / vyAptikAle bhaved dharmaH sAdhyasiddhau punardvayam ||-tti. 2sAdhye prati0-C 3 sadRzo'rthoM yaH pakSaNa C 4 pakSeNa sa sapakSa B.C.D.P. H. E.N. 1 sazabda AdezaH E ... Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2.8. dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / syAdetat-ki tat pakSasapakSayoH 'sAmAnyaM yena samAnaH sapakSaH pakSaNetyAha-sAdhyadharmasAmAnyeneti / sAdhyazcAsau asiddhatvAta, dharmazca parAzritatvAta saadhydhrmH| na ca vizeSaH sAdhyaH, api tu sAmAnyam / ata iha sAmAnyaM sAdhyamuktam / sAdhyadharmazcAsau sAmAnyaM ceti sAdhyadharmasAmAnyena samAnaH pakSaNa sapakSa ityarthaH / ko'sapakSa ityAha na spksso'spkssH||8|| na spksso'spkssH| sapakSo yo na bhavati so'spkssH|| kazca sapakSo na bhavati ? critm| vinizcaye hi navapakSadharmapravedananirdezaprakaraNe "sAdhyadharmasAmAnyena samAnaH pakSaH sapakSastadabhAvo'sapakSaH" ityuktam / ato vAtikakArasyaiva dRSTAntadharmI pakSo'bhipreta upacArAdityatrApyevamayaM vyAcaSTa ityadoSaH / yena sAmAnyena pakSaNa samAnaH sapakSa ityAheti yojyama / sAdhyazabdenopacArAd vaDhyAdikamabhipretam / sAdhyatve hetumAha-asiddhatvAt ttraanishcittvaat| nana sAdhyadharmazcAsau sAmAnyaM ceti karmadhArayagarbhaH karmadhAraya ihAbhipretaH vizeSazca sAdhyata iti kathaM sAmAnyazabdena sAdhyadharmazabdasya samAsa ityAzaGakyAha-na cetyAdi / co yasmAdarthe avadhAraNe vaa| sAmAnyamatadrUpavyAvRttavastumAtram / tathAvidhenaiva hetoH 141a] vyApyatvAdityabhiprAyaH / yata evamato'smAddhetoriha sapakSalakSaNakAle / sAmAnyasya sAdhyatAmuktvA sAdhyadharmazabdena saha sAmAnyazabdasya vigrahaM darzayati-sAdhyati / sAdhyadhaye(meM)tyAdinopasaMharati / samAna evetyavadhAraNIyam / na tu sAmAnyenaiveti, anyenApi vastusvAdinA sAdRzyAt dRSTAntarmiNaH sapakSatvAbhAvaprasaGgAditi // . yadi sapakSAdanyo'sapakSo'nyadharmayogAccAnyastadA sapakSa evAnyadharmayogAdanya iti tatrAsapakSe vartamAno hetuH sarva evAnakAntikatvAdahetuH prasajyeta / atha viruddhe natrA vidhAnAt spkssviruddho'spkssH| sahAnavasthAnalakSaNena virodhena viruddhastadA'gnilakSaNo hetaroSNyaM na gamayet / athAbhAve naniSyate, tadA'bhAve kasyacitsattvAsambhavAt sAdhAraNAnaikAntiko na kazcitsyAditi manasi nivezya pRcchati----ko'sapakSa iti / anIdRzAzayasyAjJasyaiva vA praznaH / ma sapakSa ityAdhuttaram / sapakSo yo na bhavatIti sAdhyadharmavAn yo na bhavatItyarthaH / evaJcAcakSANaH prasajyapratiSedhavRtti nanaM darzayati / yadyevaM samAsaH kathamiti cet / gamakatvAdasUryampazyAnItyAdivat / apuna yAni sAmAni, alavaNabhojI, asUya'mpazyAni mukhAni "suDanapuMsakasya" [pANini 1-1-43] iti / prayogasaMkhyAniyamastu bhASyakArIyo yathA'nupapannastathA cAcAryeNaiva vinizcaye "duHkhaM batAyaM tapasvI" ityAdhupahAsapUrvakaM-"yathA niketena pratipatte:"ityAdinA pratipAdita iti nehocyate // 'sAmyam B 2pakSa-Ti. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.9.] . vipakSalakSaNam / tato'nyastadviruddhastadabhAvazceti // 6 // tataH sapakSAd anyaH / tena ca2 viruddhaH / tasya ca sapakSasyAbhAvaH / sapakSAdanyatvaM tadviruddhatvaM ca na tAvat pratyatuM zakyaM yAvat sapakSasvabhAvAbhAvo na vijJAtaH / tasmAdanyatvaviruddhatvapratItisAmarthyAt sapakSAbhAvarUpau prtiitaavnyviruddhau| evaM satyanyaviruddhayorasapakSatvaM na syAdityasapakSazabdena tadabhAvatadanyataviruddhAnAM trayANAmapi saGagrahaM darzayituM kazcetyAdinA prshnpuurvmupkr[m]te| cakAraH punaHzabdasyArthe / anya iti vivakSitadharmAnAdhAraH / anyaviSaye'pi naji vibhAgena niyogavRtteH / na hi sa eva brAhmaNastajjAtiyogAd, abrAhmaNazca dharmAntarasamAvezAlloke pratIyata iti / viruddha iti sahasthitilakSaNenA'nyonyAtmaparihAraMsthitilakSaNena ca virodhena viruddhaH / co'nyApekSayA viruddhamasapakSatvena samuccinoti / tasya cAbhAvastuccharUpa: prasajyAtmA vyavaharttavyakasvabhAvaH / ayamatra prkrnnaarth:-spkssaabhaavo'spkssH| sAdhyadharmavAn yo na bhavatItyarthaH / sAdhyadharmAbhAvArthatvAdasapakSazabdasya / na caivaM niSedhamAtramasapakSaH / kintahi ? sarvaH pratiyogI niSedhaH paryudastazca / atattvalakSaNatvAdasapakSasya tadvivakSite pratiyogini tulyaM vyatirekagateH sarvatra tulyatvAt , sAkSAdarthApattyA veti / caH pUrvApekSaH smuccye| anyaviruddhayorapi vastusatoH kalpitayozcAsapakSatvAttatra vartamAnasya sAdhAraNAnakAntikatvAnna tadabhAvadoSaH, anyaviruddhayozca svarUpakathanena tadasapakSatvapakSokto doSo nirasta iti sarvamavadAtam / nanu ca sapakSo yo na bhavatIti vacanena yasya sapakSAbhAvasvabhAvatvaM tasyaivAsapakSatvaM [41b]pratipAdyate / na cAnyaviruddhayostadabhAvasvabhAvatA sambhava(vi)nI vidhirUpatvAt / tatkathaM tayostathAtvamityAzaGakyAha-sapakSAditi / anyatvaM tato bhidyamAnatvaM pRthaktvamiti yAvat / tena ca viruddhatvaM tAvanna zakyaM jJAtuma , yAvatsapakSAbhAvasvabhAvo na vijJAto bhavati / so'nyo viruddhazcetyarthAt / . ayamAzayaH-yadi tasyAnyatvAbhimatasya yato'nyatvaM vyavaharttavyaM tadrUpatA cettasyAsiddhA sandigdhA vA bhavet tadA'nyatvameva na syAt tadAtmavat / dhUmasyeva vA bASpAdibhAvena sandiAmAnasya na bASpAderanyatvanizcayaH / yena ca viruddhaM yat tadrUpaM cet siddhaM saMdigdhaM vA tAdrUpyeNa tadA tena saha tasyAsthitistadAtmaparihAreNa vA'vasthAnaM katham, kathaM ca nizcIyeta tadAtmavat pUrvoktadhUmavat / yata evaM tasmAt / tayoH sAdhyadharmavattvAbhAvAdityarthaH / yata evaM tato hetoH sAkSA davyavadhAnena / anena yadyeka evAsapakSo vaktavyaH tadA tadabhAva eveti sUcitam / turabhA . iyaM pRthvI, gandhavattvAt / yattu pRthvI na bhavati tad gandhavadapi na, yathA abAdiH / atra abAdirdRSTAntIkRtaH sAdhyAdanya iti-Ti0 2 tena viru0 B 3 vahninivRttau dhUmanivRtterAspadaM jalAzaya iti sAdhyena saha viruddha:-Ti. * yathA kSaNikatvanivRttI sattvanivRtterAspadaM kharaviSANamiti sAdhyAbhAvamAtrama-Ti0 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.10. tato'bhAvaH sAkSAt sapakSAbhAvarUpaH pratIyate / anyaviruddhau tu sAmarthyAvabhAvarUpI prtiiyte| tatastrayANAmapyasapakSatvam // trirUpANi ca trINyeva liGgAni // 10 // uktena trairUpyeNa trirUpANi ca trINyeva liGgAni iti / cakAro vktvyaantrsmuccyaarthH| zrarUpyamAdau paSTaM trirUpANi ca liGgAni pareNa / tatra rUpyamuktam / trirUpANi cocyante-trINyeva trirUpANi linggaani| trayastrirUpaliGgaprakArA ityarthaH / / kAni punastAnItyAha anupalabdhiH svabhAvaH' kArya ceti // 11 // - pratiSedhyasya saadhysyaanuplbdhistriruupaa| vidheyasya sAdhyasya svabhAvazca trirUpaH, kArya ca // vAdanyaviruddhayodharmyamAha / yato'nyo viruddhazcoktayA nItyA sapakSAbhAvarUpI tatastasmAt / AstAmekasya dvayorvA trayANAmapItyapizabdaH / / arUpyeNa trirUpeNetyarthaH / trINi rUpANi lakSaNAni yeSAmiti vigrahaH / trINyeva trisNkhyaanyev| trirUpANItyanenAbAdhitaviSayatvAdirUpAntarayogena caturlakSaNatvaM SaDlakSaNatvaM vA parAbhimataM hetoH pratiSedhati trINyevetyanena saMyogyAdibhedena bhUyiSThasaMkhyatvam / pRSTa iti pAThe tvAcArya iti zeSaH / yat trairUpyaM pRSTo yad vA yatrarUpyaM pRSTaM tattrarUpyamuktamuktena grnthen| athavA yad yasmAttrairUpyaM pRSTa AcAryaH; pRSTaM vA tat tasmAt trarUpyamuktamiti / castrarUpyeNa samaM trirUpANAmuktakarmatAM samuccinoti / nanu na tAvatparasyaitad dvitayapraznavAkyaM zrutam / tatkathaM parasya dvedhA praznaH saMkIrtyata iti cet / ucyate / trirUpAlliGgAditi zrutavatA pUrvapakSavAdinA'vazyaM kiM tat trarUpyaM kiyacca trirUpaM liGgamityAkAGikSatavyaM tena pRSTamityucyate / etadeva kathamavasIyata iti cet / rUpyaM liGgasyaivamAtmakamityabhidhAnAdAcAryasya pUrvapakSavAdina evaMrUpa prazno'vasIyate / trirUpANi ca trINyevetyabhidhAnAcca saMkhyApraznaH / tataH sAdhuktaM ruupymaadaavityaadi| liGgaprakArA liGgasvarUpANi // saMyogyAdibhedena tritvAsambhavAt pRcchati-kAnIti / sAmAnyavizeSAkArAbhyAM praznaH / kArya ca vidheyasyeti prakRtam / kevalaM vidheyasyeti pUrva sAmarthyAdanAntarasya vidheyasya, adhunA tvarthAntarasya vidheyasyetyavaseyam / vidheyasyArthAntarasya kArya trirUpamiti yojanIyam / cakArI pUrvApekSayA samuccayAe~ / 10bhAvakArya E bhAvakArye D B P H N ...bhAvastrirUpaH A B D PH EN Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.12.]. ___ anupalabdhisvarUpam / 101 ___anupalabdhimudAhartumAhatatrAnupalabdhiryathA--na pradezavizeSe kvacid ghaTaH, upalabdhilakSaNaprAptasyAnu palabdheriti // 12 // yathetyAdi / yathetyupapradarzanArtham / yatheyamanupalabdhistathAnyApi / na tviyamevetyarthaH / pradeza ekdeshH| viziSyata iti vizeSaH pratipattapratyakSaH / tAdRzazca na sarvaH pradezaH / tadAha-kvacid iti / pratipattapratyakSe kvacideva pradeza iti dhrmii| na ghaTa iti sAdhyam / 'upbdhirjnyaanm| tasyA lakSaNaM janikA saamgrii| tayA hi uplbdhilkssyte| tatprApto'rtho janakatvena sAmagrayantarbhAvAt / upabdhilakSaNaprApto dRzya ityrthH| tasyAnupalabdheHityayaM hetuH| atha yo yatra nAsti sa kathaM tatra dRzyaH ? dRzyatvasamAropAdasannapi dRzya ucyate / "yazcaivaM saMbhAvyate-yadyasAvatra bhaved dRzya eva bhvediti| sa tatra avidyamAno'pi dRzyaH smaaropyH| kazcaivaM saMbhAvyaH ? yasya samagrANi svAlambanadarzanakAraNAni bhavanti / kadA ca tAni samagrANi gamyante ? ydkjnyaansNsrgivstvntroplmbhH| ekendriyajJAnagrAhya locanAdipraNidhAnAbhimukhaM vastudvayamanyonyApekSamekajJAnasaMsagi kathyate / tayohi na ghaTa iti ghaTAbhAvavyavahArayogyateti draSTavyam / ghaTAbhAvasya pratyakSasiddhatvAt / etacca parastAdabhidhAsyate / tayA lakSyata iti bruvatA lakSyate'neneti lakSaNamiti vyaktIkRtam / tadityupalabdhilakSaNam / kathaM tatprApta ityAha-janakatvena / kiM tenaikena sA janyate ye[42a]naivamucyata ityAha-sAmagryantarbhAvAditi / - samudAyArtha sphuTayati / dRzyo drshnyogyH| itirevamarthe / evamabhidheyo yasyopalabdhilakSaNaprAptazabdasya / * yadyavidyamAnaH samAropAda dRzya ucyate tadA bhinnendriyagrAhyamapi tatrAnekamasti / tasyApi tahi tathAtvamAyAtamityAzaGakyAha--yazcaivamiti / co'vdhaarnne| sa tAdRzo dRzyatayA samAropyo na sarva ityarthAt / kazcaivaM sambhAvya iti pRcchti| punaHzabdArthazcakAraH / yasyeti siddhaantii| yasyeti pratiSedhyasya / svamAtmAnamAlambata ityAlambanaM / yasya vrshnsy| tasya kAraNAni / taccennAsti kathaM taddarzanakAraNasAmagryAvagatirityAzayaH pRcchati kdeti| caH pUrvavat / ekasmin jJAne saMsargaH pratibhAsaH sa yasyAsti / tacca tad vastvantaraM ceti tathA tasyopalambho yadetyuktam / ' upalabdhijJAnam / tasya lakSaNaM janikA-A 1 kAraNam-Ti. hyanupala0 H 4 Alambanatvena-Ti0 5 yazcArtha:-Ti0 paTa-bhUtala-Ti0 7 gamyate B.. . Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.12. sato.kaniyatA bhavati prtipttiH| yogyatAyA dvayorapyaviziSTatvAt / tasmAdekajJAnasaMsagiNi dRzyamAne' satyekasminnitarat samagradarzanasAmagrIkaM yadi bhavet dRzyameva bhavediti saMbhAvitaM dRshytvmaaropyte| tasyAnupalambho dRshyaanuplmbhH| tasmAt sa eva ghaTaviviktapradezastadAlambanaM ca jJAnaM dRzyAnupalambhanizcayahetutvAt dRzyAnupalambha ucyate / yAvaddhi eka jJAnasaMsagi vastu na nizcitam, tajjJAnaM ca; na tAvad dRshyaanuplmbhnishcyH| tato vastu anupalambha ucyate, tajjJAnaM c| darzananivRttimAtraM tu svayamanizci-.. tatvAdagamakam / tato dRzyaghaTarahitaH pradezaH, tajjJAnaM ca vacanasAmadeiva dRzyAnupalambharUpamuktaM draSTavyam // tatra yadi nirAkAraM vijJAnamiti sthitistadaikazabdo dvayAdisaMkhyAnirAsArthaH / yadA tu sAkAramiti sthitistadA pakSadvayam-ekameva vA'nekAkAramazakyavivecanaM citraM jJAnam, prativastvanekameva vA tttdaakaaraanukaari| pUrvasmin pakSe pUrvavadekazabdaH / zeSapakSe tvekacakSurAyatanaprabhavatvAdekarUpAlambanatvAccaikazabdo gauNaH / nanu yadi tat pratiSidhyamAnamanena bhUtalAdinA sahakasmin jJAne pratibhAseta tadapekSamidamekajJAnasaMsargi kathyata / yAvatedameva nAstItyAzaGakya tathAtvameva tayorekendriyetyAdinA darzayati / locanAdInAM praNidhAnaM svajJAnopajanane yogyIbhavanaM tatrAbhimukhamanuguNam / anyonyApekSamiti ghaTAdyapekSaM bhUtalAdi, tadapekSaM ca ghaTAdItyarthaH / yadi nAma dvayaM tatrAvasthitaM tathApyekameva tatrAvabhAsiSyata ityAha-tayoriti / hiryasmAt / upapattimAha- yogyatAyA iti / yata eva tayorghaTAdibhUtalAdyorekajJAnasaMsargaH sambhavI tasmAt / ekasmin bhUtalAdike dRzyamAne satItarad ghaTAdirka paripUrNadarzanasAmagrIka jJAtavyam / tathAsadavidyamAnamapi samAropAd dRzyamucyata iti darzayati / / bhaveditinA sambhAvanAyA AkAraH kathitaH / tasyaiva sambhAvanArhasyAnapalambhastadviviktAnyopalambharUpaH / yasmAttasyaikajJAnasaMsargiNo bhUtalAderdarzanAt tadanupalambho nizcIyate tasmAt / nanu bhUtalAdijJAnanizcaya eva tadanupalambhanizcayahetutvAdanupalambho'stu bhUtalAdikaM tu kathamityAha-yAvaditi / hiryasmAt / anena jJAnaviziSTaM bhUtalAdi, bhUtalAdhavacchinnaJca jJAnaM dRzyasyAnupalambhamupalambhAbhAvaM vyavahartavyaikaMsvabhAvaM nizcAyayatIti darzitam / vastviti bhuutlaadi| jJAnamiti tadgrAhi / castulyopAyatvaM samuccinoti / 1 bhUtala-Ti. 2 ghaTa-Ti0 / dRzyamA0 A. P. H. E.N. 4 ghaTAdivivikta0 B. 5 vastu tajjJAnaM cA(vA) na nizcitam na tAvad B vastu tajjJAnaM vA na nizcitam na tAvad D . gamakameva C 7 0kam / tAdRzaghaTarahita: B Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.13.] upalabdhilakSaNaprAptisvarUpam / kA punarupalabdhilakSaNaprAptirityAhaupalabdhilakSaNaprAptirupalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazca // 13 // upabdhilakSaNaprApti:-upalabdhilakSaNaprAptatvaM ghaTasya upalambhapratyayAntarasAkalyamiti / jJAnasya ghaTo'pi janakaH, anye ca ckssuraadyH| ghaTAd dRzyAdanye hetavaH pratyayAntarANi / teSAM sAkalyaM sNnidhiH| svabhAva eva viziSyate tadanyasmAditi vizeSo viziSTa ityarthaH / tavayaM viziSTaH svabhAvaH pratyayAntarasAkalyaM caitad dvayamapalabdhilakSaNaprAptatvaM ghaTAveSTavyam // yadyasmin jJAne yayoH saMsargo'sti tayorekataropalambhastaditarAnupalambhanizcahetutvAd . anupalambhastasmAcca tasyAbhAvavyahArastadA nIlajJAnAnubhave pItajJAnAbhAvavyavahAro na syAta tayorekajJA[42b]nasaMsargAbhAvAt / na hi bhavanmate jJAnaM jJAnAntareNa vedyate, svasaMvedanatvAbhAvaprasaGgAditi cet / stymett| kevalamekajJAnasaMsargizabdenAnyonyAvyabhicaritopalambhatvamiha vivakSitam / tacca jJAne'pyasti / yadi hi tajjJAnaM vidyamAnaM syAt tadA nIlajJAnavatsaMviditameva bhavet / na ca saMvedyate / tasmAnnAstIti vyavahriyata iti kimavadyam / syAdetat / kiM punarjJAtRjJeyadharmopalabdhivyudAsena paryudAsavRttinA najA jJAtRjJeyadharmalakSaNA dvividhopalabdhi: / pratipAdyate ? na tUpalambhAbhAvamAtraM prasajyapratiSedhAzrayeNocyate yathezvaraseno manyata ityaashngkyaah-drshnetyaadi| darzanamupalabdhistasya nivRttirabhAvastuccharUpaH saiva tanmAtraM vastvantarasaMsargavirahaH / tuH pUrvasmAdanupalambhAd vaidharmyamasya dyotayati / svayamanizcitatvAditi bruvatA'nupalambhAt tatpratipattAvanavasthAdoSaprasaGgena tasya sAdhakAbhAvaH . . scitH| anizcitatvAdevAgamakaH / evaJca vyAcakSANena iMdaM sUcitam-tathAvidhAnupalabdhiH pramANanivRttAvapyarthAbhAvAbhAvAdabhAvavyavahAre sAdhye'naikAntikIti / vacanasAmarthyAdityupalabdhilakSaNaprAptasyativacanasAmarthyAdanyathaitadatiricyateti bhAvaH / / .. nanapalabdhilakSaNaprAptaH sa ucyate ysyoplbdhilkssnnpraaptirsti| yathA yasyAptiryathArthadarzanAdirUpAsti sa Apta ityucyate / sA copalabdhilakSaNaprAptiryadyAtmamanaHsannikarSaH, indriyamanaHsayogaH, indriyArthasannikarSaH, viSayaprakAzasaMyogaH, anekadravyavattvaM, rUpaM codbhutaM . samAkhyAtaM tadA tvanmate'mISAmabhAvAdupalabdhilakSaNaprAptirasambhavinIti manyamAnaH pucchati kA pUnariti / sAmAnyavizeSAkArAbhyAmayaM praznaH / AcAryasyApi nAmanyupalabdhilakSaNaprAptizabdena vivakSitAni / ki tahIyamityabhiprAyeNa yadupalabdhilakSaNetyAdiprativacanaM tadupalabdhItyAdinA vyAkhyAtumapakramate / vyaakhyymevoplbdhilkssnnpraaptishbdsmaanaarthenoplbdhilkssnnpraapttvshbdenaanuvdti| ayaM cAsyAzaya:--yasyopalabdhilakSaNaprAptistasyAvazyamupalabdhilakSaNaprAptatvamastIti / ata evopalabdhilakSaNaprAptirupalabdhilakSaNaprAptatvamityuktam / kasyetyAkAkSAyAmAhaghaTasyeti / nanu sAkalyaM naamaanekdhrmH| na ca jJAnasya hetavo bahavaH / kiJca yadi pratiSedhyo'pi jhAkasya hetuH syAttadA tasmAtpratyayAdanye pratyayAH pratyayAntarANyucyanta ityAzaGakyAha-jJAnasyeti / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / / 2.14. ___kIdRzaH svabhAvavizeSa ityAha'yaH svabhAvaH satsvanyeSUpalambhapratyayeSu san pratyakSa eva bhavati sa svabhAva vizeSaH // 14 // satsvityAdi / upalambhasya yAni ghaTAd dRzyAt pratyayAntarANi teSu satsu vidyamAneSu yaH svabhAvaH san pratyakSa eva bhavati sa svbhaavvishessH| tadayamatrArthaH-ekapratipattrapekSamidaM pratyakSalakSaNam / tathA ca sati draSTuM pravRttasyaikasya draSTurdazyamAna ubhayavAn bhaavH| adRzya- . mAnAstu dezakAlasvabhAvaviprakRSTAH svabhAvavizeSarahitAH pratyayAntarasAkalyavantastu / yahi pratyayaH sa draSTA pazyati te sNnihitaaH| atazca saMnihitA' yad draSTuM 4pravRttaH sH| na kevalaM pratyayAntarasAkalyamupalabdhilakSaNaprAptiH kintvanyadapItyAha-svabhAveti / castulyabalatvaM samuccinoti / tadanyasmAt pishaacaadevishissyte| jJAnajananayogyatayA vizeSaNatve'pyasya rAjadantAdipAThAd vizeSazabdasya pUrvanipAtA[43a]bhAvaH / karmasAdhanasyaiva vizeSazabdasyArthamAha--viziSTa iti| dvayametanmilitamevopalabdhilakSaNaprAptizabdavAcyamupasaMhAravyAjena tadityAdinA darzayati / yataH pratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazcopalabdhilakSaNaprAptivivakSitA tattasmAdupalabdhila- . kSaNaprAptizabdavAcyamupalabdhilakSaNaprAptatvaM ghaTAdeH pratiSedhyasya / / atha kiM sthavIyAn svabhAvaH svabhAvavizeSa utasbitpararUpAmizrasvalakSaNAtmaka ityabhipretya pRcchati kIdRza iti / satsvityAdyuttaramupalambhasyetyAdinA vyAcaSTe / . nanu kimasya sambhavo'sti yaduta pratyayAntarasAkalye satyapi 'svabhAvaH pratyakSa eva bhvtiiti| tathA hi satyapi ghaTasya tAdRze svabhAve vidUravartinaH puruSasya locanAdipraNidhAne'pi nAsau pratyakSo bhavatItyAzaGakyAha-tadayamiti / yasmAd dvayametadupalabdhilakSaNaprAptimavocadAcAryastattasmAdatra prastAve'yamoM vAcyo'bhimataH / ko'sAvityAha-eketi / ekazcAsau vivakSitaH pratipattA ceti tathA tadapekSamidaM prtyksslkssnnm| yaH svabhAvaH satsvanyeSUpalambhapratyayAntareSu san pratyakSa eva bhvtiityevNruupH| ekazca pratipattA sa eva vAcyo yo'vyavadhAnAdidezo draSTuM pravRttazca / tathAvidhe ca draSTari tathAvidho'vazyaM pratyakSa eva bhavatIti / tathApi kathaM pUrvapakSAtikrama ityAha-tathA ceti tasmizca prakAre sti| dRzyamAna iti hetubhAvena vishessnnm| ubhayavAn svabhAvavizeSavAn pratyayAntarasAkalyavAMzca / yadyadu - ' yaH svabhAva: satsvanyeSUpalambhapratyayeSu yatpratyakSa eva bhavati sa svabhAvaH B P H satsvanyeSUpalambhapratyayeSu yaH pratyakSa eva bhavati sa svabhAvaH E 2 'sa svabhAvavizeSaH' iti nAsti CD pratayoH / hitAya draSTuM A PE hitA yaH draSTuM H *hitA yaiH draSTuM N .4 pravRttAH B Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 14. ] svabhAvavizeSasvarUpam / 105 praSTumapravRttasya tu yogyadezasthA api draSTuM te na zakyAH pratyayAntaravaikalyavantaH, svbhaavvishessyuktaastu| dUradezakAlAstu ubhyviklaaH| tadevaM pazyataH kasyacinna pratyayAntaravikalo nAma, svabhAvavizeSavikalastu bhavet / apazyatastu draSTuM zakyo yogyavezasthaH pratyayAntaravikalaH; anye tubhayavikalA iti // zyamAnA api svabhAvavizeSavantastadA ki svabhAvavizeSagrahaNenetyAha-avazyamAnA iti / turdazyamAnebhyo'dRzyamAnAn bhinatti / dezAdiviprakRSTatvamadRzyamAnatve nibandhanama, hetUbhAvena vizeSaNAt / te prtyyaantrsaaklyvntH| tuH svabhAvavizeSavirahAtpratyayAntarasAkalyavattvena tAn vizinaSTi / draSTuM pravRttasyatyasyAnuvRttAvidaM draSTavyam / ayamatra prakaraNArtha:-ekapratipattrapekSayA yastathAvidhaH svabhAvaH so 'pi yadhupalabdhilakSaNaprAptilakSaNatvena nopAdIyate, tadA teSAmapi dezAdiviprakarSiNAM pratyayAntarasAkalyamapalabdhilakSaNaprAptirastItyupalabdhilakSaNaprAptAnAmanupalambhAdabhAvavyavahAraH pravartanIyaH syAt / na caitad yujyate / tasmAda viziSTapratipattrapekSamidaM svabhAvavizeSasya lakSaNamityupalabdhilakSaNaprAptilakSaNaM suuktmiti| pratyayAntarasAkalyavattvameva teSAM sAdhayannAha-yairiti / hiryasmAdarthe / etadeva kutaH siddhyatItyAha-ata iti / ata ityayaM nipAto vkssymaannhetvrthH| co vaktavyametadityasminnarthe / sannihitAste pratyayA yad yasmAd draSTuM pravRttastad viviktaM draSTuM pravRtto yata ityarthaH / yad vA tadeva nirIkSituM pravRtto yata iti / tadA tu[43b] prekSApUrvakArIti drssttvym| darzanapravRttapuruSAyekSayA tAvadarthasyaivaMprakAravattvam, draSTumapravRttasya tu sa kIdRza ityAhadraSTumapravRttasyeti / tunA draSTuM pravRttAdapravRttasya bhedmaah| yAvatyeva deze sati tasmina pratyayAntare dRzyante'rthAH sa eva yogyo vezaH, ttrsthaaH| .. tasmAd dRzyAvanye ye cakSurAdayo hetavastAni prtyyaantraanni| teSAM vaikalyamabhAvastadvantaH, hetubhAvena vizeSaNAd / ata eva draSTuM te na shkyaaH| svabhAvavizeSastu teSAmastIti drshynnaah-svbhaaveti| tunA pratyayAntaravaikalyavattvAtsvabhAvavizeSayuktatvena tAn vizinaSTi / tathAvidhapuruSApekSayA dezakAlaviprakRSTAnAM tu kA vaartetyaah-duureti| dUrI dezakAlau yeSA te tthoktaaH| ye hi dezena viprakRSTAste dUradezAH, ye ca kAlena te dUrakAlA bhavantIti bhAvaH / tuH pUrvebhya imAn bhintti| atrApi draSTumapravRttasyetyanuvartate / tadevamityAdinoktamevopasaMharati / athavA ekapratipattrapekSamidamityanyathA vyAkhyAyate-ihopalabdhilakSaNaprAptasyetyanena dezakAlasvabhAvaviprakRSTatayA'nupalabdhilakSaNaprAptAH kila vyaavrtyitvyaaH| na ca te'pyanapalabdhilakSaNaprAptAH zakyA vaktuM yato vyavacchioran, tathApi pizAco'pi sajAtIyarupalabhyate / evaM dezaviprakRSTo'pi taddezIyaH / tathA kAlaviprakRSTo'pi tatkAlikairiti vyAvAbhAvAdupa 10stu zakyo draSTuM yogya A.P.H. E.N. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2.15. dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / anapalabdhimudAhRtya svabhAvamudAhartumAha svabhAvaH 'svasattAmAtrabhAvini sAdhyadharme hetuH // 15 // 2svabhAva ityAdi / svabhAvo heturiti sambandhaH / kIdRzo hetuH sAdhyasya svabhAva ityAha-svasya AtmanaH sttaa| saiva kevalA svasattAmAtram / tasmin sati bhavituM zIlaM yasyeti / yo hetorAtmanaH sattAmapekSya vidyamAno bhvti| na tu hetusattAyA vyatiriktaM kaMciddhatamapekSate sa svasattAmAtrabhAvI saadhyH| tasmina sAdhye yo hetaH sa svabhAvaH tasya sAdhyasya nAnyaH // udAharaNam " yathA vRkSo'yaM ziMzapAtvAditi // 16 // yatheti / ayam iti dhrmii| vRkSa iti sAdhyam / zizapAtvAditi hetuH / tadayamarthaH-vRkSavyavahArayogyo'yam, zizapAvyavahArayogyatvAditi / tatra pracuraziMzape . deze'viditazizapAvyavahAro jaDo yadA kenaciduccA 1 zizapAmupAvaryocyate 'ayaM vRkSaH' . iti tadAsau jADyAcchizapAyA uccatvamapi 1'vRkSavyavahArasya nimittamavasyati tathA yAmevAnuccAM 12pazyati zizapAM 13tAmevAvRkSamavasyati / sa mUDhaH zizapAtvamAtranimitte labdhilakSaNaprAptasyeti vizeSaNamanarthakamityAzaGakyAha-tadayamatrArtha iti / tadA.tu pratyakSazabdenopalabdhilakSaNaprAptatvaM vAcyam, tasya. lakSaNamidaM pUrvoktamiti yojyam / ekapratipattrapekSamivaM pratyakSalakSaNamupalabdhilakSaNaprAptatvalakSaNamityarthaH / __tathApi kathaM codyAtikrama ityAha-tathA ceti| zeSaM pUrvameva kRtavyAkhyAnam / / samprati svabhAvahetuM vivaritumanupalabdhimityAdinopakramate / sAmAnyavRttirapyayaM svabhAvazabda: sAdhyadharmasya zrutatvAttasyaiva svabhAve varttate ityabhiprAyeNa sAdhyasthaH svabhAva ityabhyavAdIta / hetoH svarUpasya cintanAtsvazabdena tasyaivAtmA vivkssitH| etadeva yo hetorityAdinA sphuTayati / tasmin sAdhye yo heturgamakaH / / 1 svabhAvaH sattA C. svabhAvaH svasattAbhAvi E. . 2 'svabhAva ityAdi' iti nAsti A. P. H. E. N. sAdhyasyaiva sva. A. P. H. E.N. sAdhyasya bhAva B. 4 'sa' iti nAsti A. 5 'nAnyaH' iti nAsti C. 6 tvAda / C. 7 'yatheti' iti nAsti H. E. N. 8 ziMzapadeze-C. 1 yathA B. 10 mupadarya B. . vakSatvavyavahAranimi. C. 0vyavahAranimi0 A. P. E. H. N. 120ccAM ziMzapAM pazyati tAme0 A. P. H. E. N. "mevAvRkSatvama0 A. . Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryahetunirUpaNam / 107 vRkSavyavahAre pravartyate / noccatvAdi nimittAntaramiha vRkSavyavahArasya / api tu ziMzapAtvamAtra nimittaM-zivApAgratazAkhAdimattvaM nimittmityrthH|| kAryamudAhartumAha kArya yathA' vahvistra dhUmAditi // 17 // . 2vahniriti saadhym| ati dhrmii| dhUmAditi hetuH / kAryakAraNabhAvo loke pratyakSAmupalambhanibandhanaH3 pratIta iti na svabhAvasyeva kAryasya lakSaNamuktam // udAharaNamasyArthasyeti prakaraNAta / udAhiyate pradarzyate svabhAvahetaranenetyadAharaNaM svabhAvahetupratipAdakaM vAkyam / idaM ca svabhAvahetorarthakathanaM na tu tatprayogopadarzanam / prayogastu-yaH ziMzapAtvavyavahArayogyaH, sa vRkSatvavyavahArayogyaH / yathA pravartitavRkSatvavyavahArA pUrvAdhigatA zizapA / zizapAvyavahArayogyazcAyamiti / nanu ca yaH ziMzapAM pazyati sa vRkSaM jAnAtyeva / tatkathamatra sAdhyasAdhanabhAva ityaahtdymiti| yasmAt ziMzapA sAdhanatvenopanyastA, vRkSaH sAdhyatvena / na caitad yathAzruti saGgacchate tat tasmAt, vRkSo'yaM-vRkSavyavahArayo[44a]gyo'yaM ziMzapAtvAt zizapAvyavahArayogyatvAdityayamoM vAcyaH-vRkSo'yaM zizapAtvAdityasya vAkyasyeti prkrnnaat| itirvAkyArthasyaiva svarUpaM darzayati / For nanu yo viditavRkSavyavahAraH sa svayaM pratyakSeNaiva taM vyavahAraM pravarttayiSyati tatkathamasyAnumAnasyAvatAra ityAha-tatreti vaakyopkssepe| nimittamityantaM subodham / - anena ca prabandhena mUDhaM pratyetad vyavahArasAdhanamanumAnamiti drshitm| kevalamidamatra nirUpaNIyam / [yadA ca] vRkSatvavyahAravyutpattiM kAryamANa evAropitoccatvAdinimittaH,. tadA kena dRSTAntena bodhayitavyaH ? Adita eva tena zAkhAdimattvamAtraM nimittaM na gRhItamiti / satyametat / kevalaM bodhe yatnaH karaNIyaH / tadAsau jADyAduccatvamapi nimittamavasyatItIdametasmin mUDhe pratipattari yojanIyam / yaH prathamaM tAvat ziMzapAgataM zAkhAdimattvamAtrameva nimittamavasAya vRkSavyavahAraM prAvarttayat pazcAjjADyavazAttanmAtraM nimittaM vismRtyAnyadeva vRkSavyavahArakAle uccatvamapi nimittamAsIditi vyAmuhya tadoccatvamapi vRkSavyavahAranimittamavakalpayatIti / sa caivaMbhUto jaDaH ziMzapAvyavahArayogyatvena hetunA prathama pravartitatanmAtranimittavRkSavyavahArayA tadAnIM tathAsmAritayA ziMzapayA dRSTAntena vRkSavyavahArayogyatAM bodhayituM zakyata eva / yaH pUnarAdita evAropitoccatvAdinimittastaM prati hetUpanyAsa eva na yujyte| kintarhi ? vRkSavyavahArasamayamevAsau grAhayitavya iti sarvamacadAtam // - 'yathAgniratra B. D. P. H. E. N. 2 agniriti B. D. P. H. E. N. / palambhaH nibandhanaM pra0 B. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.18. nanu trirUpatvAdekameva liGga' yuktam / atha prakArabhevAddevaH / evaM sati svabhAvahetorephasyAnantaprakAratvAt tritvamayuktamityAha atra dvau vstusaadhnau| eka pratiSedhahetuH // 18 // atra dvau iti / atretyeSu triSu hetuSu madhye dvau hetU vastusAdhanau-vidheH sAdhanau gmko| ekaH pratiSedhasya heturgamakaH / pratiSedha iti cAbhAvo'bhAvavyavahArazcokto vraSTavyaH / idAnIM kAryahetaM vivarItumAha-kAryamiti / hetoH prakRtatvAtkAryamiti kAryahetumitya- . vaseyaM sukhapratipattyartham / sAdhyAdisvarUpamAha vahniriti / etadapi hetorarthakathanam / na tu prayogapradarzanam / vyApterdarzayitavyAyA apradarzanAt / anirdezyAyAzca pratijJAyA nirdezAt / vyAptivedinyapi puMsi heturanuvAdyenaiva rUpeNa nirdizyamAna. prathamAnta eva nirdezyaH-atra dhUma iti / na tu dhUmAditi / na ca tathAvidhaM pratyapi pratijJA prayojyA anyathA ka enAmasAdhanAGgaM brUyAt / / ' sAdhanAGgatve ca zatamukhI bAdhA vAdanyAyasyApadyeta / IdRzastu prayogaH karaNIyaH--yatra dhUmastatra sarvatra vahniryathA mahAnase, dhUmazcAtreti / svabhAvAnupalabdhyoriva kAryahetorapi kasmAllakSaNamAcAryeNa na praNItamityAzaGkAmapAkurvannAhakAryeti / loke vyavahartari jne| pratItaH prasiddhaH / itirhetau / noktamAcAryeNeti zeSaH / ayamabhiprAyaH-anupalabdhau khalu bahavo viprtipnnaaH| upalabdhyabhAvamAtramanupalabdhimIzvaraseno manyate / kumArilastu vastvantarasyakajJAnasaMsargitAmanapekSyavAnyamAtrasya jJAnamanupalabdhimabhAvapramANatayA varNayati / tathA, vivakSitajJAnAnAdhAratAlakSaNamAtmanoariNAma svApAdisAdhAraNama[44b]pi tathAtvena varNayati / yadAha-"sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni" [zlokavA0 abhAva0 11] iti / tathA svabhAvepi hetau bahavo vipratipedire / kecidarthAntarApekSiNyapi dharme svabhAvaM hetumadhyavasitAH / kecittu vastuno dharmavizeSamAzritaM svabhAvamiti / tadvipratipattinirAkaraNArtha tayorlakSaNamAkhyAtam / atra tu kAryasvarUpe na kecid vipratipadyanta iti nAsya lakSaNamuktamiti / kAryakAraNabhAvena gamyagamakabhAve sarvathA gamyagamakabhAvaprasaGga ityAdikAyAM vipratipattAvapi na kAryasya lakSaNe vipratipattiH / kintarhi ? tasya gmktve| sA cAnyatra nirAkRtA'trApi prAjJaiH svayamabhyUhyA prAjJajanAdhikAreNAsya prArambhAditi // samprati trirUpANi ca trINyevetyasahamAnaH praah-nnviti| nanuH prazna / apazabdo yadizabdasyArthe / prakArasya svarUpasya bhedAd vizeSAt bhevo nAnAtvam / evamabhyupagame sati / ekasyetyabhinnasya / abhinnatvaJcAsvabhAvahetutvavyAvRtteH sarvatra bhAvAt / ' liGgamayuktam B.C.D. P. H. E.N Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.19. ] hetuniyAmakanirUpaNam / 109 tavayamarthaH hetuH sAdhyasiddhacarthatvAt sAdhyAgam, sAdhyaM pradhAnam / atazca sAdhyopakaraNasya hetoH pradhAnasAdhyabhedAdhedaH, na 'svruupbhedaat| sAdhyazca kazcidvidhiH, kazcit prtissedhH| vidhipratiSedhayozca parasparaparihAreNAvasthAnAt tayorhetu bhinnau| vidhirapi kazciddhatobhinnaH, kshcidbhinnH| bhedAbhedayorapyanyonyatyAgenAtmasthitebhinnau het| tataH sAdhyasya parasparavirodhAt hetavo' bhinnAH, na tu svata eveti // kasmAt punastrayANAM hetutvam, kasmAccAnyeSAmahetutvamityAzaGakya yathA trayANAmeva hetutvamanyeSAM cAhetutvaM tadubhayaM darzayitumAha ___ svabhAvapratibandhe hi satyartho'tha gamayet // 16 // anantaprakAratvAditi bruvato'yaM bhAva:-savizeSaNanivizeSaNavyatiriktAvyatiriktavizeSaNatvAdibhedenAnantasvabhAvatvAditi / gamakAviti vivRNvana sAdhayata iti sAdhanAviti kartari lyuTaM darzayati / . atra ca vastunaH sAdhanAvevetyavadhAraNIyaM na tu vastuna eveti / itaravyavacchedasyApi tAbhyAM sAdhanAt / pratipattradhyavasAyAnarodhAtta vidhisAdhanatvamanayorucyate / pratiSedhasya heturevetyvdhaarnniiym| na tvymeveti| pUrvAbhyAmapi sAmarthyAtpratiSedhasya saadhnaat| nanu na dRzyAnupalambhenAbhAvaH sAdhyate, tasya pratyakSasiddhatvAt / kintu vyavahAraH / tatkathaM pratiSedho'nupalambhasAdhyaH ? athAbhAvavyavahAraH pratiSedha ucyate / tahi vyApakAnupalambhAdinA vyApyAdyabhAve sAdhye kenAbhAvaH sAdhitaH ? tataH kimatra pratiSedhazabdena pratipattavyamityAzaGakyAha-pratiSedha iti / itiH pratiSedhazabdaM pratyavamRzati / tena pratiSedha ityanena zabdenAbhAvo'bhAvavyavahArazcokto draSTavya ityarthaH / ekasya pratiSedhena iti mukhyayA vRttyA saGagraho'nyasya pratiSedhAzrayatayA goNyA vRttyeti bhAvaH / nAstIti jJAnaM nAstItyabhidhAnaM niHzaGkA'tra gamanAgamanalakSaNA pravRttirvyavahAraH / sa ca haThAtpravarttayituM na zakyata iti tadyogyataiva sAdhyati draSTavyam / evaM tu svabhAvahetAvantarbhAve'pyanupalambhasya tataH pRthakkaraNaM pratipattradhyavasAyavazAdityavaseyam / . nanu vidhipratiSedhasAdhanatve'pyamISAM triruuptvmvishissttm| tattvAdeva cAbhedazcoditaH / tatkathamidamuttaraM pUrvapakSamativarttatAmityAzaGakyAha-tadayamiti / yasmAdidamuttarIkRtamAcAryeNa yathAzruti ca pUrvapakSaM nAtikAmati tattasmAdayamoM vAkyasyAyaM tAtparyArtha ityarthaH / etamevArthaM heturityAdinA na tu svata evetyantena granthena pratipAdayati / / atha kathamanyo'rtho'nyamarthaM na vyabhicarati yenate trayo hetavaH ? ya[45a]thA cAmISAM svasAdhyasAdhanAda gamakatvaM tathA'nyeSAmapyakAryasvabhAvAnupalambhAtmanAM kiM na bhavatIti manvAnaH praznenopakramate-kasmAditi / kasmAditi sAmAnyato hetuM pRcchati punariti vizeSataH / trayANAmanupalabdhyAdInAm / caH pUrvanimittApekSayA nimittAntarasamuccayArthaH / anyeSAmanIdRzAtmanAM saMyogyAdInAm / ' svarUpAt C. 2 parasparaM pari0 B. D. hetavo'pi bhinnA B Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dvitIyaH svAnumAnaparicchedaH / [ 2.19. svabhAvapratibandha iti / svabhAvena pratibandhaH 'svbhaavprtibnmH| sAyakRtA" vyA0. mahA0 2.1.33] iti smaasH| svabhAvapratibaddhatvaM prtibddhsvbhaavtvmityrthH| kAraNe 2svabhAve ca sAdhye svabhAbena pratibandhaH kAryasvabhAvayoraviziSTa ityekana samAsena dvayorapi saMgrahaH / hirysmaadrthe| yasmAt svabhAvapratibandhe sati sAdhanArthaH sAdhyAyaM gamayet, tasmAt trayANAM gamakatvam, anyeSAmagamakatvam // kasmAt puna svabhAvapratibandha eva sati gamyagamakabhAvo nAnyathetyAha tadapratibaddhasya vadavyabhicAranisamAbhAvAt // 20 // tadapratibaddhasyeti / 'tad' iti svabhAva uktH| tena svabhAvena aprtibddhH-tdprtibddhH| yo yatra svabhAvena na pratibaddhaH tasya tadapratibaddhasya tadaSyabhicAraniyamAbhAvAta, tasyApratibandhaviSayasyAvyabhicAraH tadavyabhicAraH, tasya niyamaH tadavyabhicAraniyamaH, tasyAbhAvAt / . "tadayamarthaH-nahi yo yatra svabhAvena na pratibaddhaH, sa tamapratibandhaviSayamavazyameva na vyabhicaratIti nAsti tayoravyabhicAraniyamaH-avinAbhAvaniyamaH / avyabhicAra svabhAvena svarUpeNa / "sAdhanaM kRtA"[vyA0 mahA02.1.33] iti pANinIyabhASyakArasyedaM sUtram / tena "kartRkaraNe kRtA bahulam" [pANini 2.1.32] iti sUtramapanIya galecopaka ityAdisiddhyarthaM "sAdhanaM kRtA" iti sUtraM kRtam / vAlikAsUtrikANAM tu "tRtIyA"[pANini 2.1.30] iti yogavibhAgAtsamAso'vaseyaH / anena ca tRtIyAsamAsenaiva kAryasvabhAvayoH saMgrahAdAvRttyA SaSThIsaptamIsamAsAbhyAM kAryasvabhAvayoH saMgraha iti yatpUrvavyAkhyAtaM tadapavyAkhyAnamiti khyApitam / samastasya padasyArthamAha-svabhAveti / anena pratibandhasabdena pratibaddhatvamAyattatvamacyata iti darzayati / asyaivArtha spaSTayati / pratibaddheti / yaH svarUpeNa kvacidAyattastasya svabhAvastatra pratibaddha Ayatta ityarthAbhedena pratibaddhasvabhAvatvamityartha iti spaSTIkRtam / nana pUrveSAmabhimatasamAsavyudAsena tRtIyAsamAsaM darzayatA kiMsvidatizayo lagdhaH ? kevalamAhopuruSikA prakAzitetyAzaGkaya pUrvaM baddhisthameva sphuTayitumAha-kAraNa iti / kasyAsau ' 'svabhAvapratibandhaH' iti nAsti C 2 svabhAve svotpattau satyAM pratibandhaH svabhAvasya svasattAyAH prtibndhH|-tti0 liGgasya-Ti0 svabhAvena apratibaddhasya-Ti. 5 niyamAbhAva:-A PH E tasyApratibaddhaviSayasya A. P. H. tasya prati0 N. 7 ayamarthaH A. B. C. D. P. H. E. N. * svabhAvena prati B. 9 tamapratibaddhaviSa0 A. P. H. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.21.3 pratibadhanirUpaNam / niyamAca gmymmkbhaavH| na hi yogyatayA padIpavat parokSArthapratipattinimittamiSTaM liGgama, api tvavyabhicAritvena nizcitam / tataH svabhAvapratibandhe 'satyavinAbhAvisva mizcayaH, tato gmygmkbhaavH| tasmAt svabhAvapratibandhe satyartho'thaM gamayennAnyatheti sthitam // nanu ca parAyattasya pratibandho'parAyatte / tadiha sAdhyasAdhanayoH kasya kva pratibandha ityAha . sa ca pratiSandhaH sAdhye'rthe liGgasya // 21 // pratibandha ityAkAGakSAyAmAha-kAryasvabhAvayostayoreva prakRtatvAt / aviziSTaH sAdhAraNaH / dvayorapi kAryasvabhAvayoratizaye saGagrahaH svIkAraH / ayamevAtizaya iti bhAvaH / sAdhanalakSaNo'rthaH sAdhyalakSaNamarthaM gamayet bodhayituM zaknoti / yata evaM tasmAd anyeSAM tadvyatiriktAnam / teSAM svabhAvapratibandhAbhAvAt / tadabhAvazca teSAM tAdAtmyataMdutpattyabhAvAt / tadanyasya ca sambandhasyAbhAvAt / tAdAtmyatadutpattibhAve ca kAryasvabhAvayorevAntararbhAva iti bhAvaH // tadityAdinA samAsaM pradarzya tadapratibaddhasyeti yojayatA dharmottareNa male tadapratibaddhasyeti pATho drshitH| dRzyate ca bahuzastadapratibaddhasvabhAvasyati pAThaH / tatrApi pAThetadapratibaddhaH sAdhyApratibaddhaH svabhAvaH svarUpaM yasya liGgasyeti vigrahaH kAryaH / pratibandhaH pratibaddhatvamAyattatvaM yatsAdhanasya, tasya viSayo'vyabhicArastena vinA'bhavitRtvam / tasya niymo'vsy(shy)ntaa| nanu tadapratibaddhatve'pi adyatana Adityodayo'stamayamapratibandhaviSayaM na vyabhicaratItyAzAyAha-savayamartha iti / yata evamuktam, tattasmAkyaM tAtparyArthaH / Adityodayo'pi hi bhaviSyati / na ca tadaharastamayaH, maharSiNA'nyena vA mahadhinA kenacittasyAstamayavibandhasambhavAt / tasmAdAdityasya' tasmAdastamayayogyataiva sAdhyA-ayamA' dityAdayo'stamayayogya udayasvAt / zvastanodayavaditi / saMti cargha svabhAvahetutvamasyAyAtamiti bhAvaH / nanu cAvyabhicAramAtreNa prayojanam, tatki niymenetyaah-avybhicaareti| co'va..dhAraNe hetau vA / etadeva kuta ityAha-nahIti / [45b] hiryasmAt / * pradIpo vaidharmya dRSTAntaH / api tu kintvavyabhicAritvena sAdhyasya prakRtatvAt sAdhyAvinAbhAvitvena nishcitm| niyamAbhAve ca kuto'vyabhicAranizcaya ityasya tAtparyArthaH / nizcIyatAM tadavyabhicAro'nyeSAmapi pratibandhastu kasmAnmRgyata ityAha-tata iti / yato'vazyamavyabhicArI nizcetavyastatastasmAt / anyathA'vyabhicAra eka na zakyate nizcetumityarthAdanena darzitam / etAvatA'pi kathaM gamakatvamityAha-tata iti| tato nizcitAdavyabhicArAllinAsya gamakatve siddhe sAdhyasyApi gamaka (gamya)tvaM siddhayatIti dvayorupanyAsaH / uktamarthamupasaMharannAha-tasmAditi / artho liGgalakSaNaH, artha liGgilakSaNam / / tattasmAdihAnumAnAnumeyacintAyAM svabhAvapratibandhacintAyAM vaa| ' styvinaabhaavnishcyH| A. P. H: E. N. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [2. 21. saceti / sa ca svabhAvapratibandho liGgasya sAdhye'rthe / liGga parAyattatvAta prtibddhm| sAdhyastvartho'parAyattatvAt pratibandhaviSayo na 'tu pratibaddha ityrthH| tatrAyamarthaH tAdAtmyavizeSepi yat pratibaddhaM tad gamakam / yat pratibandhaviSayaH tad gamyam / yasya ca dharmasya yo niyataH svabhAvaH sa ttprtibddhH| yathA prayatnAnantarIyakatvAkhyo'nityatve / yasya tu sa cAnyazca svabhAvaH sa pratibandhaviSayaH, na tu pratibaddhaH / yathA'nityatvAlyaH prytnaanntriiyktvaakhy| nizcayApekSo hi gmygmkbhaavH| prayatnAnantarIyakatvameva cAnityatvasvabhAvaM nizcitam / atastadeva anityatve prtibddhm| tasmAniyataviSaya evaM gamyagamakabhAvaH nAnyatheti // nanu bhinnayorgamyagamakabhAve liGgaM tadutpattyA parAyattatvAtpratibaddham / sAdhyastvaparAyattatvAtpratibandhaviSayaH / tadAzrayazca sAdhyasAdhanabhAvaniyamaH syAt / svabhAvayostu tadabhAve hetostAdAtmyapratibaddhatvam / tAdAtmyaM cobhayoraviziSTam / tataH pratibaddhatvaM pratibandhaviSayatvaM vA dvayoraviziSTamAyAti / tadAzrayazca niyataH sAdhyasAdhanabhAvaH prasaMkta ityAhatatrAyamartha iti / na kevalamarthAntaratva ityapizabdaH / yatpratibaddhamiti yatsAdhyapratibaddhatayA tadAyattatayA nizcitamiti draSTavyam / pratibandhaviSayo'pi tattvena nizcito draSTavyaH / nanu tAdAtmyAvizeSAdekastatra pratibandhaviSayatayA na tu pratibaddhatayetyayameva vibhAgaH kuta ityAha-yasyeti / yadvA tAdAtmyAnubhAvini dvaye kintatra pratibaddhaM yad gamakaM kiJca pratibandhaviSayo yad gamyamityajAnantaM pratyAha-yasyeti / co hetau dvitIyapakSevadhAraNe / yasya dharmasya vyAvRttikalpitasya yo niyataH pratiniyataH sa eva svabhAvoM na tadanyo'pi / sa iti : yasyeti SaSThyantenoktaH parAmRSTaH / taditi ya iti prathamAntenokta: pratyavamRSTastasmin pratibaddha iti vigrahaH / nizcIyata iti shessH| prakaraNalabhyaM vaa| kaH punarIdRza ityAha-yatheti / prayatnaH puruSavyApArastasyAnantaramavyavadhAnam / tatra bhava iti digAditvAd yat / tataH svArthe kan / tasya bhAvastattvam / tadAkhyA nAma yasya sa tathA / prayatnAnantaryakatvasya hyanityatvameva svabhAvo na tu nityatvamapi / tato'nityatve pratibaddhaM nizcIyate / Idazasya tAvadiyaM gatiranyasya tu kA vArtetyAha-yasyeti / dharmasyetyanuvRtteryasyeti dharmasya / turviziSTaM dharma darzayati / sa ca so'pi prayatnAnantaryAkhyo'nyazcAsazca (cA)prayatnAnantarIyako vanakusumAdirapi / sa pratibandhasya sAdhanagatapratibaddhatvasya viSayo gocaraH / etadeva vyatirekamukhena draDhayati-na viti| punararthe tuzabdaH / kosAvIdRza ityAha-yatheti / anityatvAkhyaH prayatnAnantaryatvAkhyana pratibaddha iti yojyam / evaJcArthAtpratibandhaviSaye cetyava[46a] tisstthte| etaccAnityatvasya tadatatsvabhAvatvenAniyatasvabhAvatvamanityatvasAmAnyAbhiprAyeNoktam / anyathA ghaTAdigatAnityatvasya prayatnAnantarIyakatvamantareNa kuto'vasthAnam / yenAnyasvabhAvatayA'syAniyatatvaM syAditi / 2 liGgam-Ti0 'na pratiba0 A. B. D. P. H. E. N.. yanniyataH A. B. C. D. P. H. E. N. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 22.] pratibandhanirUpaNam / 113 kasmAt punaH svabhAvapratibandho 'liGgasyetyAha 'vastutastAdAtmyAt tadutpattazca // 22 // vastuta ityaadi| sa sAdhyo'rtha AtmA svabhAvo yasya tat tadAtmA" / tasya bhAvastAdAtmyam / tasmAdetoH / yataH sAdhyasvabhAvaM sAdhanaM tasmAt tatra svabhAvapratibandha ityarthaH / yadi sAdhyasvabhAvaM sAdhanaM sAdhyasAdhanayorabhedAt pratijJArthaMkadezo hetuH syAdityAha vastuta iti / paramArthasatA ruupennaa'bhevstyoH| vikalpaviSayastu yat samAropitaM rUpam / tadapekSaH sAdhyasAdhanabhedaH / 9nizcayApekSa' eva hi gamyagamakabhAvaH / tato nizcayArUDharUpApekSa eva tayorbhedo yuktaH vAstavastvabheda iti / na kevalAt' tAdAtmyAdapi tu tataH sAdhyAvarthAd utpattiliGgasya-tadutpattezca sAdhye'rthe svabhAvapratibandho liGgasya / syAdetattAdAtmyaM tAvattayorasti / tatki pratibaddhatvapratibandhaviSayatvanizcayena gmygmktvvyvsthaanibndhniikRtenetyaah-nishcyeti| hIti yasmAta / tadapekSAyAmapi kimiti prayatnAnantarIyakatvameva gamakamityAha-prayatneti / co yasmAdarthe / yatastatsvabhAvaM nizcitamato'smAttadevAnityatve pratibaddhamucyata iti shessH| yatastAdAtmyAbizeSe'pi yatpratibaddhatayA nizcitaM tadeva gamakamitarad gamyaM tasmAniyataH pratiniyataH prayatnAnantarIyakameva gamakam , anityatvaM ca gamyamevetyevaMrUpo viSayo yasya gamyagamakabhAvasya sa tathA / etadeva vyatirekamukheNa draDhayati nAnyatheti // nanu ca ya ekasyAnyatra pratibandhastadAyattatvaM sa taavnnaahetukH| kazcAsau heturityabhipretya prshnyti-ksmaaditi| nimittapraznazcaSaH / tAdAtmyAditi maulamuttaraM vyAkhyAtumAha-yata iti / tatra sAdhye svabhAvena pratibandhaH pratibaddhatvaM liGgasyeti zeSaH / pratijJA saadhynirdeshH| tasyA artho dhrmdhrmismudaayH| atra ca sAdhyasAdhanayoraikAsmyasya prastutatvAtsAdhyalakSaNasya pratijJArthasya hetutvamAsaktam / tatazca saadhydhrmvtsaadhndhrmsyaapysiddhiH| siddhau vA hetuvaiyarthyamiti bhAvaH / yadi prmaarthto'bhedH| kathaM tarhi bhedanibandhano gamyagamakabhAva ityAha-vikalpeti / tuH pAramArthikAdabhedAd vaidharmyamAha / ko'sau vikalpaviSayaH ? yadi bAhyastadA tadavastho doSa ityAha-yaditi / tamapekSata 'liGgasya na vastuna ityAha-B. D. H. liGgasya sAdhyenetyAha N. 'vastunaH P. 3 tAdAtmyAtsAdhyArthAdutpa. B. P.H. E.N. " sa sAdhyaH svabhAvo-B. 'rthasvabhAva AtmA yasya D. 5 tadAtma-C.D. 6 tAdAtmyaM tatsvabhAvatvam tasmA0 B tat tatra B.N. H. pratibaddhamityarthaH-A. B. P. H. E. N. vikalpa-Ti. 10 nizcayApekSayA-B.C. D. "kevalaM tAdA0 A. B.D.P.H. E.N. . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.23. dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / kasmAnimittadvayAt svabhAvapratibandho liGgasya nAnyasmAdityAha- .. atatsvabhAvasyAtadutpattezca tatrApratibaddhasvabhAvatvAt // 23 // atatsvabhAvasyeti / sa svabhAvo'sya' so'yaM ttsvbhaavH| na ttsvbhaavo'ttsvbhaavH| tasmAdutpattirasya so'yaM tdutpttiH| na tathA'tadutpattiH / yo yatsvabhAvo yadutpattizca na bhavati tasya atatsvabhAvasya, atdutpttshc| tatra atatsvabhAve anutpAdake cApratibadaH svabhAvo'syeti 'so'ymprtibddhsvbhaavH| tasya bhAvo'pratibaddhasvabhAvatvam / tasmAdapratibaddhasvabhAvatvAt / yadyatatsvabhAve'nutpAdake ca kazcit pratibaddhasvabhAvo bhaved, bhavedanyato'pi nimittAt' svabhAvapratibandhaH / pratibaddhasvabhAvatvaM hi svbhaavprtibndhH| na cAnyaH kshcivaayttsvbhaavH| tasmAta tAdAtmyatatpattibhyAmeva svabhAvapratibandhaH // iti tdpekssH| idaM sAdhanamidaM sAdhyamiti sAdhyasAdhanarUpo bhedo naanaatvmityrthH| yadi nAma kalpanAnirmito bhedastathApi kathaM gamyagamakabhAva ityAha-nizcayeti / hiryasmAt / nizcayApekSa iti nizcayaviSayIkRtarUpApekSa ityrthH| yata evaM tatastasmAttayoH sAdhyasAdhanayobheMdo nAnAtvaM yuktyA saMgato yuktH| vastuno'kRtrimAd rUpAdAgato vaastvH| syAnmatam-bhedena kalpitayorna tAdAtmyaM gmygmkbhaavnibndhnmsti| vAstavena ca rUpeNaikatvAnna gamyagamakabhAva iti kathaM svabhAvahetorgamakatvam ? nAhetutvaM yaddarzanadvArAyAtAveto dharmI tathA pratIyamAnau tat tAvatparamArthatastadAtmakamityekasya dharmasya dharmAntarAvyabhicAraH / vAstavaM tAdAtmyagataM ca yasya gamakatvaM sa svabhAvaheturucyata iti ko virodhaH ? ayaM prakaraNArthaH-na nizcayasthe samAropite rUpe samAropitatvenAdhyavasIyamAne gamyagamake kintu svalakSaNatvenAdhyavasIyamAne tatra tAdAtmyamasti / etaduktaM bhavati-AropyamANaM rUpamAropitabheda[46b]m / AropitasadRzaM ca svalakSaNam / tenAropitena rUpeNAnugamyanAnaM bhinnamadhyavasIyate / tadavadhyavasitabhedanibandhano gamyagamakabhAvastasya svatazca tAdAtmyamiti / dvitIyaM pratibandhakAraNaM vyAkhyAtumAha-na kevalAditi / caH sAdhAraNaM nimittaM samuccinoti // nanu ca samavAyAdito'pi nimittAtpratibandho nAsambhavI / tatkathaM tAdAtmyAttadutpattereva ca sa ucyate ityabhiprAyavAn pRcchati-kasmAditi / anynimittsyaanbhidhaanaanimittdvyaadityaah| atatsvabhAvasyetyAdi bruvatazcAcAryasyAyamAzayaH-bhavedevAnyataH sambandhAtpratibandho . bhAvo yasya soD. bhAvo yasyeti so C.. 2 asAdhya(dhye')kAraNe ca-Ti0 / ti aprati0D. 4 tasya bhAvastasmAt-D.C. 5 saMyogasamavAyAdeH-Ti0 - nimittatvAt sva. C. . . . . saMyogyAdi:-Ti. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.23.] pratibandhanirUpaNam / 115 yadi samavAyAdiranyaH sambandhaH pramANabAdhito na bhavet / na cAso na baadhyte| tatkuto'sAvasannasya nimittaM bhavediti / / samudAyArtha vyAcaSTe-yo yatsvabhAva iti / apratibaddhasvabhAvatvAditi mUlasya bhAvapratyayaM tyaktvA vigrahamAha-apratibaddha iti| tasya bhAvastattvam / tasmAditi tu yojyam / amumevArtha yadItyAdinA sphaTayati / kasmAtpunaranyato nimittAnna bhavatItyAha-pratibaddheti / hiryasmAt / pratibaddhasvabhAvatvamevAnyasyAnyatra bhaviSyatItyAhana ceti / co'vadhAraNe hetau vaa| anyasya sambandhasyAbhAvAttAdAtmyatadutpattyabhAve ceti prakaraNalabhyaM kRtvA na cAnyaH kazcivAyattasvabhAva ityuktam / nanu cAsatyapi tAdAtmye tadutpattau cAnyatrAsvabhAve'nutpAdake cAnyatpratibaddhaM yathAAtapo vRkSacchAyAyAm / tulAyA arvAgbhAganamanAvanamane parabhAgonnamanAvanamanayoH / arvAgbhAgaH prbhaage| raso ruupe| pANiH pAdayoH / apatajjalamAdhAre / balAkA slile| nadIpUra uparivRttAyAM vRssttau| candrodayaH samudravRddhau kumuda vikAse c| kRttikodayo rohiNyudaye / pipIlikotsaraNaM matsyavikArazca vRssttau| zaradi jlprsaado'gstyodye| viziSTo megho[da]yo vrsskrmnni| adyAdityodayo'stamaye zvastanodaye ca / kuSmANDaguDako'ntaHsthitabIje / parivrAjako dnndde| saMtrasto nakulaH srp| kiyad vA zakyate nidarzayitum ? etAvattUcyateyad yenAvinAbhUtaM dRzyate tattatra pratibaddham / tasya ca liGgam / ata eva trINyeva liGgAnIti saMkhyAniyamo'pyayuktaH / kevalaM liGgasya rUpANyeva vktvyaani| yaddarzanAt hetutvamavasIyata iti / naiSa doSaH / amISAM madhye yeSAM pratibandho'sti teSAM tAdAtmyatadutpattyoranyatarasambhavAd , yeSu ca tadabhAvasteSAmapratibandhAdagamakatvAt / tathAhi vRkSasya chAyAyAmekasAmagryadhInatayaiva pratibandhaH / tatastatpratipattiH kaarylinggjaiv| chAyA hi pratibhAsamAnarUpasaMsthAnavatI zaityAdyarthakriyAkAriNI- vastveva, na tvevAlokAbhAvaH / sA ca pUrvasmAdAlokopAdAnAt pUrvavRkSakSaNAd vRkSakSaNena sArdhamutpadyate / tathA'rvAgbhAganamanAvanamane api tulAyAH parabhAgonamanAghanamanAbhyameva samaM puruSaprayatnAdeva tathAvidhAttapAdAnasaha[47a]kAriNa utpadyate / tathA'rvAgbhAgaparabhAgayorasarUpayorapyekasAmagrayadhInatava / pANistvapratibaddha eva, vyaGgasyApi sambhavAt / avyabhicAre caikasaMsargAdhInatava nibandhanam / tAdRzaM ca jalamAdhArasya kAryameva, . tAdRzI ca balAkA salilasya / nadIpUro'pi tathAvidha uparivRSTeH / dRzyAdRzyasamudAyazca yathAyogaM sarvatra dharmI kartavyaH / nadIpUre cAnyo'pi prakAro vaktuM zakyaH / nadI dhrminnii| uparivRSTimaddezasaMbandhitvamasyAH sAdhyam / tathAvidhapUratvamAtraM hetuH / evaM candrodayasamadravaddhikamadavikAzA(sA)nAmapyekasAmagrayadhInatava / ekasmAdeva mahAbhUtavizeSAt kAlavyavahAraviSayAdetadutpAdApekSiNasteSAmutpAdAt / tathA ya eva kRttikodayahetumahAbhUtavizeSaH kAlasaMjJitaH sa eva katipayakAlavyavadhAnena rohiNyudayaheturiti taddarzanAd hetostajjananayogyatAdharmo'namIyate eva / tathA pipIlikotsaraNasya matsyavikArasya ca yo hetuH sa eva katipayakAlavyavadhAnena varSakaraNayogyastataH pUrvavad hetudharmAnumAnam, rUparasayorivakasAmagryadhInatayaiva vA tatsamakAlikavarSaNAnumAnam / tadA tvazravaNIyabahiHsthitazabdagarbhagRhAdivyavasthito'numAtA prtyetvyH| tathA zaradAdijalaprasAdo'gastyodayasya kaarymev| atha jalaprasAdaM dRssttvodessytiitynumiiyte| tadA tasmAdeva mhaabhuutaatkaalsNjnyitaajjlprsaadH| sa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [2.24. bhavatu nAma tAdAtmyatadutpattibhyAmeva svabhAvapratibandhaH / kAryasvabhAvayoreva tugamakatvaM kathamityAhate ca tAdAtmya-tadutpattI svabhAva-kAryayoreveti tAbhyAmeva vastusiddhiH // 24 // te ceti / itiH tsmaadrthe| yasmAt svabhAve kArye eva ca tAdAtmyatadutpattI sthite, tannibamghanazca gamyagamakabhAvastasmAt tAbhyAmeva kAryasvabhAvAbhyAM vastuno vidheH siddhiH // atha pratiSedhasiddhiradRzyAnupalambhAdapi kasmAnneSTetyAha pratiSedhasiddhirapi' yathoktAyA evaanuplbdheH||2|| pratiSedhavyavahArasya siddhiryathoktA yA dRzyAnupalabdhistata eva bhavati yatastasmAdanyato noktaa|| tatastAvat kasmAdbhavatItyAha sati vastuni tasyA asaMbhavAt // 26 // ..... sati tasmin pratiSedhye vastuni, yasmAd dRzyAnupalabdhirna saMbhavati tasmAd---asaMbhavAt tataH prtissedhsiddhiH|| ca katipayakAlavyavadhAnena tadudayanimittamiti pUrvavad hetudhrmaanumaanm| meghasyApi tathAvidhasyAtyantAyogyatAvyAvRttyA vRssttikrnnyogytaanumeyaa| na tu bhAvivarSa vyabhicArasambhavAt / sA ca svabhAvabhUtaivAnumIyata iti tAdAtmyameva nibandhanam / Adityodayasya tu prabhAvAtizayavatA yogyAdinA vibandhasambhavAt naastyevaavinaabhaavH| anyathAdya gardabhadarzanasyApyastamayazvastanodayayostathAtvaM syaat| evaM tu yuktam-ayamudetA astamayazvastanodayayogya iti / tathA codayatathAvidhayogyatayostAdAtmyameva nibandhanam / kuSmANDasyApi biijenaiksaamgrydhiintaiv| parivrAjakanakUlau dnnddsrpyorprtibddhaavev| anyathApi sambhavAt / kiyad vA zakyate parihartum ? etAvaducyate-asati tAdAtmye tadutpattau vA kasyacitkvacitpratibandhe tAdUpyeNa ca gamakatve sarvaM sarvatra pratibaddhaM tadgamakaM prasajyateti // kAryasvabhAvayoreva tu gamakatvaM kathamiti bruvataH pUrvapakSavAdino'yamAzayaH-tAdAtmyatadupattI evAnyasya bhaviSyataH, tatazca gamakatvamiti / kAryasvabhAvayoriti dvayoruiccAraNe cAyaM tasya bhAvaH bhavadbhirevAnupalambho'nayorantarbhAvita iti // ' ... 'nupalabdhirityukte kutosya pUrvapakSasyotthAnam ? satyametat, kevalaM tadevA .... . . . . . . 'mityasyA apyanupala[47b]bdheH ' sAdhyasya-Ti0 4 tasyAsaMbhavAt C 2 0siddhiryathoktA0 E 5 aspaSTam-saM0 adRzyAnupalabdheH-Ti0 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 27. ] dRzyAnupalabdhereva prtissedhsiddhiH| aba tata eva kasmAdityAhaanyathA cAnupalabdhilakSaNaprApteSu dezakAlasvabhAvavi prakRSTeSvartheSvAtmapratyakSa nivRttarabhAvanizcayAbhAvat // 27 // anyathA ceti / sati vastuni tasyA adRzyAnupalabdhaH saMbhavAdityanyathAbhabdArthaH / etasmAt kAraNAt nAnyasyA' anupalabdhaH prtissedhsiddhiH| kuta etat-satyapi vastuni tasyAH saMbhava ityAha-anupalabdhilakSaprAptebvityAdi / iha pratyayAntarasAkalyAt svabhAvavizeSAccopalabdhilakSaNaprApto'rtha' uktaH / dvayorephaikasyApyabhAve'nupalabdhilakSaNaprApto'rtha' ucyate / tavihAnupalabdhilakSaNaprApteSviti pratyayAntaravaikalyavanta uktaaH| dezakAlasvabhAvaviprakRSTeSviti svibhAvavizeSarahitA uktaaH| dezazca kAlazca svabhAvazca taiviprakRSTA iti vigrhH| teSvabhAvanizcayasyAbhAvAt / satyapi vastuni tasyA bhAva issttH| kasmAnizcayAbhAva ityAha--teSu pratipatturAtmano yat pratyakSaM tasya nivRttaH kAraNAt nizcayAbhAvaH / yasmAdanupalabdhilakSaNaprApteSvAtmapratyakSanivRttarabhAvanizcayAbhAvaH, tasmAt satyapi vastuni AtmapratyakSanivRttilakSaNAyA avazyAnupalabdheH sNbhvH| tato yathoktAyA eva prtissesssiddhiH|| pratiSedhasambhavAdityabhiprAyeNa pUrvapakSapravRtteradoSa eSaH / pratiSedhazabdena vyavahAro'bhipreta iti pratiSeSavyavahAra iti vivRtam / mUle tvapizabdaH saadhyaantrsmuccye| kA'sau yathoktetyAha-yeti / / muulsaamrthysthitmbhivynkti-tsmaadnyto'dRshyaanuplbdhenoktaa pratiSeSasiddhiriti 'prakRtena sambandhaH / .. yadyadRzyAnupalabdharna bhavati tadA'nupalabdhitvAvizeSe vivakSitAyA api mA bhUdityabhipretyAha-tatastAvaditi / tasmAdasambhavAt kAraNAttata iti tata eva dRzyAnupalabdheriti vivakSitamitarathA'nyasyA api pratiSedhasiddhikathanaprasaGgAt // nanu tto'pystynyto'pi| kathaM punastata eveti niyamo labhyate itybhipraayvaanaahadheti| athazabdaH prazne / anyathA cetyuttaraM vyAcakSANa ihaivacchedaM darzayati pazabdaJca yasmAdarthe / dRzyAnupalabdheruktAtprakArAdadRzyAnupalabdheranyaprakAratvamanyathAtvaM vivakSitamAcA .. prakRSTeSvAtmapra0-B. P. H. E.N. 2 adRzyAnupalabdhe:-Ti. 3 prAptArtha ukta: A. B. P.H. prApte'rthe C 4 dvayorekasyApya0 B dvayorekaikasyAbhAve-C prApte'rthe ucyate-C svabhAvavizeSaviprakRSTAH A. P. H. E. N. svabhAvaviprakRSTA-C * adRshyaanuplbdhe:-tti.| tasyAbhAvaH P. H. E. N. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dvitIyaH svaarthaanumaanpricchedH| [ 2. 28. ___atheyaM vRzyAnupalabdhiH kasmin kAle pramANam, kisvabhAvA, kiMvyApArA cetyAhaamUDhasmRtisaMskArasyAtItasya vartamAnasya ca pratipattapratyakSasya 'nivRttira bhAvavyavahArapravartanI // 28 // amUDhetyAdi / pratipattuH pratyakSo ghaTAdirarthaH, tasya nivRttiranupalabdhiH tadabhAvasvabhAveti yAvat / ata evAbhAvo na sAdhyaH svabhAvAnupalabdhaH, siddhatvAt / avidyamAno'pi . 5ca ghaTAdirekajJAnasaMsagiNi bhUtale bhAsamAne samagrasAmagrIko jJAyamAno dRzyatayA saMbhAvitatvAt pratyakSa uktH| ata ekajJAnasaMsargI dRzyamAno'rthastajjJAnaM ca prtykssnivttirucyte|| tato hi dRzyamAnAdarthAt tadbaddhazca samagradarzanasAmagrIkatvena pratyakSatayA saMbhAvitasya nivRttirvsiiyte| tasmAdartha-jJAne eva pratyakSasya ghaTasyAbhAva ucyte| na tu nivRttimAtramihAbhAvaH, nivRttimAtrAd dRzyanivRttyanizcayAt / yasyeti darzayannAha-satIti / etasmAtsati vastuni tatsambhavAt / mUle tvanyathAcAnupalabdhilakSaNaprApteSvityekavAkyatayaivArthaH sNgcchte| nApyazabdArthavyAkhyA, nApyuttarapadavyAkhyAne pUrvapakSavacanA(na)prayAsaH kazcit / tathA tu na prakAntaM dharmottareNeti kimatra kurmaH ? kuta etaditi sAmAnyenoktvA vizeSaniSThaM karoti stypiiti| etacca vigraha ityantaM sugamam / tessvnuplbdhilkssnnpraaptessvbhaavnishcyaabhaavaat| satyapi vastuni tasyA anupalabdharbhAva iSTaH / anenaitadAha-nAsmAkamatra pramANamasti yatsatyeva vastuni sA bhvtiiti| kintu tasyAM satyAmapi yasmAtpratyayo dolAyate tasmAdevamucyata iti / samprati nizcayAbhAvasyAvadhi paryeSamANa Aha-kasmAtsakAzAditi / parapratyakSanivRttarazakyanizcayatve tannivRttyarthamAtmapratyakSagrahaNam / nanu yadyayamapAdAnaprazno na tu hetupraznastadA kathamidamAha-tasya nivRtteH kAraNAnizcayAbhAva iti cet / n| anyArthatvAt kAraNazabdasya / nizcayAbhAvasya zAbdena nyAyena jAyamAnasyaiSA prakRtiH kAraNam / "janikartuH prakRtiH"[pANini 1.4.30] ityanena labdhApAdAnasaMjJakAdasmAdityarthasya vivkssittvaat| anyathA tvasamaJjasaM syAt / ysmaadityaadinoktmrthmpsNhrti| etacca pratiSedhasiddhirityetadantaM sugamam // sampratyanupalabdheranumAnajJAnahetutvAt prAmANyaM svabhAvavizeSo vyApArazcokto'pi kAlapuruSavizeSaparigraheNa vaktum-athetyAdinA praznapUrvamupakramate / athazabda Arambhe pUrvavat / 1 nivRttiranupalabghirabhAva0 C. D. 3 0hArasAdhanI B. C. D. P. H. E.N. 3 amUDheti A. P. E. nAsti H. N. 4 yathA ca pratipattRpatyakSanivRttiranupalabdhiH pradezastajjJAnaM cocyate tathA avidyamAno'pItyAdinA darzayati-Ti0 5 0mAnopi ghaTA0 C. 6 giNi bhAsa. A. E. P. 7 dRzyamAnatayA B D. H. N... saMsargAt B. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.28.] - dRzyAnupalabdhinirUpaNam / nanu ca dRzyanivRttiravasIyate dRzyAnupalambhAt / satyamevaitat / kevalamekajJAnasaMsagiNi vRzyamAne ghaTo yadi bhaved dRzya eva bhavediti dRzyaH sNbhaavitH| 'tato dRshyaanuplbdhinishcitaa| zyAnapalabdhinizcayasAmarthyAdeva ca dRzyAbhAvo nishcitH| yadi hi dRzyastatra bhaved dRzyAnupalambho na bhavet / ato dRzyAnupalambhanizcayAd dRzyAbhAvaH sAmarthyAvavasitaH, na vyavahRta iti dRzyAnupalambhena vyavahartavyaH / * tasmAdarthAntaram-ekajJAnasaMsagi dRzyamAnam, tajjJAnaM ca pratyakSanivRttinizcayahetutvAt pratyakSanivRttiruktaM draSTavyam / pratyakSaparicchedyatvAt pratyakSo ghttaadiH| nivRttizabdenAcAryasyAnupalabdhirvivakSiteti darzayati tasya nivRttiranupalabdhiriti / anupalabdhizabdenApi vivakSitakartRkarmadharmopalabdhiparyudAsenAnyadekajJAnasaMsargi vastu tajjJAnaM ca vivakSitam / [48a] etadeva spaSTayati tadabhAvasvabhAveti yAvaditi / tasya pratiSedhyasya ghaTAderabhAvo viziSTo bhaavsttsvbhaavaa| tadabhAvasvabhAvazabdena yAvAnartha uktastadanupalabdhizabdenApIti iti yAvadityasyArthaH / yato'nyopalabdhireva tadanupalabdhiH / saiva ca tadabhAvo nAnyo'ta evAsmAdeva kAraNAdabhAvo ghaTAderna saadhyH| kuto na sAdhya ityAha-svabhAvAnupalabdheliGgAt / kuto na sAdhya ityAhasiddhatvAt nizcitatvAt ghaTAbhAvasyeti prakaraNAt / evaM manyate-tadekajJAnasaMsargi vastu tajjJAnaM ca ghaTAdyanupalabdhistadabhAvazca / taccendriyajena pratyakSeNa svasaMvedanena ca siddhamiti na liGgAdabhAvaH sAdhyata iti| nanvavidyamAno ghaTAdiH kathaM ... pratyakSaH ? atha pratyakSaH kathaM tadanupalabdhirucyata ityAha-avidyamAno'pi ceti / na kevalaM vidyamAnaH pratyakSa ucyate ityapi zabdaH / [samagrA samastA sAmagrI kAraNakalApo yasyeti vigrahaH / "zeSAdavibhASA" [pANini 5.4.154] iti kapa / "na kapi" [pANini 7.4.14] iti hrasvatvapratiSedhaH / jJAyamAno nizcIyamAno [ghaTAdirekajJAna] saMsargiNi pra......... tadupalabdherevetyavadhAraNIyam / prtykssnivRttirghttaadynuplbdhiH| kasmAttu dvayaM tathocyata ityAha tato hiiti| hIti * yasmAt / yasmAdam eva dRzyaghaTAdituccharUpanivRttyavaseyahetU tasmAt kAraNAt / artha ekajJAnasaMsargivastvantaram, jJAnaM ca tasyaiva / etadeva vyatirekamukheNa draDhayati-na tviti / nivRttimAtramupalabdhyabhAvamAtram / tasya tathAtve ko doSa ityAha-nivRttimAtrAditi / dRzyanivRttyanizcayAd dRzyAbhAvAnizcayAt / iha nivRttimAtrasya prasajyapratiSedhAtmano nizcetumazakyatvAnna hetutvaM yujyata iti dharmottarasyAzayo nivRttimAtrA dRzyanivRttyanizcayAditi bruvataH / pUrvapakSavAdinA tvevaM jJAtam-nivRttimAtrAnnivizeSaNAdayamevaM pratiSedhati / tadahaM savizeSaNaM nivRttimAtrameva darzayAmIti pramodamAna Aha-nanu ceti / vRzyanivRttirdazyAbhAvaH / dRzyAnupalambhAdityatrAnupalambhazabdenopalambhAbhAvamAtraM vivakSitamitarathA pUrvapakSavAdinaH prakRtaM hIyeta / anena savizeSaNamevopalambhAbhAvamAtra prasajyaprati 1 viviktapradezajJAnAt0-Ti. 2 dRzyAnupalambhanizca C. D. . 0deva dRzyA0 E. ___- 4 amumevArthaM vyatirekamukhena bhAvayati-Ti0 5 na tu vyava. A PH EN6 aspaSTam-saM0. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dvitIyaH svAnumAnaparicchedaH / [ 2.28. yathA' caikajJAnasaMsagiNi pratyakSe ghaTasya pratyakSatvamAropitam asato'pi, tathA tasminnekasAnasaMsagiNyatIte cAmaDhasmRtisaMskAre, vartamAne ca ghaTasya tattapamAropitamasata iti draSTavyam / anena ca dRzyAnupalabdhiH pratyakSaghaTanivRttisvabhAvoktA / sA ca siddhaa| tena na ghaTAbhAvaH sAdhyaH, api tu abhAvavyavahAra ityuktam / SedharUpaM liGgamastu, na tu naJaH paryudAsavRttyA tadekajJAnasaMsargi vastu, tajjJAnaM ceti pUrvapakSavAdI darzayati / satyamityAdinA pratividhatte / kintvekajJAnasaMsagiNi bhUtalAdI dRzyamAne sati dRzyaH sambhAvita AropitaH sa pratiSedhya iti prakaraNAt / tato dRzyatvasamAropAt dRzyAnupalabdhidRzyajJAnAbhAvastuccharUpo vyavaharttavyamAnaM nizcitA bhavati / nizcIyatAmupalabdhyabhAvo jJeyAbhAvastAvanna nizcita iti tannizcayArtha nivRttimAtraM vyApariSyata ityAha-dRzyati / dRzyajJAnAbhAvanizcayasAmarthyAdanyathA'nu[48b]papatteH / co hetau| dRzyasya jJeyasyAbhAvo vyavaharttavyakarUpaH / sAmarthyameva yadItyAdinA darzayati / hiryasmAdarthe / dRzyAnupalambha iti dRzyopalambhAbhAva ityrthH| ato'smAd dshyaanuplmbhnishcyaat| dRzyasya jJeyasyAbhAva uktaasaamrthyaadvsitH| dRzyopalambhAbhAvanizcayastvekajJAnasaMsargivastvantaropalambheneti draSTavyam / ___nanu yadi jJeyAbhAvo'pyavasitastahi kathaM liGgena sAdhyata ityAha-na vyavahRta iti / adRSTAnAmapi sattvazaGakayA na pratyakSaM vyavahArayituM zaknotIti bhaavH| kena tahi vyavahriyata ityAha-izyAnupalambhena liGgabhUtena / 7....."'bhAvavyavahAra eva7............"jJAnaM ceti / cakArastulyakakSatAM drshyti| dvayozca nivRttinizcayahetutvam ; jJAnamantareNa-'yasmAdayaM kevalaH pradezastasmAt ghaTAdirnAsti'ityadhyavasAtumazakyatvAt; tathA viSayamantareNa-'yasmAtkevalapradezAparokSIkaraNaM tasmAt tajjJAnaM nAsti' iti nizcetumazakyatvAditi drssttvym| pratyakSasya ghaTAdenivRttinizcayahetutvAtpratyakSanivRtti .............. / nanu ca pratiSedhyasya ghaTAderasato'pi tathA'stu pratyakSatvam / yatpunastatra nAsIdeva tasya kathamatItatvam ; yacca tatra nAstyeva tasya kathaM vartamAnatvam , kathaM ca tatrAnupalabdheApAra ityAzaGkAmapAkurvannAha yatheti / yena prakAreNa ghaTo yadi bhaved dRzya eva bhavedityevaM rUpeNa / co hetau| tasminnekajJAnasaMsagiNyatIte'mUDhasmRtisaMskAre / co vktvyaantrsmuccye| vartamAne c| samuccaye ckaarH| tathA tena prakAreNa-yadi tatra pUrva ghaTa: sthito yadi syAt , upalabdhaH syAt, na copalabhyata ityevamAtmanA ghaTasyAropAt pratyakSasya tadAnImasatastadUpamatItatvaM vartamAnatvaJcAropitamAropasiddham itirevaM draSTavyAkAraM darzayati / draSTavyam jJAtavyamiti yojanIyamidam / ' pratipattRpratyakSasyaitad vyAkhyAya atItasya vartamAnasyaitad vizeSaNadvayaM vyAcaSTe-Ti. 2 0tIte vartamAne cAmaDhasmRtisaMskAre ca ghaTa0 A. B.C. D. P. H. N. 3 tadrUpa A. B. P. H. E.N. 4 atItAdi-Ti. / anena dazyA A.B. P. H. E.N. 6 tena ghaTA0 B aspaSTam-saM0 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.28. ]. dazyAnupalabdhinirUpaNam / 'amUDho'bhraSTo darzanAhitaH smRtijananarUpaH saMskAro yasmin ghaTAvI sa tathoktaH / tasya atItasya pratipattRpratyakSasyeti sambandhaH / vartamAnasya ca pratipattapratyakSasyeti sambandhaH / amUDhasmRtisaMskAragrahaNaM tu na vartamAnavizeSaNam / yasmAvatIte ghaTaviviktapradezadarzane smRtisaMskAro mUDho dRzyaghaTAnupalambhe dRzye ca ghaTe mUDho bhavati / vartamAne tu'ghaTarahitapradezadarzane na smRtisaMskAramohaH / ata evana ghaTAbhAve, nApi ghaTAnupalambhe mohH| tasmAnna vartamAnaniSedhyavizeSaNamamUDhasmRtisaMskAragrahaNam, smRtisaMskAravyabhicArAbhAvAd vartamAnasyArthasya / ata eva vartamAnasya ceti cazabdaH kRtaH, vizeSaNarahitasya vartamAnasya vizeSaNavatAtItena samuccayo yathA vijJAyateti / tadayamarthaH--atIto'nupalambhaH sphuTaH smaryamANaH pramANam, vartamAnazca / tato 'nAsIdiha ghaTaH, anupalabdhatvAt,-'nAsti anupalabhyamAnatvAt' iti zakyaM jJAtum / na tu 'na bhaviSyatyatra ghaTaH, anupalapsyamAnatvAt' iti zakyaM jJAtum / anAgatAyA anupalabdhaH sattvasaMdehAditi kAlavizeSo'nupalabdhAkhyAtaH / / nanu dazyAnupalabdhiH kasmin kAle pramANaM kiM svabhAvA kiMvyApArA ceti tritayaM pRSTa AcAryastatrAnena kimAkhyAtamAcAryeNetyAzaGkAmapAkurvannAha-aneneti / anena pratipattapratyakSasya nivRttiriti vacanena / co'vadhAraNe / svabhAvasye (bhAve)tyasyAnantaraM draSTavyaH / pratyakSasya ghaTasya / prasajyapratiSedhalakSaNanivRttinizcayahetutvAtpratyakSaghaTanivRttiH pratyakSaghaTAnupalabdhirnaJaH paryudAsavRttyA tadekajJAnasaMsagi vastu tajjJAnaM ca dvayaM svabhAvo rUpaM yasyA dRzyAnupalabdheH sA tathoktA vyAkhyAteti zeSaH / - nanu dRzyAnupalabdhirUpaM liGgamastu paryudAsarUpam, sAdhyastu prasajyapratiSedharUpaH kiM na bhavatItyAha-seti / co yasmAt / sA tathAvidhA'napalabdhi ..........uktamAcAryeNa sAbhAvavyavahArapravartanItyanena zabdeneti bhaavH| dharmottareNa cAta eva abhAvo na sAdhya itynen| ghaTaviviktapra[49a]dezadarzanenAhita AropitaH saMskAro viziSTazaktiyuktavijJAnAtmikA vAsanA, na tu parAbhimato bhAvanAkhyaH / anurUpasmaraNaM janayitumanIzAno mRDha iti vypdishyte| dRzyaghaTAnupalambhe dRzyasya ghaTasyopalabdhyabhAve tucchruupe| ata eva ca dRzya ghtte| amUDhasmRtisaMskAragrahaNaM kasmAnna vartamAnavizeSaNamityAha-vartamAne tviti / turatItAdvartamAnasya vaidhrmymaah| ato mohAbhAvAnna ghaTAbhAve vyvhrttvykruupe| nApi ghaTAnupalambhe ghaTopalabdhyabhAve tuccha ruupe| pratyakSavadAropAd vartamAnasyArthasya ghaTAdeH / ata eva vartamAnagrahaNasya nirvi- zeSaNatvAdeva / padAnAM prayojanaM pratipAdyedAnIM saMbandhamarthaM ca darzayati-Ti. . vartamAne ca ghaTa. A. B. P. H. E.N. 3 ataeva na ghaTAnupalambhe nApi ghaTe mohaH A.C.D. P. H. E. N. ata eva ghaTAnapalambhe nApi ghaTe mohaH-B 40haNam vyabhi. C 5 vijJAyeta / tadaya0 B 6 sphuTaM B. P. H. E. N. 7 anupalabhyamAnatvAt-A ..iti jJAtuM zakyam-C. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.28. vyApAraM darzayati / abhAvasya vyavahAraH 'nAsti' itthebamAkAraM jJAnam, zabdazcaivamAkAraH, niHzabU' gamanAgamanalakSaNA ca pravRttiH kaayiko'bhaavvyvhaarH| ghaTAbhAve hi jAte niHzaGkha gantumAgantuM ca pravartate / 2 tavetasya trividhasyApyabhAvavyavahArasya dRzyAnupalabdhiH pravartanI sAdhanI prvrtikaa| yadyapi ca 'nAsti ghaTaH' iti jJAnamanupalabdhereva bhavati, ayameva cAbhAvanizcayaH, tathApi yasmAt pratyakSeNa kevala: pradeza upalabdhastasmAt 'iha ghaTo nAsti' ityevaM ca pratyakSavyApAramanusaratyabhAvanizcayaH; tasmAt pratyakSasya kevalapradezagrahaNavyApArAnusAryabhAvanizcayaH pratyakSakRtaH / nanu yathA vikalpena viSayIkriyamANo'tIto'nupalambhaH pramANamucyate tathA vikalpasyAvyAhataprasaratvAdanAgato'pyanupalambho vikalpyamAnaH kiM na tathApramANamityAha-tavayamiti / yasmAtkevalapradezadarzanAhitaH saMskAro'tIte ghaTAdAvamUDho gRhyate, vartamAne tu tasmin smRtisaMskAre moho na sambhavatyeva tattasmAdayaM tAtparyArthaH / anupalambhanizcayahetutvAdanupalambhaH kevalapradezAdiH sphuTo yathA'sau kevalo'nubhUtastathA smRtvA viSayIkriyamANaH pramANam , varttamAnazca tAdRganupalambhaH sphuTo'bhrAntena jJAnena gRhyamANa iti draSTavyam / yata IdRzo'nupalambhaH pramANaM tatastasmAt / kuto na zakyate jJAtumityAha-anAgatAyA iti / tathAtvena nizcito hi heturgamako'nyathA sandigdhAsiddhatA hetudoSaH syaaditybhipraayH| pratyakSanivRttizabdena tAvad dRzyAnupalabdhaH svabhAvo darzito'mUDhetyAdinA tu kiM darzitamityAha-kAleti / [itirevamarthe te]naivaM kAlavizeSonupalabdheAkhyAta iti / kAlavizeSo'tIto vartamAnazca vyAkhyAtaH kathito'neneti zeSaH / etaccAtIte vartamAne ca kAle'nupalabdheH prAmANyAkhyAnamasyopalakSaNaM draSTavyam, kAryasvabhAvahetvorapi tayoH kAlayoH prAmANyAt / tathAhyAsIdatra vahni--masyopalabdhatvAt / asti vahniriha dhUmasyopalabhyamAnatvAt / tathA'sIdiha pAdapaH zizapAyA upalabdhatvAt / / astIha vRkSaH ziMzapAyA upalabhyamAnatvAd ityapi bhavatyeva / nanu dRzyAnupalambhe bhavatu jJAnAbhidhAnalakSaNo vyavahAraH / kAyikastu kathamityAha-ghaTeti / hiryasmAt / pravartata iti yogytyocyte| pravRttiyogyastAvad bhavatIti / ata eva cAbhAvayogyatA saadhyocyte| tadetasyeti lokoktiressaa| taccatacceti vigrahaH kAryaH / yadvA yato'bhAvanizcayo'nupalabdhinimittakastattasmAt / apiratizaye / AstAmekasya dvayorvA pravartanI, trividhasya yAvatpravartanItyarthaH / pravartanItyasya dvayametad vivaraNaM spaSTArtha sAdhanI pravatike[49b]ti pravartayatIti pravartanIti yogytyoktm| sAbhAvatritayamabhAvavyavahAraM pravartayituM yogyA tAvanmAtranimittakatvAttasya / sathitve puruSastAn vyavahArAnAcaratu mA vA / ata evAbhAvavyavahArayogyatA pradezAdeH sAdhyate dRzyAnupalambheneti prmaarthH| 1 niHzaGkagamAgamalakSa. D. B. niHzaGkA gamanAgamanayo(?)lakSa. C. 2 tadevamasya C.D. tadevametasya A. P. H. E. N. tadeva tasya-B 3pyUbhAvasya vyava0 C.. 4 'pravartanI' iti nAsti A. B. C. D. P. H. E. N. 'tyevaM pratya0 C. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 29. ] dRzyAnupalabdhinirUpaNam / 123 ____kiJca / dRzyAnupalambhanizcayakaraNasAmadeiva pUrvoktayA nItyA pratyakSeNaivAbhAvo nishcitH| kevalamadRSTAnAmapi sattvasaMbhavAt, sattvazaDyA na zaknotyasattvaM' vyavahartum / ato'nuphlambho'bhAvaM vyavahArayati-'dRzyoM yato'nupalabdhaH, tasmAnAsti' iti / ato dRzyAnupalambho'bhAvajJAnaM kRtaM pravartayati, na tu akRtaM karotI tyabhAvanizcayo'nupalambhAt pravRttopi pratyakSeNa kRto'napalambhena pravatita ukta ityabhAvavyavahArapravartanyanupalabdhiH // . kasmAt punaratIte vartamAne cAnupalabdhirgamiketyAha tasyA evAbhAvanizcayAt // 26 // tasyA eva yathoktakAlAyA anupalabdherabhAvanizcayAt / anAgatA hyanupalabdhiH svayameva sNdigdhsvbhaavaa| tasyA asiddhAyA nA'bhAvanizcayo'pi tvatItavartamAnAyA iti / / nanu yadi nAstItyevamAkAraM jJAnamanupalabdheliGgAda bhavati, kathaM tahi pratyakSAvasito'bhAva ukta ityAha-yadyapi ceti nipAtasamudAyo yadyapizabdavad vizeSAbhidhAnanimittAbhyupagame vartate / amAvanizcayazabdasAmAnAdhikaraNyAvayameveti nirdezaH / cazabdo vaktavyametadityasyArthe'tra vrtte| abhAvanizcayasya tadA sthairyalAbhAdanupalambhAdevetyuktaM draSTavyam / tathApIti laukikoktiriyaM nigdaabhidhaanaarmbhe| tasmAcchabdena yasmAcchabda AkSiptaH / tenAyamarthaH / .. yasmAtkevalapradezagrahaNalakSaNavyApArAnusArI ghaTo nAstItyabhAvanizcayaH tasmAtpratyakSakRta ucyata iti shessH| kasya vyApArAnusArItyAkAkSAyAmuktam-pratyakSasya pramANavizeSasyeti / ... atha syAd yadyayaM pratyakSakRtastadA pratyakSapravattitopi / tatki dazyAnupalambhena kriyata ityAzaGkayAha-kiJceti vktvyaantrsmuccye| tadviviktapradezAdigrAhiNA pratyakSeNavAbhAvo niSedhyAbhAvaH prasajyapratiSedhAtmA nizcitaH / kathaM ? dRzyasyAnupalambha upalambhAbhAvastuccharUpastanizcayakaraNasAmarthyAdanyathA'nupapatteH / pUrvoktayA nItyA yuktyA yadi hi dRzyastatra 'bhavet dRzyAnupalambho na bhavedityevamAtmikayA / yadi pratyakSamitthaM pratiSedhyAbhAvaM nizcAyayati, vyavahArayitumapi zaknotyevetyAha-kAvalaM kintu na zaknoti vyavahartumityantabhUtaNijarthatvAnnidezasya vyavahArayitumityarthaH / kutoM na zakmotItyAha-sattvazayeti pratiSedhyasattvasya svarUpasya sattvazaGkayA sandehena hetunaa| nanvadarzane'pi kathaM sandeha ityAha-adRSTeti / tena pratyakSeNAdRSTAnAmapi pizAcAdInAM sattvasya sadbhAvasya sambhavAt sambhAvyamAnatvAt / nityaM zaGakyamAnAnupalambhavyabhicAro hyabhAva iti bhaavH| ataH pratyakSasya tatrAzaktatvAt sA'pi kathaM vyavahArayatItyAhadRzya iti / ato'smAtkAraNAtkRtaM pratyakSeNeti prakaraNAt / etadeva vyatirekamukheNa draDhayati-na tviti / yasmAt pratyakSavyApArAnusAryabhAvanizcaya itistasmAt / abhAva . zaknotyabhAvaM vya. C 10lambho vyava. A . karotyabhAva. C 4 0hAre prayattyamupalabdhi: C pravartanyapala A pratinyapala PH pravartinyamu0 B. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.30. saMpratyanupalabdheH prakArabhedaM varzayitumAha sA ca prayogamedAdekAdazaprakArA // 30 // sA ca eSAnupalabdhiH ekAdazaprakArA-ekAdaza prakArA asyA ityekaadshprkaaraa| kutaH prakArabhedaH ? prayogabhedAt / prayogaH prayuktiH zabvasyAbhiSAvyApAra' ucyte| zabdo hi sAkSAt kvacidarthAntarAbhidhAyI, kvacita prtissedhaantraabhidhaayii| sarvatrava tu dRzyAnupalabdhirazabdopAttApi gamyata iti vAcakavyApArabhedAdanapalambhaprakArabhedo na tu svarUpabhedAditi yAvat // prakArabhedAn AhasvabhAvAnupalabdhiryathA nAtra dhUma upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti // 31 // nizcayo'nupalambhAt pravRtto'pi dRDhIbhUto'pi pratyakSeNa kevalapradezAdivedinA sAmarthyAt kRta utpAdito'nupalambhena dRzyAnupalambhena pravattitaH sAdhita ukta AcAryeNAbhAvavyavahArapravartanItyanena zabdeneti buddhistham / itItyAdinopasaMhAraH / itirevamuktena krameNAnupalabdhirdazyAnupalabdhistasyA eva prakRtatvAt / / kasmAdityAdi vartamAnAyA ityantaM sugamam / anAgatAyA apyanapalabdherabhAvanizcayaH kasmAnna bhavatItyAha-anAgateti / hiryasmAdarthe / tasyA iti paJcamyantamidam / ayameva ca sAmarthyAvasito maulortho'nAgatA hi] ityAdinA dharmottareNa 5...''kAGakSopazamArtha purrtaaduktH| , syAdet-pratiSedhasiddhirityAdinA nizcayAbhAvAdityantena [F0a] granthenAsyArthasya gatatvAttasyA evAbhAvanizcayAdityayamAcAyIryo granthaH punarukta iti| na punaruktaH / yato yathA'tIte'pi kAle ghaTAdestatkAlavartidRzyAnupalabdheratItAyAH smRtyArUDhAyA sva(a)bhAvanizcayastathA'nAgate'pi kAle ghaTAderabhAvanizcayaH kiM na bhavatIti kenApAkRtaM yenAyaM punarukta syAditi // saMprati [anupalabdhaH] prakArasya svarUpasya bhedaM nAnAtvaM'..... prakArabheda"........ draSTavyam / co vaktavyAntarasamuccaye / seti mUlAnuvAdaH / eSeti tasya vyAkhyAnam / ekAdazagrahaNaM cAcAryasyopalakSaNArtha yathA pramANavArtike... grahaNaM .... * SoDazaprakAreti tu draSTavyam / etacca kAraNaviruddhakAryopalabdhivyAkhyAnAnantaraM darzayiSyAmaH / vivakSitAnyopalambhakarUpatvAd dRzyAnupalabdheH, kathamayaM bheda upapadyatetyabhipretya pRcchati kuta iti / 'bdhirekAdaza prakArA asyA A PE 2 bhidhAnavyA A. B.C.D. P.H. E.N. 3 zItAdiviruddhavahnayabhidhAyI-Ti. ... 4 vRkSApradya (?) bhAvapratiSedhAbhidhAyI-Ti. 5 aspaSTam-saM0 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 32. ] anupalabdhiprakAranirUpaNam / 125 svabhAvetyAdi / pratiSedhyasya yaH svabhAvastasyAnupalabdhiryatheti / atreti dhrmii| na dhUma iti sAdhyam, upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti hetuH, ayaM ca hetuH puurvvvyaakhyeyH|| pratiSedhyasya yat kArya tasyAnupalabdhirudAhriyatekAryAnupalabdhiryathA nehApratibaddhasAmarthyAni dhUmakAraNAni santi, dhUmAbhAvAditi // 32 // yatheti / iheti dhrmii| apratibaddham anupahataM dhUmajananaM prati sAmarthya yeSAM tAnyapratibaddhasAmarthyAni na santIti sAdhyam / dhUmAbhAvAditi hetuH / prayogabhedAdityAcAIyamuttaramanUdya prayogazabdaM vyAcaSTe prayoga iti / prayuktyarthamAha-zabdeti / zabdazabdena prakaraNAd vAcakaH zabdo gRhyte| abhidhA arthaprakAzanam / tatra vyApAro vyApRtiH pravRttiH, yadvA'bhiSA arthaprakAzanaM tallakSaNo vyApArastasya prayogasya bhedAda bhidyamAnatvAditi tu subodhatvAt dharmottareNa na vyAkhyAtam / nanu zabdasyaivAnupalambhavAcakasyAnupalambha eva vAcyastatkathaM prayogabhedo yenAnupalambhasya prakArabheda ucyata ityAha-zabdo hiiti| hiryasmAt / sAkSAdavyavadhAnena / kvacid viruddhopalambhAdau / pratiSedhyAcchItasparzAderarthAntaramagnyAdyabhidhatte / kvacid vyApakAnupalabdhyAdI vivakSitAt zizapAdipratiSedhAtpratiSedhAntaraM vRkSAdipratiSedhamabhidhatte / yadyarthAntaravidhirAntarapratiSedhazca kriyate tarhi 2 . . . . . . . . . .:. . 'dyata ityAha srvtreti| tuvizeSArthaH / azabdopAttA svvaackpdaanupaattaa| yathA cAzabdopAttA'pi sA pratIyate tathA purstaadbhidhaasyte| apiravadhAraNe atizaye vaa| itistasmAdarthe evamarthe 2........... ....... ata evArthI gatimAzrityoktaM na tu zAbdImiti draSTavyam // anupalambhasya prakRtatvAt prakArabhedAn-iti mantavyam / tasyAnupalabdhiH pUrvoktayA * ' nItyA tadviviktaH pradezastajjJAnaM cAvaseyam / evaM kAryAnupalabdhyAdiSu dvirUpaMvA'nupalabdhire........... ti nidrshnen| nanu kIdRzyupalabdhilakSaNaprAptiH ? kathaJcAvidyamAna2 ......... ayaJceti / pUrvasminnanupalabdhilakSaNAkhyAna iv| co [50b] yasmAdarthe, avadhAraNArthe vA pUrvavadityasyAnantaraM drssttvyH| etacca svabhAvAnupalambhasyArthakathanaM kRtamAcAryaNa na prayogo darzitaH, asAdhanAGgasya pratijJAyA upAdAnAt, sAdhanAGgasya ca vyApterapradarzanAt, hetozcAnuvAdyarUpasya prathamAntasyAnirdezAt / evamitarAsu sarvAsvevAnupalabdhiSu boddhavyam / - prayogaH punarIdRzaH-yad yatropalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate tatsarvaM tatrAsadvyavahArayogyam-yathA-turaGgamottamAle zRGgam / nopalabhyate cAtropalabdhilakSaNaprApto dhUma iti / anena sAmAnyAdinirAkaraNe dRzyAnupalambhaH prayoktavya iti darzitamAcAryeNa tulyanyAyatvAdityavaseyam / ' 'iti' nAsti / B. P. H. E. N. 2 aspaSTam-saM0 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [2. 32.. kAraNAni ca nAvazyaM kAryavanti bhavantIti kAryAvarzanAvapratibaddhasAmAmAmevAbhAvaH / sAdhya', na tvanyeSAm / apratibaddhazaktIni cAntyakSaNabhAvInyeva, anyeSAM pratibandhasaMbhavAt / kAryAnupalabdhizca yatra kAraNamadRzyaM tatra pryujyte| dRzya tu kAraNe dRzyAnupalabdhireva gmikaa| tatra 'dhavalagRhoparisthito gRhAGgaNamapazyannapi catuSa pArveSvaGgaNabhittiparyantaM pshyti| bhittiparyantasamaM ucAlokasaMjJakamAkAzadezaM dhUmaviviktaM pazyati / tatra dhUmAbhAvanizcayAt / yaddezasthana vahninA janyamAno dhUmastaddezaH syAt / tasya ca vahnarapratibaddhasAmarthyasyAbhAvaH prtipttvyH| tadgRhAGgaNadezena ca vahninA janyamAno dhUmastaddezaH syAt / tasmAt taddezasya va)rabhAvaH prtipttvyH| tagRhAGgaNavezaM bhittiparikSiptaM bhittiparyantaparikSiptena cAlokAtmanA dhUmaviviktenAkAzadezena saha dharmiNaM karoti / iha-anupalambhaH kevalapradezAdiH, abhAvavyavahArayogyatA ca sAdhyA, dRzyAnupalambhasya / tAdAtmyalakSaNa eva pratibandho gamyagamakabhAvanibandhanam-iti keSAJcinmatam / kecittuanapalambhA'bhAvavyavahArayogyatayorgamyagamakabhAve viparyayatAdAtmyalakSaNaH pratibandho nimittamiti prtipedire| ata evAnupalambhaH kArya-svabhAvAbhyAM bhedena nirdiSTaH, svasAdhye pratibandhAnapekSaNAd , itarayozca tadvaiparItyAditi ca / evaM caitat samAdadhatIti / tathA hi-upalabdhyavyabhicArAt tAdRzI anupalabdhereva sttaa| tata upalabdhilakSaNaprAptasattve tadupalambhayostAdAtmyAdevAnupalambhAsadvyavahArayorgamyagamakabhAvaH / yadi tu tadviviktapradezAdyupalambharUpasyAnupalambhasya tadasadvyavahArayogyatAyAzca yattAdAtmyaM tannimittamucyeta, tadA tasya bhUtalAderanupalabdhilakSaNaprAptA'sadvyavahArayogyatA'pyAtmabhUtaiveti pizAcAdyabhAvavyavahAramapyanupalambhaH sAdhayet, tatpratibandhAditi // nanu kAryAbhAvAt kAraNAbhAvaH sAdhyatAm / kimapratibaddhasAmaya'syeti saadhydhrmvishessnnenetyaah-kaarnnaaniiti| co yasmAd / itistasmAt / sAdhyaH sAdhayituM yujyata ityarthaH / etadeva vyatirekamukheNa draDhayati na tviti / turvaidhArtha evakArArtho vA / nAnyeSAM kAraNakAraNatayopacaritakurvadrUpANAm / artha paripUrNayA api sAmaMtryA vidhArakasambhavAt pratibandhaH sambhAvyate / tadasambhavIda ' sAdhyate na tva.C. 2 0gRhasyopari0 B. C. D. ' AlokatamasI [AkAza] iti bauddhamatam-Ti. 4 evaarth:-tti0| tasya vahne B. 5 tadgRhAGgaNadezasthena vahninA-C. D. tadgRhAGgaNadezena bha(ca)A. tadgRhAGgaNasthena ca vallinA-B. tadgRhAGgaNavezena vahni P. H. E. 6 apratibaddhasAmarthyasyetyartha:-Tie Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.32.] anupalabdhiprakAranirUpaNam / 127 tasmAd 'vRzyamAnAvazvamAnAkAzadezAkyavaH pratyakSApratyakSAsamudAyo bahnayamAvapratItisAmarthyAyAto dharmI, na dRzyamAna' eva / 'iha'-iti tu pratyakSanivezo dRzyamAnabhAgApekSaH / na kevalamihava vRzyAvRzyasamudAyo dharmI, api tvanyatrApi / zabdasya kSaNikatve sAdhye kazcideva zabdaH pratyakSo'nyastu prokssstdvvihaapi| yathA cAtra dharmI sAdhyapratipattyadhikaraNabhUto dRzyAvRzyAvayavo darzitastadvaduttarelvapi prayogeSu svayaM pratipattavyaH / vizeSaNamityAha-apratibaddhati / cazabdastuzabdasyArthe hetau vaa| kuta etadityAhaanyeSAmiti / antyakSaNaprAptAni ca kAraNAni yoginA'pi pratibaddha (ndhu) mazakyAni, itarathA tApyameva hiiyet.| atastathAvidhAni kAraNAni kAryAvyabhicArINi kAryeNa vyApyante / tataH kArya nivartamAnaM kAraNAni tAdazAni nivartayatIti draSTavyam / iha yApyanenAntyakSaNenedaM kArya kRtamiti nAvagataM tathApi vastunaH kAcidavasthA kArya kurvatI pratItaiva yadanantaraM kAryamupalabdham / saiva cAvasthA'trApi niSidhyate / ata evAyaM / kSaNikAkSaNikasAdhAraNAvasthAtizayaniSedhaH / nanu kAryasya tA[51a]vad dRzyasyAtrAnupalambho heturupAdAtavyaH / tatkimasya sambhavo'sti yatkAryameva dRzyaM na tu kAraNaM yena kAryAnupalabdhiH prayujyata ityAzaGakya viSayamasyA darzayitumAha-kAyati / ko'sAvevaMvidho viSaya ityAha-tatreti vaakyopkssepe| yadi punargRhAGgaNaM pazyet dRzyAnupabdhireva prayuktA syAdityabhiprAyeNAha-gRhAGgaNamapazyanapIti / bhapiravadhAraNe / aGgaNabhitteH paryantamavasAnaM / bhittiparyantena samaM tulyam / , sautrAntikAnAmAlokatamaHsvabhAva evAkAza iti / tanmayatyA (tanmatyA) AlokasaMjJakamityuktam / atrAkAze kiM pratyetavyamityAha--yaddezeti / yadA yadeze ceti pAThastadA yo dezo'syeti vigrahaH / yadA tu yaddezastheneti tadA yazcAsau dezazca tatra tiSThatIti tadezastha iti / sa dezo'syeti vigrahaH / etAvatA'pi na jJAyate kastena pratipattA dharmI kRta ityAha-tadgaheti / sa cAso gRhAGgaNavezazceti smaasH| aGgaNasya prakRtatvAd bhittiH tasyaiva, tayA parikSipta paricchinnaM ghamiNaM karotIti sambandhaH / kimetAvadevetyAha bhittIti / bhittiraGgaNasyaiva / bhittezca prAnto vAcyastasyAH paryanto'vasAnaM niSThA tena parikSipta paricchinnaM tena / castulyabalatvasamuccayArthaH / . tasmAdityAdinopasaMhAravyAjena lokAdhyavasAyasiddhaM dharmiNaM darzayati / dRzyAdRzyasamudAyo lokenaikatvenAkalitaH / tAvAn dezo dRzyamAnaH kimAtmako dezAvayavo bhAgo yasya 'dRzyamAnAkA0 C. A. ' dRzyamAna iva C. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2. 33. pratiSedhyasya vyApyasya yo vyApako dharmastasthAnupalabdhiruvAhiyatesa tthaa| kathamevaMvidho dharmItyAha-vahnayabhAveti / vahniriti viziSTo dhUmajanane'vyavadheyazaktiH / tasyApyupalakSaNatvAdanyasya dhamajanane pratibaddhasyAbhAvapratItirgrahItavyA / ayamartha:-lokastAvattathAvidhadeze dhUmamanupalabhamAnastAvati deze tathAbhUtavahnayabhAvaM pratyeti / na caitadevaMvidhaM dharmiNamantareNa ghaTata iti sAmarthyamanyathA'nupapattistasmAd AyAta upasthitaH / ata evAcAryeNApi "ipTa viruddhakArye'pi dezakAlAdyapekSaNam / " iti bruvataivaM dharmISTa eveti bhAvaH / nanvapratyakSasyApi dharmitve kathamihetIdamo hapratyayAntasya nirdeza ityAzaGakyAhaiheti / tuzabdo ysmaadrthe| itirihazabdasya nirdiSTasyAkAraM pratyavamRzati / pratyakSavastupratipAdako nirdezastathoktaH / nanu yadi dRzyAdRzyasamudAyo dharmI ghaTate tadA kAryasvabhAvahetvorapi kimayaM na sambhava tItyAha-na kevalamiti / ihava kAryAnupalambha eva / api tu kintvanyatrApi kAryavizeSe svabhAvavizeSe ca tatra tatra kAryaheto ma-vAkyAdagni-pauruSeyatvAdisiddhau tathAvidho dharmI suvyakta iti na tatra darzitastulyatvA(nyA)yatayA vA draSTavyaH / kathaM hetAvapyevaMvidhasya dharmiNaH sambhava ityAha-zabdasyeti / kazcideva zrUyamANaH pratyakSo'nyastvazrUyamANaH prokssH| anenAvazyaM dRzyAdRzyazabdasamudAyo'tra dharmIti darzitam / dRzyAdRzyAtmanA ca zabdena dharmiNA bhAvyamiti pratipAdyajanasaMzayAropAbhyAmAyAtam / nahi pra[51b]tipAdyaH zabdasyAnityatve saMzayAno viparyasyati, arthAt ghaTazabda eva zrUyamANa eva ca sandegdhi viparyasyati vA kintvihe ha] ghaTapaTAdizabde zrayamANe zrute zroSyamANe c| tatastadanurodhAt pratyakSApratyakSazabdasamudAyo'nityatve sAdhye dharmI prasahya ptitH| tadvavihApi kaaryaanuplmbhe| amumeva nyAyamanyatrApyatidizannAha--yathA ceti / co'vadhAraNe * sAdhyapratipattyadhikaraNabhUta iti vizeSaNavyAjena dharmiNo lakSaNamuktam / ___ kAryAnupalabdhiprayogastvevaM krtvyH| yatra yasya kAryamupalabdhilakSaNaprAptaM nopalabhyate tattu tajjananApratibaddhasAmarthyaM nAsti / yathA kvacida dRzyamAne'Gakure tathAvidhaM bIjam / nopalabhyate cAtropalabdhilakSaNaprApto dhUma iti / anena ca kAryAnupalambhapradarzanena yajjalpitaM jalpamahodadhinA "niHzabde deze zabdamAtrAbhAve sAdhye kastadekajJAnasaMsargivastvantaropalambho yena zabdAbhAvavyavahAro bauddhAnAM bhaved" iti tatpratyuktaM draSTavyam / tathAhi-nehApratibaddhasAmarthyAni zrotrajJAnakAraNAni santi / zrotrajJAnAbhAvAditi kAryAnupalabdhiH sphuttv| zrotrajJAnAnupalambhazca tadanyajJAnopalambharUpaH saMvidito'styeva / ekajJAnasaMsargitvaM cAnyonyAvyabhicaritopalambhatvamityuktaM purastAt / prayogastvanantaravadvijJAtavya iti / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.34.] . anupalabdhiprakAranirUpaNam / 129 vyApakAnupalabdhiryathA'-nAtra ziMzapA, vRkSAbhAvAditi // 33 // yatheti / atreti dharmI / na ziMzapeti zizapA'bhAvaH saadhyH| vRkSasya vyApakasyAbhAvAditi hetuH| iyamapyanupalabdhiApyasya zizapAtvasyA'dRzyasyAbhAve pryujyte| upalabdhilakSaNaprApte tu vyApye dRshyaanuplbdhirgmikaa| tatra yadA pUrvAparAvupazliSTau samunnatI dezau bhavataH, tayorekastarugahanopeto'parazcaikazilAghaTito nirvRkSakakSakaH / draSTApi tatsthAn vRkSAn pazyannapi zizapAdibhedaM yo na vivecayati, tasya vRkSatvaM pratyakSa apratyakSa tu shishpaatvm| sa hi nirvRkSa ekazilAghaTite vRkSAbhAvaM dRzyatvAd dRzyAnupalambhAdavasyati / zizapAtvAbhAvaM tu vyApakasya vRkSatvasyAbhAvAditi / tAdRze0 viSaye'syA" abhAvasAdhanAya prayogaH // svabhAvaviruddhopalabdhiryathA nAtra zItasparzI 1 2vahveriti // 34 // pratiSedhyasya svabhAvena viruddhasyopalabdhirudAhiyate 'yatheti / atreti dhrmii| na zItasparza 14iti zItasparzapratiSedhaH saadhyH| vahveriti hetuH / iyaM cAnupalabdhistatra prayoktavyA yatra zItasparzo'dRzyaH, dRzye 5 dRzyAnupalabdhiprayogAt / / vyApakAnupalabdhi vyAkhyAtumAha-pratiSedhyasyeti / tAdAtmyAvizeSe'pi yathA kazcideva dharmo vyApya itaro vyApakazca tathA prAgeva dharmottareNa nirNItam / dharma iti ca dharmyapekSayA vRksstvaadi| na zizapeti na shiNshpaatvmityrthH| vRkSasyeti ca dharmiNA dharmasya vRkSatvasya nirdezaH / - nanUpalabdhilakSaNaprAptasya tAvad vRkSatvasyAnupalabdhiH pryoktvyaa| tathA ca ziMzapAtvamapi dRzyameva niSedhyamiti dRzyAnupalabdhireva prayogArhetyAha-iyamapIti / na kevalaM pUrvikA viziSTa viSaye kintviyamapItyapizabdaH / zizapAtvasyAdRzyasyeti-yadi syAd dRzyameva syAditi smbhaavnaamtivRttsyetyrthH| evamuttaratrApyadRzyatvamIdRzameva draSTavyam / tasyAbhAve sAdhya ityadhyAhAraH / 1/nupalabdherya0 C 2 'iti' nAsti E 3 atra dharmI-A. B. P. H. E. 4 zizapAtvadRzyasyAbhAva B ziMzapAtvasya dRzyAbhAve A. P. H. E.N. ziMzapAtvasya dRzyasyAbhAve-C. D. 5 sAdhye--Ti0 / 60petA'para C 7 tnnotkr:-tti| kakSaH / dra0 A. B.C.D.P. H. E.N. 8 bhedaM na yo vive-A. P. H. E. 9 0tyakSa ziMza. A. B.C. H. E. N. * tAdazaviSa A " syAH prayogo'bhAvasAdhanAya-C . ...12 agneriti-B. P. H. E.N.. .3 hriyte| atreti-B.C. D...... 14 'iti' nAsti A 15 dRzye tu dRzyA0 B.C. D.. 17 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. dvitIyaH svaarthaanumaanpricchedH| [2. 35. tasmAd patra varNavizeSAd cahnitazyaH, zItasparzo dUrasthatvAt' samapyadRzyaH, natrAsyAH pryogH|| viruddha kAryopalabdhiryathA--nAtra zItasparzo dhUmAditi // 3 // pratiSedhyena yad viruddhaM tatkAryasyopalabdhirgamikA-yatheti / atreti dhrmii| na zItasparza iti zItasparzAbhAvaH saadhyH| dhUmAditi hetuH| yatra zItasparzaH san dRzyaH . ko'sAvevaMvidho viSaya ityAha-tatreti vAkyopanyAse / upazliSTau pratyAsannI samunnatAvucco / tarUNAM gahanaM gahvaraM tenopeto yuktaH / dvitIya ekayA zilayA ghaTito nirmita ekazilArUpastUpa iti yAvat / tattvenaiva ca nivRkSakakSakaH / kakSastRNam / nirgatau vRkSakakSA yata iti vigrhH| bhavatvevaM tathApi kathamasyAH prayoga ityaah-drssttaapiiti| apirvdhaarnne| na vivecyatItyasyAnantaraM draSTavyam / tasya tAdRzasya draSTuH / . bhavatu draSTu[]tAvad dUradezasthAyitayA ziMzapAyA avivekastathApi menaiva vRkSAbhAvaM pratipadyate tenaiva ziMzapA'bhAvamapi kiM na pratipadyata ityAha-sa hIti / hiryasmAt / kathaM dRzyAnupalambhAdavasyatItyAha-dRzyatvAd vRkSatvasyeti prakaraNAt / kutastahi zizapA[52a] tvAbhAvamavatItyAha-ziMzapeti / tuzabdo vaidhyeN| itistasmAdarthe / abhAvazabdenAbhAvo'bhAvavyavahArazcokto draSTavyaH / evamuttaratrApi pratyayam / - prayogaH punarIdRzaH kArya:-patra yasya vyApakaM nAsti na tat tatrAsti / yathA-asati prameyatve prAmANyam / nAsti ca vRkSatvaM zizapAtvasya vyApakamiti / banena vyApakAnupalambhasya vyApyAbhAve gamakatvapratipAdanena nityAnAmarthakriyAkAritvAbhAvaH kramayogapadyayoApakayorabhAvAdityAdi darzitaM draSTavyam // pratiSedhyetyAdinA svabhAvaviruddhopalabdhi vyAcaSTe-mUle tUdAhiyata ityadhyAhAra iti darzayannAha-udAhiyata iti / sukhapratipattyarthaM maulaM dhAdipravibhAgaM darzayannAha-atreti / etenezvare'pyekopAdAnAdivikalpe sampradAnAdivikalpAbhAvo viruddhopalabdhiprasaGgena drshitH| vikalpasya vikalpAntareNa sahAsthitilakSaNasya virodhasya svasaMtAne siddhtvaat| tatazca tasyAnirUpyakartRtvamAyAtam / anyathA yugapaddaSTotpAdAnAmanutpattiH prasajyeta / anirUpyakartRtvecA''dhipatyamAtreNa kartRtvaM syAt / tathA ca karmaNA siddhasAdhanatvamIzvarasAdhanAnAM kAryatvAdInAmityAdi darzitam // viruddhakAryopalabdhi vyAcakSANa Aha-pratiSedhyameti / mulagamikA vivakSitAbhAvapratipAdaketi vivakSitamiti darzayitumAha-gamiketi / pUrvavad dhAdikapanam / 'dUratvAt B. D Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.36.]. anupalabdhiprakAranirUpaNam / 131 syAt tatra dRshyaanuplbdhirgmikaa| yatra viruddho vahniH pratyakSaH, tatra viruddhoplbdhirgmikaa'| dvayorapi tu parokSalve viruddhakAryopalabdhiH pryujyte| utatra samastApavarakasthaM zItaM nivartayituM samarthasyAgneranumApakaM yadA viziSTaM dhUmakalApaM niryAntamapavarakAta pazyati, tadA viziSTAdvaharanamitAt shiitsprshnivRttimnmimiite| iha dRzyamAnadvArapradezasahitaH 'sarvo'pavarakAbhyantaradezo dharmI sAdhyapratipattyanusaraNAt pUrvavaddraSTavya iti // viruddhavyAptopalabdhiryathA na dhruvabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzaH, hetvantarApekSaNAditi // 36 // pratiSedhyasya yad viruddhaM tena vyAptasya dharmAntarasya uplbdhirudaahrtvyaa| yatheti / dhruvam avazyaM bhavatIti dhruvabhAvI neti dhravabhAvitvaniSedhaH9 sAdhyaH / vinAzo dharmI / kasminniyaM prayoktavyetyAha-yatreti / dvyoviruddhshiitsprshyoH| apiravadhAraNe / tuH pUrvasmAd vaidhyeN| kaH punarIdRzo viSaya ityAha-tatreti / nanu ca pradIpazikhAprabhAve (bhave) dhUme'pi na zItasparzAbhAvaH, tatkathamiyaM gamiketyAhasamasteti / 1degapavarakagrahaNaM zItasthAnopalakSaNArtham / apavarakAt niryAntaM nirgacchantam / anyatra ca gamyamAno dhUmaH kathamanyatra zItAbhAvaM sAdhayatItyAha-iheti / iha viruddhkaaryoplbdhau| dRzyamAnazcAsau dvAradezazca tena sahitaH / / upapattimAha-sAdhyati / sAdhyasya zItasparzAbhAvasya pratipattiravabodhastasya pratipatteranusaraNaM nirUpaNaM tasmAt / pUrvavaditi yathApUrva kAryAnupalambhe vahnayAdyabhAvapratItisAmarthyAyAtastAdRzo dharmI tadvat / ayamasya bhAvaH-zItasparzAbhAvapratItireveyaM vimRzyamANA'vazyamevaMvidharmiNamAkarSatIti / prayogaH punarasyA evaM karttavya:-yatra dhUmavizeSastatra shiitsprshaabhaavH| yathA mhaansaadau| tathAvidhazcAtra dhUma iti| etaccAtyantAbhyAsAjjhaTiti dhUmadarzanAcchItasparzAbhAvapratItyudaye viruddhakAryopalambhajamekamanumAnamAcAryeNoktamiti draSTavyam / anabhyAsadazayA 'bdhiH / dvayo0 A. B.P. H. E. N. 2virodhakA A 3 yatra A 4 nivRttiranumIyate A.C. / sarvApavarakA A. P. H. E. N. 'iti' nAsti A. B.C. P.H. E. N 'iti' nAsti E bhavati dhru0 B.C.D. 9 0tvapratiSedhaH-C 1. sarvatra pratau avavaraketyAdi dazyate TIkAyAM tU apavaraketi / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2. 36. bhUtasyApi bhAvasyeti dharmivizeSaNam / bhUtasya jAtasyApi vinazvaraH svabhAvo nAvazyaMbhAvI, kimutAjAtasyeti apizabdArthaH / 'janakAddhetoranyo hetuH hetvantaraM mudgarAdi / tadapekSate vinazvaraH / tasyApekSaNAditi hetuH| hetvantarApekSaNaM "nAmAdhruvabhAvitvena vyAptaM yathA vAsasi rAgasya "rajanAdihetvantarApekSaNamadhravabhAvitvena vyAptam / dhruvabhAvitvaviruddhaM cAdhruvabhAvitvam / vinAzazca vinazvarasvabhAvAtmA hetvantarApekSa issttH| tato viruddhavyAptahetvantarApekSaNadarzanAd dhRvbhaavitvnissedhH| iha dhruvabhAvitvaM nityatvam, adhravabhAvitvaM cAnityatvam / nityatvAnityatvayozca parasparaparihAreNAvasthAnAdekatra virodhH| tathA ca sati parasparaparihAravatodvayoryadaikaM dRzyate tatra dvitIyasya tAdAtmyaniSedhaH kaaryH| tAdAtmyaniSedhazca 'dRzyatayA'bhyupagatasya saMbhavati / yata evaM tAdAtmyaniSedhaH kriyate-'yadyayaM dRzyamAno nityo bhavennityarUpo dRshyet| na ca nityarUpo dRshyte| tasmAnna nityH|' evaM ca pratiSedhyasya nityatvasya dRzyamAnA"tmakatvamabhyupagamya pratiSedhaH kRto bhvti| "vastuno'pyadRzyasya pizAcAderyadi dRzyaghaTAtma' 4. punarajJAte'numAne kAryaliGgajaviruddhopalambhaje bhavataH / tathAhi--yatra dhUmastatra sarvatra vahniryathA'yaskArakuTyAm, dhUmazcAtreti kAryaliGgajamekamatra niyataprAgbhAvi, tadanu yatra vahnirna tatra zItasparzo yathA rasavatIpradeze, vahnizcAtreti viruddhopalambhanaM dvitIyamiti / / pratiSedhyasyetyAdinA viruddhavyAptopalabdhi [52b] vyAcaSTe / pUrvavatsAdhyAdipradarzanam / kimuteti nipAtasamudAyaH kimpunarityasyArthe varttate / nanu kimatra tasyApi vastuno nAzamavazyaM bhAvinaM kecidicchanti yenApizabdaH samuccaya vyAkhyAyata iti ? naiSa doSaH / ajAtasya tAvadaniSTatvAdeva nAvazyambhAvI vinAzaH, jAtasyApi nAvazyaMbhAvItItthaM muule'pishbdH| kevalaM kimatAjAtasyeti vyAcakSANena dharmottareNAyamartho na vyaktIkRtaH / tatrApi kimpunarajAtasya yasya vinAza eva neSTa ityabhiprAyeNa 1 jananAd A. P. H. E. . mudgarAdi:C . vinazvarasyApekSa0 A . pekSaNaM nAdhruva0 B . 5 rAjakAdi0 B.C.D. 'vyAptaM tadvad / dhruva0-C. 7'ca' nAsti BD ' svabhAvAnupalabdhirUpatA syAt / svabhAvAnupalabdhirUpA cAbhyupetA pUrvAcAryarityAha-Ti. ............ .. . 9 dhazca tayAbhya0 A 10 ya evaM-A " dRzyamAnAtmatvamabhyu A. P. H. E. N. 11 atha na vastvekatvavirodho'nayoH paraM yo niSedho dhruvabhAvitvasya vidhIyate sa / yadyayA (?) dRzyatve sati pUrvAnupalabdhiSviva bhavet tadA naasyaanuplbdheH| atha bhavatu nityatvasyAvastuna evaM niSedhaH pizAcAdInAM tu satAM kathaM niSedha ityAha-Ti. 13 yadaiva B 14 0tmatvaM0 A. P. H. E. N. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 36. ] . anupalabdhiprakAranirUpaNam / katvaniSedhaH kriyate dRzyAtmaka tvamabhyupagamya krtvyH| yadyayaM ghaTo dRzyamAnaH pizAcAtmA bhavet pizAco dRSTo bhavet / na ca dRssttH| tasmAt na pizAca iti / dRzyAtmatvAbhyupagamapUrvako dRzyamAne ghaTAdau3 vastuni vastuno'vastuno vA dRzyasyAdRzyasya ca tAdAtmya prtissedhH| tathA ca sati yathA ghaTasya dRzyatvamabhyupagamya "pratiSedho dRzyAnupalambhAdeva tadvat sarvasya parasparaparihAravato'nyatra dRzyamAne niSedho dRzyAnupalambhAdeva / tathA 'cAsyaivaMjAtIyakasya prayogasya svabhAvAnupalabdhAvantarbhAvaH // yojanIyaH / yadvA prAgabhAvasyAnAderajAtasyApi nAzamavazyambhAvinaM kecidicchantIti tadapekSayA'pizabdaH samucca tanmadgarAdyavekSate vinazvaro vinaMSTumiti shessH| tasya hetvantararasya / __ prayogaH punarIdRzaH karttavyaH yadyadavasthAprAptau hetvantaramapekSate na tadavazyaM tadrUpaM bhavati / yathA vastraM raktarUpatApattau rAgadravyasaMyogApekSaM nAvazyaM raktaM bhavati / apekSate ca bhAvo vinaMSTuM hetvantaramiti viruddhavyAptopalabdhiprasaGga essH| ata eva mUle'pizabda: prasaGgasAdhanatvaprasaGgArtho lkssyte| svatantrasAdhanaM tu viruddhavyAptopalambhAkhyamevaM draSTavyam-yo viruddhadharmasaMsargavAnnAsAveko yathA dravakaThine / viruddhadharmasaMsargavAMzca sAmAnyAdiriti / / nanu ca ko'rthayovirodhaH, kiJcAsya virodhasya sAdhakaM pramANamityAzaGkAmapAkartumAha-iheti / nityatvazabdenAvazyaMbhAvitvam, anityatvazabdenA'navazyaMbhAvitvamuktaM draSTavyam / anyathA kena nityo vinAzo'bhyupeto yenAsyA'nityatApodyeta / yacca pUrva dhruvabhAvitvazabdaM vivRNvatA'nena dhruvamavazyaM bhavatIti vivRtaM tacca vyAhanyeta / samprati virodhamupapAdayati-nityAnityayoriti / co hetau| - idAnIM parasparaparihArasthitalakSaNavirodhavyavasthApakaM dRzyAnupalambhaM darzayitumAhatathA ceti / kathaM dRzyatayA'bhyupa[ga]tasya niSedha ityAha--yata iti / evaM vakSyamANena prakAreNa / . tmevaah-ydyymiti| na ca naivaM nityarUpo'vazyaMbhAvisvarUpo dRzyate prtiiyte| yadyapyevaM tathApi dRzyAtmakAbhyupagama ityAha-evamiti / co yasmAt / evamanantaroktena krameNa. dRzyamAnasyAdRzyenAvastunA'nyonyaparihArasthitalakSaNavirodhavyavasthAyAM tAvadevaM dRzyAnupalambha upAyaH / vastunA'pyadRzyena tathAtvavyavasthAyAmayamevopAya iti darzayituM vstuno'piityaadinopkrmte| na kevalaM kalpitasyAvastuna ityapizabdaH / itirhetAvevamarthe vA / dRzyasyati vstvpekssyaa| 1 0tmatvaM0 A. P. H. E. N. 2 yadyayaM dRzya0 A. P. H. E. N. 3 0mAne vastuni ghaTAdau C 4 niSedhaH A. B. P. H. E. N. 5 niSedhaH B 'tAdAtmyaniSedhasaMsUcakasya vyApakAnupalabdhiprayogasya / sa ca evaM-nityasya sattA sthiropalambhatvena vyaaptaa| tasya sthiropalambhaviSayatvasya tatra ghaTAdau anupalabdhyA nityasattAyA vyAptAyAH] niSedha:-Ti0 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svArthAmumAmaparicchedaH / [ 2. 37. kAryaviruddhopalabdhiyathA nehApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni santi, 'vahveriti // 37 // . pratiSedhyastha yat kArya tasya yadviruddhaM tsyoplbdherudaahrnnm-ytheti| iheti dhrmii| apratibaddhaM sAmathyaM vA zItakAraNAnAM zIlajananaM prati', tAni na santi iti sAdhyam / vahveriti hetuH| yatra zItakAraNAni adRzyAni, zItasparzo'pyadRzyaH, tatrAya hetuH pryoktvyH| dRzyatve tu zItasparzasya tatkAraNAnAM vA kAryAnupalabdhirdazyAnupalabdhirvA gamikA / tsmaadessaapybhaavsaadhnii| tato yasmin 'uddeze sadapi zItakAraNamadRzyaM zItasparzazca' dUrasthatvAt pratipaturvali svaravarNatvAd dUrAdapi dRzyastatrAyaM prayoga iti // vAzabdArthazcakAra iti kecit / bhagye tu 'avastuno'dRzyatvasya siddhatvAt kiM tadanuvAdena kAryam ? tato dvayamapyetad vastvapekSayA yojym| vastunodRzyasya ghaTAdeH, adRzyasya pishaacaadeH| anyathA pizAcAdivastunastathAsvaM noktaM syAt / prakRtaM ca tadeva' iti pratipannAH / bhavatvevaM tataH kiM siddhamityAha-tathA ca satIti / tadvad ghaTavat / anya[53a]tra anyasmin dRzyamAne vastuni / nanu bhavatu dRzyAnupalambhAd dRzyamAnegulyAdau sarvasya sumervAdestAvAtmyaniSedhastathApyuktAsvanupalabdhiSu kutrAyamantarbhavatItyAzaGkAmapAkartumupasaMhAravyAjenAtidezamapyAha-evamiti / evaMjAtIyakasyaivaMprakAravataH / evaMprakArasyetyukte vacana (vacanalabhyaM?) syAt / tatrAntarbhAvo . darzita eveti bhAvaH / atha yadi dRzyAnupalambhAdanyatrAnyasya dRzyasyAdRzyasya vA tAdAtmyaniSedhaH kathaM viruddha(kha)vyAptopalabdheravatAra iti cet| na dossH| virodhapratipattikAle dRzyAnupalaMmbhasya vyaapaaraat| tadavagatavirodhena tu vyAptaM yatra dRzyate viruddhavyAptopalambhAdeva vivakSitAbhAvapratItiriti kimavadyam // pratiSedhyasyetyAdinA kAryaviruddhopalabdhi vivRNoti / pUrvavad dhAdipradarzanam baDheriti zItanivartanakSamAd viziSTAditi draSTavyam / anyathA prati (dI)pAdyAtmanaH shiitaanivrtktvenaankaantiktaaptteH| ' agneriti-B.C. P. H. E. N. 2 prati na tAni santi iti-A. P. H. E.N. 3 deze A. B.C,D. P. H E.N. 4 adRzyaH-Ti0 5 'iti' nAsti A. B. P.H.E.N. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 38.] anupalabdhiprakAranirUpaNam / dhyApakaviruddhopalabdhiryathA nAtra tuSAraspoM 'variti // 38 // pratiSedhyasya yan vyApakaM tena yad viruddhaM tasyopalabdhibAhartavyA ytheti| atreti dhrmii| tuSArasparzo neti sAdhyam / 2 vartariti hetuH / yatra vyApyastuSArasparzo vyApakazca zItaspazoM na vRzyastatrAyaM hetuH| tayordazyatve' svabhAvasya vyApakasya cAnupalabdhiryataH pryoktvyaa| tathA ca satyabhAvasAdhanIyam / dUravartinazca pratipattustuSArasparzaH zItasparzavizeSaH, zItamAtraM ca prokssm| vahvistu rUpavizeSAda dUrasthopi prtykssH| tato vaha zItamAtrAbhAvaH / tataH shiitvishesstussaarsprshaabhaavnishcyH| zItavizeSasya zItasAmAnyena vyAptatvAditi 9viziSTaviSaye'syAH prayogaH // kAraNAnupalabdhiryathA nAtra dhUmo ' vahnayabhAvAditi // 36 // pratiSedhyasya yat kAraNaM tasyAnupalabdherudAharaNaM yatheti / atreti dhrmii| na dhUma kIdRzi viSaye'syAH prayoga ityaah-ptreti| na kevalaM pUrva ityapizabdaH / abhAvo'bhAvavyavahArazcAbhAvazabdenoktaH / syAnmatam / kathaM punaH zItasparzazIsakAraNe'dRzye vahnistu dRzyaH sambhavati yemAsyAH prayogo ghaTata ityaah-ysminniti| uddeze pradeze pratipattaIrasvatvAditi zItasparzazItakAraNayoradRzyatve kAraNam / bhAsvaravarNatvAditi vahnadRzyatve nibandhanam / bhAsvaro bhAsanazIko varNo yasya tadbhAvastasmAt / na kevalaM nikaTa ityapizabdaH / tatra tasmin deshe| . prayogaH punarevaM kArya:-yatra viziSTo vahnirna tatra zItopajananApratibaddhazaktIni shiitkaarnnaani| yathA kvacidanubhUte prdeshe| tathAbhUtazcAtra vahniriti / etaccAbhyAsAjjhaTiti vahnidarzanena tathAbhUtazItakAraNAbhAvapratItijanmanyekaM kAryaviruddhopalambhajamanumAnamuktamAcAryeNeti draSTavyam / anyathA tu viruddhopalambha-kAryAnupalambhaje dve ete anumaane| tathA hi yatra vahnirna tatra zItasparza iti svabhAvaviruddhopalambhajamekamanumAnam / yatra ca yatkAryaM nAsti, na tatra tatkAraNaM tajjananApratibaddhasAmarthyamastIti kAryAnupalambhanaM dvitIyamiti // 'agneriti B.C.P.H.N.E. 2 amneriti D.B. yA pratiSedhyatuSAra.C 4 vyApakaM ca zI.D 5 yathAsaMkhyam-Ti. . 6 prayogazcaivam-nAtra tuSArasparzaH, upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH / mAtra tuSAra' sparzaH, zItasparzAbhAvAt / 7 'ca' nAsti B. P.E. 'ca' nAsti B 9 viziSTe viSa. B 1. agnyabhAvAditi / B. D. P.H.N. agnyabhAvAla E . Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [2.39. iti sAdhyam / vahnayabhAvAditi hetuH| yatra kArya sadapi 'adRzyaM bhavati tatrAyaM prayogaH / dRzye tu kArye dRzyAnupalabdhirgamikA / tato'yamapyabhAvasAdhanaH / niSkampAyatasalilapUrite hrade hemantocitabASpodgame virale sandhyAtamasi sati sannapi tatra dhUmo na dRzyata' iti kAraNAnupalabdhyA prtissedhyte| vahnistu yadi tasyAmbhasa upari plavamAno bhavet prajvalito, rUpavizeSAdevopalabdho bhavet / ajvalitastu 'indhanamadhyaniviSTo bhavet / tatrApi dahanAdhikaraNamindhanaM pratyakSamiti svarUpeNa, AdhArarUpeNa vA dRzya eva vahniriti tatrAsya prayoga 1 iti // vyApakaviruddhopalabdhi vyAkhyAtumAha-pratiSedhyetyAdi / pUrvavad dhAdipradarzanam / atrApi viziSTAd vahnariti draSTavyam / asyApi pryogvissymaah-yoti| kathaM tayoradRzyatvam , vahnazca dRzyatvam , kathaM ca na zItasparza eva tuSArasparza ityAzaGkAtritayamapAkurvannAha-dUreti / co hetau niyame vaa| tayorbhedamupapAdayati tuSAreti / zItamAtramazItavyAvRttimAtram / tataH zItamAtrA'bhAvAt / zItavizeSazcAsau tuSArasparzazceti vigrahaH / / kathaM tadabhAvanizcaya ityAha-zItavizeSasyeti / eSa ca' vAstavo nivRttikramaH parAmarzadazAyAM darzito na tu tatprayoga[53b]kAlikaH / tathAtve hi naikamanumAnamidaM syAt / itItyAdinopasaMharati / itirevmrthe| tasmAdarthe vA / etena yad yatra niyatasahopalambhaM tattato na bhidyate / yathaikasmAccandramaso dvitIyazcandramA / niyatasahopalambhastu nIlAdirtAnenetyAdi darzitaM draSTavyam // kAraNAnupalabdhi vivariSurAha-pratiSedhyeti / nana dvayorapi tulyasvajJAnajananayogyatArUpatvAta talyadazyatvamiti kathamasyAH prayoga ityAzaGakya viSayamasyA darzayituM yatretyAdinopakramate / nanu manomodakopayogamAtrametat na punarIdRzo viSayo'sti yatrAgnireva dRzyo na dhUma iti kathaM pUrvoktAtikrama ityaah-nisskmpeti| hRdo jlaadhaarvishessH| nirgataH kampazcalanaM yasmAtsa tthaa| sa cAsAvAyato mahAniti tthaa| sa cAsau salilapUritazcetyevaM vigrahaH kAryaH / AyatagrahaNena hRdasya mahattvAd bASpe bhUyastvamata evaM dhUmasya tato bhedenAnupalakSaNamiti darzayati / punaH kiM viziSTe ? hemante hemantasaMjJake kAle / ucito'dhikRtazcAsau bASpazceti 1 sadapi na dRzyaM bhavati C sadapi dRzyaM na bhavati A. P. H. E. N. 2 0sAdhaka: C / dRzya iti A. P. H. E. N. 4 pratiSidhyate B 5 bhavejjvalito rUpa. A. P. H. N. bhavejjvalitarUpa. E 6 tu vanamadhya0 B 7 dRzyamAnarUpa eva C 8 tatrAsyAH prayogaH A. B.C.D. P. H. E. N. 9 'iti' nAsti A. B. P. H. E, N. . . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 40.] anupalabdhiprakAranirUpaNam / 137 kAraNaviruddhopalabdhiryathA nAsya romaharSAdivizeSAH, sanihitadahanavizeSatvAditi // 40 // pratiSedhyasya yat kAraNaM tasya yadviruddhaM tasyopalabdherudAharaNam yatheti / asyeti dhrmii| romNAM harSa uddhvH| sa AdiryeSAM dantavINAdInAM zItakRlAnAma, te viziSyante tadanyebhyo bhayazraddhAdikRtebhya iti romaharSAdivizeSAH / te na santIti saadhym| dahana eva viziSyate tadanyasmAddahanAcchItanivartanasAmarthyene ti dahanavizeSaH / kazcid dahanaH sannapi na zItanivartanakSamo yathA prdiipH| tAdRzanivRttaye vizaSagrahaNam / sannihito dahanavizeSo yasya sa tathoktaH / tasya bhAvastasmAditi hetuH| yatra zItasparzaH sannapyadRzyo romaharSAdivizeSAzcAdRzyAH, tatrAyaM pryogH| romaharSAdivizeSasya dRzyatve dRzyAnupalabdhiH pryoktvyaa| zItasparzasya dazyatve kAraNAnupalabdhiH / tasmAdabhAvasAdhano'yam / rUpavizeSAddhi dUrAva tathA tasyodgama UrdhvaM gamanaM yasmin yasmAda vA sa tthaa| kAlavizeSe'pyasyAH prayoga iti darzayati virale / sandhyAkAlocitaM tamaH sandhyAtamaH tasmin virale mndprcaare| * kutra ? hRde tathAvidhe ca tamasi sati / itistasmAd / vaDherapi tatreyaM gatirbhaviSyatItyAhavahnistviti / tuH pUrvavat / ambhasa iti SaSThI puna: "SaSThayatasarthe" [pANini 2-3-30]tyAdinA uparizabdasyAtasarthapratyayAntatvAt / tathAhi UvaM [z2a] zabdAd 'uparyupariSTAd" [pANini 5-3-31]itiritpratyayo nipAtitaH / tenaiva sUtreNovaMzabdasyopAdezo'pi / plavamAno'vatiSThamAnaH / anekArthatvAd dhAtorgacchanniti vA / svarUpeNa jvAlArUpeNAdhArarUpeNendhananiviSTena / ititau| tatra tasmin sthaanvishesse| asya kAraNAnupalambhasya / tamisrAyAmeva tu rAtrau nirAdhArake pradeze kAraNAnupalabdheH prayogaH sukarastatra vahnaddezyatvAd dhUmasya sato'pyadRzyatvAt / anena punarevaMvidhaM viSayaM parityajyAnyaM viSayamupapAdayatA * kimityAtmA''yAsita iti na pratImaH / __ evaM tu prayogaH kAryaH yatra yasya kAraNaM nAsti na tattatrAsti / yathA bIjAbhAve'GakuraH / nAsti cAtra dhUmasya kAraNaM vahniriti / etena yatra yatra vijJAnasya kAraNaM vijJAnaM nAsti na tatra vijnyaanmuppdyte| ythoplshkle| nAsti ca prAgbhavIyaM vijJAnaM kalalAvasthAyAmiti kAraNAnupalabdhiprasaGgaH sUcitastulyanyAyArthaH / / kAraNaviruddhopalabdhiM vyAkhyAtumAha pratiSedhyasyeti / pUrvavad dhAdipradarzanam / udbhedaH pulaka ityarthaH / dantavINA'dharoparisthitadantapaGiktabhyAM satvaramabhihanyamAnAbhyAM........ kttkttkrnnm| Adizabdena zarIrakampasya grhnnm| 'sukhAdItyAdigraheNa harSavIrarasayorgrahaNam / . vizeSyante B 5 vizeSyante'nyasmA0 B viziSyate'nyasmA0 C D 1 TIkAyAM nAsti sukhAdIti pATha:-saM0 17 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.41. dahanaM pshyti| zItasparzastvadRzyo romaharSAdivizeSAzca / teSAM kAraNaviruddhopalabdhyA'bhAvaM' pratipadyata iti tatrAsya prayoga iti / kAraNaviruddhakAryopalabdhiyathAna romaharSAdivizeSayuktapuruSavAnayaM pradezaH, dhUmAditi // 41 // pratiSedhyasya yat kAraNaM tasya yad viruddhaM tasya yat kArya tasyopalabdhiruvAhartavyAyatheti / ayaM pradeza iti dhrmii| yogo yuktam / romaharSAdivizeSairyuktaM romaharSAdivizeSayuktam / tasya saMbaMdhI puruSo romhrssaadivishessyuktpurussH| tadvAn na bhavatIti sAdhyam / dhUmAditi hetuH / kiM [54a] zItanivarttanA'kSamo'pyasti dahano yena tato viziSyata ityAha-kazciditi / / sannihito vahanavizeSo yasyeti vigRhNan "sannihitazcAsau dahanavizeSazceti" yadanyena vyAkhyAtaM .. tadapahastayati / tadA hi vyadhikaraNAsiddho hetuH syAditi / kva punarasyAH prayoga ityAha-yatreti / - nanu zItasparzaromaharSavizeSANAmadRzyatve kathaM vahnadRzyatvamityAha-rUpeti / hiryasmAt / itirevamanantaroktena nyaayen| tatra vizeSe'sya kaarnnviruddhoplmbhsy| eSa tu prayogo'bhidhAnIyaH-yatra yatkAraNaviruddhamasti na tattatrAsti / yathA zleSmaviruddha pitte na zlaiSmiko vyaadhiH| asti ca romaharSAdikAraNaviruddho vahniratreti / etadapyatyantAbhyAsAjjhaTiti sannihitadahanavizeSatvAvagamamAtre romaharSAdivizeSAbhAvapratItyudaye satyekamAcAryeNoktam / dharmottareNApi tathA vyAkhyAyata iti drssttvym| anyathA tu viruddhopalambha-kAraNAnupalambhasambhave dve ime anumAne / tathA hi-yatra vahnina tatra zItasparza iti viruddhopalambhajamekamanumAnam / yatra zItasparzAbhAvo na tatra tatkAryaromaharSAdIti kAraNAnupalambhanaM dvitIyamiti // pratiSedhyasyetyAdinA kAraNaviruddhakAryopalabdhi vyAcaSTe / pUrvavad dhAdipradarzanam / romaharSAdivizeSairyuktazcAsau puruSazceti karmadhArayaM kRtvA sa vidyate yatra sa tadvAniti zAntabhadreNa vyAkhyAtam / taccAvadyam / yataH "karmadhArayamattva yAd bahuvrIhireva lAghavena" iti vacanAd romaharSAdivizeSayuktaH puruSo yatretyevaM viziSTa pradeze'vagate kiM mattva yeneti manyamAno mahAvaiyAkaraNo'yaM dharmottaraH prAhaH yogo yuktamiti bhAve nisstthaa| yadyevaM kRSNaH sarpo - ' bhAvaH prati P H E N bhAva prati A tatrAsyAH prayoga0-A. B. C. D. P. H. E. N. 3 ayaM deza iti A PH E N 4 0harSavizeSa0 C 'romaharSAdivizeSayuktam' nAsti-B 5 'puruSo' nAsti-C 6 vizeSaguNayuktaH B Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.41.]. anupalabdhiprakAranirUpaNam / 139 ___ 'romaharSAdivizeSasya pratyakSatve dRzyAnupalabdhiH / kAraNasya zItasparzasya pratyakSatve kaarnnaanuplbdhiH| vastu pratyakSatve kAraNaviruddhopalabdhiH pryoktvyaa| trayANAmapyadRzyatve'yaM pryogH| tasmAdabhAvasAdhano'yam / tatra dUrasthasya pratipatturdahanazItasparzaromaharSAdivizeSA apratyakSAH santopi, dhUmastu pratyakSo yatra, tatratat pramANam / dhUmastu yAdRzastaddeze sthitaM zItaM nivartayituM samarthasya vahveranumApakaH sa iha graahyH| dhUmamAtreNa 'tu vahnimAtre'numitepi na zItasparzanivRttiH, nApi romaharSAdivizeSanivRttiravasAtuM zakyeti na dhUmamAtraM heturiti draSTavyamiti // yasmin valmIke, lohitaH zAliyasmin grAme, gauraH kharo yasminnaraNya iti bahuvrIhiNA bhavitavyam / tatazca kRSNasarpavAn valmIko, lohitazAlimAn grAmaH, gaurakharavadaraNya miti na syAt / sAdhavazcAmI prayogAstatkathamanenaivaM vyAkhyAtamiti cet / naiSa dossH| yasmAt "karmadhArayamatvarthIyAda bahabrIhirlAghavena" itIdaM vacanaM saMjJAzabdaM varjayitvA veditvym| saMjJAzabdAzcaite kRSNasarpalohitazAli-gaurakharazabdA iti sAdhUktaM yogo yuktmiti| romaharSAdivizeSayuktamiti romaharSAdivizeSayoga ityrthH| tasya tayuktasya tadayogasya smbndhii| sambandhItyanena sambandhaSaSThIyaM samasyata iti darzayati / yato'yaM romaharSAdivizeSayoga: svAtmanA puruSaM vyvcchintti| tato vyavacchedakaH sanpuruSaM svasambandhinamupapAdayati / kadA'yaM prayogo draSTavya ityAha-trayANimiti vahnizItasparzaromaharSAdivizeSANAm / apirvdhaarnne| kasmAdevamityAha-romaharSAdivizeSasyetyAdi / hizabdArthazcAtrArthAd draSTavyaH / yata evaM tasmAt / [54b] ayamityayamapIti draSTavyam / __ kva punastrayANAmapratyakSatvaM dhUmasya tu pratyakSatvamityAha-tatreti vaakyopkssepe| vidyamAnA apyapratyakSA yadyabhaviSyan, niyatamupAlapsyanteti sambhAvanAmativRttAH / dUrasthasyeti hetubhAvena vizeSaNam / tato'yamarthaH-dUrasthatvAt pratipattuste santo'pyapratyakSA iti / tatra sthaane| etat kAraNaviruddhakAryarUpaM sAdhanaM pramANamityanumAnAkhyapramANajanakatvAt / adUrasthatve tu pratipattuH prAkArAdivyavahitoddeze'yaM prayogo draSTavyaH / dhUmazabdena viziSTo dhUmo vivakSita iti darzayati-dhUmastviti / tuzabdo vizeSArthaH / etadeva vyatirekamukheNa draDhayannAha-dhUmamAtreNeti / tuH pUrvasmAd vaidharmyamAha / itihetau| dvitIya itirevamarthaH / . 1 romaharSavizeSa DB 2 vahne pratya0 CD yatra A 4 yAdRzastasmindeze A.C. P. H. E. N. 'tu' nAsti-A harSAdinivRtti DB zakyata iti C zakyeti dhUma A zakyate na dhU0 H Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.42 yadyekaH pratiSedhaheturuktaH kathamekAdazA'bhAvahetava ityAhaime sarve kAryAnupalabdhyAdayo dazAnupalabdhiprayogAH svabhAvAnupalabdhau saMgrahamupayAnti // 42 // 'ime sarve ityAdi / ime'nupalabdhiprayogAH / idamAnantaraprakrAntA' nirdiSTAH / tatra kiyatAmapi grahaNe prasakta Aha--kAryAnupalabdhyAdaya iti / kAryAnupalabdhyAdInAmapi trayANAM caturNA vA grahaNe prasakta Aha-dazeti / tatra dazAnAmapyudAhRtamAtrANAM grahaNaprasaGga satyAha-sarva iti / etaduktaM bhavati-aprayaktA api prayaktodAharaNasadazAzca sarva eveti / dazagrahaNamantareNa sarvagrahaNe kriyamANe prayuktodAharaNakAtsnyaM gmyet| dazagrahaNAt 'tUdAharaNa- - kAtsnye'vagate sarvagrahaNamatiricyamAnamudAhRtasadazakAtsyA'vagataye0 1'jaayte| prayoga: punarIdRzo vAcyaH-yatra yatkAraNaviruddhakAryamasti tatra tannAsti / yathA ruditavizeSe sati na smitavizeSaH / romaharSAdivizeSayuktapUruSavattvakAraNazItasparzaviruddhavahnikAryaJcAtra dhUma iti / etadapyatyantAbhyAsAjjhaTiti dhUmadarzanena romaharSAdiyuktapuruSavattvAbhAvapratItyudaye sati kAraNaviruddhakAryopalabdhijamekamanumAnamuktamAcAryeNeti draSTavyam / anyathA tu kAryahetu-viruddhopalambha-kAraNAnupalambhasambhavAni triinnymuunynumaanaani| tathA hi- tadeyaM paripATi:-yatra dhUmastatrAgniriti kAryahetujamekamanumAnam / yatra vahnirna tatra zItasparza iti viruddhopalambhajaM dvitIyam / yatra zItasparzAbhAvo na tatra tatkAryaromaharSAdivizeSayuktapuruSabhAva iti kAraNAnapalambhanaM tRtIyamiti / ete ca prakArA anupalabdharupalakSaNaM veditavyAH / anyAsAmapi vidhAnasambhavAt / tathAhi vyApakaviruddhakAryopalabdhirapyasti--yathA nAtra tuSArasparzo dhUmAditi / kAryaviruddhakAryopalabdhirapyasti / yathA--nehApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni santi dhUmAditi / vyApakaviruddhavyAptopalabdhirapyasti-yathA nAyaM nityaH kdaacitkaarykaaritvaaditi| pratiSedhyasya nityatvasya vyApakaM niratizayatvam / tasya viruddhaM sAtizayatvam / tena vyAptaM kdaacitkaarykaaritvmiti| AsAJca yathAsvaM yathAyogaM prayogAH syayamUhyAH / / 1 'ime sarve ityAdi' nAsti-H. N. ima ityAdi A. B.D. E. P. 2 0 ntaraprayogAntA H. E. .ntaraprayoktAMna ni0 A. 3 prasakte satyA P. H. E.N. prasaktetyAha A. 4 'tatra' nAsti -A. B. P. H. E. N. 50le Aha-B 6 bhavati / prayuktA C 7 gamyate ABCDPHEN 8 dazagrahaNodAharaNa* B 9 0 dAhRtakA0 0 yAdhigataye C . jAtam E Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 43. 1. anupalabdhiprakArANAmantarbhAvanirUpaNam / te svabhAvAnupalabdhau saMgrahaM 'tAdAtmyena gacchanti / svabhAvAnupalabdhisvabhAvA' ityrthH|| nanu ca svabhAvAnupalabdhiprayogAd bhidyante kaaryaanuplbdhyaadyH| tat kathamantarbhavanti ? ityAha pAramparyeNArthAntaravidhipratiSedhAbhyAM prayogabhedepi // 43 // prayogabhedepi-prayogasya zabdavyApArasya bhedepi antarbhavanti / kathaM prayogabheda ityAha-arthAntaravidhIti / "pratiSedhyAdarthAdarthAntarasya vidhirupalabdhiH svabhAvaviruddhAdhupalabdhiprayogeSu / pratiSedhaH kAryAnupalabdhyAdiSu pryogessu| arthAntaravidhinA, arthAntara kecittu nehApratibaddhasAmarthyAni vahnikAraNAni santi, tuSArasparzAditi kAryaviruddhavyAptopalabdhimicchanti / nAtra dhUmastuSArasparzAditi kAraNaviruddhavyAptopalabdhimapIti // sA ca prayogabhedAdekAdaza prakAreti yaduktaM tadasahamAnazcodayati yadIti / atra dvau vastusAdhanAvekaH pratiSedhaheturityanenaikaH pratiSedhaheturukta iti codayiturAzayaH / kAryetyAdinA dazagrahaNasya tAtparyArthaM vyAcaSTe / apizabdaH shngkaayaam| sarvagrahaNasyApi tAtparyArthamAhatatreti vAkyopanyAse / apiH pUrvavat / udAhRta evodAhRtamAtrANi teSAm / anena dravyakAtya'vRttaH sarvazabdo gRhIta iti darzitam / tarhi [55a] sarvagrahaNamevAstu kiM dazagrahaNenetyAha-dazeti / prayuktodAharaNakAtsnyaM gamyateti loke 'sarve padAtU(ta)yo'tra yoddhAraH' ityAdau sarvazabdasyopadarzitakAtya'vRttasya darzanAduktam / yadyevaM dazagrahaNe'pyevaM kiM na syAdityAha-dazagrahaNAditi / turdazagrahaNarahitapakSAd vaidharmyamAha / atiricyamAnamadhikIbhavad gatArthaM saditi yAvat upadarzitatulyAvabodhAya * smpdyte| .. syAdetat-ime sarve dazAnupalabdhiprayogA ityetAvatava kiyatAM grahaNaprasaGgo nirAkRta - eveti kathaM kAryAnupalabdhyAdigrahaNamAcAryasya nAtiricyate, kathaM ca dharmottarasyaiSA tAtparyA rthavyAkhyA-tatkiyatAmapi prasakta AhetyaparyAlocitavyAkhyAnaM bhavatIti cet / naiSa doSaH / tathAhi-prAktanakAdazagrahaNasyopalakSaNArthatvenAnyeSAmapi vyApakaviruddhavyAptopalabadhyAdiprayogANAmabhimatatvAdAdyAn kAryA'nupalabdhyAdiprayogAnvihAya dazasaMkhyApUraNaM kRtaM bhavatyeveti tadAzaGkAnivRttyarthaM kAryAnupalabdhyAdigrahaNaM kRtamAcAryeNa / dharmottareNApi tathA vyAkhyAtamiti / na tarhi dazagrahaNaM karttavyamiti cet / na / asyopalakSaNArthatvAdadoSa eSaH / 'tatsvAbhAvyena-Ti0 . svabhAvA AtmotpAdakAH / bhAvadhvanirutpAdakaparyAyaH-Ti. 30mantarbhAva ityAha-C 4 vidhItyAdi P.H. E.N. 5 pratiSedhyAdarthAntarasya B Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.44. pratiSedhena ca prayogA bhidyante / yadi prayogAntareSvarthAntaravidhipratiSedho kathaM tahi antarbhavanti ? ityAha-pAramparyeNeti praNAlikayetyarthaH / etaduktaM bhavati-na sAkSAdete prayogA dRzyAnupalabdhimabhidadhati, dRzyAnupalabdhyavyabhicAriNaM tvarthAntarasya vidhi niSedhaM vA'bhidadhati / tataH praNAlikayAmISAM svabhAvAnupalabdhau saMgraho na sAkSAditi // yadi prayogabhedAdeSa bhedaH; parArthAnumAne vaktavya essH| zabdabhedo hi prayogabhedaH / zabdazca parArthAnumAnamityAzaDakyAhaprayogadarzanAbhyAsAt svayamapyevaM vyavacchedapratItirbhavatIti' svArthe'pyanumA . ne'syAH prayoganirdezaH // 44 // pryogdrshnetyaadi| prayogANAM zAstraparipaThitAnAM drshnmuplmbhH| tasyAbhyAsaH punaH punarAvartanam / tasmAnimittAt / svayamapIti prtiptturaatmno'pi| evam ityanantaroktena 6kramaNa / vyavacchedasya pratiSedhasya pratItirbhavatIti itizabdastasmAdarthe / kathaM saMgrahamantarbhAva gacchantItyAha-tAdAtmyeneti / tasyAH svabhAvAnupalabdherAtmA tadAtmA tasya bhAvastena svbhaavaanuplbdhiaatven| anupalabdhisvabhAvA ityartha:-itIdaM spaSTIkaraNamapi svabhAvAnapalabdhismArakatvena tatsvabhAvA iti draSTavyam / / 8.......reva kiMna zabdAkhyA yata iti cet na-pAramparyagrahaNavyAghAtaprasaGgAt, na sAkSAdeta ityAdivakSyamANadharmottarIyavyAkhyAnavyAghAtaprasaGgAcceti / zabdasya vyApAro'bhidhAlakSaNaH tasya bhede bhidymaantve'pi| svabhAvaviruddhAdItyAdigrahaNena kAraNaviruddhAdInAM grahaNam / kAryAnapalabdhyAdItyAdigrahaNena vyApakAnupalabdhyAdInAM grahaNam / arthAntaravidhipratiSedhAbhyAmiti mUle karaNatRtIyAdvivacanAntametaditi drshynnaah-arthaantreti| castulyabalatvaM samuccinoti / bhidyante nAnArUpA bhavanti / prayogAntareSvityantarazabdo'nyavacanaH svabhAvAnupalabdhyapekSayA / paramparA pripaattiH| saiva pAramparyamiti svArthika: pratyayaH / etadeva spaSTayati-praNAlikayeti / nanu yadyamISAM dRzyAnupalabdhAvantarbhAvastadA sAkSAttadabhidhAnam tathAtve ca kathaM pArampayeNetyAzaGakyAha-etaduktaM bhvti| yadi nAbhidadhati tadA-na sAkSAditi na karttavyam / 1 kathamantarbha0 C 2 bhedena bheda: A P H EN prayogabhedAdeva bheda: BC 3 zabdastu parA0 BC 4 pratItiriti svAnumAne'pyasyAH prabhedanirdeza:-C 5 zAstraghaTitAnAm A.P.H.E.N. zAstraparighaTitAnAm B. zAstragaditAnAMpAThAntaram-Ti0 6 prayogadarzanAbhyAsakrameNa-Ti0 7 bhavati itiza. C. B. 8 aspaSTam-saM0 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.44.] anupalabdhiprakArANAmantarbhAvanirUpaNam / 143 tavayamarthaH yasmAt svayamapyevamanenopAyena' pratipadyate prayogAbhyAsAt, tasmAt svapratipattAvapyupayujyamAnasyAsya prayogabhedasya svArthAnamAne nirdeshH| yat punaH parapratipattAvevopayujyate tat parArthAnumAna eva vaktavyamiti // saGagrahazca kathamityAha-dRzyeti / tavizeSArthe yasmAdarthe vaa| vidhimagnyAdeniSedha vyApakAdeH / cakAro vaashbdaarthe| tatastadavyabhicArividhiniSedhAbhidhAnAt / na sAkSAt nAvyavadhAnena / arthAntaravidhipratiSedhayozca dRzyAnupalambhAvyabhicAritvaM kAryakAraNabhAvAdigrahaNakAlapravRttadRzyAnupalambhasmArakAdi draSTavyam / eSa bhe[55b]da iti svbhaavaanuplbdhyaadiruupH| kasmAttatra vAcya ityAha zabdeti / hiryasmAt / zabdabhedastrirUpaliGgavAkyanAnAtvam / yadyapyevaM tathApi kathaM tatra vaktavya ityAha-zabdazceti / co hetau| zAstraparipaThitAnAmiti zAstraparipaThitadvAreNa parijJAtAnAM svabhAvAdyanupalabdhyAdivAcakAnAM vAkyAnAmiti draSTavyam / upalambho dvividho vAcyarUpo vAcakarUpazca / ata vittenaM c| tatrArthAvarttanaM punaH punazcetasi nivezanam / zabdAvarttanaM punaH punaruccAraNam / - mUle svayaMzabda Atmana iti SaSThyarthe vartamAno gRhIta ityAzayenAha--pratipatturAtmana iti| svArthAnumAnaprastAvAtpratipattazabdena yastrirUpeNa liGgena parokSamarthaM pratipadyate sa gRhyate / apizabdAtparo'pi tasmAtpratipadyata iti sambandhanIyam / mUle tu na kevalaM parasyeti yojanIyam / anantaroktena paripaThitasvabhAvAnupalabdhyAdisUcitena svabhAvAnupalabdhyAdiprayogakrameNa / / yata itizabdastasmAdarthe tattasmAd ayaM vakSyamANo'rthaH / tasmAcchabdena yasmAcchabdasyAnvayAd. yasmAdityuktam / anena svabhAvAnupalabdhyAdiprayogalakSaNenopAyena pratipadyata ityAzaGakya pUrvameva smarayati prayogA'bhyAsAditi / syAnmatam --na svayamuccaritaH zabdastatpratipattenimittam / pratipanne zabdaprayogAt / anyathA pratiniyataprayogAyogAt / tatkathaM piSTapeSaNakArI zabda upAyatvenocyata iti / naitdsti| yato liGgadarzanenAnyato vA nimittAtprabuddhavAsano mandapracArArthasmaraNo'tyantAbhyastaprayogastathAvidhaprayogamuccAryaivaM tattvamavagAhamAnastadarthaM pratipadyate-yathA kazcidabhyAsAtsati dharmiNi dharmANAM loke cintA pravartata ityuccAryavAsyArthaM pratipadyate, tadvat trirUpAkhyAnaM vAkyamuccAryaiva kazcidabhyastaprayogaH parokSamarthaM pratipadyate / tato'yamupAyo bhavatyeva / tato parasyApi pratItyudayAt parArthAnumAnamapi syAditi cet / bhvtu| kA kSatiH ? svapratipattiprayojanaM satsvArthAnumAnaM tadaiva ca tenAnyaH pratipadyata iti parapratipattiprayojanaM sat parArthAnumAnam / ata evamazabdo'pi kazciniyato'stItyavAcAmeti / 'manena meyena-pATha:-Ti. 2 yat punastrirUpaM liGgAkhyAnam-Ti0 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [2.45 nanu ca kAryAnupalabdhyAdiSu kAraNAdInAmadRzyAnAmeva 'niSedhaH, dRzyaniSedhe svabhAvA'nupalabdhiprayogaprasaMgAt / tathA ca sati na teSAM dRshyaanuplbdhenissedhH| tat kathameSAM prayogANAM dRzyAnupalabdhAvantarbhAva ityAhasarvatra 'cAsyAmabhAvavyavahArasAdhanyAmanupalabdhau yeSAM svabhAvaviruddhAdInAmupalabdhyA' kAraNAdInAmanupalabdhyA ca pratiSedha uktasteSAmupalabdhilakSaNaprAptA nAmevopalabdhiranupalabdhizca veditavyA // 45 // - sarvatra cetyaadi| abhAvazca 'tadvayavahArazca abhaavvyvhaarau| svabhAvAnupalabdhAvabhAvavyavahAraH sAdhya / shissttessvbhaavH| tayoH saadhnyaamnuplbdhau| sarvatra ceti cazabdo hizabdasyArthe / yasmAt sarvatrAnupalabdhau yeSAM pratiSedha uktasteSAmupalabdhilakSaNaprAptAnAM 1 dRzyAnAmeva 1 pratiSedhastasmAd dRzyAnupalabdhAvantarbhAvaH / kuta etad dRzyAnAmevetyAha-svabhAvetyAdi / atrApi cakAro hetvrthH| yasmAta svabhAvaviruddha AdiryeSAM teSAmupalabdhyA, kAraNamAdiryeSAM teSAmanupalabdhyA pratiSedha uktastasmAd dRzyAnAmeva pratiSedha ityarthaH / yadi nAma svabhAvaviruddhAdhupalabdhyA kAraNAdyanupalabdhyA 2 ca pratiSedha uktastathApi kathaM dRzyAnAmeva pratiSedha ityaah-uplbdhirityaadi| atrApi cakArI hetvrthH| yasmAda ye virodhinaH, vyApyavyApakabhUtAH, kAryakAraNabhUtAzca jJAtAsteSAmavazyamevopalabdhiH, upalabdhipUrvA cAnupalabdhirveditavyA jJAtavyA / upalabdhyanupalabdhI ca dve yeSAM staste dRzyA eva / tasmAt svabhAvaviruddhAyupalabdhyA kAraNAdyanupalabdhyA copalabdhyanupalabdhimatAM viruddhAdInAM pratiSedhaH kriyamANo dRzyAnAmeva kRto draSTavyaH / ___ kecitpunarevaM vyAcakSate-svayamityAdinA granthena vArtikakRtedamuktam-svabhAvAdInAmanupalabdhyA viruddhAdInAJcopalabdhyA yathAyogamabhAvaM tadvyavahAraM ca prayoganirapekSa evaM pratipattA pratyeti / na kevalaM prayogAbhyAsAt pratipattisamaya eva prayogamuccArayati / na tu tato'pUrvamavagacchatItarathA pratiniyatazabdoccAraNaM na bhavediti / anenopAyaneti copAya ihopAyastathAzabdoccAraNakramasteneti vrnnynti| etena cAnupalabdhiprayogasamarthananyAyena / 1 .meva pratiSedhaH A. P. H. E. N. 2 0napalambhapra. A. B. P.H. E. N. 3 adRzyAnAM niSedhe sati-Ti0 4 kAraNAdInAm-Ti0 5 cAsyAmabhAvAbhAvavyava0 E. 6 viruddhAnAmupa0 C... 7 'sarvatra cetyAdi' nAsti H. N. ( abhAvazca tasya ca vyavahAro'bhAvavya0 A. P. H. E. 9 labdhau satyAM-B. H. L. dRzyamAnAnAmeva B. 1. meva sa prati0 A. P. H. E. N. 12 kAraNAnupalabdhyA-C. 17'jJAtavyA' nAsti A. B. P. H. E. N. .. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.46. ]adRzyAnAM virodhAderasiddhiH / 145 / bahuSu coyeSu prakrAnteSu parihArasamuccayArthazcakAro hetvartho bhavati / yasmAdivaM cedaM ca samAdhAnamasti tasmAt tattaccodyamayuktamiti ckaaraarthH|| kasmAt punaH pratiSedhyAnAM viruddhAdInAmupalabdhyanupalabdhI veditavye ityAha anyeSAM virodhakAryakAraNabhAvAbhAvAsiddheH // 46 // anyeSAmiti / upalabdhyanupalabdhimaddhayo'nye'nupalabdhA eva ye teSAM virodhazca kAyakAraNabhAvazca kenacitsahAbhAvazca vyApyasya' vyApakasyAbhAve na sidhyati yasmAt tato virodha kAryakAraNabhAvAbhAvAsiddheH kAraNAd upalabdhyanupalabdhimanta eva viruddhAdayo nissedhyaaH| ubhayavantazca dRzyA ev| tasmAd dRzyAnAmeva prtissedhH| tavayamarthaH / virodhazca' kAryakAraNabhAvazca vyApakAbhAve vyApyAbhAvazca dRzyAnupalabdhereveti / ekasaMnidhAvaparAbhAvapratItau jJAto virodhH| kAraNAbhimatAbhAve ca kAryAbhimatAbhAvapratyaye'vasitaH kaarykaarnnbhaavH| vyApakAbhimatAbhAve ca vyApyAbhi anye puna ranyathA vyavasthitAH-svayamapItyAdikaM nAvirbhUtaprayogamadhikRtyoktam , kintvantajalpAkArapravRttaM svapratipattikAlabhA[56a] vinamiti / atra ca sAdhvaMsAdhu vA vyAkhyAnaM sAdhubhireva jJAtavyamiti / syAdetat-yathA prayogabhedaH svArthAnumAne kathyate tathA ca na kiJcid vAcyaM parArthAnamAne syAdityAzaDakyAha-yatpunariti / parapratipattAveva, na tu svprtipttaavpiityvdhaarnnaarthH|| samprati dRzyAnupalabdhAvantarbhAvaM sarvAnupalabdhInAmasahamAna Aha-nanu ceti / tathA ca sati kAraNAdInAmadRzyAnAM niSedhaprakAre sati / ziSTeSu pariziSTeSu abhAva ityabhAvopIti draSTavyam / na tvabhAva eva, vyavahArasyApi saadhnaat| . kAraNA[ya]nupalabdhyA ca krnnbhuutyaa| kAryakAraNabhAvAdigrahaNakAle yopalabdhiranupalabdhizca pUrvamAsIt tadvatAM pratiSedhaH kriyamANo dRzyAnAmeva kRto draSTavyo jnyaatvyH| yathA arthavirodhAdigrahaNakAle'vazyaMbhAvinI dRzyAnupalabdhistathA'nantarameva dharmottareNa prasAdhayiSyate / nanu ca kAraNAdInAM cetyanena pra(ca)kAreNAvazyaM samuccayArthena bhAvyam, tatkathaM hetvarthe vyAkhyAyata ityAzaGakya pUrvaM buddhisthaM spaSTayannAha-bahuSviti / evammanyate-samuccayArthe vartamAna evAyaM hetvarthe vrtte| na tvevaM samuccayArthI nirAkriyate, hetUnAM parasparasamuccayasya pratIyamAnatvAt / tathA sana hetvoM bhavati / itirevaM cakArasyArthaH prayojanam // 10kAraNabhAvAsiddheH E. kAraNabhAvAsiddhi: B. P. H. 3 vyApyasyeti vyApyarUpANAmiti vyAkhyeyam / bahasthAneSu pATho'pi na--Ti. . vyApakAbhAve C. 4 virodhikArya A. B. P. E. H. N. 5 virodhaH kArya0 A. P. H. E. - 6 0saMnidhAne parA0 C. ..vasitakArya P. H. A. B. 8 vyApyAbhAve A. B. D. P. H. E. N. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.46. matAbhAve nizcite nizcito vyApyavyApakabhAvaH / tatra vyApyavyApakabhAvapratItenimittamabhAvaH pratipattavyaH / iha gRhIte vRkSAbhAve hi zizapAtvAbhAvapratItau pratIto vyApyavyApakabhAvaH / abhAvapratipattizca sarvatra dRzyAnupalabdhereva / tasmAdvirodham, kAryakAraNabhAvam, vyApyavyApakabhAvaM ca . smaratA virodha-kAryakAraNabhAva-vyApyavyApakabhAvaviSayAbhAvapratipatti nibandhanaM dRzyAnupalabdhiH smrtvyaa| dRzyAnupalabdhyasmaraNe virodhAdInAmasmaraNam / tathA ca sati na viruddhAdividhipratiSedhAbhyAmitarAbhAvapratItiH syaat| virodhAdigrahaNakAlabhAvinyAM ca dRzyAnupalabdhAvavazyasmartavyAyAM tata evAbhAvapratItiH / tatra yadyapi saMpratitanI nAsti dRzyAnupalabdhivirodhAdigrahaNakAle tvAsIt / yA dRzyAnupalabdhiH saMprati smaryamANA saivAbhAvapratipattinibandhanam / tataH saMprati nAsti 'dRzyAnupalabdhirityabhAvasAdhanatvena dRzyAnupalabdhiprayogAda bhidyante kaaryaanplbdhyaavipryogaaH| viruddhazabdena pratiSedhyasya viruddha grAhyam / Adizabdena viruddhakAryAdInAM grahaNam / yeSAmekadopalabdhistebhyo'nye'nupalabdhA ev| kadAcitkvacidajJAtA eva / vyApakasyAbhAve'bhAvazca vyApyasya na siddhacati yasmAt / ayamAzayaH-yadi pUrvaM vyApakAbhimatasyAbhAve vyApyAbhimatAbhAvo nizcito bhavet tadA vyApyavyApakabhAvaH siddhayet, tadA ca vyApakAnupalabdhirgamikA syAt, naanydeti| ayamatra prakaraNArtha:-prabandhena bhavato yabhAve yasyAbhAvastasya virodhagatiryatsvabhAvazca yenopalabhyate tena saha kAryakAraNabhAvo'pi paJcapratyakSAnupalambhasamadhigamyaH, vyApyavyApakabhAvo'pi pratyakSAnupalambhAvaseya iti kathamadRzyasya siddhyantIti / . nanu bhavantu te'nyatra dRzyAH, tatra tAvadadRzyA eva vktvyaaH| ,dRzyatve dRzyAnupalambhaprayogAt / tatkathaM dRzyAnupalabdhAvitarAsAmanupalabdhInAmantarbhAva ityAzaGkaya yathA tatrAntarbhAvastathA darzayitumAha-taditi / yasmAdanyatra dRzyatve'pi viruddhAdInAM dRzyAnupalambhe'ntarbhAvo na ghaTate, sa cAcAryeNoktastattasmAdayamarthaH-sarvatra cetyAdervAkyasya tAtparyArthaH / kathaM dRzyAnupalabdherityamumarthaM tAvatprasAdhayati-eketi / kAryakAraNabhAve kA vAtatyAha-kAraNeti / yadyevaM vyApyavyApakabhAvasya kA gatirityAha-vyApaketi / nanu ca vyApyavyApakabhAvanizcaye tayorekatvAt kimabhAvanizcayenetyAha-tatra vyApyavyApakabhAvanizcaye krt[56b]vye| kathamabhAvapratItippyavyApakabhAvapratItenimittamityAha-iheti / 1 tat-C. 20bhAvapratItau vyA0 B. 3 dezakAlasvabhAvaviprakRSTAH pizAcAdayasteSAM pizAcAdInAM virodhazca kenacidagninA saha na sidhyatIti sambandhaH / tathA kAryakAraNabhAvazca pizAcAdInAM kenacibhrUmena sAdhaM na sidhyati / tti| 4 saMprati nAsti-A. P. H. E. N. 5 dRzyopalabdhi . A. B. P. H. E. N. . Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 46. ]. adRzyAnAM virodhAderasiddhiH / 147 viruddhavidhinA, kAraNAdiniSedhena ca yato dRzyAnupalabdhirAkSiptA tato dRzyAnupalabdhereva' kAlAntaravRttAyAH smRtiviSayabhUtAyA abhaavprtipttiH| amISAM ca prayogANAM dRzyAnupalabdhAvantarbhAvaH / tadanena sarveNa dRzyAnupalabdhAvantarbhAvo vazAnAmanupalabdhiprayogANAM pAramparyeNa darzita iti veditavyam // AstAM sarvatra virodhAdAvabhAvapratItiH, dRzyAnupalabdhistu kvopayujyata ityAhaabhAveti / co hetau| __nanu yadi nAma virodhAdigrahaNakAle dazyAnupalabdhirAsIt, tathApi na sA viruddhopalabdhi-vyApakAnupalabdhyAdiprayogaviSaye sampratyanuvartate / tatkathaM viruddhopalabdhyAdInAM tatrAntarbhAva ityAha tasmAditi / yato'bhAvapratItimantareNa na virodhAdisiddhiH, abhAvasiddhizca dRzyAnupalabdhestasmAd hetovirodhAdikaM smarateti viruddhopalambhavyApakAnupalambhAdiprayogakAla iti draSTavyam / tadasmaraNe hi yato viruddhAdirihAsti, yato'yaM vyApakAdirnAsti, tasmAttattannAstItyasyAH pratIterayogAt-ityapi draSTavyam / smarateti ca tadAnIM virodhAdergrahaNAd gRhItasyaiva vikalpanAduktam / kutaH punaravazyasmarttavyA setyAha-dRzyeti / atha syAt-prAktanI dRzyAnupalabdhiH sadA smaryatAm, tathApi kathamasau vivakSitAbhAvasiddhAvupayogaM bhajate, yenAtmanItarA anupalabdhau(bdhI)rantarbhAvayatItyAha-virodheti / co yasmAttasyAM niyatasmaraNAyAM satyAm / nanu viruddhopalabdhikAraNAdyanupalabdhiprayogaviSaye sA nAsti tatkathamavidyamAnA saivAbhAvapratItenibandhanamityAha-tatreti vaakyopnyaase| sampratIdAnI smaryamANA saivAbhAvapratItenibandhana viruddhAdyabhAvajJAnasya karaNam / kathaM tarhi dRzyAnupalabdheviruddhopalabdhyAdInAM bheda ityAha-tata iti / tato virodhAdigrahaNakAlapravRttAyA dRzyAnupalabdheH smaryamANatvAt, samprati sA naasti| itistasmAdavAbhAva: sAdhyate tenAbhAvasAdhanatvena tato bhidyante viruddhopalabdhyAdiprayogAH / viruddhavidhinetyAdinoktamarthamupasaMharati / viruddhavidhinetyupalakSaNam / viruddhakAryAdividhinA'pi dRzyAnupalambhAkSepAt / anyathA tAsAM tatrAntarbhAvo na syAt / / nanu svAtantryeNa tvayA tasyA eva prAkpravRttAyA abhAvanizcayo darzitastatra cAnupalabdhInAmantarbhAvaH, na tvAcAryasyAyamabhipreta ityAzaGkayAcAryasyaivAyamabhipreto'rtha iti drshynnaahtdneneti| anena ime sarva ityAdinA vyApakabhAvAsiddharityantena / yadi sAkSAttasyAmantarbhAvastadA dRzyAnupalabdhiH syAta, na viruddhopalabdhyAdibheda ityAhapAramparyeNeti / viruddhAdiprayogakAle na sA'sti kevalaM prAkpravRttA sA smaryata iti / ayamatra prakaraNArtha:-dRzyAnupalambhasyAvaktavyatvena dazAnAmapyanupalabdhInAM tatrAntarbhAva:, viruddhAdyabhAvapratItAvanupayogazceti / kecitpunaratraivaM bruvate-ihaikajJAnasaMsargivastvantaropalambho'nupalambhaH / na ca zItasya labdhireva C. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / [ 2.47. uktA dRzyAnupalabdhirabhAve, abhAvavyavahAre ca sAdhye pramANam / adRzyAnupalabdhistu' kisvabhAvA, kiMvyApArA' cetyAhaviprakRSTaviSayA punaranupalabdhiH pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA saMzayahetuH // 47 // viprkRssttetyaadi| viprakRSTastribhirdezakAlasvabhAvaviprakaryasyA viSayaH sA viprakRSTaviSayeti saMzayahetuH / kisvabhAvA setyAha-pratyakSAnumAnanivRttilakSaNaM svabhAvo yasyAH sA prtykssaanumaannivRttilkssnnaa| na jJAnajJeyasvabhAveti yAvat // niSedhe sAdhye dUratvAd vahna svararUpopalabdhiH shiitsprshaanuplbdhiyujyte| yenAnupalabdhiH siddhayet, rUpasparzayorekajJAnasaMsargitvAbhAvAt / [57a] na ca virodhagrahaNakAlapravRttadRzyAnupalambhasmArakatvena dRzyAnupalambhatvaM vAcyam, prAkpravRttapratyakSasmArakatvenApi prtyksstvprsnggaat| ata eva virodhAdigrahaNakAlapravRttadRzyAnupalambhasmArakatvenAnupalabdhInAM tatrAntarbhAvo na yujyte| nApi smRtAyAstasyA evAbhAvanizcayaH, vyAptigrAhakapramANasmArakatvena parArthAnumAnasya tatpramANAntarbhAvaprasaGgAt, tata eva smaryamANAt pramANAd vivakSitapratItiprasaGgAcca / tasmAtsarvatraiva sampratitano dRzyAnupalambho darzanIyastadbalenaivAbhAvanizcayo vAcyaH, na tu prAkpravRttAd dRzyAnupalambhAt smRtyA vissyiikRtaadbhaavnishcyH| nApi tatsmArakatvenAnupalabdhInAM tathAtvamiti / yadyevaM kathaGkAraM sa pradaryatAmiti cet / ucyate / dUrAd vahna rUpavizeSaM dRSTvA yatraivaMvidharUpavizeSastatra tAvadezavyApakastuSArasparzavizeSo'sti / yathA mahAnasAdau tathAvidhamevaMrUpamityAnumAnikI vishissttossnnsprshprtiitiH| saiva ca zItasparzAnupalabdhiruSNazItasparzayorekajJAnasaMsargitvAt / vivakSitopalambhAdanya upalambho'nupalambhaH / sa kvacitpratyakSAtmA kvacidanumAnAtmeti na zAstravirodho na yuktivirodhaH / tata eva tadRzyAnupalambhAcchItasparzAbhAvapratItiH / __AhatyantaM (Ahatya) dRzyAnupalabdheranudayAd dRzyAnupalabdharbhedena nirdeshH| ata eva cAnumitA'numAnametat / kevalamatyantAbhyAsAJjhaTiti tathApratItyudaye satyekamanumAnamuktam / vastutastvanekamanumAnametat / evaM vyApakaviruddhakAryopalabdhyAdAvapi sarvaM draSTavyam / tathA ca vyApakaviruddhopalabdhyAdiSvaparamanamAnamekaM plavamAnamavaseyam / yayozca parasparaparihArasthitalakSaNo virodhastatra dazyAnapalabdhiH sphaTava / tena viruddhavyAptopalabdhyAdiSu sampratyeva dRzyAnupalabdhirasti / bhedastu pAramparyeNa tadudayAt / evaM vyApakakAraNAnupalabdhyAdiSvakAraNavyApakAderdharmasyaivAnapalambhAdabhAve siddhe tata eva sAmarthyAtkAryAderabhAvAvasAya itIdAnIntanasyaiva dRzyAnupalambhasyopayogo na prAktanasya smRtyAdiviSayIkRtasya / dRzyAnupalambhasya ca sAkSAtkAraNe vyApArAt pAramparyeNa ca viruddhAdyabhAve bhAve vyApArAt dRzyAnupalabdharbhedena kAraNAnupalabdhyAdInAM prayoga iti // 2 pAretyAha-B. D. 1 labdhiH kiM A. P. H. E. 3 viSayAnupa0-B. C. HE. N. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 2. 48. ] adRzyAnupalabdhiH saMzayahetuH / nanu ca pramANAt prmeysttaavyvsthaa| tataH pramANAbhAvAt prameyAbhAvapratipattiyuktetyAha pramANanivRttAvapyarthAbhAvAsiddheriti // 48 // // svArthAnumAnaparicchedo dvitIyaH samAptaH // prmaannnivRttaavpiityaah| kAraNaM vyApakaM ca nivartamAna kArya vyApyaM ca nivartayet / na ca pramANaM prameyasya kAraNaM nApi vyApakam / ataH pramANayonivRttAvapi arthasya prameyasya nivRttirna sidhyati / tato'siddheH saMzayaheturadRzyAnupalabdhiH, na nizcayahetuH / yat punaH pramANasattayA prameyasattA sidhyati tad yuktam / prameyakArya hi prmaannm| na ca kAraNamantareNa kAryamasti / na tu kAraNAnyavazyaM kAryavanti bhavanti / tasmAt pramANAt prameyasattA vyavasthApyA, na pramANAbhAvAt prameyAbhAvavyavastheti // // AcAryadharmottarakRtAyAM nyAyabinduTIkAyAM svArthAnumAno dvitIyaH pricchedH|| sampratyadRzyAnupalabdhimadhikRtyoktaM vyAcakSANa Aha-ukteti / nanu yadi pratyakSA'numAnanivRttimAtrarUpA'dRzyAnupalabdhirabhAve sAdhye saMzayaheturanaikAntikI tahi sA tatazca hetvAbhAsAvasara eva vktvyaa| tat kimihocyata iti cet| naitama(da)sti / yato na sA vacanavyaktyA'nupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhirasadvyavahAre sAdhye na pramANam, aikAntikasadvyavahAraniSedhe tu pramANamiti pradarzanAt / na jJAnajJeyasvabhAveti yAvadityArtha nyAyamAzrityoktaM na zAbdamiti draSTavyam // yadi pramANanivRttyA [57b]prameyAnivRttistarhi tatsattayA'pi na prameyasattA siddhayedityAzaGakya tatropapatti darzayannAha yatpunariti / nanu kAraNamapyavazyaM kAryavad bhavati tatazca sati jJeye jJAnenApyavazyabhAvyam / taccennAsti jJeyamapi nAstyeva / tataH siddhayatyevA'dRzyasyApyabhAva ityAzaGkayAha-na tviti| tunA kAryadharmAt kAraNadharmasya vaidhrmymaah| etacca kAraNamAtrAbhiprAyeNoktam, yathA caittathA prAgeva nirNItam / tasmAdityAdinA'syaiva prakRtasyopasaMhAra iti // // paNDitajitAriziSyadurvekamizraviracitadharmottaranibandhasya dvitIyaH paricchedaH / / '||dvitiiypricchedH||-D. B. |nyAyabinduprakaraNe dvitIyaH paricchedaH smaaptH||-E. 2 na ca-B. D. 3 // nyAyabinduTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH samAptaH // A. B. P. H. E. // nyAyabinduTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH // D. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / svArtha-parArthAnumAnayoH svArtha vyAkhyAya parArtha vyAkhyAtukAma Aha trirUpaliGgAkhyAnaM 'parArthamanumAnam // 1 // trirUpaliGgAkhyAnamiti / trINi rUpANi-anvaya-vyatireka-pakSadharmatvasaMjJakAni yasya tat trirUpam / trirUpaM ca talliGgaM ca tasyAkhyAnam / AkhyAyate prakAzyate'nenetitrirUpaM liGgamiti AkhyAnam / kiM punastat ? vacanam / vacanena hi trirUpaM linggmaakhyaayte| parasmAyivaM parArtham // nanu ca samyagjJAnAtmakamanumAnamuktam / tat kimartha saMprati vacanAtmakamanumAnamucyata ityAha kAraNe kAryopacArAt // 2 // kAraNe kAryopacArAditi / trirUpaliGgAbhidhAnAt triruuplinggsmRtirutpdyte| smRteshcaanumaanm| tasmAd anumAnasya paramparayA trirUpaliGgAbhidhAnaM kAraNam / tasmin kAraNe vacane kAryasya anumAnasyopacAraH samAropaH kriyte| tataH samAropAt kAraNaM vacana trirUpaM liGgaM jJAtamapi vaktumaviduSo bAlasya vyutpAdanArthaM trirUpaliGgAkhyAnalakSaNaM yatparArthamanumAnamuktaM tad vyAkhyAtaM svArthetyAdinA prastauti / dvayo rUpayorabhidhAnAdekasya gamyamAnatvAdAkhyAyate prakAzyate'neneti trirUpaM liGgamiti vivRtaM na- tvabhidhIyate'neneti / abhidheyasya gamyamAnasya ca prakAzyatvaM tulyamiti prakAzyate ityanena dvayoH saGagrahaH / yenArthakrameNAtmanaH parokSArthajJAnamutpannaM tenaiva krameNa parasantAne liGgijJAnotpipAdayiSayA trirUpasya liGgasya khyApakaM yad vacanaM tatparArthamanumAnamiti draSTavyam // kAraNe vacane kAryasya jJAnasyopacArAt samAropAt / kathaM punarvacanasyAnumAnahetutvamityAha-trirUpeti / 1 parArthAnumA0 B.P.H.E.N. 2 ca liGga caM A . trirUpali. E 4 trirUpali0 C 5 parasmAyiti parA* E 6 nanu samya0 A 7 trirUpaliGgAlambanA smRtiH C. D. B. ' zrotu:-Ti0 1 tasyAnumAnasya-A. B. P. H. E. N. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.3.] parArthAnumAnanirUpaNam / 151 manumAnazabdenocyate / aupacArika' vacanamanumAnam, na mukhyamityarthaH / na yAvat kiMcidupacArAdanumAnazabdena vaktuM zakyaM tAvat sarva vyAkhyeyam / kintvanumAnaM vyAkhyAtukAmenAnumAnasvarUpasya vyAkhyeyatvAnimittaM vyAkhyeyam / nimittaM ca trirUpaM linggm| tacca svayaM vA pratItamanumAnasya nimittaM bhavati, pareNa vA pratipAditaM bhavati / tasmAlliGgasya svarUpaM "ca vyAkhyeyam, tatpratipAdakazca shbdH| tatra svarUpaM svArthAnumAne vyAkhyAtam / pratipAdakazca' zabda iha vyaakhyeyH| tataH pratipAdakaM zabdamavazyaM vaktavyaM darzayan anumAnazabdenoktavAnAcArya iti paramArthaH // parArthAnumAnasya prakArabhevaM darzayitumAha tad dvividham // 3 // nanu ca trirUpaliGgAbhidhAnAdavagate sati dhamiNi liGgaM jJAyate / tasya tu vyAptiH smryte| tatkathaM 'trirUpaliGgavacanAt tatsmRtirutpadyate' ityucyata iti cet / ucyate / gRhyamANamapi dhUmAdivastu na tAvalliGgaM yAvad vahnayAdisAdhyAvinAbhUtatayA na jJAyate / tathAtvaM ca tasya na tadA grAhyamapi tu pUrvagRhItameva smarttavyamiti sUktaM trirUpaliGgasmatirutpadyata iti / - smRteriti pakSadharmagrahaNasahitAyA iti draSTavyam / ___ ayamarthaH-vacanamapi trirUpaM liGgaM smarayat parokSArthajJAnasya paramparayA kAraNaM bhavadupacArAdanumAnamucyata iti / ' athAbAdhitatvAdyapi liGgasya lakSaNamityAcakSate keciditi vipratipattidarzanAt tavyatpAdanaM yuktam, na tu tadvacanam, tasya vipratipattyabhAvAditi cet / na atrApyavyAptivyatirekAbhyAM nigadanto vipratipannA ityasyApi vyutpAdanaM nyAyyam / athA'pi syAt, yadi paramparayA'numAnahetutvena vacanamupacArAdanumAnamiti vyutpAdyate tahi jijJAsAsvAsthyAdikamapi paramparayA'numAnahetutvAdanumAnazabdena vaktuM zakyamiti tadapi kiM nocyata ityAha-na yAvaditi / . nanu svAsthyAdikamapi nimittamiti tadavastho dossH| n| nimittaM vyAkhyeyamityavyahitamasAdhAraNaM nimittamAkhyeyamityarthaH / nanu svayaM pratItaM liGgamanumAnasya nimittam / tatki tadvacanena vyaakhyaatenetyaahtcceti| co yasmAdarthe / vAzabdo viklpaarthH| yataH pareNa pratipAditamapi talliGgamanumAnasya nimittaM tatastasmAdavazyaM vaktavyaM pra[58a]tipAdakaM liGgapratipAdakaM vacanaM darzayantranumAnazabdenoktavAnAcAryaH / 1 aupacArakam-A. na ca yAvat A. B. D. P. H. E. N. 3 svarUpasyaiva vyA0 C. 4 'bhavati' nAsti A. C. P. E. N. 5'ca' nAsti A.P. H. E. 60dakaH zabda A. B. P.H. E. N. N. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [3.4. tad dvividhamiti / taditi parArthAnumAnam / dvau vidhau prakArau yasya tad dvividham / / kuto dvividhamityAha prayogabhedAt // 4 // prayogasya zabdavyApArasya bhedAt / prayuktiH prayogorthAbhidhAnam / zabdasyArthAbhidhAnavyApArabhedAt dvividhamanumAnam // tadevAbhidhAnavyApAranibandhana' dvaividhyaM darzayitumAha sAdharmyavaddhadharmyavacceti // 5 // sAdharmyavadvaidharmyavacceti / samAno dharmo'sya so'yaM sdhrmaa| tasya bhAvaH sAdharmyam / visadRzo dharmo'sya vidhrmaa| vidharmaNo bhAvo vaidharmyam / dRSTAntarmiNA saha sAdhyadharmiNaH sAdRzyaM hetukRtaM saadhrmymucyte| asAdRzyaM ca hetukRtaM vaidhyNmucyte| tatra yasya sAdhanavAkyasya sAdharmyamabhidheyaM tat sAdharmyavat / yathA-yata kRtakaM tadanityaM yathA ghaTaH, tathA ca kRtakaH zabda ityatra kRtakatvakRtaM dRSTAntasAdhyamiNoH sAdRzyamabhidheyam / * yasya tu vaidharmyamabhidheyaM tad vaidhaya'vat / yathA-yannityaM tadakRtakaM dRSTaM yathAkAzam / zabdastu kRtaka iti 'kRtakatvA'kRtakatvakRtaM zabdAkAzayoH sAdhyadRSTAntarmiNorasAdRzyamihAbhidheyam // yadyanayoH prayogayorabhidheyaM bhinnaM kathaM tahi trirUpaM liGgamabhinna prakAzyamityAha nAnayorarthataH kazcidbhadaH // 6 // nAnayorarthata iti / arthaH prayojanam / yat prayojanaM prakAzayitavyaM vastu uddizyAnumAne prayujyate, tataH prayojanAdanayona bhedaH kazcit / trirUpaM hi liGga prakAzayitavyam / tabuddizya dve apyete pryujyte| dvAbhyAmapi trirUpaM liGga prakAzyata eva / tataH prakAzayitavyaM prayojanamanayorabhinnam / tathA ca na tato bhedaH kazcit // anenaitadAha-na svAsthyAdi pratipannamapi parokSArthapratipAdakaM yena taducyeta / tadvacanamavazyaM darzayitavyamanumAnazabdenAbhilapyeta / svayamazaktamapi tu hetuvacanaM parokSaprakAzanavastusUcakatvAdanumAnazabdenoktamiti / iti paramArtha evamasyopacArasya paramaH prakRSTo'rthaHprayojanam / / vidhazabdena ca vigRhNato'bhiprAyaH prAgeva pradarzitaH / / abhidhAnamarthaprakAzanam // . 1 abhidhAnasya vyApAro nibandhanaM yasya-Ti. . 3 vacca // C. 3 dharmo yasya C. A. P. H. E. N. / tayoH sAdharmyavaidharmyayo:-Ti0 5 iti akRtakatvakRtam-C. 6 janam prakAzayitavyaM vastu yaduddizyAnu0 A. P. H. E. N. 7 prayojanAnnAnayorbheda:-B. D. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.7] . parArthAnumAnabhedanirUpaNam / abhidheyabhevo'pi tahi na syAvityAha- ... ... anyatra prayogamedAt // 7 // . anyatra prayogabhedAditi / prayogo'bhidhAnaM vaacktvm| vAcakatvabhedAvanyo bhevaH prayojanakRto naastiityrthH| . etaduktaM bhavati / anyadabhidheyamanyat prakAzyaM prayojanam / tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyte| prakAzyaM tvbhinnm| anvaye hi kathite vakSyamANena nyAyana vyatirekagatirbhavati / vyatireke cAnvayagatiH / tatastrirUpaM linggprkaashymbhinnm| na ca yatrAbhidheyabhedastatra sAmarthyagamyo'pyartho' bhidyte| yasmAt 'pIno devadatto divA na bhuGakte' 'pIno devadatto rAtrau bhakte' ityanayorvAkyayorabhidheyabhedepi gamyamAnamekameva tadvavihAbhidheyabhedepi gamyamAnaM vastvekameva // kena kasya kiM kRtaM ca sAdharmya vaidhayaM cetyAha-dRSTAnteti / sAdRzyaM hetukRtamiti hetusadbhAvadvArakam / asAdRzyaM ca hetukRtamiti hetusadbhAvAsadbhAvadvArakaM draSTavyam / vatubarthaM prayojayitumAha-tatreti vAkyopanyAse / yasya vAkyasya sAdharmya sAdRzyamabhidheyamasti / etadevodAharaNena darzayannAha-yatheti / yatkRtakamiti / yad yad kRtakamiti vIpsArthoM vivakSitaH, tadityatrApi / tathA ca kRtakaH zabda iti pakSadharmatAkathanamidam / na tvevaM pakSadharmo darzanIyaH / 'kRtakazca zabdaH' ityetAvatava gatArthatvena tathAzabdasya vaiyarthyAt / tataH 'kRtakazca zabdaH' ityeva darzanIyaH / itarathA pareSAmivopanayaprayogaH syAt / sa cAyukta iti / yannityamiti sAdhyAbhAvAnuvAdastadakRtakamiti sAdhanAbhAvavidhiH / / : abhidheyaM bhinnamiti avato'yamAzayaH-sAdharmyavatprayogasyAnvayaH pakSadharmatA caabhidheyaa| abhinnaM sAdhAraNaM prakAzyaM dvayoH prayogayoH / . ... arthaH prayojanavAcyAcAryeNokto nAbhidheyavAcIti darzayati yaduddizyati spaSTayan prayujyate'neneti prayojanaM sAdhanavAkyasya pravartakaM liGgavastUktaM na phalaM prayojanamiti darzayati / prakAzayitavyaM rUpatrayayogiliGgaM taccAbhinnaM sAdhAraNaM dvayorapi prayogayoH, dvAbhyAmapi tasyaiva pratipAdanAt / anumAnahetutvAdanumAne sAdharmyavaidharmyavatI vAkye kathite / tata iti prayojanasamAnAdhikaraNaM na hetupadametat // nanvabhidheyameva prakAzyaM tatkathaM prakAzyAbheda ityAzaGakyAha-etaduktaM bhavatIti / anyatprakAzyamiti sAmarthyagamyaM prakAzyam / na tu tatrAbhidhAvyApAra ityAkUtam / tatreti vaakyopkssepe| yadi sAdharmyavadvAkye'nvayo'bhidheyastahi kathaM vyatirekaH prakAzyatAM gtH| vaidharmyavAkye 4 . . . . - 1 prayojanam-Ti. 2 gamyaM divA bhojanAbhAvavizeSaM pInatvaM rAtribhojanakAryamekameva-Ti0 .. - 20 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.8. tatra sAdharmyavatprayogaH' -yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate so'sadvayavahAraviSayaH siddhH| yathA'nyaH kazcid dRSTaH shshvissaannaadiH| nopalabhyate ca kvacit pradezavizeSa upalabdhilakSaNaprApto ghaTa 2 ityanupalabdhiprayogaH // 8 // tatreti tayoH sAdharmyavadharmyavatoranumAnayoH sAdharmyavat taavduhaarnnuplbdhimaahydityaadinaa| yadupalabdhilakSaNaprAptaM-yada dRzyaM sannopalabhyate ityanena dRzyAnupalambhoDa- . nuudyte| so'sadvayavahAraviSayaH siddhaH-tadasaditi vyvhrtvymityrthH| anenAsaDhayavahArayogyatvasya vidhiH kRtH| tatazcAsadvayavahArayogyatve dRzyAnupalambho niyataH kathitaH / dRzyamanupalabdhamasadvayavahArayogyamevetyarthaH / sAdhanasya ca sAdhye'rthe niyatatvakathanaM vyApti ca yadi vyatireko'bhidheyaH, kathamanvayaH prakAzyatAmApanna ityAha-anvaya iti / hiryasmAt / vakSyamANena "sAdhayeNApi hI"tyAdinA pratipAdayiSyamANena nyAyena yuktaa|. .. . syAnmatam-yayorabhidheyaM bhinnaM tayoH sAmarthyagamyamapyavazyaM bhidyate-yathA gaGgAyAM ghoSaH, kUpe gargakulamityAzaGakyAha-na ceti / co ysmaadrthe| arthaH prayojanaM yaduddizya pravRttaM vAkyam / upapattimAha-yasmAditi / ekasya vAkyasya divA bhojanAbhAvo'bhidheyo'nyasya rAtribhojanamityanayokyi[58b]yorabhidheyabhedo'sti / tasmin satyapi yathA bhojanaviziSTaM devadattasya pInatvaM pratipAdyaM na bhidyate tadvadatrAbhidheyasyAnvayapakSadharmatAlakSaNasya vyatirekapakSadharmatAlakSaNasya bhede'pi gamyamAnamekamabhinnam / atha gamyamAnaM sAmarthyAt pratIyamAnamucyate / tacca dRSTAntadA ntikayobhidyata eva / tathAhi divA bhojananiSedhavAkyasya gamyamAnaM rAtribhojanaM rAtribhojanavidhAnavAkyasya tu gamyamAnaM divA bhojananiSedhanam, tathA dArTAntikepi sAdhana (sAdharmya)vad vAkye vyatireko gamyamAno vaidharmyavadavAkye cAnvayo gamyamAnaH / yadekasyAbhidheyaM tadekasya gamyamAnam, yadanyasya gamyamAnaM taditarasyAbhidheyamiti saMkSepaH / tataH kathamucyate vAkyayorgamyamAnamekamiti / kinnocyate ? gamyamAnazabdasyehAnyArthasya vivakSitatvAt / tathAhi gamyamAnazabdenAtrAbhidheyaM sAmarthyaprakAzyaJca / yattu dvayaM pratIyamAnatAmAtreNopAdhinA vivakSitaM tacca dRssttaantvaakyyobhojnnimittpiintvlkssnnN dASrTAntikavAkyayozcAnvayavyatirekapakSadharmatAtmakarUpatrayayogaliGgalakSaNamekamabhinnamityanavadyametat // sAdharmyamabhidheyaM yasya vidyate tadudAharaNena drshynnnuplbdhimaah| tAvacchabdaH krame / 10yaMvat yadupa0-D. B. P. H. E. N. 2 viSaye upa0 C. 3 ghaTa iti // D. B. P. H. E. N. 4 tAvaduhAraNamudAhartumanupa0 C. B. 5 viSayastada0 B. C. D. 6 yogyatve vidhiH B. 70hArasya yogya A. B. P. H. E. N. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.8.]. sAdharmyavatprayogapradarzanam / 155 kathanam / yathoktam "vyApti Apakasya tatra bhAva eva, vyApyasya vA tatraiva bhAvaH" iti / hitu0 pR0 53] vyAptisAdhanasya pramANasya viSayo dRSTAntaH / tameva darzayitumAha-yathAnya iti / sAdhyamiNo'nyo dRSTAnta ityrthH| dRSTa iti pramANena nishcitH| zazaviSANaM hi na cakSuSA vissyiikRtm| api tu pramANena dRzyAnupalambhenAsadvayavahArayogya vijJAtam / zazaviSANamAviryasyAsadvayavahAraviSayasya sa tathoktaH / zazaviSANAdau hi dRzyAnupalambhamAtranimitto'sadvayavahAraH4 pramANena siddhH| tata eva5 pramANAdanena vAkyenAbhidhIyamAnA vyaaptitivyaa| / . saMprati vyApti kathayitvA dRzyAnupalambhasya pakSadharmatvaM darzayitumAha-nopalabhyate ceti / sa ca dvirAvRttyA'nupalabdhimityatrApi draSTavyaH / tenaaymrthH-saadhrmyvttaavdudaahrnnnuplbdhimaah| pazcAd vaidharmyavadudAharan vakSyati / tathA'nupalabdhi tAvadAha pazcAtsvabhAvakArye vakSyatIti / navAcAryeNaiva sAdharmyavad vaidharmyavaccodAhRtamatreti kimiti dharmottareNa yathA yatkRtakamityAdinA sAdharmyavad vaidharmyavaccodAhRtaM prAgiti cet / naiSa dossH| dRSTAntasAdhyamiNoH sAdRzyAkhyaM sAdharmyam, vaisadRzyAkhyaM vaidhayaM ca hetudvArakameva na tu sAmAnyena, anyathA pratiyogyapekSayA'pi sAdhayaM vaidhayaM ca kenacidAkAreNAstIti na tannirAkRtaM syAditi darzayituM tadudAhRtam, na tvAcAryeNa nodAhRtamityadAhRtamiti / tenAvApyAcAIye nidarzane hetukRtameva tatpratyetavyaM vyavasthitam / / ___ asadvyavahAraH-asaditi jJAnamasadityabhidhAnaM niHzaGkA ca gamAgamAdikA pravRttiH / yato dRzyAnupalambho'bhUdito'sadvyavahArayogyatvaM vihitam / tatastasmAt / co'vadhAraNe / ayamAzayaH yadanUdyate tad vyApyam / yad vidhIyate tad vyApakam / vyApyaM ca * 'vyApake niyataM bhavatIti / evamuttaratrApyanuvAdavidhikramo drssttvyH| / atha dvayavayave sAdhanavAkye darzayitavye vyAptiH pakSadharmatA ca drshniiyaa| na cAtra vyAptirupadarzitA, kevalamanuvAdavidhikramo darzitaH, pakSadharmatA ca drshyissyte| tatkathaM paripUrNa sAdhanavAkyamidaM bhaviSyatItyAzaGakyAha-sAdhanasyeti / co hetii| nanu parokSArthapratipatto sarvathA'nupayogI dRSTAntastatki tenAkhyAtenetyAha vyAptIti / vyApyavyApakadharmalakSaNA [59a] vyAptiH sAdhyate nizcIyate yena pramANena tasya viSayo yatra . vyAptivyA0 A. 2sya ca B. C. D. P.H. E. N. 3 pratyakSeNa nizcita iti na vyAkartavyam-Ti0 nimittAntarAbhAvopadarzanena nAmattAntarAbhAvApadazanana dRzyAnupalabdhivyatiriktAsambhavinimittazcAsadvatha vahAraH-Ti. tataH pramA0 C. dRzyAnupalambhAdeva-Ti0 vyAptisAdhakena-Ti. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / pradeza ekadezaH pRthivyaaH| sa eva viziSyate'nyasmAditi vizeSaH ekH| pradezavizeSa ityekasmin prdeshe| kvciditi| pratipattaH pratyakSa' eko'pi prdeshH| sa evAbhAvavyavahArAdhikaraNaM yaH pratipattuH pratyakSo nAnyaH / upalabdhilakSaNaprApta iti dRshyH| yathA cAsato'pi ghaTasya samAropitamupalabdhilakSaNaprAptatvaM tathA vyAkhyAtam // svabhAvahetoH sAdharmyavantaM prayoga darzayitumAha tathA svabhAvahetoH prayogaH-yat sat tat sarvamanityam, yathA ghaTAdiriti zuddhasya' svabhAvahetoH prayogaH // 6 // ttheti| yathA'nupalabdhestathA svabhAvahetoH sAdharmyavAn prayoga ityrthH| yat saditi pravRttaM pramANaM sAdhyasAdhanayoAptimavasyati / sa ca viSayo dRSTo nizcitaH sAdhyasAdhanayoranto'vasAnaM yathAyogaM niyatatvaniyamaviSayatvanipuNo yasminniti vyutpattyA dRSTAntazabdo'bhilapyaH / tameva khyApayitumAhAcAryaH / anenaitadAkUtam-vyAptisAdhakapramANasyAdhikaraNatAM gacchan dRSTAntaH sAdhanAvayavasya vyApteH pratipattyaGgam / na tu sAkSAtsAdhanasya / nApi sAdhyasiddheH / tadvacanamapi tatsmArakatvena sAdhanavAkya upyujyte| ata eva vacanasAdhanavAkyasyAvayavo'tha ca prayoktavya iti / kuto'nya ityAha-sAdhyamiNa iti / zazaviSANAdezca vyAptisAdhakapramANAdhikaraNatvena dRSTAntarUpatvAd dRSTAnta ityartha iti spaSTayati / nanu dRSTazcakSuSA jJAta iti kiM na vyAkhyAyate ? kiM punarevaM vyAkhyAyata ityAhazazeti / hIti yasmAt / viSayIkRtaM vijJAtamiti cAtIte niSThAM prayuJjAnaH prAgbhAvi vyAptigrahaNaM darzayati / kathaM punaH zazaviSANAdi dRSTAnto yena sA khyApyata ityAha-zazeti / hiryasmAt / dRzyAnupalambha eva tanmAtraM tannimittaM yasya sa tathA / anena vyAptisAdhakapramANAdhikaraNatvAttasya dRssttaantruuptaamaah| kiM tatpramANaM yena tatra pravRttena dRzyAnupalambhAbhAvavyavahArayogyatvayorvyAptiH sAdhyata iti cet| ucyate / vAdanyAyoktena nyAyena buddhivyapadezAbhAvAderasadvyavahArAnimittatvena nimittAntarAbhAve dRzyAnupaLambha evAnyanirapekSo nimittam / yacca yanmAtranimittaM tattasmin sati bhavati / yathA bIjAdisAmagrImAtranimitto'GakuraH sati tasmin bhavati / dRzyAnupalambhamAtranimittazcAsadvyavahAra ityanumAnaM tatra pravRttaM sAdhyasAdhanayorvyAptimavasyatIti / .. anena vAkyena yadupalabdhilakSaNaprAptamityAdinA'bhidhIyamAnA prkaashymaanaa| tata eva prAkpravRttAdanantaroktAdanumAnAtmanaH pramANAd vyAptirjAtavyA / etaduktaM bhavati tatpramANasiddhava vyAptiranena vAkyena smaryata iti // .. svabhAvetyAdinA svabhAvahetoH sAdharmyavatprayogaM vivaritumupakramate / srvshbdsyaa'shesstaa'rthH| tayaiva pratipAditayA sAdhanasya sAdhyAyattatAkhyo yo niyamaH sa pratipAdito ' prtyksse| eko* C. D. E. N. 2 zuddhasvabhAvasya prayogaH C. / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 10.] svabhAvahetoH prayogAH / 157 sattvamanadya tat sarvamanityamityanityatvaM vidhIyate / sarvagrahaNaM ca niyamArtham / sarvamanityam / na kiJcinnAnityam / yat sat tadanityameva / anityatvAdanyatra nityatve sattvaM nAstItyevaM sattvamanityatve sAdhye niyataM khyApitaM bhvti| tathA ca sati vyAptipradarzanavAkyamidam / yathA ghaTAdiriti 'vyAptisAdhakasya pramANasya viSayakathanametat / zuddhasyeti nivizeSaNasya svabhAvasya pryogH| savizeSaNaM darzayitumAhayadutpattimat tadanityamiti svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya prayogaH // 10 // ___ yadutpattimaditi / utpatiH svarUpalAbho yasyAsti tad utpattimat / utpattimattvamanUdya tadanityamityanityatvavidhiH / tathA ca satyutpattimattvamanityatve niyatamAkhyAtam / svabhAvaM bhUtaH tadAtmako dharmaH / tasya bheden| bhevaM hetUkRtya prayogaH / 'anutpanebhyo hi vyAvRttimAzrityotpanno bhAva ityucyate / saiva vyAvRttiryadA vyAvRttyantaranirapekSA vaktumiSyate tadA vyatirekiNIva nirdizyate-bhAvasya utpattiriti / tayA ca vyatiriktayevotpattyA viziSTaM vastu utpattimaduktam / tena svabhAvabhUtena dharmeNa kalpitabhedena bhavatIti niyamakhyApanArtha sarvagrahaNaM bhavati / anyathA niHzeSatvAnupapatteriti / sarvamityAdyasyaiva spaSTIkaraNam / tathA ca sati niyatatvaniyamaviSayatvakhyApanaprakAre sati / idaM vAkyaM yatsattadanityamityAtmakam / vyAptisAdhakasya pramANasyeti yasya kramAkramA'yogo na tasya kvacitsAmarthya yathA''kAzakuzezayasya / asti cAkSaNike sa iti vyApakAnupalambhasambhavasyAnumAnasyeti drssttvym| etacca bahuvAcyamanyatra vipaJcitaM nehaaprkRttvaatprtnyte| kathaM punarutpattirbhAvasya vizeSaNamityAha-svabhAvamiti / svabhAvaM bhUtaH prApta iti kartari niSThA, "dvitIyA"[pANini 2.1.24 iti yogavibhAgA[59b]tsamAsaH / asyaiva spaSTIkaraNaM tadAtmaka iti / yadi svabhAvaH kathaM vizeSaNam, bhedena tasya darzanAd ityAha ' vyAptisAdhanasya A. B. C. D. P. H. E. N. nityakramayogapadyAbhyAm arthakriyAvirodhAditi viparyayabAdhakaM pramANam-Ti. 2 prayogasya vizeSaNaM darza0 B. / yadutpattiH C. yadutpattimaditi utpattimattvamanU0 A. 4 lAbhaH sa yasyAsti-B. ___ vidheH A. P. H.. 6 agre svayaM durvekeNa 'svabhAvabhUtaH svabhAvAtmakaH' ityAdinA 'svabhAvabhUtaH' ityeva dharmottarasaMmataH pATha iti gRhItastathApi atra tenaiva 'svabhAvaM bhUtaH' ityevaMrUpeNa gRhIto'sti iti vyAkhyAnurodhAd bhaati-sN0| svabhAvabhUtaH-A. B. C. D. P. H. E.N. ... 7 svabhAvAtmako A.B.C. D. P. H. E. N. 'nanu svabhAvabhUtasya kathaM bhada ityAha-Ti0 'bhAva ucyate A. B. D. P. H. E. N. 10 viziSTaM ca vastu-C. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 [ 3.11 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / viziSTaH svabhAvaH prayukto draSTavyaH // yat kRtakaM tadanityamityupAdhibhedena // 11 // yat kRtakamiti kRtakatvamanadya anityatvaM vidhIyata iti anityatve niyataM kRtakatvamuktam / ato vyAptiranityatvena kRtakatvasya dshitaa| upAdhibhedena svabhAvasya prayoga iti sNbndhH| upAdhivizeSaNam / tasya bhedena bhinnenopAdhinA viziSTaH svabhAvaH prayukta ityrthH| 2iha kadAcicchuddha evArtha ucyate, kadAcidavyatiriktena vizeSaNena viziSTaH kadAcidvayatiriktena / devadatta iti zuddhaH, lambakarNa ityabhinnakarNadvayaviziSTaH, citraguriti vytiriktcitrgviivishissttH| tadvat sattvaM zuddhama, utpattimattvamavyatiriktavizeSaNam, kRtakatvaM / vyatiriktavizeSaNam // tasyeti / bhedena vizeSyAvyatiriktatayA vizeSakatvalakSaNena vikalpasandarzitena / ' svabhAvabhataH / svabhAvAtmako dharma iti ca paramArthAbhiprAyeNoktam / bhedenetIyaM tRtIyA hetAviti darzayannAhabhedamiti / vyavahArasiddhaM bhedamutpattuH sakAzAdanyatvaM hetakRtya nibandhanIkRtya prayogaH savizeSaNasya svabhAvahetoriti prakaraNAt / kalpanayA'pi kathaM bhedo yenotpattyA viziSTamutpattimaducyata ityAha-anutpannebhya iti / hiryasmAt / anutpannebhya AkAzAdibhyo vyAvRtti vya yadi vyAvRttyAzrayeNotpanno bhAva ucyate tahi kathamutpattirasyeti prayoga ityAha-saiveti / .. vyAvRttyantaraM mahattvAdi tannirapekSA vaktumiSyate yadA tdaa| tena paramArthataH svabhAvabhUtenotpattyAkhyena dharmeNa kalpitaH samAropito bhedo'rthAntaratvaM yasya ye (d)na avyatiriktena vizeSaNena viziSTasya svabhAvahetoH prayoga ityarthaH / pUrvamavyatiriktavizeSaNaviziSTasya svabhAvasya pryogH| adhunA tu bhinnavizeSaNaviziSTasyeti bhedastadAha-bhinneneti / yadvA bhinnena pUrvasmAdanyAdRzena saGketavazAdantarbhAvitena, na tu vidyamAnasvavAcakena / ata evAyamanyato bhidyate prayogaH / iheti parapratipAdanArthe shbdpryoge| zaddho nivizeSaNaH / atha kimeko'rthaH zuddhaH kadAcidavyatiriktopAdhinA viziSTaH; kadAcid vyatiriktavizeSaNaviziSTo dRSTaH ziSTaH prayujyamAno yenaivamucyamAnaM parabhAgaM puSNAtItyAha-devadatta iti / vakSyamANatadvatazabdAt yadavatazabdo'tra draSTavyaH / citrAcAsau gauzceti "gorataddhitalaki" pANini 5.4.92] iti Taca, TitvAGaDIpa tayA viziSTaH / yathAkramameva dRSTAntadAAntikayojanA kAryA / citraguzabdena kRtakazabdasya sAmyaM nAstIti manvAnaH para Aha-nanu ceti / kAraNAnAM vyApAro niyataprAgbhAvastadatirekiNo vyApArasyAbhAvAt / nanu ca kRtakazabde na vizeSaNavAcizabdo'stIti yaduktaM tattadavadasthamevetyAha-padyapIti / antarbhAvitaM prakAzitam / kathaM '. ' aniyatatve-A. 2 parArthAnumAne-Ti. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 13. ] svAbhAvahetoH prayogAH / 159 nanu ca citraguzabde vyatiriktasya vizeSaNasya vAcakazcitrazabdo gozabdazcAsti / kRtakazabde tu nivizeSaNavAcina: zabdasya prayogostItyAzaDakyAha apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka iti // 12 // apekSiteti / pareSAM kAraNAnAM vyApAraH svabhAvasya niSpattau-niSpattyarthamapekSitaH paravyApAro yena sa tthoktH| hIti yasmAdarthe / yasmAdapekSitaparavyApAraH kRtaka ucyate tasmAd vyatiriktena vizeSaNena viziSTaH svabhAva ucyte| yadyapi vyatiriktaM vizeSaNaparva na' prayuktaM tathApi kRtakazabdenaiva vyatiriktaM 'vizeSaNapadamantarbhAvitam / ata eva saMjJAprakAro'yaM kRtakazabdo yasmAt saMjJAyAmayaM kanpratyayo vihitH| yatra ca vizeSaNamantarbhAvyate tatra vizeSaNapadaM na prayujyate / kvacittu pratIyamAnaM vizeSaNaM yathA kRta ityukte hetubhirityetat pratIyate / tatra ca hetuzabdaH prayujyate, kadAcinna vA prayujyate // evaM pratyayabhedabheditvAdayo'pi draSTavyAH // 13 // prayujyamAnasva zabdazca yathA pratyayabhedabhedizabde pratyayabhedazabdaH / yathA ca kRtakazabdo bhinnavizeSaNasvabhAvAbhidhAyI evaM pratyayabhedabheditvamAdiryeSAM prayatnAnantarIyakatvAdInAM te'pi svabhAvahetoH prayogA bhinnavizeSaNasvabhAvAbhidhAyino drssttvyaaH| . pratyayAnAM kAraNAnAM bhedo vizeSastena pratyayabhedena bhettuM zIlaM yasya sa pratyayabhedabhedI zabdastasya bhAvaH pratyayabhedabheditvam / tataH pratyayabhedabheditvAcchabdasya kRtakatvaM sAdhyate / prayatnAnantarIyakatvAdanityatvam / tatra pratyayabhedazabdo vyatiriktavizeSaNAbhidhAyI pratyayabheva vizabde pryuktH| prayatnAnantarIyakazabde ca prayatnazabdaH / * 'punaH kRtakazabdenAntarbhAvitamityAha yasmAditi / saMjJAyAM nAmni kanpratyayo vihitasta smAdantarbhAvitamiti / ata eva saMjJAyAM kano vidhAnAdevAyaM kRtakazabdaH saMjJAprakAraH saMjJAvizeSaH saMjJAzabda iti yAvAt / antarbhAve'pi kathaM vizeSaNapadAprayoga ityAha-yatreti / co yasmAdarthe / athAvasitasyApyasti prayogo yathA kRtaka ityukte hetuneti pratItAvapi hetuzabdaprayoga ityAha-kvaciditi / tuH pUrvasmAd vaidhayaM (h) / pratIyamAnaM svata utpAdAyogAt sAmarthyAdavasIyamAnam / na ca prayu0 B. vizeSaNamanta. A. P. H. N. 4 tatra hetu B. 6 svazabdo vizeSaNazabda:-Ti. 8 pratyayabheda: A. B. P. H. E. N. ..tvaM sAdhyate / A. P.H. E. N. . kvacit pra0 A. B..P. H. E. N. 5 0dayo dra0 B. P. H. E. N. pratyayabhedazabde B. 1 yathA kRta0 C. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNazca / tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.14. __ tadevaM trividhaH svabhAvahetuprayogo' varzitaH zuddho'vyatiriktavizeSaNo vyatirikta 'evamartha caitadAkhyAtam-vAcakabhedAnmA bhUt kasyacitsvabhAvahetAvapi prayukte vyAmoha iti // 'sannutpattimAn kRtako vA zabda iti pakSadharmopadarzanam // 14 // atha kimete svabhAvahetavaH siddhasambandhe svabhAve sAdhye prayoktavyA AhosvidasiddhasaMbandha ityAzaDakya siddhasaMbandhe prayoktavyA iti darzayitumAha sarve ete sAdhanadharmA yathAsvaM pramANaiH siddhasAdhanadharmamAtrAnubandha eva sAdhyadharme'vagantavyAH // 15 // sarva eta iti / gamakatvAt sAdhanAni, parAzritatvAcca dharmAH, sAdhanadharmA eva ayamasyAzayaH-na kRtakazabdena pratipAditasyArthasya anyathAnupapattyA hetuvyApAro'tra pratIyate yenAtrApi vizeSaNa[60a] padasya prayogo vakturicchAtaH syAd vA na vA kintu svotpattAvapekSitaparavyApArasyaivArthasyedaM nAmeti kuto'nayoH sAmyamiti / evaM tAvatkazcid vizeSaNabhUto'rtho'rthAtpratIyamAnaH svazabdenocyate na vA vakturicchAvazAditi pratipAdya kazcitpunarvizeSaNabhUto'rthaH pratIyamAno'pyavazyaM svazabdenopAdeya iti drshyitumaah-pryujymaaneti| prayujyamAna upAdIyamAnaH / svazabdaH svavAcako yasya vizeSaNarUpasyArthasya sa tthoktH| ko'sAvIdRza ityAha-yatheti / pratyayabhedaH pratyayabhedalakSaNo'rtho vizeSaNAtmA'vazyaM svavAcakena pratyayabhedazabdenAbhidhIyata iti prakaraNAt / - bhettuM bhidAM gantuM / kasmin sAdhye sAdhanamidamityAha-zabdasyeti / etacca mImAMsakAdInAM prati draSTavyam / tdevmityaadinopsNhaarH| svabhAvahetoH sAdharmyavatprayogamAtre darzayitavye kimanekasya svabhAvahetoH prayogo darzita ityAzakya phalamasyopadarzayannAha-evamartha caitaditi / evaM vakSyamANako'rthaH prayojanaM yasyeti vigrahaH kAryaH / co'vadhAraNe hetau vA / etaditi traividhyam / evamartha caitat hetujAtamiti kvacitpAThastatra ca jAtaM vRndaM draSTavyam / tamevArthaM vAcaketyAdinA drshyti| vAcake vyAmoho bhramastasmAt / kasyacitpratipattuH svabhAvahetAvapi prayukte vyAmoho 'nAyaM svabhAvaH' iti viparyayajJAnam / .. etaduktaM bhavati-yadi trayANAmanyatama upAdIyeta tadA kadAcidanyenAnyathA prayukte svabhAvahetau zAstroktasvabhAvahetuvAcaka[bhinna]tvAt 'nAyaM svabhAvavAcakaH' iti vAcake 10hetuyogo B. . sannotpa. E. 'etadartham-B. D. . 4 asmin sUtre na kiMcitkenaciyAkhyAtam-saM0 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.15.] - svabhAvahetoH pryogaaH| sAdhanadharmamAtram / mAtrazabdenAdhikasyApekSaNIyasya niraasH| tasyAnubandho'nugamanamanvayaH / siddhaH sAdhanadharmamAtrAnubandho yasya sa tthoktH| kena siddha ityAha-yathAsvaM pramANariti / yasya sAdhyadharmasya yadAtmIyaM pramANaM tenaiva pramANena siddha ityrthH| svabhAvahetUnAM ca bahabhedatvAt saMbandhasAdhanAnyapi pramANAni bahUnIti pramANairiti bahuvacananirdezaH / gamayitavyatvAt sAdhyaH, parAdhitatvAcca dharmaH sAdhyadharmaH / . tavayaM paramArthaH-na hetuH pradIpavad yogyatayA gamako'pi tu nAntarIyakatayA vinishcitH| sAdhyAvinAbhAvitvanizcayanameva hi hetoH sAdhyapratipAdanavyApAro nAnyaH kazcit / vyAmuhya 'nAyaM svabhAvaH' iti sAdhane'pi vyAmuhyeta / sa vyAmoho mA bhUdityetadarthaM trividhaH svabhAvaheturuktaH / . atheti sambodhane / siddho nizcita: sambandhastAdAtmyalakSaNo yasya tasmin / yasya sAdhyadharmasya yavAtmIyamiti yena pramANena yasya sAdhyasya sAdhanavyApakatvaM nizcIyate / tadeva tasyetyabhiprAyeNoktam / vyaktibhedavivakSayA bahUnItyuktam / sAdhyasAdhanayoH sambandho vAstavo'stu / kiM tannizcayenetyAha-tadayamiti / yata evaM tattasmAdayamabhidhAsyamAnastAtparyArthaH sarva ityaadervaakysy| pradIpo vaidharmyadRSTAntaH / yogyatayA tathAzakyatayA / .. nanu parokSArthapratipAdanavyApArasamAvezAda heturgamakastatki sAdhyanAntarIyakatvanizcayenetyAha-sAdhyeti / . hiryasmAdarthe / sAdhyAvinAbhAvitvanizcayanamatrApIdametatsvabhAvamiti nizcayaH / tadeva hetoH pratipAdanavyApAraH parokSArthapratipAdanalakSaNo vyApAraH parokSArthapratipAdakatvamityarthaH / yadyevamanizcitasambandhe'pi sAdhyadharme sAdhanadharmastannAntarIyakatayA nizcetaM * zakya iti kiM siddhasambandhena sAdhyenAnusatenetyAha-prathamamiti / prathamaM hetuprayogAtprAka, bAdhakena sAdhyaviparyayo heto[60b]4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................ ...161asAdhyasAdhanabhAva iti cet / yaddarzanadvArAyAtAvetau kRtakatvAnityatvavikalpI vyAvRttiniSThI paramArthatastasya tAdAtmyAdityuktaprAyamityadoSaH / tAdAtmyAvasAyaH kuta iti ced viparyaye vAdhakapramANavazAt / tata eva tarhi sAdhyaM siddhamiti kiM sAdhyata iti cet / na / tato dharmyanavacchedena plavamAnAkArAyAH pratIterapravRttyaGgasyodayAt / yatpunariyaM dharmakAlavize . pramANairyasya sAdhanadharmasya yadAtmIyaM C.D. pramANairyasya yadAtmIyaM-B . atha nAntarIyatvAnizcaye'pi liGgasya parokSArthapratipAdakatvaM syAdityAha-Ti. 3 0meva hetoH B 4 naitatpatraM pratibimbitam-saM0 21 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.16. prathamaM bAdhakena pramANena sAdhyapratibandho nizcetavyo hetoH| punaranumAnakAle' sAdhanaM sAdhya nAntarIyakaM sAmAnyena smartavyam / kRtakatvaM nAmAnitya svabhAvamiti sAmAnyena smRtamartha' punavizeSe yojayati-idamapi kRtakatvaM zabde vartamAnamanitya svabhAvameveti / / ___ tatra sAmAnyasmaraNaM liGgajJAnam / viziSTasya tu zabdagatakRtakatvasyA'nitya- . tvasvabhAvasya smaraNamanumAnajJAnam / tathA ca satyavinAbhAvitvajJAnameva parokSArthapratipAdakatvaM naam| tena nizcitatanmAtrAnubandhe sAdhyadharme svabhAvahetavaH prayoktavyA nAnyatretyuktam // yadyevaM sambandho nizcetavyaH sAdhyasya sAdhanena sh| sAdhanadharmamAtrAnubandhastu sAdhyasya kasmAnizcito mRgyata ityAha 1 tasyaiva tatsvabhAvatvAt // 16 // tasyaiveti siddhsaadhndhrmmaatraanubndhsy| tatsvabhAvatvAditi sAdhanadharmasvabhAvatvAt / yo hi sAdhyadharmaH sAdhanadharmamAtrAnubandhavAn sa eva tasya sAdhanadharmasya svabhAvo nAnyaH / / bhavatu IdRza eva svabhAvaH / svabhAva eva tu sAdhye kasmAddhetuprayogaH ? . svabhAvasya ca 1 hetutvAt // 17 // svabhAvasya ca " hetutvAt / svabhAva eva12 iha hetuH prkaantH| tasmAt sa eva sAdhyaH kartavyaH yaH sAdhanasya svabhAvaH syAt / sAdhanadharmamAtrAnubandhavAMzca / svabhAvo naanyH|| yadi sAdhyadharmaH sAdhanasya svabhAvaH 14syAt pratijJArthaMkadezastahi hetuH syAdityAha vastutastayostAdAtmyam / 5 // 18 // vastuta iti / vastutaH paramArthataH sAdhyasAdhanayostAdAtmyam / samAropitastu saadhysaadhnbhed:16| sAdhyasAdhanabhAvo hi nizcayArUDhe ruupe| nizcayArUDhaM ca rUpaM samAropitena SAnavacchedena tadAtmatApratItiH pravRttyaGgamiyamasmAdeva liGgAditi kimavadyam / evaM sattvahetAvapi draSTavyam / etaccoktamapi svArthAnumAne'dhikAmidhAnArthaM punaruktamiheti draSTavyam / / prAganumAnAt-Ti. 2 0kAlena sAdhanaM-A.B.P.H.E. 3 sAdhyAnantarIyakaM A.B.P.H.E. 4 0tyatvasva0A.B.P.H:E.N. 5 smRtamaya-B 6 0tyatvasva.C 7 liGganizcAyakaM jJAnam-Ti0 8 kRtksyaa0| 9 mAnaM jJAnaM-C 10 tasyaiva-iti nAsti-P. H 11 0sya hetu0 C 12 svabhAva eva hetu-B. svabhAva iha A.P.H.N. 13 0ndhazca sva. A.P.E.H.N. 14 svabhAvaH prati. A.B.D.P.E.H.N tmyAt B.D.P.H.E.N 16 sAdhanayorbhedaH A.P.H.E.N Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 20 ] taadaatmyvicaarH| bhedenetaretaravyAvRttikRtena bhinnamiti anyat sAdhanam , anyat sAdhyam / dUrAddhi zAkhAdimAnoM vRkSa iti nizcIyate na ziMzapeti / atha ca sa eva vRkSaH saiva shishpaa| tasmAdabhinnamapi vastu nizcayo bhinnamAdarzayati vyAvRttibhedena / tasmAnizcayArUDharUpApekSayA anyat sAdhanam , anyat sAdhyam / ato na pratijJArthaMkadezo hetuH| vAstavaM ca tAdAtmyamiti // kasmAt punaH sAdhanadharmamAtrAnubandhyeva' sAdhyaH svabhAvo nAnya ityAha taniSpattAvaniSpannasya tatsvabhAvatvAbhAvAt 2 // 16 // tnisspttaaviti| yo hi yannAnubadhnAti sa3 tnisspttaavnisspnnH| tasya tanniSpattAvaniSpannasya sAdhanasvabhAvatvamayuktam / yato niSpattyaniSpattI bhaavaabhaavruupe| bhAvAbhAvI ca parasparaparihAreNa sthitau / yadi ca pUrvaniSpannasya, aniSpannasya caikyaM bhavedekasyaivArthasya bhAvAbhAvau syAtAM yugpt| na ca viruddhayorbhAvAbhAvayoraikyaM yujyate, viruddhadharmasaMsargAtmakatvAdekatvAbhAvasya / / . kiJca pazcAdutpadyamAnaM puurvnisspnnaabhinnhetukm| hetubhedapUrvakazca kAryabhedaH / tato niSpranAniSpannayoviruddhadharmasaMsargAtmako bhedo bhedahetuzca kAraNabheda iti kuta ekatvam ? tasmAt sAdhanadharmamAtrAnubandhyeva sAdhyaH svabhAvo nAnyaH // mA bhUta pazcAnniSpannaH pUrvajasya svbhaavH| sAdhyastu kasmAnna bhavatItyAha vyabhicArasaMbhavAca // 20 // 5 vyabhicAretyAdi / pUrvajena pazcAgniSpannasya vyabhicAraH parityAgo yastasya saMbhavAcca nanu kimasya sambhavo'sti yadutakAtmana evaikA vyAvRttinizcIyate netaretyAha-dUrAditi / hiryasmAt / atha ceti nipAtasamudAyaH pratipipAdayiSitaparamArthadyotakaH / vRkSaH ziMzapeti copalakSaNametat / - tasmAdityAdinopasaMhAraH / vAstavaM vastusvarUpAdAgatamasamAropitamityarthaH / tuzabdArthazcakAraH // yaH sAdhyadharmo yaM sAdhanadharma nAnubadhnAti, nAnugacchati, tasmin sati niyamena nopatiSThata iti yAvat / kasmAt tatsvabhAvatvamayuktamityAha-yata iti / bhavatAM bhAvAbhAvarUpe tathA'pi kiM tyosttsvbhaavtvmityaah-bhaaveti| co yasmAdarthe / yadiccha (yadi ce)ti cazabdo vaktavyAntarasamuccaye / / ' bandhe ca sAdhya :-B . 2 tatsvabhAvAt C 3 sa taniSpattAvaniSpannasya sAdhana A 4 ayameva bhedo bhAvAnAM viruddhadharmAdhyAsaH, kAraNabhedazca-Ti0 5 'vyabhicAretyAdi'-nAsti, -A. B. D. P. H. E. N. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.21. na pUrvaniSpannasya pazcAniSpannaH saadhyH| tasmAt sAdhanadharmamAtrAnubandhyava' svbhaavH| sa eva ca saadhyH| tathA ca siddhasAdhanadharmamAtrAnubandha eva svabhAve svabhAvahetavaH prayoktavyA iti sthitam // kAryahetoH2 prayogaH-yatra dhUmastatrAgniH / yathA mahAnasAdau / asti ceha dhUma iti // 21 // kAryahetoH pryogH| sAdharmyavAniti prakaraNAdapekSaNIyam / yatra dhUma iti dhUmamanUdya tatrAgnirityagne vidhiH| tathA ca niyamArthaH puurvvdvgntvyH| tadanena kAryakAraNabhAvanimittA vyaaptirdshitaa| vyAptisAdhanapramANaviSayaM darzayitumAha-yathA mahAnasAdAviti / mahAnasAdau hi . pratyakSAnupalambhAbhyAM kAryakAraNabhAvAtmAvinAbhAvo nishcitH|| asti ceheti sAdhyamiNi pakSadharmopasaMhAraH // ihApi siddha eva kAryakAraNabhAve kAraNe sAdhye 'kAryaheturvaktavyaH // 22 // ihaapiiti| na kevalaM svabhAvahetAvihApi kAryahetau / siddha eveti nizcite kAryakAraNatve / kAryakAraNabhAva nizcayo jhavazyaM kartavyaH / yato na yogyatayA heturgamako'pi tu nAntarIyakatvAdityuktam // evaM viruddhadharmasaMsargAtmakabhedaM pratipAdya tasya hetuM kAraNabhedaM pratipAdayitumAhakiJceti nipAtasamudAyo vktvyaantrsmuccye| pUrvaniSpannavastuhetukatve tadaivotpattiprasaGgena pazcAdutpAdAyogAditi bhAvo bhinnahetukamiti bruvtH| bhinnahetukatve'pi kathaM bheda ityAhahetubhedeti / co hetau| tata ityaadino'psNhaarH| tasmAdityAdinA''dyasyopasaMhAraH / / pUrvasmin kAle jAtaH puurvjH| vyabhicArastadantareNA'pi kevalasya sthitiH / co'svabhAvatApekSayA'sAdhyatAM samuccinoti / tasmAdityAdinA sAdhanadharmamAtrAnubandhinastatsvabhAvatvaM sAdhanasvabhAvatvaJcopasaMharati / cazabdaH sAdhya ityasyAnantaraM tatsvabhAvatvApekSayA sAdhyatvaM samaccinoti / tathA ca tanniSpattAveva niSpannasya tAdAtmye tanmAtrAnubandhina eva ca sAdhyatve sti|| ' bandhyeva yaH svabhAvaH B.C.D.E. 2 kAryahetuprayogaH C kAryahetorapi prayogaH B. D. P. H. E. N. / tyagnividha:-B 4 vyAptiApakasya tatra bhAva evetyAdika:-Ti0 5 kArya hetu0 C. D. 6 kAryahetoH B. 7 kAryakAraNatvanizcayo A. P. H. N. kAryakAraNanizcayo C. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.23.] vaidhy'vtpryogaaH| sAdharmyavAnsvabhAvakAryAnupalambhAnAM prayogo drshitH| vaidhaya'vantaM darzayitumAha vaidharmyavataH' prayogaH yat sadupalabdhilakSaNaprAptaM tadupalabhyata eva / yathA niilaadivishessH| na caivamihopalabdhilakSaNaprAptasya sata upalabdhirghaTasyetyanupalabdhiprayogaH // 23 // . vaidharmyavata 2iti yat sadupalabdhilakSaNaprAptamiti yat sat dRzyamityastitvAnuvAdaH / tadupalabhyata ityuplmbhvidhiH| tadanena dRzyasya sattvaM darzanaviSayatvena vyAptaM kathitam , asattvanivRttizca / sattvam , anupalambhanivRttizca upalambhaH / tena sAdhyanivRttyanuvAdena saadhnnivRttivihitaa| tathA ca sAdhyanivRttiH sAdhananivRttau niyatatvAt sAdhananivRttyA vyAptA kthitaa| yadi ca dhamiNi sAdhyadharmo na bhaved 'heturapi na bhavet / hetvabhAvena sAdhyAbhAvasya vyAptatvAt / asti ca hetuH / ato vyApakasya sAdhanAbhA vasyAbhAvAd vyApyasya sAdhyAbhAvasyAbhAva iti sAdhyagatirbhavati / tato vaidharmyaprayoge sAdhanAbhAve sAdhyAbhAvo'2niyato darzanIyaH sarvatreti nyaayH|| prkrnnaatsaadhrmyvtpryogdrshnprstaavaat| tathAceti dhUmAnuvAdenAgnividhAne satItyarthaH / niyamo'vyabhicAraH, tallakSaNo'rthaH pratipAdyatayA'bhidheyaH prayojanaM vA'sya-yatra dhUma ityAdeH prayogasyeti prastAvAt, so'nugantavyaH prtyetvyH| pUrvavadanupalabdhyAdivat / etadeva vyanakti taditi / yata evaM tattasmAt / vyAptiravinAbhAvaH, sAdhyaniyatatvaM sAdhanasyeti yAvat / darzitA pradarzitA / kinimittA setyAha-kAryeti / ayamAzayaH-vyAptiH khalaH pratibandhaH sAdhyAyattatvam / taccAntarasyArthAntare pratibaddhatvaM kAryakAraNabhAvavazAditi sa eva nimittaM tasya, anarthAntarasya tu tAdA[61b]tmyam / . mahAnasaH suupkaarshaalaa| AdizabdenAyaskArakuTayAdergrahaNam / kiM tatra vyAptisAdhakaM pramANaM yadapekSayA tasya viSayatvamityAha-pratyakSeti / hirysmaadrthe| pratyakSAnupalambhAnAM pratyeka jAtyekatvavivakSayA pratyakSAnupalambhAbhyAmityuktam / paramArthatastu tribhiranupalambhAbhyAM pratyakSAbhyAmityavaseyam / kAryakAraNabhAvAdAtmA nizcayArUr3haH svabhAvo yasyeti vigrahaH kAryonyathA yuktivirodhaH, svavacanavirodhazcA'sya syAt / avinAbhAvo'vyabhicAraH sAdhyAyattatA sAdhanasyeti yAvat / pakSadharmasyopasaMhAro DhaukanaM tatra sattvapradarzanamityarthaH // 'vaidharmavataH E. 2 vaidhaya'vataH yat saditi C. tasmAt-Ti. 4 sattvam-Ti0 : 5 heturapi / hetva. B. P. H. heturapi na syAt-D. 6 upalambhaH-Ti0 7 sattvasya-Ti0 8 anupalabhyamAnaH-Ti0 9 upalambha:-Ti0 1. sattvasya-Ti0 11 sAdhyanizcayo bhavati A. B.C. D. P. H. E.N. 12 niyamaH B. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.24 svabhAvahetorvadharmyaprayogamAhaasatyanityatve nAstyeva' sattvamutpattimattvaM kRtakatvaM vA / 2 saMzca zabda utpattimAn kRtako veti svabhAvahetoH prayogaH // 24 // asatyanityatva iti / ihAnityatvasya sAdhyasyAbhAvo hetorabhAve niyata' ucyate / tena hetvabhAvena sAdhyAbhAvo vyApta uktastriSvapi svabhAvahetuSu / sannutpattimAn kRtako vA zabda iti trayANAmapi pakSadharmatvapradarzanam / iha ca sAdhanAbhAvasya vyApakasyAbhAva uktH| tato vyApyopi sAdhyAbhAvo nivartata" iti saadhygtiH|| kAryahetorvadharmyavatprayogamAha- asatyagnau na bhavatyeva dhuumH| / atra cAsti dhUma' iti kAryahetoH prayogaH // 25 // asatyagnAviti / ihApi10 vahnayabhAvo dhUmAbhAvena vyApta uktaH / 1 asti cAtra dhUma iti vyApakasya dhUmAbhAvasyAbhAva uktH| tato vyApyasya vahnayabhAvasyAbhAve sAdhyagatiH // nanu ca sAdharmyavati'2 vyatireko noktaH / vaidharmyavati caanvyH| tat kathametat trirUpaliGgAkhyAnamityAha dRSTAntadASrTAntikayorhetusadbhAvAsadbhAvadvArakaM vaidhayaM vidyate pratipAdyatayA yasya taM darzayitumAha vArtikakAraH / tathA ceti sAdhyanivRttyanuvAdena sAdhananivRttiprakAre satItyarthaH / sAdhyanivRttirabhAvaH sAdhanasya nivRttyA'bhAvena vyAptA AtmaniyatIkRtA kathitA prkaashitaa| kuta ityAhasAdhanasya nivRttAvabhAve niyatatvAdavyabhicAritvAtsAdhyanivRtteriti . prakramAt / yato yatra sAdhyAbhAvastanniyatatvamasya / imAmeva vyApti vyanakti yavIti / co hetau| dharmiNItyanena mimAtramupadarzayan sarvopasaMhAravatIM vyaaptimaah| kutaH punaH sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva ityAha-- hetvabhAveneti / asti heturdazyAnupalambhaH / anena vyApakasya sAdhanAbhAvalakSaNasyAbhAvo drshitH| ato vyApakAbhAvAtsAdhyAbhAvaH sadvyavahArayogyatvalakSaNo vyApyo nivarttate / yata evam 1 nAsti sattvam-B. D. P. H. E. N. 3 niyamaH B. 5 nityatvam-Ti0 7 nivRtta iti A. P. H. E. N. 9 atra cAstIti kArya-C. D. " atra cAsti dhUma iti C. D. 2 asaMzca B. P. H. N. 4 sattvena-Ti0 6 zabde dhamiNi-Ti. vaidharmyaprayo0 A.P.H. E.N. 10 ihApi ca C. D. - 12 sAdharmyavyatireko B. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.27.]. anvayasAmarthyAdvaidhayaMgatiH ... sAdhayeNApi hi prayoge'rthAdvadharmyagatiriti // 26 // sAdhayeNeti / sAdharmyaNApi abhidheyena yukte prayoge kriyamANe arthAt sAmarthyAta vaidharmyasya vyatirekasya gatirbhavatIti / hIti yasmAt / tasmAt trirUpaliGgAkhyAnametat / yadi nAma vyatireko'nvayavatA' noktastathApi anvayavacanasAmadeivAvasIyate // katham ? asati tasmin sAdhyena hetoranvayAbhAvAt // 27 // asati tasmin vyatireke "buddhayAdhyavasite sAdhyena hetoranvayasya 'buddhayAdhyavasita-9 syAbhAvAt / 1degsAdhye niyataM sAdhanamanvayavAkyAdavasyatA sAdhyAbhAve sAdhanaM nAzaGkanIyam / itistasmAt / sAdhyasyAsadvyavahArayogyatvasya gatiravasAyo bhvti| sarvatra hetutrayavaidharmyaprayoge // svbhaavhetumdhikRtyaah-svbhaaveti| vaidharmyapratipAdakaH pryogstthoktH| kathaM punaratra sAdhyanizcayo jAyata ityAha-iheti svabhAvahetuprayogatraye / co yasmAt sAdhanAbhAvasya sattvAdinivRtterabhAvaH sattvAdividhiruktaH / tatastasmAt / vyApyo'pi kSaNikatvAbhAvo'pi / apiH sAdhanAbhAvanivRttyapekSayA sAdhyAbhAvanivRtti samuccinoti / yata evamitistasmAt / sAdhyasya kSaNikatvasya gatinizcaya iti // - kAryahetumuddizyAha-kAryeti / na kevalaM pUrvayorityapizabdaH / dhUmAbhAvasyAbhAvo dhUmasattva pratiSedhapratiSedhasya vidhirUpatvAdevaM pUrvatrApi vijJeyam / tato vyApakasya ghUmAbhAvasyAbhAvAt vyApyasya vahabhAvasyAbhAva (ve) nyAyasiddhe sati // na kevalaM vyatirekeNAbhidheyena yukta ityapizabdaH / abhidheyena sAkSAdabhidhAvizrAmaviSayeNa / sAmarthyAdanyathA'nupapatteH / etadiha jJAtavyam-anvayavyatirekayorbhedasya vyAvRttinibandhanatvAd vastutastAdAtmyAt svabhAvahetujAnumAnabalAditarapratItirnatvanyathA'nupapattilakSaNArthApattiranenocyata iti / 1 gatiH / -C. 2 arthAditi-C. . . bhavati / hI B. C. D. 4 meva tat C. * vati nokto'nvaya A. P. E. C. 6 vyatirekabu0 A . baddhayadhyavasite A. B. P. H. E. N. baddhacAvasitasya A. P. H. E. N. baddhayavasitasya B. D. . sitatvAbhAvAt C. 10 sAdhye niyatamityAdinA'nvayabA (bo) dhasAmarthyAt vyatirekaM darzayati-di. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 28. itarathA 'sAdhyaniyatameva na pratItaM syAt / sAdhyAbhAve ca sAdhanAbhAvagatirvyatirekagatiH / ataH sAdhyaniyatasya sAdhanasyAbhidhAnasAmarthyAdanvayavAkye'vasito vyatirekaH // tathA vaidhayeNApyanvayagatiH // 28 // tatheti / yathA'nvayavAkye tathA'rthAdeva vaidhahNa prayoge'nvayasyAnabhidhIyamAnasyApi gtiH| katham ? asati tasmin sAdhyAbhAve hetvabhAvasyAsiddhaH // 26 // asati tasmin anvaye buddhigRhIte sAdhyAbhAve hetvabhAvasyAsiddharanavasAyAt / hetvabhAve sAdhyAbhAvaM niyataM vyatirekavAkyAdavasyatA hetusaMbhave sAdhyAbhAvo nAzaGkanIyaH / itarathA hetvabhAve' niyato' na syAt prtiitH| hetusattve ca sAdhyasattva gatiranvayagatiH / ataH sAdhanAbhAva niyatasya sAdhyAbhAvasyAbhidhAnasAmarthyAd vyatirekavAkye'nvayagatiH / / etadeva darzayitumAha-yadi nAmeti / vizeSAbhidhAnanimittAbhyupagame cAyaM nipaatsmdaayH| anvayavatA'nvayenAbhidheyena yukte prayogeNeti prastAvAt / anvayavacanasAmarthyAdanva[62a]yAbhidhAnabalAt // abhiprAyamajAnAnaH para Aha-kathamiti / asatItyAdi siddhaantvaadii| abhidheyatayA sthita ityaashngkaampaakrtumaah-buddhti| tAdAtmyatadutpattinibandhanena pratibandhena pratibaddhatvAtsAdhanamidaM sAdhyAbhAve na bhavatyeveti buddhacAdhyavasite viSayIkRte'sati / sAdhyena hetoranvayasya-anvIyamAnatvasya-yatra sAdhanaM tatra sarvatrAvazyaM sAdhyamityevaMrUpasya buddhacA'dhyavasitasyetyetadanvayavAkyopasthApitayA buddhacA gRhItasyAbhAvAvabhAvaprasaGgAdityarthaH / etaduktaM bhvti| yadi sAdhyAbhAve'pi sAdhanaM syAt tadA yatravAdaH sAdhyAbhAve'pi vRttamiSyate tatraiva tatsAdhanamapyasti na ca sAdhyamiti kathaM yatra yatra sAdhanadharmastatra tatra sAdhyadharma iti sarvopasaMhAreNAnvaya uktaH syAditi / tasmAd hetoranvayAbhAvAd hetoH sAdhye niyataM sAdhyAvinAbhAvisAdhanamanvayavAkvAdivA(kyAdava)syatA pratiyatA sAdhyAbhAve sAdhanaM nAzanIyaM na sandehanIyam / AzaGkAniSedhena ca viparyayo'tyantaM niSiddhaH / kathaM punastenaivaM nAzaGkanIyamityAha-itaratheti-ato'nyena prakAreNa / astu sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvAvasAyo vyatirekastu kathaM pratIyata ityAha-sAdhyati / co yasmAdarthe / yata 1 sAdhye niyata0.C gRhIte te sAdhyA-A. P. H. 3 sAdhyAbhAro (vo)'nagni:-Ti. 4 niyataH sAdhyAbhAvo na syAt-A. B. D. P. H. E. N. 5 sAdhyasattvaM gatiH-A. sAdhanAbhAve niyatasya-C, Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 3.31.] vaidhayeNAnvayagatiH / yadi nAmAkAzAdau sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvastathApi kimiti hetusaMbhave sAdhyasaMbhava ityAha na hi svabhAvapratibandhe'satyekasya nivRttAvaparasya niyamena nivRttiH // 30 // .. nahIti / 'svabhAvena pratibandho yastasminnasatyekasya sAdhyasya nivRttyA nAparasya sAdhanasya niyamena yuktA niyamavatI nivRttiH // . __ sa ca dviprakAraH sarvasya / tAdAtmyalakSaNastadutpattilakSaNazcetyuktam // 31 // evamato hetorityAdinopasaMhAraH / asati vyatireke pratibandhAnAkSepAdanvayasyaivAsattvAdasatazca sattvena tatpratipAdanAyogAtprakSAvatAmanvayavacanameva na prayuktaM syAditi samudAyArthaH / vaidhayeNAbhidheyena yukta itydhyaahaarH| prayoge sAdhanavAcakazabdasamUhe // kathamiti paraH / asatItyAdi siddhaantvaadii| buddhigRhIta iti buddhayantaragRhIta iti grAhyam / etadeva pratipAdayannAha hetvabhAva iti / itarathA hetusadbhAve sAdhyAbhAvasambhavaprakAre sati niyato na syAtpratItaH sAdhyAbhAva iti zeSaH / mA bhUnniyato'nugataH kiM nazchinnamityAha hetusattve iti / caH samuccaye / ayamAzayaH-sati sAdhane'vazyaM saadhymityevNlkssnno'nvyo'styev| kevalaM vyatireka. vAkyAnna pratIyata ityucyate puurvpkssvaadinaa| yadA ca hetvabhAve na niyataH sAdhyAbhAvaH sambhAvyata iti kuto yatra yatra sAdhanaM tatra tatra sAdhyamityevaMrUpo'nvayaH siddhayet / tatraivaM sambhAvanA viSaye hetubhAve'pi sAdhyAbhAvAditi / yata evamato'smAd hetorityAdinopasaMhAraH / atrApyayamAzayaH-yadi yatra sAdhanaM tatrAvazyaM sAdhyamiti na syAttadA tatraiva tAvadasatyapi sAdhye sAdhanaM vRttamiti kutaH sAdhyAbhAve sAdhanaM na vartata ityevaMrUpo vyatirekaH siddhayediti // atrAbhiprAyamaparijJAyamAnaH (rijAnAnaH) prAha--yadi nAmeti / nahItyAdi pratividhAnamAcAIyaM nahItyAdinA vyAcaSTe / ayaM ca maulo hizabdaH pazcAd vyAkhyAsyate / niymenaavshyNtyaa| yA cAvazyaM bhAvinI nivRttiH sA niyamena yuktA bhavatItyarthakathanametat // 1 bhAva:-utpAdaH, sattA vA-Ti0 22 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.32. * sa ca svabhAvapratibandho dviprakAraH sarvasya 'pratibaddhasya / tAdAtmyaM lakSaNaM nimittaM yasya sa tthoktH| tadutpattirlakSaNaM nimittaM yasya sa tthoktH| yo yatra pratibaddhastasya sa pratibandhaviSayo'rSaH svabhAvaH kAraNaM vA syAt / anyasmin prtibddhtvaanupptteH| tasmAd dviprakAraH sa ityuktam / sa ca sArthe'rthe liGgasya' ityatrAntare'bhihitaH // tena hi nivRttiM kathayatA pratibandho drshniiyH| tasmAta nivRttivacanamAkSiptapratibandhopadarzanameva bhavati / yacca pratibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanamityekenApi vAkyenAnvayamukhana vyatirekamukhena vA prayuktena sapakSAsapakSayorliGgasya sadasattvakhyApanaM kRtaM bhavatIti nAvazyaM vAkyadvayaprayogaH // 32 // 4hiryasmAdarthe / yasmAt svabhAvapratibandhe nivartyanivartakabhAvastena' sAdhyasya nivRttI sAdhanasya nivRtti kathayatA pratibandho nivartya nivartakayodarzanIyaH / yadi hi sAdhanaM sAdhye pratibaddhaM bhaved evaM sAdhyanivRttau taniyamena nivarte / yatazca tasya pratibandho darzanIyaH tasmAt sAdhyanivRttau yat sAdhananivRttivacanaM tenAkSiptaM pratibandhopadarzanam / yacca tadAkSipta pratibandhopadarzanaM tdevaanvyvcnm| pratibandhazcedavazyaM darzayitavyo na vktvystnvyH| yasmAd dRSTAnte pramANena pratibandho daryamAna evAnvayo nAparaH kazcit , atha svabhAvapratibandhazcedekanivRttAvaparanivRttinibandhanaM tadA kAryahetoreva vyatireko na svabhAvaheto[62b]riti11........."tasyAsau na tarhi kAryahetAvityAha-sa ceti / co ysmaadrthe| svabhAvena pratibandhaH pratibaddhatvaM sAdhyAyattatvam / kasyAsAvityAzaGkAyAmAha-pratibaddhasya sAdhanasya / sarvasyetyanena vyApti darzayati / tatra saMyogAdinimisazaGkAvyudAsAyAbhimataM dvitaM(dvaita) darzayannAha tAdAtmyamityAdi / lakSyate'neneti lakSaNam / ata evAha nimittamiti kimpunastena svabhAvena ........"mityAha-anyasminnasvabhAve'kAraNe ca / saMyogasamavAyayoH pramANabAdhitatvena nimittatvAnupapatteriti bhAvaH / yata evaM tasmAd hetoH / sa iti pratibandhaH // pUrvaka hizabdamidAnIM yathAyogaM vyAcaSTe-hiriti yasmAdarthavRtti hizabdam / asya 1 hetoH-Ti0 / 'pratibaddhasya' iti nAsti A. P. H. 2 tadanvaya--C. 3 sadasattvAkhyApanaM--C. 4 pUrvasUtroktaH-Ti0 5 tenetyupasaMharati-Ti0 6 sAdhananivRtti C. D. __7 nivRttau niyamena-B. C. D. 8 antarbhAvitam-Ti0 / tenAkSipta pratibandhopadarzanaM tadevAnvaya-B. 9 kSiptaprati A. P. H. E. N. 10 vacanarUpo yatra yatra dhumastatrAgnirityevaM na vaktavyastaoNnvayaH pratibandhazUnyaH / sAdhyahetvostAdAtmyatadutpattirUpapratibandhe sthite siddha evAnvaya iti bhAva:--Ti0 / pATho'tra ghRSTaH / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.33. ] vAkyadvayaprayogo'nAvazyakaH / 171 tasmAnivartyanivartakayoH pratibandho jnyaatvyH| tathA cAnvaya eva jJAto bhavati / itizabdo hetau| yasmAdanvaye'pi vyatirekagatiH vyatireke cAnvayagatiH, tasmAda ekenApi sapakSe cAsapakSe ca sattvAsattvayoH khyApanaM kRtam / anvayo mukhamupAyo'bhidheyatvAd yasya tad anvayamukhaM vAkyam / evaM vyatireko mukhaM uyasyeti / iti hetau / yasmAdekenApi vAkyena dvayagatistasmAdekasmin sAdhanavAkye dvayoranvayavyatirekavAkyayoravazyameva prayogo na kartavyaH / arthagatyartho hi zabdaprayogaH / arthazcedavagataH, ki zabdaprayogeNa ? 'ekamevAnvayavAkyaM vyatirekavAkyaM vA prayoktavyam // anupalabdhAvapi-yat sad upalabdhilakSaNaprAptaM tad upalabhyata evetyukte-anupalabhyamAnaM tAdRzamasaditi pratIteranvayasiddhiH // 33 // hizabdasya arthaM kRtvA zabdapadArthakasyA........... "evamukte vakSyamANe ca sarvatra draSTavyam / - amumeva yasmAdarthamapekSya teneti yojayitumiti darzayitumAha-yasmAditi / etacca nahItyAdivAkyasya prakAzyamarthaM gRhItvoktaM na tvabhidheyam, nivRttiniSedhasyaiva tatrAbhidheyatvAt / .. nanu pratibandhaH pratibaddhatvam / sa ca nivartamAnasyaiva na nivrtksy| yadi hItyAdinA . ca... ...... darzayiSyati / tatkathamiha nivartyanivarttakayorityuktam / satyam / kevalamatra pratibandhazabdena pratibaddhatvaM pratibandhaviSayatvaM ca vivakSitam / / tenAyamarthaH / pratibandhaviSaye pratibaddhatvaM darzanIyam / tathA ca na kazcid doSaH / kasmAtpunaH pratibandho darzanIya ityAzaGkayAha-yavIti / hIti yasmAt / tena vyatirekavacanenAkSiptaM prkaashitN| pratibandhastAdAtmyatadutpattinibandhanaM darzayaSyite prakAzyate'neneti tthaa| pratibandho'vazyadarzayitavyo'nyathA vyatirekasyaivAsiddheriti bhaavH| bhavatu tattathA yaditi / co'vavAraNe / tadayamarthaH-yadevAkSiptapratibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanamanvayaprakAzanam / nanpadaryatAM pratibandho ...... sa kathaM tenokto bhavatItyAha-pratibandha iti| yadyavazyaM darzayitavyo niyamena khyApanIyastahi na vaktavyaH pratipAdayitavyo'nvayaH / nana ca dRSTAntena pratibandhasAdhanakena pramANena kevalaM pratibandhaH pradarzyate, na tvanvayaH / tatkathaM vaktavyastena vAkyenetyAha-yasmAditi / tasya tAdAtmyanibandhanasya tadutpattinibandhanasya vA'nvayAtmakatvAditi bhAvaH // H. E. N. 'rtakapratiba-A. D. P. H. E. 3 mukhamasya-C. 5 ekameva tvanvaya A. P. H. E. N. 2 anvaye vya0 A. P. 4 itikaraNo hetau A. 6 pATho'tra ghRSTaH / / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.34. anupalabdhAvapi vyatirekeNoktenAnvayagatiH / yat sad upalabdhilakSaNaprAptamiti sAdhyasya-asavayavahArayogyatvasya nivRtti dRzyasatvarUpAmAha / tadupalabhyata evetyanupalambhasya nivRttimuplmbhruupaamaah| tadanena sAdhyanivRttiH sAdhananivRttyA vyAptA drshitaa| yadi ca sAdhanasaMbhavepi sAdhyanivRttirbhavet na sAdhanAbhAvena vyAptA bhvet| ato vyApti' pratipadyamAnena sAdhanasaMbhavaH sAdhyasaMbhavena vyAptaH pratipattavyaH / ata evAha-anupalabhyamAnaM tAdazamiti dRzyamasaditi pratIte: saMpratyayAda anvayasiddhiriti // dvayorapyanayoH prayogayo vazyaM pakSanirdezaH // 34 // yatazca sAdhanaM sAdhyadharmapratibaddhaM tAdAtmya-tadutpattibhyAM pratipattavyaM dvayorapi prayogayoH, tasmAt pakSo'vazyameva na nirdeshyH| yat sAdhanaM sAdhyaniyataM pratItaM tata eva sAdhyamiNi dRSTAt saadhyprtiitiH| ato na kiMcita sAdhyanirvezeneti // nivRttivacanaM caitadupalakSaNaM draSTavyam / tenAnvayavacanepi sarvaM yathAyogaM draSTavyam / yasmAdevamanuvAdavidhikramastat tasmAdanena vAkyena dazitA prkaashitaa| bhavatvabhAvayoyApyavyApakabhAvastathApyanvayaH kathaM siddhayatItyAha-yadIti / co hetau| na vyAptA bhaveta sAdhyanivRttiriti prakRtatvAt / / tasmAtpakSovazyameva na nirdezya ityanena nAvazyaM pakSanirdeza ityasyArtha: kathitaH / evaJca vyAcakSANena yatkazcitsvayathyavidvasyamAnaiH "avazyaM pakSanirdezo na; kintahi ? kadAcinnirdezaH, kadAcinna"iti vyAkhyAtaM tadapahastitaM draSTavyam / kadAcidapi tasya prayogArhatve pratijJAyAH sAdhanAGgatvaprasaGgAt / tathAtve ca vAdanyAyasya[63a] [virodhaH syAt / navasati sAdhyanirdeze kutastadavagatiryena tadanirdeza ityaashngkyaah-yditi| sAdhya. niyataM sAdhyanAntarIyakam / pratibandhasAdhakena pramANeneti buddhistham / tata eva sAdhanAt dharmiNi vivAdAspadIbhUte dRSTAt pramANenAvagatAt sAdhyasya dharmadharmasamudAyasya pratItirbhavati / etaduktaM bhavati....."pratItArthapratipAdakena krtvymiti| zaGkarAcArya ..... IzvarakAraNe.........vizeSaH pratIyetetyAdinA vAkyaprabandhena viruddhazaGkAvyavacchedArtha sAdhyavacanamiti samAdhAnAt / tathAhi tasya prabandhasyAyamartha:-asati sAdhyavacane yat kRtakaM tad sarvamanityaM 'keNa yuktena B. / sattvasvarUpAmAha-C. . sattvam-Ti0 4 upalambhena-Ti0 5 vyAptiprati A 6 'pratIteH' iti nAsti A 7 prayoge'vazyaM B. P. H. prayoge nAvazya-E. N. dRSTvA A. P. H. 9 asmin patre adhikaM ghRSTaM vrtte| ata eva samyak na paThayate-saM0 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.34. ]. pakSAnirdezaH / 173 yathA...................."kutazcid bhrAntinimittAdIdRzaM vyAptivacanaM saMbhAvyate / atha tathAvidhAbhiprAyoM vaktA kRtakatvaM prayuJjAnaH tasya nityatvena vyApti brUyAt / tadayuktam / yatastayoApti bruvANo....... kathayat..... 'cet sAdhana...... ... sAdhanavikala: sAdhyavikalo vA mA bhUd dRSTAnta iti yat kRtakaM tadanityamiti prayogopi viruddhavAdyeva draSTavyaH |........."tdetdbhautaakhyaanN] kimatra brUmaH / tathA hi kaH khalu prekSAvAn sAdhanavikalaM vihAyasaM sAdhyavikalaM ca kumbhamAlocayitumIzAno'bhipretanityatvaviruddhanAnityatvena sAdhye (dhya) vikalatayA kumbhasannibha eva ghaTe vyApti darzayet / bhrAntyA cet / sAdhanavaikalyamAkAzasya..... ............... .....' 'vA'bhipretena nityatvena kRtakatvasya vyApni na pradarzayet / tatra sAdhanavaikalyam, kumbhe ca sAdhyavaikalya' ...... ."kumbhatulyepi ghaTe vyAmuhyati, bhrAnteniyatanimittatvAditi cet / evaM tarhi pakSavacane pi kathaM . . . . . . . . saMbhAvyatvAt / * * * * * * * * * 'samAnopi visaMvAdanAbhiprAyo n......| na cApyutpattI na cAnyadAsyAnyAdRzaM vacanamidAnIM tu dUtAdibhedabhinnamityAdinA prakAreNa vacanavizeSeNa jJAnena kaarybhuutenaavipriito'bhipraayo'vdhaaryte| tena........... ....'tadanityamityabhidhAtari * vishessH| vacanasAMkannivaM tatra nizcaya iti cet / etat pakSavacanepi samAnam / evaM nizcetuM zakyeti tasya tatra tathAtvAvagamo bhaviSyatIti cet sarvaM samAnamanyatrA'vizeSAt / kiJca sa evaM vAdI tapasvI . . . . . . . [63b] svayameva tAvad dussyti| na hi kazcitsAdhanavAdI prtijnyaahetuudaahrnnaanyevaabhidhaayoprmte| kintarhi ? nigamanamapyupAdatte-tasmAdanityaH zabda iti| evamukte ca kuto nityatvazaGkA, yataH kRtakatvasya viruddhatA bhavet ? tatazca nigamanenaiva viruddhazaGkAvyavacchedasya kRtatvAtpakSavacanamapArthakam / yadAhAkSapAda':-'sAdhye viparItazaGkAvyavacchedArtha nigmnmiti"| tathA hetuvcnsyaapynutthaanmaayaatm| nigamane'nAzvAsa iti ced / hanta prtijnyaavcne'pynaashvaasstulyH| yattatra samAdhAnaM tannigamane'pi bhaviSyati / tasmAt tanmate'pi nigamanAdevAbhipretasAdhyapratItena viruddhAzaGkAnirAsArthaM pakSavacanaM krnniiym| tadayaM yathA nAma kazcit svAGagulijvAlayA paraM didhakSuH sa paraM dahedvA na vA, svAGagulidAhameva tAvadanubhavatIti * 'vRttAnto jAtaH / ' yadyevaM nigamanamapyapArthakamApadyata iti ceta / ayamaparo'stu doSaH / kathaM nAma tAthAgatA jayanti ? kevalaM sati nigamane viruddhazaGkAvyavacchedArthaM pakSavacanaM na kAryam / nigamanenaiva tadAzaGkAvyavacchedasya kRtatvAdityucyata iti / trilocanaH punAyabhASyaTIkAyAmidamavAdIt-'sAdhyavacanamasAdhanAGgavacanaM na bhavati, yato vivAdeSu parapratipattimadhikRtya na prayoganiyamaH shkyH| paTumandAdibhAvena parapratipattInAmanavasthAnAt / tathA hi hetuvacanAdeva kazcitpratyeti / kazcitpunarantareNApi hetuvacanaM vaktRsvarUpaparizIlanAtprAgeva zabdaniSpatteroSThAdisthAnavyApAropalabdharvakturabhipretamanveti / tasmAdanapekSitaparapratipattirevAyaM jJAtA jJAnasthamarthaM pratipAdayantaM tasya svapratipattyA rUDhasyArthasya ' atra akSapAdavacanatvena yaduddhataM tannAsti nyAyasUtre kintu vArtike-'sAdhyaviparIta. prasaGgapratiSedhArtha yat punarabhidhAnaM tat nigamanam" iti vartate- 1.1.39 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 35. 'enamevArthamanupalabdhiprayoge darzayati yasmAt sAdharmyavasprayoge'pi yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate so'sadvyavahAraviSayaH / nopalabhyate cAtropalabdhilakSaNaprApto ghaTa ityukte sAmarthyAdeva neha ghaTa iti bhavati // 35 // sAdharmyavati prayogepi sAmarthyAdeva neha pradeze ghaTa iti bhavati / ki punastat sAmarthyamityAha-yadupalabdhilakSaNaprAptaM snnoplbhyte-itynuplmbhaanuvaadH| so'sdvyvhaarvissyH-itysdvyvhaaryogytvvidhiH| tathA ca sati dRzyAnu vAcakaM zabda prayoktumarhati / svapratipattizca liGgajA jJApanIyadharmaviziSTaM dharNimabhinivizate / . tasmAtparasya vivAdayitrA jJAnasthamarthaM paro boddhavya iti sa eva paraM pratyupAya iti / " tadetatkArpaTikakarNATaraTitamazraddheyaM dhImatAm / tathA hi-satyam, svapratipattyA''rUMDha evArthaH parasmai prtipaadyte| kevalamidamAlocyatAm-kiM pakSadharmavacanAd vyAptivacanasahitAtso'rthaH pratipAdito bhavati naveti / pratipAdane ki pratItapratyAyakena tadvacanena kAryam ? tAvato vacanAttatpratipattimapanuvAneva (nena) tu nApalutaM nAma kiJcid / avazyaM caitadanyathA svArthAnumAnakAle pratijJAvacanamantareNa kathaM pratipattiH syAt ? svapratipattikAle ca yAvato' rthAtsAdhyapratItirAsIt parArthAnumAnakAle'pi tAvata eva vacanamupAdeyam / tatra ca na prajJApanIyadharmaviziSTadharmadarzanapUrvakAdisAdhanAdidarzanAt sAdhyapratItirAsIt / kintahi ? pakSadharmadarzanAt tadavinAbhAvasmaraNasahitAditi tAvata eva vacanaM nyAyyam / . athoktaM paTumandAdibhAvena parapratItInAmanavasthAnAnna zakyate prayoganiyamaH kartumiti / satyamuktam[64a] kevalaM svavadhAya kRtyotthApanaprAyaM tat / yataH paTumandAdibhedena pratipattaNAmanekaprakAratvAtsyAdapi kazcid yaH paJcAvayave'pi vAkye prayukte pUrva saMzayajijJAsAdivacanamantareNa na buddhyate bodhayitavyamiti tadvacanasyApyavazyaprayojyatvAdavayavatvAdavagata(dapagataM) paJcAvayavatvaM sAdhanavAkyasya / abhyupagame ca gaur3akAzmIrapuruSavidhAyo (viSayo)pAkhyAnaM kutUhalAspadamavatara t| pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyevAvayavA iti zAstrasthiterapasiddhAnto'pi dIptAjJaH pArthiva iva nigRhNAti / atha kimasya sambhavo'sti yo nirdiSTe hi sAdhye sAdhane vA'bhihite nidarzite codAharaNe kRte'pyapanaye nigamite ca sarvAvayavavyApAre sAdhyaM na budhyata iti ? nanu asyApi pratipattaH kimasti sambhavo yatra dharmiNi sAdhanaM codhitaH, tasya sAdhyAvinAbhAvitAM smarito'pi yastatra sAdhyaM nAvabudhyata iti ? sambhavati buddhimAndyAditi cet / sarva samAnamidamanyatrAbhinivezAdityalaM vistareNa / 'evame0 A. B. P. H. E etame0 N. 3 neha ghaTa0 A. B. P. H. N. 2 viSayaH siddhaH C. 4 prApta miti| anu0 A. P. H. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.36.]. pkssaanirdeshH| 175 palambho'savyavahArayogyatvena vyApto drshitH| nopalabhyate ca' ityAvinA sAdhyamiNi sattvaM liGgasya dazitam / yadi ca sAdhyadharmastatra sAdhyamiNi na bhavet sAdhamadharmo'pina bhavet / sAdhyaniyatatvAt tasya sAdhanadharmasyeti sAmarthyama // tathA vaidhaya'vatprayoge'pi yaH sadayavahAraviSaya upalabdhilakSaNaprAptaH, sa upalabhyata eva / na tathA'tra tAdRzo ghaTa upalabhyata ityukte sAmarthyAdeva neha sadvayavahAraviSaya iti bhavati // 36 // yathA sAdharmyavatprayoge tathA vaidharmyavatprayoge'pi sAmarthyAdeva neha sadvyavahAra viSayo'sti ghaTa iti bhavati / sAmarthya darzayitumAha-yaH sadvyavahAraviyaya iti vidymaanH| upalabdhilakSaNaprApta iti dRzyaH ityeSA saadhynivRttiH| 4sa upalabhyata eveti sAdhananivRttiriti / anena ca sAdhyanivRttiH sAdhananivRttyA vyAptA drshitaa| na tatheti yathA'nyo dRzya upalabhyate na tathAtra pradeze tAdaza iti dRzyo ghaTa upalabhyata iti / anena sAdhyanivRttApikA nivRttirasatI sAdhyamiNi dshitaa| yadi ca sAdhyadharmaH sAdhyamiNi na smAta sAdhanadharmo'pi na bhaveta / tadapi(yadapi) nyAyabhASyaTIkA-vAtikayovizvarUpodyotakarAvAhatuH "purA viSayanirUpaNapUrvakameva hi karaNavyAparaNaM dRSTam / karaNaM ca sAdhana (naM) vyApArayitavyam ato viSayanirUpaNaM sAdhyavacanena kriyate, anyathA karaNapravartanasyAzakyatvAditi / "8 tadapi na caturasram / yato yadi hetuM prayuJjAnena viSayaH sisAdhayiSito'rtho nirUpayitavyo buddhau nivezanIya ityabhimatam, tadA'bhyupagama evottaram / nahi kazcit sAdhyamanizcityaiva parapratipattaye saadhnvaakymbhidhtte| atha vacanena karaNasya hetoH sa viSayo darzayitavya iti matiH, tadA tenaiva tAvada darzitena ko'rthaH ? yadi parasya pratItiranyathA na syAtsarvaM zobhatetyattaramiti kiM kSaNNakSodIpharaNena ? adhyayanaH punA ruciTIkAyAmidamavocat "dharmaviziSTasya dharmiNo nirdezaH kriyate zroturAzvAsanArtham / na tvAdI dharmaviziSTasya dharmiNo nirdezo yuktaH / ayuktatAM (tA) tasya pratipattAvadRSTatvAt / tatra pradezamAtramupalabhate, tatsthaM ca dharmam / tato'vinAbhAvaM smarati / tadanantaraM tadevedamiti parAmRzati / tato viziSTatAM pradezasya pratipadyate, na tvAdeva (tvaadaavev)| parAmarzasya ca svArthapUrvakatvam / na ca svArthe dharmaviziSTasya dharmiNo darzanamasti / tena parapratipattAvapi na kAryam / Adau tu kriyate, pratipAdyasyAsthotpAdanArthamiti / " 10bhyate ityA0 A. B. P. H N. 2 na ca C.. ... 3 0vyavahArasya viSa. C. D. 4 'sa' nAsti A. B. C. D. P. H. 5 'ca' nAsti C. E. anena na H. 6 ca na sAdhya A. B. P. H. N. 7 miNi bhaveta sAdhana A.B.P.H.EN. 8 nopalabhyate nyAyavArtike-saM0 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 37 asti ca sAdhanadharma iti sAmarthyam / ataH sAmarthyAt nAstyatra ghaTa iti pratItena pkssnirveshH| evaM kAryasvabhAvahetvorapi sAmarthyAt saMpratyaya iti na 2 pakSanirdezaH // kIdRzaH punaH pakSa iti nirdezyaH 1 // 37 // kIdRzaH punararthaH pakSa iti- anenazabdena nirdezyo vaktavyaH ? ityAha svarUpeNaiva svayamiSTo 'nirAkRtaH pakSa iti // 38 // svarUpeNaveti sAdhyatvenaiva / svayamiti vaadinaa| iSTa iti-nokta evApi tvissttopiityrthH| evaMbhUtaH san pratyakSAdibhiH anirAkRto yo'rthaH sa pakSa ityucyate / atha yadi pakSo na nirdezyaH, kathamanirdezyasya lakSaNamuktam ? na sAdhanavAkyAvayavatvAdasya lakSaNamuktamapi tvasAdhyaM "kecit sAdhyama, sAdhyaM cAsAdhya kecit pratipannAH / tata sAdhyAsAdhyavipratipattinirAkaraNArtha pakSalakSaNamuktam // svarUpeNeSTa ityasya vivaraNam svarUpeNeti sAdhyatveneSTaH // 36 // sAdhyatveneSTa iti / pakSasya sAdhyatvAnnAparamasti rUpam / ataH svarUpaM sAdhyatvamiti // evazabdaM vivaritumAha svarUpeNaiveti sAdhyatvenaiveSTo * na sAdhanatvenApi // 40 // svarUpeNaiveti / nanu caivazabdaH kevala eva pratyavamaSTavyastat / kimartha svarUpazabdena tena tu tapasvinA bahuktaM samaJjasaM! kevalaM pratipattarAzvAsenaivotpAditena kiM prayojanama ? kathaM cAsau sandigdhArthAbhidhAyinaH pratijJAvacanAdAsthAmutpAdayatIti samIcInaM nirUpitam ! AsthA khalu idameva mnye'thetybhismprtyyH| sA kathaM vacanamAtrAjjAyeta ? jAto vA sAdhanAdyabhidhAnaM na kathaM vaiyarthyamaznuvItetyalaM bahunA // atra sAmarthyAtsvayaM zabdasya vAdineti vivRtiH kRtA na tu svayaMzabdasya vAdinetyarthaH / etaccAnantarameva darzayiSyate / / 'sAmarthyAt tataH A. B. P. H. N. 2 pakSo nirdezyaH E. 3 pakSaH nirdezaH C. 4 miSTo nirA0 B. P. 5 iti nirdezyaH-C 6 0kRto'rtho yaH sa B.C.D. atha yadi na pakSo A. B. P. H. E. N. kiJcit-B. 9 'kecita' nAsti-C. A.P. H. E.N. 10 0tveneSTro C. B. H. P. E. N. 15 tatkatham-B. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 42. 1 pakSalakSaNam / 177 saha pratyavamRSTaH? ucyte| evazabdo nipAto dyotakaH / padAntarAbhihitasyArthasya vizeSa dyotayati iti padAntareNa vizeSyavAcinA saha nirdissttH| na saadhntvenaapiiti| yat sAdhanatvena nirdiSTaM tat sAdhanatveneSTam / asiddhatvAcca' sAdhyatvenApISTam / tasya nivRttyartha' evazabdaH // tadudAharati__yathA zabdasyAnityatve sAdhye cAkSuSatvaM hetuH, zabde'siddhatvAt saadhym| na punastadiha sAdhyatvenaiveSTam , sAdhanatvenAbhidhAnAt // 41 // "yatheti / zabdasyAnityatve sAdhye cAkSuSatvaM hetuH zabde'siddhatvAt sAdhyam-ityanena sAdhyatveneSTimAha / tad iti cAkSuSatvam / iheti shbde| sAdhyatvenaiveSTam-iti saadhytvenessttiniymaabhaavmaah| sAdhanatvenAbhidhAnAd iti--yataH sAdhanatvenAbhihitam, ataH sAdhanatvenApISTam / na sAdhyatvenaiveti // svayamityanaeNna svayaMzabdaM vyAkhyeyamupakSipya tasyArthamAha svayamiti vAdinA // 42 // vaadineti| svayaMzabdo nipAta Atmana iti SaSThayantasyAtmaneti ca tRtIyAnta- syArthe vrtte| tadiha tRtIyAntasyAtmazabdasyArthe vRttaH svyNshbdH| Atmazabdazca sambandhi zabdaH / vAvI ca pratyAsannaH / tato yasya vAdina AtmA tRtIyArthayuktaH sa eva0 tatIyArthayukto nirviSTo vAdineti / na 1 tu svayaMzabdasya vAdinetyeva paryAyaH // pakSasyAnumeyasya // svarUpazabdeneti sahArthe tRtIyA / [64b]ucyata iti siddhaantvaadii| yatsAdhanatveneSTaM tatkathaM sAdhyatvenApISTaM bhavatItyAha-asiddha[tvA] viti / co yasmAt / sAdhyatveneSTo'pi yadA sAdhanasvenoktastadA'pakSa ityevamartha evazabda iti samudAyArthaH / / . 1 0tvAt sAdhya0 B 2 0tyartham-D 3 sAdhyatveneSTama C. D. E 4 0tvenApyabhidhAnAta B. P. H. E. N 5 'yatheti' nAsti A 6 nAzaM svayamicchatItyAdau Atmano nAzamicchatItyartha:-Ti. 7 syArthena yuktaH-B 8 pratyAsannabhUtaH yasya A. B. P. H. 9 tRtIyArthena yuktaH C.D 10 'eva' nAsti--B " nanu A. B. P. H. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.43. kaH punarasau vAdItyAha yastadA sAdhanamAha // 43 // yastadA-iti vAdakAle sAdhanamAha / anekavAdisaMbhavepi' svayaMzabdavAcyasya vAdino vizeSaNametat / yadyevaM vAdina iSTaH sAdhyaH-ityuktam / etena ca kimuktena ? anena tadA vAdakAle tena vAdinA svayaM yo dharmaH sAdhayitumiSTaH sa eva sAdhyo' metaro 'dharma ityuktaM bhavati / vAdino'niSTadharmasAdhyatvanivartanamasya vacanasya phalamiti yAvat // atha kasmin satyanyadharmasAdhyatvasya saMbhavo yannivRttyarthaM tad vaktavyamityAha etena yadyapi kvacicchAstre sthitaH sAdhanamAha, tacchAstrakAreNa tasmin dharmiNyanekadharmAbhyupagame'pi yastadA tena vAdinA dharmaH svayaM sAdhayitu tattasmAdarthadvayavRttitvAt / iha pakSalakSaNe svayaMzabdo gRhIta iti zeSaH / tRtIyApratipAdyo'rtho'traiSaNakartRtvam / AtmanA iSTa ityatra tRtIyAyAH kartari vidhAnAt // anekavAdisambhave'pi shbdgtaakaashgunntvaadivaadibhuuystve'pi| vAditvaM ca yogytyaa| na tu tadA svaparapakSasiddhayasiddhayarthavacanalakSaNavAdapraNetAraH / vizeSaNaM vyavacchedakametad yastavAsAdhanamAheti vacanam / yadyevamiti prH| ayaM ca nipAtasamudAyo'niSTApAdanaprArambhe varttate / ityuktamanena vAkyeneti zeSaH / ucyatAmevaM ko doSa ityaah-eteneti| cshbdo'pishbdsyaarthe| zAstrakAreSTamapi vAdISTaM bhvti| tatko'tizayo'nena pratipAdita iti codayiturAMzayaH / aneneti siddhaantvaadii| anena yastadA sAdhanamAheti vizeSaNAvacchinnena svayaMzabdena / etaduktaM bhvti| yacchAstrAbhyupagamenApi vAdI kvacitsAdhanamabhidhatte, tacchAstrakAreNa tatra yAvadiSTaM tAvaccettasya sAdhyatveneSTaM tadeSTamityeva kRtaM syAt, na tu svayamiti / netara iti tacchAstrakAreSTo'mbaraguNatvAdiriti buddhistham / vAdina iti Adyasyaiva vyaktIkaraNam // arthtyaamntrnne| anena ca C. 10saMbhave svayaM0 B.C. D. yadyeva-A. B. P. H 4 sAdhyo dharmo netara ityu0 C. 5'dharma' nAsti B. sAdhyatvasaMbha0 A.C. P. H.E. 7 .tyarthaM cedaM A. D.P. H. E.N. .tyarthaM caitata-B. tena svayaM vAdinA dharmaH sAdha0 C. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.45.]. pakSalakSaNam / 179 miSTaH, sa eva sAdhyo netara ityuktaM bhavati // 44 // tcchaastrkaarenneti| yacchAstraM tena vAdinA'bhyupagataM tacchAstrakAreNa tasmin sAdhyadharmiNi anekasya 'dharmasyAbhyupagame sati anydhrmsaadhytvsNbhvH| tathAhi-zAstraM yenAbhyupagataM titsiddho dharmaH sarva eva tena sAdhya ityasti viprtipttiH| anenaapaasyte| anekadharmAbhyupagame'pi sati sa eva sAdhyo yo vAdina iSTo nAnya iti / nanu ca ca zAstrAnapekSaM vastubalapravRttaM liGgam / ato'napekSaNIyatvAnna zAstre sthitvA vAdaH krtvyH| satyam / AhopuruSikayA tu yadyapi kvacicchAstre sthita iti kiJcicchAstramabhyupagataH sAdhanamAha, tathApi ya eva tasyeSTaH, sa eva sAdhya' iti jJApanAyevamuktam // iSTa itISTazabdamupakSipya vyAcaSTe-- iSTa iti yatrArthe vivAdena sAdhanamupanyastaM tasya siddhimicchatA so'nukto'pi vacanena sAdhyaH // 4 // yatrArtha Atmani viruddho vAdaH prakrAntaH-'nAsti AtmA'-ityAtmapratiSedhavAda AtmasattAvAdaviruddhaH, vidhipratiSedhayovirodhAt / tena vivAdena hetunA sAdhanamupanyastaM tasyA- smArthasya siddhi nizcayama icchatA vAdinA so'rthaH sAdhya ityuktaM bhavati iSTazabdena / yat tad ityuktaM bhavati' iti grahaNamante tadihApekSya vAkyaM samApayitavyam / - yadyapi parArthAnumAna ukta eva sAdhyo yuktaH, anuktopi tu vacanena sAdhyaH, sAmarthyoktatvAt tasya // .... ityasti vipratipattiAyaviruddhA pratipattiH keSAJcit / anenAtmavizeSaNenApAsyate / - aneketyAdinopasaMharati / anekadharmAbhyupagame'pi zAstrakArasya tatra dharmiNyanekadharmopagame satyapi / vAdina ityAtmana iti SaSThayantasyArthe vRttaM svayaMzabdamu[pA]dAya / . AhopuruSikayA'bhyupagata iti kartarIyaM niSThA // viruddhaH parasya cAbhipretaviparItArthopasthApako vAdaH svaparapakSayoH siddhyasiddhyartha vacanam / prakAntaH pravRttaH / ityuktaM bhavatIti nAtra zrUyate tatkathamevaM vyAkhyAyata ityAha- yattaviti / lokoktizcaiSA / ihessttpdvivrnne| samApayitavyaM saGgatArthaM karttavyam / 'anekadharma. C. 2 tasmin siddho E. . 3 tAdAtmyatadutpatteH-Ti0 4 sa eva tasya A. E.. 5 sAdhyata iti-C... 6 so'rtho'nu0 C vAkyaM parisamA0 A. B. C. D. P. H. E. N. tuzabdastathApItyarthe-Ti0 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [3.46. kuta etadityAha tadadhikaraNatvAdvivAdasya // 46 // 1taditi so'rtho'dhikaraNam Azrayo yasya sa tadadhikaraNo vivaadH| tasya bhAbastattvam / tasmAditi / etaduktaM bhavati-yasmAdvivAdaM nirAkartumicchatA vAdinA sAdhanamumanyastaM tasmAd yad adhikaraNaM vivAdasya tadeva sAdhyam / yato viruddhaM vAvamapanetaM sAdhanamapanyastaM tacceta na sAdhyaM kimidAnI jAtiniyataM kiMcit sAdhyaM syAditi // anuktamapi parArthAnumAne sAdhyamiSTam / tadudAharati-- ___yathA parArthAzcakSurAdayaH saMghAtatvAcchayanAsanAdyaGgavaditi / atrAtmArthA ityanuktAvapyAtmArthatA sAdhyA / 5 tena noktamAtrameva sAdhyam-ityuktaM bhavati // 47 // parArthA iti / cakSurAdiryeSAM zrotrAdInAM te cakSurAdaya iti dhrmii| parasmAyime . parArthA iti sAdhyaM pArArthyam / saMghAtatvAditi hetH| vyAptiviSayapradarzanaM ca shynaasnaadynggvditi| zayanamAsanaM ca te AdI yasya tacchayanAsanAdi puruSopabhogAsaMghAtarUpam / tadvadatra pramANe yadapyAtmArthAzcakSurAdaya ityAtmArthatA noktA, 10anuktAvapyAtmArthatA saadhyaa| ___ anukto'pi tu vacanena / vacanena sAkSAdabhidhAvyApAraviSayatvamanApAdito'pi / turvishessdiipne| sAdhyaH sAdhya ev| kuta ityaah-saamyokttvaattsy buddhisthsyaatmaadeH| . etaduktaM bhavati-parArthAnumAne ukto'rthaH sAdhyaH / uktazca prakAzita ucyate / prakAzyamAnatA ca sAkSAdabhidhAvyApAraviSayatayA ca sAmarthyagamyatayA ca / uktama ( uktatA)tu prakAzitatAkhyA dvayorapyaviziSTeti // kuta etaditi sAmoktatvamiti hetorAha vArtikakAraH / .. 'tadityAdi taditi A. B. C. D. P. H. E. N. .. 2 jagati niyatam -A. B.C. D. P. H. E. N. .. ..miSTamudAharati-B. sAdhyaM dRSTamudAha. C. D. 4 0diti| AtmArthA ityanutthA (ktA)pyAtmArthatA sAdhyate tena-C. 5saadhyaa| anena B. P. H. E. 6'te' nAsti B. 7 'ca' nAsti -A. B. D. P. H. E. N. Adiryasya D. 9 tadvadatra yatpramANe-A. B. P. H. 0 noktApyA0 B. anuktApyA-A.C. D. P. H. E.N. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.47.]. pksslkssnnm| ... 181 tathA hi-sAMkhyenoktam-asti aatmaa| tadviruddhaM bauddhenokta-nAstyAtmeti / tataH sAMkhyena svavAvaviruddhaM bauddhavAdaM hetukRtya virukhavAvanirAkaraNAya svavAdapratiSThApanAya ca sAdhanamupanyastam / ato'nuktAvapyAtmArthatA' sAdhyA, tadadhikaraNatvAt vivAdasya / zayanAsanAviSa hi puruSopabhogAvAtmArthatvenAnvayo na prsiddhH| saMghAtatvasya pArArthyamAtreNa tu siddhH| tataH parArthA ityuktam / ___ cakSurAdaya ityatrAdigrahaNAdvijJAnamapi parArtha sAdhayitumiSTam / vijJAnAcca para Atmaiva syAt / parasyArthakAri vijJAnaM setsyatIti sAmarthyAvAtmArthatvaM sidhyati cakSarAdInAmiti matvA parArthagrahaNaM kRtam / teneSTa sAdhyatvavacanena noktamAtram, api tu prativAdino vivAdAspadatvAd vAdinaH9.sAdhayitumipTam-uktam, anuktaM vA prakaraNagamyaM sAdhyamityuktaM bhavati / yadyapi tanmUlo vivAdastathApi abhidhAvyApAravizrAmabhUmirevArthaH sAdhyaH / na cAtmAdivivAdAdhikaraNam / tathAbhUtastatkathaM sAdhya ityAzaGakyAha-etaduktaM bhavatIti / yadAtmAdi adhikaraNamAspadaM vivAdasya-astIdaM nAstIdamityAtmakasya parasparaviruddhasya vAdasya / atropapa[65a]timAha-yata iti / viruddhaM svapakSapratyanIkaM nAstIdamiti vAdam / tad viruddhavAdApanetahetUpanyAsaviSayaM ced yadi na sAdhyaM na jijJApayiSitamidAnImetasminnabhyupagame ki jAtiniyataM sAdhyatvajAtiniyataM jAtivazaM kiJcid vastu sAdhyaM syAd bhavitumarhati / kSepe kimaH prayogAnna kiJcidityartho'vatiSThate // . anuktamapi saakssaadbhidhaavyaapaaraavissyo'pi| saMhA(ghA)tatvAdanekarUpatvAt / kAlavizeSAnapekSaM caitad draSTavyam / tena krameNa yugapad vA saMhataM taditi saMhatarUpaM vijJAnamapi krameNAnekarUpamatastatrApi saMhAtatvaM siddhamiti tadapyAdizabdena saGagRhItaM dharmi kartavyam / ata 'evAnantaram 'atrAdizabdAd vijJAnamapi'iti vkssyte| anyathA tu cakSurAdInAM vijJAnalakSaNaparArthatAsiddhAvA (va) pi nAbhipretaM sAMkhyasya siddhyet / anuktAvapyanabhidhAne'pi tasyetyarthAt / kvacitpunaranuktApyAtmArthateti paatthH| tatrArjavena[va] smbndhH| sAdhanopanyAsAzrayatvena prakRtatvAttasyA iti bhAvaH / tathA hotyAdinaitadeva pratipAdayati / hetUkRtya nimittiikRty| caH phlsmuccye| anuktAvapIti pUrvavadvAcyam / yadyayaM tasyAbhiprAyastadA''tmArthA ityeva kiM na bravItItyA. zaGakya yenAbhiprAyeNaivamavAdItaM drshyitumaah-shyneti| hiryasmAdarthe / - nuktApyA0 A. B.C. D. P. H. E.N2 ya AtmapratiSedhavAdo'dhikaraNaM yasya-Ti0 zayanAdiSa A. 4 0rthatvena prasiddhaH A. parArthamA0 A. B. P. H. parArthatvamA0 N. 'bauddhAnA mate paramANurUpaM jJAnamataH saMghAtarUpatvam-Ti0 7 'parasya' nAsti-B. 8 sAdhyavaca0 A. B. P. H. E. N. 1 vAdinA E. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [3.48. anirAkRta iti-etallakSaNayogepi yaH sAdhayitumiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAnapratItisvavacanairnirAkriyate, na sa pakSa' iti pradarzanArtham // 48 // anirAkRta iti vyAkhyeyam / etaditi--anantaraprakrAntaM yat pakSalakSaNamuktaM sAdhyatveneSTetyAdi-etallakSaNena yoge'pyartho na pakSa iti pradarzanArtham 'pratipAdanAya anirAkRtagrahaNaM kRtam / kIdRzo'rtho na pakSaH sAdhayitumiSTo'pItyAha--yaH sAdhayitumiSTo'rthaH-pratyakSaM cAnumAnaM ca pratItizca svavacanaM ca-etanirAkriyate--viparItaH sAdhyate, 'na sa pakSa iti // tatra pratyakSanirAkRto yathA-azrAvaNaH zabda iti // 46 // tatreti / teSu caturSu pratyakSAdinirAkRteSu pratyakSanirAkRtaH kIdRzaH ? yatheti / yathA'yaM pratyakSanirAkRtastathA'nye'pi draSTavyA iti yathAzabdArthaH / zravaNena grAhyaH shraavnnH| na shraavnno'shraavnnH| zrotreNa na grAhya iti prtijnyaarthH| zrotrAgrAhyatvaM zabdasya pratyakSasiddhana zrotra grAhyatvena bAdhyate // nanu cakSurAdInAM vijJAnalakSaNaparArthatA setsyati / tatkathamAtmArthatAsiddhirityAha cakSurAvaya itytreti| tathApi kutastatsiddhirityAha vijJAnAcceti / co yasmAt / atha vijJAnasyApi dhamitve kathamAtmArthatAsiddhirityAzaGakya spssttyitumaah-prsyeti| sAmarthyAdAtmArthatvaM siddhyati cakSurAdInAmityevaM matvA parArthagrahaNaM kRtaM sAMkhyeneti prastAvAt, adhyAhAre vA, teSAM vijJAnArthatAyA api sambhAvyatvAt / tat siddhakaM sAmarthya mityAzaGakya parasyeti yojyam / ___arthakAri prayojanakAri vijJAnamapIti draSTavyam / setsyatIti avato'yaM bhaavH| AvizabdAda vijJAnasyApi tathAtve sAdhye vijJAnaM parArthakAri setsyatIti / itihetii| anena sAmarthya cakSurAdInAmAtmArthatAsiddhau darzitam / tenetyasya mUlasya vyAkhyAnamiSTasAdhana (sAdhyatva)vacaneneti / vAdinaH sAdhayitumicchayA viSayIkRtam / tacca dvividhamiti darzayannAha-uktamityAdi / uktaM sAkSAdabhidhAviSayIkRtam / tadviparItamanuktam / kathaM tarhi ttsaadhymityaah-prkrnneti| prakaraNena sAdhyophnyAsAzrayatayA prakRtatvena gamyaM prakAzyaM sAdhyaM sAdhyamevetyuktaM bhavati / 'pakSaH darza0 C. pradarzanAya A. C. P. H.. 5 sAdhyate sa na pakSa B.D. .. zrotrajJAnagrAhya-Ti0 . . 2 sAdhyatveneSTatvAdi C. D. 4 taini0 E. N. 6 0kRteSu nirA0 B Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 3. 51.]. pakSalakSaNam / anumAnanirAkRto yathA-nityaH zabda iti // 50 // * anumAnanirAkRto yathA nityaH zabda iti| zabdasya pratijJAtaM nityatvam anityatvenAnumAnasiddhana nirAkriyate // pratItinirAkRto yathA-acandraH zazIti // 51 // pratItyA nirAkRtaH acandra iti candrazabdavAcyo na bhavati zazIti prtijnyaataarthH| ayaM ca pratItyA niraakRtH| pratIto'rtha ucyate viklpvijnyaanvissyH| pratItiH pratItatvaM etallakSaNayoge'pItyasyArthakathanamidametallakSaNena yoge'pyartha iti / nanu ca pratyakSAdibhinirAkriyate'pasAryata iti kila matam / na cAkSA (rthA)pasAraNaM pratyakSAdidharmo'pi tu vastuvyavasthApanamityAha-viparIta iti / . zrUyate'neneti zravaNaM zrotrendriyaM tena grAhyaH uplbdhH| tajjJAnagrAhyatvAcca tadgrAhyatvamuktam / najA samAsamAha-neti / samastasyArthamAha-zrotreNeti / ayamasyAzayaHazrAvaNaH zabdaH-zrotraje[65b]na jJAnena nAnubhUyata iti yaH pratijAnIte tasya sA pratijJA zravaNendriyajena pratyakSeNa zabdAlambanena bAdhyate zabdagatApratibhAsanaviparItasya tatpratibhAsanasya tenopasthApanAditi / etena tannirAkRtam, yaduddyotakareNoktam- 'azrAvaNaH zabda iti pratyakSaviruddhodAharaNaM varNayati / na pratyakSasya viSayo jJAto nAnumAnasya / kiM kAraNam ? indriyavRttInAmatIndriyatvAt / shraavnntvnycendriyvRttiH| sA kathaM pratyakSA bhaviSyati ? tasmAdanumAnaviruddhasyodAharaNamidam / anuSNo vahniH kRtakatvAditi pratyakSaviruddhasyeti / ' .. na hyazrAvaNazabdena zabdAkhye viSaye jJAnotpattau zrotrendriyasya vRtterabhAvo'bhimato yasya vAdinastaM prati zabdaviSayazravaNendriyavRtteH pratyakSaviruddhatvAtpratyakSanirAkRtamidamAcAryeNoktam, yenocyate'tIndriyendriyavRttiH kathaM pratyakSA yenedamudAharaNaM saMgaccheteti / kintahi ? yaH kazcid vyAmohamAhAtmyAd yadetacchotragrAhya rUpamadvayaM tannAstIti pratIjAnIte taM vAdivizeSaM pratIti kathaM na pratyakSaviruddhodAharaNamidamiti / ... etaduktaM bhavati / zabdo nAstItyevamapi bruvANasyAsti pratyakSabAdhA / kevalaM viSayo niSedho'nekamArgaH / zabdo nAsti vyApitayA nityatayetyAdi / tatrAsati zrAvaNazabde sarvasyaiva niSedhe pratyakSabAdhA zaGakyeta / zrAvaNazabdena tu zrutimAtragrAhyameva yadrUpaM tanniSedhe pratyakSabAdhA na tu sAmAnyadharmaniSedha iti khyApyata iti // C. D. H. E. N. . zravaNendriyaprabhavajJAnenetyarthaH-Ti0 2 'yathA' nAsti . pratijJArthaH-C. D. 4 nyAyavArtikaM draSTavyam-1. 1. 33. pR0 113. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 52. viklpvijnyaanvissytvmucyte| tena vikalpajJAnena' pratItirUpeNa zazinazcandrazabdavAcyatvaM siddhameva / tathA hi-yadvikalpa vijJAnagrAhyaM tacchabdAkArasaMsargayogyam / yacchabdAkArasaMsargayogyaM tat sAGketikena zabdena vaktuM zakyam / ataH pratitirUpeNa vikalpavijJAnaviSayatvena siddha candrazabdavAcyatvamacandratvasya bAdhakam / svabhAvahetuzca pratItiH / yasmAdvikalpaviSayatvamAtrAnubandhinI sAGaketikazabdavAcyatA, tataH svabhAvahetusiddhaM candrazabdavAcyatvamavAcyatvasya bAdhakaM draSTavyam // pratItyA vikalpavijJAnarUpeNa viSayiNA viSayasya nirdezAt / etadeva darzayati pratIta iti / pratIta ucyate vyavahriyate, sAkSAtkRtasyApyajAtAdhyavasAyasya tathAvyavahArAbhAvAditi bhAvaH / viSayiNA viSayagato dharma ukta iti sphuTayati pratItiH pratItatvarUpeNa pratItatvamiti / tena vikalpajJAneneti vikalpavijJAnaviSayatveneti jJeyaM pratItirUpeNa / tathA hItyanenaitadevopapAdayati / bhavatu zabdAkArasaMsargayogyatvam / tacchabdavAcyatA tu kathamityAha yaditi / ata ityAdinA pratIterbAdhakatvaM darzayati / acandratvasyAcandrazabdavAcyatvasya / kisAdhanasiddhamidaM candrazabdavAcyatvamityAha-svabhAveti / svabhAvahetulakSaNaM yojayannAha-yasmAditi / tata ityaadinopsNhaarH| evaM tu prayogo draSTavyaH-yo'rtho vikalpavijJAnaviSayaH sa sAGketikena zabdena vaktuM zakyaH / yathA zAkhAdimAnartho vRkSazabdena / vikalpavijJAnaviSayazca zazIti / iha kenacicchabdena kasyacidabhidhAtumazakyatvaM vAstave pratiniyatArthazabdasambandhe sati syAt / sa cAnyatra prtissiddhH| pArizeSyAjjJAnAtmanyArUDhasyArthasya zabdasambandhaH kartu kasya zakyo yastena zabdAkAreNa saha naikasmin jJAnena sNsRjyte| aniyatArthaM ca vijJAnamiti tadArUDho'rthastadabhidhAnAkArasaMsargayogya ev| tasmAttena zabdenAbhidhAtumazakyatvamatadAkArasaMsargayogyatvena vyaaptm| vyA[6"a]pakaviruddhaM ca tadabhidhAnAkArasaMsargayogyatvam / tena ca vikalpavijJAnaviSayatvaM vyAptam / tadevaM vikalpavijJAnaviSayatvaM tadvyApakaviruddhavyAptatvAttenApi viruddhyte| tatazca tadviruddhena zakyatvena vyApta iti svabhAvahetuH / tasmAd vikalpavijJAnaviSayatvameva pratItiH prsiddhirvyvhaarshcocyte| anayA pratItyA yatsAdhitaM zazinazcandrazabdavAcyatvaM tatsvaviruddhasya tadanabhidheyatvasya bAdhakaM bhavati / tena pratItevikalpavijJAnalakSaNAyA jAto dharma iSTazabdAbhidheyatvalakSaNastenAnabhidheyatvasya bAdhanAtpratItibAdhocyata iti paramArthaH / yadvA pratItestathArUpAyA jAta eveSTazabdAbhidheyatvalakSaNo dharmaH pratItizabdenoktaH, ...1 vikalpavijJAnaviSayatvena pra. B. P. H. E. vikalpajJAnaviSayatvena C. D. vikalpavijJAnena A. 2 yadvikalpajJAna B. P. H. N. yajjJAnagrAhya A. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 52. 1. pakSalakSaNam / 185 svavacana nirAkRto yathA-nAnumAnaM pramANam // 52 // svavacanaM pratijJArthasyAtmIyo vAcakaH zabdaH / tena nirAkRtaH pratijJArtho na sAdhyaH / yathA nAnumAnaM pramANam-ityatra' anumAnasya pra.mANyaniSadhaH pratijJAthaH / sa nAnumAna pramANam-ityanena svavAcakena vAkyaMna bAdhyate / vAkyaM hi etat prayujyamAnaM vaktuH zAbdapratyayasya savarthatvamiSTaM sUcayati / tathAhi-madvAkyAd yo'yaMsapratyayastavAtpadyata sA'satyArtha iti darzayan vAkyameva noccArayavaktA, vacanAthazcedasatyaH pareNa jJAtavyo vacanamapAthakam / yo'pi hi sarva mithyA bravImIti4 vakti so'pyasya vAkyasya satyArthatvamAdarzayanneva vAkyamuccArayati / yadyetadvAkyaM satyArthamAdazitam, evaM vAkyAntarANyAtmIyAnyasatyArthAni' darzitAni bhavanti / etadeva tu yadyasatyArthama, anyAnyasatyArthAni na darzitAni bhavanti / tatazca na kiJciduccAraNasya phalamiti noccArayet / tasmAdvAkyaprabhavaM vAkyArthAlambanaM vijJAnaM satyArtha darzayanneva vaktA vAkyamuccArayati / tathA ca sati bAhyavastunAntarIyakaM sabvaM varzayatA zabdajaM vijJAnaM satyArtha darzayitavyam / tato bAhyArthakAryAcchabdAdutpannaM vijJAnaM satyArthamAvarzayatA kAryaliGgajamanumAnaM pramANaM zAbvaM dazitaM bhavati / .. .. . pratItimAtrAdeva siddho yo'rthaH sa iha bAdhaka iti darzayitum / etacca svabhAvahetutvaM kalpita miSTam, na vAstavam, zazino vikalpavijJAnaviSayatvasyA''dhyavasAnikatvAt / anyathA'nu mAnanirAkRtAnnAsya pRthaGanirdezaH syAditi // . svazabdenAtmavacanena prakRtatvAtsAdhyasyAtmA gRhyata iti abhiprAyeNAha-pratijJArthasyAtmIya iti / tena nirAkRta iti tadupasthApitenAnumAnaprAmANyena nirAkRta iti draSTavyam / kathaM nirAkriyata ityAha-vAkyamiti / yasmAd etad vAkyaM prayujyamAnaM sad vaktuH zAbdapratyayasya zabdaprabhavasya jJAnasya sadarthatvaM satyArthatvamiSTaM sUcayati prakAzayati / * prayuktamapi kathaM tathAkarotItyAha-tathA hiiti| noccArayeduccArayituM nArhati, apArthakatvAditi buddhistham / vacanetyAdinA tvetadeva vyanakti-na sarvaM vacanaM prayujyamAnaM tathAkAri yathA sarva mithyA bravImIti vacanamityAha-yo'pIti / hiryasmAt / kathaM tthaadrshynnuccaarytiityaah-ydyetdityaadi| bhavatu vAkyaprabhavaM vAkyArthAlambanaM jJAnaM satyArtham, tathApi kathamanumAnaprAmANyaM vacanenopasthApyate yenAnumAnaprAmANyapratiSedhastadvacanopasthApitAnumAnaprAmANyena ' pramANam / atra A. B. D. P. H. E. N. sa cAnumA0 C. zAbdasya pratya A. B.C. D. P. H. E. N. 4 bravIti vakti B. nyasatyAni A. .6 'etadeva' ityAdi 'bhavanti' ityantaM sUtratvena H. pratI mudritam / kintu nAstyaitat sUtram-saM0 7 anumAnaprAmANyaniSedhalakSaNam-Ti. .....yathA A.; 9 AdarzayitA-A............ .... / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [i.520 ___tasmAt 'nAnumAna pramANam' - iti bruvatA zAbdasya pratyayasyAsannoM' pAhya uktaH / asadarthatvameva hyaprAmANyamucyate, nAnyat / zabdoccAraNasAmarthyAccArthAvinAbhAvI svazabdo dshitH| tathA ca 2sannartho dshitH| tataH kalpitAdarthakAryAcchabdAcchAbda pratyayArthasyAnamitaM sattvaM pratijJAyamAnamasattvaM pratibadhnAti / .. tadevaM svavacanAnumitena sattvenAsattvaM bAdhyamAnaM svavacanena baadhitmuktmityymtraarthH| - anye svAhaH-abhiprAyakAryAcchabdAjjAtaM jJAnamabhiprAyAlambanam / savarthamicchataH shbdpryogH| tenAprAmANyaM pratijJAtaM bAdhyata iti / nirAkriyamANaH svavacananirAkRto bhavatItyAzaGavayAha-tathA ca satIti-zAbdajJAnasya satyArthatvapratipAdanAbhiprAyeNa vAkyoccAraNaprakAre sati / bAhyavastunAntarIyakaM tadavinAbhAvinaM darzayatA satyArtha darzayitavyaM darzayituM yujyate zakyata ityarthaH / yata evaM tatastasmAt / bAjhArthakAryAditi sati bhede tadutpattyaiva nAntarIyakatvasambhavAditi bhAvaH / zAbdamiti prakRtatvAjjJAnaM kAryaliGgajaM zabdarUpakAryaliGgajamiti hetubhAvena vizeSaNamanamAnaM pramANaM darzitaM prakAzitaM bhavati / tasmAvityAdinopasaMharati / nanvanumAnasyA'san grAhya iti yujyate vaktum / tatki zAbdasya pratyayasyetyuktamiti cet / - naiSa dossH| zAbdasyApi pratyayasyoktena nyAyenAnumAnatvAt / sarvAnumAnaprAmANyapratiSedhe cAsyApi pratiSiddhatvAt / asyaiva cAnumAnasyAnumAnaprAmANyapratiSedhalakSaNapratijJArthabAdhakatvAdupanyAso yuktarUpaH / ___ yadyevamaprAmANyamuktam tacca bAdhya[66b]ta iti vaktuM yujyte| tatkimevamuktamityAhaasadarthatvamiti / hIti yasmAt / AstAmasan grAhyo'bhihitaH kimata ityAha-zabdeti / co hetAvavadhAraNe vA / zabdo'pyatastathA darzitastathApi kimAyAtamityAha-tathA ceti zabdasya bAhyAvinAbhAvipradarzanaprakAre sati - sannartho'dhyavaseyo drshitH| sadarthatvaM prAmANyalakSaNaM darzitamiti yaavt| tasya. sadarthatvaM pradarzyatAM bAdhA tu kathamityAha tata iti / zAbdapratyayasya yo'rtho jJApyo'namAnaprAmANyalakSaNastasyAnenaiva zabdaliGgenAnumAnenAnumitaM sattvaM kartR pratijJAyamAnamasadarthamaprAmANyalakSaNaM karmabhUtaM pratibadhnAti / nirAkarotIti vaktavye pratibadhnAtIti bravANaH paramArthato'syAvAstavatvAnna bAdhA kintvetadupasthApitetarayoH parasparapratibandha iti sUcayati / ... syAsan grAhya ukto A. P. H. N. sannArtho-E. .. 3 'nAnumAna pramANaM' ityasmAcchabdAdyo'rtho budhyate tena janito 'nAnumAna' ityAdikaH zabdaH na pratyeSyati nAstiko vyabhicArAt-Ti. 4 adhyAropita-Ti0 ..cchabdapra. A. 6 vAcyamAnaM A. B. P..H. E.N. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . pakSalakSaNam / 187 tavayuktam / yata iha pratIteH svabhAvahetutvam, svavacanasya ca kAryahetutvaM kalpitamiSTam / na vaastvm| abhiprAyakAryatvaM ca vAstavameva shbdsy| tatastadiha na gRhyate / kiJca / yathA-anumAnamanicchan 'vahnayavyabhicAritvaM dhUmasya na pratyeti, tathA zabdasyApyabhiprAyAvyabhicAritvaM na pratyeSyati / bAhyavastupratyAyanAya ca zabdaH prayujyate / tanna zabdasyAbhiprAyAvinAbhAvitvAbhyupagamapUrvakaH shbdpryogH| api ca, na svAbhiprAyanivedanAya zabda uccAryate, api tu bAhya satvapratipAdanAya, tasmAd bAhyavastvavinAbhAvisvAbhyupagamapUrvakaH zabdaprayogaH / tataH pUrvakameva' vyAkhyAtamanavadyam // iti catvAraH pakSAbhAsA nirAkRtA bhavanti // 53 // evaM ca sati-anirAkRtagrahaNenAnantaroktAzcatvAraH pakSavadAbhAsanta iti pakSAbhAsA nirastA bhavanti // saMprati pakSalakSaNapadAni yeSAM vyavacchedakAni teSAM vyavacchedena yAdRzaH pakSArtho labhyate saM darzayituM vyavacchedyAn saMkSipya darzayati / nanvanumAnaprAmANyamasattdhaM bAdhate na tu svavacanaM tatkathaM svavacana nirAkRtodAharaNamidamuktamityAzaGakya svavacana nirAkRta ityatra yAdazo'rtho vivakSitastaM darzayati tadevamiti / atreti svavacananirAkRte / yathAnumAnaM na pramANamityatra / .. . svAbhiprAyeNaiva vyAkhyAya anye tvityAdinA pUrvavyAkhyAnaM dUSayitumAha / tunA svavyAkhyAnAd vaisadRzyamAha / na vAstavamiti bruvato yadIdaM vAstavamanumAnaM syAttadAnumAnanirAkRtodAharaNAnna . . pRthagucyateti / kiJceti vktvyaantraabhyuccye| bAhyavastupratyAyanAya ceti cakAro'pi vaktavyAntarasamuccaye / yata evaM tattasmAt / svasyoccArayitumabhiprAyo vaktukAmatA, tadavyabhicAritvAbhyupagamaH vo yasya tathA na bhavati / pUrva bAhyavastupratyAyanAyetyanena sAmarthyAnna svAbhiprAyapratyAyanAyetyuktamapi sphaTa darzayituM tanna zabdasyAbhiprAyAvinAbhAvitvAbhyupagamapUrvakaH zabdaprayoga ityanena sAmarthyAd bAhyavastvavinAbhAvitvAbhyupagamapUrvaka iti darzitamapi sAkSAd darzayitumapi cetyAdinopakramate / api ceti pUrvoktasya vaktavyAntaradyotakasya spaSTIkaraNam / yatrApyasattvapratipAdanAya zabdaH prayujyate tatrApi vivakSitasattvaviviktasyAnyasattvasya pratipAdanAd bAhyasattvapratipAdanAyetyuktam / yadvA . sattvagrahaNasyopa - vAstavamiti. C. D.. 2 agnyavyaM D. .. 3 'api ca' iti yasmAdarthe'vyayam-Ti0 / 'api. ca'ityArabhya 'zabdaprayogaH' ityantaH bAhyavastusattva A. B. C. D. P. H. E. N. 5 pUrvameva E. 6 vyAkhyAnama0.A. B. C..D. P. H. E: N. 7 evaM sati-A. P. N........prakSo -C....... ..... . Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2188 tRtIyaH praarthaanumaanpricchedH| [ 3.54 .. 'evaM siddhasya, prasiddhasyApi sAdhanatvenAbhimatasya, svayaM vAdinA tadA sAdhayitumaniSTasya, uktamAtrasya, nirAkRtasya ca viparyayeNa sAdhyaH / tenaiva svarUpeNAbhimato vAdina iSTo'nirAkRtaH pakSa iti pakSalakSaNamanavayaM darzitaM bhavati // 54 // ..evam-ityanantaroktakrameNa / siddhasya viparyayeNa viparItatvena hetunA sAdhyo drssttvyH| yasmAdarthAta siddho'rtho viparItaH, sa sAdhya ityrthH| siddhazca viparIto'siddhasya / . tasmAd asiddhaH saadhyH| asiddho'pi na sarvo'pi tu sAdhanatvenoktasyAsiddhasyApi viparyayeNa / svayaM vAdinA sAdhayitumaniSTasya asiddhasya viparyayeNa / tathA uktamAtrasya asiddhasyApi / viparyayeNa / tathA nirAkRtasyAsiddhasyApi viparyayeNa sAdhyaH / yazcAyaM paJcabhirvyavacchedya rahito'rtho'siddho 'sAdhanaM vAdinaH svayaM sAdhayitumiSTa ukto'nakto vA pramANaranirAkRtaH sAdhyaH, sa evAsau svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRta etaiH . padairukta ityrthH| yazcAyaM sAdhyaH sa pakSa 'iti ucyte| itizabda evmrthe| evaM pakSalakSaNamanavadyamiti / avidyamAnamavadyaM doSo yasya tadanavadyam / darzitaM kathitam // trirUpaliGgAkhyAnaM parisamApayyaH prasaMgAgataM ca pakSalakSaNamabhidhAya hetvAbhAsAn vaktukAmasteSAM prastAva racayati trirUpetyAdinA trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnamityuktam / tatra trayANAM rUpANAmeka.syApi rUpasyAnuktau sAdhanAbhAsaH // 5 // etaduktaM bhavati-trirUpaliGga vaktukAmena sphuTaM tadvaktavyam / evaM ca tat sphuTamuktaM lakSaNatvAd bAhyasattvapratipAdanAyetyapi draSTavyam / sarvathA na svAbhiprAyasya sattvamasattvaM vA pratipAdayituM zabdaprayoga ityane [na] hetum / yata evaM tatastasmAtpUrvakameva yanmayA vyAkhyAtamanavadyamapagatadoSam / / - iti catvAraH pakSa.bhAsA nirAkRtA bhavantIti malaM vyAcakSANa Aha-evamiti / nirastA bhavanti pakSatveneti prastAvAt / / ... pakSa ityucyate vyaktIkriyata iti vyutpattyeti bhAvaH / / nanu trirUpaliGgAkhyAnaM prakRtamuktameva / tat kiM hetvAbhAsAkhyAnamaprakRtaM kriyata ' 'evaM' nAsti B. P. H. lakSaNamavA B. P. ..roktena krameNa B. C. D... 4 'asiddho' ityAdipadAnantaraM A. pratau D. pratau ca saMkhyAGkAH dattA vartante--saM0 5 'iti' nAsti A. B. D. P. H. E. N. samApya E. liGgAkhyAnaM vaktu0 A.B.P.H. E. N. .. .. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 57..] asiddhahetvAbhAsalakSaNam / .. 189 bhavati yadi tacca, tatpratirUpaka' cocyate / heyajJAne hi tadviviktamupAdeyaM sujJAtaM bhavatIti / 'trirUpaliGgAkhyAnaM uparArthamanumAnam'[3.1.] iti prAg uktam / - tatreti tasmin sati / trirUpaliDAkhyAne parArthAnumAne stiityrthH| trayANAM rUpANAM madhya eksyaapynuktau| apizabdAda dvayorapi / sAdhanasya AbhAsaH sadazaM sAdhanasya, na sAdhanamityarthaH / trayANAM rUpANAM nyUnatA nAma sAdhanadoSaH // - uktAvapyasiddhau saMdehe vA pratipAdyapratipAdakayoH // 56 // .. na kevalamanuktAvuktAvapyasiddhI saMdehe vaa| kasyatyAha-pratipAdyasya prativAdinaH, pratipAdakasya ca vAdino hetvAbhAsaH // .... atha 'kasyaikasya rUpasyAsiddhau saMdehe vA kiMsaMjJako hetvAbhAsa ityAha... ekasya rUpasya dharmisaMbandhasyAsiddhau saMdehe "vAsiddho hetvAbhAsaH // 57 // ityAzaGkayAha-etaduktaM bhavatIti / trirUpaliGgAkhyAnasya sphuTAbhidhAnArthatvaM copalakSaNaM tena vipratipattinirAkaraNArthaM ceti draSTavyam , sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdoSa (diSu) vipratipattidarzanAt / sadR[67a]zaM sAdhanasyetyarthakathanametad / vyutpattistvAbhAsanamAbhAsaH pratibhAsaH, sAdhanasyevAbhAsaH pratibhAso'syeti tthaa| nyUnatA uuntvmpripuurnntaa| kasyetyAkAGakSAyAmAhatrayANAmiti / yasmAdekasya dvayorvA'nuktau trINi paripUrNa pratipAditAni na bhavanti tasmAttrayANAM nyUnatetyarthaH / ___ nanu hInAGgatvaM na sAdhanadoSaH / vidyamAne'pi hi rUpatraye dvayorekasya vA vaktrA'na* bhidhAne sati nyunatAyAH sambhavAt / tatkathaM vaktRdoSaH sAdhanadoSa ityucyata iti cet / satyam; kevalaM nAtra sAdhanazabdena liGgamabhipretam / kiM tarhi ? tatpratipAdakaM vAkyaM tasya cAparipUrNatA doSo bhavatyeva / vaktRdoSastu nimitta[ma paripUrNatAyA iti kimavadyam ? - evamupalakSaNArthatvAdasya yathA'nyatamenApi rUpeNa hInatvAnnyUnatA sAdhanadoSastathA hetUdAharaNAdapyAdhikyaM sAdhanadoSo vArtikakArasyAbhipreto draSTavyaH, ubhayatrApi tvasAdhanAGgavacanAd vAdinA nigraho vivakSita ityapIti / / pratipAdyasyetyAdinA pratipAdyapratipAdakazabdayorevArtha vyAcaSTe / AcAryasya tu pratipAdyasya pratipAdakasya ca pratipAdyapratipAdakayozceti vystsmstnirdesho'bhipretH| 1 pratirUpaM bodhyate A. B. P. H. liGgAbhAsam-Ti. ' heyajJAte E. parArthAnu-A.B.P.H.E.N... parArthe'numAne-C. / kasya rUpa0 A. P. H. E. N. hetvAbhAso'pyekasya rUpa0.C.. . saMdehe vAkyaM saM0 A...... 7.saMdehe cAsi0.B..C. D. P.H. E. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.58. ekasya rUpasyeti / dharmiNA saha saMbandhaH dhrmisNbndhH| dharmiNi sattvaM hetoH / tasya asiddhau saMdehe vA asiddhasaMjJako hetvaabhaasH| asiddhatvAdeva ca dharmiNyapratipattihetuH / na sAdhyasya, na viruddhasya, na saMzayasya heturapi tvapratipattihetuH / na kasyacidataH pratipattiriti kRtvaa| ayaM cArtho'siddhasaMjJAkaraNAdeva pratipattavyaH // udAharaNamAhayathA-anityaH zabda iti sAdhye cAnuSatvamubhayAsiddham // 5 // ythetyaadi| anityaH zabda ityanityatvaviziSTe zabde sAdhye cAkSuSatvaM cakSurmAhyatvaM zabve dvayorapi vAdiprativAdinorasiddham // cetanAstarava iti sAdhye sarvatvagapaharaNe maraNaM prativAdyasiddham ,vijJAnendriyAyunirodhalakSaNasya 'maraNasyAnenAbhyupagamAt, tasya ca taruSvasaMbhavAt // 56 // . cetanAstarava iti tarUNAM caitanye saadhye| sarvA svak sarvatvak / sasyA apaharaNe sati maraNaM digambarairupanyastaM prativAdino bauddhasyAsiddham / . kasmAdasiddhamityAha-vijJAnaM cendriyaM cAyazceti dvandvaH / tatra vijJAnaM cakSurAdijanitam / rUpAdivijJAnotpattyA yadanumitaM 'kAyAntarbhUtaM cakSurgolakAdisthitaM rUpaM - ayaM hetvAbhAsaH kIdazIM pratipatti prasUta ityAha-asiddhatvAdeveti / tushbdaarthshckaarH| kathametatprApyata ityAha-ayaJceti / co yasmAdarthe / kasyAzcidapi pratipatterhetutayA na siddha iti asiddha ukta ityabhiprAyaH / / dvayorapi vAdiprativAdinorasiddhamanizcitam / anena vyadhikaraNAsiddho'pyukto draSTavyaH / yathA rAjJo'yaM prAsAdaH, kAkasya kAAditi / tasyApi kAya'sya prAsAde dharmiNi ubhayorasiddhatvAt, kevalaM tatrAsiddho'pyarthadharmigatatvenopAdAnAt tathA vyapadizyate / . nanu vyadhikaraNamapi liGgaM gamakaM dRSTam / yathA pratyagrazarAvadarzanaM bhrAntima ta]pratyagrazarAvatvasya bhrAntimaccakravattve / asya ca hetutvAd / deza eva hi dharmI avidUralAlasambandhitvaM sAdhyam, tasya ca dharmiNaH pratyagrazarAvasambandhitvaM bhrAntimaccakrasambandhitvaJca dharmo bhavatyeva / na tvatra kulAlasya dharmiNaH sadbhAvaH sAdhyate, yenaiva taducyateti / / tathA, vizeSaNAsiddhavizeSyAsiddhAvapyanenaivoktau drssttvyo| yathA'nityaH zabdo'nabhinityaH B. 2 dvayordvayorapi B. 3 maraNAditi prati0. C... 40syAnena maraNasyAbhyu0 C. .cAyazca rUpA0 A. P. H. cAyuzca tatra B. N. 6 vijJAnacakSu-B. OM jayita-B. cakSurAdivijJAnaM rUpA0 E. cakSurAdijJAnaM rUpA0 C. kAryAnta* B. P... 9 sthitarUpam-A. B. P. H. N. :.' Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.59.] asiddhahetvAbhAsalakSaNam / tavindriyam / Ayuriti loke prANA 'ucyante / na cAgamasiddhamiha yujyate vaktum / ataH 2praannsvbhaavmaayurih| teSAM nirodho nivRttiH| sa lakSaNaM tattvaM yasya tat tathoktam / tathAbhUtasya maraNasya anena bauddhana pratijJAtatvAt / _ yadi nAmavaM tathApi kathamasiddhamityAha-tasya ca vijJAnAdinirodhAtmakasya utrussvsNbhvaat| sattApUrvako nirodhH| tatazca yo vijJAnanirodhaM taruSvicchet sa kathaM vijJAnaM necchet / tasmAd vijJAnAniSTanirodho'pi neSTastaruSa / - nanu ca zoSo'pi mrnnmucyte| saca taruSu siddhH| stym| kevalaM vijJAnasattayA4 vyAptaM yat maraNaM tadiha hetuH| vijJAnanirodhazca tatsattayA vyAptaH, na zoSamAtram / tato yanmaraNaM hetustat taruSvasiddham / yattu siddhaM zoSAtmakaM tadahetuH / digambasstu sAdhyaina 'vyAptamavyAptaM vA maraNamavivicya maraNamAtra hetumAha / savasya vAdino hetubhUtaM.1degmaraNaM na jJAtam / ajJAnAt siddhaM zoSarUpam, zoSarUpasya maraNasya taruSu darzanAt / prativAdinastu jJAtamato'siddham / yavA tu vAdino'pi jJAtaM tadA vAdinopyasiddhaM syAditi nyAyaH // . dheyatve sati prameyatvAt / anityaH zabdaH prameyatve sati anabhidheyatvAditi vizeSaNaviziSTasya rUpasya tatra dharmiNi dvayorapi vAdiprativAdinorasiddhatvAt / kevalaM tatrAsiddho vizeSaNaviziSTatayopAttasya rUpasya tathA'siddhestathA tathA vyapadizyata iti // cetanA iti / cetayanta iti cetnaaH| diza evAmbaraM yeSAmiti vyutpattyA digambarAH kSapaNakA ucyante / taiH kimpramANasamadhigata mindriyamityAha-rUpAdIti / satsvanyeSu kAraNeSvavyApRte cakSurAdau rUpAdijJAnamanutpadyamAnaM svotpattau kAraNA[67b]ntaramapekSaNIyaM sUcayati / praNihite tu cakSurAdau jAyamAnaM tatrasthaM tat kimapi kAraNamastIti khyApayati / ata evAha-kAyAntarbhUtaM kAyAzritam / sAmAnyenoktaM kAyAzritatvam / viziSTajJAnAbhiprAyeNoktaM viziSTAzrayAzritatvaM darzayati cakSuriti / Adizabdena rasanAdiparigrahaH / prasannArthAderapi sadbhAvAnna golakAdirevendriyamiti bhAvaH / kimAyurityAha-Ayuriti Ayu:zabdenetyarthaH / loke vyavahatari jane prANo'ntaHzarIre rasamaladhAtUnAM preraNAdiheturekaH san kriyAbhedoda (bhedAda) pAnAdisaMjJAM labhata iti tattadavasthAvivakSayA prANA iti bahuvacanam / navAgame jIvitendriyamAyurityuktam / tatkimevaM vyAkhyAyata ityAha-na ceti / co'vadhAraNe hetau vA / yata evamataH kAraNAt / iha pramANasiddhavastUpadarzanaprastAve tathAbhU 1 ucyate-B. pramANasva0 H. taruSvabhAvAt-B. 4 sattAyA A. tatra A. maraNahetuH-A. B. P. H. N. 7 yacca D. vijJAnendriyAyunirodhalakSaNam-Ti0 zoSalakSaNam / :: " hetujJAttataM A. vijJAnendriyAyunirodhalakSaNam-Ti0 .. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tRtIyaH praarthaanumaanpricchedH| avetanAH sukhAdaya iti sAdhya utpattimatvam, anityatvaM' vA sAMkhyasya svayaM vAdino'siddham // 60 // acetanAH sukhAdaya iti-sukhamAdiryeSAM duHkhAdInAM te sukhaadyH| teSAmacaitanye sAdhye utpattimattvam, anityatvaM vA linggmupnystm| ya utpattimanto'nityA vA te na cetanAH / yathA ruupaadyH| tathA cotpattimanto'nityA vA sukhAdayastasmAdacetanAH / caitanyaM tu puruSasya 'svarUpam / atra cotpattimattvamanityattvaM vA paryAyeNa heturna yugapat / tacca dvayamapi sAMkhyasya vAdino na siddham / parArtho hi hetuupnyaasH| tena yaH parasya siddhaH sa heturvktvyH| parasya cAsata utpAda utpattimattvam, satazca niranvayo vinAzo'nityatvaM siddham / tAdRzaM ca dvayamapi sAMkhyasyAsiddham / ihApyanityatvotpattimattvasAdhanAjJAnAd vAdino'siddham / yadi tvanityatvotpattimattvayoH 4prAmANyaM vAdino 'jJAtaM syAd tadA vAdino'pi siddhaM syAt / / tataHpramANAparijJAnAdidaM vAdino'siddham // . saMdigdhAsiddhava zayitumAha tathA svayaM tadAzrayaNasya vA saMdehe'siddhaH // 6 // svayamiti hetorAtmanaH sNdehe'siddhH| tadAzrayaNasya "veti-tasya hetorAzrayaNamAzrIyate'smina heturityAzrayaNaM hetorvyatirikta AzrayabhataH sAdhyadharmI kthyte| tatra hi tasyaiva rUpasya / vijJAnasattayA vyAptaM yaditi yasmin maraNe'vazyaM prAgAsId vijJAnam, tada vijJAnasattayA vyAptamuktam / tacca zvAsoSmaparispandAdivigamalakSaNam / digambarasyApi kathaM siddhamityAha-ajJAnAditi / caitanyAvyabhicAriNo maraNasyAjJAnAt / anenaitadAhayadi tena sAdhyavyAptaM maraNaM maraNazabdamAtrasamatAM bibhrataH zoSamAtrAd bhedena vivecitaM syAta kevalamajJAnAttatsiddhamucyata iti / ... etadevAha-yadA viti| evamuttaratrApi draSTavyam / - sukhmnukuulvedniiym| AdizabdAdicchAdveSAdiparigrahaH / puruSasya saaNkhypriklpitsyaatmnH| 'puruSazcetayate buddhiradhyavasyatIti' siddhAntAt / sAMkhyasya saMkhyayA paJcavizatitattvAnItyanayA vyavaharatIti sAMkhyo yogarUDhiMzcaiSA, kapila eva tathocyate / nanUtpattimattvaM kRtakatvam vA svasiddhameva tenopanyasanIyamupanyastaM ca / tatkathaM vAdyasiddhatetyAha-parArtho hIti / hiryasmAt / parArthaH parapratipattiprayojanaH / niranvayaH sarvathocchedaH / - anityaM B. P. H. E. N. 2 svaM rUpam-A. B. P. H. N. 3 parArthAdi he. B. vijJAnaM C. - 6 'tadA' nAsti A. P. H. EN. 70sya ceti A. B.C.D. P. H. E. .. AzrayabhUtasA. E, ... Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.63. ] asiddhahetvAbhAsalakSaNam / 193 heturvartamAno gmktvenaashriiyte| tasyAzrayaNasya saMdehe saMdigdhaH // 'AtmanA saMdihyamAnamudAhartumAhayathA bASpAdibhAvena saMdihyamAno bhUtasaMghAto'gnisiddhAvupadizyamAnaH saMdigdhAsiddhaH // 62 // yatheti / bASpa Adiryasya sa baasspaadiH| tadbhAvena bASpAditvena saMdihyamAno bhUtasaMghAta iti bhUtAnAM pRthivyAdInAM saMghAtaH samUhaH / agnisiddhI-agnisiddhayartham upaadiiymaano'siddhH| etaduktaM bhavati-yadA dhUmo'pi bASpAditvena saMdigdho bhavati tadA'siddhaH, gamakarUpAnizcayAt / dhUmatayA nizcito vahnijanyatvAd gamakaH / yadA tu saMdigdhastadA na gamaka ityasiddhatAkhyo dossH|| AzrayaNAsiddhamudAharati ... yatheha nikuJje mayUraH kekAyitAditi // 63 // yatheti / iha nikuJja iti dhrmii| parvatoparibhAgena tiryanirgatena pracchAdito bhUmAgo nikunyjH| mayUra iti sAdhyam / kekAyitAditi hetuH / kekaayitN-myuurdhvniH|| na tu vinaSTasyApi sattvarajastamorUpeNAnugama issttH| na kevalaM pUrvamevetyapizabdaH / anityatvotpattimattvayoryatsAdhanaM pramANaM tasya (syA') jJAnAdanizcayAt / yadItyAdinaitadeva draDhayati // svayamityAtmana iti SaSThyantasyAnuvartate / hetozca prakRtatvAd hetoriti vivRNoti / AzrIyate sAdhanatvenopAdIyate asminniti // yasyAtmanaH sandehaH sa AtmanA sandihyamAno bhavatItyabhiprAyeNAha-AtmanA sanvihyamAnamiti / Adizabdena nIhArAdiparigrahaH / nanu yadyasau paramArthato dhUmastadA sandehe'pi kiM na gamaka ityAha-etaduktaM bhavatIti / kiM tad gamaka rUpaM yenAnizcita ityAha-vahnIti / yadA tvityAdinoktameva spaSTayati / tavA na gamaka iti bruvatazcAyamAzayo vahnijanyatvasyaiva gamakatvanibandhanasya tadA'nizcitatvAt / etena sandigdhavizeSaNAsiddhaH sandigdhavizeSyAsiddhazcokto draSTavyaH / [68a] yathA SaDjAdisattvasandehe mayUrazabdo'yaM SaDjAdimattve sati avarNAtmakatvAt / avarNAtmakatve sati 'svAtmanA A. B.C. D.P. E. H. N. 2 'saMdigdhAsiddhaH' nAsti C. . vahnikAryatvAdga0 C. 4 niguJje-C. 25 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [3.64. ' kathamayamAzrayaNAsiddha ityAha tadApAtadezavibhrame // 64 // . tadApAta' iti / tasya kekAyitasyApAta AgamanaM tasya dezaH sa ucyate yasmAda dezAdAgacchati kekAyitam / tasya vibhrame vyAmohe satyayamAzrayaNAsiddhaH / nirantareSu bahuSu nikuJjaSu satsu yadA kekAyitApAtanikuJja vibhramaH- kimasmAnikuJAt kekAyitamAgatam, AhosvidanyasmAditi', tadAyamAzrayaNAsiddha iti // dharmiNo'siddhAvapyasiddhatvamudAharati-- . dharmyasiddhAvapyasiddhaH-yathA sarvagata aAtmeti sAdhye sarvatropalabhyamAnaguNatvam // 6 // ytheti| sarvasmin gataH sthitaH sarvagato vyApIti yAvat / cyApitva AtmanaH sAdhye sarvatropalabhyamAnaguNatvaM linggm| sarvatra deza upalabhyamAnAH sukhaduHkhecchAdvaSAdayo guNA yasyAtmanastasya bhAvastattvam / na guNA guNinamantareNa vartante / guNAnAM guNini samavAyAt / nisskriyshcaatmaa| tatazca yadi vyApI na bhavet kathaM dakSiNApatha upalabdhAH sukhAdayo madhyadeza upalabhyeran / tasmAt sarvagata aatmaa| tadiha bauddhasyAtmaiva na siddhaH, kimuta sarvatropalabhyamAnaguNatvaM sidhyet tasyetyasiddhau hetvaabhaasH| pUrvamAzrayaNasaMdehena dharmiNi saMdeha uktH| saMprati tvasiddho dharmyukta ityanayovizeSaH / . SaDjAdimattvAditi / ubhayatrApi vizeSaNaviziSTasya rUpasya vAdiprativAdinoIyorapyanizcisatvAtkevalaM vizeSaNasandehena ca vizeSaNaviziSTena rUpeNAsiddha iti tathA vyapadizyata iti // parvatoparibhAgena tiryagnirgateneti ca bhUbhAga iti copalakSaNaM draSTavyam / na tu tathAvidha eva nikuJjaH, parvatagahvaradezasyaiva nikuJjazabdAbhilapyatvAt // . yasmAd dezAdAgacchatIti vacanavyaktyA cotpanna: zabdazcaturdivakaM zabdasantAnaM janayati, sa ca jalataraGganyAyena zrotradezamAyato gRhIta iti darzayati // dveSAdItyatrAdigrahaNena buddhiprayatnAdInAM grahaNam / "sAmAnyavAn guNaH saMyogavibhAgayoranapekSo na kAraNam" iti guNalakSaNayogAd guNAH / samavAyAtsamavetatvAt / pratiSiddhAnAM ' kathamAzra. A. B. P. H. E. 2 tadadhAta-A. .. 3 AgamaH C. 4 kekAyitApAtavibhramaH A. P. H. 5 AhosvidasmAditi-A P H N. . . 6 tAdAzraya A. B. P. H. E. N. 7 dharmiti (pi) hetoH sambandhasya sattvasyetyasiddhau-TiM.. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.66.]. :: anakrAntikalakSaNam / .195 tadevamekasya' rUpasya dharmisaMbaddhasyAsiddhAvasiddho hetvAbhAsaH // tathaikasya rUpasyAsapakSe'sattvasyAsiddhAvanaikAntiko hetvAbhAsaH // 66 // 'tathA'parasyaikasya rUpasya-asapakSe'sattvAkhyasyAsiddhAvanaikAntiko hetvAbhAsaH / , eko'nta ekAnto nishcyH| sa prayojanamasyetyakAntikaH5 / naikAntiko'naikAntikaH / yasmAnna sAdhyasya na viparyayasya nizcayo'pi tu tadviparItaH sNshyH| sAdhyetarayoH saMzayaheturanaikAntika uktaH // ca na samavAya iti / niSkriyatvaM ca kriyAyA mUrttadravyavRttitvAt, AtmanazcAmUrttatvAditi siddhaantsthiteH| kimuteti nipAtaH kimpunarityasyArthe vartate / .. AzrayaNAsiddhadharmyasiddhayoH kiyAn bheda ityAzaGakya bhedamupapAdayannAha-pUrvamiti / ayamarthaH-pUrva paramArthato vidyamAno'pi hetvAdhArarUpatayA sandehAdanizcita iti tad dharmyasiddha uktaH / samprati tu sarvathaivAsau mitvenAsiddha ucyata iti / dharmyasiddha evAzrayAsiddha ucyata iti / tena nAzrayAsiddhI nAma anyaH prabhedaH / - anyathAsiddhastvasiddha eva na bhavatIti na tsyaantrbhaavshcintyte| tathA hyanyathAsiddha iti ko'rthaH ? kimanyathaiva siddha Ahosvita anyathA'pi siddhaH ? nanu yadyanyathaiva, tadA jijJApayiSitaviparyayeNaiva siddha upapanno nAnena prakAreNeti viruddha eva / athAnyathA'pi siddhaH, tadaitasmAdanyenApi prakAreNa siddho'yamityayamapi bhvissyti| na ca sAdhyamiti sandigdhavipakSavyAvRttiranai kAntika eveti // - anekAntikazabdasya vyutpattimAha-eka iti / eka iti bruvannekastA(kazcA)sau sAdhyalakSaNekArthaviSayatvAdantazca kathAvasAnahetutvAdAkAGakSopazamahetutvAd veti darzayati / samastaM padamarthaJcAha-ekAnto nizcaya iti / sAdhyetarayorekataranizcayaphala ityarthaH / tadviruddha cAyaM nA draSTavyaH / yasmAdityAdinaitadeva sphuTayati / yasmAdghatorityapAdAne ceyaM paJcamI / kintu tadaviparIto nizcayaviparItaH yattadonityamabhisambandhAtsa iti draSTavyam / kva saMzaya ityAha-sAdhyeti / . .... yadvA kathamanakAntiko bhavatItyAha-yasmAditi hetupnycmii| aikAntikapratiSedhenAnyaH pratipattiheturukto natyabhiprAyeNAha-saMzayaheturiti / tena nAsiddhasya tathAtvaprasaGgaH / athavaikAntaniyatatvAdeka ityanta iti ca nizcayaH proktaH / tathAhi sarvo'yaM padArthabheda - 'sarveSvapi asiddheSu ekaM rUpaM pakSadharmatvamasiddham-Ti0 ... 2 dharmibaddha0 A. P. B. H. 3 tathA para0 A. B. P. H. vipakSe-Ti0 . 50masyaikAntikaH.C.D... Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 67. tamudAharati yathA zabdasyAnityatvAdike dharme sAdhye prameyatvAdiko dharmaH sapakSavipakSayoH sarvatraikadeze vA vartamAnaH // 67 // ythetyaadinaa| anityatvamAdiryasyA'sau' anitvAdiko dharmaH / AdizabdAvaprayatnAnantarIyakatvaM prayatnAnantarIyakatvaM 'nityatvaM ca parigRhyate / prameyatvam Adiryasya sa prameyatvAdikaH / AdizabdAdanityatvam, punaranityatvam, amUrtatvaM ca 'gRhyte| zabdasya dharmiNo'nityatvAdike dharma sAdhye prameyatvAdiko dharmo'nakAntikaH / caturNAmapi hi vipakSeDasattvamasiddham / tathAhi-anityaH zabdaH prameyatvAt, "ghaTavad-AkAzavaditi prameyatvaM spkssvipkssvyaapi| aprayatnAnantarIyakaH zabdo'nityatvAt, vidyudAkAzavad ghaTavacca-ityanityatvaM sapakSakadezavRtti-vidyudAdAvasti, nAkAzAdau; vipakSavyApi-'prayatnAnantarIyake sarvatra bhaavaat| anityatvAt prayatnAnantarIyakaH zabdo ghaTavad vidyudAkAzavacca-ityanityatvaM vipakSakadezavRtti-vidhudAdAvasti nAkAzAdau / sapakSavyApi sarvatra prayatnAnantarIyake bhaavaat| nityaH zabdo'mUrtatvAd AkAzaparamANuvat,12 karmaghaTavacca / ityamUrtatvamubhayakadezavatti-ubhayorekadeza AkAze karmaNi ca vartate / paramANau tu sapakSakadeze ghaTAdau ca vipakSakadezena vartate / martatvAt ghaTaparamANuprabhRtInAm / nityAstu paramANavo vaizeSikairabhyupagamyante / tataH spkssaantrgtaaH| ekasminnA (nna)nte'vatiSThate-nityo vA'nityo vetyAdirUpeNa / sa prayojanamasya sa tathA / na tthaa'nkaantikH|| vipakSe'sattvamasiddhaM sarvatreti dravyam / [68b] "sadakAraNavannityam" [vai0 sU0 4. 1. 1.] iti nityalakSaNayogAgnityA iSTAH paramANavaH // 10ryasya so'ni0 A. B. D. P. H. E. N. 2 'nityatvaM' nAsti B. 3 gRhyante B. nAsti 'hi'-A. B.P: H. N. 5 prameyatvAt, AkAzavat ghaTavaditi-A. B. D. P. H. E. N. 6 kAzaghaTava0A. 7 ita Arambha 'nAkAzAdau' paryantaH pATho nAsti B. 80 vyApi sarvatra prayatnAnantarIyake bhAvAt C. 1 anityatvasya-Ti. " vyApi sapakSe sarvatra C. D. 11 sAdhyaH saha kramAt yojyate-Ti. 12 nityatvasya-Ti0 "vaizeSikarapyabhyupa0. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.71.] anaikAntikalakSaNam / 197 ___ asya caturvidhasya pakSadharmasyAsattvamasiddhaM vipksse| tato'nakAntikatA // tathA asyaiva rUpasya saMdehe'pyanaikAntika eva // 6 // yathA cAsya rUpasyAsiddhAvanaikAntikastathA asyaiva vipakSe'satvAkhyasya' rUpasya saMdehe'naikAntikaH // tamudAharati yathA'sarvajJaH kazcidvivakSitaH puruSo rAgAdimAn veti sAdhye vaktRtvAdiko dharmaH sandigdhavipakSavyAvRttikaH // 66 // ytheti| asarvajJa ityasarvajJatvaM sAdhyam / kazcidvivakSita iti vakturabhipretaH puruSo dhrmii| rAgA Aviryasya dveSAdeH sa raagaadiH| sa yasyAsti sa rAgAdimAn iti dvitIyaM saadhym| 2vAgrahaNaM rAgAdimattvasya pRthaksAdhyatvakhyApanArtham / tato'sarvajJatve rAgAdimattve vA sAdhye prakRte vaktatvaM-vacanazaktistadAdiryasyonmeSanimeSAdeH sa vaktRtvAdiko dhrmo'naikaantikH| sandigdhA vipakSAd vyAvRttiryasya sa tthoktH| asarvajJatve sAdhye sarvajJatvaM vipakSaH / tatra vacanAdeH sattvamasattvaM vA sandigdham / ato na jJAyate kiM vaktA sarvajJa utAsarvajJa ityanakAntikaM vaktRtvam / ... nanu ca sarvajJo vaktA nopalabhyate tatkathaM vacanaM sarvajJe saMdigdham ? ata eva 6'sarvajJo vaktA nopalabhyate' ityevaMprakArasyAnupalambhasyAdRzyAtmaviSayatvena "saMdehahetutvAd / tato'sarvajJaviparyayAdvaktRtvAdervyAvRttiH sandigdhA // 70 // . 'sarvajJo vaktA nopalabhyate' ityevaMprakArasya-evaMjAtIyasyAnupalambhasya saMdehahetutvAt / kuta ityAha-adRzya AtmA viSayo yasya tasya bhAvo'dRzyAtmaviSayatvaM tena saMdehahetutvam / dveSAderityAdigrahaNena mohAdergrahaNam // ata evAnupalambhamAtrAdeveti siddhAntI / amumevArtha mUlena saMsyandayannAha-sarvajJa iti / tenAdRzyaviSayatvena hetunA sandehahetutvaM sandehahetutvAditi / hetupaJcamImidAnI vyAcaSTe-- yata iti // 10khyarUpasya C. 2 veti graha. C. D. mattve ca sAdhye C. 4 saMdigdhavi0 B. 5 kiM' nAsti A. B. D. P. H. E. N. 6 sarvatraikadeze vA sarvajJo B. P. H. 7 saMdehe hetu B. P. H. E. 8 svAdasarva0 B. D. P. H. E. 9 jAtIyakasya-B. 10 adRzyAtmA A. B. P. H. E. N. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.72. yato'dRzyaviSayo'nupalambhaH' saMdehaheturna nizcayahetustato'sarvajJavipakSAt sarvajJAt vaktRtvAdeAvRttiH saMdigdhA // ___vaktRtvasarvajJatvayorvirodhAbhAvAca yaH sarvajJaH sa vaktA na bhavatItyadarzanepi vyatireko na sidhyati, saMdehAt // 71 // nAnupalambhAt 'sarvajJe vaktRtvamasad brUmaH / api tu sarvajJatvena saha vaktRtvasya virodhAt / etnn| sarvajJatvavaktRtvayovirodho naasti| virodhAbhAvAcca kAraNAd vyatireko na sidhyati-iti saMbandhaH / vyAptimantaM vyatirekaM darzayati yaH sarvajJa iti| sAdhyAbhAvarUpaM sarvajJatvamanadya 4'sa vaktA na bhavati' iti sAdhanasya vaktRtvasyAbhAvo vidhIyate / tena sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyatatvAt 'sAdhanAbhAvena vyApta ukta iti / vyAptimAnIdRzo vyatireko virodhe sati vaktRtvasarvajJatvayoH sidhyet / na cAsti virodhH| tasmAnna sidhyatIti / kuta ityAhasaMdehAt / yato virodhAbhAvaH, tasmAt sNdehH| sandehAd vyatirekAsiddhiH // .. kathaM virodhAbhAvaH ? dvividho hi padArthAnAM virodhaH // 72 // hIti yasmAd dvividha eva virodho nAnyaH, tasmAnna vaktRtvasarvajJatvayovirodhaH // kaH punarasau dvividho virodha ityAha avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvad virodhagatiH // 73 // . avikalakAraNasyeti / avikalAni samagrANi kAraNAni yasya sa tthoktH| yasya kAraNavaikalyAdabhAvo na tasya kenacidapi virodhgtiH| tadartham avikalakAraNagrahaNam / nanu ca yasyApi kAraNasAkalyaM tasyApi nivRttirazakyA kenacidapi kartum / tat kuto virodhagatiH? evaM tahi avikalakAraNasyApi yatkRtAt kAraNavaikalyAd abhAvastena virodhgtiH| . yasyetyAdinA'vikalakAraNasya phalaM vrnnyti| evaM tahatyuittaram / tahi tasmin kaale| evaM boddhvymityrthH| api sambhAvanAyAm / nyAyabalAdevaM sambhAvayAma ityarthaH / virodhasya gatiH pratipattiH / ,' saMzayahe. A. P. H. E. N. 20bhAt saMdigdhe vaktR0 B. 'etanna' nAsti E. 4 na sa vaktA bhavati A. P. H. E. N.. sAdharmyabhAvena B.. 6 sidhyati / kutaH A. P. H. E. N. 7 hiryasmAdarthe dvivi.D. hiryasmAt -B. 80 bhAvaH / abhA0 B. P. H... 9 gatiriti-C. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhanirUpaNam / / tathA ca sati yo yasya viruddhaH sa tasya kiJcitkara ev| tathA hi-zItasparzasya janako bhUtvA zItasparzAntarajananazakti pratibadhnan zItasparzasya nivartako viruddhH| tasmAddhatuvaikalyakArI viroddho janaka eka nivartyasya / shaanvsthaanvirodhshcaaym| tato viruddhayorekasminnapi kSaNe sahAvasthAnaM parihartavyam / dUrasthayovirodhAbhAvAcca nikaTasthayoreva nivrtynivrtkbhaavH| tasmAdyo yasya nivartakaH sa taM yadi paraM tRtIye kSaNe nivrtyti| prathame kSaNe sannipatannasamarthAvasthAdhAnayogyo' bhavati / dvitIye viruddhamasamartha kroti| tRtIye tvasamarthe nivRtte taddezamAkrAmati / tatrAloko gatidharmA krameNa jalataraGganyAyena dezamAkrAman / yadA'ndhakAranirantara-4 mAlokakSaNaM janayati tadA''lokasamIpavatinamandhakAramasamathaM janayati / tato'sAmarthya tasya yasya samIpavAlokaH / .asamarthe nivRtte taddezo jAyata Aloka ityevaM krmennaa''lokenaandhkaaro'pneyH| tathoSNasparzana zItasparzo nivartanIyaH / kimata: siddhamityAha-tathA ceti kAraNavaikalyakAriNo virodhAvagamaprakAre sati / kiJcitkaratvameva tathA hItyAdinA darzayati / yathA cAsya janakatvaM tathA'nantarameva vyaktIkariSyate / . nanu kiM katipayakSaNasahitayoH pazcAnnivartyanivarttakabhAvena virodho'thavA'nyathetyAzaDakyAha-saheti / co yasmAt / tatastasmAt / na kevalaM bahuSu kSaNeSvityapi zabdaH / sahAvasthAnamekatra sthitiH| nikaTAvasthAnaM tu na pariharttavyamiti buddhistham / pariharttavyaM nAGgIkartavyam / tayorekasminnapi kSaNe sahasthityabhAvAt kathamevamaGgIkriyate ? ata eva na sahasthitayoH pazcAd virodha iti vA, kRtamanena / yadyevaM kvacitpradeze vartamAna AlokastrilokIvyavasthitAni tamAMsyanenaiva krameNApanayediti na kvacit tamAMsyavatiSTherannityAha-nikaTasthayoriti yayonivartyanivartakabhAvo dRSTastayonikaTasthayoreva na tu nikaTasthayoravazyaM nivartya nirvatakabhAva ityasyArtho drssttvyH| tayoreva kathaM tathAbhAva ityAzaGakAyAM dUrasthayoriti yojyam / co'vadhAraNe / yataH kiJcitkarasyaiva nivartakatvaM tasmAd hetoH paraM prakRSTaM yathA bhavati / etadevopapAdayannAha-prathama iti sanniyatannikaTIbhavanivartaka iti prakaraNAt / asamarthA copAdeyakSaNa nirmANe azaktAvasthA yasyAndhakArakSaNasya tasyA''dhAnamutpAdanam, tatra yogyaH samartho bhavati / dvitIye kSaNe itynuvrtte| viruddhamandhakAramasartha sajAtIyakSaNAntarajananAkSamaM karoti / . tRtIye kSaNe''samarthe tasmin ' sthAdhAne yogyo D. 0sthAnayogyo A. B. P. H. E. 2 taddezamA0 C. D. 0mAkAmayana B.N. . * kAre nira0 A. B. P. H. E. N. 1 asamarthya A. asAmayeM P. H. E.N. tAdRzo A. B. P. H. N. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 73. yadA tvAlokastatraivAndhakAradeze janyate tadA yataH kSaNAdandhakAradezasyAlokasya janakaH kSaNaH utpadyate tata evAndhakAro'ndhakArAntarajananAsamartha utpnnH| tato'samarthAvasthAjanakatvameva nivartakatvam / atazca yasmin kSaNe janakastatastRtIye bhaNe nivRtto viruddho yadi zIghraM nivartate / janyajanakabhAvAcca 4saMtAnayovirodho na kSaNayoH / yadyapi ca na santAno nAma vastu tathApi santAnino vstubhuutaaH| tato'yaM paramArthaH-na kSaNayovirodhaH / api tu bahUnAM vandhyakSaNe nivRtte svarasato niruddhe taddezaM tasyAsamarthakSaNasya dezaM sthAnamAkrAmati, taddezo bhavati nivartaka ityarthAt / iha kazcinnivartaka Aloko yAmeva dizamAkrAmati tadigvartinameva svaviruddhaM gatikameNava nivartayati / kazcitpunaviruddhAvaSTabdha eva deze samutpannamAtra evAnekadigvatinaM viruddhaM jhaTiti nivartayati / tatra na jJAyate kasya kathaM kiJcitkaratayA nivartakatvamityAha-taMtreti vaakyopkssepe| dezamabhimataM sthAnamAkrAmastaddezo bhavannAloka ityarthaH / andhakAranirantaramandhakArAvyavahitam / AlokasamIpavartinamiti tajjanyamAnAlokasamIpavattinam / asamarthamandhakArAntarajananAzaktaM janayati / yata evaM tatastasya janakatvam / tatastasmAtsamIpavAloka iti gatidharmeti draSTavyam / asAmarthya co[69a]pAdeyakSaNopajananaM pratIti prastAvAdavaseyam / asamarthe tasminnandhakAre nivRtte svarasatovi (ni)ruddhe sati / so'samarthAndhakArakSaNadezo dezo yasya sa tathA jAyate aalokH| itistasmAt / evamanantaroktena krameNa paripATayA gatidharmAlokastaddezAkramaNAya sannipatannasamarthAvasthA''dhAnayogyo bhavati / dvitIye kSaNe'samarthaM janayati / tRtIye taddezo jAyata ityanantaroktaH kramo vibhajya yojanIyaH / amameva kramamanyatrAdizannAha tatheti / yathA-AlokAndhakArayonivartyanivartakabhAvastena prakAreNa uSNasparzana gatidharmeNa dRSTAntavazAd draSTavyam / gatidharmaNastAvadAlokasyAyaM kramaH / viruddhAkrAntadezamadhyotpannasya kIdRza ityAhayadeti / vizeSaNArthaH / yataH kSaNAdAlokasya janakaH kSaNa utpdyte| kIdRzasyAlokakSaNasyetyAha-andhakAreti / andhakAradezasya. nivA'ndhakArasambandhI dezo yasya sa tathA tata eva tmodeshaalokotpaadkssnnyoreksaamgrydhiintaamaah| yato'ndhakAradezAlokahetUtpAdakasya kSaNasya vandhyAndhakArAdhAyakatvato hetoravidyamAnaM sajAtIyajanmani sAmarthya yasyA avasthAyA andhakArasambandhinyAH sA tthaa| tajjanakatvamevAlokasyeti prakaraNAt / / atrApi tRtIye kSaNe paraM nivartakatvamiti darzayannAha-atazceti / co'vdhaarnne| atrApi prathame kSaNe'ndhakAradezAlokahetUtpAdakaHkSaNaHsamudbhavannevAndhakArAsamarthAvasthAtaddezAlokahetujanana " 1 janakakSaNaH A. B. P. H. E. N. 2 andhakArAntarAsamarthaH A. andhakArAntarAjananAsamartha: B.C. tato'sAmarthyAva. B. 4 saMtanayoH A. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.73.1 virodhanirUpaNam / 201 kSaNAnAm / yataH satsu bahanakSaNeSu pravRttA api zItakSaNA nivRttidharmANo bhavantIti santAnayonivartya nivartakatvanimitte ca virodhe sthite sarveSAM paramANUnAM satyapyekadezAvasthAnAbhAve na virodhaH, itaretarasaMtAnAnivartanAt teSAm / gatidharmA cAloko yAM 'dizamAtrAmati tadigvatino virodhisantAnAn nivartayati / tato'pavarakaikadezasthA pradIpaprabhA'ndhakAranikaTavatinyapi nAndhakAraM nivartayati, andhakArAkAntAyAM dizyAlokakSaNAntarajananAsAmarthyAt / kAraNAsAmarthyahetutvakRtaM4 santAnaniSThameva virodhaM darzayatA bhavata iti kRtam / bhavataH prabandhena pravartamAnasya zItasparzasantAnasyAbhAvo'nyasyoSNasantAnasya bhAve satIti / yogyo bhavati / dvitIye'ndhakAradezAlokotpAdakakSaNaviruddhAnandhakArAnasamarthAn janayati / tRtIye tvasamartheSu nivRtteSu taddeza Aloko jAyata iti pratyetavyam / tathA zItAkrAntadezamadhyotpannenoSNasparzana sthitadharmaNA tathaiva zItasparzo nivartanIya ityapi draSTavyam / nana ca yenAlokakSaNena sannipati (pata)tAndhakArakSaNo'samartho janyate na tena taddeza Akramyate / yena cAkramyate na tenAsamartho janyate / tathA yo'ndhakArastatsannipatanakAlabhAvI nAsau taviruddhaH / yazcAsamarthastajanmA so'pi tjjnytvaadvirodhii| ye cAnutpattidharmANaste'pyasattvAtkathaM taiviruddhA ityAzaGkayAha-janyajanakabhAvAditi / co'vadhAraNe santAnayorityasyAnantaraM draSTavyaH / ayamAzayaH-janyajanakabhAvavizeSa evAyaM nivartya nivarttakabhAvaH / arvAgdI ca na kSaNayo: kAryakAraNabhAvaM vibhAvayituM vibhavati / api tu santAnayostato'ndhakArakSaNaprabandhamekatvenAvasAya nivartya viruddhamadhyavasyAlokakSaNaprabandhaM caikatvenAdhimucya tadvirodhinamadhimuJcatIti / . .. paramArthadRSTayA cedaM kSaNollekhenAkhyAyate / na tu lokasthityAzrayeNa / na tarhi para.mArthato virodha iti cet / kiM vai kAryakAraNabhAvavizeSa evaivaMvidho na vidyate, yenaivaM vaktumadhyavasito bhavAniti ? etaccAnantarameva nirUpayiSyate / nana na santAnavyatirekeNa santAno nAmAnyaH sambhavI / tatkathaM 69b] dvayoH santAnayovirodha ucyata ityAha ydypiitynumtau| yataH santAnino vastubhUtAH santi tato hetorayaM vkssymaannkH| upapattimAha-yata iti| yasmAd gatakSaNaM (?)prabandhasyAbhAvAnivRttidharmakatvam / tathA yataH satsvAloke (ka)kSaNeSu pravRttA apyandhakArakSaNAnni(NA nivRttidharmANo bhavantIti drssttvym| andhakArAdikSaNaprabandhasya 8 (AlokAdikSaNaprabandhasya) AlokAdikSaNaprabandhena saha virodha iti prakaraNArthaH / . dizaM kAma C. 2 tadvivartinaH A. / andhakArAyAkrAntAyAM A. 4 0hetukRtaM-A. P. H. E. N. 5 bhavateti P. H. ndhena varta0 A. B. D. P. H. E.N. * *sya santAna0 C. koSThakAntargataH pAThaH vyarthaH-saM0 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.37. ... ye tvAhuna virodho vAstava iti ta idaM vaktavyAH-yathA na niSpanne kArye kazcinnanya .. yadi yena saha yasyaikadezAsthitirna bhavati tena tasya sahAnavasthAnalakSaNo virodhastahi sarva eva paramANavaH sapratighatvAdanyonyadezaparihAreNa vartanta iti sarveSAmeva paramANanAmayaM virodhaH kinna vyavasthApyata ityAzaGakyAha-santAnayoriti / co'vadhAraNe / hetumAhaitaretareti / yataH satsvapi teSu sarva eva santAnena pravahanti tataH santAnA'nivartanaM teSAm / nanu yadyAlokAndhakArayonivartyanivarttakabhAvena virodhastahi pradIpamallikAtalavatyaivavarakAtmANa nivartI(?) andhakArastatsamIpavartinA''lokena kiM na nivartyata ityAzaGakyAhagatidharmeti / co yasmAdarthe / tadigvatina evetyarthAd draSTavyaH / yato yaddigamimukhagatirAlokastadAkramyamANadigvartina eva virodhisantAnAnnivartayati / tatastasmAtkAraNAt / kuto na nivartayatItyAha-andhakAreti / andhakArAkAntAyAmityanena dizo'nta('ndha)kArAkAntatvamAlokakSaNAntarAjananAsAmarthyakAraNaM noktam / kintarhi ? vAstavAnuvAdaH kRtaH / yA sA digandhakArAkAntA dRzyate tatra tasya tajjananAsAmarthyAdityarthaH / anyathA'ndhakArAkAntatvameva tasya na syAt / Alokena samIpavartinA'ndhakArApanayAsambhavAditi kathamenaM saMgaccheta / ayamatra paramArtha:-dRzyate tAvatkAcidandhakAramAtrA nikttsthitenaapyaalokenaa'nivrtitaa| dRSTazcAnyasyAvavarakavartino'ndhakArapracayasyocchedaH / tasmAdAlokasyAlokAntarajananAsAmarthyamanyatra tu sAmarthya tattvacintakairacintyatvAtpratItyasamutpAdasya kalpyata iti / ata eva yayo. janyajanakabhAvena nivartyanivartakabhAvo nAsti tayoH pradIpamallikAditalavaya'ndhakAratadAsannAlokayornavirodhaH / prAyovRttyA tu to virodhenaavbuddhyete| ataeva pUrvaM 'dUrasthayovirodhAbhAvAcca nikaTasthayoreva nivartyanivarttakabhAvaH' ityuktam, na tu 'nikaTasthayonivartyanivartakabhAva eva' iti / sati nivartyanivartakatve 'nikaTasthayoreva, na tu nikaHsthayoravazyaM nivartyanivartakabhAvaH' iti ca vyAkhyAtameva / samprati janyajanakabhAvanibandhanaM santAnagatameva ca virodhaM svayaM pratipAditamAcAryasyApyabhipretametaditi darzayannAha-kAraNariti (nneti)| kAraNasya nivartayitavyasya zItasparzAderyadasAmarthya sajAtIyakSaNanirmANe'zaktatvaM tatra yaddhatutvaM nivartakasya tatkRtaM tatprayuktam / ata eva santAnaniSThaM santAne kSaNaprabandhe niSThA vyavasthApyatayA paryavasAnaM yasya taM darzayatA prakAza[70a]yatA'cAryeNetyarthAt / ye pUnaH zAntabhadrAdayaH-"na tAvadAlokAderutpannenAndhakArAdinA virodha:, tasyAtItatvenAsattvAt / na cotpitsunA saha, tasyApyanAgatatayA'sattvAt / nA'pi vartamAnena, tasyApi tajjanmatayA'virodhitvAt / tasmAnna virodho nAma dviSThaH sambandho'sti / kintu kAlpanika eva / ata evAcAryeNa virodhagatirityabhidhAyi / na tu virodha iti |"-iti vyAkhyAtavantastAn vacanabhaGgacA nirAcikIrSarAha-ye tviti / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.75..] virodhanirUpaNam / 203 janakabhAvo nAma 'dviSTho'sti / kAraNapUrvikA tu kAryavRttiH / ato vAstava eva / ladvat na nivRtte vastuni kazcit dviSTho nAma virodho'sti / dahananimittaM tu zItasparzasya 4kSaNAntarajananAsAmarthyam / ato' virodho'pi vAstava eva // udAharaNamAha zItoSNasparzavat // 74 // zItazcoSNazca tAveva spazA tayoriva / zItoSNasparzayohi pUrvavadvirodho yojniiyH|| dvitIyamapi virodha darzayitumAha parasparaparihArasthitalakSaNatayA "vA 'bhAvAbhAvavat // 7 // parasparasya parihAraH parityAgastena sthitaM lakSaNaM rUpaM yayostadbhAvaH parasparaparihArasthitalakSaNatA tayA / / iha yasmin paricchidyamAne yad vyavacchidyate tat paricchidyamAnamavacchidyamAnaparihAreNa sthitarUpaM draSTavyam / nIle ca paricchidyamAne tAdrUpyapracyutiravacchidyate, tadavyavacchede nIlAparicchedaprasaGgAt / tasmAdvastuno bhAvAbhAvau parasparaparihAreNa sthitarUpau / nIlAttu yadanyadrUpaM tnniilaabhaavaavybhicaari| nIlasya dRzyasya pItAdAvupalabhyamAne'nupalambhAda kAraNapUrvikA kAraNatvenAbhimatapadArthasattApUrvikA kAryasya kAryatvenAbhimatasya vRttiH pravRttirbhAva iti yAvat / turvizeSaNArthaH / yata evamato hetorvAstavaH pAramArthikaH / anyathA - kAryakAraNabhAvo'pyavAstavo'stviti bhAvaH / nanu kiM kAryakAraNabhAvo'pi dviSThaH sambandhaH kazcidiSTo yenaivamucyata iti cet / n| kAraNapUrvikAyA: kAryavRttervAstavatvAt / ihApi tarhi dahanAdinimittaM zItasparzAderjananAsAmarthya vAstavamastu / na tu virodha: sambandha iti cet / na / etAvato'nyasmAtkAryakAraNabhAvAdasya kAryakAraNabhAvasya vizeSarUpatvAbhyupagamAt / asmAbhirapIdaza eva kAryakAraNabhAvavizeSo virodha ityucyata iti kathamayamavAstavaH syAditi // pUrvavatpUrvopadarzitavat // 'dRSTo'sti-A. B. P. H. E. N. 2 kAryapravRtti:-A. B. C. D. P..H. E. N. / kazcidiSTo A. B. P. H. N. kazcid dRSTo-E. 4kSaNAntarAsAma0 A. B. P. H. E. N. 5 tato-C. 6 zItaJco0 D. . 'vA' nAsti-C. 8vA bhAvavat B. P. H. 9 paraspara A. B. P. parasparapari0 H. E.. 10 'tayA' nAsti-C.. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.75 bhaavnishcyaat| yathA ca nIlaM' svAbhAvaM pariharati, tadvad abhAvAvyabhicAri piitaadikmpiiti| tathA ca bhAvAbhAvayoH sAkSAdvirodhaH,4 vstunostvnyonyaabhaavaavybhicaaritvaadvirodhH| kasya cAnyatrAbhAvAvasAyaH ? yo niyatAkAro'rthaH,5 tasya / na tvaniyatAkAraH, kSaNikatvAdivat / kSaNikatvaM hi sarveSAM nIlAdInAM svarUpAtmakam / ato na niyatAkAram / yataH kSaNikatvaparihAreNa na kiJcid dRzyate / nanu sarvameva vastu sattvarajastamorUpeNakamiti kathamanyonyarUpaparityAga ityAha-iheti / yad vyavacchidyate yanna paricchidyate / aparicchedasyaiva vyavacchedarUpatvAt / avacchidyamAnaparihAreNa vyavacchidyamAnaparihAreNa sthitaM vyavasthitaM rUpaM svarUpaM yasya tttthaa| kimpunaridaM prasiddhamityAha-nIlamiti / co yasmAt / tadeva rUpaM tadrUpam, tadrUpameva tAdrUpyam tasya pracyutirabhAvo vyavaharttavyakarUpaH prasajyapratiSedhAtmA tuccharUpaH / upapattimAha-tadavyavaccheda iti / yata evaM tasmAt kAraNAt / yadi bhAvAbhAvayovirodhaH, na tahi nIlapItayoH sa syaadityaahniilaaditi| tuvizeSadyotakaH / abhAvAvyabhicAritvameva sAdhayannAha-nIlasyeti / bhavatyevaM nIlasya pItAdAvabhAvaH, na tu tatparihAreNa tad vyvsthitmityaah-ytheti| co yasmAdarthe / nIlaM kartR svAbhAvaM svabhAvaM (?) sa ca mAnabhAvazca (?) taM na vyabhicaratIti tthaa| evaM sati kiM vyavasthitamityAha-tathA ceti nIlasya sAkSAtsvAbhAvaparihAraprakAre tadavyabhicAritvAdarthAntaraparihAraprakAre ca sati / natu (nu) yad yadabhAvAvyabhicAri ya (ta)ttattena viruddhacate / tasya na tadAtmakatvenAbhAvAvasAyastAdAtmyAbhAva[1]vasAyaphalatvAdanyasya virodhasya / tahi kSaNikatvamapi nIlAbhAvAvyabhicAritvAnnIlena viruddhayamAnaM na nIlAtmaka syAt / tadapi nIlAbhAvavadeva anyathA kSaNikatvaM nIlAtmataiva syAt / tathA ca yAvatkSaNika tAvannIlamiti kRtsnA trilokI nIlava syAditi manasi nidhAyAha-kasya ceti / tushbdaarthshckaarH| paramu[70b] khena praznaM kRtvA prazna visarjanamAha-ya iti / niyatasya pratiniyatasya vastuna AkAraH svarUpamiti vigrahItavyam / etadeva vyatirekamukheNAha-na sviti / na punaraniyatasya sarvavastusvarUpAtmakasya / tadeva darzayati-kSaNikatvAdivaditi / aadishbdaatprmaannumytvaadiprigrhH| anenaitadAha-abhAvAvyabhicAritve'pi niyatAkAreNa tena sama[ma sya virodho nAniyatAkAraNeti / aniyatAkAratvamasyopapAdayannAha-kSaNikatvaM hIti / hiryasmAdarthe / snmaatraanubndhitvaatkssnniksyetybhipraayH| yata evamataH kAraNAt / na tvayamartha:-niyataH pratiniyata 'nIlamabhAvaM A. B.C. P. H. 2 tamiva abhAvavat-Ti0 3 mapi / tathA A. B. P. H. E. N. 4 virodhau A. kSAdvirodhaH kaH kasya B. rthaH, na tu E. 6 kAro'rthaH kSa. A. B. P. H. E. N. 7 ataH D. E. 'pratyantare 'yataH' iti' iti D. pratI TippaNaM vrtte| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.75.] : virodhanirUpaNam / 205 yadyevamabhAvo'pi na niyatAkAraH / kathamaniyatAkAro nAma ? yAvatA vasturUpaviviktAkAraH klpito'bhaavH| tato dRSTaM kalpitaM vA niyataM rUpamanyatrAsadityavasIyate / nAniyatam / evaM nityatvapizAcAdirapi niyatAkAraH kalpito draSTavyaH / ekAtmatva-4 virodhazcAyam / yayohi parasparaparihAreNAvasthAnaM tayorekatvAbhAvaH / AkAro yasyeti / evaM hi kSaNikatvAderapi niyatAkAratvaM syAt / tathAhi paramasaGakucitakAlavatirUpatvena niyatAkAratvAt / dharmottaro'pi kSaNikatvaM hi sarveSAM nIlAdInAM svarUpAtmakamiti bruvANo niyatAkAra ityatra SaSThItatpuruSamabhivyanakti itarathA 'kSaNikatvasya hi sarvo nIlAdiH svarUpam' ityabhidadhyAditi / evaJcA (ca) kSaNikasyApi na nIle'bhAvAvasAyastasya sarvanIlAdivastvAtmakatvenAniyatAkAratvAt / yena ca kSaNikaM kalpitaM na tena pratiniyatavastvAtmaka (ka) kalpitamata eva nIlagrAhi pratyakSaM kSaNikatvAkSaNikatvayorudAsInaM nIlamAtre pramANam / tathA ca nIlasyAkSaNikatvaparihAreNAvasthAnaM kSaNikatvasiddheH prAGa nizcetumazakyamiti nyAyabalAtprAptam / evaJcAvirodharUpavivecake dharmottare satyapi ye kecid dviSyamAnajalpamahodadhiprabhRtayo virodhacodyaparijihIrSayA parasparaparihArasthitalakSaNaM virodhaM parihArIkUrvanti tairayaM 'kasya caanytraabhaavaavsaa[yH| yo niyatAkAro na tvaniyatAkAraHkSaNikatvAdiriti' dharmottarasya grantho na daSTo na cArthasya samIcInidhisa (?)jJAta iti lakSyate / yadyayamaparihAraH, kastatra parihAra iti cet / yathaitatparihriyate tathA vizeSAkhyAna evAsmAbhirabhyadhAyIti tata evApekSitavyam / iha punaraprakRtatvAnocyata iti / yadi niyatAkAraM vastu pariharati nAniyatAkAram, tarhi bhAvo nAbhAvaM parihRtya tiSThet, tasyAniyatAkAratvAd ityAzaGkamAna Aha-yadyevamiti / evaJcedabhyupagamyate tadetyarthAt / na kevalaM kSaNikatvAdItyapi zabdaH / kathamiti siddhaantii| yAvateti tRtIyAntapratinirUpako nipAto'tra yasmAdityasyArthe vartate / vasturUpavivikto dRzyanIlAdisvabhAvarahita AkAro yasyeti vigrahaH / kalpitagrahaNenaitadAha-nAbhAvo nAma kazcit prmaannsiddho'sti| kevalaM kalpikayA buddhyA tathA samAropita iti / yata evaM tasmAd dRSTaM pramANAvagataM kalpitam AgamAzrayeNAnyathA vA samAropitam / anyatra tato'nyasmin, nIlAdau vAniyatam , na nIlAdyAtmakaM sat ttraivaa's[dityvsiiyte| amameva nyAyamanyatrAdizannA [71a]ha-evamiti / yathA'bhAvo niyatAkAra eva kalpito nAniyatAkAra evaM nityatvamapi sarvakAlAvasthAyitvalakSaNaM niyatAkArameva ' kathaM na niya0 A. B. P, H. N. 2 trA'sadavasIyate A. B. D. P. H. E. N. 3 nityatve pizA0 A. P. H. 4 ekAtmakatva A. B. C. D. P. H. E. N. paraspareNAva. B. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / ata eva lAkSaNiko'yaM virodha ucyate / lakSaNaM rUpaM vastUnAM prayojanamasyeti kRtvA / virodhena hyanena vastutattvaM vibhaktaM vyavasthApyate / ata eva dRzyamAne rUpe yaniSidhyate tad dRzyamevAbhyupagamya niSidhyate / tathA hi-abhAvo'pi pizAco'pi yadA pIte niSemiSyate tadA dRzyAtmatayA niSedhya iti dRzyatvamabhyupagamya dRzyAnupalabdhereva niSedhaH / tathA ca sati rUpe paricchidyamAnaM ekasmistadabhAvo dRzyo vyavacchidyate / yacca tadabhAvavaniyatAkAraM kalpitam, na tu sarvasya nIlAdeH / akSaNikatvaM tu sarvasya nIlAde: svarUpAtmakaM sarvasyaivAnekakSaNasthAyitvAt / na cAkSaNika eva nityaH, sato'kAraNasyAkAzAdeH kiyata eva tathAtvAt / tathA pizAcatvamapyasthisnAyumayasUcIvaktrAdirUpasyaiva skrUpaM kalpitamiti / tasyApi nIlAkAratvAnnIlA dinA (taa)| ayaM virodhaH / yadvA niyataH pratiniyata AkAraH svabhAvo yasya sa tathA nissedhenaaniytaakaarH| tadA tu sarvanIlAdyanAtmakatvasarvanIlAdyAtmakatve niyatAkAratvAniyatAkAratve vAcya / tena na kSaNikatvAdau niyatAkAratvasya prsnggH| sarveSAM svarUpAtmakamiti ca vivaraNamarthAbhedena neyamiti / nanu cAnenApi virodhena virodhinoH sahAvasthAnaM niSidhyate / pUrveNApi parasparaparihArAvasthAnaM pratipAdyata iti kathamanyonyAnantarbhAva ityAzaGakyAha-ekAtmatveti / co yasmAdarthe / viruddhayorekAtmaniSedhako virodha ekAtmavirodha uktaH / kathamasya tathAtvamityAha-yayoriti / hiryasmAdarthe / yata etena virodhena viruddhayorekAtmatvaM niSidhyate ata evAsmAdeva kAraNAt / kathamIdRzo virodho bhavatA lAkSaNikazabdenAbhidhIyate ityAha-lakSaNamiti / vibhaktasvarUpaM prayojanaM vyavasthApyatayA sAdhyam , prayujyate anena iti vA prayojanaM prayojakasya / iti kRtvA evaM vyutpAdya IdRzyA vyutpattyeti yAvat / kathametatprayojanamityAha-virodheneti / hIti yasmAt / vibhaktamanyena vibhaktaM yato'neneti virodhena nIlAdevibhaktarUpavyavasthApanAdanyena sahakAtmyaM niSidhyate / ata evAsmAdeva kAraNAt / dRzyamAne rUpe pratIyamAne vastusvarUpe yanniSidhyate dRzyamAnAtmakatvena pratiSidhyate / nanu dRzye vastuni dRzyAntarasya dRzyatvAbhyupagamapUrvako niSedho yukto na tvadRzyasyetyAzaDakyAha-tathA hIti / na kevalaM bhAva ityapizabdaH / na kevalamabhAva ityapizabdaH / dRzyAtmatayA dRzyapItAtmatayA niSedhyo niSedhArhaH, 'nAyaM dRzyamAnaH pIto'bhAvaH, pizAco vAtApyeNApratibhAsanAdityevaM niSedhAdityabhiprAyaH / itirhetii| dRzyAnapalabdherevAnyasya. taadaatmyenaanysminnissedhH| atha syAtpratyakSamevAtra nIlasya pItAtmatA'bhAvavyavahAraM karoti / tat kimevamucyate ? athoktametadadRSTAnAmapi sattvasaMjJayA na zakto vyavahArayitumiti cet / n| iha tAdAtmya 1 atha yattadabhAvavat pA(pI)tAdi tata kathaM vyavacchidyate ityAha-Ti..... Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . virodhanirUpaNam / 207 rUpaM tadapi dRzyaM vyvcchidyte| tataH svapracyativat pracyutimanto'pi vyavacchinnA iti ye parasparaparihArasthitarUpA: sarve te'nena niSiddhakatvA iti / satyapi cAsmin virodhe sahAvasthAnaM syAdapi / tato bhinnavyApArI virodhau| ekena virodhena zItoSNasparzayorekatvaM vaaryte| anyena shaavsthaanm| bhinnaviSayau' ca / sakale vastunyavastuni ca parasparaparihAravirodhaH / vastunyeva katipaye shaanvsthaanvirodhH| tasmAddhinnavyApArau bhinnaviSayau c| tato nAnayoranyonyAntarbhAva iti // sa ca dvividho'pi virodho vaktRtvasarvajJatvayorna saMbhavati // 76 // niSedhAt / AdheyaniSedhe hyayaM nyAyo na tu dRzyamAnAtmatAniSedha iti / satyametat / kevalamatyantamUDhaM pratyetaduktamityadoSaH / kimevaM sati siddhamityAha-tathA ca sati aikAtmyaniSedhe sarvasya dRzyAtmatayA niSedhaprakAre sati / tadabhAvastasya paricchidyamAnasya svarUpasya nIlAderabhAvastadabhAvo dRzyo dRzyAtma[71b]ka: san vyavacchidyate tAdAtmyena niSidhyate / ayaM dRzyamAno nIlo nAbhAvaH tuccharUpeNa abhAvarUpeNApratibhAsanAditi kRtvA dRzyamAnarUpAtmatayA niSedhAditi bhaassH| bhavatu paricchidyamAnA'bhAvasya dRzyasya vyavacchedastadavyabhicAriNastu niSedhe kA vAtatyAha-yacceti / apishbdaarthshckaarH| tadabhAvo vidyate'syeti tathA / yadi tadabhAvavAMstAdAtmyena pratiSidhyate tahi kSaNikatvamapi pUrvoktena nyAyena nIlAbhAvavaditi tadapi tAdAtmyatayA vyavacchedyaM rayAdityAha-niyatAkAramiti / etacca pUrvameva kRtavyAkhyAnam / yato dvayorapyabhAvatadvatodRzyamAnAtmatayA niSedhAd dRzyayoreva niSedhastatastasmAtsvapracyutiriva svAbhAva iva vyavacchinnA niSiddhatAdAtmyAH / itistasmAt / sarvagrahaNaM kAtsnyaM pratipAdanArtham / aneneti virodhena niSiddhamekatvaM yeSAmiti vigrahaH / virodhe parasparaparihArasthitAtmalakSaNe sahakatra lokapratItisiddhe deze'vasthAna sthitiH syAt / apiH sambhAvanAyAm / yasmAdanena virodhena naikatrAvasthAnaM niSiddhayate kintvekaatmktvm| pUrveNa caikatrAvasthAnaM na tvekAtmakatvam / tataH kAraNAd bhinnau nAnAbhUtau vyApArau yayostau tathoktau / bhinnavyApAratvamevAnayoreketyAdinA sphuTayati / na kevalaM vyApArabhedAdanayorbhedenopanyAsaH / kintu viSayabhedAdapItyAha-bhinnaviSayau ceti / na kevalaM bhinnavyApArau bhinnvissyaavpiitypishbdaarthshckaarH| bhinnaviSayatvameva darzayannAha-sakala iti / / bhavataktalakSaNo dvividha eva virodhaH / tathApyanayoranyatara eva virodho vaktRtvasarvajJatvayorbhaviSyatItyAha-sa ceti / co yasmAtso'yamanantarokto dvividho nAsti / apirtishye| 1 bhinnapravRttiviSayau A. P. H. N. 2 sahAvasthAna0 B.C. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 77.. sa cAyaM dvividhopi virodho vaktRtvaM ca sarvajJatvaM ca tayorna saMbhavati / na hyavikalakAraNasya sarvajJatvasya vktRtvbhaavaadbhaavgtiH| sarvajJatvaM hyadRzyam / adRSTasya cAbhAvo nAvasIyate / tato nAnena virodhagatirbhavati / na ca vaktRtvaparihAreNa sarvajJatvamavasthitam / kASThAdayo hi vktRtvprihtaaH| teSAmapi sarvajJatvaprasaGgAt / nApi sarvajJatvaparihAreNa vaktRtvam / kASThAdInAmapi vktRtvprsnggaat| tata evAvirodhAd vaktRtva vidherna sarvajJatvaniSedhaH // syAdetat-yadi nAstyeva virodho ghaTapaTayoriva syAdapi tayoH sahAvasthitidarzanam / sahAvasthityadarzanAta tu virodhgtiH| virodhA'ccAbhAvagatirityAzaDakyAha na cAviruddhavidheranupalabdhAvapyabhAvagatiH // 77 // tatrAdyasya tAvadabhAvaM na hItyAdinA darzayati / hIti yasmAt / kuto nAbhAvagati-. rityAha-sarvajJatvaM hIti / hiryasmAt / adRzyasyApi ki nAbhAvagatirityAha-adRSTasyati / co yasmAdarthe / yata evaM tatastasmAt / anena vavatatvena virodhagatirnAsti tasya sarvajJatvasyetyarthAt / dvitIyasya virodhasya [abhAvaM] pratipAdayannAhana ceti / ca: pratiSedhasamuccaye / uppttimaah-kaassttheti| hiryasmAt / kuto vaktRtvaparihAreNa sarvajJatvaM nAvasthitamityAhateSAmapi kASThAdInAM sarvajJatvasya prasaGgAtprasakteH / kutasteSAM tathAtvaprasaGga ityAzaGakya : yojanIyaM kASThAdaya iti / hiryasmAt / kASThAdayo vaktRtvena vacanazaktyA prihtaastyktaaH| vaktRtvameva sarvajJatvaparihAreNa vyavasthitaM bhaviSyatItyAha-nApIti / apiH prtissedhsmuccye| atrApi tAmevopapattimAha-kASTheti / ihApi kASThAdayo hi sarvajJatvena parihRtA iti draSTavyam / syAdetat-vaktRtvasarvajJatvayoH parasparaparihArasthitalakSaNatAvirodhe'pi kA kSatiryena. tanniSedhaH kRtaH / tathA hyanyonyaparihAreNAvasthAne'pi yad vaktRtvaM tatsarvajJatvaM mA bhut, sarvajJatvaM vA vaktatvama / tayostvekatrasthitiraviruddhava / tadanantaramevoktaM dharmottareNa [72al satyapi cAsmina virodhe sahAvasthAnaM syaadpiiti| tadetadasat / yeSAM hi vaktRtvasarvajJatvalakSaNau dharmiNo bhinnAveva dhI teSAmidaM zobhate na tu tAthAgatAnAM dharmamiNorvAstavamabhedamicchatAm / tathA hi yadi vaktRtvaM sarvajJatvapari 'gatiriti-D. 2 0dayo'pi vaktR0 A. B. P. H. E. N. 0dayo'pi hi vaktR C. 3 vidhAne na sarva0 A. B. P. H. E. N. 10rshnm| adarzanAt tu-A. B. D. P. H. E. N. . 5 virodhAdabhA B. D. 6 na ca viru0 C. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.80. ]. virodhanirUpaNam / 209 - na cAviruddhavidheriti / anupalabdhAvapi nAyaM viruddhvidhiH| yadyapi sahAvasthAnAnupalambhastathApi na tyovirodhH| yasmAnna sahAnupalambhamAtrAd virodho'pi tu dvayorupalabhyamAnayonivartyanivartakabhAvAvasAyAt / tasmAdanupalabdhAvapi na vaktRtvavidheviruddhavidhiH / ato'smAnnAnyasyAbhAvagatiH // tathA na vaktRtvAd raagaadimttvgtiH| yato yadi vacanAdi rAgAdInAM kArya syAdvacanAde rAgAdigatiH syAt / rAgAdinivRttau vacanAdinivRttiH syAt / na ca kAryam / kutaH rAgAdInAM vacanAdezca kAryakAraNabhAvAsiddhaH // 7 // rAgAdInAM vacanAdezca kAryakAraNabhAvasyA'siddheH kAraNAnna kAryam / ato'smAna gatiH // mA bhUdrAgAdikArya vacanaM sahacAri tu bhavati / tato rAgAdau sahacAriNi nivRtte nivartate vacanamityAzaGakyAha arthAntarasya cAkAraNasya nivRttau na vacanAdenivRttiH // 76 // arthAntarasya cAkAraNasya nivRttau sahacAritvadarzanamAtreNa nAnyasya vacanAdenivRttiH / ato vaktRtvaM bhavedrAgAdivirahazca // - iti sandigdha vyatireko'naikAntiko vcnaadiH||8|| hRtaM syAt tadA vaktRtvasya vakturabhedAtsarvajJatvasya ca sarvajJAda. vaktava sarvajJo na syAt, sarvajJa eva vA vakte ti yuktamanayoH parasparaparihArasthitalakSaNatA'bhAvapratipAdanamiti / * yadi nAstyeva virodhaH sahAnavasthAnalakSaNa iti draSTavyam / anyathA ghaTapaTayordRSTAntatA na syAt / upasaMhAre cAyamoM vyaktIkariSyate / uktaM viruddhatve sahAvasthAnAdarzanaM kAraNam, tatkimevamucyata ityAzaGakyAha--yadyapIti / tathApi tenApi prakAreNa / ato hetorasmAd vaktRtvAd anyasya sarvajJatvasya nAbhAvapratipattiH // __ yathA vaktRtvAdasarvajJatvagatirnAsti tathA vaktRtvAd rAgAdimattvasyApi gatirnAstIti jijJApayiSurAha-tatheti / AdigrahaNAd dveSAdiparigrahaH / rAgAdizabdasannidhAnAdrAgAdi sahacArIti boddhavyam / yathA sandigdhavipakSavyAvRttikasAdhanadoSastathA. prAgevAbhihitamiti na punarucyate // 1 yadyapi ca A. B. P. H. E. N. 2 nirvatya A. / vaktRtvavirodhiviruddhavidhiH A. B. P. H. N. 4 vacananivR0 B.C. D. nivatiSyate-C. 6 vA kAraNa A. B. P. H. E. vA'kAraNa* N. . . sandigdhavyAvRtte (tti) kA'na0 C. - 27 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.81. iti zabdastasmAdarthe / 'tasmAdasarvajJatvaviparyayAd vipakSAtsarvajJatvAva, rAgAvimattvaviparyayAdarAgAdimattvAt saMdigdho vyatireko vacanAdeH / ato'nakAntiko vacanAdiH // evamekaikarUpAdisiddhisaMdehe hetudoSAn AkhyAya dvayordvayo rUpayorasiddhisaMdehe hetudoSAn vaktukAma' Aha ___dvayo rUpayoviparyayasiddhau viruddhaH // 1 // dvayoriti / dvayo rUpayoviparyayasiddhau sattyAM viruddhaH / trINi ca rUpANi santi / tato vizeSajJApa"nArthamAha kayodvayoH ? // 2 // kayoyoriti // . . viziSTa rUpe darzayati sapakSe sattvasya, asapakSe cAsattvasya / yathA kRtakatvaM prayatnAnantarIyakatvaM ca nityatve sAdhye viruddho hetvAbhAsaH // 83 // sapakSe sattvasya, asapakSe cAsattvasya viparyayasiddhAviti saMbandhaH / kRtakatvamiti svbhaavhetuH| prayatnAnantarIyakatvamiti kAryahetuH / prayatnAnantarIyaka' zabdena hi prayatnAnantaraM janma jJAnaM ca prytnaanntriiykmucyte| janma jAyamAnasya svbhaavH| jJAnaM jJeyasya kAryam / tadiha prayatnAnantaraM 11jJAnaM gRhyate / 12tena kAryahetuH / sarvAnakAntikaprakArAnuktvA viruddhatvAkhyaM hetudoSamabhidadhAno vArtikakArasyAbhiprAyam evamityAdinA darzayati / vyaktibhedavivakSayA hetadoSAniti bahuvacanenAha // viziSTa rUpe dve darzayati / yadi dvAvapi svabhAvahetU tadA kiM dvayAbhidhAnena ? ekenApi svabhAvahetunA viruddhatvasya darzitatvAdityAzaGakya samarthanamAha-kRtakatvamiti / nanu svabhAvahetutvena prayatnAnantarIyakatvamanyatra drshitm| tatkathamanenaivamucyata ityAha-prayatneti / hiryasmAt / prayatnasya puruSavyApArasyAnantaramavyavahitaM janma jJAnaM ca tadviSayamucyate / 1 tasmAdasarvajJatvAvItarAgatvaviparyayAt vipakSAt sarvajJatvA (tva) vItarAgAdimattvAt saMdigdho-B. tasmAdasarvajJarAgAdimattvaviparyayAt vipakSAt sarvajJatvAdarAgAdimatvAcca saMdigdhoC . vacanAdi: C. 3 kAmA C. 4 dvayoH / -D. 'jJAnArtha0 C. sya ca kRta. C. 7 ceti C. siddhiriti C. - 9 kAryahetoH H. 0 0katvaza. C. "prayatnAnantarIyakatvagrAhakam-Ti. tataH kA0 C. D. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 3.87. ]. viruddhahetvAbhAsalakSaNam / etau hetU nityatve sAdhye viruddhau hetvAbhAsau // kasmAt punaretau viruddhAvityAhaanayoH sapakSe'sattvam , asapakSe ca sattvamiti viparyayasiddhiH // 4 // anayoriti / sapakSe hira nitye kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayorasattvameva nizcitam / anitye vipakSe eva sattvaM nizcitamiti viparyayasiddhiH // kasmAt punaviparyayasiddhAvapyetau viruddhAvityAha- . etau ca sAdhyaviparyayasAdhanAviruddhau // 8 // etau ca sAdhyasya nityatvasya viparyayam-anityatvaM saadhytH| tataH sAdhyaviparyayasAdhanAdviruddhau // yadi sAdhyaviparyayasAdhanAdviruddhAveto, uktaM ca pArArthAnumAne sAdhyam, na tvanuktam ; iSTaM ca anuktam / ato'nya iSTavighAtakRdAbhyAmiti darzayannAha "nanu caM tRtIyo'pISTavighAtakRd viruddhaH // 86 // nanu ca tRtIyo'pi viruddha uktaH / uktaviparyayasAdhanau dvau| tRtIyo'yamiSTasya zabdenAnapAttasya 6vighAtaM karoti viparyayasAdhanAditi iSTavighAtakRt // tamadAharatiyathA parArthAzcakSurAdayaH saMghAtatvAcchayanAsanAdyaGgavaditi // 87 // nanu prayatnAnantarIyaka[tva] zabda upAttastatkiprayatnAnantarIyakazabdasyArtha ucyata ityAha-prayatnAnantarIyakatvamiti prayatnAnantarIyakatvazabdenApi tadevoktaM vastuta ityarthaH / tena zabdena dvayasyAbhidhAne kadA svabhAvasyAbhidhAnaM kadA kAryasyatyAzaGakya janmetyAdinA vibhajate / yato jJAnasyApyabhidhAnaM tattasmAdiha viruddhodAharaNaprakrame / anupalambhastvanayorevAntarbhUtatvAnna pRthagupadarzitaH / etayorudAhRtayoreva so'pi sujJAna iti bhAva unnayaH / - lakSyate cAyamAcAryasyAzayaH sapakSAvRttau satyAM vyAptyA'vyAptyA vA vipakSavRtto viruddha eveti darzayitumubhayopAdAnam / anyathA kRtakatvamAtra pradarzite sapakSAvRttau vipakSavyApaka eva yaH sa viruddho na tu prayatnAnantarIyakavad yo vipakSAvyApIti zaGkA syAt / tathA . ddhiriti-C. 'tataH' nAsti -A. B. P. H. N. pramANavinizcayAdau-Ti0 2 'hi' nAsti A. B. P. H E. N. 4 tatra ca-B. P. H. ' 6 vidhAnaM-A. B. P. H. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.88. ' yatheti / cakSurAdaya iti dhrmii| paro'rthaH prayojanaM parArthaH prayojakaH saMskArya upakartavyo yeSAM te parArthA:-iti saadhym| saMghAtatvAt saMcitarUpatvAditi hetuH| cakSurAdayo hi paramANusaMciti ruupaaH| tataH saMghAtarUpA ucyante / zayanamAsanaM cAdiryasya tcchynaasnaadi| tadevAnaM puruSopabhogAGgatvAt / ayaM vyAptipradarzanaviSayo dRssttaantH| atra hi pArAyaMna saMhatatvaM vyAptam / yataH 4zayanAsanAdayaH saMghAtarUpAH puruSasya bhogino bhavantyupakArakA iti parArthA ucyante // kathamayamiSTavighAtakRdityAha tadiSTAsaMhatapArArthyaviparyayasAdhanAviruddhaH // 8 // tadiSTAsaMhatapArArthyaviparyayasAdhanAditi / asaMhate viSaye pArArthyamasaMhatapArArthyam / tasya sAMkhyasma vAdinaH iSTamasaMhatapArAyaM tadiSTAsaMhatapArArthyam / tasya viparyayaH saMhatapArAthyaM nAma / tasya sAdhanAd viruddhaH / ____ 'AtmA asti' iti bruvANaH sAMkhyaH 'kuta etad' iti paryanuyukto bauddhanedamAtmanaH siddhaye prmaannmaah| tasmAdasaMhatasyAtmana upakArakatvaM sAdhyaM cakSurAdInAm / ayaM tu hetuvipryyvyaaptH| yasmAdyo yasyopakArakaH sa tasya jnkH| janyamAnazca yugapat krameNa vA bhavati sNhtH| tasmAt parArthAzcakSurAdayaH saMhataparArthA iti siddham // prayatnAnantarIyakatvamAtre pradarzite sapakSAvRttAvavyAptyaiva yo vipakSe vartate sa eva viruddho nAnya iti zaGkA syAt, etAvatApi [72b] viparyayasiddharupapatteH / yadi tu kAryaheturudAhRta ityucyate, tadAnupalabdhirapyudAharttavyA syAt / na ca tasyAstatrAntarbhAvAnnodAharaNamiti yuktam, anvayAdipradarzane'pi anudAharaNaprasaGgAt / evaM dharmottareNa kathaM na vyAkhyAtamiti na pratImaH // arthazabdaH prayojane vRttastasya ca prayojayatIti vyutpattyA prayojakazabdAbhilapyatvamityabhipretya parArthaH prayojaka ityuktH| parasminnarthaH prayojanaM yeSAmiti gamakatvAd vyadhikaraNabahavIhau tu sarvaM samaJjasaM kevalamanena tathA na vyAkhyAtamiti na vidmaH / aGgaM nimittam / kasya tadaGgamityucyata ityAha-puruSeti // krameNa yugapad vA'pi dvedhApyasaMhataM draSTavyam / kutaH punarasaMhataviSayaM pArArthyamiSTaM sAMkhyasyAkhyAyata ityAzaGakyAha Atmeti / asaMhatopakArakatvaM tAvaccakSurAdInAM tenaiSitavyamanyathA''tmA'siddheH / yacca tadasaMhatarUpaM sa evAtmetyabhiprAyeNoktamasaMhatasyAtmana iti // 'paro'rthaH prayojanaM saM0-A. B, C. D. P. H. E. N. 2 saMcayarU0 C. D 3 saMghAtatvaM- D 4 zayanAdayaH D 50rthyam / iSTAsaMhatapArArthyaM tasya sAMkhyasya vAdina iSTAsaMhatapArArthyam C. D 6 0mAnastu yuga. D. 7 bhavatIti D. cakSurAdaya iti saMha0 A. B. P. H. N Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.93. ] viddharuhetvAbhAsalakSaNam / 213 ayaM ca viruddha AcAryadignAgenokta: sa 'iha kasmAnnoktaH // 86 // sa kasmAd vArtikakAreNa satA tvayA noktaH ? itara Aha--- ___ anayorevAntarbhAvAt // 10 // anayoreva sAdhyaviparyayasAdhanayorantarbhAvAt // nanu coktaviparyayaM na sAdhayati / tat kathamuktaviparyayasAdhanayorevAntarbhAva ityAha na hyayamAbhyAM sAdhyaviparyayasAdhanatvena bhidyate // 1 // na hyaya miti / hIti ysmaadrthe| yasmAd ayamiSTavighAtakRdAbhyAM hetubhyAM sAdhyaviparyayasya sAdhanatvena na bhidyte| yathA tau sAdhyaviparyayasAdhanau tathA'yamapIti / uktaviparyayaM tu sApayatu vA mA vA kimuktaviparyayasAdhanena / tasmAdanayorevAntarbhAvaH // nanu coktameva sAdhyaM tat kathaM sAdhyaviparyayasAdhanatvenAbheda ityAha- . nahISToktayoH sAdhyatvena kazcidvizeSa iti // 12 // na hIti / yasmAdiSToktayoH 6parasparasmAt sAdhyatvena na kazcidvizeSo bheda iti / tasmAdanayorevAntarbhAva ityupasaMhAraH / . prativAdino hi yajjijJAsitaM tat prakaraNApannam / yacca prakaraNApannaM tat sAdhanecchayA . . viSayIkRtaM sAdhyamiSTamuktamanuktaM vA, na tUktamAtrameva sAdhyam / tenAvizeSa iti // dvayo rUpayorekasyAsiddhAvaparasya ca saMdehe'naikAntikaH // 13 // dvayo rUpayo viparyayasiddhau viruddha uktaH / 'tayostu dvayormadhya ekasyAsiddhau, aparasya . ca sandehe'nakAntikaH // itara iti codakAdanyo vArtikakAra ityarthAt // nayukta viparyayasAdhakatvena viruddha ucyte| kintahi ? sAdhyaviparyayasAdhakatvena / tasmAt kimuktaviparyayasAdhanenetyuktam // tameva sAdhyatvenAbhedaM sAdhayannAha-prativAdino hIti / hiryasmAdarthe / tena sAdhyecchayA viSayIkRtamAtrasya sAdhyatvenAvizeSo'bhedaH // 5 sa kasmA0 C. 5 vArtikakAraH-Ti0 3 viparyayasAdha0-A. B. P. H. E. N. 4 dhyatu mA vA E. D. 5 sAdhye A. B. P. H. N. 6 parasparasya D. B. P. H. E. rUpayorasiddhau viruddhaH-A. B.C. D. P. H N. 8 anayostu dvayo0 D. anayordvayorma A. B. P. H. E.N Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.94. kIdRzo'sAvityAha yathA vItarAgaH kazcit sarvajJo vA, vaktRtvAditi / vytirekotraasiddhH| sandigdho'nvayaH // 14 // yatheti / vigato rAgo yasya sa vItarAga ityekaM saadhym| sarvajJoM veti dvitIyam / vaktatvAditi hetH| vyatireko'trAsiddha iti / svAtmanyeva sarAge cAsarvajJe ca vipakSa vaktRtvaM dRSTam / ato'siddho vyatirekaH / sndigdho'nvyH|| kuta ityAha sarvajJavItarAgayorviprakarSAdvacanAdestatra sattvamasattvaM vA sandigdham // 15 // sapakSabhUtayoH sarvajJa-vItarAgayoviprakarSAdityatIndriyatvAd vacanAderindriyagamyasyApi tatra atIndriyayoH sarvajJatvavI (jJavI) tarAgayoH sattvamasattvaM vA sandigdham / tatazca na jJAyate kiM. vaktRtvAt sarvajJa uta netyanakAntika iti // saMprati dvayoreva sandehe'nakAntikaM vaktumAha anayoreva dvayo rUpayoH saMdehe'naikAntikaH // 66 // anayoreva-anvaya-vyatirekarUpayoH sandehAt saMzayahetuH // udAharaNam yathA' sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi // 17 // yatheti / sahAtmanA vartate sAtmakamiti sAdhyam / zarIramiti dhrmii| jIvadgrahaNaM dhmivishessnnm| mate hyAtmAnaM necchati / prANAH zvAsAdaya AdiryasyonmeSanimeSAveH prANidharmasya sa prANAdiH / sa yasyAsti tat prANAdimat jIvaccharIram / tasya bhAvastattvam / tasmAdityeSa hetH|| jIvatprANAn dhArayacca taccharIraM ceti vigrahaH / unmeSazcakSurvikAza Adiryasya nimeSAdestasya prANidharmasya jiivdhrmsy| asAdhAraNaH sapakSavipakSAvRttaH / vivAdAdhyAsitasyaiva dharmiNo dharma ityarthaH / asAdhAraNatvAdeva saMzayaheturiti hetubhAvena vizeSaNam // . 1 'kazcit' nAsti-C. 2 vaktRtvAt / vya0 C. / udAharaNaM yathA D. udAharaNaM ca C. 4 'yathA' nAsti B. C. D. P. H. 50matvAt / - C. ' 'yatheti' nAsti-A. B. C. D. P. H. N. 7prANA AzvA0 A. B. P. H. E.N. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.97.] asAdhAraNAnakAntikanirUpaNam / 215 ayamasAdhAraNaH sNshyheturuppaadyitvyH| pakSadharmasya ca dvAbhyAM kAraNAbhyAM saMzayahetutvam / saMzayaviSayau yAvAkArau tAbhyAM sarvasya vastunaH sNgrhaat| tayozca vyApakayorAkArayorekatrApi vRttyanizcayAt / 'yAbhyAM hyAkArAbhyAM sarva vastu na saMgRhyate tayorAkArayorna sNshyH| prakArAntarasaMbhave hi pakSadharmo dharmiNamaviyuktaM dvayorekena dharmeNa darzayituM na zaknuyAt / ato na saMzayahetuH syAt / dvayordharmayoraniyataM bhAvaM darzayan saMzayahetuH / dvayostvaniyatamapi bhAvaM drshyitumshkto'prtipttihetuH| niyataM tu bhAvaM darzayan samyaga hetuviruddho vA syAt / tasmAt 'yAbhyAM sarvaM vastu saMgRhyate tayoH6 saMzayaheturyadi tayorekatrApi saddhAvanizcayo na syAt / saddhAvanizcaye tu yadyekatra niyatasattAnizcayo hetuviruddho vA syAt / aniyatasattAnizcaye tu sAdhAraNAnakAntikaH, sandigdhavipakSa kathaM punarayaM saMzayaheturupapAdayituM zakyate yAvatA nAsmAtsAtmakatvasyAnAtmakatvasya vA pratipattirjAyate / tato'pratipattirevAsAdhAraNa ityayotakaramatamAzaGakya yatra (na)hItyuktaM vArtikakRtA tadavatArayitaM bhamikAM racayannAha-pakSadharmaspeti / co yasmAdarthe / pakSasya dharmasya sato dvAbhyAM kAraNAbhyAM nimittAbhyAm / sarvasya niHzeSasya saMgrahAjjJApanAt / tayordhyApakayorAkArayoH sAtmakatvAnAtmakatvAkhyayoviSayabhUtayorekatrApi viSaye'nizcayAttasya pakSadharmasyetyarthAt / nanu saMzayyamAnayorAkArayoH sarvavastuvyApanena kiM ? yena tathAtvaM tayorupavarNyata ityAha-yAbhyAmiti / hIti yasmAt / kathaM punastayorAkArayorna saMzaya ityAha-prakArAntareti / hiryasmAdarthe / pakSadharmaH san dharmiNaM taM pakSaM dvayorekena dharmeNa sAtmakatvAkhyena anAtmatvAkhyena vA / aviyuktaM yuktaM sambaddhamiti yAvat / na zaknoti darzayituM prakArAntareNa sambandhasya tasya sambhavAt / yata evamataH sa pakSadharmo na saMzayahetuH syAt / tayorAkArayoriti sAmarthyAt / atha kathaM sAtmakatvAnAtmakatve dvau dhau darzayannapi saMzayaheturucyata ityAha-dvayoriti / varza[73a] yanniti hetau zaturvidhAnAdaniyatabhAvapradarzanAdityartho boddhavyaH / nana niyatAbhAvamadarzayannapratipattiheturevAyaM yujyata ityaah-dvyostviti| tuzabdo ysmaadrthe| niyatapradarzakasyApi kiM na tathAtvamityAha-niyatatvaM (yataM) tviti / tuH pUrvavad vizeSaNArtho vaa| yasmAdevaM tasmAda hetoH / niyato'nyatrAnanugAmI sattAnizcayo yasya sa tthaa| viruddho'pi viparyaye samyagheturevetyekatra sattAnizcaye viruddho vA syAdityuktam / 1yakAbhyAM A. B.C. D. P. H. N. zazaviSANAdi:-Ti0 tu' nAsti A. B. P. H. E. N. 4 'samyaga' nAsti A. B. P. H. E. N. yakAbhyAM B.C. D. P. H. N. 6 tayorAkArayoH saM0 C. 70yo viruddho heturvA syAt A. B. D. P. H. E. N. . Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 98. vyAvRttikaH, sandigdhAnvayo'siddhavyatireko vA syAt / ekatrApi tu vRttyanizcayAdasAdhAraNAnakAntiko bhavati / tato'sAdhAraNAnakAntikasyAnakAntikatve hetudvayaM darzayitumAha na hi sAtmakanirAtmakAbhyAmanyo rAzirasti yatrAyaM prANAdirvatate(varteta) // 6 // nahIti / sahAtmanA vartate sAtmakaH / niSkrAnta AtmA yasmAt sa nirAtmakaH / tAbhyAM yasmAnAnyo raashirsti| kiMbhUtaH ? yatrAyaM vastudharmaH prANAdivarteta ? tasmAdayaM 4tayorbhavati saMzayahetuH // kasmAdanyarAzyabhAva ityAha Atmano vRtti-vyavacchedAbhyAM sarvasaMgrahAt // 16 // Atmano vRttiH sadbhAvo vyavacchedo'bhAvaH / tAbhyAM sarvasya vastunaH saMgrahAt kroDIkaraNAt / yatra hyAtmA asti tat sAtmakam / anyannirAtmakam / tato nAnyo rAzirastiiti saMzayahetutvakAraNam // yadaikatrava sattAnizcayo viruddho vA syAdityuktam, yadaikatraiva sattAnizcayo nAsti tadA kA vaartetyaah-aniyteti| turvishessaarthH| aniyato'travAyaM vartata ityevaMrUpaniyamazUnyo yaH sattAnizcayastasmin sati / yadobhayatra sattAnizcayastadA sapakSavipakSasAdhAraNatvAtsAdhAraNaH, : yadA tu vipakSavRttisambhAvanAyAmanizcaya (niyata)sattAnizcayastadA sandigdhavipakSavyAvRttikaH / yadA punaH sapakSe vRttisandehenAniyatasattAnizcayastadA sandigdhAnvayAsiddhavyatirekaH / yadA tu sapakSAsapakSayorekatrApi sattAnizcayo nAsti tadA sapakSAsapakSAvRtterasAdhAraNaH / etadevAhaekatrApIti / yataH pakSadharmasyoktAbhyAM kAraNAbhyAM saMzayahetutvaM tatastasmAt darzayituM darzayiSyAmIti mattvA / rAziH prakAraH / vastudharmatvaM ca prANAderavastuni shshvissaannaadaayvRttH| yato rAzyantarAbhAvastasmAtkAraNAvayaM prANAdimattvAkhyo hetuH| tayoH sAtmakanirAtmakayoH / sAdhAraNasya dharmasya saMzayahetutve dve kAraNe / tatrAmunA nahItyAdinA mUlena saMzayaviSayAbhyAmAkArAbhyAM sarvavastusaMgraha ekaM kAraNamuktam / nApyanayorityAdinA tu tayorekatrApi vRttyanizcayo dvitIyaM kAraNamuktamiti darzayitumAha-saMzayeti // 1 sAtmakAnAtmakA0 C 2 yatra prANA.D.B.P.H. E.N.prANAdivartata-N . AbhyAM D. .0dayaM dvayorbha0 C. 5 AtmavRtti0 C. 6 sarvasya saM0 C 7 tadanyanni A. B. P.H. N. 8 'iti' nAsti A. B. C. D P. H. N. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 101. ] asAdhAraNAnakAntikanirUpaNam / 217 prakArAbhyAM sarvavastusaMgrahaM pratipAdya dvitIyamAha nApyanayorekatra vRttinizcayaH // 10 // nApyanayoH sAtmakAnAtmakayormadhya ekatra sAtmake'nAtmake2 vA vRtteH saddhAvasya nizcayo'sti / dvAvapi rAzI tyaktvA na vartate prANAdiH, vastudharmatvAt / tatazcAnayoreva vartate / ityetAvadeva jnyaatm| vizeSe tu vRttinizcayo nAstItyayamarthaH // tadAha 5sAtmakatvenA'nAtmakatvena vA prasiddha prANAderasiddhaH // 101 // sAtmakatvenA'nAtmakatvena vA vizeSeNa yukte prasiddha nizcite vastuni prANAderdharmasya 'sarvavastuvyApinoH prakArayorekatra niyatasadbhAvasyAsiddheranaikAntikaH, anizcitatvAt / tadevamasAdhAraNasya dharmasyAnakAntikatve kAraNadvayamabhihitam // prakArAbhyAmAtmavyavacchedarUpAbhyAmAkArAbhyAm / vRttiH pravRttirarthAt bhAva evAvatiSThata ityabhiprAyeNAha-vRtteH sadbhAvasyeti / yadyevaM tayorna vartata ityeva kiM na syAt ? tathA ca kathaM saMzayaheturityAzaGakya yAdRzo'syArtho'bhipretastaM sphuttyitumaah-dvaavpiiti| kuto na vartata ityAha-vastudharmatvAditi / prAyAde (prANAde)riti vibhaktivipariNAmena sambandhanIyam / vastunA vA'vazyaM sAtmakenA'nAtmakena vA bhAvyamiti bhAvaH / tato vastusattvena siddhaparityAgenAnyatrAvRtteH kAraNAt / anayoH sAtmakAnAtmakayoH / . evakAreNAnyatrA(tra) vRttiniSedhaM spaSTayati / itiretAvataH svarUpaM darzayati / yadidamanantaroktametat parimANaM yasya prameyasya tad etAvad vastutattvaM nizcitam / kutastahi nAsya vRttinizcaya ityAha-vizeSe viti| vizeSe viziSTa prkaare| turimAmavasthAM bhedavatImAha / tena sAtmakatva (sAtmaka) evAnAtmaka evetyrthH| vRttaH svabhAvasya prANAderiti prakaraNAt / itirevamarthe / artho'bhidheyo yasya "nApyanayorekatra vRttinizcayaH" ityasya maulasya vAkyasyetyarthAt // / yasmAdevametad vaktuM yujyate, nAnyathA tattasmA73b]dAha vaartikkaarH| kimAhetyAha sAtmeti / tadevamityAdinopasaMharati / evaM ca vyAcakSANena [na] mayA syAtantryeNa pakSadharmasyetyA - 'sarvasaMgrahaM A. B.C. P. H. E. N. 20ke nirAtmake C. 3 vartate etAva0 C. 4 nAstItyarthaH C.D. sAtmakatvena nirAtmaka0 B. P. H. E. N. 6 rasiddhistAbhyAM na vyatiricyate-E. sAtmakatvena nirAtmaka0 D. dharmasyAsiddheranaikAntiko'nizci0 A.B.P.H. E.N.0dharmasyAsiddharanizci0C. 28 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 102 pakSadharmazca bhavana sarvaH sAdhAraNo'sAdhAraNo vA bhvtynkaantikH| tasmAdupasaMhAravyAjena pakSadharmatvaM darzayati tasmAjjIvaccharIrasaMbandhI prANAdiH sAtmakAdanAtmakAca sarvasmAd vyAvRttatvenAsiddhastAbhyAM na vyatiricyate // 102 // tsmaadityaadinaa| jIvaccharIrasya saMbandhI pakSadharma ityarthaH / yasmAt tayorekatrApi na nivRttinizcayastasmAt tAbhyAM na vyatiricyate / ___ vastudharme hi sarvavastuvyApinoH prakArayorekatraniyatasadbhAvo nizcitaH prakArAntarAnnivarteta / ata evAha-sAtmakAdanAtmakAcca sarvasmAd vastuno vyAvRttatvenAsiddheriti / prANAdistAvat kutazcid ghaTAdenivRtta eva / tata etAvadavasAtuM zakyam-sAtmakAvanAtmakAdvA kiyato nivRttH| sarvasmAt 4 nivatto nAvasIyate / tato na kutazcid vytirekH|| . dinA'sAdhAraNasya saMzayahetutvanimittadvayamAdito drshitm| kiM tarhi ? vAtikakAreNavaitadabhihitamiti darzitam / / - nanu cAsAdhAraNasya prANAderanaikAntikatvakAraNadvayamanantaroktamabhidhIyatAm / tasmAdityAdinA tu zarIrasambandhitvamasya kasmAdAcAryo darzayatItyAzaGkAM nirAcikIrSuH pkssdhrmshcetyaadinopkrmte| co yasmAdarthe / apakSadharmastvasiddhatvAkhyAmanyAmeva doSajAtimaznuta iti bhAvaH pakSadharmatvaM pradarzayato vAtikakArasyonneyaH / vAzabdenAniyataprabhede'nAsthAM darzayati / . na tvasAdhAraNatvAkhyaM pakSAntaram, sandigdhavipakSavyAvRttikAderasaMgrahaprasaGgAt / yasmAdapakSadharmo nAnakAntika upavarNitenAbhiprAyeNa tasmAtkAraNAt / darzayati prakAzayati / __ kena darzayatItyAkAGakSAyAmAha-tasmAdityAdineti / pakSadharmatvapradarzanaM tu jIvaccharIrasambandhIti vacanaM draSTavyam / tasmAdityanena yasmAdityAkSiptaM darzayannAha-yasmAditi / ekatrApi na vRttinizcayastasya prANAderityarthAt / tasmAtkAraNAt tAbhyAM sAtmakatvAnAtmakatvAbhyAM na vyatiricyate na nivartate, tadasaMsparzI na bhavatIti yAvat / tayorekatra vRttyanizcaye'pi kathaM tAbhyAM na vyatiricyata ityaah-vstviti| hIti ysmaadrthe| prakArayostavRttivyavacchedarUpayoH svarUpayorAkArayoriti yAvat / tayordharma ekatra niyataH 'atraivAyaM vartata iti niyamavAn' sadbhAvaH sattvaM yasya sa tthaa| prkaaraantraaniytsdbhaavvissyaadnysmaadaakaaraat| nivarteta nivartitumarhati, tanna saMspRzediti yAvat / ekatra vRttyanizcayAcca nAyaM tathetyabhiprAyaH / - yata evametad bhavati, na cAyaM prANAdistathA, ata 'evaahaacaaryH| kimaahetyaahsaatmkaadityaadi| sarvasmAditi pratyekaM sambaddha (nddha)vyam / 'bhavat sarvaH A. ..nAsiddhiH // -E. 'tAbhyAmi'tyAdi nAsti-E. 3 .raannivrtte| tata evaah-D..raannivrtet| tata evAha-C.A.B.P.H.E.N. 4 'tu' nAsti -C. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.105 ]. asAdhAraNAnaikAntikanirUpaNam / 219 yadyevamanvayo'stu tayonizcita ityAha na' tatrAnveti // 103 // na tatra sAtmake'nAtmake vA'rthe'nveti-anvayavAn prANAdiH // kuta ityAha ekAtmanyapyasiddhaH // 104 // ekAtmanyapIti / ekAtmani sAtmake'nAtmake vA'siddheH kAraNAt / vastudharmatayA tayordvayorekatra vA vartata ityavasitaH prANAdiH / na tu sAtmaka eva nirAtmaka eva vA vartata iti kuto'nvayanizcayaH // nanu ca prativAdino na kiJcit sAtmakamasti / tato'sya hetorna sAtmake'nvayo' na vyatireka' ityanvayavyatirekayorabhAvanizcayaH sAtmake, na tu sadbhAvasaMzaya ityAzaDakyAhanApi "sAtmakAdanAtmakAca tasyAnvayavyatirekayorabhAvanizcayaH // 105 // nanu ghaTapaTAderanekasmAtprANAdinibartamAno dRSTastatkathaM tasya vyAvRttatvenAsiddhi- . rityAha-prANAdiriti / tataH sarvasmAta sAtmakAdanAtmakAcca nivttynvsaayaat| kutaH ? sAtmakAdanAtmakAcca pratibandhAsiddheriti cAtra sarvatrAbhiprAyaH / . tanu kimucyate na kutazciditi ? yAvatA nirAtmakAdeva vyatireko'syAvasAtuM zakyaH, bauddhana ghaTAdenirAtmakatveneSTatvAditi cet / yadyevaM jIvaccharIramapi bauddhana tathAtveneSTamiti tasyApi tathAtvaM kinna bhavet / abhyupagamena ca sAtmakAnAtmake vibhajya hetuM kathayatA gamikatvamiti yatkiJcidetat // tayoriti vissysptmii| tasya prANAderiti ca zeSaH // nanu vastudharmeNa tenAvazyaM kvApi niyatena bhAvyam / tatkathamanvayAbhAva ityAhavastudharmatayeti / na cAniyatavRttinizcayo'nvayo nAmeti bhAvaH / nanu cAsAdhAratvAnnirAtmake'nvayanizcayo mA bhUda / vyatirekanizcayastvastu, nirAtmake . ghaTAdau prANAderadarzanAditi cet / na / tasyaiva [74a] zarIrasya nirAtmakatvasambhAvanAyAM sarvasmAnnirAtmakAnivRttinizcayAbhAvAt / na ca tathAnizcayanimittaM pratibandhanizcayos stIti / na ca tatrA0C. D.. na ca tatra D. 3 'ekAtmanyapIti'-nAsti A. B.C. D. P. H. N. 4 yorapyekatra C. D. 0katra tAvat vartata i0 C. . anugamanaM sadbhAva ityartha:-Ti0 6 vyAvRttiH-abhAva ityarthaH-Ti0 sAtmakAnnirAtmakA0 B. D.P. H. E. N. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.106 nApi sAtmakAd vastunaH tasya prANAderanvayavyatirekayorabhAvanizcayaH / nApi ca nirAtmakAt / sAtmakAdanAtmakAditi ca paJcamI vyatirekazabdApekSayA draSTavyA // kathamanvayavyatirekayo bhAvanizcaya ityAha ekAmAvanizcayasyApara bhAvanizcayanAntarIyakatvAt // 106 // ekasyAnvayasya vyatirekasya vA yo'bhAvanizcayaH so'parasya dvitIyasya bhAvanizcaya- . nAntarIyakaH 'bhaavnishcysyaavybhicaarii| tasya bhAvastattvaM tasmAt / yata ekAbhAvanizcayo:parabhAvanizcaya nAntarIyakaH, tasmAnna dvyorektraabhaavnishcyH|| kasmAt punarekasyAbhAvanizcayo'parasadbhAvanizcayA'vyabhicArItyAha "anvy-vytirekyornyonyvyvcchedruuptvaat| 'tata evAnvayavyatirekayoH saMdehAdanakAntikaH // 107 // anvayavyatirekayoranyonyavyavachedarUpatvAditi / anyonyasya vyavacchedo'bhAvaH, sa eva rUpaM yayostayorbhAvastattvam tasmAt kAraNAt / anvayavyatireko bhaavaabhaavii| bhAvAbhAvI ca prsprvyvcchedruupau| yasya vyavacchedena yat paricchidyate tat tatparihAreNa vyavasthitam / svAbhAvavyavacchedena ca bhAvaH paricchidyate / tasmAt svAbhAvavyavacchedena bhAvo vyvsthitH| abhAvo hi nIrUpo yAdazo vikalpena drshitH| nIrUpatAM ca vyavacchidya rUpamAkAravat paricchidyate / tathA ca satyanvayAbhAvoM vyatirekaH, vyatirekAbhAvazcAnvayaH / / tato'nvayAbhAve nizcite vyatireko nizcito bhavati / vyatirekAbhAve ca nizcite'nvayo nizcito bhavati / nanu cetyAdi tasmAtkAraNAdityetadantaM spaSTArthaM tena na vyAkhyAyate / anyonyavyavacchedarUpatvamevAnvayavyatirekayoH kathamityAzaGakyAha-anvayavyatirekAviti / abhAvarUpatvaJca vyatirekasya pratItisiddhasya boddhavyam / bhavatAM tau tathArUpau kimata ityAha-bhAvAbhAvAviti / co yasmAdarthe / bhavatvevaM tathApi kathaM tayoranyonyaparihAreNAvasthAnamityAha-yasyeti / nanvatra kasya vyavacchedena kiM paricchidyate yena tatparihAreNa tad vyavatiSThata ityAhasvAbhAveti / hetvarthazcakAraH / tAvatkAsA (ko'sA)vabhAvo nAma yavyavacchedena bhAvaH / 1 ekasyAbhA0C 20syAparAbhAvanAnta0B.P.H..syAparabhAvanAntarI*D.E. / sa evAparasya E. N. 4 bhAve nizca0 A.B.P.H. 5.rIyakaH bhavati nizca0 A. B. P. H. 6 'nizcaya' nAstiA,C. 7 ata evAnvaya.C, (ata eva D.B.P.H.E.N. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.107.] asAdhAraNAnakAntikanirUpaNam / 221 tasmAd yadi nAma sAtmakamavastu nirAtmakaM ca vastu, tathApi 'tayorna prANAderanvayavyatirekayorabhAvanizcayaH / ekatra vastunyekasya vastuno yugapadbhAvAbhAvavirodhAt tayorabhAvanizcayAyogAt / na ca prativAdyanurodhAt sAtmakAnAtmake vastunI sdstii| kintu pramANAnurodhAd / ityubhe sNdigdhe| tatastayoH prANAdimattvasya sadasattvasaMzayaH / / yata eva kvacidanvaya-vyatirekayona bhAvanizcayo nApyabhAvanizcayaH, tata evAnvayavyatirekayoH saMdehaH / yadi tu kvacida pyanvaya-vyatirekayorekasyApyabhAvanizcayaH syAt, sa eva dvitIyasya bhAvanizcaya ityanvayavyatirekasaMdeha eva na syAt / yatazca na kvaciddhAvAbhAvanizcayastata evAnvayavyatirekayoH sNdehH| saMdehAccAnakAntika:9 / / paricchidyata ityAha-tathA ceti nIrUpatAvyavacchedena rUpasya pratiSThitAkAravataH paricchedaprakAre sati / tato'nyonyAbhAvarUpatvAdanayoH / nanu bauddhAnAM sAtmakaM nAma naastyevetyvstu| sanmAtraM tu nirAtmakamato vastu / tatra vastuni] nirAtmako (ke) hetoranvayavyatirekayorabhAvanizcayo mA bhUtsAtmake tvavastuni sa kathaM na syAdityAzaGakyopasaMhAravyAjenAha tasmAditi / yasmAd vidhipratiSedhayorekapratiSedho'paravidhinAntarIyakastasmAt / kathaM na bhAvanizcayastayorityAzaGakyopapattimAha-ekatreti / tayoranvayavyatirekayorbhAvAbhAvAtmanorabhAvanizcayasyAyogAdanupapattiH / kathamayoga ityaaheksyeti| kAlabhede ki na yujyate ityAha-yugapaditi / idaM ca prativAdyabhyupagamabalAtsAtmakAnAtmakayoH sadasattvamabhyupagamyoktam / tadeva tu na yujyata iti darzayannAhana ceti / co vktvyaantrsmuccye| prakaraNAdiha prativAdI bauddhastadanurodhavazAdiSTyaniSTivazAtsAtmakamasannirAtmakaM saditi yathAyogaM yojanIyam / evaM vAstavamanumAnaM syAt na vastubalapravRttamiti bhAvaH / yadyevaM te, sadasatI na bhavataH kathaM nAmetyAha-kintviti / pramANaM cedaM niyataM vartate / Atmanyeva ca vivAdavRtteranyA'pi (nyatrApi? )sAtmakatvamanAtmakatvena (katvaM vA na ?) vyavatiSThata iti bhAvaH / itistasmAt / ubhe saatmktvaanaatmktve| yata evaM tataH kAraNAtsAtmakAnAtmakayoH sadasattvayoH saMzayaH / kasyetyAkAGakSAyAmuktam-prANAdimattvasyeti / 1 tathApi na tayoH A. B. P. H. E. N. 2 ekavastu0 A. B. P. H. E. N. 'ekavastu0 A. B. P. H. E. N. 4 nizcayayogAt B, 5 sadasattvAnizcayaH C. 6 nAbhAvani0 C. 7 kvacidanvaya0 C. D yatastu C. D. 9 kAntika ityAha / E. . Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 108 kasmAdanakAntika ityAha' sAdhyetarayorato nizcayAbhAvAt // 108 // sAdhyasya, itarasya ca viruddhasya ataH-saMdigdhAnvayavyatirekAnnizcayAbhAvAt / sapakSavipakSayohi sadasattvasaMdehe na sAdhyasya na viruddhasya siddhiH / na ca sAtmakAnAtmakAbhyAM paraH prakAraH saMbhavati / tataH prANAdimattvAda dharmiNi jIvaccharIre saMzaya AtmabhA-. vAbhAvayorityanakAntikaH prANAdiriti / astu sadasattvasaMzayo'nvayavyatirekanizcayastu kinna bhavatItyAha-yata iti / na bhAvanizcayo nAbhAvanizcaya ityekatra sAtmake'nAtmake veti draSTavyam / sAtmake'nAtmake vA prANAdeH sadasattvanizcayAbhAvAdevAnvayavyatirekayoH saMho nAnyatheti pratipAdayitumAha- . yadi tviti / turimAmavasthAM bhedavatImAha / ___ uktamevopasaMharannAha-yatazceti / co'vadhAraNe / tasmAt sandehAt anaikAntikaH prANAdimattvAkhyo heturiti prakaraNAt // sandigdhAvanvayavyatireko yasya tattathA, tasmAtsAdhyasya viruddhasya vA nizcayAbhAvAt / sapakSetyAdi [74b] naitadeva smrthyte| hiryasmAt / sapakSavipakSayoviSayabhUtayorhetoH sadasattvasandehe na sAdhyasyAnamitsitasya viruddhasya viparyayasya siddhinishcyH| viruddho'pi viparyaye samyaggheturityabhiprAyeNedamuktam / ne cetyAdi prANAdirityantaM sugamam / IdRza eva cAsAdharaNo hetuH kazcinnaiyAyikairanupasaMhArya ityuktam / tato'nupasaMhAryo'yaM hetvAbhAsa iti zabdazravaNArtha..... 'sAhaH karaNIyaH / / udyotakarastu zrAvaNatvAkhye'sAdhAraNahetAvAcAryadignAgena darzita idamavAdIta"yadyetacchAvaNatvaM nityAnityayordRSTaM syAjjanayettayoH saMzayamUrdhvatvamiva sthaannupurussyoH| na ca dRSTam / tasmAnnAyaM saMzayaheturapi tvapratipattihetureva / atha zrAvaNatvaM vastudharmaH / vastunA nityena bhAvyamanityena vA prakArAntarAbhAvAt / na ca tayorekatrApi dRSTam / atastayoH saMzayaM karoti / tarhi vastudharmatvAt saMzayo na shraavnntvaaditi|" tulyanyAyatayA'trApya sAdhAraNe tadIyamidamIdRzaM carcitamAsajyata eveti "kathamayaM saMzayaheturupapAdayitavyaH" iti sAdhUktaM tena / kevalaM gamakarUpavivecane samIcInamano na prahitam / yato vastudharmatvaM zrAvaNatvasya nityAkArasaMspazijJAnajanane nibandhanam / na tu tasmAdeva vastudharmAdubhayAkArasaMsparzI pratyayo dolaayte| na ca yadyasya pratipattikAraNe kAraNam, tata eva sA pratipattiH, na tu tasmAditi zakyate vaktum / tadutpatteragnipratipattirna tu dhUmAdityasyAbhidhAnaprasaGgAt / 1 'ityAha' nAsti A. B. C. D. P. H. N. 2 asiddhiH B. 30bhyAM ca paraH A. B. P. H. N. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.108..] asAdhAraNAnakAntikanirUpaNam / 223 kiJcaivaM prameyatvAderapi na saMzayaH syAt / zakyate hi tatrApi vaktumubhayatra darzanAt saMzayo na prameyatvAditi / atha tasya tAvadubhayatra darzanaM tena tsmaaducyte| yadyevaM vastudharmatvamapi zrAvaNatvasyaiveti kathaM na tsmaadsau| api cordhvatvamapi yadyapi sthANupuruSayorapi dRSTaM tathApi tAvattatrAntareNAtraiva bhaviSyatIti paryanuyoge satIdameva vAcyam-yadutovatvaM nAma vastudharmaH / vastunA caivaMvidhiH-sthANunA puruSeNa vA'vazyaM bhAvyamiti / tathA ca vastudharmAdeva saMzayo nordhvatvAdityaniSTApAdanaM-kena nirAkriyatetyalaM vistareNa / sAdhanasya siddheryannAGgamasiddho viruddho'nakAntiko hetvaabhaasH| tasyApi vacanaM vAdino nigrhsthaanmsmrthopaadaanaat| tasmAdevaMvidho hetvAbhAsaH svayamaprayojyaH paraprayuktazcAvazyamudbhAvayitavya iti hetvAbhAsavyutpAdane vArtikakArasyAbhiprAyo boddhavyaH / syAdetat-asamarthavizeSaNo'samarthavizeSyazcAsti prbhedH| yathA'nityaH prameyatve sati kRtakatvAt / atra kRtakatvaM vizeSyameva sAdhyasiddhau samartham, na tu prameyatvaM vizeSaNamityasamarthaM vizeSaNam, yatra vizeSyameva samarthamiti kRtvA bhavatyasamarthavizeSaNo hetuH / yaJca (ccA) nityaH zabdaH kRtakatve sati prameyatvAditi / atra hi kRtakatvaM vizeSaNameva sAdhyasiddhau samartham, na tu prameyatvaM vizeSyamityasamarthaM vizeSyam / yatra hi vizeSaName [75a] va samarthamiti kRtvA bhavatyayamasamarthavizeSyo hetuH / zeSamubhayIvidhAsvantarbhAvyatAm / na tAvadasiddhe, dvayorapi dhamiNi siddheH / na ca viruddha, viparyayavyAptyabhAvAt / nApyanaikAntike kRtakatvaviziSTaprameyatvasya prameyatvaviziSTakRtakatvasya ca sAdhyA'vyabhicArAt / tasmAdasiddhatvAderanya evAyaM hetudoSaprakAraH prApta iti / tadetadavadyam, hetvadoSAt / yadi hyevamayaM prayukto heturdviSyat (ta) tadA'syAmISu heturAziSvantarbhAvazcintyeta, anyo vA hetUdoSo'bhyapagamyeta / yAvatA naivamayaM prayukto'nyatheti sAdhyasAdhanAditi / na tovaM vAdI nigRhyata iti cet / kiM na nigRhyate, asAdhanA. GgavacanAt ? ubhayatrApi sAdhyasiddhayanaGgasya prameyatvasyAsamarthasyAbhidhAnAt / yathA ca sAdhyasiddhayanaGgasya vacane nigraho'vazyaMbhAvI, anigrahe vA doSaH, tathA vAdanyAya'vAdInyAvAdIti ttstdpekssitvyH| tato'yamoM vaktRdoSa eva na hetudossH| tenAnantarbhAve'pi na hetvAbhAsAnuSaGga iti / bhavatu tAvadatreyaM gtiH| siddhasAdhane tu sAdhane ki bhaviSyati ? na tAvat siddhasAdhanaM sAdhana ma]siddhatvAdyanyatamadoSadUSitaM sAdhyasAdhanasAmarthyApracyuteriti / atrocyate-iha hetudhA duSyati / kazcidasAmarthyAt, aparo vaiyarthyAt / tatrAsAmarthya eva doSo vArtikakAreNA'nantaroktena krameNa tridhA darzitaH / na tu vaiyrthylkssnnH| siddhasAdhanaM tu vaiyarthyalakSaNo'nya evAyaM hetoH svagato doSa iti kasmAdasyAntarbhAvazcintanIyaH ? yadAhAcArya:-"anyathAniSThaM (STaM) bhaved viphalameva vaa| tathA na sAdhyatve vaikalyAd ityAdIti / vaktRdoSa evaMSa ityapi vArtA, yathAyogaM paripUrNasAdhanarUpAbhidhAnAdanupayuktAnabhi pAnAcca vakturaduSTatvAt / vaktA'yaM hetunizcito (tA)'rthaprayukto vaiyrthymnubhvti| na tu Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / trayANAM rUpANAmasiddhau' sandehe ca2 hetudoSAnupapAdyopasaMharannAha evameSAM trayANAM rUpANAmekaikasya dvayordvayorvA rUpayorasiddhau saMdehe vA' yathAyogamasiddhaviruddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 106 // . evamityanantaroktena krameNa / eSAM madhya ekaikaM rUpaM "yadA'siddhaM saMdigdhaM vA bhavati, dve dve vA'siddha saMdigdhe vA bhavataH, tadAsiddhazca viruddhazcAnakAntikazca te hetvaabhaasaaH| . ythaayogmiti| yasyAsiddhau saMdehe vA yo hetvAbhAso yujyate sa tasyA'siddhaH saMdehAcca vyavasthApyata iti yasya yasya yena yena yogo yathAyogamiti // viruddhAvyabhicAryapi sNshyheturuktH| sa iha kasmAnoktaH 1 // 110 // nanu cA''cAryeNa viruddhAvyabhicAryapi saMzayaheturuktaH / hetvantarasAdhitasya viruddhaM yat tanna vyabhicaratIti viruddhaavybhicaarii| yadi vA viruddhazcAsau sAdhanAntarasiddhasya dharmasya viruddhasAdhanAt, avyabhicArI ca svsaadhyaavybhicaaraaviruddhaavybhicaarii||. .. svato'(to) duSTastato vaktRdoSo yujyata eveti cet| tarhi viruddhatvamapi vaktadoSo'stu nyAyasya samAnatvAt / zakyate hi tatrApyevamabhidhAtum-vaktA'yamananurUpe sAdhye prayukta viparyayasAdhanAd viruddhatAmanubhavati na tvayaM svato duSTo nAmeti / vivakSitArthasAdhanAsAmarthya tAvadasya svato'sti tenA (na) hetudoSa evAyamiti cet / ihApi nizcitArthanizcayanaM tAvadasya svato'stIti kathaM na vaiyarthyaM tasya doSa iti cintyatAmiti / nigrahastvevaMvAdino'sAdhanAGgavacanAd boddhavyaH / siddhi[:] sAdhanaM tadaGgam dharmo yasyArthasya vivAdAzrayasya vAdaprastAvAd hetoH / sa sAdhanAGgaH / tathA yo na bhavati tasyAprastutasyAbhidhAnAditi kRtveti sarvamevAvadAtam / kecitpunarevamasiddhe'ntarbhAvayituM prytnte| anye tu viruddhe / yathA ca teSAM prayatiryathA tadabhajamAnamabhidhAnaM tathA svayUthyavicAra evAbhihita iti tata evApekSitavya iti // trayANAmityAdi vyavasthApyata ityetadantaM sUbodham / yasyeti hetvAbhAsasya / sarvahetvAbhAsasaGagrahaNArthaM yasyeti dviruktaM yena [75b] yena doSeNa yogaH sambandhaH / etaccArthakathanam / yogAnatikrameNeti vigrahaH kaaryH|| nanu cetyAdItyAhetyetadantaM sugamam / 10masiddhisaMdehe hetu0 C. 3 evaM tra0 B.D.P.H.E.N. 5 yadasiddhaM A.B.P.H.N. . 'yena' nAsti B. 1 0rati sa viru0 A.B.P.H.E.N. 2 vA D. 4 ca B.P.H.E.N. 6 'vA' nAsti-B 8 0sya yadviruddhaM tanna-B.D. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.112..] viruddhAvyabhicAryasaMbhavaH / 225 satyam / ukta AcAryeNa / mayA tviha noktaH / kasmAdityAha anumAnaviSaye' saMbhavAt // 111 // anumAnasya viSayaH pramANasiddhaM rUpyam / yato hi anumAnasaMbhavaH 2 so'numAnasya vissyH| pramANasiddhAcca trairUpyAdanumAnasaMbhavaH / tasmAt tadevAnumAnaviSayaH / tasmin prakrAnte na viruddhaavybhicaarisNbhvH| prAmANasiddha hi trairUpye prastute sa eva hetvAbhAsaH saMbhavati yasya pramANasiddha rUpam / na ca viruddhAvyabhicAriNaH pramANasiddhamasti rUpam / ato na sNbhvH| tato'saMbhavAta noktaH // 'kasmAdasaMbhava ityAha na hi saMbhavo'sti kAryasvabhAvayoruktalakSaNayoranupalambhasya ca viruddhatAyAH // 112 // na hIti / yasmAnna saMbhavo'sti viruddhatAyAH / kAryaM ca svabhAvazca tayoruktalakSaNayoriti / anumAnasya trairUpyAlliGgasambandhino'nyasmAt trairUpyaM viSayaH / yathA matsyAnAM viSayo jalamiti / etadevAha-yata iti / hiryasmAdarthe / prakrAnte prastute anumAnaviSayo (ye) vai(4)rUpye sati / - kasmAttatra viruddhAvyabhicAriNo'sambhava ityAha-pramANeti / hIti yasmAt / sa eva hetvAbhAso viruddhAvyabhicAryAkhyaH sambhavati yasya pramANena siddhaM rUpaM pakSadharmAnvayavyatirekAtmakamiti vivakSitam / ayamAzayaH yadi tadekena dvAbhyAM vA rUpAbhyAM hInaM syAttadeSveva hetvAbhAseSvantarbhavet / na tvetadatirikto viruddhAvyabhicArI nAma hetvAbhAso bhavet / bhavatA tvanena pramANa siddhatrarUpyeNava bhAvyamiti / astu tasya tathAtvamityAha-na ceti / co'vadhAraNe, vyaktametadityasminnarthe vA / evaM bruvatazcAsyAyamabhiprAyaH-vastunaH parasparaviruddharUpadvayAsambhavAd avazyamanayorekamasampUrNAGgamiti // kutaH punaranumAnaviSaye'syAsambhavo'vasIyata ityabhipretya pRcchati para:-kasmAditi . 1. viSaye tasyAsaM0 C 2 anumAnasadbhAva: A.B.C.P.H.N. anumAnasya saMbhava: E 3 anumAnasadbhAvaH A.B.P.H.N 4 tato'saMbhavo noktaH A.B.P.H. 5 vA D. 29 . Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.113. kAryasya kAraNAjjanmalakSaNaM tattvam / svabhAvasya ca sAdhyavyAptatvaM tattvam / yat kAryam, yazca svabhAvaH, sa kathamAtmakAraNaM vyApakaM ca svabhAvaM parityajya bhaved yena viruddhaH syAt / anupalambhasya ca uktalakSaNasyeti / dRzyAnupalambhatvaM 'cAnupalambhalakSaNam / tasyApi2 vastvabhAvAvyabhicAritvAnna viruddhatvasaMbhavaH // syAdetat-etebhyo'nyo bhaviSyatItyAha na cAnyo'vyabhicArI // 113 // na cAnya etebhyo'vyabhicArI tribhyaH / ata evaSveva hetutvam // kva tahyAcAryadignAgenAyaM hetudoSa ukta ityAha tasmAdavastudarzanabalapravRttamAgamAzrayamanumAnamAzritya tadarthavicAreSu viruddhAvyabhicArI sAdhanadoSa uktaH // 114 // yasmAd vastubalapravRtte'numAne na saMbhavati tasmAd AgamAzrayamanumAnamAzritya viruddhaavybhicaaryuktH| AgamasiddhaM hi yasyAnumAnasya liGgatrarUpyaM tasyAgama AzrayaH / nanu cAgamasiddhamapi rUpyaM pramANasiddhamityAha-avastudarzanabalapravRttamiti / avastuno darzanaM vikalpamAtram tasya balaM sAmarthyam / tataH pravRttam-apramANAdvikalpamAtrAd vyavasthitaM trairUpyamAgamasiddhamanumAnasya / na tu pramANAt / nahItyatrasthasya hizabdasyArtho ysmaaditynenoktH| viruddhatAyAH ekasAdhana sAdhitasyArthasya pratyanIkapakSasAdhanarUpatAyAH / etaduktaM bhavati-svasAdhyAvyabhicAriNA hi bhavatA kAryeNa svabhAvena vA bhAvyam / na ca vastunastadatatsvabhAvau sto yena tadatatsvabhAvAvyabhicAriNau dvau hetU sannipatantI viruddhAvyabhicAriNau syaataamiti| yena kAryasvabhAvayoH kAraNavyApakRvidhinA kRtasadbhAvena viruddhaM tatraiva dharmiNi hetvantarasAdhitArthaM viruddhasAdhanaM bhavet / yadyevamanupalambhe tatsambhaviSyatItyAha-anupalambhasyeti / caH pUrvApekSaH samuccaye // yata etadatirikto'vyabhicArI [na] sammata [ata] evAsmAdeva kAraNAt / eSveva kAryasvabhAvAnupalambheSveva / / kathamAgamAzrayatvamanumAnasyetyAha-Agamasiddhamiti / hiryasmAdarthe / sati tasminnAgame'numAnasya pravRtterasAvAzrayastasya / 10 tvamanupa0 A.B.C.P.H.E. N 2 tasyApi ca svabhAvA0 A.B.P.H. 3 0saMbhavaH syAt / ete. A.P.H. 0saMbhavaH syAdeti (?) tat ete0B. 4 ata eva teSveva A.B.P.H.E.N. ata evaiteSveva C. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.116. ] viruddhAvyabhicAryasaMbhavaH / 227 tat tahanumAna 'mAgamasiddharUpyaM kvAdhikRtamityAha-utadartheti / tasyAgamasya yo'rtho'tIndriyaH pratyakSAnumAnAbhyAmaviSayIkRtaH sAmAnyAdistasya vicAreSu prakrAnteSu AgamAthayamanamAnaM saMbhavati / tadAzrayo viruddhAvyabhicAryukta AcAryeNeti // kasmAt punarAgamAzraye pyanumAne saMbhava ityAhazAstrakArANAmartheSu bhrAntyA 'viparItasvabhAvo pasaMhArasaMbhavAt // 11 // zAstrakRtAM viparItasya vastuviruddhasya svabhAvasya upasaMhAro DhokanamartheSu / tasya saMbhavAd viruddhAvyabhicArisaMbhavaH / bhrAntyeti viparyAsena / viparyastA hi zAstrakArAH santamasantaM svabhAvamAropayantIti // yavi zAstrakRto'pi bhrAntAH, anyeSvapi puruSeSu ka AzvAsa ityAhana hyasya saMbhavo yathAvasthitavastusthitiSvAtmakAryAnupalambheSu // 116 // nahIti / na hetuSu kalpanayA hetutvvyvsthaa| api tu vstusthityaa| tato yathAvasthitavastusthitiSvAtmakAryAnupalambheSvasya saMbhavo naasti| avasthitaM paramArthasadvastu tadanatikrAntA yathAvasthitA 'degvastusthitirvyavasthA 1 yeSAM te - ythaavsthitvstusthityH| te hi yathA vastu sthitaM tathA sthitaaH| na klpnyaa| tatasteSu na bhrAnteravakAzo'sti yena viruddhAvyabhicArisaMbhavaH syAt / / tatra viruddhAvyabhicAriNyudAharaNam nanu cetyAdi viparyastA hItyetadantaM sugamam / zAstrakArA iti tIthikazAstrapraNetAra iti draSTavyam, tadvacanasyaiva pramANabAdhitatvena teSAmeva viparyastatvAt // anyeSvapIti kAryAdihetuprayoktRSu / yathAvasthitavastusthitiSviti-asya tAtparyArthamAha-na hetuSviti / tataH kalpanayA hetutvAdya (tvavya)vasthAyAH / arthakriyAsamarthatvaM paramArthasat / kathaM te tathArUpA ityAha-te hIti / te kAryAdayo hirysmaadrthe| hetubhAve caitadvizeSaNam / yataste yathAvasthitayastatasteSvasambhavo nAstItyarthaH / satyAM sthitau kiM na sambhava ityAha-tata iti / 2 siddhaM trairU. C 4 0zrayo'pya A. 6 bhAvasyopasaM0 N. . numAnenAgama A.B.P.H. 0tyAha tasyAgama0 B. 5 viparItasya svabhA0 B.P.H.E. 0kArAstaM tamasantaM svabhA0 E. saMbhavo'sti yathA0 C. 10 sthitavastu0 C 12 tathA sthApitA na C. D. 9 0SvAtmakAryeSUpalambheSu-B. P. H. 11 sthitivyava0 A. B. P. H. E. 13 ataH A. B. P. H. E. N. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.117. tatrodAharaNam-yat sarvadezAvasthitaiH svasaMbandhibhiryugapadabhisaMbadhyate tat sarvagatam / yathA''kAzam / 3 abhisaMbadhyate ca sarvadezAvasthitaiH svasaMbandhibhiryugapat sAmAnyamiti // 117 // - yat sarvasmin deze'vasthitaH svasaMbandhibhiryugapadabhisaMbadhyate "iti sarvadezAvasthitarabhisaMbadhyamAnatvaM sAmAnyasya anadya sarvagatatvaM vidhIyate / tena yugapadabhisaMbadhyamAnatvaM sarvagatatve . niyataM tena vyAptaM kathyate / iha sAmAnyaM kaNAdamaharSiNA niSkriyaM dRzyamekaM coktam / yugapacca sarvaiH svaH sambandhibhiH samavAyena saMbaddham / tatra pailukena kaNAdaziSyeNa vyaktiSu vyaktirahiteSu ca yataste kalpanayA na sthApitAstataH kAraNAt / bhrAntaviparyAsasyAvasaro'vakAzaH / yena bhrAntyavakAzena // kasyAnuvAdenAtra kasya vidhirityA[76a]ha-sarveti / sarvadezAvasthitaiH-svasambandhibhirityarthAt / yata evamanuvAdavidhikramastena hetunA / nanu sarvaiH svasambandhibhiryugapadabhisambandho nAma sAmAnyasya yugapatsarvasambandhisamavAya eva / sarvagatatvamapIdamevAsyeti / kathamanayoAvRttito'pi bhedasambandhabhAvato gamyagamakabhAva iti cet / naiSa doSaH / nAnAdezasthaiH svasambandhibhiH zAvaleyAdibhiryugapadabhisambandho hetu: / sambandhidezatadantarAlavyApitvaM tu sAdhyamiti gamyagamakabhAvo na virudhyte| sarvasambandhibhiryugapadabhisambandhazcAgatvA'nAgacchadbhiriti draSTavyam / atha kena viruddho (ddhA) vyabhicAriprasavabIja dharmadvayayoH kimabhyupagataM yena tayoH sannipAtAd viruddha(ddhA)vyabhicArisambhava ityAha-iheti / iha sAmAnyapadArthavicAraprakrame / kaNamattIti knnaadH| rUDhivazAccAyaM zabdaH kAzyape munau vrtte| sa cAsau maharSizceti / hetubhAvenAsya vizeSaNatvAt kaNAdatvAdeva maharSiH / evaM tasya hi kASThAgatA niHspRhatA yato'nyaravo(?)svabhojyAdikamapi parityajya kaNamAtraM bhuktvA dhyAnAdikamAcarati / ato'sAvanyebhyaH sAtizayavAn bhvtiiti| niSkriya kriyAzanyamamartatvAt / ekamanAnArUpam, pratyeka svAzrayeSu lakSaNAvizeSAd, vizeSalakSaNAbhAvAcca / na tu samavAyAdekaM trilokyAM sAmAnyam, pratyayabhedAt parasparato'nyatvAt / gotvAdInAJca niSkriyatvena sahA'syakatvaM samuccinoti / 1 atrodA0 E. 2 0taiH saMbandhibhiH saMba0 C. taiH svasaMbandhibhiH saMba0 B.P.H.N. . 0kAzamiti C. 4 'ca' nAstri B. P. H. E. 5 dhyate tatsarvaH A. B. P. H. E. N. 6 dRzyamevoktam B. ___ 7 sarvaiH svaH svaH saMba0 A. P. H. E. N. sarvaiH svaH svaH svasaMba. B. " pramANavini : 23.12.73 B. Chemi. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 118.] viruddhAvyabhicAyudAharaNam / 229 dezeSu sAmAnyaM sthitaM sAdhayituM pramANamidamupanyastam / yathAkAzamiti-vyAptipradarzanaviSayo dRssttaantH| AkAzamapi hi sarvadezAvasthitarvakSAdibhiH svasaMyogibhiryugapadabhisaMbadhyamAnaM sarvagataM ca / abhisaMbadhyate ca sarvadezAvasthitaiH svasaMbandhibhiriti hetoH pakSadharmatvapradarzanam // asya svabhAvahetutvaM yojayitumAhatatsaMbandhisvabhAvamAtrAnubandhinI taddezasaMnihitasvabhAvatA // 118 // tatsaMbandhIti / teSAM sarvadezAvasthitAnAM dravyANAM saMbandhI sAmAnyasya svabhAvaH sa eva tatsaMbandhisvabhAvamAtram / tadanubadhnAtIti tadanubandhinI / kaasaavityaah-tddeshsNnihitsvbhaavtaa| teSAM saMbandhinAM deshstddeshH| taddeze saMnihitaH svabhAvo yasya tata taddezasaMnihitasvabhAvam / tasya bhAvastattA / yasya hi yeSAM saMbandhI svabhAvaH tanniyamena teSAM deze saMnihitaM bhavati / tatastatsaMbandhitvAnubandhinI tadadezasaMnihitatA sAmAnyasya / / yugapadekakAlam / caH pUrvApekSayA samuccaye samavAyena sambandhena sambaddhatvam / evamabhihite kaNAdena tacchiSyeNa pailukena / pIlavaH paramANavaH / pIlupAke cAyaM pIluzabda upacArAsatA styena (upacarito'sti / tena) nimittena vyavaharatIti pailukaH / tenAvivakSitA''ntarabhedasya yugapatsarvasambandhamAtrahetutvAdAkAzasya dRSTAntarUpatA draSTavyA / na tu sAmAnyasyevAsya sambandhibhiH samavAyena sambandhaH / saMyogalakSaNenAsya sambandhena sambandhAt / ... etadevAbhipretyAha-AkAzamapIti / hIti yasmAt / svasaMyogibhiriti vAstavAnuvAdaH / na tvetat prkRtaanggm| dArTAntike'syAnapapatteH / co'bhisambandha (ndhya)mAnatvena saha sarvagatatvasyakaviSayatAM samuccinoti // dravyANAM gavAdInAm / etacca gotvAdisAmAnyavivakSayoktam / upalakSaNaM dravyagrahaNaM kartavyam, itarathotkSepaNatvAdisAmAnyasyAsaGagrahaH syAt / etacca tasya bhAva ityedantaM sugamam / "tasmAdityanenArthAgataM svabhAvahetutvanimittaM darzayati / na tu taddhitapratyayAnte paJcamyasti yAM vyAcakSIta / ayaM tvasyArtha:-yasmAd yugayat sarvadezAvasthitasambandhisambandhaH svasattAmAtrAnubandhini sAdhye hetuH, tasmAtsvabhAvahetutvamasyeti / nanu tatsambandhino'pi taddezasannihita svabhAvataiva kuto yenaivaM bhavatItyAha-yasyeti / hiryasmAt / yato'yaM sAmAnyanyAyaH tatasta[.6b] smAt / yadvA sarvasambandhitve'pi kasmApramANamupa0 C. 20te vA sarva B. 'prayojayitumAha-A. B. P. H. N. yojayannAha-E. 4 svabhAva: C D. E. '' atra mUle 'tasya bhaavH| tasmAt' iti pAThaH kalpyaH-saM0 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [3. 119. nanu ca gavAM saMbandhI svaamii| na ca 'godeze snnihitsvbhaavH| tat kathaM tatsaMbandhitvAt taddezatvamityAhana hi yo yatra nAsti sa taddezamAtmanA vyAmotIti svabhAvahetuprayogaH // 11 // na hIti / yo yatra deze nAsti sa dezo yasya sa taddezaH taM na vyApnotyAtmanA svarUpeNa / iha sAmAnyasya tadvatAM ca samavAyalakSaNaH sNbndhH| sa cAbhinnadezayoreva / tena yatra yata samavetaM tat tadAtmIyena rUpeNa kroDIkurvat 'samavAyirUpadeze svAtmAnaM nivezayati / ttaddezasannihitasvabhAvatetyAha-tasmAditi / tasmAttatsambandhimAtrAnubandhinIti / taddezasa- . nihitasvabhAvatA''kAzasya dRSTA tasmAt kAraNAt / yasya vastunasteSAM (no yeSAM)sambandhI svabhAvaH / hiravadhAraNe sambandhItyasmAtparo draSTavyaH / tad vastu niyamenAvazyatayA teSAM sambandhInAM deze sannihitaM bhavati / yata evaM saamaanynyaaysttH| tasmAditi pAThe bhAvagatiH / kasmAditi tu kvacitpustake pAThaH / sa tu yuktarUpaH / tatsambandhisvabhAvamA vamAtrAnubandhinI taddezasannihitasvabhAvateti vyaakhyaa| kasmAdetaditi kaarnnaakaangkssaasmbndhaat| tadanantaraM ca yasya hotyAdeH sAmAnyottarasya, tata ityAdezcopasaMhAravyapadezena vizeSottarasya sumo (yo)jyatvAditi / yatra tu tasya bhAvastatteti pAThaH tatra sarvamavadAtam / / nanu caikadezasthameva sAmAnyaM yugapatsarvaiH sambandhibhirabhisambhantsyate / tatki tasya vyApA- : rAsambhavenAveditenetyAha-iheti / sa iti samavAyaH / cakAraH punaH zabdasyArthe / abhinnadezayoriti lokaprasiddhadezApekSayoktam / na tu zAstraprasiddhadezApekSayeti draSTavyam / anyathA yadA(thA paTa)tantanAM samavAyo na syAt / paTasya tannathA (tantavo) dezaH / tantUnAM punaraMzavaH / sAmAnyatadvatozca na syAt / gotvasAmAnyasya gaurdezaH / gozca sAsnAdayo'vayavA iti / athavA sAmAnyalakSaNayugA(yogA)pekSayA abhinnadezatvaM vivakSitam / na tu pratyekApekSam / tenAyamartha:-kuNDabadaravad yatra dvAvapi sambandhinau bhinnadezau na tayoH samavAyaH / yayostve. katarasyAnyataro dezastayo samavAya iti / evaJca paTatantUnA sAmAnyatadvatozca nAsaGagraha iti / yena kAraNenAbhinnadezayoreva samavAyastena prathamavyAkhyAne samavAyirUpasya samavAyisvabhAvasya deza iti / dvitIyavyAkhyAne samavAyirUpameva samavAyisvabhAva eva deza iti vigahya tasminniti na ca taddeze saMni A. B. P. H. E. na ca taddezasaMni. N. 20bhAvaH svAmI A. B. P. H. E. N. kathaM saMbaM0 A. B.C.D. P. H. N. 4 lakSaNasaMba0A. kArtR-Ti0 karma-Ti0 8 samavAyarUpa0 C. atra mUle 'tasya bhaavH| kasmAt ?' iti pAThaH kalpyaH-saM0 5 anena B. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 3.120. viruddhAvyabhicAryudAharaNam / 'taddezarUpanivezanameva ttkroddiikrnnm| tatastatsamavAyaH / tasmAd yad yatra samavetaM tat tadravyaM vyApnuvadAtmanA taddeze saMnihitaM bhavati / tadayamarthaH-taddezasthavastuvyApanaM taddezasattayo vyAptam / taddezasattA'bhAve tadvayApanAbhAvAd vyApanalakSaNaH samavAyasaMbandho na syAt / asti ca vyApanam / atastadeze saMnihitatvamiti / tadayaM svabhAvahetuH / / paiTharaprayogaM darzayannAha dvitIyo'pi prayoga :-yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate na tat ttraasti| tadyathA-kvacidavidyamAno ghttH| nopalabhyate copalabdhilakSaNaprAptaM sAmAnya vyaktyantarAleSviti / ayamanupalambhaH5 svabhAvazca parasparaviruddhArthasAdhanAdekatra saMzayaM janayataH // 120 // dvitIyopi-iti / yadupalabdherlakSaNatAM viSayatAM prAptaM dRshymityrthH| etenadRzyAnupalabdhimanUdya 'na tat tatrAsti' ityasadvyavahAryatvaM vihitam / tato vyApyadRzyAnupalabdhApakamasadvayavahAryatvaM drshitm| tadyatheti kvacidasan ghaTo dRSTAntaH / yojyam / ubhayatrApi tu samavAya (yi)shbdenaadhaaro'bhipretH| svAtmAnaM nivezayatyupanayati / ... nanu tadvyApanaM tatkror3IkaraNamabhipretam / tatkathaM sambandhini svAtmani nivezanaM vyAkhyAyata ityAha-taddeza iti / sa cAsau dezazca tatra rUpasya svarUpasya nivezanamupanayanam / tatastasmAttaddezarUpanivezanAttasya / sambandhinaH samavAyaH / tasmAdityAdinopasaMhAraH / nanu tavyApanamapi bhaviSyati, na ca taddezasannihitasvabhAvatetyAzaGakyAha-tadayamiti / yata AtmanA tadvyApanalakSaNena sambandhena tadvyApyamAnadezasannidhAnamuktaM tattasmAdayaM taatpryaarthH| sa cAso dezazca tatrasthavastuvyApanaM lokaprasiddhadezApekSayA tasya dezastaddezastatra yA sattA vidyamAnatA tayA vyaaptm| anyathA tu svarUpeNa vyApanAsambhavAdityabhiprAyaH / tadeva vytirekmukhennoppaadynnaa[77a]h-tddesheti| nAstyevAyaM sambandha iti cedAha-] asti ceti / co'vdhaarnne| yata uktena krameNa svbhaavlkssnnyogo'syaasti| tattasmAdayaM yugapat sarvasambandhyabhisambandhalakSaNo hetuH svabhAvaH // taddeze rUpa0 D. 2 tat tatra dra0 E. . taddezasattAyA abhAve B.C. ghaTa iti C. 5 lambhaprayogaH sva. D. B. P. H. E. N. 6 nUdya tattatra B. nUdya ta (na) tattatra A. nUdya tattattatra P. H. 7 vyavahAraviSayatvaM vihitam D. 8 vyApyasya dR0 E.. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.120. pakSadharmatvaM darzayitumAha-nopalabhyate ceti / 'vyaktyantarAlaM-vyaktyantaraM ca vyaktizUnyaM cAkAzam / dRzyamapi kasyAMcidvayaktau gosAmAnyamazvAdiSu vyaktyantareSu vyaktizanye cAkAze noplbhyte| tasmAnna teSvastIti gamyate / ayamanupalambhaH pUrvoktazca svabhAvaH 4 parasparasya viruddhau yAvartho tayoH sAdhanAt tAvekasmin dharmiNi saMzayaM janayataH / na oko'rthaH parasparaviruddhasvabhAvo bhavitumarhati / 'ekena cAra vyaktyantareSu vyaktizanye cAkAze sattvam, apareNa cAnupalambhenAsattvaM saadhyte| na . kaNAdasyaivApara: ziSyaH paiTharastasya pryogm| pitthro'vyvidrvym| pUrvavadupacArAtpiTharazabdastena vyavaharatIti tathoktaH / asaddhyavahAryatvamasaditi vyavahAraNIyatvaM vihitm| kasyAJcitsAsnAdimatyAM vyAptI (vyaktI) vyajyate sAmAnyamanayeti vyktiH| prAguktastAvatsvabhAva:, ayaM tu kiMsaMjJako heturityAha-ayamiti / prAguktaM smArayati pUrveti / tushbdshcshbdsyaarthe| tAvetau hetU dharmiNyekasmina saamaanyaakhy| saMzayaM prakRtayoH sAdhyayorityarthAt kathaM saMzayaM janayata ityAha / ekasyaiva tau vivakSitasarvagatatvAsarvagatatvalakSaNI svabhAvI bhaviSyata ityAha-na hIti / hiryasmAt / parasparaviruddhau svabhAvau yasyeti tthaa| nanu cAtra viruddhAveva dharmAvekasya sAmAnyasya dvAbhyAmetAbhyAM siddhyete iti / tatkimetaducyata ityAha-ekeneti / co yasmAdarthe / ekeneti prAguktena svabhAvena / apareNeti pshcaadukten| tamevAha anupalambhena prakaraNAd dRzyAnupalambheneti neyam / sAdhayatAM tarhi vyaktyantarAle sAmAnyasya sattvamasattvaM ca etau hetU kA kSatiriha-ityAha-na ceti| co'vadhAraNe / sattvamasattvaM ca dvayordvAbhyAM sAdhane kimanupapannamityAzaGakyAha-ekasyApi / kAlabhede kinnavaM sambhavatItyAzaGakyAha-ekadaiveti / ksyaapyekdaivaadhikrnnbhede'pyetdityaashngkyaahektreti| kathamayuktamityAha-tayoriti / tayoH sattvAsattvayoH / virodhAtparasparaparihAravyavasthitarUpatvAt / kathaM punarAgamAzrayAnumAnAzrayatvaM viruddhAvyabhicAri[NI] tyAzaGakyopasaMhAravyAjena yathA'nayostathAtvaM tathA darzayannAha-taditi / yata evaM tattadvadekaM sAmAnyaM kaNAdena uktam, tadrUpavicAre tacchiSyAbhyAmevaM prakrAntaM tat tasmAdAgamasiddhasyAgamapratipAditasyAnupalambhenApi vyaktyantarAlAsattvapratipAdanadvAram (dvArA') sarvagatatvasya sAdhanAt / sarvagatatvAsarvagatatvayoH saadhyyoretaavityaah| etAvantaM (?) tathoktau hetU / viruddhAvyabhicAritvamevAnayorupadarzayannAha-yata iti| cakAraH pUrvApekSayA smuccye| 1 vyakterantarAlaM A. B. P. H. 3 copalabhya A. B. P. H. 5 svabhAvena-Ti0 . reSu zUnye cAkA0 A. 4 parasparaviru0 A. B.C. P. H. E.N. 6 'vyaktyantareSu'-nAsti-B. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.120. ] viruddhAvyabhicAryasaMbhavaH / 233 caikasyaikadaikatra sattvamasattvaM ca' yuktam, tayovirodhAt / tadAgamasiddhasya sAmAnyasya sarvagatatvAsarvagatatvayoH sAdhyayoretau viruddhAvyabhicAriNau jaatau| uyataH sAmAnyasyakasya yagapata sarvadezAvasthitarabhisaMbandhitvaM cAbhyapagatama, dazyatvaM ca / tataH sarvasaMbandhitvAta sarvagatatvam, "dRzyatvAdantarAlAdanupalambhAdasarvagatatvam / tataH zAstrakAreNaiva viruddhavyAptatvamapazyatA viruddhavyAptau dharmAvuktvA viruddhAvyabhicAryavakAzo datta iti / na ca vastunyasya "saMbhavaH / ityuktA hetvaabhaasaaH|| nanu ca sAdhanAvayavatvAd yathA hetava uktAstatprasaGganna 1degca hetvAbhAsAH, tathA sAdhanAvayavatvAd dRSTAntA vaktavyAstatprasaGgana ca dRssttaantaabhaasaaH| tat kathaM noktA ityAha tato'bhyugatAtsarvasambandhinaH sarvasambandhitvAt / sarvagatatvamantareNa tadasambhavAditi bhAvaH / anupalambhe'pi kathamasarvagatatvaM nizcetuM zakyata ityAha-dRzyatvAttata ityanuvartate / nanu cAntarAle'nupalambhAditi yujyate vaktum / tatkimuktamantarAlAditi / satyametat / kevalamanupalambhAdanupalambhavyavahArAdityarthavivakSitatvAdadoSaH / kvacitpunarantarAlAnupalambhAditi paatthH| tatra ca yathAyogaM samAsaH / nanu yadi zAstrAtmakA''gamakAreNAsya parasparaviruddhasvabhAvAvahaM kiJcid dvayamuktaM bhavet, viruddhaavybhicaaryvkaash| yAvatedameva nAstItyAzaGkApanodavyAjenopasaMharannAha-tata iti / [77b] yata evaM zAstrakAreNavedaJcedaJcAbhyupagataM tatastasmAt zAstrakAreNaiva prakaraNAtkaNAdena viruddhAvyabhicAriNo'vakAzo dttH| kiM kRtvA tena tadavakAzo datta ityAha-viruddheti / parasparasAdhyaviruddhatvavyAptidhamauM prakaraNAd yugapatsarvasambandhisambandhadRzyatvAkhyA ( khyau) vaktura(?)dRzyatvaviSayasyAnupalambhasya viruddhavyAptatvAd dRzyatvaM viruddhavyAptamiti tu draSTavyam / kathaM punastayordharmayoH parasparaviruddhArthavyAptatvaM viduSA tenaivamucyeta yena tadavakAzadAnaM tasya kalpyata ityaah-viruddhvyaapttvmiti| parasparaviruddhasarvagatatvAsarvagatatvalakSaNArthavyAptatvaM tayordharmayorityarthAt / apazyatA anAlocayatA bhrAntyA tAvadabhidhAyeti yAvat / itistasmAt na vastuni na vastubalapravRtte'namAne'sya viruddhAvyabhicAriNo jAtivivakSayaikavacanam / itirevamarthe / tenAyamartha:-evamuktena prakAreNoktAH kathitA hetvAbhAsAH, kutazcitsAmyAd hetuvadAbhAsAH // sAmprataM hetau tadAbhAse ca kathite tulyanyAyatayA'paramapi svAbhAsasahitaM kiM noktamiti vA D. 2 tasmAdAgama0 B. 3 atha parasparaviruddhAvyabhicArihetudoSaH kaNAdaziSyayorevAyam, na kaNAdasyatyAha-Ti. 4 0bhisaMbaddhatvam-B. bhisambandhatvam-D. 5 dRzyatvAdantarAlAnupala0 A. B. C. D. P. H. E. N. 6 kaNAdadvAreNa-Ti0 7 dhrmaavuktau| iha viruddhA. B. dharmAvuktau viru0 C. D. . 'ca' nAsti B. D. 9 0sya hetoH saMbhava: B. D. viruddhAvyabhicAriNa:-Ti0 1. 'ca' nAsti -D. 30 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tRtIyaH praarthaanumaanpricchedH| [ 3. 121 evA trirUpo heturuktH| tAvatA cArthapratItiriti na pRthagdRSTAnto nAma sAdhanAvayavaH kazcit / tena nAsya lakSaNaM pRthagucyate gatArthatvAt // 121 // trirUpo heturuktaH, tat kiM dRSTAntaH ? syAdedattAvatA nArthapratItirityAha-tAvatA uceti / uktalakSaNenaiva hetunA bhavati saadhyprtiitiH| ataH sa eva gmkH| tatastadvacanameva sAdhanam / na dRSTAnto nAma saadhnsyaavyvH| yatazcAyaM nAvayavaH, tena nAsya dRSTAntasya lakSaNaM hetulakSaNAt pRthgucyte| kathaM tahi hetoAptinizcayo yadyadRSTAntako heturiti cet / nocyate heturadRSTAntaka eva / api tu na hetoH pRthagdRSTAnto nAma / hetvantarbhUta eva dRssttaantH| ata evoktaM nAsya lakSaNaM pRthagucyata iti / na tvevamuktam-nAsya lakSaNamucyata iti / codayannAha-nana ceti / atha kathaM sAdhanAvayatvaM hetUnAM yena sAdhanAvayatvAda yathA hetava uktA ityucyate ? tathA hi sAdhyate nizcIyate sAdhyamaneneti sAdhanam / pakSadharmAnvayavyatirekavalliGgamucyate / tadAkhyAnAdeva ca vAkyamapi sAdhanamucyate / na tu vAkyAtsAdhyasighyupayogitayA heturapi tadeva tadvacanamapIti / dvedhA'pi taM samudAyamapekSyAsyAvayavatvaM yenaivamcyata iti / na / abhiprAyAparijJAnAt / ihaivaM pUrvapakSavAdI manyate / parokSo'rtho nizcIyamAno hetudRSTAntAbhyAM nishciiyte| na tu hetunv| adRSTAntakasya hetoH saadhysaadhnaashkteH| . tatazca hetudRSTAntasamudAyaH sAdhyasya saadhnm| tatra yathA samudAyApekSayA heturUpo'vayava uktastadAbhAsazca tathA sAdhanAvayatvAvizeSatvAd dRSTAntarUpo'paro'yamavayavaH sapratipakSaH kinnokta iti| evaJcodayannayameva sAdhanAvayatvAdyabhidhAnamiti / tatprasaGgana tatprastAvena / uktaM pakSadharmAnvayavyatirekAtmakaM lakSaNaM yasya tena / evakAreNa dRSTAntasya sAkSAta siddhayupayogitAM nirasyati / yata evamato hetoH, sa iti hetuH / niyamena dRSTAntasya gamakarUpavirahaM drddhyti| yataH sAkSAt siddhirupajAyate, sa eva gamayati pratyAyayati sAdhyamiti kRtvA ucyate, nAnya iti bhAvaH / yasmAd hetoreva gamakatvaM tatastasmAt tasya hetostrirUpasya vacanaM sAdhanaM sAdhanAbhidhAnaM na dRSTAntasyetyarthAt / tAvatA cArthapratItiriti maulamitizabdamapekSya na pRthagdRSTAnto nAma sAdhanAvayava iti mUlaM vyAcaSTe na dRSTAnta iti / artharUpo dRSTAntastadvacanaM vA, na sAdhanasyArtharUpasya vacanasya vaa| nAvayavo naikadezaH / hetvantararbhUtatvaM ca vyAptigrAhakapramANAdhikaraNatayA hetAvupayogAt / na tasya svarU[78a]peNa trilakSaNo hetu0 C. pramANavini,748.chonie 2 tAvatavArtha. B. D. P. H. E. N. tAvatA vA (cA)rthapratItisiddheriti C. 3 tAvatA ve(ce)ti-C. tAvataiveti-B. D. P. H. E. N. 4 tataH B. 5 'tataH' nAsti A. P. H. 'iti' nAsti B. D. 7 'iti' nAsti-B. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 122. ] dRSTAntasya gatArthatvam / 235 yadyevaM hetUpayogino'pi lakSaNaM vaktavyamevetyAha-gatArthatvAt--gato'rthaHprayojanamabhidheyaM vA yasya dRssttaantlkssnnsy| 'tat tathA / tasya bhAvastattvam / tasmAt / dRSTAntalakSaNaM hyucyate dRSTAntapratItiryathA syAta / dRSTAntazca hetulakSaNAdevAvasitaH / tato dRSTAntalakSaNasya yat prayojanama-dRSTAntapratItistad gataM niSpannam / abhidheyaM vA gataM jJAtaM. dRSTAntAkhyam // . kathaM gatArthatvamityAha hetoH sapakSa eva sattvamasapakSAca sarvato vyAvRttI rUpamuktamabhedena / punarvizeSeNa 'kAryasvabhAvayoruktalakSaNayorjanmatanmAtrAnubandhau darzanIyAvuktau / taca darzayatA-yatra dhUmastatrAgniH, asatyagnau na kvacid dhUmo yathA mahAnasetarayoH; yatra kRtakatvaM tatrAnityatvama, anityatvAbhAve kRtakatvA'saMbhavo yathA ghaTAkAzayoH-iti darzanIyam / na hyanyathA sapakSavipakSayoH sadasattve yathoktaprakAre zakye darzayitum / tatkAryatAniyamaH kAryaliGgasya, svabhAvaliGgasya "ca svabhAvena vyAptiH / 1 asmiMzcArtha darzite darzita eva dRSTAnto bhavati / etAvanmAtrarUpatvAt tasyeti 1 // 122 // ___ heto 12rUpamuktamabhedena saamaanyen| sAdhAraNaM kaarysvbhaavaanuplmbhaanaametllkssnnmityrthH| kiM punastat ? sapakSa eva 13 yat sattvam, vipakSAcca sarvasmAt vyAvRttiryA / rUpadvayametadabhedenoktam / na ca sAmAnyamuktamapi zakyaM jJAtum / atastadeva vizeSaniSThaM vaktavyam / ataH pUnarapi vizeSeNa vizeSavantau janmatanmAtrAnubandhau drshniiyaavuktau| kAryasya janma jJAtavya* muktam / janmani hi 14jJAte kAryasya sapakSa eva sattvaM vipakSAcca sarvasmAd vyAvRttiqhatA hetAvantarbhAvaH, saakssaatsaadhysiddhyupyogitaaprsnggaat| na ca sA'sya sambhavinIti / anekArthatvAd vA heto (dhAto)rgataM niSpannamiti vivRtam / gatyarthAnAM jJAnArthatvAdapi gataM jJAtamityapi coktam // __ nanu ca hetuH sapakSavRttinA vipakSa (kSA) vRttenaiva ca rUpeNa gmkH| taccet kathitaM kiM vizeSalakSaNakathanenetyAha-na ceti / co'vadhAraNe hetau vaa| sAmAnyaM sAdhAraNaM prakaraNA t nAsti E. N. jJAnaM B. P. H. E. gataM dRSTA0 A. / gatArthami0 E. 4 vyAvRttarUpa0 B, P. vyAvRtto rUpa0 H. 5.svabhAvayorjanma B. D. P. H. E.N. saMbhavo'sti C. 7 niyama-C. vA C. 1 svabhAvavyAptiriti-C. 1. asminnarthe-C. 11 'iti' nAsti C. 12 rUpamabhedenoktaM sA0 A. D. P. H. E. 13 'yata' nAsti B. C. D. 14,vijJAte A. P. H. E. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 122. bhavati / svabhAvasya tanmAtrAnubandho darzanIya uktH| taditi sAdhanam / tadeva tanmAtram saadhnmaatrm| tasyAnubandho'nugamanam-sAdhanamAtrasya'bhAve bhAvaH sAdhyasya / tanmAtrabhAvitvameva hi sAdhyasya tAdAtmyam / sAdhanasya yavA svabhAvo jJAto bhavati, tadA svabhAvahetoH-sapakSa eva sattvam, vipakSAcca sarvasmAd vyAvRttirjJAtA bhavati / tadevaM sAmAnyalakSaNaM vizeSAtmakaM jJAtavyaM naanythaa| tato vizeSalakSaNamuktam / kimato yadi nAmaiva mityAha-tacca sAmAnyalakSaNaM darzayitukAmena vizeSalakSaNaM darzayatavaM darzanIyam-iti saMbandhaH / yatra dhUmastatrAgniriti kAryahetovyAptirdazitA / vyAptizca kAryakAraNabhAvasAdhanAt pramANAgnizcIyate / tato yathA mahAnasa iti darzanIyam / llakSaNaM na zakyaM jJAtumiti pravRttyupayogitayA na zakyamiti mantavyam / na tu sAmAnya lakSaNasya vAkyAtpratItirna bhavatyeva / vizeSavantau ca viziSTAvityarthaH / etadeva vibhajyamAna AcAryaH (Aha-kAryasye)tyAdi / nanakte'pyasmin yadi sAmAnyalakSaNapratItirnAsti kimanenovatenApIti / Ahajanmeti / hiryasmAdarthe / nanu svabhAvahetau sAdhanasvabhAvatA sAdhyasya darzayituM yujyate, tatki tanmAtrAnubandho darzanIya ukta ityAha-tanmAtreti / hiryasmAt / atha tanmAtrAnubandhe darzite'pi kathaM sAmAnyalakSaNapratipattirityAha-sAdhanasyeti / tadevamityAdinopasaMhAraH / anupalabdhezcAnayorevAntarbhAvAnna pRthag viziSTalakSaNAbhidhAnamityavaseyam / .. atha kiM hetoranvayavyatirekAveva lakSaNaM yenaitad dvayameva lakSaNalayA smaryate / na caitat, pakSadharmatAyA api lakSaNatvAdabhihitatvAcceti cet / satyam / kevalaM na hetoH sarvarUpamiha prakrAntam / kintu yadrUpapradarzanena dRSTAntapradarzanaM kRtaM bhavati tatprakRtamiti / yadyapyevaM yadi nAma sAmAnyavizeSalakSaNA'bhidhAnamato'bhidhAnAt kiM bhavati ? kimaH kSepe prayogAt, na kiJcid bhavatItyarthaH / ya(ta)dityuttaram / co yasmAt / vyAptipradarzane'pi kathaM daSTAntAkhyAnamavataratItyAha-vyAptizceti / hetvarthazcakAraH / kAryakAraNabhAvasAdhanAtpramANAnnizcIyatAM vyAptistathApi dRSTAntaH kathaM prakRto bhavatItyAha-tata iti / dRSTAntamantareNa tadeva pramANaM na pravarteta / tadapravRttau ca sAmAnyalakSaNameva na jJAyateti bhAvaH / 10mAtrasyAnu0 C. D. saadhnmaatrm| sAdhanamAtrasyAnuba0 B. N. ' 2 mAtrabhAve A. B. D. P. H. E. N. 3 atha sAdhanadharmamAtrAnabandhaH sAdhyasya tathApi tAdAtmyaM na syAdityAha-Ti0 4 yadA sAdhanasya ca sva.C 5 tadeva-E.. 6 vizeSalakSaNAt-Ti. 7 nAmaivaM tadityAha-E prAguktanyAyana-Ti0 8 tatra A.B.P.H.E. 9 taivaM ca darza0 B 10 pratyakSAnupalambhAbhyAm-Ti0 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.122.] dRSTAntasya gatArthatvam / 237 asatyagnau na bhavatyeva dhUma iti vyatireko drshitH| sa ca yathetarasminniti darzanIyaH / vahninivRttihi dhUmanivRttau niyatA vrshniiyaa| sA ca mahAnasAditaratreti drshniiyaa| yatra kRtakatvaM tatrAnityatvamiti svbhaahetoaaptishitaa| anityatvAbhAve na bhavatyeva kRtakatvamiti vyatireko drshitH| vyAptezca sAdhakaM pramANaM 'sAdharmyadRSTAnte darzanIyam / prasiddhavyAptikasya ca hetoH sAdhyanivRttau nivRttiniyatA drshniiyaa| tavavazyaM yathA ghaTe, yathA AkAze ceti darzanIyam / / kasmAdevamityAha-na hiiti| yasmAdanyathA sAmAnyalakSaNarUpe sapakSavipakSayoH sadsattve yathoktaprakAre iti niyate-sapakSa eva sattvama, vipakSe'sattvameveti niyamo yathoktaprakAra:-te na zakya darzayitum / vizeSalakSaNe hiM darzite yathoktaprakAre sadasattve darzite bhavataH / na ca vizeSalakSaNamanyathA zakyaM darzayitum / tasya sAdhyasya kAryam-tatkAyeM dhUmaH / tasya bhaavsttkaarytaa| saiva niyamo anvayapradarzanena sAdharmyadRSTAntAkhyAnamAkhyAya vyatirekoktyA'pi vaidharmyadRSTAMtau ki (dRSTAntokti) darzayitumAha-asatyagnAviti / vyatirekapradarzane'pi kathaM dRSTAntA''patanamiti AzaGakyAha-sa ceti / co yasmAdarthe / itarasminnagnimatpradezAdanyasmina mhaahrdaadau| yatra kayozcid vyApyavyApakabhAvo darzayitavyastatrAstu dRSTAntopanipAtaH, vyatirekopadarzane kiM tenetyAha-vahnIti / hIti yasmAt / atrApi vidhyoviparyayeNa vyApyavyApakabhAvo darzayitavya ityarthaH / etacca vyatirekAkhyAnaM dRSTAntopadarzanamuddiSTaviSayaM prayogamadhikRtyoktamityadhigantavyam / ' yatretyAdinA svabhAvahetumadhikRtya dRSTAntasya gatArthatvaM drshyitumupkrmte| evaM pradarzayatAM vyAptiH, dRSTAntAvatArakastu (rastu) kathamityAha-vyAptezceti / co yasmAt / pramANApradarzane vyaaptersiddhH| tacca pramANam, antareNAdhikaraNaM na sambhavatIti. bhAvaH / yadyevaM vyatireka [78b]pradarzane kRtaM dRSTAntenetyAha-prasiddheti / daryatAmeva, tathApi dRSTAntopanipAtaH kathamityAha-taditi / yasmAdeva darzanIyaM tattasmAt / saccAsacca sadasatI tayorbhAvaste pradarzanakriyApekSayA ca dvitIyAdvivacanAntametat / yAdRza ukto yathoktaH prakAraH svarUpaM yayoste tthokte| asyaivArthamAha-niyate iti / sapakSAsapakSasadasattvayoruktameva prakAra spaSTayannAha-sapakSa iti / itiniyamasyAkAraM darzayati / te yathoktaprakAre sadasattve / kathaM te na zakye darzayitumityAha-vizeSeti / hirysmaadrthe| daryatAM tarhi vizeSalakSaNam / dRSTAntasya tu kimAyAtamityAha-na ceti / co yasmAdarthe'vadhAraNe vA / yadvizeSalakSaNaM dRSTAntamantareNAzakyapradarzanaM ttsvruupaakhyaanm| mUlaM vyaakhyaatumaah-tsyetyaadi| vizeSa 1 sAdharmyam dR0 B. 2 nivRttidarza0 A. B. D. P. H. N. E. . yathoktalakSaNe sada0 C. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tRtIyaH praarthaanumaanpricchedH| [ 3.122. yatastatkAryatayA dhUmo vahane niytH| so'yaM tatkAryatAniyamo vizeSalakSaNarUpo'nyathA drshyitumshkyH| svabhAvaliGgasya ca svabhAvena sAdhyena vyAptivizeSalakSaNarUpA na zakyA drshyitm| yasmAt kAryakAraNabhAvastAdAtmyaM ca mahAnase ghaTe ca jJAtavyam, tasmAd vyAptisAdhanaM pramANaM varzayatA sAdharmyadRSTAnto drshniiyH| vadharmyadRSTAntastu prasiddha tatkAryatve kAraNAbhAve kAryAbhAvapratipattyartham / tata eva nAvazyaM vastu bhavati / kAraNAbhAve kAryAbhAvo vastunyavastuni vA bhavati / tato vastvavastu vA vaidharmyadRSTAnta iSyate / tasmAd dRSTAntamantareNa na hetoranvayo vyatireko vA zakyo darzayitum / ato. heturUpAkhyAnAdeva hetoAptisAdhanasya' pramANasya varzakaH saadhrmydRssttntH| prasiddhavyAptikasya sAdhyAbhAve hetvabhAva pradarzanAdvadharmyadRSTAnta upAdeya iti ca / dazitaM bhavati / lakSaNasya svarUpamAkhyAyAkhyAnyathApradarzanAzakyatvaM darzayannAha-so'yamiti / ... vaidharmyadRSTAntastahi na pradarzanIya ityaah-vaidhyeti| tuH sAdharmyadRSTAntAd vaidharmyadRSTAntaM bhedavantaM drshyti| etacca yadA vyatirekamukheNa prayogaH kriyate, tatkAlAbhiprAyeNocyata iti drssttvym| na tvekasmina prayoge dvayopanyAsaH smbhvii| etacca prAgeva niloThitam / yataH prasiddha tatkAryatve kAraNAbhAve kAryAbhAvapratipattyartha darzanIyo vaidharmyadRSTAntastata eva tasmAdeva kAraNAt / nAvazyaM niyamena] vastu bhavati / vastvapyavastvapi vaidha_dRSTAnto bhvtiityrthH| yadi hi kasyacid vidhinA kasyacid vidhidarzayitavyaH syAt, tadA gama(gaganA) dirasana kathaM kasyacidAdhAraH syAditi, na siddhyettdupdrshnm| yadA tvekasya vyApyasyAbhAve aparasya vyApakasyAbhAvo darzayitavyastadA vyApakasyA'bhAve'vastuni suSTha sambhavati / itarathAsbhAve'pi asya bhAvo vihito bhvet| so'pi neti cet, ayamevAbhAva ityabhiprAyaH / vaidharmyadRSTAntagrahaNaM caitadekadharmAbhAvenAparadharmAbhAvopadarzanaviSayopalakSaNaM draSTavyamanyathA sAdharmyadRSTAnte tvavazyaM vastu sa Azraya iSTa iti syAt / tathA ca sati bahvasamaJjasaM syAditi / yataH kAraNAbhAvAtkAryAbhAvo vastunyavastuni ca bhavati tataH kAraNAd vastu mahAhradAdi / avastu AkAzAdi / vAzabdastulyabalatvaM samuccinoti / . tasmAdityAdinA prakRtamupasaMharati / vyAptisAdhakapramANAdhikaraNatvAd darzayatIti drshkH| yadyevaM sAdhyasAdhakavyAptiprasAdhakapramANapradarzakatvAtsAdharmyadRSTAnta evopAdeyo na vaidharmyadRSTAnta ityaah-prsiddhti| vaidharmyadRSTAnta upAdeya iti yojayitvA kuta upAdeya ityAzaGkAyAM prasiddhetyAdihetupadaM yojyam / sAdhyAbhAve hetvabhAvapradarzanAt / tatreti baddhistham / yadvA pradarzyate'sminniti pradarzayatIti vA pradarzano hetvabhAvasya pradarzana iti tathA / bhAvapradhAnatvAnnirdezasya hetvabhAvapradarzanatvAdityarthaH / 2.tyarthaH-E. ' sAdhyadRSTA0 B. 3 dRSTAntavyatirekeNa he. A. P. H. E. N. .vA na zakyo A. P.H. E.N. 9 bhAvadarza0 C.D. 10sAdhakasya E. 7 'ca' evArthe-Ti0 . Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.123.] dRssttaantdossaaH| 239 asmizcArthe darzite darzita eva dRSTAnto bhavati / yo'yamoM vyAptisAdhanapramANapradarzanaH kazcidupAdeyo nivRttipradarzanazca-ityasminnarthe darzite darzito dRSTAnta ityAha-etAvanmAtraM rUpaM yasya tasya bhAvastattvam , tasmAditi / etAvadeva hi rUpaM dRSTAntasya, yaduta vyAptisAdhanapramANa pradarzakatvaM nAma sAdhamyaM dRSTAntasya, prasiddhavyAptikasya ca sAdhyanivRttau sAdhananivRttipradarzakatvamityeta"dvaidhaHdRSTAntasya / 'etacca heturUpAkhyAnAdevAkhyAtamiti kiM dRSTAntalakSaNena ? // etenaiva dRSTAntadoSA api nirastA bhavanti // 123 // ___etenaiva ca heturUpAkhyAnAd dRSTAntatvapradarzanena dRSTAntadoSA' dRSTAntAbhAsAH 10kathitA bhavanti / tathAhi-pUrvoktasiddhaye ya upAdIyamAno'pi dRSTAnto na samarthaH svakArya sAdhayituM sa dRSTAntadoSa iti sAmarthyAduktaM12 bhavati // asmizcetyAdi malamanadya vyAcaSTe yo'ymiti| pUrvavatpradarzanazabdasya vyutpattiH, samAsazca krtvyH| prasiddhAyAM vyAptau sAdhyA[79a] bhAve hetonivRttipradarzana ityartho draSTavyaH / etAvadevatAvanmAtram / anyadapyasya ruupmstiityaah-etaavdeveti| hiryasmAdetat parimANamasyeti tathA / evakAreNAnyasya tAdrUpyanirAso dRDhIkRtaH / kiM tadpamityAha-yaduteti / nipAtasamudAyazcAyaM yadetadityasyArthe / / yeSu dRSTAntatvenopAtteSu svakAryakA (ka) raNAsAmarthya doSaH saMbhavati te kutazcitsAmA, nyAd dRSTAntavadAbhAsamAnA dRSTAntAbhAsA bhavantIti ArthaM nyAyamAzrityAha-vRSTAntadoSA dRSTAntAbhAsAH kathitA bhvntiiti| yasmAtte dRSTAntAbhAsatve[na] kathitA bhavantyata eva dRSTAntatvena nirastA bhavantItyata eva malamarthato vyAkhyAtamityavagantavyam / dRSTAntatattvapradarzanena yathA dRSTAntAbhAsA (sa)kathanaM kRtaM bhavati tathA darzayituM tathA hotyAdinopakramate / pUrvoktasya janmatanmAtrAnubandhasya siddhaye nizcayAya / svakArya sAdhanasambhave sAdhyapradarzanasambhavalakSaNam, siddhavyAptikasya ca hetoH sAdhyAbhAve sAdhananivRttipradarzanalakSaNaM ca sAdhayitaM ya upAdIyamAno'pi na samarthaH, sa dRSTAntadoSo duSTo dRSTAntaH, dRSTAntAbhAsa iti yAvat / sAmarthyAt svakAryAkAraNalakSaNAt // 1 pramANadarzinaH A.B.P.H.N. 2 nivRttipradarzakazca B. / pradarzite A.P.H.E.N. dRssttaantH| kasmAdityAha-E. 5 pramANadarzanatvaM A.B.D.P.H.E. 6 vA A. B.D.P.H.E.N. 7 'vaidharmyadRSTAntasya etat' nAsti B. 'vaidharmyadRSTAntasya' nAsti. D. 8 tat A.D.P.H.E.N. prAgaktanyAyana-Ti0 1 dRSTAntasya doSAH A. P. H. E. N. 10 nirasanadvArA kathitA:-Ti0 11 0pi na samarthaH B. .. . 120AdityetaduktaM B. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tRtIyaH praarthaanumaanpricchedH| [ 3. 124 dRSTAntAbhAsAnubAharati yathA nityaH zabdo'mUrtatvAt / karmavat paramANuvad ghaTavaditi / ete dRSTAntAbhAsAH sAdhyasAdhanadharmobhayavikalAH // 124 // yathA 2nityaH zabda iti zabdasya nityatve sAdhye'mUrtatvAviti hetuH / sAdharmyaNa karmavat paramANuvad ghaTavadityete dRSTAntA upnystaaH| ete ca dRssttaantdossaaH| sAdhyaM ca sAdhanaM cobhayaM ceti / tairvikalAH / sAdhyavikalaM karma, tasyA'nityatvAt / sAdhanavikala: paramANuH, mUrtatvAt paramANUnAm / "asarvagatAdravyaparimANaM muurtiH| asarvagatAzca dravyarUpAzca prmaannvH| nityAstu vaishessikrissynte| tato na sAdhyavikala:6 / ghaTastUbhayavikalaH, anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasyeti // tathA saMdigdhasAdhyadharmAdayazca / yathA-rAgAdimAnayaM vacanAdrathyApuruSavat / maraNadharmA'yaM puruSo rAgAdimattvAdrathyApuruSavat / . asarvajJo'yaM rAgAdimattvAdrathyApuruSavaditi // 12 // tathA saMdigdhaH sAdhyadharmo yasmin sa saMdigdhasAdhyadharmaH / sa AdiryeSAM te tathoktAH / sNdigdhsaadhydhrmH| sNdigdhsaadhndhrmH| saMdigdhobhayaH / vRSTAntAbhAsAnityAdi paramANUnAmityetadantaM sugamam / kathaM paramANavaH sAdhanavikalA na sAdhyavikalA ityAha-asarveti / parimANaM maanvyvhaarkaarnnm| tacca guNatvAd dravyAzrayIti / dravyagrahaNena vAstavaM rUpamanditam / tatra yadi dravyaparimANaM mUrti rityeva tAvaducyate tadA''kAzAderapi dravyamya paramamahattvanAmadheyaM parimANamastIti mUrtatvaM prasajyata / atastanivRttyartha dravye vizeSaNamasarvagatagrahaNam / tatra paramANoH parimANaM bhavatyasarvagatasya dravyasyeti drshynnaah-asrvgtaashceti| samavAyikAraNaM dravyaM guNavadvati dravyalakSaNayogAd dravyarUpaH / cakArI pUrvApekSayA ekaviSayatvamanayoH samuccinutaH / tat punaH paramANoH parimANaM pArimANDalasaMjJakaM jJAtavyam / iyatA sAdhanavaikalyaM darzitam / sAdhyAvaikalyaM darzayannAha-nityAstviti / tunenArthamAntareNa(?) vizinaSTi / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAtmakaH padArthavizeSairvyavaharantItiH vaizeSikAH, rUDha (Dhe)zcAbhyupagatakaNAvazAstrA evocyante / athavA SaTapadArthIpratipAdakatayA viziSyate tadanyasmAcchAstrAditi vizeSaH kANAdaM zAstraM vivakSitam / 10"tada vidantyadhIyate vA" iti vaizeSikAstariSyanta iti vacanavyaktyA ceSTimAtrametanna punaratra pramANamastIti sUcayati / . 1diti sAdhya B. P. H. E. N. 2 yatheti nityaH A.B.P.H.E.N. 3 iti nityatve sAdhya zabdasyAma D. B. 4 c| taivika C. 5 asarvagataM dra0 A. B. P. H. N. sAdhyavikalAH C. D. "ghttsy| E. tatheti-E. 90bhydhrmH| . 1deg tulanA-"tadadhIte tadveda" pANini 4.2.59. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.126. ]. dRSTAntadoSAH / 241 - udAharaNam-rAgAdimAniti rAgAdimattvaM sAdhyam / vacanAd iti hetuH| rathyApuruSavaditi dRSTAnte rAgAdimittvaM saMdigdham / maraNaM dharmo'syeti mrnndhrmaa| tasya bhAvo maraNadharmatvaM sAdhyam / ayaM puruSa iti dhrmii| rAgAdimattvAditi hetuH| rathyApuruSe dRSTAnte saMdigdhaM saadhnm| sAdhyaM tu nizcataM maraNadharmatvamiti / asarvajJa iti| asarvajJatvaM sAdhyam / rAgAdimattvAditi hetuH| tadubhayamapi rathyApuruSe dRSTAnte saMdigdham / asarvajJatvaM rAgAdimattvaM ceti // tathA'nanvayo'pradarzitAnvayazca / yathA-yo vaktA sa rAgAdimAn , iSTapuruSavat / anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi // 126 // tathA'nanvaya iti / yasmin dRSTAnte sAdhyasAdhanayoH saMbhavamAtraM dRzyate, na tu sAdhyena vyApto hetuH, so'nanvayaH / apradarzitAnvayazca-yasmin dRSTAnte vidyamAno'pyanvayo na pradazito vaktrA so'pradazitAnvayaH / ananvayamudAharati--yatheti / yo vakteti vaktRtvamanUdya sa rAgAdimAniti rAgAdimattvaM vihitam / tato vaktRtvasya rAgAdimattvaM (ve) prtiniymH| tena vyAptiruktA / iSTapuruSavaditi / iSTa grahaNena prativAdyapi saMgavate vAdyapi / tena vaktatvarAgAdimattvayoH sattvamAtramiSTe puruSe siddham / . vyAptistu na siddhaa| tenA'nanvayo dRSTAnta iti / anityaH zabda ityanityatvaM sAdhyam / kRtakatvAditi hetuH| ghaTavaditi' dRSTAnte na prdshito'nvyH| tata ityAdi maraNadharmatvamityetadantaM sujJAnam / nanu maraNadharmatvamapyasya kathaM nizcitaM yena hetureva sandigdha ucyata iti cet / satyam / kevalaM prsiddhismaashryennaivmktmityvseym| anvIyamAnatvaM sAdhanasya sAdhyenAnvayaH / sa ca pratibandhasAdhakapramANAkSepAt prasiddhyati / yatra tu tannAsti kevalaM sambhavamAtraM sAhacaryamAtra dRzyata ityabhiprAyaH // - vaktRtvasya heto rAgAdimattve [79b] sAdhye pratiniyamaH pratiniyatatvamuktamiti zeSaH / tena sAdhyaniyatatvena vyAptiranayoruktA pradarzitA / evaMvidhAnuvAdavidhyupadarzane tathA pratIterAhatyodayAd vyAptiruktetyuktam / na tvasAvanayorvAkyato'sti / yato dvayorapi vAdiprativAdinordaSTAntatvena saGagrahaH tena hetanA sattvamAtra sambhavamAtra sAhacaryamAtramiti yAvata / asti ceSTiH shmaatropdrshnmdossaavhmityaah-vyaaptistviti| tuH sattvamAtrAd vyapti bhinatti / na siddhA na prmaannnishcitaa| anayoAptisAdhakapramANAbhAvAditi bhAvaH / apradarzitAnvayamudAharannAha-anitya iti / 1 dRSTAntaH rA0 A. B. D. P. H. E. N. 2 'tathA' nAsti B. P. H. E. N. 3 0mattve vi0 A. gRhyate A. P. H. E.N. 50dityatra dR0 A. P. H. E. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / - [ 3.126. iha yadyapi kRtakatvena ghaTasadRzaH zabdastathApi nAnityatvenApi sadRzaH pratyetuM zakyate'1. tiprsnggaat'| yadi tu kRtakatvam anitya svabhAvaM vijJAtaM bhavatyevaM kRtakatvAdanityatvapratItiH syAt / tasmAd yat kRtakaM tadanityamiti kRtakatvamanityatve niyatamabhidhAya niyamasAdhanAyAnvayavAkyArthapratipattiviSayo dRSTAnta upaadeyH| sa ca pradarzitAnvaya eva / anena svanvayavAkyamanuktvaiva dRSTAnta upaattH| IdRzazca saadhrmymaatrennvopyogii| na ca sAdharmyAta saadhysiddhiH| ato'nvayArtho dRSTAntastadarthazcAnena nopaattH| sAdhArthazcopAtto nirupayoga nanu ghaTopadarzanena kRtakatvena tAvad ghaTasadRzaH zabdo darzitaH / tathA cAnityatvenApi sadazo darzitastatazca vyAptirdarzitaivetyAha-iheti / ihaanitytvsiddhiprstaave| kutastathApratyetumazakya ityAha-atiprasaGgAditi / mUrtatvAdi (de) rapi sAdRzyAgama(sAdRzyAvagamAt) prasakti (kte)riSTaM dharmamatikrAntaH prasaGgo'tiprasaGgaH tasmAt / na tarhi kRtakatvAdanityatvaM kadA- . cidapi pratyetavyamityAha-yadi tviti / turimAmavasthAM vizeSavatIM darzayati / yadi kRtakatvAnavAdapUrvikA(pUrvaka)vidhAnenArthAntaratve sati na nityatvasvabhAvaM kRtakatvaM pratItaM bhavatyevaM tatsvAbhAvyena pratipattI kRtakatvAdanityatvapratItiH syAt / yataH kRtavatvasyAnityatvasvabhAvA vagamAttatastatpratItirnAnyathA tasmAt hetoH / anvayavAkyasya sAdhyaniyatatvaM sAdhanasyArtho'bhidheyaH, tatpratipattiviSayastatpradarzana ityarthaH / anvayavAkyArthapratipattiviSayo'pi dRSTAnto yadyapradarzitAnvayastadA so'pi nirupayogaH kimityupAdeya ityAha-sa ceti / co'vadhAraNe yasmAdarthe vaa| anena kathaM nAmAyamupAtto yenaivamabhidhIyata ityAha-aneneti / anena vaadinaa| vizeSArthaH / anvayapratipAdakaM vAkyamanvayavAkyam / tadanuktvaiva / athaivamupAtto'pi yApayujyate tadA kA kSatirityAha-IdRzazceti / cakAro'syemAmavasthAM bhedavatImAha / samAnaH prakaraNAd ghaTena sadRzo dharmo yasyAsau sdhrmaa| tasya bhAvaH sAdharmyam / tadeva tanmAtram / mAtragrahaNena viziSTaM sAdharmyamapAkaroti / tenaivakAreNa nirAkRtanirAsameva draDhayati / sAdharmyapradarzanamAtreNavAyamupayogavAnityarthaH / arthatatpadadarzitAtsAdhAdapi yadi sAdhyaM siddhyati tadA kathamayamanupayukta ityAhana ceti / co'vadhAraNe yasmAdarthe vaa| evaM vravato'yaM bhAvaH-anena khalu sAdharmya prdrshniiym| kRtakatvenaiva ca sAdharmya pradaryAyaJcaritArtho bhaviSyati / na ca kRtakatvena ghaTasAdharmya zabdasyAvagate'pyanityatvenApi tatsAdhAvagamo'vazyaMbhAvIti zakyamabhidhAtum / mUrttatvAdinApi sAdRzyAvagame'syAnivAryatvaprasaGgAditi / yataH sAdharmyamAtrAnna sAdhyasiddhirataH kAraNAt / anvayo'nvIyamAnatvaM sAdhanasya sAdhyena so'rthaH prayoja[80a]naM yasya sa tathA na sAdharmyamAtrapradarzanArtha ityarthAt / anenApyanvayArtha evAyamupAtta ityAha-tadarthazceti / co yasmAdarthe / so'nvayo'rtho yasya sa tthaa| anena vaadinaa| kimarthastamunenAyamupAtta ityAha-sAdharmyati / co yasmAdarthe / 2 pAkyo'pi prAptaH--Ti. 4 jJAtaM-C. 'zakyo'ti. A. P. H. E.N. 3 anityatva A. C. P. H. E. N. 50tyeva kR0.C.. ...tyatvaniya0 A.P.H. E. N. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.127..] dRssttaantdossaaH| 243 iti vaktRdoSAvayaM dRssttaantdossH| vaktrA hyatra paraH pratipAdayitavyaH / tato yadi nAma na duSTaM vastu tathApi vaktrA duSTaM darzitamiti duSTameva // tathA viparItAnvayaH-yadanityaM tat kRtakamiti // 127 // tathA viparIto'nvayo yasmin dRSTAnte sa tthoktH| tamevodAharati--yadanityaM tat kRtakamiti / kRtakatvamanityatvaniyataM dRSTAnte darzanIyam / evaM kRtakatvAdanityatvagatiH syAt / atra tvanityatvaM kRtakatve niyataM darzitam / kRtakatvaM tvaniyatamevAnityatve / / tato yAdRzamiha kRtakatvamaniyatamanityatve 'dazitaM taadRshaannaastynitytvprtiitiH| tathAhiyadanityamityanityatvamanadya tat kRtakamiti kRtakatvaM vihitam / ato'nityatvaM niyatamuktaM kRtakatve, na tu kRtktvmnitytve| tato yathA'nityatvAdaniyatAt prayatnAnantarIyakatve na prayatnAnantarIyakatvapratItiH, tadvat kRtakatvAvanityatvapratipattirna syAd, anityatve'niyatatvAta kRtktvsy| sAdhArthaH sAdharmyapratipAdanaprayojana upAttastasmAnirupayogaH sa / tasmAdarthe vaa| arya cazabdAt paro drssttvyH| nanu kRtakatvAnityatvayostAvad vastuto'nvayo'styeva / tatkathaM vidyamAne'pi tasmin tathA'pradarzanamAtreNAsau dRSTAnto duSyatItyAha-vaktudoSAditi / vaktA hItyAdinaitadeva samarthayate / nanu vaktavAsau tathA pradarzayannaparAdhyatu, anyasya dRSTAntatapasvinaH ko'parAdha iti cet / svakAryA'karaNameva doSaH / tadakaraNaM tasya svata eva (evADa)sAmarthyAd, anyenAnyathApradarzanAd vA'stu / kimetAvatA tadakaraNaM tasya nAstyeveti sUktaM vaktRdoSAdayaM dRSTAntadoSa iti // viparIto'nvaya iti vaiparItyena pradarzanAd viparIta ukto na tu viparItonvayo'styeva / kIdRzo'viparIto'nvayo yasmAdayaM viparIta ityAha-kRtakatvamiti / evaM pradarzane ko guNa ityAha-evamiti / evaM kRtakatvasyAnityatve niyatatvapradarzane sati / atra punaH kutra kiM niyatamityAha-atreti / turimAmavasthAM vizeSavatIM darzayati / anityatvAnuvAdena kRtakatvasya vidhAnAd vidhIyamAnasya vyApakatayA niyamaviSayatvAdityabhisandhiH / kRtakatvaM punaH kIdRzaM darzitamityAha--[kRtakatvamiti / turanityatvAt kRtakatvaM bhinatti / anityasve'niyatamiti ko'rtho'nityatve'pi kRtakatvaM bhavati, antareNa kRtakatvamiti / anityatvAniyatAdapi kRtakatvAdi (da)nityatvaM pratipazyeta ityAha--tata iti / yata evamanuvAdavidhikrame kRtakatvamanityatvAniyataM darzitaM bhavati, tatastasmAdiha pryoge| yAvRzamiti vidhIyamAnam / pUrvamevaMvAdinA'nityatvaM kRtakatve niyataM darzitama, na kRtakatvamanityatve ceti pratijJAmAtreNoktamadhunA tu yena prakAreNa tasyaiva pradarzanamAyAtaM tathAhItyAdinA tad darzayati / anityatvaM prayatnAnantarI ___ _ __ 1 dRSTAntena E. 20katvaniyataM D... 3 tvaniyatamevoktamanityatve C. D. 4 atra 'tataH kRtakatvamanityatve niyatameva' ityadhikaH pATho'sti E. prtau| 5pradarzitam A. B. P. H. E. N. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.118. yadyapi ca kRtakatvaM vastusthityA'nityatve niyataM tathApyaniyataM vaktrA varzitam / ataH svayamaduSTamapi vaktRdoSAd duSTam / tasmAd viparItAnvayo'pi vakturaparAdhAt, na vastutaH(naH) / parArthAnumAne ca vakturapi 6doSazcintyata iti // sAdharmyaNa "dRSTAntadoSAH // 128 // sAdharmyaNa nava dRSTAntadoSA uktAH // vaidhayeNApi dRSTAntadoSAn 10vaktumAhavaidhayeNApi-paramANuvat karmavad zrAkAzavaditi saadhyaadyvytirekinnH||126 nityatve zabdasya sAdhye hetAvamUrtatve 11paramANurvadharmyadRSTAntaH sAdhyAvyatirekI / nityatvAt paramANUnAm / karma sAdhanAvyatiroki, amUrtatvAt krmnnH| AkAzasabhayAvyatireki, nityatvAdamUrtatvAcca / yakatvamantareNAciraprabhAdau dRzyamAnamaniyataM ttr| tatra yathA'nityatvAtprayatnAnantarIyakatvApratItistadvat kRtakatvAdapyanitya [tva]niyatAnnAnityatvapratItirbhavitumarhati / .. nanu bhavatu anityatvAtprayatnAnantarIyakatvApratItirvastutastasya tatrAniyatatvAtkRtakatvaM tu paramArthato niytmnitytve| tatkutastasmAttasyApratItirityAha--yadyapItyAdi / evaM bruvato'yaM bhAva:--vastutazchedanasvabhAvo'pi parazuryadAcchedakena bhrAntyA'nyathA vA udvartya bAhumadyamya vaidhIbhAvArthaM dhavAdau nipAtyate, tadA tena svayamaduSTenApi yathA chidA-na sampAdyate, tadavadanenApi parokSArthapratItirna sampAdyate, svayamaduSTenApIti / yasmAdevaM ta[80b]smAd heto vakturanumApayituraparAdhAt doSAd viparItAnvayo'pi daSTAntadoSa iti dossH| na kevalamapradarzitAnvaya ityAha-na vastunaH kRtakatvasyAparAdhAt / tattAvatsvato'duSTam / tatki vaktRdoSeNa cintitenetyAha-parArtheti / na kevalaM sAdhanasya doSazcintyata ityapi zabdAt // yato'lpIyo nAsti sa prmaannuH| vaidharmyapratipAdana] viSayopAttatvAn vaidharmyadRSTAnta uktH| sAdhyasyAvyatireko nivRttyabhAvaH so'syAstIti tathoktaH // ''tathApyaniyataM' nAsti-B. 2 pradarzitam-C. 2 atastat svayaM na duSTa0 A.B.P.H.E.N. 4 vakturdoSAta-A. P. H. E. 5 'ca' nAsti C. D. 6 na kevalaM heto:-Ti. * 'daSTAntadoSAH' iti nAsti-B.P.H.E.N hNa tadada0B. 9 0pi nava dR0 A.P.H.EN. 10 vaktukAma Aha-B.D. 11 paramANuvavaidha0 A.P.H.E. paramANurvaidhahNaC Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.130.] dRSTAntadoSAH / 245 sAdhyamAviryeSAM tAni sAdhyAdIni saadhysaadhnobhyaani| teSAmavyatireko nivRttybhaavH| sa yeSAmasti te saadhyaadyvytirekinnH| te codaahtaaH|| aparAnudAhartumAha tathA sNdigdhsaadhyvytirekaadyH| yathA'sarvajJAH kapilAdayo'nAptA vA avidyamAnasarvajJatAptatAliGgabhUtapramANAtizayazAsanatvAditi / atra vaidha ryodAharaNam yaH sarvajJa prApto vA sa jyotirjJAnAdikamupadiSTavAn / 3 yathA- RSabhavardhamAnAdiriti / 'tatrAsarvajJatAnAptatayoH sAdhyadharmayoH saMdigdho vyatirekaH // 130 // tatheti / . sAdhyasya vyatirekaH sAdhyavyatirekaH / saMdigdhaH sAdhyavyatireko yasmin sa saMdigdhasAdhyavyatirekaH / sa AdiryeSAM te tathoktAH / saMdigdhasAdhyavyatirekamuvAhartumAha-yatheti / asarvajJA ityekaM sAdhyam / anAptA akSINadoSA iti dvitIyam / kapilAdaya iti dharmI / avidyamAnasarvajJatetyAdi hetuH / sarvajJatA ca AptatA ca tayoliGgabhUtaH pramANAtizayo liGgAtmakaH pramANavizeSaH / avidyamAnaH sarvajJatAptatAliGgabhUtaH pramANAtizayo yasmin tat tathoktaM zAsanam / tAdRzaM zAsanaM yeSAM te tthoktaaH| teSAM bhAvastatvam / tasmAt / pramANAtizayo jyotirjJAnopadeza ihaabhipretH| yadi hi kapilAdayaH sarvajJA AptA vA syustadA jyotirjJAnAdikaM kasmAnnopadiSTavantaH ? na copadiSTavantaH / tasmAnna sarvajJA AptA vA / atra pramANe vaidharyodAharaNam / yaH sarvajJa Apto vA sa jyotirjJAnAdikaM sarvajJatAptatAliGgabhUtamupadiSTavAn / yathA RSabho vardhamAnazca tAvAdI yasya sa RSabha-vardhamAnAdidi prakaraNAtkSINadoSatvamAptatvalakSaNamasya vivakSitamiti matvA anAptA akSINadoSA iti vyAcaSTe / kapilaH sAMkhyadarzanakAro muniH / Adizabdena gautamAde: saGagrahaH / zAsanaM mArgastatpraNItazAstramiti yAvat / nanu seSAmapi zAsane liGgAtmakaH prmaannaatishyo'neko'styev| tatkathaM heturayamasiddho na bhavatItyAha-pramANAtizaya iti / jyotiSAM grahanakSatrANAM jJAnaM tasyopadezaH / jyotirjJAnasyopalakSaNatvAjjyotirjJAnAdhupadeza ityavagantavyam / tadayaM samudAyArtha:-yasmAttaiotirjJAnamanyAtIndriyajJAnaM ca svazAsane nopadiSTaM tasmAtte na tathArUpA iti| yadi hItyAdinaitadeva darzayati / 1 0reko vRttya0 A.P.H.N. 0reko nivRttA (tya) bhAva: B. 2 vaidhahNodA0 C. 3 tadyathA B.D.P.H.E.N. 4 vRSabha-C. 5 riti vaidharyodAhaNAdasarva0 C 6 kapilAdayaH-Ti0 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ' 246 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.130. gambarANI zAstA' sarvajJazca Aptazceti / tadiha vaidharyodAharaNAd RSabhAderasarvajJatvasyAnAptatAyAzca vyatireko vyAvRttiH sNdigdhaa| yato jyotirjJAnaM copavizeda asarvajJAzca bhaved anAptA vaa| ko'tra virodhaH? naimittikametajjJAnaM vyabhicAri na sarvajJatvamanumApayet // AdizabdenAnyAtIndriyajJAnaM saMga hyate / RSabhavarSamAnanAmadheyAvahIkANAmiSTadevI / Adizabdena pAzrvanAthAriSTanemiprabhateH saGagrahaH / zAstA svdRssttmnyopdessttaa| sarvajJazcAptazcetyanena dvayasyApi sAdhyasyAbhAvaM darzayati / yadAha-akalaGkaH-"yadi sukSme vyavahite vA vastuni buddhiratyantaparokSe na syAtkathaM tahi jyotirjJAnAvisaMvAdaH ? jyotirjJAnamapi hi sarvajJapravartitameva, etasmAdavisaMvAdino jyotirjJAnAtsarvajJasiddhiH / taduktam--- dhIratyantaparokSe'rthe na cetpuMsAM kutaH punaH / jyotirjJAnAvisaMvAdaH zrutatvAccetsAdhanAntaram / " [siddhivi0 pR0 413] iti / kathaM punaH satyapi jyotirjJAnAdyupadeze vipakSAdRSabhAderasarvajJatvAdeAvRttiH sandigdhetyAhayata iti / atra sarvajJatAyAmaniSTAyAM satyAmapi jyotirjJAnAdyupadeze ko virodho'nupapattiH ? kSepe kimaH prayogAnna kazcidityarthaH / athAsarvajJatve tasyaitasmAdidaM grahoparAgAdi bhAvi tatazcaivaM bhAvIti jJAnaM kathaM vRttaM yena sambAdi tathopadizet / tasmAt sarvajJa evAsAviti nizcaya ityAzaGakyAha-naimittikametaviti / etajjyotirjJAnAdikaM nimittAtparamparayA kAraNAd / viSayeNa ca ..viSayiNo nirdezAnnimittadarzanAdAgataM naimittikam, ata eva tadupadeSTuH sarvajJatA vyabhicaratIti / tathA sarvajJatAmantareNApi bhavatIdAnIntanajyotiSikANAmivA'tIndriyoparAgAdijJAnamityabhiprAyaH / tathAbhUtaM jJAnaM na sarvajJatAmanumApayedanumApayituM shknoti| nanu ca tathAbhUtena bhAvivastunA saha kasyacitkAryakAraNabhAva eva tena kazcid jJAtaH / yadya[81a]sAvasarvajJo bhaved asarvajJazca kathamupadizediti cet / n| etadanyato'pi jJAtvA tadupadezasambhavAt / tsyaanytstthaavidhaat| na cAdimAn sNsaarH| yena sa evAdyastathA jJAnI sarvajJaH, sa cAsmAkamRSabhAdirityapyucyeta / athavA-yadyasAvasarvajJastadA tasya tathAbhUtasya sAdhyasAdhanabhAvasyAviduSa upadezAdasmadAdInAmatIndriyoparAgAdijJAnaM saMvAdi ca kathaM bhavedityAzaGakyAha-naimittikamiti / ayamarthaH--kAraNadarzanasvabhAvakAryajJAnametat etacca bhAvivastuvyatirekeNa bhavedgapi, nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti nyAyAt / etacca vyabhicAri jJAnamupadizyamAnaM nopadeSTuH sarvajJatAmanumApayituM klpyte| atha tadeva tasya tathAbhUtasya kAraNavastunastattadbhAvivastu praMti kAraNatvaM kathaM jAnIyAtkathaM copadized yadyasAvasarvajJa iti cet / anyatastaddhi jJAtvA jJAtaM(na) copadezazca tasyopa 1 zAstA sAdhyavyatirekaH sarva0 C 2 'ca' nAsti A.B.P.H.E.N. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 3.131.] - dRSTAntadoSAH / ...sandigdhasAdhanavyatireko yathA--na trayIvidA brAhmaNena grAhyavacanaH kazcid vivakSitaH puruSo rAgAdimattvAditi / atra vaidharyodAharaNam-ye grAhyavacanA na te raagaadimntH| tadyathA 2gautamAdayo dharmazAstrANAM 3 praNetAra iti / gautamAdibhyo rAgAdimattvasya sAdhanadharmasya vyAvRttiH saMdigdhA // 131 // saMdigdhaH sAdhanavyatireko yasmin sa tthoktH| tamudAharati-yatheti / RksAmayajUMSi trINi trayI tAM vettIti trayIvit / tena na grAhyaM vacanaM yasyeti sAdhyam / vivakSita iti kpilaadirdhrmii| rAgAdimattvAditi hetuH| atra pramANe vaidharyodAharaNam-sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvena yatra vyApto daya'te tad vaidharyodAharaNam / grAhyaM vacanaM yeSAM te grAhyavacanA iti sAdhyanivRttimanadya na te rAgAdimanta iti sAdhanAbhAvo vihitH| gautama AdiryeSAM te tathoktA manvAdayo dharmazAstrANi smRtayasteSAM krtaarH| trayIvidA hi brAhmaNena grAhyavacanA dharmazAstrakRto vItarAgAzca ta itIha dharmI vyatirekaviSayo gautamAdaya iti / gautamAdibhyo rAgAdimattvasya sAdhanasya nivRttiH saMdigdhA / yadyapi te grAhyavacanAstrayovidastathApi ki sarAgA uta vItarAgA iti sNdehH|| saMdigdhobhayavyatireko yathA-avItarAgAH kapilAdayaH, parigrahAgrahayogAditi / atra vaidhaye'NodAharaNam-yo vItarAgo na tasya parigrahAgrahaH / padyate / tasyApyanyasmAd / anAdizca saMsAra iti kathametAvanmAtreNa vardhamAnAdeH sarvajJatvasiddhiriti // trayo'vayavA yasyAH saMhateriti trayItyadantAt DIp / kimatra sAdhyA bhAvAnuvAdena sAdhanAbhAvo vihito yenaitad vaidharyodAharaNaM bhavatItyAzaGakyAha-sAdhyeti / gautamo'kSapAdAparanAmA nyAyasUtrasyApi praNetA muniH| manuriti smRtikAro muniH / AdizabdAd vizvarUpayAjJavalkyasaMvRttAdeH saGagrahaH / itistasmAt / dhamitvamAtrajijJApiSayA dharmI vyatirekaviSaya iti abhidhAya tasyaiva vizeSaniSThapratipAdanecchayA gautamAdaya ityuktama / 'indriyamanaskAra[ja]metadrAjA(metajjJA)namityAdivat tasmAd vaidharmI dRSTAnto gautamAdiriti vAkyArthaH / tathAtvaM ca teSAM tathAtvenopAdAnAnna tu paramArthata ityavaseyam / grAhyavacanatve'pi teSAM kathaM tAdrUpyasandeha ityAha-yadyapIti / uteti pakSAntaramuddyotayati // .. kazcit puruSo-B. P. H. E. 2 gotamA0 D. 3 dharmazAstrapraNe. C. 4 vetti trayI0 A. B. D. P. H. E. N. 5.bhAvena vyApto yatra daryate-A. P. H. E. itIha dhamivya0 C. D. iti dharmI A. P. H. N. iti dhamivya0 E. . 7.vidA tathApi A. P. H. E. N. saMdigdham-sa0 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tRtIyaH praarthaanumaanpricchedH| [3. 133. patharSabhAderiti / RSabhAderavItarAgatvaparigrahAgrahayogayoH sAdhyasAdhanadharmayoH saMdigdho vyatirekaH // 132 // sandigdha ubhayorvyatireko yasmin sa tthoktH| tamuvAharati yatheti / avItarAgA iti rAgAdimattvaM sAdhyam / kapilAdaya iti dhrmii| parigraho labhyamAnasya svIkAraH prathamaH / svIkArAvaM yad gAdhyaM mAtsarya sa AgrahaH / parigrahazca Agrahazca, tAbhyAM yogAt / kapilAdayo labhyamAnaM svIkurvanti svIkRtaM na muJcanti-iti te rAgAdimanto gamyante / atra pramANe vaidharyodAharaNam-patra sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo drshyitvyH| yo vItarAga iti sAdhyAbhAvamanUdya, na tasya parigrahAgrahAviti sAdhanAbhAvo vihitH| yatharSabhAderiti dRSTAntaH / etasmAda SabhAderdaSTAntAd avItarAgatvasya sAdhyasya parigrahAgrahayogasya' ca sAdhanasya anivRttiH sNdigdhaa| RSabhAdInAM hi parigrahAgrahayogopi saMdigdho vItarAgatvaM ca / yadi nAma tasiddhAnte vItarAgAzca niSparigrahAzca paThyante tathApi saMdeha eva // aparAnapi 'trInudAhartumAha avyatireko yathA-avItarAgo'yaM vaktRtvAt / / "vaidhaya'NodAharaNam- "yatrAvItarAgatvaM nAsti, na sa vktaa| . yathA-upalakhaNDa iti| yadyapyupalakhaNDAdubhayaM vyAvRttaM 1 tathApi sarvo vItarAgo na vakteti vyAptyA vyatirekAsiddhavyatirekaH // 133 // ubhayaza(ubhaza)bdasya dvivacanAntasya prayogadarzanAdubhayorityubhazabdenArthamAha / labdhamidaM vastu matto'nyatra narAmadi (mAgAdi)ti tu vizeSo'tra mAtsaryamabhipreta aagrhH| na muJcati(nti) nAnyasmai ddti| anenaiva rUpeNa vaidhodAharaNaM bhavati / nAnyatheti draDhayitumuktamapi smArayannAha--yatreti / RSabhAdInAmityanena vaidharyodAharaNAd RSabhAdeH sAdhyasAdhanayoyAvRttisandehaM darzayati / ' nanvasmadAgame tadguNadvayayoginaste kathitAstatkathamanayostato vyAvRttiH sandihyata ityAha-yadi nAmeti / paThyanta iti ca vacanavyaktyA ca pAThamAtreNa teSAM tadguNayogaH siddhaH, na tu pramANeneti darzayati / ata evAha-tathApIti // trIniti dRSTAntadoSAn / 1 bhaadeH| RSa0 C. 2 yogatvasya A. / vyAvRttiH C. E. 4 paripaThyante D. 5 aparANyapi trINyudA0 D. 60rAgo vakta *D. B. P. H. E.N. 7 vaidharyodAhara. B. P. H. E. N. tvAt / yatrAvI. C. 8 yatra vIta B.P.H. E. 5 nAsti sa vaktA B.P.H.E.nAsti sana vaktA C. 10 vyAvRttayA sarvo-B. P. H. vyAvRttaM yo sarvo0 E. vRtaM tathA sarvo.C. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 134..] dRSTAntadoSAH / 249 avidyamAno vyatireko yasmin so'vyatirekaH / avItarAga iti rAgAvimattvaM sAdhyam / vaktRtvAditi hetuH| iha vyatirekamAha-yatrAvItarAgatvaM nAstIti sAdhyAmAvAnuvAdaH / tatra vaktRtvamapi nAsti-iti sAdhanAbhAvavidhiH / tena sAdhanAbhAvena sAdhyAbhAvo vyApta uktH| adaSTAnto yathopalakhaNDa 'iti / kathamayamavyatireko yAvatopalakhaNDAdubhayaM nivRttam ? kimataH ? yadyapi upalakhaNDAdubhayaM vyAvRttaM sarAgatvaM ca vaktRtvaM ca, tathApi vyAptyA vyatireko yastasyA'siddhaH kAraNAd avyatireko'yam / kIdRzI punarvyAptirityAha-sarvo vItarAga iti sAdhyAbhAvAnuvAdaH / na vakteti saadhnaabhaavvidhiH| tena sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAva niyataH 'syApito bhavatIti / IzI vyaaptiH| tayA vyatireko na siddhH| asya cArthasya prasiddhaye dRssttaantH| tat svakAryA'karaNAd dussttH|| apradarzitavyatireko yathA-anityaH zabdaH, kRtakatvAdAkAzavaditi vaidharyeNa // 134 // yenAyamanuvAdavidhikramastena hetunaa| yAvateti tRtIyAntapratirUpako yasmAdityasyArthe vartamAno'tra gRhItaH / u[81b]palakhaNDAcchilAzakalAt / ubhayaM saadhysaadhnm| kimata iti siddhaantii| ata ubhayanivRtte kiM bhavati ? na kinycidityrthH| nanUpalakhaNDAttAvad vaidharmIdRSTAntAvubhayaM nivRttaM darzitaM yena tatkimevamucyata ityAha-yadyapIti / vyAptyA sarvarAgitvajanyatAsvIkAreNa / tasya vyAptimato vyatirekasyA'siddharanizcayAt / kIdRzIti sAmAnyataH pRcchati / punariti vizeSataH / itiranantaroktaM zabdaM parAmazati / tenAnena zabdenetyarthaH / na vaktavyetyatrApIti pUrvavat / yenaivamanuvAdavidhikramastena / itirIdRzyA vyAptaH svarUpaM prakAzayati yasmAdarthe vaa| tatpratItthaMbhUtalakSaNatayeyaM tRtIyA, sAdhanAbhAvena sAdhyAbhAvanyAyena lakSaNA vyAptirIdRzItyarthaH / IdazaM vyAptimantaM vyatirekaM prasAdhayitumasamartho'yaM kathamayaM dRSTAnto'treSTa ityAha-asya ceti / asya sAdhanAbhAve saadhyaa'bhaavniytlkssnnsyaarthsy| co yasmAdarthe'vadhAraNe vaa| prasiddhaye nizcayArthaM dRSTAnta upAdIyata iti zeSaH, prakaraNalabhyaM vA, na cAyaM tathApradarzana ityamumarthaM prakaraNagamyaM kRtvaa| tattasmAt svakAryAkaraNAd duSTa ityuktam / yad vA bhavatvasyArthasya prasiddhaye 'atra dRSTA0 D. 2 0khaNDeti0 A. B. P. H. 30bhayamapi ni0 D. 4 yadyapala A. B. P. H. E. 5 yatra vItarAgatvaM tatra vaktRtvaM nAsti-Ti0 vyApto vya0 C. sAdhanAbhAve ni D. sAdhanAbhAvo ni0 C. 8 sthApito--A. 5 bhavati / I0 D. B. 10 nAsti 'vaidhahNa'-E. vaidhapa'NApi B.D. P. H. na mUlatvenApi tu TIkAsthaM gRhItaM N. pratau 32 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.134 apradarzito vyatireko yasmin sa tthoktH| anityaH zabda ityanityatvaM sAdhyam / kRtakatvAditi hetuH / AkAzavaditi vaidhahNa dRSTAntaH / - iha parArthAnumAne parasmAdarthaH prtipttvyH| sa zuddho'pi svato yadi pareNAzuddhaH khyApyate sa tAvadyathA prakAzitastathA na yuktaH / yathA yuktastathA na prkaashitH| prakAzitazca hetuH| ato vakturaparAdhAdapi parArthAnumAne heturdaSTAnto vA duSTaH syAdapi / na ca sAdRzyAdasAvRzyAdvA sAdhyapratipattiH, api tu saadhyniytaaddhetoH| ataH sAdhyaniyato heturanvayavAkyena vyatirekavAkyena vA vktvyH| anyathA gamako noktaH syAt / sa tathokto dRSTAntena dRSTAntastathApyayaM kathaM duSTa ityAha--tatsvakAryeti / tacca tatsvakArya c| sAdhanAbhAve sAdhyAbhAvaniyatakhyApanalakSaNaM ceti / tathA tasyAkaraNAdasampAdanAd duSTa iti // atha paramArthatastAvad dRSTAnte nabhasi sAdhyAbhAvo'pyasti, sAdhanAbhAvazca / tatkathamapradarzitavyatireko dRSTAnto duSTa ityAha--iheti / parasmAtsAdhanavAdinaH / arthoM hetulakSaNaH / prakaraNAtsAdhyAbhAve sAdhanAbhAvalakSaNazca / sa svataH zuddho vastuvRttyA parizuddhaH / tathAtvena vidyamAna iti yAvat / na kevalamazuddha:-ityapizabdAt / pareNa saadhnpryoktraa| yathA prakAzito vyatirekamAtravAn prakAzito vyAptizUnyazca prakAzitaH / tathA na yukto nopayuktaH saadhysiddhau| yadi hi sAdhyAbhAvAnuvAdena sAdhyA (dhanA) bhAvo vidhIyate dRSTAnte pradAtaivamasau hetuH sAdhyasiddhayaGgavyatirekavAn siddhayet / evameva * cA'sau vyAptimadvyatirekaH prsiddhyet| tatpradarzanazca dRSTAnto'duSTo bhavedityabhiprAyaH / - yadi nAma tathA na prakAzitastathApi tadupayogI heturdaSTAnto vA tathA kiM na pratipadyata ityAha-prakAzitazceti / co yasmAdarthe / heturityupalakSaNam / tena dRSTAnto'pi draSTavyaH / a(yata evam ato asmAd hetoH / na kevalaM vacovyavasthitAd doSAdityapizabdenAha / yadyapi dRSTAnta eva prakRtastathApi heturapyevaMvidhaH svato'duSTo'pi vaktRdoSAdeva duSyatIti tulyanyAyatayA prasaGgena darzitam / yadvA yathaivaMvidho heturvaktRdoSAd duSTo bhavati tadvad daSTAnto'pIti dRSTAntArtha hetoH vaktraparAdhenA (na) duSTatvakhyApanaM kRtamiti sarvamavadAtama / 182a] nanu ca yathA kRtakatvenAkAzavidharmA zabda: pratIyate, tathA'nityatvenApi tadavidharmA bhaviSyati / tatkathamanupayukta ityAhana ceti / co'vadhAraNe hetau vaa| evaMvadato'yamAzaya:yokena dharmeNa vaidharmya (W) pratIte'pareNApi tadavaidharmyapratItiravazyaMbhAvinI, tadA martatvenApi zabdasya tadvadharmyapratItiH prasajyeteti / tulyanyAyatayA'nvayavAkyamadhikRtya sAdRzyAdityuktam / sAdRzyAvasAdRzyAd veti sAdharmyavaidharmyadRSTAntapratipAditAditi prakaraNAt / . vyatirekavAkyenApi sAdhanAbhAvenApi niyamakhyApanadvArA sAdhya eva hetoniyatatvakhyApanAd vyatirekavAkyena cetyuktam / 1 ca vakta0 A.B.P.H.E.N. 2 dRSTAntenAsiddho-B.. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 135. ] dRssttaantdossaaH| 251 siddho darzayitavyaH / tasmAd dRSTAnto nAmAnvayavyatirekavAkyArthapradarzanaH / na ceha vyatirekavAkyaM prayuktam / ato dharmyadRSTAnta ihAsAdRzyamAtreNa sAdhaka upnystH| na ca tathA sAdhakaH / vyatirekaviSayatvena sa saadhkH| na ca tathopanyasta itiH ayamapravazitavyatireko vakturaparAdhAd dussttH|| viparItavyatireko yathA--yadakRtakaM tannityaM bhavatIti // 13 // paviparIto vyatireko yasmin vaidharmyadRSTAnte sa tthoktH| tamudAharati-yathA yada anvayavAkye sAdhanamanUdya sAdhyaM vidhAtavyam / vyatirekavAkye ca sAdhyAbhAvamanUdya sAdhanAbhAvo vidhAtavyaH / tathaiva hetoH sAdhyaniyatatvAbhidhAnAdityasyArthaH / kasmAdasau vAkyadvayenApyeva vaktavya ityAha--anyatheti / asmAdanyena prakAreNa gamakaH parokSArthaprakAzako noktaH syAt / __ kAmamasAvevamucyatAm / dRSTAntastu kathamatrAdhikriyata ityAha--sa iti / sa hetustathoktaH sAdhyaniyata uktaH / dRSTAntena sAdharmyavatA vaidharmyavatA ca karaNena siddho nizcito darzayitavyaH / nanvevamapi na jJAyate kiMvyApAro dRSTAnta ihopayujyate ityAzaGkayopasaMhAravyAjenAha-- tasmAditi / nAmazabda: prasiddhAviha / anvayavyatirekavAkyayorA (rtho') bhidheyaH--uktena prakAreNa hetoH sAdhyaniyatatvam--pradaryaH / taM pradarzayatIti tathA / yadvA pradarzyate'neneti pradarzyate'sminniti prdrshnH| tasya pradarzana iti vigrahaH / / yadyevamayamapi vaidharmyadRSTAntastathAkAryevAtropayojyata ityAhana ceti / co .. yasmAdarthe / iha prayoge / vyatirekakhyApakaM sAdhyAbhAvAnuvAdena sAdhanAbhAvavidhAyakaM vAkyamityarthaH / atastathAbhUtavAkyaprayogAd vaidharmyadRSTAnta AkAzaH / ' ihAnityatvasAdhanaprayoge sAdhyamiNo'sAdRzyaM kevalaM yattanmAtreNa tanmAtrapradarzanena, viSayeNa viSayiNo nirdezAt / sAdhako nizcAyako hetoH sAdhyaniyatatvasyeti prakaraNAt / yadi tanmAtreNApi sAdhakastadA kA kSatirityAha-na ceti / tathetyasAdRzyamAtreNa / vAdyuktena dharmeNa sAdhyamiNo'sAdRzyAvagame dharmAntareNApyasAdRzyAvagamo'vazyaMbhAvIti yujyate'tiprasaGgAdityabhiprAyaH / / 1 pradarzanArthe / C.D. . 2 sAdRzyabhAvena sAdha0 A.B.P.H.N. 3 iti / ato'pra0 A.P.H.E.N. iti / apra0C 4 'yathA' nAsti D. 5 viparIto' ityArabhya 'tamudAharati' paryantaH pATho durvekasamIpasthaikasminnAdarza nAsIditi vyAkhyAnurodhAt jJAyate-saM0 6:yathA' nAsti A. B. P. H. E. N. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3.135 kRtakamityAdi / ihAnkya vyatirekAbhyAM sAdhyaniyato heturvarzayitavyaH / yadA ca sAdhyamiyato heturvazayitavyastadA vyatirekavAkye sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyato drshyitvyH| evaM hi hetuH sAdhyaniyato dalitaH syAt / yadi tu sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyato nAlyApate sAthanasattAyAmapi sAdhyAbhAvaH saMbhAvyeta / tathA ca sAdhanaM sAdhyanivataM na pratIyeta / tasmAt sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyato vktvyH| viparItavyatireke ca sAdhanAbhAvaH sAdhyAbhAve niyata ucyte| na sAdhyAbhAvaH saadhnaabhaave| tathA hi-yadakRtakamiti sAdhanAbhAvamanUdya tannityamiti sAdhyAbhAvavidhiH / tatoyamarthaH- akRtako nitya ev| tathA ca sati akRtakatvaM nityatve sAdhyAbhAve niyatamuktam, na nityatvaM saadhnaabhaave| tato na sAdhyaniyataM hetuM vytirekvaakymaah| tathA. ca viparItavyatireko'pi vakturaparAdhAd duSTaH // yadyevamasAdhakaH kathaM nAma sAdhaka ityAha-vyatireketi / vyatirekaviSayatveneti vyatirekapratipattiviSayatvena / co yasmAdarthe, vyaktametadityasminnarthe vaa| anenApi tathaivopanyasta ityAha-na ceti / co'vdhaarnne| vyatirekavAkyamanuktvaiva tasyopAdAnAdityabhiprAyaH / iMtistasmAdarthe evamarthe vA // viparItavyatirekaM . vyAcakSANa Aha--yadA ceti / viparItAnvayaza[82b]bdasya vyutpattau darzitAyAM viparItavyatirekazabdasyApi--viparIto vaiparItyena pradarzanAd vyatireko masmin dRSTAnte sa tathokta iti-vyutpattirdarzitA bhavatyeveti cAbhiprAyeNa noktaa| tamudAhastIli sujJAnatvAnoktamiti pratipattavyam / yatra tu pustake viparItavyatireko yathetyasya mUlasya vya khyAnagrantho'sti tatra srvmvdaatm| asatIyaM gatirasmAbhirdarzitA / nanu kiM nAma vyatirekavAkyena darzanIyam ? yadvaparItyena darzanAdayaM viparItavyatireka ucyata ityAha--yadA ceti| co'vdhaarnne| sAdhyaniyata ityasmAtparaH prtipttvyH| yadA yasyina kAle pratipAdanakAla ityarthAt / kAlAntare tathApradarzanAnupapatteH / hetoH sAdhye niyatatvapradarzanaJcAkyakAryamanyathA gamako noktaH syaaditybhipraayH| tadA tasmin kaale| sAdhyAbhAvAnuvAdena sAdhanAbhAvo'bhidhAtavya ityasyArthaH / kasmAtpunarevaM darzayitavya ityAhaevaM hiiti| hIti yasmAt / evaM sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAve niyatatvapradarzanaprakAre sati / athAnyathApradarzane'pi yadi sAdhanaM sAdhyaniyataM pratIyate tadA tathApradarzanenaiva ki prayojanamityAha-yadi tviti| tustathA'nAkhyAnAvasthAM bhedavatI darzayati / tathA ca sAdhanasattAyAmapi sAdhyAbhAvasambhAvanAprakAre sti| yasmAdevaM tsmaadityupsNhaarH| asmin prayoge kiM nAmocyata ityAha-viparIteti / tushbdaarthshckaarH| tathA hItyAdinaitadeva pratipAdayati / yata evamanuvAdavidhistataH / tathA cAkRtakasya nityatvoktiprakAre sati / 'vyatirekavAkyAbhyAM A. B. D. P. H. E. N. . 2 saMbhAvyate B. 3 pratIyate-B.C. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.136 ] dRssttaantdossaaH| 253 dRSTAntadoSAnudAhRtya duSTatvanibandhanatvaM darzayitumAha na hyebhidRSTAntAbhAsaihetoH sAmAnyalakSaNaM sapakSa eva sattvaM vipakSe ca sarvatrAsattvameva nizcayena zakyaM darzayituM vizeSalakSaNaM vaa| tadarthApatyaiSAM nirAso 'draSTavyaH // 136 // . na hyebhiriti / sAdhyaniyatahetupradarzanAya hi dRSTAntA vktvyaaH| ebhizca hetoH sapakSa eva sattvaM vipakSe ca sarvatrAsattvameva prat sAmAnyalakSaNaM tat nizcayena ca zakyaM dAyitum / nanu ca sAmAnyalakSaNaM vizeSaniSThameva pratipattavyaM na svata evetyAha-vizeSalakSaNaM vaa| yadi vizeSalakSaNaM pratipAdayituM zakyeta syAdeva sAmAnyalakSaNapratipattiH / vizeSalakSaNameva tu na zakyamebhiH pratipAdayitum / tasmAdarthApattyA sAmarthyena eSAM nirAkaraNaM draSTavyam / sAdhyaMniyatasAdhanapratItaye upaattaaH| tadasamarthA duSTAH, "svakAryAkaraNAditi "asAmarthyam / iyatA sAdhanamuktam // akRtakatvaM kRtakatvasya sAdhanasyAbhAvaH / nitytve'nitytvlkssnnsaadhyaabhaave| na nityatvaM sAdhyAbhAvalakSaNaM sAdhanAbhAve kRtakatvalakSaNasAdhanAbhAve'kRtakatva ityarthAt / yata evaM tato hetorvyatirekavAkyaM kartuM hetuM karmabhUtaM na saadhyniytmaah| uktayA nItyA sAdhanAbhAvaH sAdhyAbhAve niyatatvAttamantareNa na bhavet / na tu yatra sAdhyAbhAvastatrAvazyaM sAdhanAbhAva iti sAdhyamantareNApi sAdhanaM bhavet / tatazca sAdhyAniyataM saadhnmitybhipraayH| tathA ca sAdhyaniyatahetvapradarzanaprakAre sati vakturevaMvAkyaprayoktuH // - nishcyenaavshyNtyaa| vizeSaniSThameva pratyetavyamiti bruvato'yaM bhAva:-yadi nAmAmIbhiH sapakSa eva sattvaM vipakSe sarvatrAsattvaM nizcayena zakyate darzayituma, tathApyete vizeSalakSaNaM sAmAnyalakSaNapratipattyaGgaM pratipAdayanta upayokSyanta iti / atra vizeSalakSaNazcetyuttaraM yadItyAdinA vyaacsstte| yata: sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNaM vA na zakyamebhirdarzayitum / tasmAt kAraNAt / arthApattyetyasya vyAkhyAnam sAmarthyena sAmAnyavizeSalakSaNApratipAdanalakSaNena / eSAM dRSTAntAbhAsAnAM nirAkaraNaM dRSTAntarUpatvenetyarthAt / kathamamI duSTA yena tathAtvena nirAkaraNameSAmityAzaGakyopasaMharannAha-sAdhyati / tavasamastidapra(tatpratItikAraNAzaktAH / asAmarthyameva kathaM yenAsAma[83arthyAd duSTA ucyanta ityAha-svakAryasya hetoH sAdhyaniyatatvapradarzanalakSaNasyAkaraNAt / nanu tadakaraNamevAsAmarthyamuktamiti cet / satyam / kevlmsaamrthyvyvhaaraapekssyaivmuktmityvseym| itistasmAdarthe, evamarthe vA / asaamrthymessaamityrthaat| sAdhyAdivikalasyAnanvayApradarzitAnvayA nirAso bedilavyaH B. D. P. H. E. N. 2 sAmarthyaneti na teSAM A. B. P. sAmarthyaneti teSAM-E. H. sAmarthyana teSAM D. 3 pratipattaye upA0 B. 4 svakAryakaraNAta-A. B. P. H. 4 svakAryakara 5 'asAmarthyam' iti saMzodhitaM C.D.prtyoH| iti sAmarthyam-A.B.P.H. E.N. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tRtIyaH praarthaanumaanpricchedH| - [ 3. 137 dUSaNaM vaktumAhadUSaNA 'nyUnatAyuktiH // 137 // dUSaNA kA draSTavyA ? nyUnatAdInAmuktiH / ucyate'nayetyuktirvacanam nyUnatAdevacanam // . dUSaNaM vivarItumAha ye pUrva nyUnatAdayaH sAdhanadoSA uktAsteSAmudbhAvanaM dRSaNam / tena pareSTArthasiddhipratibandhAt // 138 // ye pUrvaM nyUnatAdayo'siddhaviruddhAnakAntikA uktAsteSAmudbhAvakaM yadvacanaM tad dUSaNam / nanu ca nyUnatAdayo na vipryysaadhnaaH| tat kathaM dUSaNamityAha tena nyUnatAdivacanena pareSAmiSTazcAsAvarthazca tasya siddhiH nizcayastasyAH pratibandhAt / nAvazyaM viparyaya- . sAdhanAdeva dUSaNaM viruddhvt| api tu parasyAbhipretanizcaya vibandhAnnizcayAbhAvo bhavati nizcayaviparyaya ityastyeva" viparyayasiddhiriti / uktA dUSaNA // derapi dRSTAntAbhAsasyAsAdhanAGgavacanAda vAdino nigrho'saamopaadaanaannyaaypraaptH| tasmAdevaMvidhAH svavAkye varjanIyAH / paropAttAzca codanIyA iti dRSTAntAbhAsavyutpAdane vArtikakRto'bhiprAyaH pratyetavya iti / samprati sukhagrahaNArthamuktaprabandhasyAcAIyasya pratipAditamavacchindannAha--iyateti trirUpaliGgAkhyAnamityAdinaitadantena, idaM parimANamasyetIyat teneyatA mahAvAkyena sAdhanamuktamAcAryeNeti zeSaH / prasaGgAgatasyAnekasyApi yadabhidhAnamativRttam, tadapi sAdhanapratipAdana eva sAkSAtparamparayA vA samupayuktam / sAdhanAbhAsAbhidhAnamapi tasyaiva sphuTAvagamArthaM tatraivopayuktamiti manyamAnenoktamiyatA sAdhanamuktamiti // iti bhUtadUSaNodbhAvanA dUSaNA / duSeNijantAd yucaMkRtvA TApkarttavyaH / etacca tadUSaNamityantaM subodham / viparItasAdhanasyaiva dUSaNatvAtkathaM nyUnatAdyukti(kte)rdUSaNatvamityabhipretyAha-nanu ceti / atra tenetyAdhuttaraM vyAcakSANa Aha--tenetyAdi / 'nyUnatAyuktiH --B. P. H. dUSaNAni nyU0 E. 2 dUSaNAni kAni draSTavyAni-E. 3 nyUnatAdirva A.B.P.H. nyUnatAdivaca0 E.N. 4 nizcayanibandha0 A. B.C. D. P. H. N. nizcayapratibandha0 E. 5 ityasti vipa0 A. P. H. E. 6 uktaM dUSaNam-E. - nAsti 'dUSaNA' A. B. P. H. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.140 } duussnnaabhaasaaH| 255 dUSaNAbhAsAstu jAtayaH // 136 // ___ dUSaNAbhAsA iti / 'dUSaNavadAbhAsanta iti dUSaNAbhAsAH / ke te ? jAtayaH 2 iti / jAtizabdaH sAdRzyavacanaH / uttarasadRzAni jAtyuttarANi / uttarasthAnaprayuktatvAd uttarasadRzAni jAtyuttarANi // . tadevottarasAdRzyamuttarasthAnaprayuktatvena darzayitumAha abhUtadoSodbhAvanAni jAtyuttarANIti // 140 // - 'tRtIyaparicchedaH samAptaH // // nyAyabinduH samAptaH // laghudharmottarasUtraM samAptamiti // nanaktaM viparItasAdhanaM dUSaNam / tatkathaM pareSTArthasiddhipratibandhakasyApi nyanatAdivacanasya tathAtvamucyata ityaashngkaampaakurvnnaah--naavshymiti| kintvaparasya sisAdhayiSitArthanizcayavibandhAt apyatrArthId draSTavyam / anyathA'vazyaM grahaNamavadhAraNaM viruddhavadityapi duryojaM syAta / mRtvA zIrvA ca tadyojane vakturakauzalaM syAditi / yadi tvavazyaM viparyayasAdhanatvasyaiva dUSaNatvamiti nirbandhastadA tadapyasya nyUnatAdivacanasyAstIti darzayannAha-nizcayeti / vAzabdaH pakSAntaramavadyotayati / itistasmAdastyeva / / sAdRzyArthavRtterapi jAtizabdasya darzanAjjAtizabdaH sAdRzyavacana ityAha / . nanu jAtizabdaH sAdRzyavacanatvAdastvayamartha:--jAtayaH sadazA iti / kAni pUnastAni .kena ca sadRzAnIti na jJAyata ityAzaGkAmapAkurvannAha-uttareti / etaccAcAryeNaiva vivaraNe spaSTIkRtamiti mnyte| tadayamartha:--jAtizabdena jAtyuttaramevAtra vartikakArasya vivakSitamiti / kathaM punardUSaNAbhAsAnAM jAtyuttarazabdavAcyatvamityAzaGkayAha-uttareti / lakSyate cAyamAcAryasyAzayo yadutottarasthAne jAyata iti / vivaraNe'pyuttarasthAne jAyamAnatvAjjAyata uttaratvenAbhAsanAduttarANIti / evaM tu kathamanena [na] vyAkhyAtamiti na pratImaH // jAtyuttarazabdasya vigrahaM darzayannAha-jAtyeti / abhUtadoSodabhAvanAni jAtyuttarANIti bruvatA vArtikakRtA bhUtadoSodbhAvanaM tu yad dUSaNAkhyaM tadevottIryate aniSTapakSAdanenottArayati, nirvAhayati vA svapakSamiti / [83b] . . . 'miti sUcayati / etacca jAtyuttaravyutpAdanamAcAryasya hetvAbhAsavanna prayogArtham / yathA naiyAyikA manyante-atyantaparAjIyamAnAvasthAyAM dUSaNAvat B. - 2 'iti' nAsti A. B. P. H. E. N. 3 rANIti A. P. H. E. 4 anubhUta B. P. H. 5'tRtIyaparicchedaH samAptaH' iti nAsti C. D. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / [ 3. 140 abhUtasyAsatyasya doSasya unAnAni / udAyata 'etarityudbhAvanAni vacanAni / tAni jAtyuttarANi / jAtyA sAdRzyanottarANi jAtyuttarANIti // . katipayapadavastuvyAkhyayA yanmayAptaM kuzalamamalamindoraMzuvannyAyabindoH / padamajaramavApya jJAnadharmottaraM yaj jagadupakRtimAtravyApatiH syAmato'ham / / AcAryadharmottara viracitAyAM nyAyabinduTIkAyAM tRtIyaH paricchevaH samAptaH // jAtirhetvAbhAsazca prayoktavya iti / kiJca dUSaNasvarUpasya sphuTArthabodhanArtham / heyajJAne hi tadaviviktamapAdeyaM sUjJAtaM bhavatIti jAtitiH) hetvAbhAsAnAJca sphaTasvarUpaparijJAnasya prayojanam svavAkye parivarjanaM paraprayuktAnAmapi doSodbhAvanamitarathA vyAmohaH syAdityuktaprAyam / tatra jAtyuttarasyodAharaNaM yathA-anityaH zabda: kRtakatvAd ghaTavadityukte kimidaM kRtakatvaM zabdagataM hetutvenopanItamAhosvid ghaTagatam / yadi zabdagataM tasya ghaTo dRSTAnto'sambhavAdavyApteranaikAntiko........... ........."pratyavasthAnAtmikA ......"sAdhAditi naiyAyika............ ..... AcAryasya tvayamAzayo......... ............tathAhi naiyAyikA........ ................"pratijJApadayovirodhamAhustathA-prayatnAnantarIyakaH zabdaH........... prayatnAnantarIyakatvAdi............ ............"hetumaacksste| tayaiva duSaNA....... zabdasya dharmitvAt / na ceyaM jAti.......... ...bhavati / tatazca yasyaiva pratyavasthAnasya...... ......."tatprayo jAti.... ..... ..... tyuttarANItyatretizabdo mahAvAkyaparisamAptau // 1 etairudbhA C. 2 vyApRtaH C. D. 3 samApteyaM nyAyabinduTIkA kRtirAcAryadharmottarasya / / A. 0rapAdaviracitAyAM B. D. A. B. pratiSu sahasramekaM zlokAnAM tathA zatacatuSTayam / saptasaptatisaMyuktaM nipuNaM paripiNDitam / / D. pratI-0 piNDitam / / 1477 // maMgalaM mahA shrii|| C. pratau-samAptamiti // saMvat 1490 varSe mArgazira sudi 3 ravau zrI kharataragacche zrI jinarAjasUripaTTe, zrI zrI jinabhadrasUrirAjye parIkSamUrjarasutadharaNAkena likhApitaM / / zubhaM bhavatu // kalyANamastu // nyAyabindusUtravRtti'""purohitaharIyAkena likhitam // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 140. ] duussnnaabhaasaaH| 257 AcAryazrIdharmakItiviracitasyAsya nyAyavindusaMjJakasya prakaraNasya yathAvadarthaprakAzikAM mahApaTIyasImIdRzIM [vyAkhyAM] [viraca] yatA mayA..... ..............kimapi puNyamupAjitaM tadanena tAdRzImavasthAM prApya sakalasattvopakAra..............mityadhyAzayo me............. kriyAyogAtsAtmIkRtaparArthakaraNo'yaM dharmottaraH katipayetyAdinA........................zlokamAha / asyAyaM samudAyArthaH / nyAyabindoH kiyat... .. . .......""kuzalamAptamataH kuzalAdajaraM jJAnadharmottaraM ca padaM tadavApya jagadupakRtimAtra[vyApRtiH] syAmiti / ............ .........'buddhyte| padyante gamyante'rthA ebhiriti padAni vAkyAni teSAM vastupratipAdyatayAsti tamabhidheyarUpaM ....... zeSo jJeyaH / AptaM prAptaM kuzalaM sukRtam / kiM kurvatA? [84a]........... .. .."bhavati puNyamapi kuzalaJca / yathA para............ parodbhavApi / tato vyabhicArasaMbhavAdvizeSaNam / vinirmalam ? indoraMzavaditi : indozcandramasoM'zavaH kiraNAsta iva / evaM vidhavidhAnena yat puNyaM janyate tadavazyamamalatayaitattulyaM bhavatIti bhAvaH / padaM pratiSThAmavasthAmiti yAvat / ki...............dyate.. yatra tttthaa| jarAgrahaNasyopalakSaNatvAt mRtyorapi saMgraho jJAtavyaH / tenAyamartha:-ajaramamayaM ceti / athavA jarAnirdezenaiva daNDApUpanyAyana mRtyoH pratiSedhaH kRta evetyavaseyam / punarapi tadvizinaSTi-jJAneti / jJAnaM heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasyAvabodho vivkssitH| dharmazca sarvopakaraNanivartako'dRSTaH / tAvevottarAvadhiko yatra pade tttthaa| tAbhyAM cottaraM zreSTham / yattadozca nityamabhisambadhena tacchabdasya labdhatvAta tdvaapyetyrtho'vtisstthte| jagato jIvalokasya upkRtirupkaarH| saiva tanmAtram / tadvyApatirvyApAro vyApriyamANatA yasya mama so'haM tathA / nanvAzaMsAviSaye'sminnAzIliGgA bhUyAsamiti zabdasiddhe [naivama] nena vaktavyam tat kimevamavAdIditi cet / na / AzaMsAviSayatvAbhAvAt / yata evaMvidhAnuSThAnajanmanA puNyAtizayana evaMbhUtapadaprAptestato'pi mamaivaMvidhakriyasya saMbhAvyamAnatvAdeva...... ........"yametadityabhiprAyAta sarvamavadAtamiti // gurojitAreradhigamya dhIdhanaM mayA hi TIkA vivRtA pttiiysii| kutUhalenApi tadatra yujyate nirIkSaNa sAdhu vivecakAnAm // ajJo janastyajati labdhamapIha ratnaM kAcena tulyamiti calAyatepi (miti cNclmaansopi)| etAvataiva tadalaMkaraNaM na kiM syAt kiM vA''dareNa tadupAdadate na dhanyAH / / imaM nibandhaM vidhivadvidhAya [mayA hyavAptaM sukRtaM kathaMcit / ihaiva janmanyatha tena sattvA anantasaMbodhimavApnuvantu / / // paNDitadurvekamizraviracitadharmottarapradIpo nAma nibandhaH samAptaH // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // TippaNAni pariziSTAni ca // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| 10 2. paM. 4 'syAvetat'-"namaskArazlokakaraNe ca AkSepaparihArau dharmottarapradIpoditanItidizA anugktvyau|"-itynen hetubinduTIkAloke (pR0 233) ayamevAMzo nirdiSTaH / ___5. 8. vinItadeva-zAntabhadrau'-"samyagjJAnetyAdivAkyena prayojanaprayojanamabhihita- mityanyavyAkhyAM bhaGgayA dUSayitumAha-samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiriti / " tAtparya0 pR0 2.; "samyagjJAnetyAdinA vinItadevavyAkhyAM dUSayati |"-nyaay0 Ti0 pR0 3. 12. 12. 'atha bhojanAde:'-tulanA-tAtparya0 pR0 5. 14. 5. 'jvarahara' tulanA-nyAya0 tA0 pR0 3 17. 1. 'avisaMvAdaka'-"avisaMvAdanArtho'tra samyagjJAnArthaH / na tu yadaviparItaM tatsamyagjJAnamiti / evaM hi yogAcAramatanirAkaraNena prakaraNaM pravRttaM syaat| tanmatena tu 'sarvamAlambane bhrAntaM muktvA tAthAgataM jnyaanm'| sautrAntikapakSepi pratyakSamevaikaM samyagjJAnaM syAt, nAnumAnam , svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRtteH / " tAtparya0 pR0 8 / pramANalakSaNe naiyAyikAnAmanupapattyarthaM draSTavyA nyAyamaM0 pR0 23. 17. 1. 'jJAnam' atra naiyAyikAnAmanupapattiryathA-"ye tu bodhasyaiva pramANatvamAcakSate na suukssmdrshnaaste| bodho khalu pramANasya phalaM na sAkSAt pramANam / " nyAyamaM0 pR0 15. 19. 2. 'anadhigataviSayam'-"avijJAte svlkssnne| yajjJAnamityabhiprAyAt svlkssnnvicaartH||"-prmaannvaa0 1. 8. "tasmAt 'anadhigatArthaviSayaM pramANam' ityapi 'anadhigate svalakSaNe' iti vizeSaNIyam |"-hetu0 pR0 53. atra vAcaspati:--"anadhigatArthagantRtvaM ca dhArAvAhikavijJAnAnAmadhigatArthagocarANAM lokasiddhapramANabhAvAnAM prAmANyaM vihantIti nAdriyAmahe / " . ityAdi-nyAya0 tA0 pR 15. 19. 4. kimanyena'-"niSpAditakriye kiJcid vizeSamasamAdadhat / karmaNyandriyamanyadvA sAdhanaM kimitiissyte|"-prmaannvaa0 2. 241 / 19. 4. 'adhigataviSayam'-"gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvRtaM"-pramANavA0 1. 5. 20. 17. 'sAMvyavahArikasya'-"prAmANyaM vyavahAreNa" pramANavA0 1. 7. / "sAMvyavahArikasya pramANasya lakSaNaM saMvyavahArazca bhAvibhUtarUpAdikSaNAnAmekatvena saMvAdaviSayo'navagItaH srvsy| sAdhyasAdhanayorekavyaktidarzane samastatajjAtIyatathAtvavyavasthAnaM saMvAdamavadhArayanti vyvhaarH| tadanurodhAt prAmANyaM vyavasthApyate / tattvatastu svasaMvedanamItramapravRttinivRttikam |"-mno0 1. 7. 20. 25 'nirAkariSyate'-draSTavyaM pR0 22. paM0 4; tathA pR0 85. paM0 3. 23. 2. 'arthakriyArthibhiH'-"svalakSaNavicArataH" pramANavA0 1. 8. / "arthakriyA* yogyaviSayatvAt tadarthinAM pravRtteH" hetu0 pR0 53. 24. 1. 'uktam'-draSTavyaM-pR0 19. paM0 1. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ttippnnaani| 24. 20. 'anena'-"zukle zaGakhe pItajJAnaM maNiprabhAyAM ca maNijJAnaM gacchavRkSAdijJAnaM ca sarvamaMze pramANamiSTaM kaizcit-etat sarvaM samyagjJAnagrahasyaiva vyavacchedyamiti darzayati / "-. tAtparya0 10 11; "tathA [cAcAryaikadezIyAH zuklazaGakhe pItajJAnaM bhrAntamapi samyagjJAnamicchanti / " nyAya0 Ti0 pR0 20 28. 1. arthakriyAni sam'-."etadanyo'nyathA vyAcaSTe-athArthakriyAnirbhAsasya kAraNagrahaNe kathaM grahaNamAzaGakitam ? yAvatA na tat kAraNamarthAvApterapi tu tadrUpameva arthakriyA. nirbhAsate yasmAt-ityapi vivektumazakyatvAdasamAdhAnameva / " tAtparya0 pR0 13 29. 8. 'prAptipAThe'-"sAkSAtprAptiriti kvacitpAThaH / sAkSAdavyavadhAnena prApyate'rthakriyA yasmAttasmAdarthAttaddhetutvAd arthakriyAni samapi jJAnaM prAptiruktamupacArAt / " ta.tparya0 pR0 13 30. 1. 'artha:'-"arthAt 'arthazabdaH prayojanavacanaH puruSasya arthaH prayojanam' ityanyavyAkhyA nirstaa|" tAtparya0 pR0 14 30. 3 'upekSaNIyaH' "na copekSA'nupAdAnatayA hAnapakSe niHkssiptaa| ahAnatayopAdAnapakSaniHkSepaprasaMgAt / upAdAnaprayatnAprasavahetutayA nopAdAnamiti cet / kimiyaM hAnaprayatnamapi prasUte yato hAnaM syAt / tasmAt yA nobhayaprayatnaprasavahetu: sopekSAbuddhistRtIyA lokaprasiddheti siddham / " nyAya0 tA0 pR0 67. 35. 3. sU0 2. "mAnaM dvividhaM viSayadvaividhyAt / " pramANavA0 2. 1. "na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya smbhvH| tasmAt prameyadvitvena pramANadvitvamiSyate // " pramANavA0 2. 63 31. 20 'arthaH prayojana'- 'heyo'rtha ityAdinA vinItadevasya vyAkhyA dUSitA / tena hi evaM vyAkhyAtam-arthazabdena prayojanamucyate-nyAya0 Ti0 pR0 13 31. 27 'vinItadevena'-"anena vinItadevavyAkhyAnaM dUSayati" tAtparya0 pR0 15:, "uttareNa granthena sarva ityAdinA TIkAkRtAM vyAkhyAM dUSayati / vinItadeva-zAntabhadrAbhyAmevamAzaGakya vyAkhyAtam" nyAya0 Ti0 pR0 13 32. 7. 'zAntabhadraH'- "etenaiva 'zAntabhadravyAkhyA apAstA"-tAtparya0 pR0 15 33. 6. 'pUrveSAm'-"pareSAM TIkAkRtAM matamapAkartumAha mithyetyAdi"-tAtparya0 pR015 34:21. 'vinItadeva'-"iti bruvatA vinItadevavyAkhyA nirstaa|"-taatpry0 pR016 35. 9. 'prasiddhAni'-"prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktI jJAyate na prayojanam // " nyAyA0 2. 35. 3. sU0 2. pramANadvaividhye naiyAyikAnAmanupapattyarthaM draSTavyA nyAyamaM0pR02736; nyAya0 tA0 pR0 12 ca / 38. 1 'samAsaH' tulanA-nyAya0 tA0 pR0 65. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - TippaNAni / - 263 38. 26. 'akSamakSam'-"tatrAyaM nyAyamukhagrantha:-yat jJAnamartharUpAdau vizeSaNAbhidhAyakAbhedopacAreNAvikalpakaM tadakSamakSaM prati vartata iti pratyakSam"-tattvasaM0 paM0kA01237. 40. 3. 'yathArtha0' "anena vinItadevazAntabhadrayoAkhyA duussitaa|" nyAya0 Ti0 pR0 16 40. 4. sU0 4. "pratyakSa kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva sidhyati |"-prmaannvaa02. 123; 2. 174; "vastuzaktyaiva netradhIH / " pramANavA0 2. 185; tattvasaM0 kA0 1214 taH / "sUtre anupAttaM jJAnaM labhyate kuta iti ceducyte| kalpanayA jJAnasyaiva saMbandho dRSTaH, bhrAntizca jJAnadharmaH / tasmAt kalpanArahitamabhrAntaM ca jJAnamevocyate / tadyathA savatsA dhenurAnIyatAmityukte na vaDavA'nIyate kintu godhenuH / evamihApi kalpanayA bhrAntyA ca jJAnasyaiva saMbandho dRSTa iti jJAnameva pratyakSamiSyate iti vinItadevavyAkhyAnaM sacoparihAramasaMgatam"-tAtparyapR0 25; asya lakSaNasya nirAsaH jayantena nyAyamaJjaryAM kRtaH / nyAmamaM0 pR0 92 / nyAya0 tA0 pR0 88, 102, . 41. 11. 'anyena' "pratyakSatvamanUyetyAdi vidhIyate ityAdi vAkyaM bruvatA 'pratyakSaM saMjJA, kalpanApoDhetyAdi saMjJIti'-aprastutAbhidhAnaM vipratipattinirAkaraNe prakRte svecchayA saMjJAkaraNe sati pratyakSazabdavAcye vastuni parasyAbhimate vipratipattirna nirAkRtA syAt / " tAtparya pR0 19; "anena lakSyalakSaNabhAvaM darzayatA vinItadevavyAkhyAnaM saMjJAsaMjJisaMbaMdharUpaM pratyuktam / " nyAya0 Ti0 pR0 17. 41. 13 'apareNa'-"yastvanayoH pradezAntarasiddhayoranuvAdaM kRtvA pratyakSatvaM vidhatte tenApi viparItaM lakSyalakSaNavidhAnavAkyamAzritaM syAt / prasiddhaM hi lakSyalakSaNamanUdya lkssymbhidhiiyte| yathA zikhayA parivrAjakateti / iha tu lakSyasyArthasAkSAtkAritvasyAprasiddhatvAt tadanuvAdenAprasiddhaM lakSaNameva vidhIyate / yathA parivrAjakazikhAliGgamiti / kiM ca pradezAntarA'siddhe'pratyakSAdhAre kathamanudyeyAtAm ? pratyakSAdhAratve ca siddhe kiM punarihApUrva vidheyamiti avadhIritam / " tAtparya0 pR0 19. 42. 1. 'sannivezopAdhi'-"saJcitaH samudAyaH sa sAmAnyaM tatra cAkSadhIH / sAmAnyabuddhizcAvazyaM vikalpenAnubadhyate" ityAdi pramANavA0 2. 194 tH| 42. 19. 'pUrvavyAkhyA'-"kimarthaM vizeSaNadvayopAdAnam ? ucyate / taimirikajJAnavyavacchedArthamabhrAntapadam , anumAnanirAsArthamitarat / na tvAlambanaviSaye'nyathA yogAcAramatamamataM syAt / tanmatena sarveSAM svAlambane bhrAntatvAt / iSyate ca sautrAntikayogAcAramatAnusAreNa prakaraNArambho yataH prAmANyaviSaye'visaMvAdakatvalakSaNamabhrAntatvaM dvAbhyAmabhyupagamyate / satyevamanumAnasyApi pratyakSatvaprasaMgaH / tadapi hi avisNvaadktvaadbhraantmissyte| ataH tannirAkaraNArthaM kalpanApoDhagrahaNamiti anyavyAkhyAM nirAcikIrSurAha-abhrAntamityAdi |"-taatpry0 pR0 19; "nanu yadetat bhrAntagrahaNaM vipratipattinirAkaraNArthamuktaM tadayuktam / asamyagjJAnatvAdeva gacchavRkSadarzanAdi pramANaM na bhvissyti| na hi ya eva vRkSAdirdazyate sa eva prApyate iti visaMvAda eva / ataH kimabhrAntagrahaNena etannivattyarthena ? Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 TippaNAni / satyametat / parametasminnabhrAntagrahaNe sati viziSTasaMvAdajJAnaM pratyakSamiti gamyate anyathA yathAnumAnaM saMvAdamAtreNaiva pramANam, evaM prtykssmpi| ataeva vRttikAreNoktaM tato hi pravRttena vRkSamAtramavApyate iti saMvAdakatvAt samyagjJAnaM syAditi / iha vA sArthakamabhrAntagrahaNam / kecidAcAryaikadezIyA:--'dvicandrAdivijJAnAnAM mAnasI bhrAntiH nendriyajeti / tasyAzca kalpanApoDhagrahaNenaiva nirAsaH / tathA ca dignAganAmnAcAryeNa 'kalpanApoDhaM pratyakSam' iti lakSaNe'bhrAntagrahaNaM na kRtamiti'-pratipannAH / teSAM vipratipattinirAkaraNAya indriyajAM bhrAnti lakSayan. abhrAntavizeSaNamAha dharmakIrtirityanavadyam abhrAntagrahaNam / " nyAya0 ma0 Ti0 10 15; "kezoNDukAdivijJAnanivRttyarthamidaM kRtam / abhrAntagrahaNaM taddhi bhrAntatvAnneSyate pramA / / mAnasaM tadapItyeke naitadindriyabhAvataH / bhAvAttadvikRtAvasya vikRtezcopalambhataH // srpaadibhraantivccedmnssttepykssviplve| nivarteta manobhrAnteH spaSTaM ca pratibhAsanam // " tattvasaM0 kA0 1312-1314 // "abhrAntamatrAvisaMvAditvena draSTavyam / na tu yathAvasthitAlambanAkAratayA / anyathA hi yogAcAramatenAlambanAsiddharubhayanayasamAzrayeNeSTasya pratyakSalakSaNasyAvyApitA syAt ||"-tttvsN0 paM0 kA0 1312. 43. 8. 'bahavaH'--"ko vA virodho bahavaH saMjAtAtizayAH pRthak / bhaveyuH kAraNaM baddheryadi nAmendriyAdivat // " pramANavA0 2.223 44. 17. 'nanvevam'-"yadyevamabhrAntatvaM tadA yogAcAramatAbhAvaH / n| bastutvenAbhrAntatvaM lakSaNaM nAstyeva / kathaM tahi dvicandrAdInAM pratyakSatA'pAkriyate'nena ? ucyate / samyagjJAnavizeSaNaviziSTaM pratyakSazabdavAcyamarthamanUdya kalpanApoDhatvaM vidhIyate / na ca dvicandrAdijJAnAnAmavisaMvAdakatvamastIti nirAsasteSAm / sautrAntikapakSe tu abhrAntapadasya ki phalam ? ucyte| AcAryadezIyA hi-dvicndraaderdhaantirmaansii| tasyAzca kalpanApoDhapadenaiva nirAsaH / ata evAcAryeNa 'kalpanApoDhaM pratyakSa pratyakSeNaiva sidhyati [pra. vA0 2.123]' iti lakSaNe'bhrAntapadaM nopAttimiti-pratipannAH / tAn prati imAM vipratipatti nirAkartamabhrAntagrahaNaM lakSaNazeSamAha kIrtiH / ata eva TIkAkAropi kIrtyabhiprAyaM paripAlayan viprtipttiniraasaarthmevaabhraantpdmaah| kathamabhiprAyaM pAlayan / ucyate / evaM hiM dvicandrAdibhrAntinirAsArthaM bhavedabhrAntapadaM yadi dvicandrAdibhrAntirindriyajA bhavaMti naanythaa|" tAtparya0 pa0 20; "etacca lakSaNadvayamityAdinA padadvayena vipratipattinirAsaM darzayatA vinItadevavyAkhyA padadvayakathanarUpA duussitaa|" nyAya0 Ti0 pR0 18; nanUktaM yogAcAramatamasaMgRhItaM syAditi / ucyate / bAhyanayena sautrAntikAnusAreNa lakSaNaM kRtamiti adoSaH / yogAcAramatena tvabhrAntagrahaNaM na kartavyaM saMvAdakasya samyagjJAnasya prastutatvAt // " nyAya0 Ti0 pR 19 47. 9. sU0 5. "jAyante kalpanAstatra yatra zabdo nivezitaH / tenecchAMtaH pravarterana nekSeran bAhyamakSajAH // " pramANavA0 2. 176. 47. 10. 'anena' "tena yadvinItadevavyAkhyA dUSitA / " nyAya0 Ti0 pR0 21 47. 18. "vivecayiSyAmaH'-draSTavyaM--pR0 71. paM0 5. 47. 24. 'kIdRzIti'-"kIdRzIti svarUpaparijJAnazUnyasyedaM bhASitam / yadvA sambhAvayana pRcchati kalpanAM yato baDhyaH kalpanAH santi / tathAhi-indriyavijJAnAnAM vitarka Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 265 vicAracaitasikasaMprayuktAnAmaudAryasUkSmatayA svaviSaye pravRttiriti vaibhASikI kalpanA, vitarkavicArAdaudAryasUkSmate "yogAcArANAm"-tAtparya010 21; "tathAhi vaibhASikA indriyavijJAnaM vitarkavicAracaitasikasaMprayuktaM kalpanAmicchanti / yogAcAramatena ca tathAgatajJAnamadvayaM muktvA sarvajJAnaM grAhyagrAhakatvena vikalpitaM klpnaa| jAtyAdisaMsRSTaM tu manojJAnaM kalpanetyanye kalpayanti / " nyAya0 Ti0 pR0 21 - 50. 1. 'arthasannidhinirapekSatvAt'-"anapekSitabAhyArthA yojanA samayasmRteH / " pramANavA0 2. 185. 50.1. 'bAlopi'-"utpannamAtrasya hi bAlakasya stanaM dRSTvA prAgbhavIyastajjAtIyApekSitAnubhavajanitaH saMskAra Avirasti / tatazca smaraNaM tato'pekSitopAyatAnumAnaM tataH pravRttistataH tasyAH sAmarthyam |"-nyaay0 tA0 pR0 9. 51. 1. 'pUrvadRSTAparadRSTam'-"pUrvAnubhUtasmaraNAt taddharmAropaNAdvinA / sa evAyamiti jJAnaM nAsti taccAkSaje kutaH // " pramANavA0 2. 506 - 52. 3. 'yadyapi' "tena yadvinItadevena sAmAnyayorvAcyavAcakabhAvamaMgIkRtya nirvikalpakatvamindriyavijJAnasya pratipAditaM tad dUSitam / " nyAya0 Ti0 pR0 23. 54. 1. sU0 6. "trividhaM kalpanAjJAnamAzrayopaplavodbhavam |"-prmaannvaa0 2. 288. 54. 26. 'pUrvam'-draSTavyaM-pR0 42 55. 17 'svakIyavacanAkauzalam'-"nanvevamapyanarthakam yato'nyathA na vibhramaheturataH sAmarthyAdAzubhramaNaM labhyate / satyam / vyAkhyAturayaM yatnaH syAt na zAstrakArasya / ato'kauzalameva zAstrakRtaH syAt |"-taatpry0 pR0 24 . 56. 21 'cakSuH pazyati'-"cakSuH pazyati rUpANi sabhAgaM na tadAzritaM / vijJAnaM dRzyate . rUpaM na kilAntaritaM yataH // " abhidha0 1.42; tAtparya0 pR0 26; nyAya0 ma0 Ti0-pR019 57. 2. sU0 9-"tasmAdindriyavijJAnAnantarapratyayodbhavaH / manonyameva gRhNAti viSayaM nAnvadRk tataH // " pramANavA0 2. 243. 58. 5 'ekakAryakAritvena'-apratirodhazaktikeSu anAdheyavizeSeSu kSaNikeSu pratyayeSu parasparaM kaH sahakArArthaH ? na vai sarvatrAtizayotpAdanaM shkriyaa| kA tarhi ? ekArthakaraNaM yad bahUnAmapi / " hetu0 pR0 58 / 59. 7 'hetubinduH'-hetubindu pR0 57 59. 20 'yavanyena'-"iti bruvatA vyAkhyAnamidaM-indriyajJAnena samanantarapratyajanitamityanena vAkyanAndhabadhirAdyabhAvadoSaH parihRta ityapi nirstm|" tAtparya0 pR0 27 61. 1. 'gRhItagrahaNAt'-:"pUrvAnubhUtagrahaNe mAnasasyApramANatA / adRSTagrahaNendhAderapi syAdarthadarzanam // " pramANavA 2. 239 62. 16. 'dvividha'--''paMca bAhyA dvivijJeyAH" abhigha0 1. 48 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 TippaNAni / 62. 29. "iha pUrvaH' "tadastIti kuto'dhigatamityAzaGakya vikalpodayAditi sAdhanamAcAryajJAnagarbheNoktam / apareNedaM nIlAdiriti pravartakamadhimuktilakSaNam / tadanyenAgamoktaM saMbhAvyate-ityuktaM tadeSAM sarveSAM pUrvapakSasamAdhirabhidhIyate |"-taatpry0 pR0 27; "tadetad dharmottareNa AgamasiddhaM darzayatA AcAryajJAnagarbhaprabhRtInAM mAnasasiddhaye yat pramANamupanyastaM vikalpodayAditi tadbhaGgayAvadhAraNAdeva dUSitam / " nyAya0 Ti0 pR 30 / 64. 2. sU. 10. 'azakyasamayo hyAtmA raagaadiinaamnnybhaak| teSAmataH svasaMvitti bhijalpAnuSaGgiNI // " pramANavA0 2. 249; "athAtmarUpaM no vetti pararUpasya vit katham ?" pramANavA0 2. 444 64. 5. 'nAsti'-sautrAntikasyAlayavijJAnAbhAvo'bhimata ityAha nAstIti / " tAtparya0 pR 31 65. 1. 'AntarAH'-"tasmAt ta AntarA eva saMvedyatvAcca cetanAH / saMvedanaM na yadrUpaM na hi tat tasya vedanam // " pramANavA0 2. 274; 65. 3. 'pratyakSam'--"etacca svasaMvedanasiddhau vyAsato jJeyam / " tAtparya0 pR0 32. 66. 2. 'jJAnameva'-"tadatadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tat sukhAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam / / " pramANavA0 2. 251. sukhAderjJAnarUpatvanirAkaraNArthaM draSTavyA-nyAyamaM0 pR074 / tathA nyAyavArtikatAtparyaTIkApi-(pR0 80) draSTavyA / 66. 3. 'AtmanaH'-'tasmAt sukhAdayo'rthAnAM svasaMkrAntAvabhAsinAm / vedakAH svAtmanazcaiSAmarthebhyo janma kevalam // " pramANavA0 2. 266. 67. 2. sU0 11. "prAguktaM yoginAM jJAnaM teSAM tad bhAvanAmayam / vidhUtakalpanAjAlaM spaSTamevAvabhAsate // " pramANavA0 2.281 68. 2. 'sNnihitsyev'-"kaamshokbhyonmaadcaursvpnaadyupplutaaH| abhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAniva // azubhA pRthivI kRtsnAdyabhUtamapi vrnnyte| spaSTAbhaM nirvikalpaM ca bhAvanAbalanirmitam // " pramANavA0 2. 282, 284 68. 9. 'pramANavAtike'-pramANavA0 1. 34; 1. 36; 1. 122-287 69. 3. 'vikalpa'-"na vikalpAnubaddhasyAsti sphuTArthAvabhAsitA // " pramANavA0 2.283 70. 6. 'viSaya-"mAnaM dvividhaM viSayadvaividhyAt zaktyazaktitaH / arthakriyAyAM kezAdirnArtho'nadhimokSataH // sadRzAsadRzatvAcca vissyaavissytvtH| zabdasyAnyanimittAnAM bhAve dhI sadasattvataH / / arthakriyAsamarthaM yat tadatra paramArthasat / anyat saMvRtisat proktaM te sva-sAmAnyalakSaNe // " pramANavA0 2. 1-3 / nyAya0 tA0 pR0 12-13. 71. 1 'grAhyaH'-bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH| hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam // kArya hyanekahetutve'pyanukurvadudeti yat / tattenApyatra tadrUpaM gRhItamiti cocyate // " pramANavA0 2. 247, 248; hetubhAvAdRte nAnyA grAhyatA nAma kAcana / tatra buddhiryadAkArA tasyAstad grAhmamucyate // " pramANavA0 2. 224. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 267 74. 2. sU0 13. "yathoktaviparItaM yat tat svalakSaNamiSyate / " pramANavA02. 51; "idaM ca vaiparItyam-anabhidheyatvam, tattvAnyatvAbhyAM vAcyatvam, asadarthapratyayAviziSTapratibhA saviSayatvam, asAdhAraNatvam, saMketasmaraNAnapekSapratipattikatvam, anyarUpaviviktasvarUpapratibhAsavattvam, arthakriyAkSamatvaM ca |"-mno0 1. 51; "buddhirytraarthsaamrthyaadnvyvytirekinnii| tasya svatantra grahaNamato'nyad vastvatIndriyam // " pramANavA0 2. 59. 74. 17 'anyarAkhyAtam'- "sarveNa rUpeNa vastuno'bhAvo'sannidhAnamiti-anyavyAkhyA apaastaa|" "yat punaryogyadeze bhAvAbhAvAbhyAm iti zAntabhadravyAkhyAnaM tdbhdrkmev|"taatpry0 pR0 35 75. 3. sU0 14-15 "arthakriyAsamarthaM yat tadatra paramArthasat / anyat saMvRtisat proktaM te svasAmAnyalakSaNe // " pramANavA0 2. 3.; "sa pAramArthiko bhAvo ya evArthakriyAkSamaH // " pramANavA0 3. 165 / "meyaM tvekaM svalakSaNam // tasmAdarthakriyAsiddheH sadasattAvicAraNAt / tasya svapararUpAbhyAM gatermeyadvayaM matam // " pramANavA0 2. 53-54 77. 7. sU0 16-"sarvatra samarUpatvAt tadvadyAvRttisamAzrayAt // na tadvastvabhidheyatvAt sAphalyAdakSasaMhateH |"-prmaannvaa0 2. 10, 11 / "arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam / yanniSThAsta ime zabdA na rUpaM tasya kiJcana // " pramANavA0 2. 30 78. 20. 'nyAyavAdI'-"abhiprAyAvisaMvAdAdapi bhrAnteH prmaanntaa| gatirapyanyathA daSTA pakSazcAyaM kRtottaraH // maNipradIpaprabhayormaNibuddhayAbhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSepi vizeSo'rthakriyAM prati // yathA tathA'yathArthatvepyanumAnatadAbhayoH / arthakriyAnaroghena pramANatvaM vyavasthitam // " pramANavA0 2. 56-58 / / 79. 2. sU0 18-pramANaphalayorabhedaM nirAkurvato naiyAyikasya yuktyarthaM draSTavyAnyAyamaM0 pR0 70 / pR0.79. paM. 11. 'purastAt' dekho pR0 17-18 81. 2. sU0 20-"viSayAkArabhedAcca ghiyo'dhigmbhedtH| bhAvAdevAsya tadbhAve svarUpasya svato gatiH // " pramANavA0 1. 6.; "tatrAnubhavamAtreNa jJAnasya sadRzAtmanaH / bhAvyantenAtmanA yena pratikarma vibhajyate // arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / anyaH svabhedAjjJAnasya bhedako'pi kathaJcana // tasmAt prameyAdhigateH sAdhanaM meyarUpatA / sAdhane'nyatra tatkarmasambandho na prasidhyati // sA ca tasyAtmabhUtava tena nArthAntaraM phalam / dadhAnaM tacca tAmAtmanyAdhigamanAtmanA // " pramANavA0 2. 302, 305, 306, 307 / - 81, 8. sU0 21. "tasmAd yato'syAtmabhedAdasyAdhigatirityayam / kriyAyAH karmaniyamaH siddhA sA tatprasAdhanA // " pramANavA. 2. 304 82. 4. 'cakSurAdibhyaH'-"sarvasAmAnyahetutvAdakSANAmasti nedRzam / tadbhedepi hyatadrUpasyAsyedamiti tat kutaH // sarvameva hi vijJAnaM viSayebhyaH samudbhavad / tadanyasyApi hetutve kathaJcidviSayAkRti // yathaivAhArakAlAderhetutve'patyajanmani pitrostadekasyAkAraM dhatte nAnyasya kasyacit ||"-prmaannvaa0 2. 312, 368, 369 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ttippnnaani| 82. 8. 'vyavasthApya'-"dhiyoM'zayoH / tadvayavasthAzrayatvena sAdhyasAdhanasaMsthitiH // kriyAkaraNayorakyavirodha iti cedasat / dharmabhedAbhyupagamAd vastvabhinnamitISyate // " pramANavA0 2. 315, 318 87. 3. sU0 1-3 "svaparArthavibhAgena tvanumAnaM dvidheSyate / svArtha trirUpato liGgAdanumeyArthadarzanam // " tattvasaM0 kA0 1362 89. 1. sU0 3.-"tasyAdRSTAtmarUpasya gateranyo'rtha aashryH| tadAzrayeNa sambandhI yadi syAd gamakastadA // gamakAnugasAmAnyarUpeNaiva tadA gatiH / tasmAt sarvaH parokSortho vizeSeNa na gamyate // yA ca sambandhino dharmAt bhUtimiNi jnyaayte| sAnumAnaM parokSANAmekAntenaiva sAdhanam // " pramANavA0 2. 60-62.. 89. 13 'nanu ca'-"nanvevaM pratyakSasyApi dvaividhyaM ki na kathyate ? ucyate / tadadhigatasya svalakSaNasya nirdeSTumazakyatvAt / "- tAtparpa0 pR0 43 ... 90. 16. 'spaSTayiSyAmaH'-hetubinduTIkAlokaH-pR0 258-259. 90.24. 'nana'-"nanu kimanayA kaSTakalpanayA pramANaM ca phalaM ca pramANaphale tayorvyavasthetyevaM vigrahaH kinna kriyate / ucyate / phalazabdasyAlpActaratvAt pUrvanipAtaH syAt |"-taatpry0 pR0 45. . 91.7. sU0 5-"anvayo vyatireko vA sattvaM vA sAdhyamiNi tannizcayaphalaniH siddhayanti yadi sAdhanam ||"-prmaannvaa0 3. 290 91. 24. 'abAdhitaviSayatvAdi'-naiyAyikasaMmataM hetoH paJcalakSaNAnAM vivaraNaMnyAyamaM0 (pR0 110) AdiSu draSTavyam / . 96. 6. sU0 6. "pakSo dharmI, avayave samudAyopacArAt / " hetu0 pR0 52; pra0 svo0 pR0 12. . 96. 30. 'nivedayiSyate'-pR0 142. 97. 1. 'atra'-"na tu yathoktaM zAntabhadreNa--'atra sAdhyasAdhanacintAyAm, AcArgIye vA darzane dharmI anumeyaH' iti / yato'tra sAdhyasAdhanacintAyAM dhaya'nameya iti na kiJcanArthaM puSNAti / dvitIyepi pakSe na hi AcAryAMye eva darzane dharmI anumeyo vyavasthitaH, yato'nyatrApi darzane dharmanumeyaH |"--taatpry0 pR0 53. 100. 3. sU. 10-11-"pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva saH / avinAbhAvaniyamAt hetvAbhAsAstato'pare // " pramANavA0 3.1; hetu0 pR0 52; "etallakSaNo hetustriprakAra eva / svabhAvaH, kAryam , anupalabdhizceti / " hetu0 pR0 54; vAdanyAya pR0 3; pra0. svo0 pR0 20. 100.15. 'saMyogyAdi'-'saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na tAdRzaH / na te hetava ityuktaM vyabhicArasya saMbhavAt ||"-prmaannvaa0 4. 203. 101. 2. sU0 12.-"dRzyasya darzanAbhAvakAraNAsaMbhave sati / bhAvasyAnupalambhasya Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / bhAvAbhAvaH pratIyate / " pramANavA0 3. 202, 203; "abhAve ca upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhiriti / " hetu0 pR0 54; "upalabdhilakSaNaprAptasya anupalabdhiH abhAvasya abhAvavyavahArasya vA hetuH |"-hetu0 pR0 64. 101. 13. 'ekajJAnasaMsargi'-yatra yasminnupalabhyamAne niyamena yasyopalabdhiH sa tatsaMsRSTaH, ekajJAnasaMsargAta / tayoH sato karUpaniyatA pratipattiH, asaMbhavAt / " hetu0 pR0 65. 101. 16. 'parastAt'-draSTavyam pR0 119. paM0, 16. 102. 6. 'anapalambhaH' -"uktamatra yathA paryadAsavattyA apekSAtaH tadvivikto'rthastajjJAnaM vA'bhAvo'nupalabdhizcocyata iti / na pratiSedhamAtram, tasya sAdhanAsiddherabhAvavyava hArAsiddhiprasaMgAt |"-hetu0 pR0 65. 103. 2. sU0 13-"svabhAve svanimitte vA dRzye darzanahetuSu / anyeSu satsvadRzye ca sattA vA tadvataH katham // " pramANavA0 2. 72. 103. 15. 'Izvarasena'-"Izvaraseno hi manyate kAryasvabhAvahetubhyAM bhAvarUpAbhyAmanupalabdheH pRthakkaraNAdavazyamabhAvarUpatvamasyAH, anyathA pRthakkaraNamanarthakameva syAt |"-hetu0 TI0 pR0 175 106. 3. sU015-17-"yataH kadAcitsiddhAsya pratItirvastunaH kvacit / tadavazyaM tato jAtaM tatsvabhAvopi vA bhavet // svanimittAt svabhAvAdvA vinA nArthasya saMbhavaH / yacca rUpaM tayordRSTaM tadevAnyatra lakSaNam / / " pramANavA0 2. 70-71; "tatra sAdhanadharmabhAvamAtrAnvayini sAdhyadharme svabhAvo hetuH|" hetu0 pR0 55. "arthAntare gamye kArya hetuH"hetu0 pR0 63. . 108. 3. 'pratiSedhahetuH-"pratiSedhastu sarvatra saadhyte'nuplmbhtH| siddhi pramANairvadatAmarthAdeva viparyayAt // " pramANavA0 2. 85; pra0 svo0 pR0 22 . 108. 12. 'vAdanyAyasya' vAdanyAya-pR0 65 . 108. 17. 'kumArilastu'-"pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jaayte| vastusattAva bodharthaM tatrAbhAvapramANatA // vastvasaMkarasiddhizca tatprAmANyasamAzrayA // pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / sA'tmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni // " zlokavA0 abhAva. 1, 2, 11. 109. 8. sU0 19-"tasmAt svabhAvapratibandhAdeva hetu: sAdhyaM gamayati / sa ca tadbhAvalakSaNastadutpattilakSaNo vA avinAbhAvAkhyaH / " pra0 svo0 pR0 76. 110. 23. 'pUrveSAm' "atra svabhAvasya pratibandha iti SaSThIsamAsena svabhAvahetoH saMgrahaH / svabhAve pratibandha iti anenApi saptamIsamAsena kAryahetorityanyavyAkhyAnamasaMgatamAlocyAha kAraNa ityAdi / " tAtparya0 pR0 66 111. 6. sU. 21. "pakSadharmastadaMzena vyApto hetuH / " pramANavA0 3. 1. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 TippaNAni / 113. 2. sU0 22.-"kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo'darzanAnna na darzanAt // " pramANavA0 3. 30; 2. 70.; asya matasya nirAkaraNArtha draSTavyA nyAyamaM pR0 113; nyAya0 tA0 pR0 105 ca 113. 6. 'pratijJArthaMkadezaH' pra0 svo0 pR0 348 115. 8. 'nanu'-draSTavyA nyAyamaM0 pR0 117 115. 24. 'ekasAmagrayadhInatA'-"ekasAmagrayadhInasya rUpAde rasato gatiH / hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat // " pramANavA0 3. 8. 115. 32. "pipIlikotsaraNa'-"etena pipIlikotsaraNamatsyodvatanAdinA varSAdyanumAnamapyuktam |"-pr0 svo0 pu0 50 116. 3. sU0 24. "yA kAcidbhAvaviSayA'numitidvividhaiva sA // svasAdhye kAryabhAvAbhyAM saMbandhaniyamAttayoH // " pramANavA0 3. 196, 197. .. 116. 26 'pUrvapakSasya'-'ayaM tu pUrvapakSo na vaktavyaH / yatpunaruktam-'ekaH pratiSedhaheriti' sa kathamityAha-pratiSedhasiddhirapi yathoktAyA eva ityAdi / evaM hi pUrvapakSe zAnti(nta)bhadrakRte abhiprAyazUnyatvaM syAditi zAstrakRta iti yukto'yaM pUrvapakSaH / " tAtparya0 pu070 117. 2. sU0 25. 'zAstrAdhikArAsambaddhA bahavo'rthA atIndriyAH // aliGgAzca kathaM teSAmabhAvo'nupalabdhitaH / " pramANavA0 3. 198. 199; . 119. 5. 'vyavahartavyaH'-"tasmAdanupalambho'yaM svayaM pratyakSato gataH / svamAtravRttergamakastadabhAvavyavasthiteH // " pramANavA0 4.274. 123. 4. 'dRzyAnupalambhaH'-"so'nyabhAvaH pratyakSalakSaNenAnupalambhena siddhaH san mUDhapratipattI abhAvavyavahAraM sAdhayediti sucitameva |"-hetu0 pR0 68 124. 2. 'ekAdazaprakArA'-"seyamanupalabdhistridhA-siddhe kAryakAraNabhAve siddhAbhAvasya kAraNasyAnupalabdhiH, vyApyavyApakabhAvasiddhau siddhAbhAvasya vyApakasyAnupalabdhiH, svabhAvAnupalabdhizca / " hetu0 pR0 68; "viruddhakAryayoH siddhiratha hetusvbhaavyoH| dRzyAtmanorabhAvArthAnupalabdhizcaturvidhA // " pramANavA0 3. 3.; "itIyaM trividhoktaapynuplbdhirnekdhaa| tattadviruddhAdyagatigatibhedaprayogataH // " pramANavA0 3. 29. 124. 9. sU0 31. pramANavA0 3.202.; "svabhAvAsiddhayA yathA nAtra dhUmo'nupalabdheriti |"--pr0 svo0 pR0 40. 124. 24 'SoDazaprakAreti-tarkabhASA0 pR0 16. 128. 6. 'iSTam'-"iSTaM viruddhakAryepi dezakAlAdyapekSaNam / anyathA vyabhicArI syAt bhasmevAzItasAdhane // " pramANavA0 3. 5. 129.1. sU033--"etena vyApakasvabhAvAsiddhiruktA yathA nAtra zizapA vRkssaabhaavaat|" pra0 svo0 pR0 40. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 271 129. 10. sU0 34. "viruddhasya ca bhAvasya bhAve tadbhAvabAdhanAt // tadviruddhopalabdhau syAdasattAyA vinizcayaH / " pramANavA0 3. 203-4; pra0 svo0 pR0 39. 130. 3. sU0 35. "viruddhakAryasiddhayA hi yathA na zItasparzo dhUmAt / " pra0 svo0 pR0 39 131. 7. sU0 36. "sApekSANAM hi bhAvAnAM nAvazyaMbhAvatekSyate" pramANavA0 3. 193. 135. 1. sU0 38. "etena vyApakaviruddhasiddhiruktA veditavyA-yathA-nAtra tuSArasparzaH vhnH|" pra0 svo0 pR0 39. 135. 9. sU0 39--''hetvasiddhayA yathA nAtra dhUmo vanyabhAvAditi / " pra0 svo0 pR0 40 / 137. 1. sU0 40 "nimittayovirodhe gamikA ca kAraNAnupalabdhiH yathA nAsya puMso - romaharSAdivizeSAH, sannihitadahanavizeSatvAt / " pra0 svo0 pR0 41. 138. 24. 'zAntabhadreNa'-tAtparya0 pR0 87. 141. 5. sU0 43--"etena tdviruddhaarthkaaryoktirupvrnnitaa| prayogaH kevalaM bhinnaH sarvatrArtho na bhidyate // " pramANavA0 2. 90. 144. 4. sU0 45. "sarvatrApi abhAvasAdhanyAmanupalabdheH dRzyAtmanAM teSAM" pra0 . svo0 pR0 40 150. 3. sU0 1. "zaktasya sUcakaM hetuvaco'zaktamapi svayam // " pramANavA0 4. 17. 151. 9. sU0 3-7.-"dvividho hi prayogaH sAdharmyavAneva vaidharthavAn c| yadanye anvayI vyatirekI cetyAhuH / nAnayoranyatra prayogabhedAd arthataH kazcidapi bhedaH / sAdharmyaNApi prayoge'rthAdvaidhayaMgatiH, asati tasmin saadhyhetvornvyaabhaavaat|" pra0 svo0 pu0 358 151. 17. 'abAdhitatvAdyapi'--hetu0 TI0 pR0 205 152. 16. sU0 6-7 "tasmAdanvayavyatirekayoryathAlakSaNamekopi prayukto dvitIyamAkSipatIti nAnayorarthataH kazcidbhedo'nyatra prayogabhedAt / " hetu0 pR0 56. . 153. 6. 'vakSyamANena'-drayTavyaM pR0 167. 156. 6. sU0 9. "yathA yat sat tat sarvaM kSaNikam , yathA ghaTAdayaH / saMzca zabdaH / " hetu0 pR0 55. 157. 7. sU0 10--"kvacit svabhAvabhUtadharmaparigrahadvAreNa yathA tatraivotpattiH |"pr0 svo0 pR0 349. 158. 2. sU0 11. "upAdhibhedApakSo vA svabhAvaH kevalo'thavA / ucyate sAdhyasiddhayarthaM nAze kAryatvasattvavat // " pramANavA0 3. 185, 186. 159. 3. sU0 12. "svabhAvaniSpattau apekSita vyApArabhAvo hi kRtakaH / teneyaM * kRtakazrutiH svabhAvAbhidhAyinyapi paropAdhimAkSipati ||"---pr0 svo0 pU0 348 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 TippaNAni / 159. 12. sU0 13- "etena pratyayabhedabheditvAdayo vyAkhyAtAH / " pra0. svo0 pR. 348 160. 8. sU0 15.-"siddhaH svabhAvo gamako vyApakastasya nizcitaH / siddhaH / svabhAvaniyataH svanivRttau nivartakaH // " pramANavA0 3. 191, 192; pra0 svo0 pR0 357 161. 22 atra luptaTIkAMzo tAtparyanibandhanato jJeyaH / tadyathA-"amumevArtha prathamamityAdinA vishdyti| tatreti sAmAnyena smRtasyArthasya vizeSe yojane sti| tathA ca satIti sAmAnyasmaraNasya liGgajJAne viziSTasmaraNasya ca anumAnajJAne sati avinAbhAvitvajJAnameva parokSArthapratipAdakatvaM nAma yuktyA saMbhAvyata ityaah| kiJca nizcayasmaraNajJAne zabdAnAmekArthatA'vaseyA jJAnopAdhiliGgadharmApekSayA liGgadharmo jJAnopAdhiryasmAdetaiH pratipAdyanta iti / teneti| yena kAraNena sAdhyAvinAbhAvitvanizcayanameva pratipAdakatvavyApAraH tena hetunaa| nA yatreti anyasmin sAdhyadharma ityuktamiti vArtikakRtA mUlAcAryeNa vA nizcitapadaM kurvtaa| yadvA evamuktaM bhavatIti zeSaH / kasmAdasamAropita eva dharmiNo bhedepi dharmayorbhedo na syAt-ityAha-sAdhyeti / yasmAnnizcayArUDhe viziSTavikalpajJAnapratibhAsini rUpe sAdhyasAdhanayo nAtvam / yadi nAmavaM syAt tathApi samAropito bhedaH kathamityAha-nizcayArUDhaM ceti / itarasmAditarasmAcca vijAtIyAdvayAvRttirvyavacchedaH, tatkRtena bhedena bhinnamiti / atra itiH tasmAdarthe / tasmAdanyat sAdhanaM tathA sAdhyamapi / etaduktaM bhavati-yadi kRtakatvAnityatvAdInAM tAdAtmyasaMbandho neSyate tadA taddhRvabhAvitvaM nAzasya na syAt dharmiNo'bhinnatve mitho'pyabhinnatvaM dhrmyoH| na ca dharmiNaH sakAzAdbheda ityAdikamanyatra pratipAditamiti neha pratanyate / " tAtparpa0 pR0 101 . 169. 3. sU0 30 "na hi atatsvabhAvasya bhAve ekAntenAnyasya bhAvaH, tanivRttau vA nivRttiH|" hetu0 pR0 56 172. 7. sU0 34. atra pakSadharmasambandhavacanamAtrasAmarthyAdeva pratijJArthasya pratIteH na pratijJAyAH prayoga updrshitH|" ityAdi hetu0 pR0 55; "tatpakSavacanaM vakturabhiprAyanivedane / pramANaM saMzayotpattestata: sAkSAnna sAdhanam // sAdhyasyevAbhidhAnena pAraMparyeNa nApyalam / " pramANavA0 4.16-17 / prakSaprayogasamarthanArtha draSTavyA nyAyamaM pR0 571 172. 16 'svayUthyaH- "avazyameva na nirdizya iti bhaNatA na hyayaM niyamo yadavazyaM pakSo nirdizyaH ityanyavyAkhyopahasiteti yato'smin vyAkhyAne pAkSikaH pakSanirdezo'numata eva / sa cAyukta ityuktaM vakSyati ca |"-taatpry0 pR 106 172. 18. 'vAdanyAyasya-vAdanyAya pR0 65 176. 8. 'artha'-"gamyArthatvepi sAdhyokterasaMmohAya lakSaNam / " pramANavA0 4. 28 176. 10. 'vipratipattinirAkaraNa'-"vipratipattinirAkaraNArthamiti bruvatA'nyavyAkhyA-'etacca niyatapadArthakathAyAM draSTavyam, prapaJcakathAyAM tu pakSanirdezepi na kazcid doSaH' ityaadypaastaa|" tAtparya0 pR0 107 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 273 176. 12. sU0 39 "asiddhAsAdhanArthoktavAdyabhyupagatagrahaH / anuktopIcchayA vyAptaH sAdhya AtmArthavanmataH // " pramANavA0 4. 29 178. 9. sU0 44-"ekasya dharmiNaH zAstre nAnAdharmasthitAvapi / sAdhyaH syAdAtmanaiveSTa ityupAttA svayaMzrutiH ||"-prmaannvaa 4. 42. . 179. 4. 'vipratipattiH'-zAstrAbhyupagamAt sAdhyaH zAstradRSTo'khilo yadi / pratijJA'siddhadRSTAntahetuvAdaH prasajyate // " pramANavA0 4. 70 179. 11. sU0 45. "vizeSastadvayapekSatvAt kathito dhrmdhrminnoH| anuktAvapi vAJchAyA bhavet prakaraNAd gatiH // " pramANavA0 4. 31; 4. 29. / 182. 1. sU0 48--"aniSiddhaH pramANAbhyAM sa copagama iSyate / saMdigdhe hetavacanAt vyasto hetoranAzrayaH // " pramANavA0 4. 91; "anumAnasya bhedena sA bAdhoktA caturvidhA / " pramANavA0 4. 92; nyAyapra0 pR0 2 "ye caite pakSaviruddhatAdayaH pakSadoSA ye ca vakSyamANAH sAdhanavikalatvAdayo dRSTAntadoSAste vastusthityA sarve hetudoSA eva / prapaJcamAtraM tu pakSadRSTAntadoSavarNanam / dRSTAntaduSTatayA ca hetoreva lakSaNamanvayavyatirekayoranyatarad hIyate iti sarve ca te hetudoSA eva-ataeva ca zAstre'smin muninA tattvadarzinA / pakSAbhAsAdayo noktA hetvAbhAsAstu darzitAH / " nyAyamaM0 pR0 572. . 183. 4. sU0 51. "artheSvapratiSiddhatvAt puruSecchAnurodhinaH / iSTazabdAbhidheyasyApto vAkSatavAgjanaH / / uktaH prasiddhazabdena dharmastadvayavahArajaH / pratyakSAdimitA * mAnazrutyAropeNa sUcitAH // candratAM zazino'nicchan kA pratIti sa vAJchati / iti taM pratyadRSTAntaM tadasAdhAraNaM matam // " pramANavA0 4. 109, 110, 120 / 186. 6. 'anya'-"anye tviti zAntabhadrAdayaH"-tAtparya0 pR0 111 .188. 17. 'sAdhanAbhAsaH' nyAyapra0 pR0 3. 197. 6. sU0 69. "vipakSe'dRSTimAtreNa kAryasAmAnyadarzanAt / hetujJAnapramANAmaM vacanAd rAgitAdivat // " pramANavA0 3. 11. 198. 3. sU0 71. "na cAdarzanamAtreNa vipksse'vybhicaaritaa| saMbhAvyavyabhicAritvAt sthAlItaNDulapAkavat // yasyAdarzanamAtreNa vyatirekaH pradarzyate / tasya saMzayahetutvAccheSavattadudAhRtam // " pramANavA0 3. 12, 13 198. 17. sU0 73. "aparyantakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAd virodhRgatiH |"pr0 svo0 pR0 35 202. 1. 'yetvAhuH'-"atraivaM manyante zAntabhadrAdayaH-vAtAdizItakSaNAnAmasatAM satAM vA virodhaH syAt / na tAvadasato'nutpattikena saha virodhagatiH / 'nApi yeSAM sattvaM teSAM kSaNikatvenaiva nivRttaH nivartakAbhAvAt / ki cAyaM virodha dviSTha iSyate / sa kathaM ghaTate / viruddhayorekasminnapi kSaNe sahasthite sahasthAne vA'viruddhava ghaTapaTayoriva syAt / ityavAstava evAyamata evAha virodhagatiriti virodhavyavahAra iti |"-taatpry0 pU0 118 35 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 TippaNAni / 203. 7. sU075-"anyonyopalabdhiparihAreNa sthitilakSaNatA vA virodho nityAnityavad / " pra0 svo0 pR0 36. , 207. 8. sU0 76-"uktyAdeH sarvavitpretyabhAvAdipratiSedhavat / atIndriyANA- . marthAnAM virodhasyAprasiddhitaH // " pramANavA0 2. 92. 209. 8. sU0 78. "na hi calanavacanAdi rAgAdikAryam, vaktukAmatAhetukatvAt / saiva rAga iti cet / iSTatvAt na kiJcit bAdhitam / rAgaM hi nityasukhAtmAtmIyadarzanAbhinivezAkSiptaM sAsravadharmaviSayamAhuH / naivaM krunnaadyH| anyathApi saMbhavAt- iti nivedayiSyAmaH / yathA rakto bravIti tathA viraktopi / evaM na vacanamAtrAt nApi vizeSAt pratipattiH / abhiprAyasya durbodhatvAt / vyavahArasaMkareNa sarveSAM vyabhicArAt / prayojanAbhAve'vacanamiti cet / n| parArthatvAt vyavahArasya / na yukto vItarAgatvAditi cet / n| karuNayApi prvRtteH| saiva karuNA rAga iti cet / iSTam / aviparyAsodbhavatvAd adoSa: karuNA asatyAtmagrahaNe duHkhavizeSadarzanamAtreNa abhyAsabalotpAditA / tathA hi maitryAdayaH sattvadharmAlambanA iSyante / etAzca sajAtIyAbhyAsavRttayo na rAgApekSiNyaH / naivaM rAgAdayaH, viparyAsAbhAve'bhAvAt / kAruNikasya niSphala Arambho'viparyAsAditi cet / n| parArthasyaiva phalatveneSTatvAt / sarvathA'bhUtAsamAropAta nirdossH| tadanyena vItarAgasya doSavattvasAdhane na kiJcidaniSTam / vaktaryAtmani rAgAdidarzanAd-anyatra tadanumAne hi atiprasaMgaH / vyabhicArAdananyAnumAne ihAvyabhicAra iti ko nizcayaH ?"-pra0 svo pR0 51. 211. 12. sU0 86. "ananvayopi dRSTAnte doSastasya yathoditam / AtmA parazcet so'siddha iti tatreSTaghAtavat / / " pramANavA0 4. 32;"yathoditamAcAryavasubandhunA-parAzcikSurAdaya ityatra parazcedAtmA vivakSitaH so'siddho dRSTAnta iti / tatrAnvaye sati iSTavidhAtavat sAdhanam, iSTAtmArthatvaviparyayeNAnvayAt tatsAdhakatvAt |"--mno0 4. 32. 214. 8. sU0 95 "anizcayakaraM proktamIdRk tvanupalambhanam / tannAtyantaparokSeSu sadasattAvinizcayau ||"-prmaannvaa0 2. 94; "ayamevaM na vetyanyadoSAnirdoSatApi vaa| durlabhatvAt pramANAnAM durbodhetyapare viduH ||"-prmaannvaa0 3.219. 214. 16. sU0 97-"prANAdyabhAvo nairAtmyavyApIti vinivartane / Atmano vinivarteta prANAdiryadi tacca na // " pramANavA0 4. 208 228. 8. 'pailakena'-"pailakeneti vaizeSikeNa kilAyaM pAka: manyate ataH pIlaka uktaH / " tAtparya0 pR0 127 231. 6. 'paiThara' "paiThara iti naiyAyikaH / tanmatena sthAlyA eva pAkasaMbhavAta tathaivAkhyAtam // " tAtparya0 pR0 128 239. 7. 'dRSTAntadoSAH' -nyAyapra0 pu. 5 254. 2 sU0 137-138-"asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvyoH| nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate ||"-vaadnyaay pR0 2 / nyAya0 tA0 5. 2. 1. pR0 492, nyAyamaM0 pR0 639; pramANamI0 2. 1. 35, prameyaka0 pU0 671. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 145 1. nyAyabindoH zabdasUcI' / akAraNa 209 anvayavacana agnisiddhi 193 anvayavyatireka 219, 220 acandra 183 anvayasiddhi 171 acetana 192 anvayAbhAva 167 adRzyAtmaviSayatva 197 apekSitaparavyApAra 159 ananvaya 241 apratibaddhasvabhAva 114 anAtmaka 219 apradarzitavyatireka 249 anAtmakatva 217 apradarzitAnvaya 241 anApta 245 abhAva anitya 156, 157, 158, abhAvagati 208 190, 241, 242, 249 abhAvanizcaya 123, 219, 220 anityatva 192, 196 abhAvavyavahArasAdhana 144 anirAkRta 176, 182 abhilApasaMsargayogyapratibhAsA 47 anukta 179, 180 abhUtadoSodbhAvana 255 anupalabdhi 100, 101, 116, abhrAnta 40 144, 148, 171, 208 amUDhasmRtisaMskAra 118 anupalabdhiprayoga 140, 154, 165 amUrtatva 240 anupalabdhilakSaNaprApta . 117 artha 109, 182 anupalambha . 197, 225, 231 arthakriyAsAmarthyalakSaNa anubandha. 160 arthapratIti 81, 234 anumAna . . . 37, 78, 87 arthapratItirUpa 150, 182, 285, 226, arthasArUpya anumAnanirAkRta 183 arthAntara anumAnaviSaya 225 arthApatti 253 anumeya 91, 96 arthAbhAvAsiddhi anaikAntika 195, 197, 209, avikalakAraNa ___213, 214, 220, 224 aviruddha 208, 212 anya avItarAga 247, 248 anyonyavyavacchedarUpa ... 220 avyatireka . . 248 anvaya 214, 220 avyabhicArI 226 anvayagati 168 azrAvaNa 182 anvayamukha 170 asadvyavahAraviSaya 154, 174 1 saMkhyAGkAH sarvatra pRSThasUcakAH / .. .... ... . 79 81 209 149 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 1. nyAyabindoH zabdasUcI / . 134 164 210 64 asarvajJa 240, 245 kAryakAraNabhAva 145, 164, 209 asapakSa 91, 98, 170, 195, kAryaviruddhopalabdhi .. 210, 211, 235, 253 kAryahetu asiddha . 189, 192, 194, 214 kAryAnupalabdhi . 125, 140 asiddhi 189, 195, 213, 217, 224 kRtaka 158, 159, 241 AkAza 228 242, 249, 251 AkAzavat 244, 249 kRtakatva agamAzraya 226 kekAyita 193 Atman 194, 216 gautama 247 AtmasaMvedana 64 ghaTavat AtmArtha 180 cakSuS 180, 211 Apta 245 cAkSuSaM AptatA 245 citta AzubhramaNa 54 cetanA 190 indriyajJAna 56 caitta iSTa 176, 179, 182, 213 jAti 255 iSTavighAtakRt 211 jAtyuttara 255 ukta 213 jijJAsitavizeSa utpatti 157 jIvaccharIra 214 utpattimattva 192 jJAnapratibhAsa 74 upalabdhi 144, 165 jyotirjJAnAdi . 245 upalabdhipratyayAntarasAkalya 103 tadapratibaddha upalabdhilakSaNaprApta 101,144, 154, tadavyabhicAraniyamAbhAva 110 165, 174, 175, 231 tadutpatti 113, 116 upalabdhilakSaNaprApti 103 tadutpattilakSaNa ubhayAsiddha 190 taru 190 RSabha * 245, 248 tAdAtmya . 113 116, 162 kapila 245, 247 tAdAtmyalakSaNa 169 240, 244 timira 54 kalpanA 47 trayIvid 247 kalpanApoDha 40 trirUpa 100, 234 kAraNa 144, 164 trirUpaliGgAkhyAna 150, 188 kAraNaviruddhakAryopalabdhi . 138 rUpya kAraNaviruddhopalabdhi 137 dUSaNa 254 kAraNAnupalabdhi 135 dUsaNAbhAsa 255 kArya 100, 107, 116, 225, 235 dRSTAnta 234, 235 110 karmavat Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. nyAyabindoH shbdsuucii| 277 203 nyUnatAdyukti 193 dRSTAntadoSa 239, 244 pramANanivRtti 149 dRSTAntAbhAsa 240, 253 pramANaphala dezakAlasvabhAvaviprakRSTa 117 pramANaphalavyavasthA dharma 178 pramANAtizaya dharmazAstra 247 prameyatva dharmin 96, 178 prayatnAnantarIyakatva 210 dharmyasiddhi 194 prayogabheda 152, 153 nikuJja .193 prANAdi 216, 217, 218 nitya 183, 240, 251 prANAdimattva 214 nityatva . 210 bASpAdibhAva 193 nirAtmaka 216 brAhmaNa 247 nivRtti 169, 170, 209 bhAva .99, 159 nizcayAbhAva 222 bhAvanizcayanAntarIyaka 220 nauyAna 54 bhAvavyavahArapravartana 118 nyUnatA 254 bhAvAbhAva 254. bhUtasaMghAta pakSa 176, 188 bhrAnti 227 pakSadharmopadarzana 160 manovijJAna . pakSanirdeza 172 mayUra pakSAbhAsa 187 maraNa 190 paramANuvat 240, 244 maraNadharmA paramArthasat 75 yathAvasthitavastusthiti 227 parasparaparihArasthitalakSaNatA 203 yogijJAna 67 parArtha 88, 150, 180, 211 rathyApuruSa parArthAnumAna 188 rAgAdi 209, 240, 241 parigrahAgrahayoga 47 rAgAdimAn pratibandha 111, 170 rAgAdimattva 240, 247 pratibandhopadarzana 170 liGga 91, 100, 111, 170, 245 pratiSedha 116, 141 vaktR 197, 240 pratiSedhahetu 108 vaktRtva 197, 198, 207, 214, 248, pratIti 47, 182 vacana 179, 209, 214, 240, pratItinirAkRta 183 vardhamAna 245 pratyakSa 37, 40, 54, 79, 104 vastu pratyakSanirAkRta 182 vastudarzanabalapravRtta 226 .pratyakSAnumAnanivRttilakSaNa 148 vastusAdhana pramANa 81, 160, 185 vastusiddhi 116 193 240 240 108 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 1. nyAyabindoH shbdsuucii| viruddha 247 vAdin 177, 178 zabda 177, 182, 183, 190, vidhi 141 196, 240, 241, 249, vinAza 131 zazin 183 vipakSa 196 zAsana 245 viparItavyatireka 251 zAstrakAra 178, 227 viparItAnvaya 241 zItoSNasparza 203 viparyayasAdhana 212 saMkSobha viparyayasiddhi 210, 211 saMghAtatva 180, 211 viprakarSa 214 saMdigdha 214 viprakRSTaviSaya 148 saMdigdhavyatireka 209 99, 210, 211 saMdigdhasAdhanavyatireka viruddhakAryopalabdhi 130 saMdigdhasAdhyadharma 240 viruddhAvyabhicArI 224, 226 saMdigdhasAdhyavyatireka / - 245 viruddhavyAptopalabdhi 131 saMdigdhobhayavyatireka / 247 virodha 145, 198, 207 saMdeha 189, 192, 197, 213, 214, virodhagati 198 saMdehahetutva 197 virodhAbhAva 198 saMzaya 231 vivAda 179, 180 saMzayahetu 148, 224 vizeSalakSaNa 253 sat 156, 165 viSaya 70, 78 sadvyavahAraviSaya 175 vItarAga 214 sapakSa 91, 97, 170, 196, vRtti 216 210, 211, 235, 253 vRttinizcaya 217 samanantarapratyaya vaidharmya 152, 165, samyagjJAna 168, 244, 249 sarvagata 194, 228 vaidhayaMgati 167 sarvajJa 197, 198, 207, 214, 245 vaidharmyavatprayoga 175 sarvajJatA 245 vaidharyodAharaNa 245, 247, 248 sarvatropalabhyamAnaguNatva 194 vyaktyantarAla 231 sAMkhya 192 vyatireka 214, 220, 245, 248 sAtmaka 214, 215, 219 vyatirekamukha - 170 sAtmakatva 217 vyabhicArasaMbhava 163 sAdhana 160, 178, 179 vyavaccheda 216 sAdhanatva vyavacchedapratIti 142 sAdhanadoSa 226, 254 vyApakaviruddhopalabdhi 135 sAdhanadharma vyApakAnupalabdhi 129 sAdhanAbhAsa 188 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 2. nyAyabinduTIkAyAH shbdsuucii| 279 sAdhanAvayava 234 svabhAvapratibandha 109, 169, sAdharmya 152, 167, 244 svabhAvaviruddha 144 sAdharmyavat 174 svabhAvaviruddhopalabdhi sAdharmyavatprayoga 154 svabhAvavizeSa 103, 104 sAdhya 111, 164, 167, svabhAvahetu 156, 166 179, 190, 222 svabhAvahetuprayoga 230 sAdhyatva 176, 213 svabhAvAnupalabdhi 124, 140 sAdhyadharma 106, 160 svarUpa 176 sAdhyaviparyayasAdhana 211, 213 svalakSaNa . 70, 74 sAdhyasAdhanadharmobhayavikala 240 svavacana 182 sAdhyAdyavyatireka. 244 svavacananirAkRta 185 sAdhyAbhAva 168 svasattAmAtrabhAvin 106 sAmAnya 228, 231 svArtha 88, 89 sAmAnyalakSaNa . 77 hetu 106, 167, siddhi 179 234, 235, 253 sukhAdi 192 hetutva 162 svabhAva 100, 104, 105, 116, hetvantarApekSaNa . 157 162, 225, 231, 235 hetvabhAva 168 svabhAvaniSpatti . 159 hetvAbhAsa 189, 195, 210, 224 akSAzrita akSINadoSa acetana atIndriya atyantaviparyasta adRzya adRzyamAna adRzyaviSaya adRzyAnupalabdhi adRSTa adhigataviSaya adhyavasAya 2. nyAyabinduTIkAyAH zabdasUcI / ___38 adhyavaseya 245 adhruvabhAvitva 132 192 anadhigataviSayapramANa 19 227 ananvaya 241 22 anartha 47, 71, 72 132 anarthagrAhi 104 anarthasaMbhAvanA 198 anarthasaMzaya 14 116, 117, 148 anApta 245 208 anitya 157, 158 19 anityatva 112, 132, 84, 85 192, 196, 242 71 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 2. nyAyabinduTIkAyAH shbdsuucii| 208 47 aniyatapratibhAsa 49 163, 205, 206, 208, 220 aniyatapratibhAsatva 49 abhAvagati aniyatAkAra 204 abhAvajJAna . 123 anirAkRta . 182 abhAvanizcaya . . 122, 123 aniSpatti 163 abhAvapratipatti 146 anukta 180, 181 abhAvavyavahAra 108, 120, 122, 144 anugamana 161, 236 abhAvasAdhana 129 anupalabdhi 100, 101, 121, abhidhAnAkAra 122, 123, 124, 128, 145 abhidheya 9, 10, 152, 153 anupalambha 102, 198 abhidheyaprayojana anupalambhanivRtti 165 abhidheyabheda anubandha 161, 236 abhidheyAkAra anumAna 20, 39, 40, 44, 46, 47, abhiprAyakArya 71, 72, 78, 87, 91, 150, abhiprAyakAryatva 151, 152, 182, 185, 227 abhiprAyAlambana anumAnanirAkRta 183 abhilApa anumeya 96, 97, abhilApasaMsarga anaikAntika 94, 95, 195-197 abhilApasaMsargayogya 210, 213, 214, 217, abhilApasaMdRSTAbhAsa 221, 222, 254 abhilApasaMsargayogyAbhAsa anya 99, 186 abhedAdhyavasAya anyonyAbhAvAvyabhicAritva 204 abhyAsa 142 anvaya 95, 150, 153, 161, 170, abhrAnta 46, 47 214, 219, 220, 238 abhrAntatva / / 40, 41 anvayagati 168 amUrtatva 196 anvayamukha 171 artha 7, 30, 49, 74, 76, 152, anvayavAkya 250, 251 arthakriyA . 23, 77 anvayAbhAva 220 aryakriyAkSama 42, 47 aparAyattatva 112 arthakriyAnirbhAsa 28, 29 apratipattihetu 215 arthakriyAsamartha apratibaddha 110 arthakriyAsamarthavastupradarzaka apramANa 23 arthakriyAsAmarthyalakSaNa aprayatnAnantarIyaka 196 arthapratItirUpa aprAmANya 186 arthasaMnidhinirapekSatva aprAmANyadoSa 61 arthasaMbhAvanA abhAva .. 99, 108, 118, 144, 148, arthasaMzaya 13 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. nyAyabinduTIkAyAH shbdsuucii| 281 227 arthasApekSa 52 AgamasiddhatrairUpya arthasiddhi 32 Agraha 248 arthAdhigati 19 Atman 181, 194, 216 arthAdhigamAtmaka 24 AtmasaMvedana 64 arthAdhyavasAya .47, 71 AtmArtha .180 arthApatti - 253 Apta 245, 246 arthAvinAbhAvitva AbhAsa avayava 234 Ayu avikalakAraNa 198 Aropita avinAbhAva 164 Aryasatya avinAbhAvaniyama . 110 Aloka 126, 199 avinAbhAvitvajJAna 162 AzubhramaNa aviparyasta 42 AzrayaNa 193 avisaMvAdaka .17, 47 AzrayaNAsiddha 193, 194 avyatireka 245, 249 indriya 55, 56, 191 avyabhicAraniyama 110 indriyajJAna azakyAnuSThAna 14 indriyavijJAna 39, 52 azrAvaNa 182 iSTa 178 asadarthatva 186 iSTavighAtakRta . 211, 212, 213 asadvayavahArayogya .. 154 ukta 179, 181 asapakSa 98 utpattimat 157, 158 asarvagatatva . 233 utpattimattva 192 asarvajJa . 197 utprekSaNa 85 asAdRzya .. 250 utprekSita asAdhAraNa 70, 93, 215, 217 upakAraka 212 asiddha 92, 190, 193, 194, upalabdhi 141, 145 . 213, 254 upalabdhilakSaNaprApta 101 103, asiddhatva 194 129, 144 asiddhavyatireka 216 upalambha 165 asphuTa 74 upalambhapratyayAntarasAkalya 103 asphuTAbha 69 upAdeya . 30, 76 ahetutva 109 upAyopeyabhAva AkAra 81 upekSaNIya 30 AkAza 126 ubhayavikala 240 Agama 227 ubhayAvyatireki 244 Agamasiddha 191, 226, 233 ubhayaikadezavRtti 12 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 2. nyAyabinduTIkAyAH shbdsuucii| 194 karma kAraNa . mada uSNasparza 199 guNin ekakAryakArI 58 gocara ekatva 207 gautama 247 ekatvAbhAva ' 163 grAhya 47, 49, 70, 71, 72, 78 ekAtmatvavirodha 205 grAhyAkAra ekAnta 195 grAhyAkAratA aikAntika 195 cakSuSa 180, 212. 244 cakSurvijJAna kalpanA 47, 54 cAkSuSa kalpanApor3ha . 46 citta kalpanApoDhatva 40, 41 cittAvasthA kalpita 205 caitanya kAkatAlIya 31 caitta kAkadantaparIkSA 14 janaka -212 kAcakAmalAdi 55 janma 110, 126, 149, 170 janyajanakabhAva 82, 200 kAraNabheda 163 jalataraGganyAya . 199 kAraNaviruddhopalabdhi 139 jAti 255 kAraNAnupalabdhi 137, 139 jAtyuttara 256 100, 107, 116 jJAna 18, 79, 81, 103, 210 149, 210, 226 jJAnapratibhAsa kAryakAraNa 238 jJAnasaMsargi 101 kAryakAraNabhAva 107, 145, 146, 164 jyotirjJAnopadeza 245 kAryakAraNabhAvanizcaya 164 jvaraharatakSakacUDAratnAlaMkAropadeza 14 kAryaliGgaja 185 tadutpatti . 113, 170 kAryahetu 166, 210, 236 tAdAtmya 113, 170, 236, 238 kAryAnupalabdhi 126, 134, 141 tAdAtmyaniSedha 132 kRtaka 158, 159 timira kRtakatva 242 trayIvit 247 kekAyita 193 trirUpa 150, 151 152 200 trirUpaliMga 188 kSaNikatva 127, 204 trirUpaliGgAkhyAna 189 gamaka 112, 116 trairUpya 225 gamya 112 dakSiNApatha 194 gamyagamakabhAva 111. 112, 113 dantavINA guNa 194 darzana .85 255, kArya kSaNa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. nyAyabinduTIkAyAH zabdasUcI / 283 dUSaNa 201 14 , 245 dRzyAtmaka 163 248 darzanakAla 26 nirvikalpaka duSTatvanibandhana 253 nivartaka 254 nivartakatva 200 dUSaNAbhAsa 254 nivartya nivartakanimitta dRzya 101, 144 nivartyanivarttakabhAva 170, 199, 209 dRzyanivRtti 119 nivRttyaGga - 75 nivRttyabhAva dRzyAtmatA 206 nizcaya 71, 84, 162, 163, 195 dRzyAdRzyasamudAya 127 nizcayAbhAva 254 dRzyAnupalabdhi 118, 120, 122, 129 niSedha 206 134, 136, 137, 139, 142 niSkriya 194 144-148, 206 niSpatti dRzyAnupalambha 102,119,123,154,226 niSparigraha dRSTa . 205 nIlabodharUpa dRSTAnta 155, 212, 233, 234 nIlavikalpa 238, 239, 249--251 nIlasarUpa dRSTAntadoSa 243, 244, 252 naimittika dRSTAntAbhAsa ___233, 239 nauyAna draSTa 56 nyUnatA 189, 254 0, 161, 197 pakSa 97, 98, 172, 176, 182, 188, dharmazAstra 247 pakSadharma 197, 215 dhamina 97, 127, 194 pakSadharmatva 150, 155 dharmisambandha 190 pakSadharmopasaMhAra dhUma .. 193 pakSAbhAsa dhruvabhAvitva 132 pakSArtha nAntarIyakatA 161 pakSakadezAsiddha nAntarIyakatva 164 parapratipatti nikuJja 193 paramANu 196, 240, 244 nitya 183 paramArtha 77 nityatva 132, 196 paramArthasat 75, 113 niyatapratibhAsa 49 parasparaparihAra 109, 163, 203, 205 niyatAkAra 204, 205 parasparaparihAravirodha 207 niranvaya 192 parasparaparihArasthitarUpa 207 nirAkRta 183 parasparaparihArasthitalakSaNa 203 nirAtmaka 216, 221 parasparavyavaccheda 220 * nirodha 191 parAyattatva 112 dharma 164 kAra 187 187 143 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 2. nyAyabinduTIkAyAH zabdasUcI / 107 puruSa puruSArtha pUrva 149 parArtha 150, 180, 212 pratyakSanivRtti parArthAnumAna 87, 142, 143, 152, pratyakSalakSaNa 104, 179, 180, 189, 211, 244, 250 pratyakSaviSaya 75 . parigraha . 248 pratyakSavyApAra parIkSaNIya 29 pratyakSAnupalambha 164 parokSa 127 pratyakSAnupalambhanibandhana . parokSArthatAntarIyaka 92 pratyayabhedabhedi 159 parokSArthapratipAdaka 162 pradarzana 251 parokSArthapratipAdanavyApAra 92 pradarzitAnvaya 241, 242 paropakArI 58 pramANa 19, 21, 25, 39, 79, pArArthya 180, 181 81, 82, 84, 85, 91, 192 -148, 149, 1.62, 185, 238 30 pramANaphala 19, 79, 81, 82, 91 puruSArthasiddhi 27 pramANabAdhita 115 27 pramANavyApAra prakaraNa 5, 10 pramANAtizaya 245 prakaraNazarIra 7 pramANAbhAva prakAzya 152, 153 pramitirUpa pratijJArthaMkadeza 113, 162 prameyakArya 149 pratipattihetu 190 prameyasattA 149 pratipAdaka 189 prameyasattAvyavasthA .. 149 pratipAdya 189 prameyAbhAvapratipatti . 149 pratibaddha 112 prayatnAnantarIyaka 94, 159 pratibaddhasvabhAvatva 110 prayatnAnantarIyakatva 112, 196 pratibandha 111, 170 prayoga pratibandhaviSaya 112 prayogabheda 142 prativAdin 189 prayojaka 212 pratiSedha 108, 109, 142, 144, 145 prayojana 9, 10, 11, 152, 153 pratiSedhya 100 pravartaka 28 pratIta 183 pravartakatva pratIti 48, 182-184 pravRttiviSaya 20 pratyakSa 20, 38, 40, 47, 54, pravRttyaGga 56, 60, 62-65, 68, prANa , 191, 219, 222 .70, 71, 79,84, 85, 91, prApaka 21, 24, 79 122, 123, 127, 176, 182 prApakatva 17 pratyakSanirAkRta 182 prApakravyApAra Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. nyAyabinduTIkAyAH shbdsuucii| 285 prApaNIya prApti prAptikAla prApya phalavipratipatti bAdhaka bASpAdi bhAva bhAvanA bhAvAbhAva bheda bhedahetu 84 49,6 24, 71 vaktRtva 197, 249 - 29 vaktRdoSa 243, 244 26 vacanAtmaka 150 79 vastu 65, 70, 77, 102 200, 204, 221, 238 79, 90 vastubalapravRtta 162 vastubhUta 193 vasturUpa 163, 220 vAk 67 vAkya 203, 204 vAcyavAcakabhAva 163 vAda 179 163 vAdin 178 47 vAstava 202, 203 . 194 vikalpa 20, 22, 50, 65, 69 ___59-62 vikalpakatva 193 vikalpapratyaya 191 vikalpavijJAna _14 vikalpavijJAnaviSaya 39 vikalpaviSaya 75, 77, 113 39, 63 vikalpavyApAra . 85 57 vijetR ____31, 32, 45, 46 vijJAna .49, 52, 181, 185, 190 ___68, 70 vidhi 109, 141 52, 56, 60 vidheya 67 vipakSa 197 35, 101 vipakSavyApi - 36 vipakSakadeza 196 141 vipakSakadezavRtti 196 206 viparItavyatireka 252 90-92, 108, viparItAnvaya 244 112-114, 151, viparyayasAdhana 254 152, 179 viparyayasiddhi 213 197 vipratipatti 49, 65 vibhramakAraNa bhrAnta madhyadeza manovijJAna mayUra maraNa mAtRvivAhakramopadeza mAna mAnasa mAnasapratyakSa mithyAjJAna yoga . .. yogin yogijJAna yogipratyakSa lakSaNa lakSaNakathanAGga labdhiprayoga lAkSaNika 183 196 . rAgAdimAn Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 2. nyAyabinduTIkAyAH shbdsuucii| 122 viruddha 94, 99, 145, 199 vyApaka 128, 149, 155, 166 211, 213, 215, 254 vyApakAbhAva 145 viruddhadharmasaMsarga 25 vyApAra viruddhadharmasaMsargAtmakatva 163 vyApta 132, 172 viruddhAvyabhicArI 224, 225, 227, 233 vyApti 155, 164, 172, 236, 237 viruddhopalabdhi 131 vyAptikathana 154 virodha 145, 146, 200, 201-204 vyAptinizcaya 234 206-209 vyAptisAdhana 238 virodhagati 208 vyApya 128, 149, 155, 166 vivAda 180 vyApyavyApakAbhAva vizeSa 98 vyApyAbhAva 145 vizeSaNa 158, 159 vyAvRtti vizeSalakSaNa 253 vyutpAdana viSaya 61, 70, 71, 74 zabda 7, 124, 127, 142, viSayavipratipatti .. . 183, 185-187 vItarAga 214, 248 zabdabheda 142 vRtti . 216 zabdavyApAra 152 vaidharmya 152, 167, 244 zAbda . 185 vaidharmyadRSTAnta 238, 239, 251 zAstA 246, 248 vaidharmyaprayoga 166 zAstra 179 vaidharmyavat 152 zAstrakAra vaidharmyavatprayoga 166, 175 zAstrAnapekSita 179 vaidharyodAharaNa 248 zItasparza 199 vyaktyantarAla 232 zoSa 191 vyatireka 95,150, 153, 167,168, zrAvaNa 182 .. 171, 198, 210, 214, 220, 238 zrotrajJAna 52 vyatirekagati 168 saMketakAladRSTatva . 52, 69 vyatirekavAkya 168, 250, 251 saMkSobha vyatirekAbhAva 220 saMkhyA vyabhicAra 163 saMkhyAbhedakathana vyavaccheda 142, 216 saMkhyAvipratipatti vyavasthApaka 84 saMghAtatva 180, 212 vyavasthApanahetu 83 saMtAna 26, 71, 200, 201 vyavasthApya 83 saMdigdha 193 vyavasthApyavyavasthApanabhAva 82, 83 saMdigdhavipakSavyAvRtti 95, 216 vyAkhyAna 14 saMdigdhasAdhanadharma 240 14 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. nyAyabinduTIkAyAH zabdasUcI / 287 sat saMdigdhasAdhyadharma 240 sahAvasthAna 207 saMdigdhasAdhyavyatireka 245 sahAvasthitadarzana 208 saMdigdhAnvaya 94, 216 sAkSAtkAra . saMdigdhAsiddha sAkSAtkAritvavyApAra 65 saMdigdhobhaya 240 sAtarUpa saMdeha 193, 194, 197, 213, 214 sAtmaka 214, 216 221 saMdehahetu 198 sAdRzya 81, 250 saMbandha 9, 10, 12, sAdhana . 154, 160-162 14, 16, 115, 162 sAdhanadoSa 189 saMvAdaka 17, 70 sAdhananivRtti 165, 172 saMzaya 13, 22,-195, 215, 223, 232 sAdhanavikala 240 saMzayahetu 195, 214--216, sAdhanavyatireka 244 157 sAdhanAbhAva 165, 166, 168, 249 sattva 158, 165 sAdhanAvayavatva 233 sapakSa - 97, 98 sAdharmya 152, 156, 167, 242 sapakSavipakSavyApi 196 sAdharmyadRSTAnta 238, 239 sapakSavyApi 196 sAdharmyavat 152, 156 sapakSakadezavRtti 196 sAdhAraNa 77, 94 samanantarapratyaya sAdhAraNAnakAntika 94, 215, 216 samavAya 115 sAdhya 100, 109, 110, 112, 118 samAdhi 148, 155, 161, 162, 176, samAropita 178--181, 188, 212 samyagjJAna 5, 10, 11, 17 sAdhyanivRtti 165, 172 . . 23, 27, 28, 32 sAdhyapratipatti 250 samyagjJAnAtmaka 150 sAdhyapratibandha 162 sarAgatva 249 sAdhyavikala 240 sarva 31 sAdhyavyApta 226 sarvagata 194 sAdhyasAdhanabhAva 162 sarvagatatva 233 sAdhyasAdhanabheda 113 sarvajJa 208, 245, 246 sAdhyasiddhi 242 sarvatropalabhyamAnaguNatva 194 sAdhyAGga 109 savikalpaka 52 sAdhyAbhAva 165, 166, 168, 249 sahakArI 58 sAmagrI sahacAri 209 sAmAnya 70, 98, 227, 228, 233 sahAnavasthAnavirodha 199, 207 sAmAnyalakSaNa 77, 253 sahAnupalambha 209 sArUpya 81, 82, 83, 8 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 3. nyAyabinduTIkAyA vishessnaamsuucii| sukha sArUpyalakSaNa 39 svabhAvahetuprayoga siddhAntaprasiddha 63 svabhAvAnupalabdhi . 118, 141, 144 siddhi 30 svalakSaNa 52, 70, 74, 75 65, 192 svavacana 65, 192 .. 182, 185 sphuTa 74 svasaMvedana sphuTAnubhava .64 svasattAmAtra sphuTAbha 69 svApAdi sphuTAbhatva 67 svArtha smRti 247 svArthAnumAna 87, 143, 151 svapnajJAna 25 hetu 109, 113, 161, 164, 190, svapratibhAsa .. 215, 234, 250 svabhAva 100, 104, 105, 110, 116 hetuvaikalyakArI 158, 162, 170, 210, 226 hetvantarApekSaNa svabhAvapratibandha 110, 113, 114, 170 hetvabhAva svabhAvaviruddha 141 hetvAbhAsa . 188, 189, 190, 194 svabhAvavyavaccheda 220 194, 211, 233 svabhAvahetu 156, 161, 166, 184, 237 heya 30, 76 AcArya 228 AcAryadignAga Rk 3. nyAyavinduTIkAyA vizeSanAmasUcI / 151, 227, paiTharaprayoga 231 224, 225 pailuka 213, 226 buddha 181 247 bauddha 190, 191, 212 245, 246, 248 bauddhavAda 181 228 manvAdi 247 - 228 yajuS 245, 247 vardhamAna / 245 247 vArtikakAra 190, 191, 246 vaizeSika 196, 240 86, 149, 256 sAMkhya 181, 192, 212 256 sAma 86, 149, 256 sugata RSabha kaNAdamaharSi kaNAdaziSya kapila gautama digambara dharmottara nyAyabindu nyAvinduTIkA 247 213 247 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. nyAyabinduTIkAyA avataraNasUcI / 289 4. nyAyabinduTIkAyA avtrnnsuucii| "atyAdayaH kAntAdyarthe dvitIyayA" "sAdhanaM kRtA" [vyA0 mahA0 2.1. 33] [vA0 22 18] 38 110 251 50 nAdhitatva 151 5. dharmottarapradIpasya zabdasUcI / akasmAt 87 anyathAnupapattilakSaNA 167 akSaNikatva 206 . anyathAsiddha 195 ajJAna 4 anyonyAtmasthitiparihAralakSaNa 99 atiprasaGga 242 anyopalabdhi adRzyAnupalabdhi 149 anvaya 96, 167, 169 adhigati . 19 anvayavAkya adhigatikriyA . 85 apariNAma 108 adhigama 88 aparokSatAkAri 66 adhyavasita 40 apoha adhyavasIyamAna 72 aprAmANya 21 aniyatapravRttiviSayapradarzakatva 21 abAdhitatva anupalabdhi 108, 236 abAdhitaviSaya anupalambha 109, 126 abhAva 109, 119, 130, 205 147, 165, 232 abhAvapramANa 108 anupasaMhArya 222 abhAvavyavahAra anubhava 65, 72 abhAvavyavahArayogyatA 122, 126 anumAna 19, 21, .35, 39, 40, abhidheyaprayojana - 72, 73, 75, 78, 87, 88, abhinnadeza 230 107, 151, 183, 186, 221 abhiprAya anumAnanirAkRta 185 abhilASa 28 anumAnasiddha abheda 208 anumitAnumAna 148 abhrAnta anumeya 177 abhrAntatva anuvAda abhrAntA anaikAntika 149, 195, 196, 223 artha 50, 97 antarjalpAkAra 48, 51, 145 arthakriyA 28 andhakAra 200 arthakriyAkAritvAbhAva 130 anyatva 25 arthakriyAkSama 187 RWA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 : -5. dharmottarapradIpasya shbdsuucii| 189 103 189 191 44, 50 90, 200 115 . . 143 195 arthakriyArthin / 24 Atman arthakriyAsamartha 24 AtmasaMvedana arthanizcaya 13 AdivAkya arthaparicchedAtmatva 80 Adhikya arthasannidhinirapekSa 50, 51 Apta arthasambhAvanA 16 Aptavacana arthasarUpa 82 Apti arthasArUpya . 81 AbhAsa . arthApatti 167 AyuH arthApaharaNa 183 Aropita arthAvartana 143 ' Arya arthAvinAbhAvitva 40 Aryasatya avayavin 42, 92 ArSa avikalpaka 47 Alambana avidyA 4 Aloka .. avinAbhAva 165 AlokAbhAva avinAbhUta 115 Avartana avisaMvAdaka 17 AzrayaNAsiddha avyabhicAra 165 Asakti azrAvaNa 183 AzrayAsiddha asaMsRSTatva 43 itara asadvyavahAra . 155 indriyajJAna asannihitaviSaya 50 indriyajapratyakSa asapakSa 98, 99 Izvara asamarthavizeSaNa 223 ukta asamarthavizeSya 223 utprekSita asAdhanAGga 108, 125 udAharaNa asAdhanAGgavacana 189, 223, 254 upadarzana asAdhAraNa 70, 93, 214, 216, 222 upadarzitArthaprApakatva asiddha 190, 195, 223 upamAna AkAza 43, 127 upayoga Agama 1, 60, 62, 191, 248 upayogabheda Agamasiddha 232 upalabdhilakSaNaprApta AgamAzraya 205 upalabdhyabhAvamAtra Agamika 5 upalambha 248 upalambhAbhAva __ 107 : 35 . ... 103 108 : Agraha . 102 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 5. dharmottarapradIpasya shbdsuucii| 291 upAyasaMpad 2 guNa 194 upekSaNIya 30 guNavat 240 uSNasparza 201 gRhItagrAhitA Urdhva 223 grAhya 50, 71 ekasAmagyadhInatA 115 grAhyagrAhakabhAva 47 ekajJAnasaMsargitva 128 ghaTAbhAva 101 ekalakSaNahetu 35 cakSurvijJAna ekAtmavirodha 206 citra 102 ekArthasamaveta 39 cetanA 191 aikAntika . 98 chAyA 115 kalpanA . 42, 45, 47, 158 jagat kalpita . .185, 205 janmAntarAnubhava * 51 kAkadantaparIkSA janyajanakabhAva 201 kAraNa 28 jAti 3, 256 kAraNAnupalabdhiprasaGga 137 jAtyAdiyojanAtmikA 47 kAraNAnupalambha 138, 140 jAtyAdyabhAva 47 kAraNAbhAva 126 jAtyuttara 256 kAryakAraNabhAva 108, 203, 246 jijJAsA 151 kAryakAraNavyavahAra 28 jIvadharma kAryaliGga 132, 186 jIvitendriya 191 kAryahetu 140 jJAta kAryAnupalabdhi . 127, 128, 137 jJAna 27, 50, 57, 64, 82, 102 kAryAnupalabdhiprayoga 128 jJAnAkAra kAryAnupalambha 135 tathAgatatva kAryAbhAva 126 tadutpatti 168 kAla 115 tamas kAvya 6 tAdAtmya 168 kurvadrUpa 126 tAdAtmyatadutpatti 111 kSaNa 28, 73 tAdAtmyavizeSa 129 kSaNikatva 20, 27, 204, tRSNA kriyAnirbhAsa 19 trayI gamaka 113 trirUpa 113 duHkha gamyagamakabhAva 108 dRzya 102, 206 gamyagamakabhAvaprasaMga 108 dRzyavikalpyakIkaraNa - 78 gamyamAna .154 dRzyAdRzyasamudAya 127 214 - 20 3 247 .100 . gamya Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 5. dharmottarapradIpasya shbdsuucii| dRzyAnupalabdhi dRzyAnupalambha . tI 246 dRSTa dRSTAnta dRSTAntadoSa dRSTAntAbhAsa - dravya dravyarUpa dvayavayava 189 dharma 93 dharmadezanA dharmin dharmyasiddha nA nikuJja nigamana nigraha . 148, 206 nizcayapratyaya 109, 120, 122, nizcita 126, 133, 232 niSedha 206 205 niSkriya 228 155, 156 naimittika 239, 243 nairAtmyadarzana 239 nairAtmyalakSaNa 240 nyUnatA 240 pakSa 93, 177 155 pakSadharma 49, 208 pakSadharmadarzana / / 174 3 pakSadharmavacana , 174. 128, 208 pakSakadezAsiddha 195 paJcapratyakSAnupalambhasamadhigamya 146 98, 99, 103 pada . 194 padArtha 173 parataH 189, 223, 254 parapratyakSa 130, 206 paramANu 42, 229, 240, 244 90 paramANupracaya 42 50 paramArtha 136 parasparaparihArasthita 165 parasparaparihArasthitalakSaNa 148 192 parasparaparihArasthitalakSaNavirodha 133 82, 102 parAmarza 175 221 parAmarzadazA 136 219 parArtha 192, 212 parArthAnumAna 143, 150, 174, 180 5 parArthasaMpat 28 paricchitti 5 parimANa 35, 43, 54, 66 parIkSA 199 parokSArthajJAna . 199, 200, 201 parokSArthapratipati 13 paryudasta 99 66, 71 paryudAsavRtti 103 71 208 nitya nibandha niyatapratibhAsa niyatasahopalambha niyama niranvaya nirAkAra nirAtmaka nirAtmakatva nirAlambana nirupadhizeSa nirbhAsa nirvANadhAtu nirvikalpaka nivartakatva nivartyanivartakabhAva nivRtti nizcaya 26 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. dharmottarapradIpasya zabdasUcI / 293 149 puruSa 9 223 149 149 . 212 6, 8-10, 153 18 19, 28, 49 9 . pAramArthika 76 pramANanivRtti pArimaNDala 240 pramANabAdhita 192 pramANabheda puruSArtha 10 pramANasamplava pUjA 2 pramiti pUrvavat 88 prameyatva prakAzyamAna 180 prameyasattA prajJA 70 prameyAnivRtti prajJAnizraya 3 prayogakAlika pratijJA 108, 113, 125, 172 prayojaka pratijJAvacana 176 prayojana pratipattihetu 222 pravartaka pratibaddha 115 pravartakatva pratibandha 65, 168, 171 pravartakAdhyakSa pratibhA 35 pravRtti pratibhAsa 50, 189 pravRttiviSaya pratibhAsadharma 43 pravRttiviSayApekSa pratiSedha 221 pravRttiviSayopadarzaka pratIti / 184 pravRttiviSayopadarzana pratItyasamutpAda 202 prasaGgasAdhanatvaprasaGga pratyakSa 20, 21, 35, 38, 39, 41, prasajyapratiSedhavRtti . . 58, 66, 73, 89, 119, prasajyapratiSedhAtmA 165, 205, 206 prasajyapratiSedhAzraya pratyakSanirAkRta 183 prasajyAtmA pratyakSapRSThabhAvin 46, 71, 79 prasiddhi pratyakSalakSaNa 54 prAgabhAva pratyakSaviruddha 183 prANa pratyakSAdidharma 183 prANidharma pratyakSAnupalambha 165 prAdhAnya pratyakSAnupalambhAvaseya 146 prApaka pratyavamarSa 51 prApakatva pradarzaka 18 prApaNavyApAra pradarzana 27, 251 prApaNazakti pramAkaraNa 79 prApaNIya pramANa 18, 20, 26, 27, 35, 65, 66, prApita 72, 79, 80, 85, 156, 248 prApta 98 103 184 191 214 18 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 5. dharmottarapradIpasya shbdsuucii| prApti prAmANya phalarUpa phalavipratipatti phalAvasthA bAlavikalpa buddhi bhAva bhAvanA bhrama bhrAnta bhrAntatva bhrAntA mahAbhUta mAtsarya manaH mAnasa . 28 vAk 19, 21, 25, 73 vAkya 8-11, 189 6, 19, 25, 80, 153 vAkyArtha 79 vAcakarUpa 143 35 vAcyarUpa 88 vAda 178, 179, 223 50 vAdin 189 192 vAsanA 121 35 vAstava 114 67, 121 vikalpa - 20, 23, 46, 49, 66, 160 70, 78, 79, 86, 130 * 35 vikalpapUrvikA 44 vikalpavijJAna 64 vikalpavijJAnarUpa 183 115 vikalpavijJAnaviSaya . 184 248 vikalpaviSaya 113 4 vikalpAtmA 39, 41, 59, 61 vijaya 245 vijetR 4 vijJAna 43, 75, 102, 181 32, 33, 45 vidhi 41, 221 26 vipakSavRtta / 211 4 viparyayajJAna 54, 56, 60, 68, vipratipatti 35, 179 39 viruddha 211, 213, 223 208 viruddhatA 226 189, 224 viruddhadharmAdhyAsa 25 42 biruddhavyAptopalabdhiprasaMga , 133 42, 204, 221 viruddhAvyabhicArI . 226 20 viruddhopalambha 132, 135, 138, 140 219, 222 virodha 98, 99, 130, 133, 148 221 virodhagati 201 vivekakaraNazakti 183 vizeSa 240 20 vizeSaNAsiddha 92, 190 mArga mArgabhAvanA mithyAjJAna mithyAjJAnatva yogijJAna yogipratyakSa yogyatA vaktRtva vaktRdoSa varNa vastu vastugrAhaka vastudharma vastubalapravRtta vastubhUta vastuvyavasthApana vastUpadarzaka Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. dharmottarapradIpasya shbdsuucii| 295 vaidharmya 245 245 zeSavat vizeSyAsiddha 92, 190 liGga 111, 115, 119, 151, viSaya 27, 71 189, 190, 234 viSayabheda 19 liGgi 111 viSayavipratipatti 35 lokaprasiddhi viSayasArUpya 81 zaktinizcaya viSayAkAra 81 zabda 13, 35, 125, 143, viSayAbhAsa 183, 184, 194 visaMvAdaka 45 zabdasaMtAna . 194 238 zabdAkArasaMsarga vaidharmyadRSTAnta .238 zabdAvartana 143 vaiyarthya 223 zAbda . 186 vyakta 64 zAbdapratyaya 185 vyatireka 96, 167, 168 zAsana vyatirekavAkya 96, 251 zAstra vyadhikaraNa 190 zItasparza 210 - vyadhikaraNAsiddha 88 vyavasthApyavyavasthApanabhAva / 84 zrotravijJAna vyavahAra 122, 184 SaTpadArtha 240 vyavahArasAdhana 107 SaDlakSaNahetuja . vyasana 3 saMketa vyApaka 129, 130, 155, 166 saMkhyA 37 vyApakatA 243 saMghAtatva vyApakaviruddhakAryopalabdhi 148 saMdigdhavipakSavyAvRtti vyApakaviruddhavyAptopalabdhi 140, 141 saMdigdhavipakSavyAvRttika / 95, 209, vyApakaviruddhopalabdhi 148 216, 218 vyApakAnupalabdhi 146 saMdigdhavizeSaNAsiddha 93, 193, vyApta 108 saMdigdhavizeSyAsiddha 93, 193 vyApti 155, 156 165 saMdigdhAnvayAsiddhavyatireka 216 vyApya 129, 155, 166 saMdigdhAsiddha vyApyavyApakadharmalakSaNa 155 saMyoga 170 vyApyavyApakabhAva 146 saMyogI 100, 109 vyAmoha 160 saMvAdaka 17 vyutpatti 11 saMvRtijJAna rasa 75 saMzaya - 13, 15, 22, 33 lakSaNa 27, 36 saMzayahetu 149, 214, 222 . lakSaNahetu 17 saMsarga 181 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 5. dharmottarapradIpasya shbdsuucii| 155 240 .. 108, 172 166 156 154, 242 238 ___ 75, 216 . .21 - 98, 99 169; 180, 234 . 174 2.13 saMsAra . ... 51, 246, 247 sAdhananirbhAsa saMhata 181 sAdhanavAkya satkAyadRSTi 4 sAdhanavaikalya sattvarajastamorUpa 204 sAdhanAGga santAna 27, 40, 58, 71, sAdhanAbhAva ..... 73, 201 sAdhanAvayava santAnaniSTha 202 sAdharmya sanniveza 42 sAdharmyadRSTAnta sapratighadravya 43 sAdhAraNa samavAya . 39, 114, 115, 170 sAdhAraNaviSaya samavAyika 240 sAdhAraNAnaikAntika samavAyin 39 sAdhya samAropita 205 sAdhyaniyata samAropyamANa 78 sAdhyanirdeza sampad 2 sAdhyapratIti sambandha 9, 10, 115 sAdhyaviparyayasAdhaka sambhAvanA 15 sAdhyAbhAva samyaktva 17 sAdhyAyatta samyagjJAna 17, 20, 24, 28 sAdhyAyattatva 32 sAmarthya sarvajJa 246 sAmAnya sarvajJatva 208 sAmAnyaviSaya sahakArI 58 sArUpyabhAga sahasthitilakSaNa 99 siddhasAdhana sahAnavasthAnalakSaNa - 98 siddhi sAMvyavahArika 20, 27 sukha sAkalya 103 stuti sAkAra 102 sthUla sAkSAtkAra 39, 66 sthUlAbhAsa sAGketika 184 sthaulya sAtAkAra : 66 sparza sAtmaka 221 sphuTAbhAsatva sAdhakatama ... 85 smaraNa sAdhana . 109, 165, 169, 189, svataH . . . . . . 223.234 svatantrasAdhana sAdhanadoSa . . 189 svapna sarva 223 133, 232 21, 35 88 223 133 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. dharmottarapradIpasya vishessnaamsuucii| 297 88 svaprakAzatA 64 svArthajJAna svabhAva 104, 108 svArthasampada svabhAvaviruddhopalambha 135 svArthAnumAna svabhAvavizeSa 104 hInAGga svabhAvahetu 106, 109, 114, 185 hetu svArUpAsiddha 92 hetudoSa svavacananirAkRta 186 hetuvacana svalakSaNa 70, 75 hetvAbhAsa svasaMvedana 39, 56,71, 119 heya . 143, 174 189 100, 161, 223 95 222, 223, 256 174 6 dharmottarapradIpasya vishessnaamsuucii| aMzasaMvAdavAdI 35, 45 kaNAdazAstra 240 akalaMka : - 246 kapila 192, 245 akSapAda 6, 173, 247 kazcit 4, 5, 9, 18, 24, 28, 30, adhyayana 46, 93, 108, 126, 132, anya 4,23,50,59,74,134,138,145 133, 144, 151, 224 apara 9, 41 kArpaTikakarNATa abhidharma . 1, 3 kAvyAlaMkAra abhidharmakoza . 59, 62 kAvyAlaMkAravRtti ariSTanemi 246 kAzyapa ahrIka 35, 246. kumArila arcaTAloka 90 kaumArila AcArya 24, 29, 33, 41, 42, 54, 62, kSapaNaka .. 64, 74-77, 82, 90, 98, gaur3akAzmIra 103, 108, 128, 131, 135, gautama 245, 247 138, 140, 141, 189, cArvAka 211, 223, 255, 256 cirantanavaizeSika AcAryadignAga 38, 42, 54, 56 jalpamahodadhi 128, 205 Izvarasena 103, 108 jitAri 149, 257 uddyotakara 42, 54, 175, 183, 222 tathAgata RSabha . 246, 248 tAthAgata eka 9, 23 tArkika kaNAda 228, 229, 232, 233, 240 tIthika 174 273, 208 6 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 6. dharmottarapradIpasya vishessnaamsuucii| 219, 221 62 durveka tIthikazAstrapraNetA 227 bArhaspatya trilocana 173 bauddha digambara 191 bhagavAn dignAga 222 bhaTTavarAhasvAmI 86, 149, 257 bhaTTArcaTanibandhana dharmakIrti 1, 4, 54, 257 bhadanta dharmapAla 35 bhAgavRttikAra dharmottara 1, 4, 5, 6, 18, 20, 26, bhASyakArIya 33, 44, 45, 50, 58, 60, manu 67, 70, 74, 75, 90, 97, . mahAbhASya 118, 119, 121, 124, mImAMsaka 125, 129, 132, 138, yAjJavalkya 141, 142, 145, 155, yogAcAranaya 205, 208, 212, 257 yogAcAramata 75, 90 30, 42 12 98 247 34 35, 41, 56, 57, 160 247 44. .. 42, 44 dharmottarapradIpa 86, 149, 257 ruciTIkA 175 naiyAyika 35, 222, 255, 256 lokAyatika nyAyabindu - 257 vardhamAna 247 nyAyabinduTIkA 1 vAdanyAya 108, 156, 172 nyAyabhASyaTIkA 173, 175 vAttika 5, 173, 175, 210 . nyAyavAdin 78, 223 vArtikakAra _ 57, 79, 91, 95, nyAyasUtra 173, 247 166, 180, 189, 213, pANini / 217, 218, 223, 254, 255 pArasIkazAstra 15 vArtikakRt 12, 144, 255 pArzvanAtha 246 vArtikasUtrika . piThara 232 vijJAnavAda 44 pIluka 229 vinaya pUrva 32, 33, 42, 44, 47, 62, 110 vinizcaya 44, 67, 68, 91, 97, 98 pUrvaka 44 vinizcayaTIkA 3, 33, 41, 70, 72, 73 pUrvavyAkhyAta 52 vinItadeva . 5, 31, 34 pUrvavyAkhyAna 44, 187 vizeSAkhyAna 83, 205 pUrvayoga 35 vizvarUpa 175, 247 paiThara 232 vaibhASika 229 vaiyAkaraNa prakIrNavRtti 35 vaizeSika 32, 56, 240 pramANavArtika 12, 35, 68, 124 zaGkarAcArya 172 prAmANyaparIkSA 24 zAntabhadra 5, 31, 32, 61, 138, 202 pailuka Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. dharmottarapradIpasyAvataraNAnAM suucii| 9 3, 4 1, 3 zAstrakAra zlokavArtika saMvRtta satyasvapnavAdI sAMkhya 227, 233 sugata 13 sUtra 247 sUtrakAra 26 sautrAntikanaya 35, 67, 181, svayUthya 182, 192, 212 svayUthyavicAra 45 hetubindu 44, 61, 127 56, 172 224 59, 75 sAMkhyadarzanakAra 7. dharmottarapradIpasyAvataraNAnAM sUcI / ajJo janturanIzo'yamAtmanaH (mahAbhA0 uparyupariSTAd (pANini 5. 3. 31) 237 vana0 30.28) 4 upasargAH kriyAyoge atha pratyakSazabdena (nyAyavA0 pR041) 42 (pANini 1. 4. 59) 38 anumAnAdarthanizcayo durlabhaH karmadhArayamattva yAd bahuvrIhireva lAghavena . (mImAMsakaH) 41 138, 139 anyathAniSThaM (STa) bhaved (dharmakIrtiH) 223 kalpanA nAmajAtyAdiyojanA arthaH prayojanaM dAhAdi (vinItadeva (nyAyavA0 pR0 41) 42 zAntabhadrau) - 31 kartRkaraNe kRtA bahulam . artha yAcJAyAm . 30 (pANini 2. 1. 32) 76, 110 avazyaM pakSanirdezo na, (svayUthyaiH) 172 kAmazoka0 (pramANavi0) 68 avasitazcAkAro vikalpAnAM grAhyaH gatiprAdaya (dharmottaraH pramANavi0 TI0) 72 gatizca (pANini-1. 4. 60) 38 avastuno'dRzyatvasya siddhatvAt kiM gorataddhitaluki (pANini 5.492) 158 ___ tadanuvAdena (anyavyAkhyA) cakSuH pazyati rUpANi (abhidha0 1.42) 56 asannidhAnaM yogyadeze sarvathA vastuno'- catasRSu caivaMvidhAsu tattvaM parisamApyate bhAvaH (anyavyAkhyA) (nyAyabhA0 pR0 2) asAdhAraNaviSayaM svalakSaNaviSayamiti caturAryasatyadarzanavaditi (pramANavi0) 67 (hetu0 TI0 pu0 25) 75 cittacaittA acaramA utpannAH samanantaraH asAmarthyavaiyarthyAbhyAM svalakSaNasya (abhidha0 2. 62) . (pUrvavyAkhyAtRbhiH) 52 janikartuH prakRtiH (pANini 1. 4. 30) iSTaM viruddhakArye'pi dezakAlAdyapekSaNam 90, 118 (pramANavA0 3.5.) 128 tatrArthadRSTivijJAnam ihAbhrAntapadaM taimirikAdi tatra tadAdyamasAdhAraNaviSayamiti (pUrvavyAkhyA) (hetu0 pR0 53) Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. dharmottarapradIpasyAvataraNAnAM suucii| taditi napuMsakaliGgena nirdezAt samya- pratyakSamiti saMjJA....."pratipAdyate gjJAnaM parAmRzyate (vinItadevaH) 34 (nyAyabi0 TI0 anyena) tad vidantyadhIyate vA 240 pratyakSamekaM pramANam (cArvAka) tadvizeSe tu caitasAH . 64 pradezAntaraprasiddhayoH (anyavyAkhyA) taraptamapau ghaH (pANini 1. 1. 22) 53 prasiddhAni pramANAni (nyAyA0 2) tIrNaH svayaM yAti jagat samagraM bAhyArthAlambanamevaMvidhaM (jJAnagarbhaH) 62 (bhaTTavarAhasvAmI) 2 bhrAntirapisambandhataH pramA (nyAyavAdI) 78 tRtIyA (pANini 2. 1. 30) 48, 110 __ mano'vyutpannasaMketamasti tena sa cenmataH trirUpAlliGagAd yadanumeye jJAnaM (pramANavA0 2. 143) 12 tadanumAnam / 40 yadi sUkSme vyavahite vA 'sarvajJasiddhi duHkhaM batAyaM tapasvI (pramANavi0) (siddhivi0 pR0 413) dvAbhyAM bhikSavo rUpaM gRhyate / 62 yadyetacchrAvaNatvaM nityAnityayordRSTam": dvitIyA (pANini 2. 1. 24) 157 zrAvaNatvAt (uddyotakaraH) dvividhajJAnavijJeyAH paJca bAhyaviSayAH 62 yadvendriyaM pramANaM syAt tasya vArthena / dvividho jJAnAnAM viSayo saMgatiH (zlokavA0 4. 60) 57 (pramANavi0 TI0) . 73 yamarthamadhikRtya (nyAyasU0 1.1.24) 6 dharmaviziSTasya dharmiNaH yuktiprabhAve (pramANavi0) (adhyayanaH ruciTIkAyAm) 175 vastUpalakSaNaM yatra... ' dhiiprmaanntaa| pravRttestatpradhAnatvAddhayopA- vyutpattyarthasya paderakarmatvAd deyavastuni (pramANavA0 1. 5) 57, 80 (bhAgavRttikAraH) ,. dhIratyantaparokSe rUpAdijAtyabhisambandhivacanAt (siddhivi0 pR0413) 246 lakSaNahetvoH kriyAyAH na kapiH (pANini 7. 4. 14) 119 (pANini 3. 2. 126) 17, 28, na tAvadAlokAderutpannenAndhakArAdinA zAstraprayojanaM. prayojanAd (zAntabhadraH) 202 (zlokavA0 1. 18) na tu sapakSavipakSayoH zeSAd vibhASA . (vArtikakAraH) (pANini 5.4. 154) na pramANaphalayoviSayabhedaH zrutamaye (pramANavi0). (pramANavi0) SaSThyatasarthapratyayena na bhrAD (pANini 6. 3. 71) ___ (pANini 2. 3. 30) 40, 93, 137 niHzabde deze zabdamAtrAbhAve sadakAraNavannityam (jalpamahodadhau) 128 ___(vai0 sU0 4. 1. 1) paravalliGga dvandvatatpuruSayoH sannihitazcAsau dahanavizeSazceti (pANini-2. 4. 26) 38 (anyavyAkhyA) 138 purA viSayanirUpaNapUrvakameva hi saptamI (pANini 2. 1. 40) (vizvarUpoddyotakarau) 175 samanantarapratyayagrahaNam (anyavyAkhyA). 95 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. dharmottarapradIpasyAvataraNAnAM suucii| 301 98 samayaM smAryate paraH sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nya(pramANavA0 4. 267) 35 vastuni (zlokavA0 abhAva011) 108 samAnasya (pANini 6. 3. 84) 97 sAdhanaM kRtA (vyA0 mahA0 2.1.33) 110 samudAyasya sAdhyatvAt tvamupacaryate 97 sAdhyagharmasAmAnyena samAnaH pakSaH sarvarasabhoktA'yaM bhikSAkaH (pramANavi0) (anyavyAkhyA) 32 sAdhyavacanamasAdhanAGgavacanaM na sarvazcAsau laukiko lokottarazca bhavati (trilocanaH) 173 (vinItadevaH) 31 sAdhyaviparItazaGkAvyavacchedArtha sarvazcAsau puruSArthazca (zAntabhadraH) 32 nigamanamiti 173 sarvotpattimatAmIzvaro nimittakAraNam . 32 sAmAnyavAn guNaH saMyogavibhAgayoranasAkSAtkRtAzeSajagatasvabhAvaH pekSo na kAraNam (vaize0 sU01.1.16) 194 (bhaTTavarAhasvAmI) . 2 suDanapuMsakasya (pANini 1. 1. 43) 98 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram .2 rururur: 20 24 ...27 28 27 24 azuddham pravartanteH niSyatte0 ki nA0 zaGkitam ? 0samyajJAnena 0pratam' . paricchenasya imatyatra karotItI 0partyarthaM vyutapAda0 vizeSA bhidhA0 . [pramANasamu0 ?] paripATayA ghaTAthasadbhato tudrUpo savaSAM labhthaM kathamanyAthana baddhi kAyati vizaSa0 vAdhaka0 dvidha0 sanniyaasarvagatAdra0 0kAraNAzaktAH zuddham pravartante niSpatte kilA zaGkitam / 0samyagjJAnena 0matam paricchedanasya ityatra karotIti 0pattyarthaM vyutpAdaka vizeSAbhidhA0 [nyAyamukha paripATayA ghaTArthasadbhUto tadrUpo sarveSAM labhyaM kathamanyArthena buddhi0 kAryeti vizeSa bAdhaka0 0rthAdvaidha0 sannipaasarvagatadra0 kA (ka) raNazAktAH " r 9 12 21 24 127 95 26 97 110 15 137 161 167 19925 240 253 .. 25 28 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #380 -------------------------------------------------------------------------- _