Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આદિ માર્ગો દૂષિત ઉપાય છે અને ઘણા ઉપાય પરસ્પર વિરોધી પણ છે. કેટલાક મતો ભોગાત્મક ઉપાયને પણ મોક્ષનું કારણ માને છે માટે શંકાકાર સહજ રીતે પૂછે છે કે વિરોધ વગરનો એક પણ ઉપાય નથી તો મોક્ષ ક્યાંથી થાય ? ઉપાય વિના કાર્યનો સંભવ નથી. કદાપિ હોય એમ કહીને શંકાકાર ઉપાયના અભાવમાં સહજ રીતે મોક્ષનો અનાદર કરે છે પરંતુ આગળની ગાથાઓમાં મોક્ષના વિવિધ પ્રકારના અનર્થકારી ઉપાયોનું વિવરણ આપે છે. અહીં એટલું જ કહ્યું છે કે મોક્ષનો નિર્દોષ સળંગ ઉપાય દેખાતો નથી અને જો ઉપાય નથી તો મોક્ષ હોય કે ન હોય તેનો કોઈ અર્થ નથી. આ રીતે પ્રશ્નકાર મોક્ષના ઉપાય બાબત સંદેહ ધરાવે છે.
કોઈપણ કાર્ય કારણનો સંબંધ હોય, ત્યાં જો કારણમાં કે કાર્યમાં દોષ હોય, તો કાર્ય કારણનો સંબંધ બનતો નથી. સંસારનું સમગ્ર ચક્ર અવિરોધભાવે ચાલે છે અને અવિરોધ ભાવના દર્શનથી જ અનુમાન પ્રમાણ બની શકે છે. સત્ય શું છે ? જિ તાવત્ સત્યત્વ ? સત્યતા શું ચીજ છે ? કાર્ય પ્રણાલિમાં વિરોધ ન હોય, દ્રવ્ય નિશ્ચિત ક્રિયાથી નિશ્ચિત પરિણામ પ્રગટ કરે અને ક્રિયા તથા પરિણામમાં કોઈપણ વિરોધ અથવા દોષ ન દેખાય, તે સત્યતા છે. રોગ મટાડી શકે, તે સાચી ઔષધિ ગણાય. અગ્નિ બાળવાનું કામ કરે છે એમાં કોઈ સંદેહ નથી. તો આ બધા કાર્ય કારણકલાપ અવિરોધ ભાવે ક્રિયમાણ હોય છે. જો પરસ્પરનો વિરોધ બુદ્ધિગમ્ય ન થાય, તો બુદ્ધિમાં અસત્યનો પ્રવેશ થાય છે. જેમ અવિરોધ જાણવા યોગ્ય છે, તેમ વિરોધ પણ જાણવા યોગ્ય છે. આટલા વિવરણ પછી આ ગાથામાં શંકાકારે જે શંકા ઉત્પન્ન કરી છે તેનું ધરાતલ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. ઉપાયનો અર્થ એક પ્રકારની સાધના છે, એક પ્રકારની ફળદાયક ક્રિયા છે પરંતુ ઉપાય બે પ્રકારના હોય છે. એક સદ્ઉપાય અને એક અસદ્ઉપાય. દહીંમાં માખણ છે, વલોણા રૂપ ઉપાયથી માખણ મેળવી શકાય છે પરંતુ આ જ વલોણું જો પાણીમાં કરવામાં આવે તો અસ ્ ઉપાય અર્થાત્ નિરર્થક ઉપાય બને છે. નીતિશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે ‘પાયેન સિયો જાffi' ઉપાયથી કાર્ય સિદ્ધ થાય છે પરંતુ આ ઉપાય કોઈપણ પ્રકારના વિરોધી ગુણવાળો ન હોવો જોઈએ.
શંકાકારને અહીં મોક્ષનો કોઈ નિર્દોષ ઉપાય દેખાતો નથી માટે કહે છે કે કદાચ પોતાની મેળે મોક્ષ થતો હોય તો થાય પરંતુ તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે કોઈ અવિરોધ એટલે સાચો ઉપાય નજરમાં આવતો નથી અને જે ઉપાયો દેખાય છે તે બધા પરસ્પર વિરોધી હોવાથી આદરણીય નથી અર્થાત્ કરવા લાયક નથી. આમ શંકાકાર મોક્ષના ઉપાય બાબત સમાધાન મેળવવા માટે સાચો ઉપાય મળે તેવી આશા વ્યક્ત કરે છે. તેમ જ બીજા પણ કેટલાક શંકાસ્થાનો બે–ત્રણ ગાથામાં પ્રગટ કર્યા છે, તેનું આપણે વિવરણ કરશે. આ ગાથામાં ફક્ત ઉપાય બાબત શંકાકાર નિરૂપાય બનીને જણાવે છે કે કોઈ સાચો માર્ગ દેખાતો નથી.
શંકાકારને ૪૩મી ગાથાના નિર્દિષ્ટ છ પદોમાંથી પાંચ પદ સુધીનું સમાધાન થઈ ગયું છે અને આ પાંચમાં પદ માટે પણ કહે છે કે જીવની મુક્તિ તો હોવી જોઈએ. ‘કદાપિ હોય' એનો અર્થ એમ છે કે મોક્ષ માનવા જેવો તો લાગે છે. ઘણા દાર્શનિકોએ કે નાસ્તિકોએ મોક્ષનો સ્વીકાર કર્યો નથી, તેથી તેના પક્ષમાં ‘કદાપિ હોય’ તેમ આશંકા કરી છે પરંતુ સ્વયં શંકાકાર મોક્ષ પદનો
(૪)
