Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 33

પદ છઠ્ઠઃ મોક્ષ ઉપાય ગાથા-૯૨ થી ૧૧૮
ગાથા-૯ત્ર.
ઉપોદ્ઘાત – મહાભાષ્યના બે ભાગ પ્રકાશિત થયા પછી ત્રીજા વિભાગની આ પ્રથમ ગાથા છે. સિદ્ધિકારે ૪૩મી ગાથામાં “છે મોક્ષ” એમ કહીને મોક્ષ પદની સ્થાપના કરી છે પરંતુ તે બાબતની શંકા, પ્રતિશંકા અને પ્રત્યુત્તર દ્વારા આ ગાથામાં તવિષયક અધિક પ્રકાશ નાંખવામાં આવ્યો છે. શંકાકાર શિષ્ય રૂપે પ્રશ્ન પૂછે છે, અથવા કહો કે શંકા કરીને મોક્ષ નથી એમ તર્ક આપે છે. જો કે આ સામાન્ય શંકા નથી પરંતુ વ્યાપક પ્રશ્ન છે. આ ગાથામાં મોક્ષનો સ્વીકાર કરવા છતાં તેની પ્રતીતિ અસંભવ છે તેમ જણાવવામાં આવ્યું છે. શંકા એવી રીતે ઉપસ્થિત કરી છે કે શંકાથી જ શંકાનું નિરાકરણ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે આપણે ૯રમી ગાથાનું ઉદ્ઘાટન કરીએ.
હોય કદાપિ મોક્ષપદ, નહીં અવિરોધ ઉપાય;
કર્મો કાળ અનંતના, શાથી છેધાં જાય ll૯રા, અહીં મોક્ષપદ એ કોઈ શાશ્વત સ્થાન છે તેમ માન્યા પછી શંકાને જન્મ આપવામાં આવ્યો છે. ગાથાનો “કદાપિ' શબ્દ શંકા ભરેલો હોવા છતાં તેનું કોઈ મહત્ત્વ ન હોય અથવા મોક્ષ નથી એમ કહેવામાં કોઈ સચોટ તર્ક ન મળ્યો હોય, તેથી શંકાકાર થાકીને કહે છે કે ભલે મોક્ષ માની
લ્યો. “હોય કદાપિ'નો અર્થ છે ભલે હોય. ગાથામાં “કદાપિ' શા આધારે કહેવામાં આવ્યું છે, તે વિવેચન માંગે છે કારણ કે લગભગ બધા દર્શનો ઓછે–વતે અંશે મોક્ષવાદી છે. કોઈ પણ દર્શને. સચોટ રીતે મોક્ષનો વિરોધ કર્યો નથી. ક્ષણિકવાદ જેવા દર્શન જે આત્માનું અસ્તિત્વ માનતા નથી. તે પણ મોક્ષનો સ્વીકાર કરે છે. વાસનાથી સર્વથા મુક્ત થવું તે મોક્ષ છે. દીપક શાંત થતાં અર્થાત્ ઠરી જતાં શાંત થઈ જાય છે અર્થાત્ બળવાથી તેની મુક્તિ થઈ જાય છે. આમ ક્ષણિકવાદ પણ મોક્ષવાદી છે. નાસ્તિક મત પણ આત્માનો સ્વીકાર કરતા નથી, તેઓ કેવળ જડ દ્રવ્યનો સ્વીકાર કરે છે, તેમ છતાં તેઓના મતાનુસાર પણ બધા જડ દ્રવ્યોનો વિયોગ થતાં કહેવાતા જીવનો મોક્ષ થઈ જાય છે. આમ મોક્ષ એ સાર્વભૌમ તત્ત્વ છે. એટલે શંકાકાર કહે છે કે “કદાપિ” અર્થાત્ ભલે મોક્ષ હોય. મોક્ષ ન હોય અથવા મોક્ષ નથી, તેવી શંકાને આ ગાથામાં અવકાશ આપવામાં આવ્યો નથી. મોક્ષ હોય તો હોય પરંતુ આ મુક્તિના કોઈ ચોક્કસ કારણ નજરમાં આવતા નથી. શંકા પોતે જ પરસ્પર વિરોધ ભાવવાળી છે. જો મોક્ષ છે તો તેના કારણ હોવા જ જોઈએ અને કારણ નથી તો મોક્ષ પણ નથી. આ શંકામાં જ કારણ કાર્યનો વિચ્છેદ થઈ જાય છે. દિકરો હોય પણ મા–બાપ નથી એ કેવી રીતે સંભવે? મોક્ષ છે પણ તેનું કારણ નથી તેવી શંકાનો ઉદ્ભવ કર્યો છે. હકીકતમાં આ શંકાને નિરસ્ત કરવાની છે. શંકા તર્કવિહીન હોય તો જ નિરાકરણ થઈ શકે. અસ્તુ...