Book Title: Natya Mudrao Ka Manovaigyanik Anushilan
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006253/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA manovaijJAnika anuzIlana A sambodhikA pUjyA pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna 000000 00000 55 zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) OOOOO ****** zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) zrI jinacandrasUri bilADA dAdAvAr3I (jodhapura) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa-16 2012-13 R.J. 241 / 2007 ACHARYA SPIKA! SIMAHAR Koba.c am Phone : (079) HINAYANMANDIR ___ DRA .......09 2,23270204-0 assa sAramAyA zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341306 (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa-16 zANassasAra sAramAyArA svapna zilpI Agama marmajJA pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. mUrta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana kRpA dIpa : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. maMgala dIpa : pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Ananda dIpa : Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. preraNA dIpa : pUjya guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA. vAtsalya dIpa : gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma.sA. sneha dIpa : pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhAjI, suyogyA zrutadarzanAjI suyogyA saMyamaprajJAjI Adi bhaginI maNDala zodhakarbI : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) jJAna vRSTi : DaoN. sAgaramala jaina prakAzaka : prAcya vidyApITha, dupADA roDa, zAjApura-465001 email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA-364270 | prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 sahayoga rAzi : Rs 100.00 (puna: prakAzanArtha) kampoja : vimala candra mizra, vArANasI kaeNvara seTiMga : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA mudraka : Antartica Press, Kolkata : 978-81-910801-6-2 (XVI) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. ISBN Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prApti sthAna 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana ||8. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, mahAvIra nagara, kempa roDa po. pAlItANA-364270 (saurASTra) po. mAlegA~va phona : 02848-253701 jilA- nAsika (mahA.) mo. 9422270223 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa | |9. zrI sunIlajI botharA tallA galI, 31/A, po. kolakAtA-7| TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa mo. 98300-14736 po. rAyapura (cha.ga.) 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana phona : 94252-06183 M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI 10. zrI padamacandajI caudharI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, mo. 98255-09596 jauharI bAjAra 4. pArzvanAtha vidyApITha po. jayapura-302003 I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI-5 (yU.pI.) mo. 9414075821, 9887390000 mo. 09450546617 11. zrI vijayarAjajI DosI 15. DaoN. sAgaramalajI jaina jinakuzala sUri dAdAbAr3I prAcya vidyApITha, dupADA roDa 89/90 goviMdappA roDa po. zAjApura-465001 (ma.pra.) basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 94248-76545 mo. 093437-31869 phona : 07364-222218 saMparka sUtra 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara zrI candrakumArajI muNota tIrtha, kaivalyadhAma 9331032777 po. kumhArI-490042 zrI rikhabacandajI jhAr3acara jilA- durga (cha.ga.) 9820022641 mo. 98271-44296 zrI navInajI jhAr3acUra phona : 07821-247225 9323105863 7. zrI dharmanAtha jaina mandira zrImatI prItijI ajitajI pArakha 84, amana kovila sTrITa 8719950000 koNDI thopa, po. cennaI-79 (T.N.)/ zrI jinendra baida phona : 25207936, 9835564040 044-25207875 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokArpaNa jo parama puruSArthI, svAdhyAya vyasanI evaM karmaThatA ke pratichapa haiN| jo jIvana saMgrAma ke vIra yoddhA aura karmayoga ke pratIka puruSa haiN| jo jJAna pipAsuoM ke lie sadajJAna prapA aura Agama vANI ke pramANa svarUpa haiN| sese : jJAna divAkara, zruta ratnAkara, isa zodhakRti ke zilpakAra bIsavIM sadI ke prajJA puruSa DaoN. sAgaramala jaina ke kartRtva evaM vyaktitva ko sAdara samarpita... kAra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana hadayagata No Time Busy Life kI Adhunika saMskRti meM hara koI cAhatA hai.. zArIrika svasthatA para bhojana meM nahIM pauSTikatA mukhamaMDala kI suMdaratA para vicAroM meM nahIM divyatA vaicArika sthiratA para jIvana meM nahIM vyavasthA Aja cAroM tarapha phaila rahA hai... kadama-kadama para yAMtrika evaM vaicArika pradUSaNa zakti pradarzana ke lie ho rahA hai paramANu parIkSaNa: pragati ke nAma para ho rahA hai apanoM se hI Competition cAhe ghara ho yA Office ThelA ho yA ur3ana khaTolA pAThazAlA ho yA pAkazAlA vyApAra ho yA vyavahAra hara kSetra meM apekSita hai sAhasa aura saphalatA zArIrika niyogatA, mAnasika svasthatA, vaicArika zAMtatA Almika sthiratA, pArivArika sakatA, sAmAjika zAlInatA vANI meM mRdutA, bhAvoM meM nirmalatA, jIvana meM dhairyatA jisakA saralatama upAya batAyA hai sabhI dhArmika granthoM ne vaijJAnika anusaMdhAnoM ne Fitness saMsthAnoM ne use Apake samakSa rakhane kA eka hArdika prayAsa.... Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -*** hArdika anumodana tapazreSThA, saMgha ratnA, baMga deza uddhArikA parama pUjyA sajjanamaNi zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI pAvana preraNA se zrI basavanagur3I saMgha, baiMgalora ke jJAna khAte se prakAzita Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya mudrA vijJAna paMca mahAbhUtoM para Azrita sabase prAcIna evaM trikAla prAsaMgika mahAvijJAna hai| bhAratIya RSi-maharSiyoM kI vaijJAnikatA evaM vilakSaNatA kA jvalaMta pramANa hai| dhyAna, Asana, prANAyAma Adi prAkRtika yoga sAdhanAe~ sampUrNa vizva meM bhAratIya saMskRti kI hI dena hai| mudrA bhI inhIM yoga sAdhanAoM kA eka prakAra hai| mudrA arthAta Actin yA aMga saMcAlana kI eka vizeSa kriyA jisake dvArA hAva-bhAva pradarzita kie jAte haiN| jaba se isa saSTi meM jIva haiM tabhI se mudrA vijJAna kA bhI astitva hai| vANI se pahale bhAva abhivyakti kA sAdhana mudrA hI banatI hai| manuSya kI svAbhAvika pravRtti hai ki usake anta:karaNa meM jaise bhAva hote haiM vaisI hI abhivyakti usake mana, vacana, kAyA se hone lagatI hai| udA. jaba hameM kisI para sneha A rahA ho to sahajatayA mastaka para hAtha calA jAtA hai| krodha A rahA ho to A~khe lAla ho jAtI hai evaM zarIra tana jAtA hai| abhimAna kA bhAva Ane para kandhe tana jAte haiN| pUrva kAla meM citra evaM sAMketika bhASA kA prayoga eka prakAra se mudrA yoga kA hI rUpa thaa| ubAsI Ane para cuTakI bajAne ke pIche mudrA prayoga kA eka bahuta bar3A rahasya chupA huA thaa| jaba bhI ubAsI Adi lete hue jabar3A pha~sa jAe to aMgUThe aura madhyamA aMgulI dvArA mukha ke Age cuTakI bajAne se jabar3A zIghra hI ThIka ho jAtA hai| mudrA mAnava ke zarIra rUpI yantra kI niyantraka tAlikAe~ (Switch) haiN| ina tAlikAoM ke dvArA manuSya ke zarIra meM mahattvapUrNa tAtvika, mAnasika, bauddhika, Adhyatmika evaM zArIrika parivartana binA kisI sahAyatA ke saralatA se lAe jA sakate haiN| mudrA prayoga kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki kisI bhI varga, Ayu, liMga ke logoM dvArA sahajatA pUrvaka sIkhI jA sakatI hai| isake lie kisI viziSTa sAmagrI, suvidhA yA vAtAvaraNa kI AvazyakatA nahIM, vyakti jaba cAhe inakA tatkAla prayoga kara sakatA hai| Aja rogoM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana kI bar3hatI saMkhyA tathA Doctor evaM davAiyoM kA kharca Ama AdamI ke lie bahuta bar3I samasyA hai| ina paristhitiyoM meM mudrA prayoga eka brahmAstra hai| ___mudrA nirmANa meM mukhya sahayogI aMga hai haath| prakRti ne jala, agni, vAyu Adi pA~coM tattvoM ko hamAre hAtha meM samAhita kiyA hai| mudrA prayoga ke dvArA ina tattvoM kA saMtulana kiyA jAtA hai| AdhyAtmika jagata ke utthAna meM bhI mudrA prayoga eka samyaka mArga hai| Antarika bhAvajagata evaM cakra jAgaraNa meM mudrA prayoga saMjIvanI auSadhi ke rUpa meM kArya karatA hai| daivika sAdhanA athavA devatAoM ko AmaMtrita karate hue unheM prasanna karane Adi meM bhI mudrA prayoga prAcInakAla se dekhA jAtA hai| prAyaH jitane bhI dharma sampradAya haiM unameM kucha mudrAoM kA prayoga unake utpatti kAla se hI pracalita hai| prArthanA Adi ke lie sabhI ke dvArA kucha viziSTa mudrAe~ dhAraNa kI jAtI hai| islAma dharma meM namAja adA karate hae IsAI logoM ke dvArA prArthanA karate hue kucha viziSTa madrAe~ prayoga meM lI jAtI hai| vaidika paramparA meM devopAsanA se sambandhita evaM bauddha paramparA meM bhagavAna buddha se sambandhita mudrAe~ vizva prasiddha hai| yadi jana sAhitya kA avalokana kareM to Agama sAhitya meM kahIMkahIM para kucha viziSTa mudrAoM kA Alekha prApta hotA hai jaise pratikramaNa sambandhI mudrAoM kA ullekha Avazyaka sUtra meM to goduhAsana, khaDgAsana Adi kA varNana bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kara AcArAMga sUtra meM prApta hotA hai| madhyakAlIna sAhitya kI apekSA vividha pratiSThAkalpa, vidhimArgaprapA, AcAradinakara Adi grantha isa viSaya meM draSTavya haiN| sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne vividha-vidhAnoM meM mudrAoM ke mahatva ko dekhate hue AdyoparAnta upalabdha mudrAoM kA sacitra varNana karate hue unake lAbha Adi kI prAmANika carcA kI hai| jaina mudrAoM ke sAtha nATya, bauddha, hindU, yaugika evaM Adhunika cikitsA sambandhI mudrAoM kA varNana karake isa kRti ko vizva upayogI banAyA hai| mudrAoM kA sacitra varNana usakI prayoga vidhi ko aura sahaja evaM sarala bnaaegaa| sahasrAdhika mudrAoM kA vizada evaM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xi prAmANika yaha saMkalana vizva vaMdanIya hai| prathama bAra itanI mudrAoM ko eka sAtha prastuta kiyA jA rahA haiN| sAdhvI ke isa vizvastarIya yogadAna ke lie sadiyoM taka unheM yAda kiyA jaaegaa| yaha kArya jina dharma ko vizva ke kone-kone meM phuNcaaegaa| maiM saumyaguNAzrIjI ke isa kArya kI aMtaramana se sarAhanA karatA huuN| ve isI niSThA evaM lagana ke sAtha zruta upAsanA meM saMlagna raheM evaM jinazAsana ke zruta bhaNDAra kA vardhana kareM yahI hArdika abhyarthanA hai| DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha, zAjApura Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana bhAratIya vAMgamaya RSi-maharSiyoM dvArA racita lakSAdhika granthoM se zobhAyamAna hai| pratyeka grantha apane Apa meM aneka navIna viSaya evaM navya unmeSa lie hue haiN| hara grantha anekazaH prAkRtika, AdhyAtmika evaM vyAvahArika rahasyoM se paripUrNa hai| ina zAstrIya viSayoM meM eka mahattvapUrNa pakSa hai vidhi-vidhaan| hamAre AcAra-pakSa ko sudRr3ha banAne evaM use eka samyaka dizA dene kA kArya vidhi-vidhAna hI karate haiN| vidhividhAna sAMsArika kriyA-anuSThAnoM ko sampanna karane kA mArga digdarzita karate haiN| jaina dharma yadyapi nivRttimArgI hai jabaki vidhi-vidhAna yA kriyAanuSThAna pravRtti ke sUcaka haiM paraMtu yathArthataH jaina dharma meM vidhi-vidhAnI kA guMphana nivRtti mArga para agrasara hone ke lie hI huA hai| Agama yuga se hI isa viSayaka carcA aneka granthoM meM prApta hotI hai| jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA vartamAna vidhi-vidhAnoM kA pRSThAdhAra hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne isa graMtha ke aneka rahasyoM ko udghATita kiyA hai| sAdhvI saumyAjI jaina saMgha kA jAjvalyamAna sitArA hai| unakI jJAna AbhA se mAtra jinazAsana hI nahIM apitu samasta Arya paramparAe~ zIbhita hI rahI haiN| sampUrNa vizva unake dvArA prakaTa kie gae jJAna dIpa se prakAzita ho rahA hai| inheM dekhakara pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI sahaja smRti A jAtI hai| saumyAjI unhIM ke nakze kadama para calakara aneka nae AyAma zruta saMvardhana hetu prastuta kara rahI hai| sAdhvIjI ne vidhi-vidhAnI para bahupakSIya zodha karake usake vividha AyAmoM kI prastuta kiyA hai| isa zodha kArya ko 23 pustakoM ke rUpa meM prastuta kara unhoMne jaina vidhi-vidhAnoM ke samagra pakSoM ko jana sAmAnya ke lie sahaja jJAtavya banAyA hai| jijJAsu varga isake mAdhyama se mana meM udvelita vividha zaMkAauM kA samAdhAna kara paaegaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana sAdhvIjI isI prakAra zruta ratnAkara ke amUlya motiyoM kI khoja kara jJAna rAzi ko samRddha karatI rahe evaM apane jJAnAloka se sakala saMgha ko rozana kareM yahI zubhAzaMsA... ...xiii AcArya kailAsa sAgara sUri nAkoDA tIrtha viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna sambandhI viSayoM para zodha-prabandha likha kara DI. liT upAdhi prApta karake eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| saumyAjI ne pUrva meM vidhimArgaprapA kA hindI anuvAda karake eka guruttara kArya saMpAdita kiyA thaa| usa kSetra meM hue apane viziSTa anubhavoM ko Age bar3hAte hue usI viSaya ko apane zodha kArya hetu svIkRta kiyA tathA datta-citta se puruSArtha kara vidhi-viSayaka gahanatA se paripUrNa grantharAja kA jo Alekhana kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| hara gaccha kI apanI eka anUThI vidhi-prakriyA hai, jo mUlataH Agama, TIkA aura kramazaH paramparA se saMcAlita hotI hai| kharataragaccha ke apane viziSTa vidhi vidhAna haiM... maryAdAe~ haiM... kriyAe~ haiN...| hara kAla meM jainAcAryoM ne sAdhvAcAra kI zuddhatA ko akSuNNa banAye rakhane kA bhagIratha prayAsa kiyA hai| vidhimArgaprapA, AcAra dinakara, samAcArI zataka, praznottara catvAriMzata zataka, sAdhu vidhi prakAza, jinavallabhasUri samAcArI, jinapatisUri samAcArI, SaDAvazyaka bAlAvabodha Adi aneka grantha unake puruSArtha ko prakaTa kara rahe haiN| sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna saMbaMdhI bRhad itihAsa kI divya jhAMkI ke darzana karAte hue gRhastha - zrAvaka ke solaha saMskAra, vratagrahaNa vidhi, dIkSA vidhi, muni kI dinacaryA, AhAra saMhitA, yogodahana vidhi, padArohaNa vidhi, Agama adhyayana vidhi, tapa sAdhanA vidhi, prAyazcitta vidhi, pUjA vidhi, pratikramaNa vidhi, pratiSThA vidhi, mudrAyoga Adi vibhinna viSayoM para apanA ciMtana-vizleSaNa prastuta kara ina sabhI vidhi vidhAnoM kI maulikatA aura sArthakatA ko Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana Adhunika pariprekSya meM ujAgara karane kA anUThA prayAsa kiyA hai| vizeSa rUpa se mudrAyoga kI cikitsA ke kSetra meM jaina, bauddha aura hindu paramparAoM kA vizleSaNa karake mudrAoM kI viziSTatA ko ujAgara kiyA hai| nizcita hI inakA yaha anUThA puruSArtha abhinaMdanIya hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki saMzodhana-vizleSaNa ke kSetra meM ve khUba Age bar3heM aura apane gaccha evaM guru ke nAma ko rozana karate hue U~cAIyoM ke naye sIpAnI kA ArohaNa kreN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki viduSI sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ne DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke nirdezana meM jaina vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' isa viSaya para 23 khaNDoM meM bRhadastarIya zodha kArya (DI.liT) kiyA hai| isa zodha prabandha maiM paraMparAgata AcAra Adi aneka viSayoM kA prAmANika paricaya dene kA suMdara prayAsa kiyA gayA hai| jaina paramparA meM kriyA-vidhi Adi dhArmika anuSThAna karma kSaya ke haitu se mokSa ko lakSya meM rakhakara kie jAte haiN| sAdhvIzrI ne yoga mudrAoM kA mAnasika, zArIrika, manauvaijJAnika evaM AdhyAtmika dRSTi se kyA lAbha hotA hai? isakA ullekha bhI bahuta acchI taraha se kiyA hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne niHsaMdeha ciMtana kI gaharAI meM jAkara isa zodha prabandha kI racanA kI hai, jI abhinaMdana ke yogya hai| mujhe AzA hai ki vidvada gaNa isa zodha prabandha kA suMdara lAbha utthaayeNge| mairI sAdhvIjI ke prati zubhakAmanA hai ki zruta sAdhanA meM aura abhivRddhi prApta kreN| AcArya padmasAgara sari Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xv vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA sukhazAtA ke saath| Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtpayarthi ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnIpAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| AcArya rAjazekhara sari bhadrAvatI tIrtha mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA! Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zodha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki. ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI shubhaashiirvaad| AcArya ratnAkarasari jI kara rahe sva-para upakAra antarhadaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na tI sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana hai na parvata kA sIdhA car3hAva ( ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rahatI / kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mor3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati-pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH do prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhAna / bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhAna | 1. jAtIya vidhi-vidhAna - jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza ko svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita - anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra-saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita karttavyoM kI AcAra saMhitA ko jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jo ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna - anaitikatA - anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xvii jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai' athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| 4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza. vidhi-niSedha, kartavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM 6ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jI vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi maiM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akRtIbhaya hI jAtA hai arthAta vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGamaya kI anamIla kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA maiM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 khaNDoM meM ) vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH hI jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke U:karaNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara pakti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna kI eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujjvalya kI niSpatti meM sahAyaka siddha hogI / alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSpAdana jaina vAGmaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA sadaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIrvAda saha anekazaH anumodanA... abhinaMdana / jinamahodaya sAgara sUri caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamola nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA "" jaina-vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika ho yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai- jaina saMskRti | isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta zodha-prabandha / isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamola nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xix bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| sAdhvIzrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI mNglkaamnaa| muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zodha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 khaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dUgunI rAta caugunI vRddhi ho| jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsUoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilaassaa| mahattarA manohara zrI caraNaraja pravartinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| kintu, dahI se makkhana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI kI mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makkhana prApta hotA hai| isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstrI ko mathanA par3atA hai| sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnI para racita sAhitya kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jo prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI savaiganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huaa| viduSI sAdhI zrI saumyaguNAjI ke zIdhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zIdha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSoM ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahumuvI vikAsa hI! jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda hii| kiMbahunA! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala nAda mudrA nAma sunate hI hamAre sAmane pratiSThA Adi meM athavA sAdhanA Adi meM prayukta kucha mudrAe~ ubharane lagatI hai, parantu yaha zabda mAtra vahA~ taka sImita nahIM hai| hamArI dainika kriyAoM meM bhI mudrA kA pramukha sthAna hai kyoMki jana-jIvana kI pratyeka abhivyakti mudrA ke mAdhyama se hotI hai| yadi vidhividhAna ke sandarbha meM mudrA prayoga para vicAra kareM to aba taka pracalita mudrAoM ke viSaya meM hI jAnakArI evaM pustakeM Adi saMprApta hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne mudrA viSayaka kArya atyanta bRhad stara para kaI nUtana rahasyoM kI udghATita karate hue kiyA hai| inhoMne jaina paramparA se sambandhita lagabhaga 200 mudrAe~, 400 bauddha mudrAe~, hindU aura nATya paramparA se sambandhita karIba 400 aise lagabhaga hajAra mudrAoM para aitihAsika kArya kiyA hai| jo vizva stara para apanA prathama sthAna rakhatA hai| yaha kArya samasta dharmAvalambiyoM ke lie upayogI bhI banegA, kyoMki ise sAmpradAyika sImAoM se pare kiyA gayA hai| yadyapi bauddha evaM vaidika paramparA meM isa viSaya para kArya huA hai kintu vaha svarUpa evaM vivaraNa taka hI sImita hai, unakI upAdeyatA evaM upayogitA Adi ke sambandha meM yaha prathama kArya hai| isI ke sAtha sAdhvIjI ne sAmAjika, pArivArika, vaiyaktika, manovaijJAnika Adi ke pariprekSya meM bhI isa viSaya para gahana adhyayana kiyA hai| . ina mudrAoM meM se bhI abhyAsa sAdhya, anabhyAsa sAdhya mudrAoM kA varNana bhinna-bhinna sAhitya meM prApta mudrAoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| isakI vartamAna upayogitA darzAne hetu sAdhvIjI ne ekyuprezara, cakra jAgaraNa, tattva saMtulana evaM vibhinna rogoM para inakA prabhAva Adi ko pariprekSyoM meM bhI yaha kArya kiyA hai| mudrAoM kA jJAna sugamatA se kiyA jA sake etadartha pratyeka madrA kA rekhAcitra dIrgha parizrama evaM atyanta sajagatA pUrvaka banAyA gayA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana isa duruha kArya ko sAdhvIjI ne jisa niSThA evaM udAra hRdayatA ke sAtha sampanna kiyA hai| isake lie ve sadaiva anuzaMsanIya evaM anumodanIya haiN| inakI bauddhika kSamatA kA hI pariNAma hai ki do varSa jitane lambe kArya ko inhoMne eka varSa ke bhItara pUrNa kiyA hai| yadyapi kaI bAra hama logoM ne samaya kI alpatA, karate hue yaha kArya kI virATatA evaM duruhatA ko dekha jaina paramparA taka sImita karane kA sujhAva bhI diyA paraMtu yadi sAmagrI evaM jAnakArI hote hue kArya ko AdhA adhUrA chor3anA yaha anveSaka kA lakSaNa nahIM hai| isalie atyalpa samaya meM kaThora zrama ke sAtha isa kArya ko sAta khaNDoM meM sampanna kiyA hai| Aja maiM saumyAjI ke isa kArya se svayaM ko hI nahIM apitu saMpUrNa jaina samAja ko gauravAnvita anubhava kara rahI huuN| maiM antarmana se saumyAjI kI ekAgratA, kArya magnatA, AjJAkAritA evaM apramattatA ke lie inheM sAdhuvAda evaM bhaviSya ke lie zubhAzISa pradAna karatI huuN| AryA zaziprabhA zrI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jypur| isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai- pUjyA pravartinI sajjana zrIjI m.saa.| ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| __ ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huii| Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina haa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paradaHkhakAtaratA Adi gaNa to Apa meM janmata: parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravartita rhaa| ____saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyaa| antata: 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravartinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH| alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kii| ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dara rhii| ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thii| upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xxv prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravartinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadagaNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hae upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyaa| mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiN| Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekazaH vIra yoddhAoM, paramAtmabhaktoM evaM RSi- maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phalaudI / nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to niHsandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huI / apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravarttita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti ? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryyAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravarttinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se / 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xxvii vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai / ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA' - ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNata: saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai / adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana Apa sadaiva saceSTa rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hIM arha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla mana:sthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiN| ___ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekazaH jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| ___ bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU.pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho| AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai|| aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI saumyAjI kI zodha yAtrA ke yAdagAra pala sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita huI ho| Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai| jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai / Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUr3hAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai| vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha (Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI. liT kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogA / lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liT. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxx... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane kA yaha eka svarNima avasara thA ata: san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phuNce| __ vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thaa| adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bha~valAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thii| ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho| pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara paaii| viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ... xxxi hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama kucha bhI karane meM asamartha the ataH pUjya guruvaryyAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu punaH kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa punaH kalakattA nagarI meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ataH ugra vihAra kara hama loga jayapura phuNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thA / yadyapi banArasa meM pI-eca. DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hue unhoMne apane kArya ko gati dii| pI-eca. DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ataH saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thaa| yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyaa| tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAya: avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| punaH sAdhu jIvana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~cate-pahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahu~ca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gyaa| yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyaa| tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca.DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ata: use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ata: guruvaryA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L.D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huaa| saumyAjI ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xxxiii unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svata: manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| paranta jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hae inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a puna: guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| ___ zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa pahu~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha-samAja-samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma.sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ata: na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhii| paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ata: eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| . cAturmAsa ke bAda guruvaryA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ata: unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xxxv hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvaryyAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira puna: kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruvaryAzrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para puna: breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apitu bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita huaa| guruvaryAzrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa dugunI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI punaH kolakAtA kI ora Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii| gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie suvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ata: aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gii| puna: eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ataH use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra punaH cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huii| zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ... xxxvii pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha - samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho / pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryyAzrI ke pAsa pahu~cI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thI / pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thA / adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvaryyA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxviii... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai| to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya gurUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ata: tvarA gati se kArya claa| ___ saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryA sajjana zrIjI ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svata: gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti prajyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta puna: vahI tithi aura mahInA A gyaa| 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryA zrI kI hI asIma kRpA thii| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xxxix pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina saMgha gauravAnvita bane / bhavAnIpura-zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thA / zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gayA / sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thaa| basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravarttinI ma. sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ataH kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kI / gurUvaryyA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rahA / kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahu~ca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xl... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI haiM ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha Tima-TimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anuzaMsA kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA hai dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / __hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai| cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| sAdhvI saumyaguNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para pahu~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thii| gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya,karmagrantha, prAta:kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma.sA. (pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA.) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| . nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma.sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiN| sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlii... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI- 'saumyA! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xlii snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma.sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rkhaa| Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rhe| pUjya guruvaryA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana mudrA yoga vijJAna kA eka mahattvapUrNa aMga hai, adhyAtma sAdhanA kA Avazyaka caraNa hai tathA zAstrIya vidyAoM meM viziSTatama vidyA hai| mAnava mAtra ke samagra vikAsa ke lie mudrA yoga atyanta hI upayogI hai| bhAratIya RSi-maharSiyoM ne mana, buddhi evaM zarIra ko zAnta rakhane ke lie vibhinna mudrAoM kA prayoga kiyA thaa| isa vijJAna ke dvArA hama Aja bhI AdhyAtmika, zArIrika evaM mAnasika zakti prApta karake bhava-bhavAntara ko saphala banA sakate haiN| mAnava mAtra kI antaH zaktiyA~ asIma haiM kintu ve hamArI asImita kalpanA ke vistRta kSetra se bhI pare haiN| bhautika stara para jIvana yAtrA kA nirvahana karane vAlA vyakti una anta: zaktiyoM ko na pahacAna sakatA hai aura na hI unakA sArthaka upayoga kara pAtA hai| vaha sAmAnyata: ajJAnajanita buddhi evaM mohAdi ke vazIbhUta huA bAhya upalabdhiyoM ko hI vAstavika mAnatA hai| mudrA eka aisI paddhati hai jisake mAdhyama se hama jar3a-cetana kA bheda jJAna karate hue yathArthatA ke nikaTa pahu~ca sakate haiM, paudgalika evaM AdhyAtmika zaktiyoM kA mUlyAMkana kara sakate haiM aura antaraMga zaktiyoM ko jAgRta karane hetu prayatnazIla ho sakate haiN| pratyeka mAnava kA antima lakSya yahI honA cAhie ki use apanI nijI zaktiyoM kA bodha ho aura apane svarUpa kI pahacAna ho| eka bAra cetanA ke ucca staroM kI jhalaka dikha jAye to mAyAjAla ke sabhI jhUThe prapaMca evaM samasyAe~ samApta ho sakatI hai| isa ucca bhUmikA para ArohaNa karane ke lie citta kA ekAgra honA Avazyaka hai| adhikAMza paddhatiyoM meM ekAgratA ke mahattva para jora diyA gayA hai| ekAgratA dvArA hama bahiraMga jIvana kI ora pravAhita hotI huI cetanA ko antaraMga kSetroM kI ora mor3a sakate haiN| yadi prazna uThatA hai ki ekAgratA kyA hai? sAdhAraNataH ekAgratA kA matalaba hai apanI cetana-dhArA ko sabhI bAhya viSayoM evaM vicAroM se haTAkara kisI vizeSa vicAra-bindu para kendrita krnaa| yaha kArya sarala nahIM hai| hamArI cetanA ko vividhatA priya hai| eka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xlv se dUsare aura dUsare se tIsare viSaya para maMDarAne kI Adata bahuta purAnI hai ise eka viSaya para kendrita karanA saMkalpa sAdhya hai| mudrAe~ zarIra evaM citta sthirIkaraNa ke lie brahmAstra kA kArya karatI haiN| jaise brahmAstra kA prayoga kabhI niSphala nahIM jAtA vaise hI suvidhi yukta kiyA gayA mudrAbhyAsa sthiratA guNa ko vikasita karatA hai| gheraNDa saMhitA meM suspaSTa kahA gayA hai ki sthiratA ke lie mudrAyoga ko sAdhanA caahie| sthairya guNa bahiraMga va antaraMga samagra pakSoM se atyanta lAbhadAyI hai| hama anubhava kareM to niHsandeha mahasUsa ho sakegA ki sthiratA ke paloM meM vyakti kI cetanA abAdha rUpa se pravAhita hone lagatI hai| isa avasthA meM avacetana mana meM chipe manovaijJAnika pratirUpa cetana mana ke stara taka Upara uTha Ate haiM tathA anAvRtta hone lagate haiN| sAmAnya taura para mAnasika vikSepoM ke kAraNa hama apanI AMtarika zaktiyoM se saMbaMdha sthApita nahIM kara pAte athavA unheM abhivyakta nahIM kara paate| jabaki ekAgratA ke kSaNoM meM hI hama apane vyaktitva ke AMtarika pakSoM ko samajhanA prAraMbha karate haiN| isa prakAra ekAgra citta ke pariNAma bahuta mahattvapUrNa hai| mudrA vijJAna se ina pariNAmoM ko avazyaMbhAvI prApta kiyA jAtA hai| ___ mudrAe~ zArIrika evaM mAnasika santulana banAe rakhatI hai| haThayoga saMbaMdhI mudrAbhyAsa meM bandha kA prayoga bhI kiyA jAtA hai svabhAvata: mudrA aura bandha hamAre zarIra ke snAyu jAlakoM tathA antaHsrAvI granthiyoM ko uttejita karate haiM aura zarIra kI jaiva-UrjAoM ko sakriya karate haiN| kabhI-kabhI mudrAe~ AMtarika, mAnasika yA atIndriya bhAvanAoM kI pratIkAtmaka abhivyakti ke rUpa meM bhI kArya karatI haiN| yaha eka Azcaryajanaka tathya hai| hamAre zarIra meM atIndriya zaktiyoM se yukta eka yaugika patha hai jise merUdaNDa kahate haiN| isa mArga para tathA isake UparI aura nicale hisse meM aneka zaktiyA~ maujUda haiN| sAtha hI isa mArgasthita zaktiyoM ke irda-girda vibhinna snAyu jAla biche hue haiN| ye jAla mastiSka kendroM aura aMta:srAvI graMthiyoM se sIdhe jur3e hote haiN| yaugika mudrAoM se snAyu maMDala jAgRta hokara zarIra meM aneka manovaijJAnika aura jIva-rAsAyanika parivartana karate haiN| ina sthitiyoM meM adRzya zakti sampanna SaTcakroM kA bhedana hotA hai aura cetana dhArA UrdhvagAmI banatI hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivi... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana mudrA tattva parivartana kI apUrva kriyA hai| hamArA zarIra paMca tattvoM se nirmita mAnA jAtA hai| ina tattvoM kI vikRti ke kAraNa hI prakRti meM asaMtulana aura zarIra meM roga paidA hote haiN| hasta madrAe~ paMca tattvoM ko saMtulita karane kA sazakta mAdhyama hai kyoMki zarIra kI pA~coM aMguliyA~ paMca tattva kI pratinidhi hai, jinheM ina aMgaliyoM kI madada se ghaTA-bar3hAkara saMtulita kiyA jA sakatA hai| zarIra vijJAna ke anusAra aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke agrabhAga se jor3A jAe to usase sambandhita tattva sthira ho jAtA hai, jaise aMgaThA agni tattva kA sthAna hai, tarjanI vAyu tattva kA, madhyamA AkAza tattva kA, anAmikA pRthvI tattva kA aura kaniSThikA jala tattva kA pratIka hai| isa prakAra aMgUThe ke sparza se saMbaMdhita aMguliyoM ke tattva jo zarIra meM vyApta haiM, prabhAvita hote haiN| __aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke nicale hisse arthAt mUla parva para lagAne se usa aMgulI se sambandhita tattva kI zarIra meM vRddhi hotI hai| yadi aMgulI ko mor3akara aMgUThe kI jar3a meM arthAta usake AdhAra para rakhane se usa aMgalI se sambandhita tattva kA zarIra meM hrAsa hotA hai| isa prakAra vibhinna mudrAoM ke mAdhyama se paMca tattvoM ko ghaTA-bar3hAkara santulita kiyA jA sakatA hai| isase zarIra ko svAsthya-lAbha milatA hai| yahA~ eka mahattvapUrNa prazna yaha uThatA hai ki adhikAMza mudrAe~ hAthoM se hI kyoM kI jAtI hai? yadi gaharAI se avalokana kareM to parijJAta hotA hai ki zarIra ke sakriya aMgoM meM hAtha pramukha hai| hathelI meM eka vizeSa prakAra kI prANa UrjA athavA zakti kA pravAha nirantara hotA rahatA hai| isI kAraNa zarIra ke kisI bhI bhAga meM duHkha, darda, pIr3A hone para sahaja kI hAtha vahA~ calA jAtA haiN| aMguliyoM meM apekSAkRta saMvedanazIlatA adhika hotI hai isI kAraNa aMguliyoM se hI nAr3I ko dekhA jAtA hai| jisase mastiSka meM nabja kI kAryavidhi kA saMdeza zIghra pahuMca jAtA hai| rekI cikitsA meM hathelI kA hI upayoga hotA hai| ratna cikitsA meM vibhinna prakAra ke nagIne aMgUThI ke mAdhyama se hAtha kI aMguliyoM meM hI pahane jAte haiM jinakI taraMgoM ke prabhAva se zarIra ko svastha rakhA jA sakatA hai| ekyUprezara cikitsA meM hathelI meM sAre zarIra ke saMvadena bindu hote haiN| sujoka bAyala mereDiyana ke siddhAntAnusAra aMguliyoM se hI zarIra ke Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xivii vibhinna aMgoM meM prANa UrjA ke pravAha ko niyantrita aura saMtulita kiyA jA sakatA hai| hasta rekhA vizeSajJa hathelI dekhakara vyakti ke vartamAna, bhUta aura bhaviSya kI mahattvapUrNa ghaTanAoM ko batalA sakate haiN| kahane kA Azaya yahI hai ki hAtha, hathelI aura aMguliyoM kA manuSya kI jIvana zailI se sIdhA sambandha hotA hai| ye mudrAe~ zarIrastha cetanA ke zakti kendroM meM rimoTa kanTrola ke samAna kArya karatI haiM phalata: svAsthya rakSA aura roga nivAraNa hotA hai| __mudrA yaha kisI eka dharma yA sampradAya se athavA hindu yA bauddha dharma se hI sambandhita nahIM hai| IsAI dharma meM bhI hasta mudrAe~ devatA evaM saMtoM ke abhiprAya tathA abhivyakti ke mAdhyama rahe haiN| IsA masIha dvArA Upara kie gae dAe~ hAtha kI madhyamA evaM tarjanI Urdhva kI ora, anAmikA evaM kaniSThakA hathelI meM mur3I huI tathA aMgUThA una donoM ko AveSTita karate hue aisI jo mudrA darzAyI jAtI hai vaha kRpA, kSamA evaM devI AzISa kI sUcaka hai| isI prakAra mariyama kI mUrti meM jo mudrA dikhAI detI hai vaha mAtRtva evaM mamattva bhAva kI sUcaka hai| yaha bhagavAna ke icchAoM ke svIkAra kI bhI dyotaka hai| hindu aura bauddha dharma meM prayukta kaI mudrAe~ viziSTa devI-devatAoM Adi kI sUcaka hai| mukhyatayA tAMtrika mudrAe~ vizeSa prasaMgoM meM pAdarI tathA lAmAoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| isa prakAra mudrA vijJAna samasta dharmaparamparA sammata hai| mudrA yoga se saMbandhita yaha zodha kArya sAta khaNDoM meM kiyA gayA hai| prathama khaNDa meM mudrA kA svarUpa vizleSaNa karate hue tatsaMbaMdhI kaI mUlyavAn tathyoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM mudrA yoga kA aitihAsika evaM tulanAtmaka pakSa bhI prastuta kiyA hai jisase zodhArthI evaM AtmArthI Avazyaka jAnakArI eka sAtha prApta kara sakate haiN| isa khaNDa kA adhyayana karane para paravartI khaNDoM kI viSaya vastu bhI spaSTa ho jAtI hai isa prakAra yaha mukhya AdhArabhUta hone se isa khaNDa ko prathama krama para rakhA gayA hai|| tadanantara sarva prakAra kI mudrAoM kA udbhava nRtya va nATya kalA se mAnA jAtA hai| vizva kI bhaugolika gatividhiyoM ke anusAra Aja se lagabhaga bayAlIsa hajAra tIna varSa sAr3he ATha mAsa nyUna eka koTAkoTi sAgaropama pUrva bhagavAna RSabhadeva hue, jinheM vaidika paramparA meM bhI yuga ke Adi kartA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivli... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana mAnA gayA hai| jaina AgamakAra kahate haiM ki usa samaya manuSyoM kA jIvana nirvAha kalpavRkSa se hotA thaa| dhIra-dhIre kAla kA suprabhAva nisteja hone lagA, usase bhojana Adi kI kaI samasyAeM upasthita huii| taba RSabhadeva ne pitA pradatta rAjya pada kA saMcAlana karate hue logoM ko bhojana pakAne, anna utpAdana karane, vastra bunane Adi kA jJAna diyaa| ve pArivArika, sAmAjika evaM sAMskRtika jIvana Amoda-pramoda tathA nIti niyama pUrvaka jI sakeM, etadartha puruSoM ko 72 evaM striyoM ko 64 prakAra kI viziSTa kalAe~ sikhaaii| unameM nRtyanATya aura mudrA kalA kA bhI prazikSaNa diyaa| isase siddha hotA hai ki madrA vijJAna kI paramparA AdikAlIna evaM prAcInatama hai| isalie nATya mudrAoM ko dvitIya khaNDa meM sthAna diyA gayA hai| prazna ho sakatA hai ki nATya mudrAoM para kiyA gayA yaha kArya kitanA upayogI evaM prAsaMgika hai? isa sambandha meM itanA spaSTa hai ki jIvana meM svAbhAvika mudrA kA adbhuta prabhAva par3atA hai| 1. nRtya meM prAya: sabhI mudrAe~ sahaja hotI hai| * 2. jo loga nRtya-nATyAdi meM rUci rakhate haiM ve isa kalA ke marma ko samajha sakeMge tathA usakI upayogitA ke bAre meM anyoM ko jJApita kara isa kalA kA gaurava bar3hA sakate haiN| 3. jo nRtyAdi kalA sIkhane meM utsAhI evaM udyamazIla haiM ve mudrAoM se hote phAyadoM ke bAre meM yadi jAne to isa kalA ke prati sarvAtmanA samarpita ho eka svastha jIvana kI upalabdhi karate hue darzakoM ke citta ko pUrI taraha Anandita kara sakate haiN| sAtha hI darzakoM kA zarIra va mana prabhAvita hone se ve bhI niroga tathA cintAmukta jIvana se parivAra evaM samAja vikAsa meM Thosa kArya kara sakate haiN| 4. nRtya kalA meM prayukta mudrAoM se hone vAle suprabhAvoM kI prAmANika jAnakArI upalabdha ho to isake prati upekSita janatA bhI anAyAsa jur3a sakatI hai aura hAtha-pairoM ke sahaja saMcAlana se kaI anUThI upalabdhiyA~ prApta kara sakatI haiN| 5. yadi nATyAbhinaya meM dakSatA hAsila ho jAye to pratiSThA-dIkSAdi mahotsava, gurU bhagavantoM ke nagara praveza, prabhu bhakti Adi prasaMgoM meM upasthita jana samUha ko bhakti magna kara sakate haiN| sAtha hI zubha pariNAmoM kI bhAvadhArA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...xlix kA vega bar3ha jAne se pUrvabaddha azubha karmoM ko kSINakara parama pada ko prApta kiyA jA sakatA hai| 6. kucha logoM meM nRtya kalA kA abhAva hotA hai aise vyaktiyoM ko isakA mUlya samajha meM A jAye to ve bhakti mAhaula meM svayaM ko ekAkAra kara sakate haiN| usa samaya hAtha Adi aMgoM kA svAbhAvika saMcAlana hone se SaTcakra Adi kaI zakti kendra prabhAvita hote haiM aura usase eka Arogya vardhaka jIvana prApta hotA hai tathA aMtaraMga kI duSita vRttiyA~ vilIna ho jAtI haiN| 7. hamAre dainika jIvana vyavahAra meM harSa-zoka, rAga-dveSa, Ananda-viSAda Adi paristhitiyoM ke AdhAra para jo zArIrika AkRtiyA~ banatI hai ina samasta bhAvoM ko nATya meM bhI darzAyA jAtA hai isa prakAra nATya mudrAe~ samasta dehadhAriyoM (mAnavoM) kI jIvanacaryA kA abhinna aMga hai| nATya mudrAoM para zodha karane kA eka dhyeya yaha bhI hai ki kisI saMta puruSa yA alaukika puruSa dvArA sikhAyA gayA jJAna kabhI nirarthaka nahIM ho sktaa| isa prakAra nATya mudrAe~ aneka dRSTiyoM se mUlyavAn haiN| tadanantara jaina zAstroM meM varNita mudrAoM ko mahattva dete hue unheM tIsare khaNDa meM gumphita kiyA gayA hai| kyoMki jaina dharma anAdinidhana hone ke sAtha-sAtha isa mudrA vijJAna ke Arambha kartA evaM yuga ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva bhagavAna hai| inheM jaina dharma ke Adya saMsthApaka bhI mAnA jAtA hai| mudrA sambandhI cauthe khaNDa meM hindU paramparA kI mudrAoM kA Adhunika parizIlana kiyA gayA hai| hindU dharma meM pracalita kaI mudrAoM kA prabhAva jaina AcAryoM para par3A tathA devapUjana Adi se saMbaMdhita katipaya mudrAe~ yathAvat svIkAra bhI kara lI gaI aisA mAnA jAtA hai| vartamAna meM vivAha Adi kaI saMskAra prAya: hindU paNDitoM ke dvArA hI karavAye jA rahe haiM isalie ise cauthe krama para rakhA gayA hai| dUsare, hindU dharma meM sarvAdhika kriyAkANDa hotA hai aura unameM mudrA prayoga hotA hI hai|| mudrA sambandhI pA~caveM khaNDa meM bauddha paramparAvartI mudrAoM ko sambaddha kiyA gayA hai| yadyapi bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha samakAlIna the phira bhI hindU dharma jainoM ke nikaTa mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki aneka karmakANDoM kA prabhAva jaina anuyAyiyoM para pdd'aa| Aja bhI jaina paramparA ke loga hindU mandiroM meM binA kisI bheda-bhAva ke cale jAte haiM jabaki bauddha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dharma ke prati aisA jhukAva nahIM dekhA jaataa| hindU dharma bhArata ke prAya: sabhI prAntoM meM phailA huA hai jabaki bauddha dharma zramaNa paramparA kA saMvAhaka hone para bhI kucha prAntoM meM hI simaTa gayA hai| inhIM pahalUoM ko dhyAna meM rakhate hue bauddha mudrAoM ko pAMcavA~ sthAna diyA gayA hai| prastuta zodha ke chaThaveM khaNDa meM yaugika mudrAoM evaM sAtaveM khaNDa meM Adhunika cikitsA paddhati meM pracalita mudrAoM kA vivecana kiyA gayA hai| vartamAna meM bar3ha rahI samasyAoM evaM anAvazyaka tanAvoM se chuTakArA pAne ke lie yogAbhyAsa paramAvazyaka hai| isalie yaugika evaM pracalita mudrAoM ko pRthak sthAna dete hue jana sAdhAraNa ke lie upayogI banAyA hai| sAtha hI ye mudrAe~ kisI paramparA vizeSa se bhI sambandhita nahIM hai| isa taraha uparokta sAtoM khaNDa meM mudrAoM kA jo krama rakhA gayA hai vaha pAThakoM ke sugama bodha ke lie hai| isase mudrAoM kI zreSThatA yA laghutA kA nirNaya nahIM karanA cAhie, kyoMki svarUpata: pratyeka mudrA apane Apa meM sarvottama hai| kintu prayoktA ke anusAra jo jisake lie vizeSa phAyadA karatI hai vaha zreSTha ho jAtI hai| yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki yaha zodha kArya kevala vidhi svarUpa taka hI sImita nahIM hai isameM pratyeka mudrA kA zabdArtha, uddezya, unake suprabhAva, pratIkAtmaka artha, kauna sI mudrA kisa prasaMga meM kI jAye Adi mahattvapUrNa tathyoM ko bhI ujAgara kiyA gayA hai jisase yaha zodha samagra pAThakoM ke lie hamezA upAdeya siddha ho skegaa| prasaMgAnusAra mudrA citroM ke sambandha meM yaha kahanA cAhUMgI ki yadyapi citroM ko banAne meM pUrNa sAvadhAnI rakhI gayI hai phira bhI usameM galatiyA~ rahanA saMbhava hai| kyoMki hAtha se mudrA banAkara dikhAne evaM usake citra ko banAne vAle kI dRSTi aura samajha meM antara ho sakatA hai| . citra ke mAdhyama se pratyeka pahalu ko spaSTata: darzAnA saMbhava nahIM hotA, kyoMki paribhASAnusAra hAtha kA jhukAva, mor3anA Adi abhyAsa pUrvaka hI A sakatA hai| prAcIna granthoM meM prApta mudrAoM ke varNana ko samajhane meM aura grantha kartA ke abhiprAya meM antara hone se koI mudrA galata bana gaI ho to kSamAprArthI huuN| yahA~ nimna binduoM para bhI dhyAna deM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...li 1. hamAre dvArA darzAe gae mudrA citroM ke aMtargata kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha darzaka ke dekhane ke hisAba se mAnA gayA hai tathA kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha prayoktA ke anusAra darzAyA gayA hai| 2. kucha mudrAe~ bAhara kI tarapha dikhAne kI hai unameM citrakAra ne mudrA banAte samaya vaha Pose apane mukha kI tarapha dikhA diyA hai| 3. kucha mudrAoM meM eka hAtha ko pArzva meM dikhAnA hai usa hAtha ko spaSTa darzAne ke lie use pArzva meM na dikhAkara thor3A sAmane kI tarapha dikhAyA hai| 4. kucha mudrAe~ svarUpa ke anusAra dikhAI nahIM jA sakatI hai ata: unakI yathAvat AkRti nahIM bana pAI haiN| 5. kucha mudrAe~ svarUpa ke anusAra banane ke bAvajUda bhI citra meM spaSTatA ___nahIM ubhara pAI haiN| 6. kucha mudrAoM ke citra atyanta kaThina hone se nahIM bana pAe haiN| mudrA yoga kA dvitIya khaNDa nATya mudrAoM se sambandhita hai isameM bharata ke nATyazAstra Adi granthoM meM upalabdha mudrAoM kA vaijJAnika anuzIlana karate hue use sAta adhyAyoM meM gumphita kiyA hai| prathama adhyAya meM mudrA ke bhinna-bhinna prabhAvoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| dvitIya adhyAya meM bharata ke nATya zAstra meM vivecita mudrAoM kA nirUpaNa karatA hai| tRtIya adhyAya meM nATyazAstra se uttaravartI granthoM meM upalabdha nATya mudrAoM kI sUcI mAtra dI gaI hai, kyoMki paravartI granthakAroM ne prAya: bharata ke nATya-zAstra kA hI anusaraNa kiyA hai| caturtha adhyAya abhinayadarpaNa meM varNita viziSTa mudrAoM se sandarbhita hai| pA~caveM adhyAya meM bhAratIya nATya kalA meM pracalita sAmAnya mudrAoM kA vizleSaNa kiyA gayA hai| chaThaveM adhyAya meM zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAoM ko sacitra batAyA gayA hai| sAtavA~ adhyAya upasaMhAra ke rUpa meM gumphita hai| jisameM rogopacAra upayogI nATya mudrAoM kA cArTa diyA gayA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanA kI jhaMkAra jaina vidhi-vidhAnoM se sambandhita eka bRhadstarIya anveSaNa Az2a pUrNAhuti kI pratIkSita arUNima velA para hai| jinakA pratyakSa-apratyakSa saMbala isa virAT viSaya ke pratipAdana meM AdhAra staMbha banA una sabhI upakArI janoM kI abhivandanA-anumodanA karane ke lie mana taraMgita ho rahA hai| yadyapi unheM pUrNata: abhivyakti denA asaMbhava hai phira bhI sAmarthya juTAtI huI karabaddha hokara sarvaprathama, jinake divya jJAna ke Aloka ne bhavya jIvoM ke hRdayAndhakAra ko dUra kiyA, jinakI paiMtIsa guNayukta vANI ne jIva jagata kA uddhAra kiyA, jinake roma-roma se nirjharita karUNA bhAva ne samasta jIvarAzi ko abhayadAna diyA tathA mokSa mArga para ArohaNa karane hetu samyaka cAritra kA mahAdAna diyA, aise bhavo bhava upakArI sarvajJa arihaMta paramAtmA ke caraNa sarojoM meM ananta-ananta vaMdanA karatI huuN| jinake smaraNa mAtra se duHsAdhya kArya sarala ho jAtA hai aise sAdhanA sahAyaka, siddhi pradAyaka zrI siddhacakra ko Atmastha vNdn| cintAmaNi ratna kI bhA~ti hara cintita svapna ko sAkAra karane vAle, kAmadhenu kI bhA~ti hara abhilASA ko pUrNa karane vAle evaM jinakI varada chA~ha meM jinazAsana dedIpyamAna ho rahA hai aise krAnti aura zAnti ke pratIka cAroM dAdA gurUdeva tathA sakala zrutadhara AcAryoM ke caraNAravinda meM bhAvabhInI vndnaa|| prabala puNya ke svAmI, saralahRdayI, zAsana uddhAraka, kharataragacchAcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke pavitra caraNoM meM zraddhA bharI vNdnaa| jinhoMne sadA apanI kRpAvRSTi evaM preraNAdRSTi se isa zodha yAtrA ko lakSya taka pahu~cAne hetu protsAhita kiyaa| jinake prajJAzIla vyaktitva evaM sRjanazIla kartRtva ne jaina samAja meM abhinava cetanA kA pallavana kiyA, jinakI antasa bhAvanA ne merI adhyayana ruci ko jIvanta rakhA aise upAdhyAya bhagavanta pUjya gurudeva zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke caraNa nalinoM meM koTizaH vndn| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...lili maiM hRdayAvanata hU~ prabhutvazIla evaM snehila vyaktitva ke dhanI, guNa garimA se maMDita pa.pU. AcArya padmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. kI, jinhoMne kobA lAibrerI ke mAdhyama se duSprApya granthoM ko upalabdha karavAyA tathA sahRdayatA evaM udAratA ke sAtha merI zaMkAoM kA samAdhAna kara pragati pAtheya pradAna kiyaa| unhIM ke nizrAvartI manojJa svabhAvI, gaNivarya zrI prazAMtasAgarajI ma.sA. kI bhI maiM RNI hU~ jinhoMne nisvArtha bhAva se sadA sahayoga karate hue mujhe utsAhita rkhaa| ___maiM kRtajJa hU~ sarasvatI sAdhanA patha pradIpa, pa.pU. jyeSTha bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne isa zodha kArya kI mUlyavattA kA Akalana karate hue merI aMtazcetanA ko jAgRta rkhaa| maiM sadaiva upakRta rahaMgI pravacana prabhAvaka, zAstra vettA, sanmArga praNetA pa.pa. AcArya zrI kIrtiyaza sUrIzvarajI ma.sA evaM Agama marmajJa, saMyamotkarSI pa.pU. ratnayaza vijayajI ma.sA ke prati, jinhoMne navIna granthoM kI jAnakArI dene ke sAtha-sAtha zodha kArya kA praNayana karate hue ise vibudha jana grAhya banAkara pUrNatA pradAna kii| maiM AsthA praNata hU~ jagavallabha pa.pU. AcArya zrI rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA evaM vAtsalya mUrti pa.pU. bahana mahArAja vAcaMyamA zrIjI ma.sA ke prati, jinhoMne samaya-samaya para apane anubhava jJAna dvArA merI duvidhAoM kA nivAraNa kara isa kArya ko bhavyatA pradAna kii| ___maiM natamastaka hU~ samanvaya sAdhaka, bhakta sammohaka, sAhitya uddhAraka, acala gacchAdhipati pa.pU. AcArya zrI guNaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNoM meM, jinhoMne apratyakSa rUpa se merI jijJAsAoM kA samAdhAna karake mere kArya ko Age bddh'aayaa| - maiM AsthA praNata hU~ lADanUM vizva bhAratI ke preraNA puruSa, aneka granthoM ke sRjanahAra, kuzala anuzAstA, sAhitya manISI AcArya zrI tulasI evaM AcArya zrI mahAprajJajI ke caraNoM meM, jinake sRjanAtmaka kAryoM ne isa sAphalya meM AdhAra bhUmi pradAna kii| isI zrRMkhalA meM zraddhAnata hU~ tristutika gacchAdhipati, puNyapuMja pa.pU. AcArya zrI jayantasena sUrIzvarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne hara saMbhava sva sAmAcArI viSayaka tathyoM se avagata karavAte hue isa zodha ko sulabha bnaayaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liv... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana maiM zraddhAvanata hU~ vizva prasiddha, pravacana prabhAvaka, krAntikArI santa pravara zrI taruNasAgarajI ma.sA ke prati, jinhoMne yathocita sujhAva dekara rahasya anveSaNa meM sahAyatA pradAna kii| maiM AbhArI hU~ mRdula svabhAvI pa.pU. pIyUSasAgarajI ma.sA. evaM gUr3ha svAdhyAyI pa. pU. samyakratnasAgarajI ma.sA. kI jinhoMne sadaiva merA utsAha vardhana kiyaa| upakAra smaraNa kI isa kar3I meM antarhadaya se upakRta hU~ mahattarA pada vibhUSitA pU. vinItA zrIjI ma.sA., pravartinI pravarA pU. candraprabhA zrIjI ma.sA., saralamanA pU. candrakalA zrIjI ma.sA., marUdhara jyoti pU. maNiprabhA zrIjI ma.sA., sneha gaMgotrI pa. hemaprabhA zrIjI ma.sA. evaM anya sabhI samAdRta sAdhvI maMDala ke prati, jinake antara mana kI maMgala kAmanAoM ne mere mArga ko niSkaMTaka banAyA tathA AtmIyatA pradAna kara samyak jJAna ke arjana ko pravarddhamAna rkhaa| jinakI mRdutA, dRr3hatA, gaMbhIratA, kriyAniSThatA evaM anubhava praur3hatA ne sujJajanoM ko sanmArga pradAna kiyA, jinakA nizchala vyavahAra 'jahA aMto tahA bahiM' kA jIvanta udAharaNa thA, jo paMcama Are meM cauthe Are kI sAkSAta pratimUrti thI, aisI zraddhAloka kI devatA, vAtsalya vAridhi, pravartinI mahodayA, gurUvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA ke pAvana padmoM meM sarvAtmanA vaMdana karatI huuN| __maiM uRNa bhAvoM se kRtajJa hU~ japa evaM dhyAna kI nirmala jyoti se prakAzamAna tathA cAritra evaM tapa kI sAdhanA se dIptimAna sajjanamaNi pa.pU. guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA ke prati, jinhoMne mujha jaise anaghar3a patthara ko sAkAra rUpa pradAna kiyaa| ___ maiM antarhadaya se AbhArI hU~ mere zodha kArya kI prAraMbhakartA, ananya gurU samarpitA, jyeSTha gurU bhaginI pU. priyadarzanA zrIjI ma.sA. tathA sevAbhAvI pU. divya darzanA zrIjI ma.sA., svanimagnA pU. tattvadarzanA zrIjI ma.sA., dRr3ha manobalI pU. samyagdarzanA zrIjI ma.sA., smita vadanA pU. zubhadarzanA zrIjI ma.sA., mitabhASI pU. muditaprajJA zrIjI ma.sA., samanvaya svabhAvI pU. zIlaguNAjI mRda bhASiNI sAdhvI kanakaprabhAjI, komala hRdayI zrRtadarzanAjI, prasanna svabhAvI sAdhvI saMyamaprajJAjI Adi samasta guru bhagini maNDala kI, jinhoMne sAmAjika dAyittvoM se nivRtta rakhate hue sadbhAvoM kI sugandha se mere mana ko tarortAjA rkhaa| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...iv . merI zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para pahu~cAne meM ananya sahayoginI, sahaja svabhAvI sthitaprajJA jI evaM vinamrazIlA saMvegaprajJA jI tathA isI ke sAtha alpa bhASiNI suzrI monikA bairAThI evaM zAnta svabhAvI suzrI sImA chAjer3a ko sAdhuvAda detI huI unake ujjvala bhaviSya kI tahedila se kAmanA karatI huuN| __maiM antastha bhAvoM se upakRta hU~ zruta samAja ke gaurava puruSa, jJAna pipAsuoM ke lie sadjJAna prapA ke samAna, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI ke prati, jinakA saphala nirdezana isa zodha kArya kA mUlAdhAra hai| isa bRhad zodha ke kArya kAla meM hara taraha kI sevAoM ke lie tatpara, udArahRdayI zrImatI maMjujI sunIlajI botharA (rAyapura) ke bhaktibhAva kI anuzaMsA karatI huuN| jinhoMne dUrastha rahakara bhI isa jJAna yajJa ko nirbAdha rUpa se pravAhamAna banAe rakhane meM yathocita sevAe~ pradAna kI, aisI zrImatI prItijI ajitajI pArakha (jagadalapura) bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| sevA smaraNa kI isa zrRMkhalA meM maiM RNI hU~ kolakAtA nivAsI, ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI zakuMtalAjI muNota kI, jinhoMne r3hAI sAla ke kolakAtA pravAsa meM bhrAtAtulya sneha evaM sahayoga pradAna karate hue apanI sevAe~ anavarata pradAna kii| zrI khemacaMdajI kiraNajI bAMThiyA kI avismaraNIya sevAe~ bhI isa zodha yAtrA kI pUrNatA meM ananya sahayogI bnii| sahayoga kI isa zrRMkhalA meM maiM AbhArI hU~, TATA nivAsI zrI jinendrajI nIlamajI baida kI, jinake athaka prayAsoM se mudrAoM kA rekhAMkana saMbhava ho paayaa| anumodanA kI isa kar3I meM kolakAtA nivAsI zrI kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dUsAja, kamalacaMdajI dhAMdhiyA, vimalacandajI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA, ajayajI botharA, mahendrajI nAhaTA, pannAlAla dUgar3a, nirmalajI kocara Adi kI sevAoM ko vismRta nahIM kara sakatI huuN| banArasa nivAsI zrI azvinabhAI zAha, lalitajI bhaMsAlI, kIrti bhAI dhruva divyezajI zAha, rAhulajI gAMdhI Adi bhI sAdhuvAda ke adhikArI haiM jinhoMne apanI AtmiyatA evaM niHsvArtha sevAe~ banArasa pravAsa ke bAda bhI banAe rkhii| isI kar3I meM banArasa senTrala lAibrerI ke mukhya lAibreriyana zrI saMjayajI sarrApha evaM zrI vivekAnandajI jaina kI bhI maiM atyaMta AbhArI hU~ ki unhoMne pustakeM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana upalabdha karavAne meM apanA ananya sahayoga diyaa| isI zrRMkhalA meM zrI kolakAtA saMgha, muMbaI saMgha, jayapura saMgha, mAlegA~va saMgha, ahamadAbAda saMgha, banArasa saMgha, zAjApura saMgha, TATA saMgha ke padAdhikAriyoM evaM dharma samarpita sadasyoM ne sthAnIya sevAeM pradAna kara isa zodha yAtrA ko sarala evaM sugama banAyA ata: una sabhI ko sAdhuvAda detI huuN| isa zodha kArya ko prAmANika banAne meM kobA lAibrerI (ahamadAbAda) evaM vahA~ ke sadasyagaNa manoja bhAI, ketana bhAI, arUNajI Adi, ela. DI. insTITyUTa (ahamadAbAda), prAcya vidyApITha (zAjApura), pArzvanAtha zodha saMsthAna (vArANasI) evaM lAibreriyana omaprakAza siMha tathA saMsthAna adhikAriyoM ne yathecchita pustakoM ke AdAna-pradAna meM jo sahayoga diyA, usake lie maiM unakI sadaiva AbhArI rhuuNgii| prastuta kArya ko jana samudAya ke lie upayogI banAne meM jinakI puNyarAzi saMbala banI hai una samasta zrutapremI lAbhArthI parivAra kI unmukta kaNTha se anumodanA karatI huuN| ina zodha kRtiyoM ko kampyUTarAIjDa, saMzodhana evaM seTiMga karane meM ananya sahayogI vimalacandra mizrA (vArANasI) kA atyanta AbhAra mAnatI huuN| Apake vinamra, suzIla evaM sajjana svabhAva ne mujhe aneka bAra ke prUpha saMzodhana kI cintAoM se sadaiva mukta rkhaa| svayaM ke kArobAra ko saMbhAlate hue Apane isa bRhad kArya ko jisa niSThA ke sAtha pUrNa kiyA hai yaha sAmAnya vyakti ke lie nAmumakina hai| isI zrRMkhalA meM zAMta svabhAvI zrI raMjanajI, rohitajI koThArI (kolakAtA) bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| sampUrNa pustakoM ke prakAzana evaM kaeNvara DijAiniMga meM apramatta hokara aMtaramana se sahayoga diyaa| zodha prabaMdha kI sampUrNa kaoNpI banAne kA lAbha lekara Apa zruta saMvardhana meM bhI parama hetubhUta bane haiN| 23 khaNDoM ko AkarSaka evaM cittaraMjaka kaeNvara se nayanaramya banAne ke lie kaeNvara DijAInara zaMbhu bhaTTAcArya kI bhI maiM tahedila se AbhArI huuN| ise saMyoga kahU~ yA vidhi kI vicitratA? merI prathama zodha yAtrA kI saMkalpanA lagabhaga 17 varSa pUrva jahA~ se prArambha huI vahIM para usakI carama pUrNAhuti bhI ho rahI hai| zrI jinaraMgasUri pauzAla (kolakAtA) adhyayana yogya sarvazreSTha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...ivil sthAna hai| yahA~ ke zAnta-prazAnta paramANu manoyoga ko adhyayana ke prati jor3ane meM atyanta sahAyaka bane haiN| isI ke sAtha maiM sAdhuvAda detI hU~ zrIjinaraMgasUri pauzAla, kolakAtA ke TrasTI zrI kamalacaMdajI dhAMdhiyA, kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, maNilAlajI dUsAja Adi samasta bhUtapUrva evaM vartamAna TrasTiyoM ko, jinhoMne adhyayana evaM sthAna kI mahattvapUrNa suvidhA ke sAtha kampojiMga meM bhI pUrNa rUpa se artha sahayoga diyaa| inhIM kI pitRvata chatra-chAyA meM yaha zodha kArya zikhara taka pahu~ca pAyA hai| isa avadhi ke daurAna grantha Adi kI Avazyaka suvidhAoM hetu zAjApura, banArasa Adi zodha saMsthAnoM meM pravAsa rhaa| una dinoM se hI jauharI saMgha ke padAdhikArI gaNa kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dUsAja, vimalacandajI mahamavAla Adi bAra-bAra nivedana karate rahe ki Apa pUrvI kSetra kI tarapha eka bAra phira se pdhaarie| hama Apake adhyayana kI pUrNa vyavasthA kreNge| unhIM kI sadbhAvanAoM ke phalasvarUpa zAyada isa kArya kA aMtima praNayana yahA~ ho rahA hai| isI ke sAtha zodha pratiyoM ke mudraNa kArya meM bhI zrI jinaraMgasUri pauzAla TrasTiyoM kA hArdika sahayoga rahA hai| antata: yahI kahU~gIprabhu vIra vANI udyAna kI, saurabha se mahakI jo kRti / jar3a vakra buddhi se jo maiMne, kI ho isakI vikRti / avinaya, avajJA, AzAtanA, yadi huI ho zruta kI vaMcanA / micchAmi dukkaDam detI hU~, svIkAra ho mujha prArthanA / / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravartinI pada suzodhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandardhita viSaya meM apUrNatA zrI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcitta vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki bhavya jIva pApa bhIka baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveN| koI bhI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...lix isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAe, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI hU~ / kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA bhI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo bhI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke rUpa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadapakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para bhI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| yahA~ yaha bhI kahanA cAhU~gI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sabhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM bhI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa pannoM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMbha mAtra hai| antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUr3hArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdarbha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNatriyogapUrkaka zruta rUpa jina dharma se micchAmi dukkar3am karatI huuN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA adhyAya-1 : mudrAoM se prabhAvita sapta cakra Adi ke viziSTa prabhAva 1-29 1. sapta cakroM para mudrA ke prabhAva 2. granthi tantroM para mudrA ke prabhAva 3. caitanya kendroM para mudrA ke prabhAva 4. pA~ca tattvoM para mudrA ke prabhAva 5. mudrA prayoga ke niymopniym| adhyAya-2 : bharatamuni racita nATyazAstra kI mudrAoM kA svarUpa, prayojana evaM usake lAbha 30-162 asaMyukta hasta mudrAe~- 1. patAkA mudrA 2. tripatAkA mudrA 3. kartarImukha mudrA 4. ardhacandra mudrA 5. arAla mudrA 6. zukatuNDa mudrA 7. muSTi mudrA 8. zikhara mudrA 9. kapittha mudrA 10. kaTakAmukha mudrA 11. sUcyAsya mudrA 12. padmakoza mudrA 13. sarpazIrSa mudrA 14. mRgazIrSa mudrA 15. lAMgula mudrA 16. alapadma mudrA 17. catura mudrA 18. bhramara mudrA 19. haMsAsya mudrA 20. haMsapakSa mudrA 21. sandaMza mudrA 22. mukula mudrA 23. UrNanAbha mudrA 24. tAmracUr3a mudraa| saMyukta hasta mudrAe~- 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. khaTakA vardhamAna mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSedha mudrA 8. Dola mudrA 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahita mudrA 13. vardhamAna mudraa| nRtahasta mudrAe~- 1. caturasra mudrA 2. uvRtta mudrA 3. talamukha mudrA 4. svastika mudrA 5. viprakIrNa mudrA 6. arAla mudrA 7. khaTakA mudrA 8. Aviddha vakra mudrA 9. sUcImukha mudrA 10. recita mudrA 11. ardharacitA mudrA 12. uttAnavaMcita mudrA 13. pallava mudrA 14. nitamba mudrA 15. kezabaMdha mudrA 16. latAhasta mudrA 17. karihasta/gajahasta mudrA 18. pakSa vaMcita mudrA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...lxi 19. pakSa pradyota mudrA 20. garur3a pakSa mudrA 21. daNDa pakSa mudrA 22. urdhvamaNDalin mudrA 23. pArzvamaNDalin mudrA 24. uromaNDalin mudrA 25. muSTi svastika mudrA 26. nalinI padmakoza mudrA 27. alapallava mudrA 28. ulvaNa mudrA 29. lalita mudrA 30. valita mudraa| bharata muni ke nATyazAstra meM varNita adhikAMza mudrAoM ke nAma 'da mirara oNpha gezcara' nAmaka pustikA meM bhI prApta hote haiM lekina isameM nirdiSTa mudrAoM ke svarUpa bhinna haiN| tulanA kI dRSTi se isa adhyAya meM 'da mirara oNpha gezcara' meM ullikhita mudrAoM kA bhI sacitra varNana kiyA gayA hai| yahA~ unakI nAma sUcI isa prakAra hai asaMyukta hasta mudrAe~- 1. patAkA mudrA 2. tripatAkA mudrA 3. kartarImukha mudrA 4. ardhacandra mudrA 5. arAla mudrA (prathama) 6. arAla mudrA (dvitIya) 7. zukatuNDa mudrA 8. muSTi mudrA 9. zikhara mudrA 10. kapittha mudrA 11. kaTakAmukha mudrA 12. sUcyAsya mudrA 13. padmakoza mudrA 14. sarpazIrSa mudrA 15. mRgazIrSa mudrA 16. lAMgula mudrA 17. alapadma mudrA 18. catura mudrA 19. bhramara mudrA 20. haMsAsya mudrA 21. haMsapakSa mudrA (prathama) 22. haMsapakSa mudrA (dvitIya) 23. sandaMza mudrA (prathama) 24. sandaMza mudrA (dvitIya) 25. sandaMzamukula mudrA (tRtIya) 26. mukula mudrA 27. UrNanAbha mudrA 28. tAmracUr3a mudrA (prathama) 29. tAmracUr3a mudrA (dvitiiy)| saMyukta hasta mudrAe~- 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. svastika mudrA (prathama) 4. svastika mudrA (dvitIya) 5. khaTakA vardhamAna mudrA (prathama) 6. utsaMga mudrA 7. niSedha mudrA (prathama) 8. Dola mudrA 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahita mudrA 13. vardhamAna mudraa| nRttahasta mudrAe~- 1. caturasra mudrA 2. udvRtta mudrA 3. talamukha mudrA 4. Aviddha vakra mudrA 5. recita mudrA 6. ardharacita mudrA 7. nitamba mudrA 8. kezabaMdha mudrA 9. latAhasta mudrA 10. karihasta mudrA 11. pakSavaMcita mudrA 12. pakSa pradyota mudrA 13. garUr3a mudrA 14. muSTi svastika mudrA 15. nalinI padmakoza mudrA 16. ulvaNa mudrA 17. lalita mudraa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixii... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana adhyAya - 3 : viSNudharmottarapurANa Adi meM ullikhita mudrAoM kI sUcI 163-173 viSNudharmottarapurANa Adi granthoM meM nirdiSTa mudrAoM kA svarUpa lagabhaga bharata muni ke nATyazAstra ke samAna hI hai| adhyAya-4 : abhinayadarpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva 174-201 1. ardhapatAkA mudrA 2. mayUrahasta mudrA 3. candrakalA mudrA 4. siMhamukha mudrA 5. trizUla mudrA 6. vyAghra mudrA 7. ardhasUcI mudrA 8. kaTaka mudrA 9. palli mudrA 10. zivaliMga mudrA 11. kartarI svastika mudrA 12. zakaTa mudrA 13. zaMkha mudrA 14. cakra mudrA 15 sampuTa mudrA 16. pAza mudrA 17. kIlaka mudrA 18 matsya mudrA 19. varAha mudrA 20. garUr3a mudrA 21. nAgabandha mudrA 22. khaTvA mudrA 23. bherUNDa mudrA / adhyAya - 5 : bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 202-304 1. adhomuSTi mukula mudrA 2. ajamukha mudrA 3. aMgArakha mudrA 4. arAlakaTaka mukha mudrA 5. ardhamukha mudrA 6. arjuna mudrA 7. azoka mudrA 8. vakra mudrA 9. bhIma mudrA 10. bhinnAMjalI mudrA 11. brahma mudrA 12. brAhmaNa mudrA 13. bRhaspati mudrA 14. chaga mudrA 15. cakravAka 16. caMpaka mudrA 17. candra mudrA 18. caMdramRga mudrA 19. gardabha mudrA 20. indra mudrA 21. kaMdaMjalI mudrA 22. karakaTa mudrA 23. karatarI daNDa mudrA 24. kArttavIrya mudrA 25. kaTaka mudrA (prathama) 26. kaTaka mudrA (dvitIya) 27. ketakI mudrA 28. ketu mudrA 29. khaDga mukula mudrA 30. argha mudrA 31. Azcarya mudrA 32. azvattha mudrA 33 bhAgIratha mudrA 34. DamarU mudrA 35 dAna mudrA 36. dilIpa mudrA 37. dIpa mudrA 38. gaMgA mudrA 39. harizcandra mudrA 40. kRSNamRga mudrA 41. krodha mudrA 42. khaDga mudrA 43. kSatriya mudrA 44. kUrma mudrA 45. kurUvaka mudrA 46. kubera mudrA 47. lakSmI mudrA 48. lIna karkaTa mudrA 49. lInAla padma mudrA 50. madhyapatAkA mudrA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ...!xiii 51. manmatha mudrA 52. nairRti mudrA 53. nimbasala mudrA 54. varuNa mudrA 55. vAyu mudrA 56. vhalo mudrA 57. vyAlI mudrA 58. paradiSa mukula mudrA 59. pArIjAta mudrA 60. pArvatI mudrA 61. pATalI mudrA 62. pUga mudrA 63. punnAga mudrA 64. rAhu mudrA 65. rAvaNa mudrA 66. saMyama nAyaka mudrA 67. saMkIrNa mudrA 68. saMkIrNa makara mudrA 69. sarasvatI mudrA 70. zaivya mudrA 71. zambhu mudrA 72. zanaizcara mudrA 73. zamI mudrA 74. zudra mudrA 75. zukra graha mudrA 76. siMha mudrA 77. sindhuvara mudrA 78. strI mudrA 79. sUrya mudrA 80. tAla patAkA mudrA 81. tAlasiMha mudrA 82. trijJAna mudrA 83. udveSTi tAla-padma mudrA 84. ulUka mudrA 85. vaizya mudrA 86. rasAla mudrA 87. riSabha mudrA 88. sagara mudrA 89. sahadeva mudrA 90. sArasa mudrA 91. sarayu mudrA 92. zazAMka mudrA 93. zibi mudrA 94. ziMzapa mudrA 95. zvAna mudrA 96. bherUNDa mudraa| sambandha sUcaka mudrAe~- 1. jyeSTha bhrAtR mudrA 2. kaniSTha bhrAtR mudrA 3. mAtR mudrA 4. nanaMda mudrA 5. pitR mudrA 6. sapatnI mudrA 7. zvazrI mudrA 8. zvasura mudrA 9. snuSa mudrA 10. bhartAra bhrAtR mudrA 11. bhartAra mudrA 12. dampati mudraa| avatAra sambandhI mudrAe~- 1. balarAmAvatAra mudrA 2. kalkAvatAra mudrA 3. kRSNAvatAra mudrA 4. kUrmAvatAra mudrA 5. matsyAvatAra mudrA 6. narasiMha avatAra mudrA 7. parazurAmAvatAra mudrA 8. raghurAmAvatAra mudrA 9. vAmanAvatAra mudraa| adhyAya-6 : zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~ 305-331 ___ (i) zilpakalA meM upalabdha mudrAe~- 1. abhaya mudrA 2. varada dAna mudrA 3. kaTakahasta / siMhakarNahasta mudrA 4. sUcIhasta mudrA 5. tarjanIhasta mudrA 6. kaTyAvalaMbita hasta mudrA 7.daNDahasta yA gajahasta mudrA 8. aMjali hasta mudrA 9. vismayahasta mudrA 10. vyAkhyAna / cinmudrA / saMdarzana hasta mudrA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixiv... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 11. jJAna mudrA 12. yoga mudrA 13. aMjali mudrA 14. dhyAna mudrA 15. vyAkhyAna mudrA 16. dharmacakra mudrA 17. kAyotsarga mudrA 18. kaTakAmukhahasta mudrA 19. daNDahasta yA gajahasta mudrA 20. sUcIhasta mudrA 21. bhUmisparza mudrA 22. ardhaparyaMka mudrA 23. samapAda mudrA 24. jJAnamudrA 25. varada mudrA 26. lalita mudrA 27. tarka mudrA 28. zaraNa mudrA 29. uttarabodhi mudraa| (ii) mUrtikalA meM upalabdha mudrAe~- 1. abhayahasta mudrA 2. varada mudrA 3. tarjanI hasta mudrA 4. bhUmisparza mudrA 5. vyAkhyAna/cinmudrA/saMdarzana mudrA 6. latAhasta mudrA 7. vismaya mudrA 8. muSTihasta/zikhara hasta mudrA 9. patAkA hasta mudrA 10. ardhapatAka hasta mudrA 11. tripatAka hasta mudrA 12. maunavrata mudrA 13. mRgazIrSa hasta mudrA 14. kaTakahasta/siMhakarNa hasta mudrA 15. ardhacandra hasta mudrA 16. haMsAsya hasta mudrA 17. dhyAna mudrA 18. dharmacakra mudrA 19. kaTyAvalambita mudrA 20. aMjali hasta mudrA 21. alapadma/ala pallava mudrA 22. pakSavaMcita mudrA 23. UrdhvamaNDalin mudrA 24. nAgabandha hasta mudraa| adhyAya-7 : upasaMhAra 332-342 bhautika evaM AdhyAtmika cikitsA meM upayogI mudrAe~ 1. zArIrika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ 2. bhAvanAtmaka rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ 3. AdhyAtmika roga nidAna meM prabhAvI mudraaeN| sahAyaka grantha sUcI 343-345 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-1 mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva mudrA eka aisI yoga paddhati hai jisake mAdhyama se prAcIna sAdhakoM evaM dArzanikoM ke anubhava, jJAna evaM sAdhanA paddhati ko Adhunika vaijJAnika saMdarbho meM pratipAdita kiyA jA sakatA hai| yaha prAcya vidyA vartamAna yuga ko eka naI dizA dene meM sakSama hai| isake dvArA Aja vyaktigata stara para ubhara rahI samasyAoM kA hI nahIM apitu sAmAjika, dhArmika, rASTrIya, antararASTrIya Adi aneka samasyAoM kA nivAraNa kiyA jA sakatA hai| madrA dainika kriyAoM meM upayogI eka mahattvapUrNa vidhi hai aura isakA vidhivata niyamita prayoga vibhinna kSetroM meM nirNAyaka bhUmikA adA kara sakatA hai| ___hamArI zArIrika saMracanA eka jaTila mazIna ke samAna hai| isake vibhinna purje (Parts) vividha kArya karate haiN| mudrA prayoga ke dvArA una sabhI ko eka sAtha prabhAvita kiyA jA sakatA hai| isa yoga ke dvArA zarIrastha mUlAdhAra Adi sapta cakroM ko jAgRta kara mAnasika, zArIrika evaM bhAvanAtmaka vikRtiyoM para niyaMtraNa prApta kiyA jA sakatA hai| isI ke sAtha mudrA yoga antaHsrAvI graMthiyA~, caitanya kendra evaM paMca tattva Adi ko saMtulita evaM niyaMtrita rakhate hue svastha, susaMskRta evaM sudRr3ha samAja ke nirmANa meM sahayogI banatA hai| sapta cakroM para mudrA ke prabhAva kisI bhI mudrA kA prayoga evaM usakI sAdhanA jAgaraNa kA abhUtapUrva mAdhyama hotA hai| ye sAta cakra AdhyAtmika jagata evaM bhautika jagata ko aneka prakAra se prabhAvita karate haiN| sAta cakroM ke nAma isa prakAra haiM 1. mUlAdhAra cakra 2. svAdhiSThAna cakra 3. maNipura cakra 4. anAhata cakra 5. vizuddhi cakra 6. AjJA cakra aura 7. sahasrAra ckr| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 1. mUlAdhAra cakra prathama mUlAdhAra cakra guptAMga evaM gudA ke bIca periniyama meM sthita hai| ise mUlAdhAra, mUla AdhAra athavA prathama cakra ke rUpa meM jAnA jAtA hai| mUlAdhAra cakra prabhAvita hone se sAdhaka para nimna prabhAva dekhe jA sakate haiM isa cakra kA mUla kArya UrjA kA utpAdana hai / yahI balazAlI Antarika UrjA vyaktitva vikAsa karate hue bhAvanAtmaka surakSA pradAna karatI hai, AtmavizvAsa ko sudRr3ha banAtI hai| yaha UrjA jAgRta na ho to vyakti Over confident athavA Low confident ho jAtA hai| isa cakra meM rUkAvaTa hone para athavA isake sakriya na hone para samasta cakroM para duSprabhAva par3atA hai, kyoMki yaha prathama cakra hone se sabhI kA AdhAra cakra hai| isake asaMtulana se vyakti sunatA kama aura bolatA jyAdA hai| vaha paristhitiyoM ko bhI sahaja svIkAra nahIM kara pAtA / isa cakra ke jAgRta hone se krodha, pAgalapana, ghRNA, vastu ke prati atyadhika lagAva, aniyaMtraNa, avasAda, ahaMkAra, vaicArika evaM bhAvanAtmaka asthiratA, IrSyA, Alasya, apekSA vRtti, bar3abar3AnA, ( Depression ) AtmahatyA ke prayAsa Adi kaI bhAvanAtmaka samasyAe~ niyaMtrita hotI haiM tathA duSpravRttiyoM para vijaya prApta karane meM sahayoga milatA hai| susaMskAroM ke nirmANa meM yaha cakra vizeSa sahAyaka banatA hai| ghaTatI saMvedanAoM evaM pArivArika mUlyoM ke punarjAgaraNa meM isa cakra kA sakriya rahanA Avazyaka hai| yaha cakra kuNDalinI zakti ko jAgRta karate hue mRtyu bhaya ko dUra karatA hai| isase sAdhaka AtmajJAtA banakara svasvarUpa ko prApta karate hue anya kaI AdhyAtmika lAbha prApta karatA hai| isa cakra kA mukhya sambandha prajanana taMtra, gurde evaM guptAMga se hai| isalie tatsambandhI rogoM jaise- puruSa evaM strI prajanana aMgoM kI samasyA, hasta doSa, svapna doSa, mAsika dharma sambandhI vikAroM Adi kA upazamana hotA hai| isI ke sAtha kainsara, koSThabaddhatA, phor3e, siradarda, haDDI-jor3oM Adi kI samasyA, zArIrika kamajorI, bavAsIra, gurde, mAMsapezI Adi rogoM kA bhI nivAraNa hotA hai| yaha cakra zakti kendra evaM gonADsa granthi ke kArya ko prabhAvita karatA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...3 hai ata: isakA saMtulana athavA asaMtulana zarIra kI samasta gatividhiyoM ko prabhAvita karatA hai| 2. svAdhiSThAna cakra dUsarA svAdhiSThAna cakra mUlAdhAra evaM nAbhi ke madhya sthita hai| ise sakarAla, yauna, svAdhiSThAna evaM dvitIya cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isa cakra meM utpanna UrjA kAma vAsanA evaM yauna uttejanA ko niyaMtrita rakhatI hai| dUsaroM se prItipUrNa vyavahAra rakhane meM yaha cakra sahAyaka banatA hai| ___ svAdhiSThAna cakra prabhAvita hone para vyakti ke jIvana meM nimna prabhAva dekheM jA sakate haiM isa cakra kA mUla kArya prajanana taMtra evaM yauna icchAoM ko niyaMtrita karanA hai| isase sambandhoM meM madhuratA evaM vizvAsa kI vRddhi hotI hai| isakA asaMtulana yA niSkriyatA kAmecchAoM ko asaMtulita aura sambandhoM meM pArasparika avizvAsa kI vRddhi karatA hai| prathama mUlAdhAra cakra yadi samyaka prakAra se jAgRta ho aura sAdhaka ko vyaktittva bodha acche se huA ho to hI vyakti dUsare cakra kI UrjA kA upayoga satkAryoM meM kara sakatA hai| ata: dUsarA cakra mukhya rUpa se vyAvahArika, pArivArika evaM sAmAjika jIvana ko prema evaM sauhArda pUrNa banAne meM sahAyaka banatA hai| isa cakra kI sakriyatA se bhAvanAtmaka samasyAe~ jaise- bhaya, lAlasA, asRjanazIlatA, avizvAsa, niSkriyatA, anAkarSaka vyavahAra, atyadhika kAmavRtti, akelApana, naze kI Adata, mAnasika azAMti evaM bhAvanAtmaka asthiratA Adi kA nivAraNa hotA hai| yaha cakra AtmA kI Antarika zaktiyoM evaM guNoM ko jAgRta karate hue jIva ko nirbhaya banAtA hai| krodha, lobha, IrSyA, rAga-dveSa Adi duSvRttiyoM kA kSaya karatA hai| vyaktitva himAlaya kI bhA~ti dhavala evaM vANI prabhAvazAlI banatI hai| aNimA Adi siddhiyoM kI prApti hotI hai| sAdhaka ko AdhyAtmika uccatA prApta hotI hai| __zArIrika stara para yaha cakra mukhya rUpa se prajanana aMga, donoM paira evaM gurde Adi ko vizeSa prabhAvita karatA hai| ina aMgoM se sambandhita roga jaise ki Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana pairoM meM darda, sujana, gurde ke roga, prajanana samasyAe~, aMDAzaya, garbhAzaya kI samasyA, yaunI vikAra, yauna roga Adi kA zamana hotA hai| isI ke sAtha yaha khUna kI kamI, sUkhI tvacA, khasarA, harniyA, dAda-khAja Adi carma samasyAe~, napuMsakatA, mAsika dharma sambandhI vikAra, rakta kainsara Adi kA bhI zamana karatA hai / isa cakra ke jAgRta hone se svAsthya kendra evaM prajanana granthiyA~ prabhAvita hotI haiN| jisake dvArA kAma vikAra evaM bhAvanAoM para niyaMtraNa pAyA jA sakatA hai| 3. maNipura cakra tIsarA maNipura cakra nAbhi meM sthita hai| ise nAbhi cakra yA tRtIya cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| maNipura eka UrjA cakra hai| yaha sAdhaka ko sakriya, gatizIla evaM utsAhI banAtA hai| isase sAdhaka AtmavizvAsI evaM dRr3ha saMkalpI banatA hai| isa cakra ke jAgRta hone para sAdhaka ke manobala, saMkalpabala evaM AtmavizvAsa meM vRddhi hotI hai tathA isa cakra ke vikAra yukta hone para vyakti asakSama evaM asRjanazIla bana jAtA hai aura usake manovikAra bar3hane lagate haiN| yaha tRtIya cakra vyakti ko sAmAjika kartavyoM evaM dAyitvoM ke viSaya meM jAgRta karatA hai| prathama cakra svayaM ko svayaM se, dvitIya cakra do vyaktiyoM ke pArasparika vyavahAra se aura tRtIya cakra samUha se jor3atA hai| yaha Urdhvagamana meM bhI sahAyaka banatA hai| isa cakra ke jAgaraNa se krodha, bhaya, anaikAgratA, avizvAsa, zaMkAlu vRtti, akhuzahAla jIvana, aviSAda, lAlaca, atyadhika kAmavRtti Adi bhAvanAtmaka samasyAe~ niyaMtrita hotI haiN| isa cakra ke dhyAna se kaI AdhyAtmika lAbha prApta hote haiM jaise ki vyakti ahiMsA, satya, brahmacarya, kSamA Adi ko svIkAra kara uttarottara pragati karatA hai| aNimA Adi aSTa siddhiyA~ aura naisarpa Adi nau nidhiyoM kI zakti prApta hotI hai tathA paropakAra evaM paramArtha Adi kI rUci meM vRddhi hotI hai / maNipura cakra kA mukhya prabhAva udara bhAga sthita pAcanataMtra, yakRta (lIvara), pittAzaya tillI Adi para par3atA hai| jaba yaha cakra prabhAvita hotA hai taba pAcana saMbaMdhI samasyAe~ tathA madhumeha, alsara, pittAzaya, lIvara, udara Adi Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...5 ke rogoM meM nizcita rUpa se phAyadA hotA hai| isI prakAra yaha cakra rakta vikAra, hRdaya vikAra, mAnasika vikAra, zarIra evaM zvAsa kI durgaMdha, vAyu vikAra, A~khoM kI samasyA Adi aneka rogoM kA nivAraNa karatA hai| isa cakra ke prabhAvita hone se eDrInala evaM painkriyAja granthiyA~ vikAra mukta hotI hai tathA taijas kendra sakriya banatA hai| aisI sthiti meM udara pradeza evaM pAcana taMtra sambandhI kArya sucArU rUpa se hote haiN| 4. anAhata cakra anAhata sapta cakroM meM cauthA cakra hai| isakA sthAna hRdaya pradeza mAnA gayA hai| ise anahata, hRdaya athavA caturtha cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| anAhata cakra kI zakti prema, paropakAra, dayAlutA, udAratA, sahakAritA, kartavyaparAyaNatA, vizvamaitrI kI bhAvanA ko utpanna karatI haiN| anAhata cakra ke prabhAvita hone para vyakti meM nimna prabhAva parilakSita hote haiN| yaha cakra mukhya rUpa se vakSaHsthala, hRdaya, raktavAhiniyoM evaM zvasana saMsthAna sambandhI kAryoM ko prabhAvita karatA hai / ise bhAva saMsthAna bhI mAnA gayA hai| kalAtmaka umaMge, rasAnubhUti evaM komala saMvedanAoM ke utpAdana kA srota yahI cakra hai| anAhata cakra ke jAgRta hone para vyakti hRdayagata bhAvoM ko samyak rUpa se abhivyakta karane meM sakSama banatA hai| kalAtmaka evaM sRjanAtmaka kArya jaise citrakalA, nRtya, saMgIta, kavitA Adi kI abhirUci meM vRddhi hotI hai| bhAvanAtmaka vikAra jaise ki uttejanA, cillAnA, gAlI denA, anutsAha, asantuSTi, dukhIpana, dhumrapAna, nirmamatA, kauTumbika samasyA, AtmasammAna kI kamI Adi aneka nakArAtmaka zaktiyoM kA nirgamana isa cakra kI sAdhanA se ho sakatA hai| AdhyAtmika dRSTi se karUNA, kSamA, viveka, Atmika AnaMda, udAratA, prema, sauhArda, vasudhaiva kuTumbakam Adi ke bhAva vikasita hote haiM tathA sabhI ke prati maitrI evaM samattva vRtti kA vikAsa hotA hai| jaba kisI mudrA kA prabhAva anAhata cakra para par3atA hai to daihika stara para hRdaya, rakta saMcaraNa evaM zvasana kriyA prabhAvita hotI hai| jisase hRdaya roga, damA, chAtI meM darda, raktavAhiniyoM meM rUkAvaTa yA Blotting A jAnA Adi Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana rogoM meM vizeSa rUpa se lAbha prApta hotA hai| isase elarjI, Anxiety disorder sustI, phephar3oM ke roga, pratirodhAtmaka taMtra ke vikAra Adi zArIrika samasyAe~ bhI dUra hotI haiN| thAyamasa granthi evaM AnaMda kendra ke samyaka saMcAlana hetu isa kendra kA sakriya honA bahuta Avazyaka hai| bhAvanA zuddhi, sauhArda evaM sAmaMjasya kI sthApanA meM yaha cakra vizeSa sahayogI hai| 5. vizuddhi cakra sAta cakroM meM pAMcavA~ vizuddhi cakra kaNTha pradeza meM sthita hai| ise vizuddha, kaNTha athavA paMcama cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| paMcama cakra kI UrjA ke prabhAva se sAdhaka apane Atma bhAvoM ko vANI ke dvArA acchI prakAra se abhivyakta kara pAtA hai| isa cakra ke prabhAva se sAdhaka ke vaiyaktika, vyavahArika evaM AdhyAtmika jIvana meM nimna lAbha dekhe jA sakate haiM yaha vizuddhi cakra saMcAra kendra hai aura svayaM ko vyakta karane meM mukhya rUpa se sahAyaka banatA hai / viparita paristhitiyoM meM samatva sthiti evaM premapUrNa vyavahAra meM bhI vizeSa upayogI banatA hai / acetana mana evaM citta saMsthAna ko prabhAvita karate hue dAyeM mastiSka ke Silent area ko jagAne meM bhI yaha cakra prAthamika bhUmikA nibhAtA hai| isa cakra ke sakriya na hone para bhAvanAoM kI abhivyakti evaM anya saMcaraNa kAryoM meM rUkAvaTa A jAtI hai| isI ke sAtha smaraNa zakti kA hrAsa, kaI prakAra kI mAnasika vikRtiyA~ evaM kaMTha vikAra utpanna hote haiN| cakra ke sakriya hone para bhAvanAtmaka samasyAe~ jaise aniyaMtrita vyavahAra, bhAvanAoM meM rUkAvaTa, AMtarika ciMtA, anuzAsana kI kamI, smRti khonA, AtmahInatA, ghabarAhaTa, niSkriyatA, ahaMkAra Adi avarodhoM ke nivAraNa meM vizeSa sahAyatA prApta hotI hai| pA~caveM cakra kA dhyAna karane para sAdhaka bhUkha pyAsa ko niyaMtrita kara sakatA hai| isase atindriya kSamatA ke prasupta bIjAMkura phuTa par3ate haiN| AMtarika zakti kA jAgaraNa hotA hai| zArIrika, mAnasika, vaicArika evaM bhAvanAtmaka sthiratA evaM dRr3hatA bar3hatI hai| sAdhaka ciMtana zakti kA vikAsa karate hue dArzanika yA AtmaciMtaka banatA hai| kaMTha pradeza meM srAvita hone vAle amRta rasa ke pAna Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...7 se sAdhaka kAMtivAna evaM tejasvI banatA hai tathA anya bhI kaI AdhyAtmika lAbhoM ko prApta karatA hai| zArIrika stara para vizuddhi cakra ke jAgaraNa evaM saMtulana se svara taMtra, kaMTha evaM karNa pradeza para adhika prabhAva par3atA hai| isase tatsambandhI rogoM thAyaraoNiDa, baharApana, kama sunanA, Vocal cord evaM svara taMtra ke vikAra Adi se rAhata milatI hai| vizuddhi cakra ke roga mukta hone se vizuddhi kendra, thAyaraoNiDa aura perAthAyaraoNIDa graMthiyA~ prabhAvita hotI haiN| isase vANI prakhara evaM prabhAvazAlI banatI hai| 6. AjJA cakra isa cakra kA sthAna donoM bhauhoM ke bIca hai| ise tIsarI A~kha yA SaSTama cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isa cakra se prApta UrjA antarjJAna, ekAgratA evaM atindriya zaktiyoM meM vRddhi karatI hai| AdhyAtmika utthAna meM yaha cakra vizeSa sahAyaka mAnA gayA hai| isake gatizIla hone para sAdhaka ke jIvana meM nimna lAbha dekhe jAte haiM isa cakra kA mukhya sambandha hamAre antarjJAna evaM avacetana mana meM ghaTita ghaTanAoM se hai| yaha IDA, piMgalA evaM suSumnA kA saMgama sthala hai| isa cakra kI sAdhanA se vyaSTi sattA samaSTi cetanA se sambandha jor3ane meM sakSama ho jAtI hai| AjJA cakra ke jAgaraNa se sAdhaka divya jJAnI, dArzanika, dUsaroM ke manobhAvoM ko samajhane vAlA banatA hai| bhUta evaM bhaviSya kA jJAna aura vicAra saMpreSaNa meM dakSatA prApta kara letA hai| mana, buddhi evaM vicAroM kI ekAgratA sadhatI hai jisase AtmaniyaMtraNa kI viziSTa zakti kA jAgaraNa hotA hai| - isa cakra ke prabhAvita hone para unmattatA, avaSAda, jJAna kI kamI, cAlAkI, smRti samasyAe~, mAnasika vikAra, pAgalapana, caMcalatA, vaicArika asthiratA Adi bhAvanAtmaka samasyAoM kA samAdhAna hotA hai| AtmaniyaMtraNa meM yaha cakra vizeSa sahAyaka hai| bauddhika sUkSmatA evaM prakharatA meM vRddhi karate hue yaha Antarika jJAna cetanA ko bhI jAgRta karatA hai| isa cakra ko AtmA kA utthAna dvAra mAnA gayA hai| isase sAdhaka kAma vAsanA Adi para vijaya prApta kara AtmAnaMda kI prApti karatA hai tathA mastiSkiya rahasyoM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana evaM AtmajJAna ko upalabdha karatA hai| chaThe AjJA cakra ke jAgRta hone para zarIrastha pIyUSa granthi evaM choTA mastiSka vizeSa prabhAvita hotA hai| inake svastha rahane se anidrA, siradarda, brenaTyumara, miragI evaM mastiSka saMbaMdhI rogoM kA nivAraNa hotA hai| isI ke sAtha purAnI thakAna, pAgalapana, pIyuSa granthi kI samasyA, bauddhika durbalatA Adi bhI dUra hotI haiN| ___ bauddhika stara para yaha cakra ekAgratA ko bar3hAtA hai| vicAroM ko sthira karatA hai| bauddhika durbalatA evaM asthiratA ko dUra karatA hai| sUkSma buddhi vikasita hone se samajha zakti tathA smRti bala meM abhivRddhi hotI hai| AjJA cakra Antarika divya jJAna ko jAgRta karane evaM AtmaniyaMtraNa meM vizeSa lAbhadAyI hai| isa cakra ke saMtulita rahane se darzana kendra evaM pIyUSa granthi niyantrita rahatI haiN| 7. sahasrAra cakra sahasrAra cakra sira ke UparI bhAga meM avasthita uccatama cetanA kA kendra hai| ise tAja yA saptama cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isa cakra kA sambandha sampUrNatayA AdhyAtmika jagata se hai| isa cakra meM pravAhita UrjA AtmA aura paramAtmA ke bIca tAdAtmya sthApita kara zAzvata satya kA anubhava karavAtI hai| yaha cakra amaratva kA pratIka hai| isa cakra kA mukhya sambandha UparI mastiSka se hai| yaha sAdhaka ke jJAnArjana meM sahAyaka banatA hai aura use nirvikalpa evaM nirvikArI banAtA hai| sahasrAra cakra ke jAgRta hone para sAdhaka kI manodazA saMsAra ke bhautika prapaMcoM se mukta hokara AdhyAtmika jagata meM sthira hotI hai| isase asamprajJAta samAdhi kI avasthA prApta hotI hai| yaha cakra sAdhanA ke uccatama pratiphala kI anubhUti karavAtA hai| bhAvanAtmaka samasyAe~ jaise ki unmattatA, avaSAda, mRtyu bhaya, nirAzA, nAdAnI, pAgalapana, anutsAha , antarapreraNA kI kamI, khuza nahIM rahanA, nirNaya Adi lene meM kaThinAI honA, mAnasika evaM vaicArika asthiratA Adi ke nivAraNa meM vizeSa bhUmikA nibhAtA haiN| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...9 isa cakra kI sAdhanA se sAdhaka ko divya jJAna kI anubhUti hotI hai tathA paramocca siddha avasthA kI prApti hotI hai| daihika stara para yaha cakra mukhya rUpa se UparI mastiSka ko saMtulita rakhatA hai| mastiSka kainsara, mAnasika evaM bauddhika samasyAe~ , kAmAsakti, siradarda, miragI Adi meM isa cakra kI sakriyatA phAyadA karatI hai| isase pArkiMsaMsa roga, antaHsrAvI granthiyoM kI samasyA, UrjA kI kamI, purAnI bimArI, kAmecchAoM ke asaMtulana Adi dUra hote haiN| piniyala granthi evaM jyoti kendra sambandhI asaMtulana ke niyaMtraNa meM yaha cakra sahAyaka banatA hai| isa cakra ke vikAra grasta hone para vyakti ko zArIrika aura mAnasika avasthA kA jJAna nahIM rhtaa| pranthi taMtroM para mudrA ke prabhAva Adhunika vijJAna ke anusAra vyakti kI vividha zArIrika kriyAoM ke saMcAlana hetu aneka granthiyA~ eka TIma ke rUpa meM kArya karatI haiM, jise tantra kahA jAtA hai| zarIra ke niyaMtraka evaM saMyojaka ke rUpa meM mukhya do tantra haiMnAr3I tantra evaM antaHsrAvI granthi tntr| antaHsrAvI granthiyoM kI racanA hamAre zarIra ke niyAmaka evaM rakSaka taMtra ke rUpa meM kI gaI hai| yaha apane prabhAvoM kA niSpAdana rAsAyanika srAvoM ke mAdhyama se karatA hai jise hArmona (Harmone) kahate haiM, yaha hArmonsa rakta meM ghula-milakara zarIra ke gaThana evaM usake svastha rahane meM sahayogI banate haiM tathA munaSya kI mAnasika dazA, svabhAva, vyavahAra Adi para bhI gaharA prabhAva DAlate haiN| munaSya ke bhItara rahe hue Avega, vAsanA, ghRNA, kAmanA Adi ko niyaMtrita karane meM yaha eka pramukha srota hai| yogAcAryoM ke anusAra granthiyA~ mana aura cAritra kA nirmANa karatI haiN| mudrA prayoga ke dvArA peDu ke Ida-girda aura nIce sthita vidyuta evaM UrjA kA UrdhvArohaNa kiyA jA sakatA hai| isase antaHsrAvI granthiyoM kI zakti ko kaI guNA bar3hAkara uttama cAritrika vikAsa bhI saMbhava hai| ina srAvoM ke asaMtulana se zArIrika, mAnasika evaM bauddhika vikRtiyA~ utpanna hotI hai| bhAratIya yogI sAdhakoM ne hajAroM varSa pUrva ina granthiyoM kA varNana cakra athavA kamala ke rUpa meM kiyA hai| granthiyoM evaM cakroM kI tulanA karane para unameM koI vizeSa aMtara Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana parilakSita nahIM hotaa| jisa prakAra madhumakkhI siMcita phaloM ke rasa meM apanA srAva milAkara madhu banAtI hai usI prakAra granthiyA~ zarIra meM se Avazyaka tattva grahaNa karake unameM apanA rasa milAkara rAsAyanika kArakhAnoM kI bhA~ti zaktizAlI hArmonsa kA nirmANa karatI haiN| ye hArmonsa hamAre zarIra meM pratikSaNa mRtaprAyaH kozikAoM (Cells) ko punarjIvita kara kriyAzIla banAne kA kArya karate haiN| isase zArIrika kriyAe~ vyavasthita rUpa se calatI rahatI hai| kaI bAra jaba granthiyoM meM vikRti A jAtI hai to unheM saMtulita karanA atyAvazyaka ho jAtA hai, anyathA kaI asAdhya roga utpanna ho sakate haiN| samasta zArIrika evaM mAnasika rogoM kA mUla kAraNa antaHsrAvI granthiyoM kA asaMtulana hI hai| paMca mahAbhUtoM kA niyamana kara zarIra ke saMgaThana (Melabolism of the body) ko majabUta rakhanA granthiyoM kA mukhya kArya hai| mastiSka aura zarIra ke pratyeka avayava kA saMtulana evaM rogoM se surakSita rakhane kA kArya granthiyA~ hI karatI haiN| isa taraha granthiyA~ hamAre zArIrika, mAnasika, cAritrika evaM vaiyaktika nirmANa evaM vikAsa meM sahAyaka banatI haiN| ina granthiyoM ke asaMtulana kA prabhAva vyakti ke svabhAva evaM vyavahAra para parilakSita hotA hai jaise ki yadi eMDrinala granthi sahI rUpa se kAryarata na ho to lIvara barAbara kAma nahIM karatA tathA vyakti DarA huA evaM ciDacir3A bana jAtA hai| yauna granthiyoM ke adhika sakriya hone para vAsanA bar3hatI hai aura vyakti svArthI banatA hai| yadi thAyamasa granthi aMsatulita ho to svabhAva meM chichorApana aura duSTatA AtI hai| picyuTarI granthi ke barAbara kAma nahIM karane para vyakti nirdayI aura kaThora bana jAtA hai tathA aparAdha kAryoM meM usakI pravRtti bar3ha jAtI hai| isalie aMtaHsrAvI granthiyoM ko saMtulita rakhanA parama Avazyaka hai| ye samasta granthiyA~ paraspara eka-dUsare se sambandhita haiM kyoMki eka graMthi meM utpanna vikAra samasta granthiyoM ko prabhAvita karatA hai| mudrA prayoga ke mAdhyama se aMta:srAvI granthiyoM ke srAva ko saMtulita kiyA jA sakatA hai| hamAre zarIra meM mukhyatayA nimna ATha granthiyA~ haiM1. pinIyala granthi (Pineal Gland) pinIyala granthi mastiSka ke madhya pichale hisse meM sthita hai| isakA AkAra gehUM ke dAne se bhI choTA hotA hai| yaha granthi mukhya saciva kI bhA~ti zarIra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ... 11 kI vyavasthA evaM gatividhiyoM kA saMcAlana karatI hai| ise tIsarI AMkha bhI kahate haiN| pinIyala granthi sabhI granthiyoM kA vidhivata vikAsa evaM saMcAlana karatI hai, zaizava avasthA meM kAmavRttiyoM ko niyaMtrita rakhatI hai tathA saMkaTa ke samaya meM zArIrika tantroM ko Avazyaka nirdeza dene evaM unheM kriyAnvita karane kA kArya karatI hai| isase niyaMtraNa evaM netRtva zakti kA vikAsa hotA hai| ataH isa granthi kA sakriya evaM saMtulita rahanA anivArya hai| zArIrika stara para isa granthi ke vidhivat kArya na karane para ucca raktacApa (High Blood Pressure) evaM samaya se pUrva kAma vAsanA jAgRta ho jAtI hai| zarIrastha soDiyama, poTaiziyama aura jala kI mAtrA kA saMtulana yahI granthi karatI hai| jina logoM kI yaha granthi ThIka se kAma nahIM karatI unake zarIra meM pAnI kA jamAva hone se zarIra phugge kI taraha phUla jAtA hai aura kiDanI ke rogoM kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai| yadi yaha granthi jAgRta hokara samyaka rUpa se kArya kare to manuSya meM aneka divya guNoM kA udbhava ho sakatA hai| isase sAdhaka meM sajjanatA, sAdhutA, samajhadArI AtI hai tathA hRdaya kI sukumAratA evaM manobala dRr3ha hotA hai / 2. pIyUSa granthi (Pituitary Gland) pIyUSa granthi kA sthAna mastiSka ke nicale chora tathA nAka ke mUla bhAga ke pIche kI ora hai| isa granthi kA AkAra maTara ke dAne ke jitanA hai| yaha granthi saba granthiyoM kI rAnI hai tathA anya granthiyoM ko kAma kA Adeza detI hai| ise granthiyoM ko netA (Master Gland) bhI kahA jAtA hai / yaha granthi kama se kama nau prakAra ke vibhinna hArmonoM kA srAva karatI hai jisase jIvana ke kaI mahattvapUrNa kriyAkalApoM para prabhAva par3atA hai| yaha hamAre manobala, nirNAyaka zakti, smaraNa zakti evaM dekhane-sunane kI zakti kA niyamana karatI hai| isa granthi ke sakriya rahane se vyakti buddhizAlI, prasiddha lekhaka, kavi, vaijJAnika, tattvajJAnI aura mAnava jAti kA premI banatA hai| isa granthi kA srAva zarIra kI Antarika halana calana, sphurti, hRdaya kI dhar3akana, zarIra tApakrama, rakta zarkarA Adi ko niyaMtrita rakhatA hai| yaha granthi vyakti kI lambAI, sira ke bAla evaM haDDiyoM ke vikAsa ko bhI saMcAlita karatI hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana isa granthi ke asaMtulita hone para se zarIra durbala athavA atyadhika moTA ho jAtA hai| yaha mastiSka kA bhI niyaMtraNa karatI hai| atyadhika Darane, coTa lagane athavA garbhAvasthA meM adhika ciMtA karane se garbhastha zizu kI pIyUSa granthi prabhAvita hotI hai jisake pariNAmasvarUpa alpa vikasita mastiSka vAle bacce (Retarded child) kA janma hotA hai| aise bacce hIna vRttivAle, bhAvanAzUnya, zarAratI evaM svacchaMdI hote haiN| pIyUSa granthi ko mudrA prayoga dvArA prabhAvita karane se ina saba samasyAoM meM vismayakArI samAdhAna dekhA jA sakatA hai| isa granthi ke sakriya rahane se bAlakoM ke zArIrika, mAnasika evaM bauddhika vikAsa meM sahAyatA prApta ho sakatI hai| yaha granthi tanAvamukta, prasannatA, sahiSNutA, maitrI bhAvanA Adi guNoM se yukta jIvana jIne meM sahayoga karatI hai tathA vAcAlatA, asthiratA, atyadhika saMvedanazIlatA, zArIrika uSNatA Adi ko nyUna karatI hai| 3. thAiraoNiDa - perAthAiraoNiDa granthiyA~ (Thyroid and Para thyroid Gland) thAiraoNiDa evaM perAthAiraoNiDa granthiyA~ svara yaMtra ke samIpa zvAsanalI ke UparI chora para sthita haiN| inheM avaTu evaM parAvaTu granthi bhI kahA jAtA hai| yaha granthi vipula mAtrA meM rakta kI ApUrti karatI hai aura bAlakoM ke vikAsa meM vizeSa sahAyaka banatI hai| thAiraoNiDa granthi zarIra meM UrjA utpAdana kA mukhya avayava hai / cayApacaya kI mAtrA aura vyakti kI jaldabAjI ko nirdhArita karane kA mukhya kArya yahI granthi karatI hai| isa granthi kI sakriyatA se sadbhAva, ucca vicArazakti, ekAgratA, AtmasaMyama, saMtulita svabhAva, pavitratA, paropakAra Adi guNoM kA janma hotA hai| zArIrika stara para yaha granthi zarIrastha cUne evaM gaMdhaka tattva (Calcium and Phosphorus) kA pAcana karatI hai| zarIra meM rahe vijAtiya tattvoM ko dUra karatI hai| garmI ko saMtulita rakhatI hai| pAcana evaM prajanana aMgoM se sIdhA sambandha hone ke kAraNa yaha bhojana ko rakta, mAMsa, majjA, haDDI evaM vIrya meM parivartita karane meM sahAyaka banatI hai| kAmecchA ko gati dene, prajanana aMgoM ko svaccha rakhane evaM mAsika dharma ko niyaMtrita rakhane meM bhI isa granthi kI mukhya bhUmikA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...13 isa granthi ke asaMtulita rahane para zarIra meM thakAna mahasUsa hotI hai| zarIra kA sUkhanA (Rickets), hicakI (Convulsion), snAyuoM kA aiMThana Adi roga hote haiN| bAlakoM kA vikAsa avarUddha ho jAtA hai| patharI, moTApA, riyumeTijama, ArtharAITisa, kolesTraoNla Adi kI samasyA bar3ha jAtI hai tathA asvasthatA, vAcAlatA, mukharatA, kRtaghnatA Adi durguNoM kI vRddhi hotI hai| isa granthi kI saMtulita avasthA meM vAyu tattva, kelaziyama, AyoDina aura kolesTraoNla niyantrita rakhate haiN| mastiSka ko saMtulita rakhate hue yaha zarIra meM hone vAle vasA, proTIna, kArbohAiDreTa kI cayApacaya kriyA ko bhI niyaMtrita rakhatI hai| __isa granthi ke jAgRta rahane para sukha aura svAsthya kI prApti hotI hai, kAmecchA niyaMtrita rahatI hai aura bAlakoM meM susaMskAroM evaM sadguNoM kA vikAsa hotA hai| 4. thAyamasa granthi (Thymus Gland) thAyamasa granthi gardana ke nIce evaM hRdaya ke kucha Upara sIne ke madhya sthita hai| ise dhAyamAtA kahA jAtA hai| isakA pramukha kArya bAlakoM kI roga se rakSA karanA hai| zaizava avasthA meM isa granthi kI vRddhi bahata tejI se hotI hai aura bIsa varSa kI Ayu ke bAda yaha sikur3a jAtI hai| __isa granthi se zaizava avasthA meM zArIrika vikAsa kA niyamana hotA hai| vizeSa rUpa se gonADsa (kAma granthiyoM) ko sakriya nahIM hone detii| yauvana avasthA meM unmAdoM kA nirodha karatI hai| mastiSka kA samyaka niyojana karate hue lasikA-kozikAoM ke vikAsa meM apane srAva (T-cells) dvArA sahayoga kara roga nirodhaka kAryavAhI meM yogadAna karatI hai| isa prakAra bAlakoM ke zArIrika, mAnasika evaM cAritrika vikAsa meM yaha vizeSa sahayogI banatI hai| 5. eDrInala granthi (Adrenal Gland) eDrInala granthi gurde ke UparI bhAga meM yugala rUpa meM rahatI hai| yaha TopI jaisI trikoNAkAra hotI hai| isa granthi ke dvArA granthi zArIrika gatividhiyoM jaisehalana-calana, zvasana, rakta saMcaraNa, pAcana, mAMsapezI saMkucana, pAnI Adi anAvazyaka padArthoM ke niSkAsana meM vizeSa sahayoga prApta hotA hai| yaha granthi tIna darjana se bhI adhika prakAra ke srAvoM ko utpanna karatI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana hai| ye srAva mastiSka evaM prajanana avayavoM ke svastha vikAsa meM sahAyaka banate haiM tathA mAnasika ekAgratA evaM zArIrika sahanazIlatA ko bar3hAte haiN| ina srAvoM ke prabhAva se zarIra kI snAyavika aura mAMsapezIya saMracanA svastha evaM balavAna rahatI hai| roga pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa karate hae zarIra ke lie Avazyaka rasAyanoM evaM auSadhiyoM ke nirmANa meM bhI yaha sahAyaka banatI hai| zarIrastha agnitattva kA niyamana karate hue yaha granthi yakRta, lIvara, gola bleDara, pAcaka rasa evaM pitta utpAdana kArya kA saMtulana karatI hai| __isa granthi ke sakriya evaM saMtulita rahane se tIvra parakha zakti, athaka kArya zakti, AMtarika sAhasa, nirbhayatA, AzAvAditA, AtmavizvAsa Adi sakArAtmaka guNoM kI vRddhi hotI hai| isake epInephrIna aura nora-epInephrina nAmaka hArmonoM ke srAva darda, zIta prakopa, alpa raktacApa, bhAvanAtmaka udvega, krodha, uttejanA Adi kA zamana karane meM vizeSa sahayogI banate haiN| 6. penkriyAja granthi (Pancreas Gland) yaha granthi peTa meM 6iMca se 8 iMca lambI sthita hai| isa granthi meM utpanna rasa kSArIya svabhAva kA hone se zarIra ke Amliya tattvoM ko niyaMtrita rakhatA hai| inhIM rasoM meM se eka iMsalina nAmaka rasa rakta zarkarA ko pacAne meM mahattvapUrNa kArya karatA hai| yahI rasa zarIra meM UrjA kA bhI utpAdana karatA hai| vartamAna vaijJAnika anusaMdhAnoM ke anusAra penkriyAja ke adhika kriyAzIla rahane para zarIrastha rakta zarkarA kama ho jAtI hai jisase lo blaDa prezara, AdhAsIsI Adi rogoM kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai aura vahIM isakI niSkriyatA madhumeha Adi rogoM ko bar3hAtI hai| isa granthi se jAgRta rahane para bhUkha, pasInA, raktacApa Adi niyaMtrita rahate haiM tathA siradarda, tanAva, kamajorI, lo blaDa prezara, madhumeha Adi rogoM kA nivAraNa hotA hai| yaha granthi anirNAyakatA, ciMtAturatA, atisaMvedanazIlatA Adi samasyAoM kA bhI nivAraNa karatI hai| 7. prajanana anthiyA~ (gonADsa) rajapiMDa evaM zukrapiMDa (Overies and Testies) ke rUpa meM kAma granthiyA~ manuSya ke zarIra meM peDu evaM pRSTha rajju ke nIce ke chora ke pAsa sthita haiN| striyoM meM DimbAzaya evaM puruSoM meM vRSaNa prajanana granthi kA kArya karate haiN| yaha granthi prajanana kI aTUTa zrRMkhalA ko cAlu rakhatI hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...15 gonADsa yA kAma granthiyA~ mukhya rUpa se kAmecchA ko niyantrita kara viparita liMga ke prati AkarSaNa utpanna karatI haiN| isase niHsRta srAva ke dvArA striyA~ striyocita vyaktitva ko aura puruSa puruSatva ko prApta karate haiN| granthiyA~ deha meM sthita jalatattva kA saMtulana karate hue jJAnataMtuoM, majjA koSa, mAMsa, haDDI, bona-mero evaM vIrya raja kA niyamana karatI haiM tathA anya avayava evaM unake kriyAkalApoM para bhI gaharA prabhAva DAlatI hai| ___ yadi kAma granthiyA~ sucArU rUpa se kArya na kareM to kanyAoM kI mAsika dharma (Menstural Periods) sambandhI gar3abar3iyA~, muhA~se, pAMDuroga (Anemia) Adi tathA lar3akoM meM hastadoSa-svapnadoSa Adi samasyAe~ utpanna ho sakatI haiN| isa granthi ke sakriya rahane para zarIra kI garmI saMtulita rahatI hai| isase yuvakayuvatiyoM kA svabhAva milanasAra banatA hai| yaha manuSya ke vyavahAra evaM vANI ko lokapriya banAtI hai| caitanya kendroM para mudrA kA prabhAva bhagavatIsUtra meM batalAyA gayA hai 'savveNaM savve' hamArI cetanA ke asaMkhya pradeza haiM aura ve saba caitanya kendra haiN| kucha sthAna yA kendra aise hote haiM jinake dvArA hama zarIra evaM bhAvoM ko adhika prabhAvita kara sakate haiN| hamAre zarIra ke saMcAlana meM caitanya kendroM kI vizeSa bhUmikA hotI hai| cetanA kA Antarika stara mana nahIM hai apitu cetana mana meM uThane vAle Avega krodha, abhimAna, IrSyA, lAlaca Adi vRttiyA~ haiN| yadyapi pratyeka manuSya meM viveka cetanA antarnihita hotI hai| isa viveka cetanA evaM viveka pUrNa nirNAyaka zakti kA samyaga vikAsa hI hamAre bhItara rahI pAzavI vRttiyoM, rUr3higata paramparAoM, mAnasika vikAroM evaM bhAvanAtmaka asthiratA Adi ko dUra kara sakatI hai| viveka cetanA ke jAgaraNa ke lie caitanya kendroM kA svastha evaM vikAra rahita rahanA paramAvazyaka hai| citta kA yaha svabhAva hai ki vaha sira se lekara paira taka ghumatA rahatA hai| kabhI Upara to kabhI nIce, kabhI acche vicAroM meM to kabhI bure vicAroM meM, kabhI utkRSTa bhAvoM meM to kabhI gahana patana ke mArga pr| ina saba para niyaMtraNa karane hetu caitanya kendroM kA saMtulita evaM jAgRta rahanA Avazyaka hai| mudrA prayoga ke mAdhyama se yaha kArya sahaja saMbhava hotA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana vaijJAnika zodhoM ke anusAra hamArA sampUrNa zarIra vidyut cumbakIya kSetra (Electro Magnetic Field) hai, kintu kucha vizeSa sthAnoM meM vidyuta kSetra kI tIvratA anya sthAnoM kI tulanA meM kaI guNA adhika hotI hai| hamArA mastiSka, indriyA~, anta:srAvI granthiyA~ Adi kucha aise hI kSetra haiN| Ayurveda kI bhASA meM inheM marma sthAna kahA gayA hai| AyurvedAcAryoM ne 107 marma sthAnoM kA ullekha kiyA hai jahA~ para prANoM kA kendrIkaraNa hotA hai| ina rahasyamaya sthAnoM meM cetanA vizeSa prakAra se abhivyakta hotI hai| yuvAcArya mahAprajJajI ne teraha caitanya kendroM kI carcA kI hai| __1. zakti kendra 2. svAsthya kendra 3. taijasa kendra 4. AnaMda kendra, 5. vizuddhi kendra 6. brahma kendra 7. prANa kendra 8. cAkSuSa kendra 9. apramAda kendra 10. darzana kendra 11. jyoti kendra 12. zAMti kendra aura 13. jJAna kendr| ye caitanya kendra samasta avayavoM meM sakriyatA utpanna karate haiM tathA indriyoM evaM mana ko bhI saMcAlita karate haiN| indriyoM para niyantraNa pAnA sAdhanA kA mukhya lakSya hotA hai| mudrA sAdhanA isameM sahAyaka banatI hai| 1-2. zakti kendra evaM svAsthya kendra zakti kendra mUlAdhAra ke sthAna para arthAt pRSTha rajju ke nIce sthita hai| yaha sthAna hamArI samasta zArIrika UrjA evaM jaivika vidyuta (Bio-electricity) kA saMcayagRha hai| yahIM se vidyuta kA utpAdana evaM prasaraNa hotA hai| isa kendra ke jAgRta hone se adhogAmI vidyuta pravAha UrdhvagAmI banatA hai| isase sAdhaka kI sabhI kriyAe~ sakArAtmaka evaM UrdhvagAmI banatI hai| zakti kendra kuNDalinI kA sthAna hai ata: isake jAgRta hone se sAdhanA carama lakSya taka avazya paha~catI hai| per3a ke nIce jananendriya kA adhovartI sthAna svAsthya kendra hai| yaha kAma granthiyoM kA prabhAvI kSetra hai isalie kAma-vAsanA Adi kI utpatti yahIM se hotI hai aura hamAre samagra svAsthya kA niyaMtraNa bhI yahIM se hotA hai| svAsthya kendra ke svastha, sakriya evaM saMtulita rahane para vyakti svastha citta kA anubhava karatA hai| mAnasika evaM bhAvanAtmaka svasthatA evaM vikAra rahitatA meM bhI yaha kendra sahAyaka banatA hai| AtmaniyaMtraNa kI kalA bhI isI kendra se vikasita hotI hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ... 17 zakti kendra aura svAsthya kendra kI nirdoSatA se sampUrNa vikAsa sahaja evaM sarala ho jAtA hai| ye donoM mUla kendra hone se yadi inameM vikAra ho jAyeM to samasta kendra vikAra grasta ho jAte haiN| yaha kendra saMtulita rahane se vRttiyoM kA ubhAra hI nahIM hotA, kAmecchA Adi saMtulita rahatI haiM tathA Antarika UrjA kA UrdhvArohaNa hotA hai| 3. taijasa kendra taijas kendra nAbhi ke sthAna para hotA hai / isa kendra kA sambandha eDrInala - painkriyAja graMthi evaM maNipura cakra se hai| yaha kendra granthiyoM evaM cakroM ke kArya vahana meM sahAyaka banatA hai| yogAcAryoM ke anusAra isa kendra ke asaMtulana se krodha, lobha, bhaya Adi vRttiyA~ abhivyakta hotI haiN| isake jAgaraNa evaM saMtulana ke dvArA vikRta bhAvoM ko rokA jA sakatA hai| isake mAdhyama se IrSyA, ghRNA, bhaya, saMgharSa, tRSNA Adi kuvRttiyoM ko bhI niyaMtrita rakhA jA sakatA hai| taijas kendra agni tattva kA sthAna hai| isake adhika sakriya hone para kAma-vAsanA Adi vRttiyoM meM ubhAra A jAtA hai ataH isako niyantrita rakhane se tejasvitA bar3hatI hai, zakti kA saMcaya hotA hai tathA AvegAtmaka vRttiyA~ zAMta rahatI haiN| 4. AnaMda kendra AnaMda kendra kA sthAna phuphphusa ke nIce hRdaya ke nikaTa meM hai| thAyamasa granthi ko prabhAvita karane hetu yaha eka mahattvapUrNa caitanya kendra hai| AnaMda kendra ke jAgRta hone se sAdhaka bAhya jagata se mukta hokara bhItarI jagata meM praveza karatA hai| kAma-vAsanA ke parizodhana meM bhI yaha sahAyaka banatA hai| 'jaba AnaMda kendra saMtulita rahatA hai taba kAma vAsanA Adi vRttiyA~ saMtulita rahatI haiM, adhyAtma kI ora rUjhAna bar3hatA hai aura hRdaya sambandhI rogoM kA nivAraNa hotA hai| AnaMda kendra ke vikRta hone para kAmavRttiyoM kI ugratA bar3ha jAtI hai jisase Alasa, zuSkatA, niSkriyatA Adi meM vRddhi hotI hai evaM anya kaI vikAra utpanna hote haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 5. vizuddhi kendra vizuddhi kendra kA sthAna kaMTha hai| yaha thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kA mukhya kSetra hai| isa kendra ke prabhAvita hone se vANI para vizeSa prabhAva par3atA hai| yaha uccatara cetanA evaM Atmika zaktiyoM kA vikAsa karatA hai| isakA mana ke sAtha gaharA sambandha hai| isa kendra ke jAgRta hone para jIvana kI gati niyaMtrita rahatI hai| isase jaivika kSamatA meM abhivRddhi bhI hotI hai tathA yaha bhAvoM ke udAttIkaraNa evaM nirmalIkaraNa meM sahAyaka banatA hai| isa kendra kI vizuddhi se citta kI ekAgratA, sthiratA evaM samAdhi ko prApta kiyA jA sakatA hai| vizuddhi kendra kA asaMtulana jIvana ke pratyeka kriyAkalApa meM aruci utpanna karatA hai| isase mAnasika evaM AdhyAtmika cetanA samApta ho jAtI hai| zArIrika stara para cayApacaya, pAcana Adi kI kriyA asaMtulita rahatI hai| isa kendra ke niyojana se zArIrika kriyAe~ sucArU rUpa se calatI hai| AdhyAtmika evaM mAnasika jagata suMdara banatA hai| 6. brahma kendra __brahma kendra kA sthAna jihvA kA agrabhAga hai| isa kendra kI jAgRti evaM sAdhanA brahmacarya ko pRSTa karatI hai| hamAre jJAnendriyoM kA kAmendriyoM ke sAtha sambandha hotA hai| jihvA kA sambandha jananendriya evaM jala tattva se hai ata: jaba jihvA ko adhika rasa milatA hai to kAmukatA bar3hatI hai| brahma kendra ke saMtulita athavA niyaMtrita rahane se saMyama evaM brahmacarya meM vRddhi hotI hai| jIbha para rakhA gayA saMyama kAyA-vAsanAoM ko zithila karatA hai| brahma kendra para niyaMtraNa prApta karane se manavAMchita kArya kI siddhi hotI hai| __isa kendra kA asaMtulana kAma vAsanAoM ko uttejita evaM vANI ko aniyaMtrita karatA hai| 7. prANa kendra prANa kendra kA sthAna nAsAgra hai| yaha aMga prANa kA mukhya kendra hai aura isakI sAdhanA se prANa kA UrvIkaraNa hotA hai| prANa kendra kI sAdhanA se prakAza darzana, pUrvAbhAsa, dUrAbhAsa Adi ho sakatA hai| ekAgratA kI siddhi meM yaha kendra atyanta upayogI hai| isase saMkalpa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...19 zakti, manobala evaM AtmavizvAsa kI vRddhi hotI hai| isa kendra ke niSkriya hone para prANa bala kamajora hotA hai jisase jIvana kA samagra vikAsa avaruddha ho jAtA hai| 8. cAkSuSa kendra cAkSuSa kendra kA sthAna cakSu hai| citta kI ekAgratA ke lie yaha bahata prabhAvazalI kendra hai| isake mAdhyama se mastiSkiya vidyut se sIdhA sambandha sthApita ho sakatA hai| yaha jIvanazakti kA kendra hai ata: isake dIrghakAlIna abhyAsa se dIrghAyu kI prApti ho sakatI hai| 9. apramAda kendra ___ apramAda kendra kA sthAna kAna aura usake Asa-pAsa kanapaTTi kA sthAna hai| isa kendra kI sAdhanA vyasana mukti meM parama upayogI hai| rUsa ke vaijJAnikoM ke anusAra apramAda kendra para vidyut pravAha ke prayoga se vyasana mukti meM saphalatA prApta ho sakatI hai| isa kendra para niyaMtraNa prApta karane se aneka burAIyoM kA zamana hotA hai| snAyutaMtra caitanyazIla banatA hai tathA smRti kA vikAsa hotA hai| isase mUrchA evaM bhrama kI sthiti dUra hotI hai| apramAda kendra kI asakriyatA athavA atisakriyatA vyakti ko susta, AlasI evaM pramAdI banAtI hai| 10. darzana kendra ___ darzana kendra kA sthAna hamArI donoM bhRkuTiyoM ke bIca hai| yaha ati mahattvapUrNa caitanya kendra hai| zarIra zAstriyoM ke anusAra yaha vItarAga prApti kA sUcaka kendra hai| ise AjJA cakra evaM tRtIya netra bhI kahA jAtA hai| . . isa kendra kI sakriyatA se caitanya jAgaraNa kA mArga prazasta hotA hai| caMcala vRttiyA~ samApta hotI haiN| mAnasika, vAcika evaM bhAvanAtmaka sthiratA aura ekAgratA kA vikAsa hotA hai| pUrNAbhAsa, antardRSTi evaM atindriya kSamatAoM kA vardhana hotA hai| vicAra sakArAtmaka, ucca evaM AdhyAtmika banate haiN| darzana kendra kA asaMtulana vyakti ko mAnasika evaM bauddhika rUpa se vikSipta aura asaMtulita kara mastiSka sambandhI vikAroM evaM rogoM ko utpanna karatA hai tathA pIyUSa granthi ke kAryoM ko bhI prabhAvita karatA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 11. jyoti kendra jyoti kendra lalATa ke madhya bhAga meM sthita hai| isa kendra kA sambandha pinIyala granthi se hai| yaha kendra kaSAya, nokaSAya, kAma vAsanA, asaMyama, Asakti Adi saMjJAoM ke upazamana meM vizeSa sahAyaka banatA hai| ___ jyoti kendra ko niyaMtrita karane se krodhAdi Aveza evaM Avega zAMta ho jAte haiN| brahmacarya kI sAdhanA UrdhvatA ko prApta karatI hai| picyuTarI evaM pinIyala granthi kI sakriyatA bar3ha jAtI hai| eDrInala evaM gonADsa granthiyoM para niyaMtraNa prApta hotA hai| kAmavRttiyA~ anuzAsita hone se Antarika AnaMda kI anubhUti hotI hai| isa kendra ke supta rahane para aparAdhI manovRttiyoM ko bala milatA hai| isase kAma, krodha, bhaya Adi saMjJAe~ utpanna hotI haiM tathA mAnasika evaM bhAvanAtmaka vikRtiyA~ bar3hatI hai| isa kendra kI sAdhanA karane vAlA zuddha AtmasvarUpa ko prApta kara kAmI se akAmI bana jAtA hai| 12. zAMti kendra zAMti kendra kA sthAna mastiSka kA agrabhAga mAnA gayA hai| yaha citta zakti kA bhI eka mahattvapUrNa srota hai| isakA sambandha bhAvadhArA se hai| sUkSma zarIra se pravAhamAna bhAvadhArA mastiSka ke isI bhAga meM Akara jur3atI hai| AyurvedAcAryoM ne ise adhipati marma sthAna kahA hai| haThayoga ke anusAra yaha brahmarandhra yA sahasrAra cakra kA sthAna hai| isake jAgRta hone se paramocca avasthA evaM AtmAnaMda kI prApti hotI hai tathA caitanya kendroM kA jAgaraNa evaM hRdaya parivartana hotA hai| zAMti kendra kI asakriyatA avacetana mana meM evaM antaHsrAvI granthiyoM meM vikAra utpanna karatI hai| isase nAr3I saMsthAna ke kAryoM meM bhI bAdhA paha~catI hai| 13. jJAna kendra sira kA UparI bhAga (coTI kA sthAna) jJAna kendra mAnA gayA hai| yaha mAnasika jJAna kA caitanya kendra hai| mana kI sArI manovRttiyA~ isake vibhinna koSThoM ke mAdhyama se abhivyakta hotI hai| yahI sthAna buddhi, smRti, cintanazakti Adi kA mukhya kendra hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...21 jJAna kendra ke jAgaraNa se mastiSka vikasita hotA hai| caitanya zakti prabala banatI hai| divya jJAna kA jAgaraNa hotA hai| atindriya kSamatA kA vikAsa hotA hai| pUrvajanma smRti, prANa-avabodha (Pre-cognition) Adi vizeSa zaktiyA~ prakaTa hotI haiN| pA~ca tattvoM para mudrA ke prabhAva - hamArA zarIra mukhya rUpa se paMca mahAbhUtoM kA piNDa hai| ye pA~ca tattva milakara hamArI samasta kriyAoM kA saMyojana karate haiN| inakA bhinna-bhinna saMyojana zarIra kI prakRti ko nizcita karatA hai| jaba pA~ca tattva ucita mAtrA meM bane rahate haiM to zarIra kI cayApacaya kriyAe~ bhI samyak prakAra se hotI hai tathA zarIra svastha evaM taMdUsta rahatA hai| pArivArika saMskAroM, vaMzAnugata paramparA, AhAracaryA, jIvanazailI, vAtAvaraNa Adi ke kAraNa tattvoM kI mUla avasthA meM parivartana hotA rahatA hai| isase zArIrika kriyAoM meM vikSepa evaM vikRti A jAtI hai aura tattvoM kI svabhAva cyuti zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika gatividhiyoM ko prabhAvita karatI hai| ina tattvoM ke mUlasthiti meM rahane para zarIra viziSTa zakti prApta karatA hai evaM mastiSka vyavasthita rUpa meM kArya karatA hai| ___mudrA prayoga ke dvArA zarIrastha pA~coM tattvoM kA saMtulana kiyA jA sakatA hai| zarIrazAstriyoM evaM AyurvedAcAryoM ne pA~ca aMguliyoM meM pA~coM tattvoM kA pratipAdana kiyA hai| jisake zarIra meM jisa tattva kI kamI yA asaMtulana ho vaha usa tattva se sambandhita mudrA kA prayoga karake usa kamI kI paripUrti kara sakatA hai| pRthvI Adi pA~coM tattva hamAre zarIra kI vidyuta zakti kA niyaMtraNa karate haiN| pazcimI vaijJAnikoM ne bhI isa vidyuta ko jIva vidyut (Bioelectricity) athavA jIvana zakti (Bioenergy) ke rUpa meM svIkRta kiyA hai| yaha prANa zakti jIvana baiTarI ke rUpa meM hamAre zarIra meM garbhAdhAna ke samaya sthApita ho jAtI hai jo caitanya rUpI vidyut pravAha ko utpanna karatI hai| mudrA Adi yaugika sAdhanAoM ke dvArA yaha vidyut pravAha sakriya rahatA hai| manuSya kI zArIrika kriyAoM meM pRthvI, jala, agni, vAyu evaM AkAza ye pA~coM tattva nimna prakAra se sahAyaka banate haiM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 1. pRthvI tattva zarIra kA sthUla DhAMcA, asthi, mAMsapiNDa Adi pRthvI tattva kA rUpa hai| isa tattva kI kamI se zarIra ke sabhI jaivika bala niSkriya ho jAte haiN| una sabhI ko sakriya rakhane ke lie adhika zakti kI jarUrata par3atI hai jo ki pRthvI tattva se prApta hotI hai| adhika vajana vAle, mAMsala, carabIyukta vyakti isa tattva ke Adhipatya ke udAharaNa haiN| aise loga nizcinta svabhAva vAle hote haiN| kucha hAsila karane kI utsukatA unameM nahIM rahatI, ve saMgharSa se dUra bhAgate haiM tathA susta evaM AlasI pravRtti vAle hote haiN| isa tattva ke truTipUrNa rahane se vyakti svArthI banatA hai tathA usake vicAroM Adi meM zuSkatA evaM Agraha bar3ha jAtA hai| pRthvI eka taTastha tattva hai| isake saMtulita rahane se vyakti taTastha vicAroM vAlA hotA hai aura usakI vicalita avasthA dUra hotI hai| isa tattva ke niyamana se zarIra kI sthUlatA, haDDI, mAMsa, Adi niyaMtrita rahate haiN| 2. jala tattva jala jIvana tattva hai| hamAre zarIra meM 70% se adhika jala tattva kA parimANa hai| yaha tattva apane svabhAva ke anusAra hI zItalatA pradAna karatA hai tathA jIvana pravAha ko surakSita rakhatA hai| zarIra ke tApamAna ko niyaMtrita evaM rUdhira Adi kI kArya paddhati ko saMtulita rakhane meM isakA mahattvapUrNa yogadAna hai| isa tattva ke saMtulita rahane se mUtrapiMDa, prajanana aMga, lasikA granthiyoM Adi kA srAva saMtulita rahatA hai| yaha pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa karatA hai| yauna granthiyoM, cetAkoSoM, rajavIrya, asthimajjA Adi ko utpanna karatA hai tathA zarIra ko svastha rakhane meM mukhya sahayogI banatA hai| isa tattva ke asaMtulana se zarIra meM jala tattva kI kamI Adi ho jAtI hai jisase rakta vAhiniyoM, mUtrAzaya Adi meM vikAra utpanna ho sakate haiN| bhAvoM ke pravAha meM bhI yaha rUkAvaTa utpanna karatA hai| 3. agni tattva yaha tattva zarIra meM utpanna agni dvArA AhAra kA pAcana kara zarIra ko zakti pradAna karatA hai| isake jaThara, tillI, yakRta, svAdupiMDa, eDrInala Adi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...23 mukhya kendra haiN| agni tattva saMtulita evaM sakriya rahane para zarIra meM agnirasa, pittarasa, pAcakarasa Adi kI utpatti hotI hai| yaha zarIra ke tApamAna ko banAe rakhate hue sabhI aMgoM ko sakriya rakhatA hai| isase rUdhira, mAMsa, carbI, asthi Adi ke nirmANa meM sahAyatA prApta hotI hai| yaha snAyataMtra ko svastha evaM cehare ko suMdaratA pradAna karatA huA roga pratirodhaka tattvoM ko utpanna karane meM bhI sahAyatA pradAna karatA hai| isa tattva kA asaMtulana pAcana sambandhI vikAroM kA mUlabhUta kAraNa hai| isase enImiyA, pIliyA, behozI, mastiSka sambandhI avyavasthA, dRSTi vikAra, motiyA biMda, esiDiTI Adi zArIrika samasyAe~ utpanna hotI hai aura Antarika bala ghaTatA hai| yaha tattva vicAra zakti meM sahAyaka evaM mastiSka zakti ko vikasita karatA hai| isase zArIrika teja evaM kAMti meM vRddhi hotI hai tathA yaha UrjA ke jAgaraNa evaM UrvIkaraNa meM sahAyaka banatA hai| 4. vAyu tattva vAyu tattva ko jIvana kahA gayA hai| yaha eka aisI zakti hai jo zarIra ke pratyeka bhAga kA saMcAlana karatI hai| isake chAtI, phephar3e, hRdaya, thAyamasa granthi Adi mukhya kendra haiN| vAyu tattva zarIra ke pramukha sahakArI evaM saMrakSaka bala ko utpanna karane meM sahayogI banatA hai| yaha hRdaya evaM rUdhira abhisaraNa kI kriyA ko niyaMtrita aura zarIra ko saMtulita banAe rakhatA hai| isase zvasana evaM malamUtra kI gati meM bhI madada milatI hai| isa tattva ke samasthiti meM rahane para vacana zakti, mAnasika zakti evaM smaraNa zakti meM vRddhi hotI hai| isase sva niyaMtraNa meM bhI vizeSa sahayoga prApta hotA hai| isake asaMtulana se hRdaya roga, vAyu vikAra, phephar3eM Adi ke vikAra utpanna hote haiM tathA vicAroM meM saMkIrNatA evaM asahakAritA Adi bhAvoM kA janma hotA hai| 5. AkAza tattva yaha tattva sampUrNa zarIra meM havA, rakta, jala Adi tattvoM ke vahana yA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana saMcaraNa meM sahayoga karatA hai| isa tattva ke saMtulita rahane se zarIrastha viSa dravyoM kA niSkAsana sahajatayA ho jAtA hai jisase zarIra svastha evaM taMdurusta rahane ke sAtha-sAtha thAiraoNIDa, perAthAiraoNIDa, TAnsila, lAra rasa Adi para niyaMtraNa rahatA hai| isase mastiSka sambandhI vikAra bhI dUra hote haiN| isa tattva ke asaMtulana se hArTaaTaika, lakavA, murchA Adi aneka prakAra kI vyAdhiyA~ utpanna hotI hai| pIyUSa granthi evaM pIniyala granthi ke vikAroM kA mukhya kAraNa isI tattva kA asaMtulana hai| yaha tattva samyak dizA meM gatizIla ho to mAnasika zaktiyoM kA poSaNa hotA hai tathA adhyAtma mArga kI prApti hotI hai| __isa prakAra uparokta varNana se yaha suspaSTa hai ki pratyeka mudrA zarIra ke kisI na kisI zaktimAna cakroM evaM kendroM Adi ko nizcita rUpa se prabhAvita kara unheM saMtulita karatI hai| isase tadsthAnIya rogoM kA zamana evaM tajjanita guNoM kA pragaTana hotA hai| mudrA prayoga ke niyama-upaniyama yahA~ mudrA kA tAtparya hAtha kI vibhinna AkRtiyoM se hai kyoMki prAyaH mudrAe~ hAthoM dvArA hI kI jAtI hai| kahA jAtA hai jaise brahmANDa pA~ca tattvoM se nirmita hai vaise hI prANavAna zarIra bhI pA~ca tattvoM se banA huA hai| ina pA~ca mahAbhUta tattvoM meM agni, vAyu, AkAza, pRthvI aura jala kI gaNanA hotI hai| yaugika puruSoM ke anusAra hamArI pA~coM aMguliyA~ ina tattvoM kA pratinidhitva karatI haiN| spaSTa hai ki hAtha kI aMguliyoM se kI jAne vAlI mudrAoM ke mAdhyama se zarIra ke Avazyaka tattvoM kA prabhAva ghaTA-bar3hA sakate haiN| jisase zarIra meM ina tattvoM kA saMtulana banA rahatA hai tathA zarIra ke sAtha-sAtha buddhi, mana evaM cetanA ke doSoM kA parihAra aura guNoM kA utsarjana hotA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra mAnyatA ke / pracalita kaniSThA) jala )) tattva) anAmikA) pRthvI), tattva) madhyamA)) AkAza)) tattva tarjanI]) vAyu)) tattva anusAra tarka saMgata mAnyatA ke aMgUThA agni tattva aMgUThA agni tattva mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...25 tarjanI ) vAyu)) tattva ) madhyamA)) AkAza)) tattva ) kaniSThA) jala ) tattva) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana aMguliyoM ke nAma tattvoM ke nAma aMgUThA (Thumb) 37fit Tra (Fire-sun) tarjanI (Index) vAyu tattva (Air-wind) 78241 (Middle) 347019T dra (Ether-space) anAmikA (Ring) pRthvI tattva (Earth) kaniSThikA (Little) jala tattva (Water) mudrA kI Avazyaka jAnakArI 1. sAmAnyatayA manuSya pA~ca tattvoM ke saMtulana se svastha raha sakatA hai| RSi maharSiyoM dvArA nirdiSTa evaM anubhaviyoM dvArA upadarzita mudrAe~ bauddhika, mAnasika evaM daihika saMtulana kI apekSA se hai ata: ina mudrAoM kA prayoga karane se pUrva usake prati dRr3ha vizvAsa evaM aTUTa zraddhA avazya honI caahie| 2. zArIrika saMracanA ke anusAra aMgUThe ke agrabhAga para dUsarI aMgulI ke agrabhAga ko dabAne se, usa aMgulI kA jo tattva hai vaha bar3ha jAtA hai tathA aMgulI ke agrabhAga ko aMgUThe ke mUla para lagAne/dabAne se usa aMgulI kA jo tattva hai usameM kamI A jAtI hai| 3. mudrA karate samaya aMgulI aura aMgUThe kA sparza sahaja honA caahie| aMgUThe se aMgulI ko sahaja dabAva denA cAhie aura zeSa aMguliyA~ amukaamuka mudrA ke niyamAnusAra sIdhI yA eka-dUsare se saTI rahanI caahie| hathelI kA bhAga mudrA niyama ke anurUpa rahanA caahie| yadi aMguliyA~ pahalI bAra meM sahI rUpa se sIdhI-Ter3hI yA saTI huI na raha pAyeM to ArAmapUrvaka jitanA bana sake, mudrA ko yathArUpa banAne kI koziza kreN| tadanantara abhyAsa dvArA dhIre-dhIre sahI mudrA bhI bana jAtI hai| mudrA prayoga donoM hAthoM se kareM, kyoMki dAyeM hAtha kI mudrA karane se zarIra ke bAe~ bhAga para asara hotA hai aura bAe~ hAtha kI mudrA karane se zarIra ke dAyeM bhAga para asara hotA hai| isa taraha zarIra aura mana hara taraha se saMtulita rahatA hai| 5. hara koI strI-puruSa, bAlaka-vRddha, rogI-nirogI mudrAoM kA prayoga kara sakatA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...27 6. pratyeka vyakti ke svayaM ke lie jo bhI mudrA upayogI ho, usa mudrA kA prayoga niyamata: 48 minaTa taka karanA caahie| abhyAsa ke dvArA samaya maryAdA bar3hAI jA sakatI hai| yadi koI mudrA laMbe samaya taka eka sAtha na ho sake to subaha-zAma 15-15 minaTa karake 30 minaTa taka to avazya karanI caahie| 7. bhojana ke turanta bAda 30 minaTa taka kisI bhI mudrA ko nahIM kreN| kevala gaisa yA apharA dUra karane ke lie vAyu mudrA kI jA sakatI hai| 8. prANa mudrA, apAna mudrA, pRthvI mudrA aura jJAna mudrA ko sAdhaka icchAnusAra dIrgha samaya taka kara sakate haiM, kintu vAyu mudrA, zUnya mudrA, liMga mudrA __ vagairaha anya mudrAe~ vyAdhi dUra na hoM taba taka hI karanI caahie| 9. koI anya cikitsA yA auSadhi kA sevana kara rahe hoM, to usa samaya bhI mudrA cikitsA kA prayoga kara sakate haiN| 10. mudrAoM meM apAnavAyu roga mukti ke lie zreSThakArI hai| isa mudrA ko hRdaya para sparzita karate hI kisI bhI roga meM tatkAla phAyadA hotA hai isalie DAkTaroM/vaidyoM ke pAsa jAne se pUrva rogI ko yaha mudrA avazya kara lenI caahie| use tAtkAlika rAhata kA ahasAsa hotA hai| 11. zarIra, mana aura cetanA ko svastha rakhane ke lie prANavAyu evaM apAnavAyu ko saMtulita rakhanA atyanta jarUrI hai| yaha saMtulana prANa mudrA evaM apAnamudrA ke prayoga se hI saMbhava hai| ina mudrAoM ke prayoga se nAr3I zuddhi aura zarIra roga rahita banatA hai isalie ye mudrAe~ nizcita karanI caahie| 12. anekoM mudrAe~ caitasika, mAnasika, AdhyAtmika aura bhAvanAtmaka vikAsa ke uddezya se kI jAtI haiN| ina mudrAoM ko nirdhArita dizA, Asana, maMtra evaM samayAnusAra karane para adhika lAbhadAyI hotI haiN| 13. mudrA prayoga se paMca tattvoM meM parivartana, vighaTana, pratyAvartana, abhivardhana hotA rahatA hai pariNAmataH tattvoM meM sAmaMjasya banA rahatA hai| 14. kucha mudrAe~ nizcita yaugika Asana meM baiThakara kI jAtI haiN| inameM haThayoga sambandhI mudrAe~ evaM pUjopAsanA sambandhI mudrAe~ mukhya haiN| roga zamana meM upayogI yoga tattva mudrA vijJAna kI bahuta sI mudrAe~ calatephirate, sote-jAgate kisI bhI sthiti meM kI jA sakatI haiN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana adhikAMza mudrAoM kA prayoga Avazyaka hone para 45 se 48 minaTa karanA caahie| yadi kisI mudrA ko eka sAtha na kara pAyeM to 15-15 minaTa yA 16-16 minaTa meM vibhAjita kara tIna bAra meM pUrNa kara sakate haiN| 15. mudrAe~ bhinna-bhinna hetuoM se vibhinna AsanoM meM kI jAtI hai| haThayoga kI mudrAe~ baiThakara kI jAtI haiM kintu kucha mudrAoM meM leTanA bhI par3atA hai| haThayoga kI mudrAoM ko niyamita rUpa meM kama se kama eka miniTa se tIsa miniTa taka kara sakate haiN| nATya paramparA kI mudrAe~ adhikAMzataH bhAva pradarzana ke uddezya se prayukta hotI haiM ata: vidhi niyama ke anusAra baiThakara yA khar3e hokara kI jAtI hai| inameM samaya kI koI nizcita avadhi nahIM hai| __ yoga tattva mudrA vijJAna kI mudrAe~ ananta haiN| isa zreNi kI mudrAe~ prAyaH hAtha kI pA~ca aMgaliyoM se hI banatI haiM kintu kucha madrAoM meM donoM hAthoM ke sAtha-sAtha sampUrNa zarIra kA prayoga bhI kiyA jAtA hai| jaise jJAna mudrA, vairAgya mudrA, abhaya mudrA, dhyAna mudrA Adi meM samagra zarIra kA upayoga hotA hai| sAdhAraNa jJAna mudrA calate-phirate, uThate-baiThate athavA vibhinna kArya karate hue eka hAtha se yA donoM hAthoM se bhI kI jA sakatI hai kintu mukhya jJAna mudrA kisI Asana meM baiThakara hI kI jAtI hai| roga nivAraka mudrAe~ eka sAtha do, tIna, cAra bhI lagAtara kI jA sakatI hai| cAheM to hara saikeNDa ke bAda mudrA parivartita kara sakate haiN| AvazyakatA hone para bAra-bAra badalate hue kucha adhika samaya bhI mudrAe~ kara sakate haiN| roga dUra karane vAlI sAdhAraNa mudrAoM meM kisI mudrA ko pahale tathA bAda meM karane kA koI niyama nahIM hai| jisa mudrA kI AvazyakatA pahale samajheM use icchAnusAra kara sakate haiN| hindu upAsanA meM gAyatrI mudrAoM kA pramukha sthAna mAnA gayA hai| ina mudrAoM ko trikAla sandhyA meM karane kA prAvadhAna hai| inheM dhIre-dhIre bhI kara sakate haiM aura zIghratA ke sAtha bhI inakA prayoga kiyA jA sakatA hai| ___mudrA abhyAsI sAdhakoM ke lie Avazyaka hai ki ve sAdhanA kAla ke daurAna AtmA, mana aura zarIra se pUrI taraha zAnta aura pavitra hoN| aisI sthiti meM mudrAoM kA pUrNa lAbha prApta hotA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...29 mudrAe~ karate samaya atirikta anya aMguliyoM ko sIdhA rakhanA caahie| mudrAe~ ucita prakAra se karane para hI apanA prabhAva dikhAtI haiN| __mudrA cikitsA ko anya cikitsA praNAliyoM jaise ailopaithI yA homyopaithI ke sAtha bhI kiyA jA sakatA hai| isase anya cikitsA praNAliyoM meM kisI bhI prakAra se bAdhA nahIM pahu~catI varan lAbha hI hotA hai| prAya: mudrAoM kA prabhAva atizIghra hotA hai parantu purAne rogoM ke nivAraNa hetu mudrAe~ lambe samaya taka karanI caahie| kisI bhI kriyA ko karane se pUrva usake lAbha-hAni, vidhi-avidhi ke viSaya meM samyaka jAnakArI ho to usakA prayoga zIghra pariNAmI hotA hai| mudrA sAdhanA yadyapi eka zArIrika kriyA hai parantu isakA prabhAva sAdhaka manuSya kI sUkSma tantra praNAliyoM para bhI dekhA jAtA hai| yahI tantra manuSya ke svabhAva, AcaraNa evaM bhAvajagata ko saMtulita rakhate haiN| isa adhyAya ke mAdhyama se sAdhaka ko mudrA sAdhanA ke unhIM pakSoM se paricita karavAte hue mudrA prayoga meM adhika jAgarUka evaM sakriya banAne kA prayAsa kiyA hai| isase sAdhaka svayaM apane rogoM ke lakSaNa jAnakara kisa cakra yA granthi ko niyaMtrita karanA hai yaha jAna sakegA evaM tatsambandhI mudrAoM samyaka vidhipUrvaka upayoga karake unake supariNAma prApta kara skegaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-2 bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa, prayojana evaM unake lAbha vividha kalAoM meM nATyakalA kA apratima sthAna hai| Adi kAla se isa kalA ne prAcInatama dharohara ke rUpa meM apanA sthAna pAyA hai| nATyakalA ke sambandha meM kahA jA sakatA hai ki yaha manuSya kI svAbhAvika pravRttiyoM ke antargata vikasita huI hai| zarIra dvArA kI jAne vAlI kriyAe~ mukhyatayA tIna prakAra kI mAlUma hotI hai- 1. khar3e rahakara athavA calate-calate pairoM se ho sakane vAlI kriyAe~ 2. baiThakara athavA leTakara ho sakane vAlI kriyAe~ aura 3. hAthoM se kI jAne vAlI kriyaaeN| nATya abhinaya meM bhAvoM ko pradarzita karane hetu hasta kriyAoM (mudrAoM) kA vizeSa sthAna hai| abhinaya kI dRSTi se aisA koI nATyArtha nahIM hai jise rUpa dene meM hastAbhinaya kA prayoga na hotA ho| hastAbhinaya ke mAdhyama se mAnava hRdaya ke sUkSmatama bhAvoM kI abhivyakti bhI sahaja rUpa se ho sakatI hai| hAtha kI pratyeka mudrA ke mUla meM antarbhAvoM kI preraNA avazya rahatI hai| nATya meM vAcika evaM kAyika abhinaya ke sAtha-sAtha hasta mudrAoM ke dvArA rahasyamaya arthoM ko bhI abhivyakta kiyA jAtA hai| mudrA kA yathArtha evaM mUlasvarUpa nATyakalA meM hI upalabdha hotA hai| isa sambandha meM kaI taraha ke zikSaNa Aja bhI diye jAte haiN| bhAratIya vidvAnoM ne isa kalA ko akSuNNa banAye rakhane evaM isake mahattva ko digdarzita karane ke prayojana se aneka nATya zAstra race haiN| aitihAsika pramANoM se avagata hotA hai ki nATya zAstra ke AdikartA bharatamuni IsA pUrva prathama/dvitIya zatAbdI ke the| unake dvArA viracita yaha grantha 'nATya zAstra' ke nAma se prasiddha hai| nATya mudrAoM kI purAtanatA ko cirasthAyI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......31 banAye rakhane kI dRSTi se yahA~ sarvaprathama bharatamuni ke nATya zAstra meM varNita mudrAoM kA vivecana kiyA jA rahA hai| yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki bharata nATya kI mudrAoM kA ullekha 'da mirara oNpha gezcara' meM bhI prApta hotA hai, kintu usameM ina mudrAoM kA Azaya samAna hone para bhI svarUpata: kiMcita bhinna haiN| isa yuga ke prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha dvArA upadiSTa nATyakalA kI garimA ko diganta vyApI banAne evaM Adima yuga kI isa dharohara ko sthAyitva pradAna karane hetu prastuta adhyAya meM uparokta donoM prakAra kI mudrAoM kA ullekha kreNge| isa taraha bharata nATya sambandhI hasta mudrAoM kI do vidhiyA~ kahI jaaeNgii| inameM prathama vidhi 'da mirara oNpha gezcara' para AdhArita hai aura dvitIya vidhi bharata muni racita nATya zAstra ke anusAra smjhiegaa| bharata ke nATya zAstra meM hasta mudrAoM ke tIna prakAra pAye jAte haiM 1. asaMyukta hasta mudrA 2. saMyukta hasta mudrA 3. nRttahasta mudraa| 1. asaMyukta hasta mudrAe~ nATya meM eka hAtha ke abhinaya se jina bhAvoM ko pradarzita kiyA jAtA hai use asaMyukta hasta mudrA kahate haiN| bharatamuni ne asaMyukta hasta mudrA caubIsa prakAra kI batalAI haiM 1. patAkA mudrA 2. tripatAkA mudrA 3. kartarImukha mudrA 4. ardhacandra mudrA 5. arAla mudrA 6. zukratuNDa mudrA 7. muSTi mudrA 8. zikhara mudrA 9. kapittha mudrA 10. kaTakA mukha mudrA 11. sUcyAsya (sUcImukha) mudrA 12. padmakoza mudrA 13. sarpazIrSa mudrA 14. mRgazIrSa mudrA 15. kAGgula mudrA 16. alapadma mudrA 17. catura mudrA 18. bhramara mudrA 19. haMsAsya (haMsamukha) mudrA 20. haMsapakSa mudrA 21. sandaMza mudrA 22. mukula mudrA 23. UrNanAma mudrA 24. tAmracUr3a mudraa| saMyuktahasta mudrAe~ nATya meM donoM hAthoM ko paraspara milAkara jo bhAvAbhinaya prastuta kiyA jAtA hai unheM saMyukta mudrA kahate haiN| bharatamuni ne saMyukta hasta mudrA teraha prakAra kI nirdiSTa kI hai 2__ 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. khaTakA vardhamAna yA kaTakA vardhamAna mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSadha mudrA 8. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana Dola mudrA 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahittha mudrA 13. vardhamAna mudraa| nRttahasta mudrAe~ ___nATya meM aMga-pratyaMga kA saundarya abhivyakta karane meM nRttahastoM kI vizeSa bhUmikA hotI hai, kyoMki nRttahastoM dvArA abhinaya karane se nRtya saudarya meM abhivRddhi hotI hai isalie nRtyahasta mudrAoM ko nRtya kA alaMkAra mAnA gayA hai| nATya zAstra meM nRttahasta mudrAe~ tIsa prakAra kI varNita hai 3 1. caturasra mudrA 2. udvRtta mudrA 3. talamukha mudrA 4. svastika mudrA 5. viprakIrNa mudrA 6. arAla mudrA 7. khaTakAmukha mudrA 8. Aviddhavakra mudrA 9. sUcImukha mudrA 10 recita mudrA 11. ardharecita mudrA 12. uttAnavaMcita mudrA 13. pallava mudrA 14. nitamba mudrA 15. kezabandha mudrA 16. latAhasta mudrA 17. karihasta mudrA 18. pakSavaMcita mudrA 19. pakSapradyotaka mudrA 20. garUr3apakSa mudrA 21. daNDapakSa mudrA 22. urdhvamaNDalin mudrA 23. pArzvamaNDalin 24. uromaNDalI mudrA 25. muSTisvastika mudrA 26. nalinI padmakoza mudrA 27. alapallava mudrA 28. ulvaNa mudrA 29. lalita mudrA 30. valita mudrA ____ isa taraha nATya zAstra meM 24 asaMyukta hasta mudrAe~, 13 saMyukta hasta mudrAe~ aura 30 nRttahasta mudrAe~ aise kula 67 hastamudrAoM kA ullekha prApta hotA hai| nATya zAstra se sambandhita uparokta mudrAoM kA sAmAnya paricaya nimnalikhita hai asaMyukta hasta kI 24 mudrAe~ 1. patAkA mudrA patAkA zabda ke kaI artha haiM jaise ki dhvajA, jhaMDA, lakar3I aadi| DaMDe ke eka sire para pahanAyA huA tikonA yA caukonA kapar3A, jisa para kisI rAjA, saMsthA yA deza kA khAsa cihna hotA hai aadi| / sAdhAraNatayA patAkA maMgala yA zobhA kI pratIka mAnI gaI hai| yuddhayAtrA, maMgala yAtrA Adi meM bhI isakA prayoga hotA hai| maMdiroM ke zikhara para bhI patAkAe~ phaharAI jAtI hai jo ki adharma para dharma ke vijaya kI pratIka haiN| nATyakalA meM yaha mudrA kisI pAtra ke ciMtAgata bhAva, viSaya kA samarthana yA poSaNa AgaMtuka bhAva se ho sake, usa sandarbha meM kI jAtI hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...33 eka hAtha se kI jAne vAlI yaha mudrA adhikatara sIdhe hAtha se dikhAI jAtI hai| yaha dhvajA kisI ko parAjita karane kI, vighna nivAraNa kI athavA vivAda samApti kI sUcaka hai tathA isa mudrA kA AkAra abhaya mudrA ke samAna hai| prathama vidhi dAyeM hAtha kI aMguliyoM aura aMgUThe ko Upara kI ora uThAte hue phailAyeM, tatpazcAta aMgaliyoM ko samAna rUpa se sthira rakhate hae kiMcita jhakAyeM tathA hAtha ko r3hIlA evaM hathelI ko sAmane kI ora rakhane se patAkA mudrA banatI hai| lAbha nATyakalA meM abhinaya darzAne hetu jina mudrAoM kA prayoga kiyA jAtA hai ve vyakti ke manojagata evaM sUkSma zarIra ko svAbhAvika rUpa se prabhAvita karatI haiN| hamAre jIvana vikAsa meM unake supariNAma kyA ho sakate haiM aura bhAvanAtmaka stara ko U~cA uThAne meM unakA yogadAna kisa taraha patAkA mudrA-1 hai? adhyAya-1 meM isa sambandhI samyaka nirUpaNa kiyA gayA hai| tadanusAra pratyeka nATya mudrA se jo cakra yA kendra Adi prabhAvita hote haiM unake suprabhAva samajha lene caahie| yahA~ prabhAvita hone vAle cakra Adi kA nAmollekha mAtra kiyA jaayegaa| yaha mudrA chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva pranthi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra - zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merudaNDa, gurde, paira, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nADItaMtra evaM aaNteN| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM hAtha kI sabhI aMguliyA~ samAna rUpa se phailI huI ho aura aMgUThA (tarjanI ke mUla meM ) kuMcita arthAta Ter3hA ho, patAkA hasta mudrA hai| vaha patAkA mudrA-2 lAbha cakra - mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva - pRthvI evaM agni tattva granthi - prajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra - zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga - merudaNDa, gurde, pA~va, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nADI taMtra aadi| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...35 2. tripatAkA mudrA tripatAkA kA dUsarA nAma tripiTaka, tripitAkA bhI hai| isa mudrA meM tIna aMguliyA~ Upara kI ora phailI huI rahatI hai isalie ise tripatAkA mudrA kahA gayA hai| isa mudrA meM phailI huI tIna aMguliyA~ dhvajA ke tIna bhAgoM kI sUcaka hai| yaha hasta mudrA nATaka Adi meM kalAkAroM ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai / eka hAtha se prayukta yaha mudrA tAja, vajra, prakAza Adi kI bhI sUcaka hai| prathama vidhi dAyeM hAtha kI kaniSThikA, madhyamA, tarjanI aura aMgUThA ko Upara kI ora uThAte hue phailAyeM, anAmikA aMgulI ko hathelI kI tarapha mor3eM tathA hathelI ko sAmane kI ora rakhane se tripatAkA mudrA banatI hai| 7 yaha mudrA sAmAnyatayA chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai, kintu zivanaTarAja ke dvArA kaTisama stara para dhAraNa kI jAtI hai| tripatAkA mudrA - 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- AjJA, vizuddhi evaM maNipura cakra tattva- AkAza, vAyu evaM agni tattva granthi- pIyUSa, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- darzana, vizuddhi evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyutaMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara tNtr| dvitIya vidhi ___nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM anAmikA jhukI huI, aMgUThA tarjanI ke mUla meM kuMcita aura zeSa aMguliyA~ Upara kI ora phailI huI ho vaha tripatAkA mudrA hai| tripatAkA mudrA-2 lAbha ___ cakra- AjJA, vizuddhi evaM maNipura cakra tattva- AkAza, vAyu evaM agni tattva granthi- pIyUSa, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- darzana, vizuddhi evaM taijasa kendr| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...37 3. kartarImukha mudrA kartarI ke sAmAnya artha haiM kaiMcI, kataranI, choTI talavAra, phalita jyotiSa kA eka yoga jisameM kanyA kI mRtyu aura apanA baMdhana hotA hai| yahA~ kartarI kA tAtparya kaiMcI se hai| tadanusAra kartarImukha arthAta kaiMcI kA mukha / prayoga karate samaya kaiMcI kA mukha khulA rahatA hai tathA usakA eka bhAga Upara aura eka bhAga nIce rahatA hai| darzAye citra meM hAtha kI AkRti usI taraha kI hai ataH ise kartarImukha mudrA kahate haiM / yaha mudrA virodha, asahamati, prathama vidhi mRtyu Adi kI sUcaka hai| isa mudrA ko banAne ke lie sarvaprathama tarjanI, madhyamA aura aMgUThA ko Upara kI ora uThAyeM, tatpazcAta tarjanI aura madhyamA ko kiMcita alaga-alaga kareM, tadanantara anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI kI tarapha mor3eM tathA hathelI ko bAhara kI ora abhimukha karane se kartarImukha mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| 10 kartarImukha mudrA - 1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthi - eDrInala, prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa kendra- svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara tNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM anAmikA - madhyamA jhukI huI, aMgUThA tarjanI ke mUla meM kuMcita aura zeSa aMguliyA~ Urdhva meM prasarita ho vaha kartarI mukha mudrA hai| 11 kartarImukha mudrA - 2 lAbha cakra - AjJA evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva granthi - pIyUSa evaM prajanana graMthi kendra- darzana evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aNg| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......39 4. ardhacandra mudrA ardhacandra arthAta AdhA cA~da, aSTamI kA cndrmaaN| isa mudrA ke dvArA ardhacandra kI AkRti darzAyI jAtI hai isalie isakA nAma ardhacandra mudrA hai| yahA~ para ardhacandra se candramA kI ghaTatI-bar3hatI kalAe~ bhI abhipreta ho sakatI hai| hindI zabdasAgara ke anusAra yaha mudrA kisI ko bAhara nikAlane ke lie gale meM hAtha DAlane ke rUpa meM bhI prayukta hotI hai|12| ___ yaha mudrA nATakoM Adi meM bhAva darzAne ke uddezya se kI jAtI hai| yaha eka hAtha se prayukta mudrA candramA, prArthanA yA citra ko samarpita karane kA bhAva darzAtI hai| prathama vidhi __dAyI hathelI ko sAmane kI ora karate hue aMguliyoM ko Upara kI ora uThAyeM, sabhI aMguliyoM ko samabhAga meM rakheM tathA aMgUThe ko aMguliyoM se dUra rakhane para ardhacandra mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|13 ardhacandra mudrA-1 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- maNipura cakra tattva - agni tattva granthi - eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- taijasa, jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - mastiSka, saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, aaNteN| pAcana dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM hAtha kI sabhI aMguliyA~ aMgUThe ke sAtha dhanuSavata jhukAkara phailA dI jAye, vaha ardhacandra mudrA hai| 14 ardhacandra mudrA - 2 cakra maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra - taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra mastiSka evaM aaNkh| lAbha Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......41 5. arAla mudrA (prathama) - arAla zabda ke aneka artha haiN| yahA~ saMbhAvita artha Ter3hApana honA caahie|15 isa mudrA meM aMgUThA aura tarjanI aMgulI ko balapUrvaka Ter3hA kiyA jAtA hai ata: isakA nAma arAla mudrA hai| yaha nATakIya mudrA nRtakoM evaM kalAkAroM dvArA sampanna kI jAtI hai| yaha mudrA viSa grahaNa ko darzAtI hai aura patAkA mudrA ke samAna hai| prathama vidhi ____ dAyIM athavA bAyIM hathelI ko zarIra se kucha dUra rakhate hue sAmane kI ora abhimukha kareM, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhI rakheM tathA aMgUThA aura tarjanI ko hathelI kI tarapha zakti pUrvaka mor3ane se arAla mudrA banatI hai|16 arAla mudrA-1 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana anthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- prajanana taMtra, mala-mUtra aMga, gurde, snAyutaMtra, nicalA mstissk| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM tarjanI dhanuSa kI bhA~ti jhukI huI, aMgUThA kuMcita aura zeSa aMguliyA~ pRthak evaM Urdhva dizA meM valita ho vaha arAla mudrA hai|17 arAla mudrA-2 lAbha cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra, aaNkh| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...43 5. arAla mudrA (dvitIya) arAla mudrA kA eka anya prakAra bhI hai jisakA antarbhAva nRttahasta mudrAoM meM hotA hai| yahA~ arAla zabda kA abhiprAya unmatta hAthI yA kuTilatA se honA caahie| nATaka Adi meM kisI kI kuTilatA darzAne ke lie athavA unmatta hAthI evaM vyakti kI unmattatA darzAne ke lie yaha mudrA kI jAtI hogI / prathama vidhi isa mudrA kI racanA pUrva mudrA ke samAna hI kI jAtI hai| vizeSa itanA hai ki madhyamA aMgulI thor3I sI hathelI kI tarapha jhukI huI rahatI hai / 18 arAla mudrA (dvitIya) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 6. zukatuNDa mudrA zukatuNDa kA zAbdika artha hai toteM kI coNc| yaha hastAkRti zukatuNDa ke samAna pratibhAsita hotI hai isalie ise zukatuNDa kahate haiN| yaha eka nATakIya mudrA to hai hI, sAtha hI tAMtrika pUjana ke samaya aura hindu paramparA meM devI-devatAoM ke sambandha meM bhI dhAraNa kI jAtI hai| eka hAtha se kI jAne vAlI yaha mudrA nirdayatA, krUratA yA bANa dvArA zikAra karane kI sUcaka hai| prathama vidhi dAyIM athavA bAyIM hathelI ko bAhara kI ora abhimukha kareM, phira aMgUThA, madhyamA aura kaniSThikA ko Upara kI ora sIdhA rakheM tathA tarjanI aura anAmikA ko hathelI kI tarapha mor3ane se zukatuNDa mudrA banatI hai|19 zukatuNDa mudrA-1 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......45 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva pranthi- prajanana evaM piniyala granthi kendra- zakti kendra, jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- merudaNDa, gurde, UparI mastiSka evaM aaNkh| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM tarjanI aura anAmikA kiMcita jhukI huI, aMgUThA kuMcita tathA zeSa aMguliyA~ UrdhvAbhimukha ho vaha zukatuNDa hasta mudrA hai|20 zukatuNDa mudrA-2 lAbha __cakra- vizuddhi cakra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- vAyu evaM jala tattva anthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM prajanana granthi kendra- vizuddhi evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, svara taMtra, malamUtra aMga, gurde, prajanana aNg| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 7. muSTi mudrA ___muSTi kA sIdhA sA artha hai muTThI athavA ghuusaa| isa mudrA meM hAtha ko muTThI rUpa meM banAyA jAtA hai isalie isakA nAma muSTi mudrA hai| isa mudrA kA prayoga kisI ko DarAne, prahAra kA bhaya dikhAne athavA zakti, tAkata, ekatA Adi ke bhAva abhivyakta karane ke dhyeya se kiyA jAtA hai| yaha nATakIya mudrA yoga tattva mudrA vijJAna kI yaugika paramparA meM bhI zraddhAluoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| ise zakti, sAmarthya evaM sthiratA kI sUcaka mAnA gayA hai| yaha bhAlA Adi pakar3ane meM prayukta hotI hai| prathama vidhi __bAyIM hathelI ko zarIra ke madhyabhAga kI tarapha lAyeM, phira aMguliyoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara, aMgUThe ko aMguliyoM ke prathama pora para sthira karane se muSTi mudrA banatI hai| yaha mudrA kaTaka mudrA ke samAna hai|21 muSTi mudrA-1 lAbha cakra- maNipura, mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- agni, pRthvI evaM AkAza tattva anthi- eDrInala, painkriyAja, prajanana evaM pIyUSa granthi kendra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......47 taijasa, zakti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, prajanana taMtra, yakRta, tillI, gurde, A~teM, nicalA mastiSka, aaNkheN| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra bhI jisa mudrA meM hAtha kI aMguliyA~ hathelI ke madhya taka jhukI huI ho aura unake Upara aMgUThA ho to vaha muSTi mudrA hai|22 muSTi mudrA-2 lAbha cakra- mUlAdhAra, maNipura evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, agni evaM AkAza tattva granthi- eDrInala, prajanana evaM pIyUSa graMthi kendra- zakti, taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, A~teM, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 8. zikhara mudrA zikhara zabda se aneka arthoM kA bodha hotA hai| sabase Upara kA bhAga, coTI, parvata zrRMga, maMdira kA kalaza Adi ko zikhara nAma se bhI kahA jAtA hai|23 isa mudrA meM aMgUThe ko Upara kI ora karake use zikhara kI pratikRti ke rUpa meM darzAyA jAtA hai ata: ise zikhara mudrA kahate haiN| sAmAnya vyavahAra meM yaha mudrA kisI ko Thagane, aMgUThA dikhAne evaM parIkSA kAla meM zubhakAmanAe~ dene ke lie prayoga kI jAtI hai| yaha nATya mudrA hindu aura bauddha paramparA meM devatAoM ke dvArA athavA unake lie dhAraNa kI jAtI hai| yaha eka hAtha se kI jAne vAlI mudrA zAMta cittatA aura sthiratA kI sUcaka hai| prathama vidhi bAyIM hathelI ko zarIra ke madhya bhAga kI ora lAyeM, tadanantara aMguliyoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara, aMgUThe ko Upara kI ora sIdhA rakhane se zikhara mudrA banatI hai|24 zikhara mudrA-1 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......49 lAbha cakra- maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa kendra evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, merudaNDa, gurde, pair| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra bhI jisa mudrA meM aMguliyA~ muTThI rUpa meM aura aMgUThA UrdhvadizA meM prasarita ho vaha zikhara mudrA hai|25 zikhara mudrA-2 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva granthiprajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merudaNDa, gurde, paira, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta tillI, aaNte| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 9. kapittha mudrA kaithe kA per3a, kaithe kA phala kapittha kahalAtA hai| isa mudrA ke dvArA kapittha per3a jaisI AkRti dikhAyI jAtI hai ataH ise kapittha mudrA kahA gayA hai| yaha eka hAtha se kI jAne vAlI nATya mudrA hai| isa mudrA citra ko dhyAna se dekhA jAe to spaSTa hotA hai ki gAya ko dohate samaya evaM dhUpa Adi khene ke samaya bhI hAtha kI mudrA isI bhA~ti banatI hai isalie yaha gAya dohane tathA dhUpa (agarabattI) Adi car3hAne kI sUcaka hai| prathama vidhi dAyI hathelI ko zarIra ke madhyabhAga kI tarapha laayeN| phira aMguliyoM ko muTThI ke rUpa meM bAMdhakara aMgUThe ko tarjanI aMgulI ke nIce ke pora para sthita kareM tathA tarjanI aMgulI ko aMgUThe ke agrabhAga ke Upara mor3akara rakhane se kapittha mudrA banatI hai|26 kapitya mudrA-1 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...51 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM tarjanI aura aMgUThe ke agrabhAga paraspara meM mile hue tathA zeSa aMguliyA~ muTThI rUpa meM jhukI huI ho vaha kapittha mudrA hai|27 kapitya mudrA-2 cakra- mUlAdhAra, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva anthi- prajanana, pIyUSa evaM piniyala graMthi kendra- zakti, darzana, evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- gurdA, merUdaNDa, pA~va, mastiSka, snAyu taMtra, aaNkheN| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 10. kaTakAmukha | khaTakA mukha mudrA kaTaka zabda ke nimna artha prApta hote haiM- senA, dala, rAjazivira, cUr3A, parvata kA madhyabhAga aadi|28 abhiprAyata: cUr3A Adi kA mukha athavA sainya Adi ke Age kA bhAga kaTakamukha kahA jA sakatA hai| hindI zabdasAgara ke anusAra nRtya meM eka prakAra kI ceSTA, tIra calAne kA Asana athavA bANa calAne kI mudrA vizeSa ko khaTakAmukha mudrA kahate haiN|29 ___ isa mudrA meM bANa car3hAne kI AkRti dikhatI hai ata: khaTakAmukha nAma bhI sArthaka hai| darzAye citra ke anusAra yaha mudrA puSpa Adi pakar3ane ke lie bhI upayogI hai| prathama vidhi dAyI hathelI ko kapittha mudrA kI bhA~ti zarIra ke madhyabhAga kI tarapha lAyeM, kaTakAmukha mudrA-1 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......53 tatpazcAta tarjanI aura madhyamA ko kiMcita jhukAte hue ina donoM ke agrabhAga ko aMgUThe ke agrabhAga se saMsparzita kareM tathA anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI kI tarapha mor3a dene se kaTakAmukha mudrA banatI hai|30 lAbha cakra- anAhata evaM vizuddhi cakra tattva- vAyu tattva granthi- thAyamasa, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa kendra- AnaMda evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, svara taMtra, hRdaya, phephar3e, bhujAe~, rakta saMcaraNa prnnaalii| dvitIya vidhi __nATya zAstra ke anusAra bhI jisa mudrA meM tarjanI aura madhyamA ke agrabhAga aMguSTha ke agrabhAga se mile hue tathA anAmikA aura kaniSThikA hathelI ke bhItara jhukI huI ho, vaha kaTakAmukha mudrA hai|31 kaTakAmukha mudrA-2 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- AjJA, sahasrAra evaM vizuddhi cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva granthi- pIyUSa, piniyala, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa graMthi kendra- darzana, jyoti evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, snAyutaMtra, AMkha, nAka, kAna, galA, mukha, svara tNtr| 11. sUcyAsya (sUcImukha) mudrA isa mudrA nAma ke anusAra suI kA mukha, sUcImukha kahalAtA hai| hindI zabda koza ke anusAra cUhe kA mu~ha suI kI taraha patalA aura nukIlA hotA hai use sUcI mukha vAlA kahate haiN|32 mudrA svarUpa ke anusAra yaha mudrA laMbe tathA patale mukha vAle prANI athavA vastu kI sUcaka honI caahie| kisI ko apane samIpa bulAne ke lie athavA kisI kI tarapha izArA karane ke lie bhI isa mudrA kA upayoga hotA hai| isa mudrA meM tarjanI aMgulI kI gati hotI hai jo Amantrita karane kA saMketa karatI hai| ___ yaha mudrA kisI parama priya vyakti se milane kI utkaMThA ko bhI abhivyakta karatI hai| nATya meM uparokta bhAvoM ko darzAne ke uddezya se yaha mudrA kI jAtI ho| yaha asaMyukta mudrA, saMyukta mudrA ke rUpa meM bhI kI jA sakatI hai| prathama vidhi __dAyIM athavA bAyIM hathelI ko, prakArAntara se donoM hatheliyoM ko sAmane kI ora abhimukha kareM, tarjanI aura aMgUThe ko Upara kI ora sIdhA rakheM tathA madhyamA, anAmikA sUcyAsya mudrA-1 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......55 aura kaniSThikA ko hathelI kI tarapha mor3ane se sUcImukha mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|33 lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, A~teM, mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aNg| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra kaTakAmukha mudrA meM se tarjanI ko Upara kara dI jAye to vaha sUcyAsya mudrA kahalAtI hai|34 sUcyAsya mudrA-2 lAbha cakra- AjJA evaM maNipura cakra tattva- AkAza evaM agni tattva granthipIyUSa, eDrInala evaM painkriyAja kendra- darzana evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 12. padmakoza mudrA saMpuTita kamala ke AkAra kI mudrA ko padmakoza mudrA kahate haiN| isa mudrA meM hAtha ke aMguliyoM kI banAvaTa saMpuTamaya kamala kI bhA~ti hotI hai isalie ise padmakoza mudrA kahA gayA hai| padmakoza ko kamala kI kalI bhI kaha sakate haiN| yaha mudrA camaka yA prabhA tathA khilate hue kamala kI sUcaka hai| nATyakalA meM isa mudrA ke dvArA harSa kI abhivyakta bhAva yA vikasita hone ke bhAva darzAye jA sakate haiN| yaha nATya mudrA hindU paramparA meM bhI pracalita hai jo ki devatAoM ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai| prathama vidhi hathelI ko Upara kI ora uThAte hue aMguliyoM aura aMgUThe ko halke se alaga-alaga kareM, phira hathelI kI tarapha kiMcita mor3ane se padmakoza mudrA banatI hai 35 lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva - agni evaM tattva AkAza granthi - eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa padmakoza mudrA - 1 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......57 granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, mastiSka, snAyu tNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra bhI jisa mudrA meM sabhI aMguliyA~ Upara uThI huI, . alaga-alaga phailI huI aura kiMcita jhukI huI ho vaha padmakoza mudrA hai|36 - padmakoza mudrA-2 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva-jala evaM vAyu tattva granthiprajanana, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, gurde, prajanana taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara tNtr| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 13. sarpazIrSa mudrA yaha mudrA sA~pa ke sira ke samAna hotI hai ata: ise sarpazIrSa mudrA kahate haiN| bhAratIya kalA meM nAgina Adi ke nRtya prasiddha haiN| nATaka Adi meM upayogI yaha mudrA sA~pa ke dhIrepana kI aura prasannabhAvoM ke abhivyakti kI sUcaka hai| prathama vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI tarapha kareM, phira aMgUThe ke prathama pora ke hisse ko tarjanI aMgalI ke nicale pora ke samabhAga meM saTAkara rakheM tathA sabhI aMguliyoM ko hathelI kI tarapha kiMcita jhukAne se sarpazIrSa mudrA banatI hai|37 sarpazIrSa mudrA-1 lAbha cakra- maNipura cakra tattva- agni tattva anthi- eDrInala evaM painkriyAja kendra- taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, aaNteN| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......59 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra bhI jisa mudrA meM aMgUThe ke sAtha sabhI aMguliyA~ milI huI aura hathelI jhukI huI ho vaha sarpazIrSa mudrA hai|38 sarpazIrSa mudrA-2 cakra- sahasrAra, vizuddhi cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva pranthipiniyala, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- jyoti kendra evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, AMkha, nAka, kAna, galA, mu~ha, svryNtr| 14. mRgazIrSa mudrA yahA~ mRgazIrSa zabda kA abhipreta mRga (hirana) ke mukha se hai| isa mudrA meM hirana ke mukha jaisI AkRti dikhAyI detI hai ata: ise mRgazIrSa mudrA kahate haiN| mudrA svarUpa ke anusAra yaha mudrA hiraNa ke mukhabhAga kI sUcaka hai| nATya yA nRtya meM mRga kI vizeSatAoM ko batAne athavA upamA alaMkAra ke prayojana se yaha mudrA kI jAtI hogii| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prathama vidhi dAyIM athavA bAyIM hathelI ko bAhara kI ora abhimukha kareM, tadanantara tarjanI aura madhyamA ko sIdhI rakhate hae hathelI kI tarapha modd'eN| phira aMgUThe ke agrabhAga ko ina donoM se sparza karavAyeM tathA anAmikA aura kaniSThikA ko Upara kI ora sIdhA rakhane se mRgazIrSa mudrA banatI hai|39 mRgazIrSa mudrA-1 lAbha cakra- anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva pranthipiniyala evaM thAyamasa granthi kendra- AnaMda evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa praNAlI, UparI mastiSka evaM aaNkh| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......61 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM tarjanI, madhyamA evaM anAmikA kiMcita jhukI huI tathA kaniSThikA aura aMgUThA UrdhvAbhimukha ho vaha mRgazIrSa mudrA hai|40 mRgazIrSa mudrA-2 lAbha cakra- maNipura, anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa aura AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa prnnaalii| 15. lAMgula/kAMgula mudrA lAMgula zabda ke aneka artha haiM pUMcha, liMga, hala, puruSa kA upasthendriya liMga aadi|41 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana darzAye citra ke anusAra yahA~ lAMgula kA tAtparya puruSa liMga se honA caahie| yaha mudrAkRti puruSa liMga jaisI pratIta hotI hai| jisa prakAra liMga gupta hotA hai vaise hI yaha mudrA gupta rahasyoM kI sUcaka hai| vidvAnoM ke matAnusAra yaha supArI, tItara evaM kisI bhI choTI vastu kA pratinidhitva karatI hai| yaha nATyamudrA hindU paramparA meM devI-devatAoM ke nimitta bhI kI jAtI hai| prathama vidhi dAyI hathelI ko Upara kI ora uThAyeM, tatpazcAta anAmikA ko chor3akara zeSa aMguliyoM ko halke se caSakAkAra rUpa meM kareM tathA anAmikA ko jhukAkara zithila kara dene se lAMgula mudrA banatI hai|42 nAMgula mudrA-1 lAbha ___ cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- agni evaM vAyu tattva anthieDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa kendra Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...63 evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - yakRta, tillI, A~teM, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, svara taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha / dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM madhyamA, tarjanI evaM aMgUThA tretAgni kI taraha alaga-alaga, anAmikA jhukI huI aura kaniSThikA Urdhva prasarita ho vaha lAMgula / kAMgula mudrA hai 1 43 lAbha lAMgula mudrA-2 cakra maNipura, svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, gurde, mala-mUtra aMga, prajanana aMga / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 16. alapadma mudrA isa mudrA ko solapadma mudrA bhI kahate haiN| pUrNata: khilA huA, vikasita huA kamala alapadma/solapadma kahalAtA hai| yaha mudrA nATaka-nRtya Adi meM eka hAtha se kI jAtI hai| vidvAnoM ne ise utkaMTha, lalaka, ghumAva, tAja Adi kI sUcaka kahA hai| yaha mudrA svayaM ke guNoM ke anusAra sadbhAgya kI pratIka bhI ho sakatI hai| prathama vidhi ___ dAyIM hathelI ko ghumAte hue Upara kI ora le jAyeM, aMguliyoM aura aMgUThe ko thor3A sA kar3aka, khIMcA huA aura dUra-dUra rakheM, kaniSThikA aMgulI ko hathelI se 90deg koNa kI dUrI para rakheM tathA anAmikA aMgulI ko hathelI se 45deg koNa para rakhane se alapadma madrA banatI hai|44 dvitIya vidhi alapadma mudrA-1 nATya zAstrakAra ke anusAra jisa mudrA meM hAtha kI sabhI aMguliyoM hathelI para vRttAkAra rUpa se mur3I huI aura pArzva meM Akara bikharI huI ho, vaha Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......65 alapallava mudrA hai|45 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva granthi- prajanana graMthi kendra- zakti kendra evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- prajanana aMga, mala-mUtra aMga, gurde, merUdaNDa, paaNv| 17. catura mudrA nRtya meM kI jAne vAlI eka prakAra kI ceSTA ko catura mudrA kaha sakate haiN| saMbhavata: isa mudrA ke mAdhyama se kalAkAra apanI caturatA dikhalAtA hai athavA caturAI jaisI kriyAe~ karatA hai isaliye ise catura mudrA nAma diyA gayA hai| yaha mudrA eka hAtha se kI jAtI hai| vidvAnoM ke anusAra yaha duHkha, jAti bheda Adi ko darzAtI hai| prathama vidhi __dAyIM hathelI ko sAmane kI ora abhimukha karate hue aMguliyoM ko Upara kI tarapha kareM, kaniSThikA aMgulI ko zeSa aMguliyoM se pRthaka kareM tathA aMgUThe se madhyamA aMgulI ke nIce ke bhAga kA sparza karane para catura mudrA banatI hai|46 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala catura mudrA-1 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana tattva granthi- eDrInala evaM prajanana kendra- taijasa kendra evaM prajanana vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, merUdaNDa, paaNv| dvitIya vidhi nATya zAstra ke kartAnusAra jisa mudrA meM hAtha kI tIna aMguliyA~ hathelI para vRttAkAra rUpa meM mur3I huI, kaniSThikA Urdhvamukha aura aMgUThA madhya meM sthita ho, vaha catura mudrA hai|47 catura mudrA-2 lAbha ___cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva pranthieDrinala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......67 18. bhramara mudrA bhramara mudrA bhauMrA nAmaka jantu se sambandhita mAlUma hotI hai kyoMki nimna mudrA citra meM bhauMrA jaisI pratikRti kA AbhAsa hotA hai| yaha nATya mudrA hindU paramparA meM devI-devatAoM ke dvArA yA unheM dikhAne ke lie bhI dhAraNa kI jAtI hai| vidvAnoM ke matAnusAra isa mudrA ke nimna cAra meM se koI eka abhiprAya ho sakatA hai- 1. cupa rahane kA AhvAna 2. bhramara 3. sArasa aura 4. yoni ektaa| prathama vidhi ___ isa mudrA ko banAte samaya madhyamA aMgulI ko aMgUThe ke prathama aura dvitIya paura ke madhyabhAga para rakheM, tarjanI aMgulI ko hathelI kI ora jhukAyeM, anAmikA aura kaniSThikA ko Upara kI tarapha uThAkara unheM pRthak-pRthak phailI huI rakhane para bhramara mudrA banatI hai|48 lAbha kSamara mudrA-1 isake supariNAma haMsAsya mudrA ke samAna jAnane caahie| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dvitIya vidhi nATya zAstra ke matAnusAra jisa mudrA meM madhyamA evaM aMgUThA saMDAsI jaisI sthiti meM saMyukta ho, tarjanI kiMcita vakra tathA anAmikA aura kaniSThikA Urdhva prasarita ho vaha bhramara mudrA hai 1 49 bhramara mudrA - 2 lAbha cakra - sahasrAra evaM anAhata cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva granthi - piniyala evaM thAyamasa granthi kendra - jyoti evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, AMkha, hRdaya, phephar3e, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI / 19. haMsAsya ( haMsamukha ) mudrA haMsamukha nAma kI yaha mudrA haMsa pakSI ke mukha bhAga ko sUcita karatI hai| haMsa kI parigaNanA uttama pakSiyoM meM kI jAtI hai| yaha pakSI bar3I-bar3I jhIloM meM rahatA hai, isake mu~ha meM eka vizeSa prakAra kA dravya hotA hai jisase dUdha-dUdha aura pAnI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...69 pAnI alaga ho jAtA hai| haMsa motI cunane kA kAma bhI karatA hai| haMsamukha eka upamA bhI hai jo sundara mukha vAloM ko dI jAtI hai / nATaka Adi meM kI jAne vAlI yaha mudrA vivAha, jIvana pravarttana Adi kI hai| sUcaka prathama vidhi isa mudrA meM dAyeM hAtha ke aMgUThe ko tarjanI ke prathama pora se sparzita karate hue rakheM tathA madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko thor3I sI alaga kara Upara kI tarapha sIdhA rakhane se haMsAsya mudrA banatI hai| 50 haMsAsya mudrA- 1 cakra- maNipura, sahasrAra evaM AjJA cakra tattva - agni evaM AkAza tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra - taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, snAyu taMtra, yakRta tillI, A~teM evaM nicalA mastiSka / lAbha Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dvitIya vidhi ___ nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM tarjanI, madhyamA evaM aMgUThA tInoM hI tretAgni kI taraha paraspara mile hue aura zeSa donoM aMguliyA~ Upara kI ora viprakIrNa ho vaha haMsAsya mudrA hai|51 - haMsAsya mudrA-2 lAbha cakra- sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- AkAza tattva granthi- piniyala evaM pIyUSa granthi kendra- jyoti kendra evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, AMkha evaM snAyu tNtr| 20. haMsapakSa mudrA (prathama) yahA~ nRtya ke eka prakAra ko haMsapakSa kahA gayA hai| yaha mudrA nATakoM Adi meM eka hAtha se dhAraNa kI jAtI hai| darzAye citra ke anusAra yaha mudrA rokane aura ikaTThA karane kA saMketa karatI hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa 71 prathama vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI ora sthira kareM, phira tarjanI, madhyamA aura anAmikA aMguliyoM ko kiMcita hathelI kI ora jhukAyeM, aMgUThe ko jhukI huI tarjanI ke samIpa rakheM tathA kaniSThikA aMgulI ko Upara kI ora sIdhA rakhane se haMsapakSa mudrA banatI hai| 52 haMsapakSa mudrA - 1 lAbha cakra - vizuddhi evaM mUlAdhAra cakra tattva- vAyu evaM pRthvI tattva granthi - thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM prajanana granthi kendra - vizuddhi evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga - nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra, merUdaNDa, garde / dvitIya vidhi bharata muni ke anusAra jisa mudrA meM tarjanI, madhyamA evaM anAmikA samAna rUpa se phailI huI, kaniSThikA Urdhvamukha aura aMguSTha kuMcita ho vaha haMsapakSa mudrA hai| 53 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- AkAza tattva granthi- piniyala evaM pIyUSa granthi kendra- jyoti kendra evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| 20. haMsapakSa mudrA (dvitIya) prakArAntara se haMsapakSa mudrA kI racanA nimna prakAra se hotI haiprathama vidhi dAyeM hAtha kI tarjanI, madhyamA aura anAmikA ko hathelI kI tarapha jhukAyeM, aMgUThe ko mur3I huI aMguliyoM ke bilkula samIpa rakheM tathA kaniSThikA ko sIdhI rakhane para dUsarI prakAra kI haMsapakSa mudrA banatI hai|54 / haMsapakSa mudrA-2 cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva pranthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, snAyu taMtra evaM Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......73 nicalA mstissk| 21. sandaMza mudrA (prathama) sandaMza kA zAbdika artha hai sNddaasii| yaha lohe kA banA eka aujAra hai jo kisI vastu ko pakar3ane ke kAma AtA hai| jisa prakAra nyAya yA tarka siddhAnta meM apane pratipakSI ko donoM ora se jakar3a yA bAMdha dete haiM usI prakAra saMDAsI se bartana Adi ko pakar3ate haiN|55 nimna citra ke anusAra yaha mudrA AzaMkA, bhaya aura udAratA ke bhAvoM ko prakaTa karatI hai| vidvAnoM ne ise ukta guNoM kI sUcaka batalAI hai| isa mudrA meM aMguliyoM kI gati hotI hai| prathama vidhi dAyI hathelI ko thor3I sI Upara kI ora kareM, aMguliyoM aura aMgUThe ko alaga-alaga karate hue unheM kiMcita hathelI kI tarapha mor3eM tathA aMguliyoM kA saMkoca-vikoca karate rahane se sandeza mudrA banatI hai|56 sandaMza mudrA-1 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva anthiprajanana, eDrInala evaM painkriyAja kendra- zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, pAcana saMsthAna, yakRta, nAr3I taMtra, aaNteN| dvitIya vidhi nATya zAstra ke matAnusAra tarjanI aMgUThe se sandaSTa (sparzita) ho, zeSa aMguliyA~ Upara kI ora kiMcita jhukI huI ho tathA hathelI thor3I-sI nata ho vaha sandaMza mudrA hai|57 sandaMza mudrA-2 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva anthiprajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- zakti kendra evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I tNtr| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......75 21. sandaMza mudrA (dvitIya) sandaMza mudrA ke tIna prakArAntara haiN| isa mudrA ke tInoM hI prakAra nATaka Adi meM dhAraNa kiye jAte haiN| darzAye citra ke anusAra yaha mudrA satya, saMgIta evaM akelepana kA sUcaka hai| dvitIya prakAra kI sandaMza mudrA nimna prakAra se banatI hai| prathama vidhi ____sAmAnyatayA dAyIM hathelI ko Upara kI tarapha kareM, aMguliyoM aura aMgUThe ko paraspara meM alaga-alaga karate hue halke se hathelI ke aMdara bhAga kI ora mor3eM tathA madhyamA aMgulI ko bAhara kI tarapha sIdhI rakhane se dvitIya prakAra kI sandaMza mudrA banatI hai|58 lAbha sandaMza madrA-1 cakra- sahasrAra, AjJA evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva granthi- piniyala, pIyUSa evaM prajanana granthi kendra- darzana, jyoti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, snAyu taMtra, AMkha, mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aNg| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 21. sandaMza- mukula mudrA (tRtIya prakAra ) nATaka Adi meM upayogI yaha mudrA citra svarUpa ke anusAra kauMe kI sUcaka hai| nimna mudrA citra meM hAthoM kI aMguliyA~ kucha khilI huI aura kucha avikasita avasthA meM hai isalie isakA nAma sandaMza- mukula mudrA hai| prathama vidhi sAmAnya vidhi ke anusAra dAyIM hathelI ko kiMcita Upara kI ora kareM, tarjanI aura madhyamA ke agrabhAga ko aMgUThe ke prathama pora aura dUsare pora ke jor3a para rakheM, phira anAmikA aura kaniSThikA ko Upara kI tarapha phailAI huI rakhane para sandaMza- mukula mudrA banatI hai| 59 sandaMza mudrA - 1 lAbha cakra - sahasrAra, anAhata evaM vizuddhi cakra tattva - AkAza evaM vAyu tattva granthi-- piniyala, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM thAyamasa kendra - jJAna, jyoti, vizuddhi evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga - UparI mastiSka, A~kha, nAka, kAna, galA, mukha, svara taMtra, hRdaya, phephar3e, bhujAe~, rakta saMcaraNa tNtr| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......77 22. mukula mudrA mukula zabda vibhinna arthoM kA dyotaka hai| yahA~ mukula kA artha kalI hai| sAmAnyata: ardha vikasita kamala ko mukula kahate haiN| isa mudrA meM hAtha kI aMguliyA~ Adhe khile hue kamala ke samAna dikhatI hai ata: ise mukula mudrA kahA gayA haiN| ___yaha mudrA apane guNa ke anusAra ardha vikasita kamala, ku~vArepana tathA zuddhatA kI pratIka hai| prathama vidhi dAyI hathelI ko kiMcita Upara kI ora abhimukha kareM, phira aMguliyoM aura aMgUThe ke agrabhAga ko hathelI kI tarapha mor3ate hue eka-dUsare ke nikaTa lAne para mukula mudrA banatI hai| isameM aMguliyoM ke agrabhAga Upara kI tarapha athavA paraspara meM abhimukha rheN|60 mukula mudrA-1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- mUlAdhAra, maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI, agni evaM AkAza tattva anthi- prajanana, eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendrazakti, taijasa, jJAna kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, A~teM, UparI mastiSka evaM aaNkh| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM hAtha kI sabhI aMguliyA~ samAna rUpa se milI huI aura agrabhAga se jhukI huI ho vaha mukula mudrA hai|61 mukula mudrA-2 lAbha ___cakra- mUlAdhAra, maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI, agni evaM AkAza tattva anthi- prajanana, eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendrazakti, taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, pAcana saMsthAna, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, UparI mastiSka, aaNkh| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......79 23. UrNanAbha mudrA yahA~ UrNanAbha mudrA se abhipreta makar3I hai| makar3I eka prakAra kA kIr3A hai jo lagabhaga sabhI jagaha pAyA jAtA hai| isa kIr3e ke mu~ha se eka tarala padArtha nikalatA hai jo prAya: viSailA hotA hai| makar3I ke lie yaha ukti prasiddha hai ki vaha svayaM apanA jAla banatI hai aura svayaM hI usameM phaMsa jAtI hai| makar3I svabhAvata: phurtIlI hotI hai| ___ yaha nATya mudrA jApAnI aura cInI bauddha ke vajrayAna evaM maMtrayAna paramparA kI tAMtrika mudrA hai| isa mudrA ko kalAkAra, nartaka, upAsaka yA pujArI; Dara, khUkhArApana, corI Adi bhAvoM ko darzAne ke lie dhAraNa karate haiN| prathama vidhi dAyeM hAtha kI sabhI aMguliyoM evaM aMgUThe ko hathelI kA sparza kiye binA AdhA mur3A huA rakhane para UrNanAbha mudrA banatI hai|62 UrNanAbha mudrA-1 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra maNipura, anAhata evaM vizuddhi cakra tattva - agni, vAyu evaM AkAza tattva granthi - eDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM thAyamasa kendra - taijasa, AnaMda, vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mukha, svara yaMtra, hRdaya, phephar3e, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra / dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM padmakoza rUpa meM sthita aMguliyoM ko vakra kara diyA jAye to vaha UrNanAbha mudrA kahalAtI hai| 63 UrNanAbha mudrA - 2 lAbha cakra - anAhata, maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- vAyu, agni evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa, eDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa kendra- AnaMda, taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......81 hRdaya, phephar3eM, bhujA, rakta saMcaraNa taMtra, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, svara taMtra, yakRta, tillI, A~te, nAka, kAna, galA, muNh| 24. tAmracUr3a mudrA (prathama) tAmracUr3a kA eka artha murgA hotA hai| yahA~ isa mudrA kA abhiprAya murge se hai| murgA eka aisA pakSI hai jo prabhAta kAla hone kI pUrva sUcanA detA hai| yaha pakSI sapheda, pIlA aura lAla Adi kaI raMgoM kA tathA khar3A hone para prAyaH eka hAtha se kucha kama U~cA hotA hai| yaha apanI zAnadAra cAla aura prabhAta ke samaya 'kUkaDU kU' bolane ke lie prasiddha hai| isa mudrA ko nATakoM meM kalAkAroM ke dvArA evaM hindu paramparA meM devIdevatAoM ke dvArA athavA unake lie dhAraNa kI jAtI hai| yaha mudrA citra ke anusAra sArasa, mUrgA yA likhane kI sUcaka hai| prathama vidhi ___dAyI hathelI ko Age kI tarapha kareM, tarjanI aMgulI ko halkI sI hathelI ko ora jhukAyeM, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI ke bhItara mor3eM tathA aMgUThe ke agrabhAga ko madhyamA aMgulI ke agrabhAga se yojita karane para tAmracUr3a mudrA banatI tAmaha mudrA-1 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha ___ cakra- maNipura, anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthieDrInala, painkriyAja, thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, aaNteN| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM madhyamA aMgUThe se saMyukta, tarjanI jhukI huI aura zeSa aMguliyA~ hathelI para sthita hoM vaha tAmracUr3a mudrA hai|65 tAmAGa mudrA-2 lAbha cakra- anAhata evaM maNipura cakra tattva- vAyu evaM agni tattva anthithAyamasa, eDrInala evaM painkriyAja kendra- AnaMda evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3e, bhujAeM, rakta saMcAra praNAlI, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... 24. tAmracUr3a mudrA (dvitIya) tAmracUr3a mudrA kA eka anya prakAra bhI pracalita hai| yahA~ tAmracUr3a kA tAtparya lAla zikhA arthAta coTI se hai| yaha mudrA bhI eka hAtha dvArA nATaka Adi dhAraNa kI jAtI hai| mudrA svarUpa ke anusAra yaha trizUla, tIna loka aura vedoM kI sUcaka hai| prathama vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI tarapha sthira kareM, tarjanI, madhyamA aura anAmikA aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhA rakheM tathA aMgUThe ke aura ke agrabhAga kaniSThikA agrabhAga ko paraspara saMyukta karane para tAmracUr3a mudrA kA prakAra dUsarA banatA hai 166 ...83 tAmracUr3a mudrA - 1 lAbha cakra- svAdhiSThAna, vizuddhi cakra tattva - jala, vAyu, tattva granthi - prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa graMthi kendra- svAstha evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara tNtr| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ___ saMyukta hasta kI 13 mudrAe~ 1. aMjali mudrA donoM hatheliyoM ko milAkara banAyA huA saMpuTa aMjali kahalAtA hai| kisI bhI padArtha ko arpita karane kI vidhivata prakriyA aMjali kahI jAtI hai| isa mudrA ke lie aMjali karma, sarva rAjendra, vajraaMjalI karaNA, padmAMjalI, saMputAMjalI Adi nAma bhI prasiddha hai| cIna deza meM yaha mudrA "kAMgaho-ceMga" ke nAma se tathA jApAna deza meM "koMgo gassaho" "ne binA gassaho" ke nAma se jAnI jAtI hai| yaha nATakoM Adi meM nRtakoM dvArA to prayukta hotI hI hai, kintu hindu aura bauddha paramparAoM meM bhI devatAoM Adi ke lie dhAraNa kI jAtI hai| __isa mudrA ke dvArA kisI ko AmaMtrita karane evaM vaMdana karane ke bhAva bhI darzAte haiN| yaha ArAdhanA aura pUjA kI mudrA bhI hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko eka-dUsare ke abhimukha karate hue paraspara meM saMyukta kara dene para aMjali mudrA banatI hai| isameM aMguliyA~ Upara kI ora uThI huI, halkI sI mur3I huI evaM unake agrabhAga eka-dUsare se sparza kiye rahate haiN| yaha ThuDDI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|67 aMjalI mudrA-1 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......85 lAbha ___cakra- mUlAdhAra, maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- pRthvI, agni evaM vAyu tattva anthi- prajanana, eDrinala, painkriyAja, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa kendra- zakti, taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- merudaNDa, gurde, paira, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, svara taMtra, yakRta, tillI, A~te, nAka, kAna, galA, muNh| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jaba donoM hAthoM ko patAkA mudrAvata banAkara paraspara saMyukta kara diyA jAye to vaha aMjalI mudrA kahalAtI hai|68 aMjalI mudrA-2 lAbha cakra- sahasrAra evaM anAhata cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva granthipiniyala evaM thAyamasa granthi kendra- jyoti evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, AMkha, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra prnnaalii| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 2. kapota mudrA yahA~ kapota zabda kA artha paNDuka nAmaka eka prakAra kA pakSI hai jo cittakabarA aura piMjareM meM baMda rahatA hai| yaha mudrA mukhyata: nATaka abhinaya ke samaya dhAraNa kI jAtI hai| darzAye citra ke anusAra yaha zapatha athavA mauna sammati ke bhAvoM ko sUcita karatI hai| prathama vidhi donoM hAthoM ko namaskAra mudrA kI bhA~ti Upara kI ora uThAyeM, donoM kaniSThikAoM kI bAhya kinAriyoM ko saMyukta kara deM tathA donoM hAthoM ko kiMcita sampuTAkAra meM banAte hue hatheliyoM ke madhya bhAga ko khAlI rakhane para kapota mudrA banatI hai| yaha mudrA patra mudrA ke samAna hai| isa mudrA meM donoM aMgUThe alaga-alaga aura apanI aMguliyoM ke sAtha jur3e rahate haiN|69 10) kapota mudrA-1 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......87 lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa grNthi| kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, rakta saMcaraNa saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujaaeN| dvitIya vidhi kapota mudrA eka anya prakAra se bhI banatI hai| isameM mudrA banAne kA tarIkA pUrvavata hI hai| vizeSa itanA hai ki isa mudrA ko hilAyA jAtA hai jo paNDuka pakSI ke cahacahAne-bolane kI sUcanA detI hai|70 kapota mudrA-2 lAbha cakra- AjJA evaM anAhata cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva granthipIyUSa evaM thAyamasa graMthi kendra- darzana evaM Ananda kendra vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 3. karkaTa mudrA karkaTa zabda kekar3A, eka prakAra kA sArasa, karka rAzi Adi arthoM se sambandhita hai| ___ isa mudrA meM donoM hAthoM kI aMguliyoM ko bAhara-bhItara milAkara kar3akAte haiN| yaha kriyA Alasya yA zaMkha bajAne kA bhAva dikhAne ke lie kI jAtI hai| darzAye citra ke anusAra yahA~ karkaTa mudrA zaMkha bajAne ke bhAva ko pradarzita karatI hai| zaMkha bajAte samaya donoM hAtha jisa sthiti meM rahate haiM isa mudrA meM vahI AkAra dRSTigata hotA hai ata: ise karkaTa mudrA kahate haiN| dvitIya vidhi bharatamuni ke anusAra donoM hAthoM kI aMguliyoM ke agrabhAgoM ko paraspara meM antara rakhate hae milAne para karkaTa madrA banatI hai|71 lAbha karkaTa mudrA-2 cakra- mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......89 prajanana evaM pIyUSa graMthi kendra- zakti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamerudaNDa, pA~va, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 4. svastika mudrA (prathama) svastika zabda maMgala, Ananda, abhivRddhi Adi kA sUcaka hai| zubha avasaroM para yaha maMgala cihna dIvAra Adi para banAyA jAtA hai| dhArmika kAryoM meM cAra gati sUcaka svastika kA sarvAdhika prayoga hotA hai| eka ajJAtakRti ke anusAra yaha mudrA Darate hue bolane evaM vivAda ko prakaTa karatI hai| prathama vidhi donoM hAthoM ko Upara kI ora uThAyeM, aMguliyoM aura aMgUThoM ko eka sAtha AkAza kI tarapha phaile hue rakhe, phira eka hAtha ke kalAI bhAga ko dUsare hAtha ke kalAI sthAna para rakheM tathA aMguliyoM ko zithila karate hue halke se mor3ane para svastika mudrA banatI hai|72 svastika mudrA-1.1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra, aaNkheN| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hatheliyA~ uttAnita, aMguliyA~ UrdhvAbhimukha aura hAtha eka-dUsare kI kalAI para vinyasta ho use svastika mudrA kahate haiN|73 " svastika mudrA-1.2 lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurdai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......91 4. svastika mudrA (dvitIya) prakArAntara se svastika mudrA kA eka aura prakAra hai jo nRttahasta nATya mudrAoM meM upayogI banatA hai| yaha svastika mudrA kalpavRkSa aura pahAr3a kI avasthA ko sUcita karatI hai aisA vidvAnoM kA mAnanA hai| . isa mudrA kI racanA vidhi nimna prakAra haiprathama vidhi donoM hatheliyoM ko sAmane kI tarapha kareM, phira tarjanI, madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThe ko Upara kI ora phailAyeM, anAmikA aMguliyoM ko hathelI kI tarapha mor3eM tathA eka hAtha kI kalAI ko dUsare hAtha kI kalAI para Cross karate hue rakhanA svastika mudrA kA dUsarA prakAra hai| yaha mudrA chAtI ke bAyIM tarapha dhAraNa kI jAtI hai|74 . 1 ) svastika mudrA-2.1 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- svAdhiSThAna, AjJA evaM anAhata cakra tattva- jala, vAyu evaM AkAza tattva granthi - prajanana, pIyUSa evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya, darzana evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, nicalA mastiSka, snAyu taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa prnnaalii| 5. khaTakA vardhamAna mudrA khaTaka zabda bhaya, AzaMkA, cintA, phikra artha meM prayukta hotA hai| yahA~ isa mudrA nAma kA abhiprAya bar3hatI huI cintA yA bhaya Adi se honA cAhie | 75 isa mudrA ko kaTakA vardhamAna aura kaTakavardhana bhI kahate haiN| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko sAmane kI ora kareM, phira tarjanI aura madhyamA ke agrabhAga ko aMgUThe ke agrabhAga se saMyukta kareM, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko Upara kI tarapha sIdhA rakheM, tadanantara donoM hAthoM ko Cross meM khaTakA vardhamAna mudrA- 1 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...93 karane para khaTakA vardhamAna mudrA banatI hai| lAbha cakra- vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi kendra- vizuddhi evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, svara taMtra, mastiSka, snAyu tNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAthoM ko khaTakA hasta meM racita kara eka hAtha ko dUsare khaTakA hasta para rakhate haiM taba khaTakA vardhamAna mudrA banatI hai|7 khaTakA varSamAna mudrA-2 lAbha cakra- AjJA, maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- vAyu, pRthvI evaM jala tattva granthi- pIyUSa, eDrInala, painkriyAja evaM prajanana kendra- darzana, taijasa Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana evaM svAsthya kendra, vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, snAyu taMtra, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 6. utsaMga mudrA ___sAmAnyatayA goda yA aMka ko utsaMga kahA jAtA hai isa mudrA kA abhiprAya hameM spaSTa nahIM hai| prApta jAnakArI ke anusAra yaha nATya mudrA nartaka yA kalAkAra ThaMDa Adi bhAvoM ko darzAne ke lie dhAraNa karate haiN| prathama vidhi donoM hAthoM ko sAmane kI ora Cross karate hue rakheM, jisase hatheliyA~ viruddha dizAoM meM raha sakeM, tadanantara aMgUThA, tarjanI aura madhyamA ke agrabhAgoM ko eka-dUsare se sparza karate hue rakheM tathA anAmikA aura kaniSThikA ko Upara kI dizA meM sIdhA rakhane para utsaMga mudrA banatI hai|78 lAbha utsaMga mudrA-1 isake prabhAva khaTakA vardhamAna mudrA ke samAna jAnane caahie| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......95 dvitIya vidhi nATya zAstra ke kartA bharata muni ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha apane kaMdhoM ke Upara taka uThe hue, aMguliyA~ phailI huI aura aMguThA hathelI madhya meM sthita ho vaha utsaMga mudrA hai|79 utsaMga mudrA-2 lAbha cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthieDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa graMthi kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, AMteM, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara tNtr| 7. niSedha mudrA isa mudrA kA apara nAma niSadha bhI hai| niSadha aura niSedha donoM bhinna-bhinna artha ke vAcaka haiM isalie spaSTa artha kaha pAnA muzkila hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana saMbhavatayA yahA~ 'niSadha' zabda kaThinatA ko iMgita karatA hai kyoMki yaha mudrA kucha kaThinAI se banatI hai tathA 'niSedha' zabda varjana artha ko dhotita karatA hai kAraNa ki darzAye citra meM yaha bhAva prakaTa hotA hai| ajJAta nAma kI kRti ke anusAra yaha nATya mudrA yathArthatA aura satya Adi kI sUcaka hai| prathama vidhi bAyIM hathelI ko hRdaya ke madhya bhAga kI ora lAyeM, tatpazcAta aMguliyoM aura aMgUThe ko halke se uThAte hue unake agrabhAgoM ko eka sAtha dAyIM hathelI se sparzita krvaayeN| ____dAyI hathelI ko bhI madhyabhAga meM sthira kara aMgUThe ko Upara kI ora kareM, tarjanI ko aMgUThe ke agrabhAga para mor3eM tathA madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI kI tarapha jhukAne se niSedha mudrA banatI hai| niSedha mudrA-1 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......97 isameM dAyIM hAtha kI aMguliyA~ bAyeM hAtha kI aMguliyoM evaM aMgUThe ko AvRtta kiye rahatI haiN|80 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva granthi- prajanana granthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, merudaNDa, gurde, paaNv| dvitIya vidhi ___ nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM mukula mudrAvata bAyeM hAtha ko kapittha mudrA dvArA pariveSTita kara diyA jAtA hai vaha niSadha mudrA kahalAtI hai|81 niSedha mudrA-2 lAbha cakra- sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva pranthi- piniyala granthi kendra- jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka evaM aaNkh| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 8. Dola mudrA yahA~ Dhola evaM Dola donoM zabdoM kA prayoga milatA hai| Dola arthAta hiMDolA, jhuulaa| saMbhavata: yaha mudrA nATakoM meM jhalane kI sUcaka hai| mudrA svarUpa ke anusAra isameM donoM hAtha pralambita rUpa se hilate rahate haiM ata: ise Dola mudrA nAma diyA gayA hai| prathama vidhi donoM kaMdhoM ko zithila kareM, donoM hAthoM ko pralambita kara hatheliyoM ko pArzva meM yA jaMghAoM para rakheM, aMguliyoM aura aMgUThoM ko nIce kI tarapha phailAne tathA hilAte rahane se Dola mudrA banatI hai|82 . Pu // " lAbha Dola mudrA-1 ___ cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthieDInala, painkriyAja evaM thAyamasa graMthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I saMsthAna, hRdaya, bhujAeM, phephar3eM, rakta saMcaraNa prnnaalii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...99 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM kandhe zithila aura donoM hAtha patAkA mudrAvata pralambita hilate hoM vaha Dola mudrA hai|83 . Dola mudrA-2 lAbha cakra- vizuddhi, mUlAcAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- vAyu, pRthvI evaM jala tattva granthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM prajanana granthi kendra- vizuddhi, zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mukha, gurde, svara taMtra, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, merudaNDa, paaNv| 9. puSpapuTa mudrA puSpa rakhane ke lie banAyA gayA hAthoM kA puTa athavA saMpuTa puSpapuTa kahalAtA hai| isa mudrA meM donoM hatheliyoM ko puSpapuTa kI bhA~ti AkAra diyA jAtA hai isalie ise puSpapuTa mudrA kahate haiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana yaha mudrA hindu paraMparA meM bhI dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA ko puSpa, jala Adi arpita karane kA sUcaka mAnA gayA hai| prathama vidhi ___ donoM hatheliyoM ko Upara kI dizA meM rkheN| phira aMguliyoM aura aMgUThoM ko sAmane kI ora phailAyeM evaM kiMcita jhukaayeN| usake bAda donoM hAthoM ko samIpa lAte hue kaniSThikA kI bAhya kinAriyoM ko milA dene para puSpapuTa mudrA banatI hai|84 puSpapuTa mudrA-1 lAbha cakra- vizuddhi, sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva anthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, piniyala evaM pIyUSa granthi kendra- vizuddhi, jyoti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mukha, svarataMtra, mastiSka, snAyu taMtra, aaNkh| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...101 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM eka hAtha sarpazIrSa mudrA meM saMhata aMguliyoM sahita aura dUsarA hAtha pArzva meM acchI taraha saMzliSTa ho vaha puSpapuTa mudrA hai 185 puSpapuTa mudrA-2 lAbha cakra - mUlAdhAra, svAdhiSThAna evaM maNipura cakra tattva- pRthvI, jala evaM agni tattva granthi- prajanana, eDrInala evaM painkriyAja kendra- zakti, svAsthya evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merudaNDa, gurde, pA~va, prajanana aMga, mala-mUtra aMga, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 10. makara mudrA makara arthAta mgrmcch| yaha mudrA magara nAmaka jalajantu se sambandhita tathA nATaka Adi meM donoM hAthoM se kI jAtI hai / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ___ yaha gUr3ha rahasyoM se yukta tathA samudra Adi kA Upara se bahanA aura Thosapane kA sUcaka hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko nIce kI tarapha abhimukha karate hue aMguliyoM ko sAmane kI ora phailAyeM, aMgUThoM ko aMguliyoM se 90deg koNa para rakheM, dAhinA hAtha bAyeM hAtha ke pIche se Cross karatA huA 90deg koNa para raheM tathA aMgUThoM meM gati karate rahane para makara mudrA banatI hai|86 D makara mudrA-1 lAbha ___cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva anthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa graMthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3e, bhujAeM, rakta saMcaraNa tNtr| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...103 dvitIya vidhi bharata muni ke anusAra jaba donoM hAtha patAkAvata Upara kI ora uThe hue, aMgUThA adhomukha aura donoM hAtha eka-dUsare ke Upara saMsthita ho taba makara mudrA banatI hai|87 DU. makara mudrA-2 lAbha cakra- sahasrAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva granthi- piniyala evaM prajanana granthi kendra- jyoti kendra evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, A~kha, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 11. gajadanta mudrA hAthI ke dA~ta ko gajadanta kahate haiN| hAthI ke dA~ta jisa taraha bAhya bhAga meM nikale hue rahate haiM isa mudrA meM hAthoM kI vahI sthiti banatI hai ata: ise gajadanta mudrA kahA gayA hai| hindI zabda sAgara ke anusAra prAcIna kAla meM nRtya ke daramyAna isa mudrA dA~ta jisa taraha bAhya bhAga Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ke bhAva usa samaya dikhalAe jAte the jaba vivAhoparAnta kanyA ko vara le jAtA thaa| isake atirikta jhUlane athavA vRkSa Adi ukhAr3ane ke bhAva darzAte samaya bhI isakA vyavahAra hotA thaa| ise khambhe Adi ko ukhAr3ane evaM kisI vastu ko uThAne kI sUcaka bhI kahA gayA hai| yaha nATya mudrA kalAkAroM dvArA donoM hAthoM se kI jAtI hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko sAmane kI ora kareM, aMgUThe ko tarjanI ke nicale hisse para viparIta sthiti meM rakheM, tarjanI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ko AdhI hathelI ke samabhAga meM jhukAyeM tathA donoM hAthoM ko kohanI ke samIpa Cross karate hue rakhane para gajadanta mudrA banatI hai|88 gajadanta mudrA-1 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......105 lAbha ___ cakra- mUlAdhAra, vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, vAyu evaM agni tattva granthi- prajanana, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi kendra- zakti, vizuddhi evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, kAna, nAka, galA, mukha svarataMtra, mastiSka, snAyu tNtr| dvitIya vidhi ___ bharata muni ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha kohanI se kandhoM taka uThe huye hoM vaha gajadanta mudrA hai|89 lAbha gajadanta mudrA-2 cakra- sahasrAra, anAhata evaM maNipura cakra tattva- AkAza, vAyu evaM agni tattva granthi- piniyala, thAyamasa, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendrajyoti, Ananda evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, A~kha, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 12. avahitta-avahittha mudrA yaha nATakIya mudrA bhAvoM kI abhivyakti ke lie prayukta kI jAtI hai| hindI zabda sAgara ke anusAra jisa mudrA ke dvArA bhaya, gaurava, lajjA Adi ke kAraNa caturAI pUrvaka harSAdi bhAvoM ko chupAyA jAtA hai use avahittha mudrA kahate haiN| avahittha kA eka artha AkAra gupti hai| isakA tAtparya hai ki isa mudrA ke dvArA antarbhAvoM ko pUrNata: vyakta na karate hue gupta rakhA jAtA hai| vidvajJoM ke anusAra yaha saMyukta mudrA zArIrika durbalatA ko darzAtI hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko sAmane kI ora abhimukha kareM, aMgUThA, madhyamA aura kaniSThikA ko Upara kI tarapha sIdhA rakheM tathA tarjanI aura anAmikA ko hathelI ke bhItara jhakI haI rakhane para avahittha mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke Age dhAraNa kI jAtI hai| avavitta mudrA-1 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......107 lAbha cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra, aaNkh| dvitIya vidhi nATya zAstra meM varNita vidhi ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAthoM ko zukatuNDa mudrA meM racita kara vakSaH sthala para sAmane se aMcita aura dhIre-dhIre adhomukha Aviddha kara diye jAte haiM vaha avahita mudrA kahalAtI hai|92 D (O lAbha avahita mudrA-2 cakra- anAhata, AjJA evaM maNipura cakra tattva- vAyu, AkAza evaM agni tattva pranthi- thAyamasa, pIyUSa, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendraAnaMda, darzana evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 13. vardhamAna mudrA ___vardhamAna kA zabdaza: artha hai bar3hatA huA, vrdhnshiil| isa mudrA meM nIce kI ora abhimukha hatheliyoM ko Upara kI ora karate haiM isalie isa mudrA kA vardhamAna nAma sArthaka hai| hAthoM kI eka viziSTa mudrA ko bhI vardhamAna saMjJA dI gaI hai| yaha saMyukta mudrA narasiMha nAmaka avatAra dvArA rAkSasoM ko harAne evaM usake prasiddhi kI sUcaka hai| isameM hAthoM kI gati hotI hai| prathama vidhi ___ donoM hatheliyoM ko nIce kI tarapha kareM, phira tarjanI, madhyamA evaM anAmikA aMguliyoM ko hathelI kI ora mor3eM, aMgUThoM ko tarjanI ke nikaTa usase saTAkara rakheM tathA kaniSThikAoM ko Upara kI ora phailAne se vardhamAna mudrA banatI hai| isa mudrA meM donoM hAtha eka-dUsare ke atyanta nikaTa rahate haiM tathA donoM ko % 3A // PAR vardhamAna mudrA-1 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......109 taba taka ghumAyA jAtA hai jaba taka hatheliyA~ Upara kI tarapha na A jAyeM | 93 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva - jala evaM AkAza tattva granthi - prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| dvitIya vidhi bharata muni ke nATyazAstra ke anusAra jisa mudrA meM eka hAtha mukula mudrA meM ho, dUsarA hAtha kapittha mudrA meM ho aura mukula mudrA racita hAtha ko pariveSTita karatA ho vaha vardhamAna mudrA hai / 194 vardhamAna mudrA - 2 cakra - mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva pRthvI evaM jala tattva granthi - prajanana granthi kendra - zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, prajanana aMga, mala-mUtra aNg| lAbha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana nRtta hasta kI 30 mudrAe~ 1. caturastra mudrA yahA~ caturasra zabda ke kaI abhiprAya ho sakate haiM jaise- nRtya meM eka prakAra kA hastaka, eka prakAra kI tAla, catuSkoNa, sarvAGgINa aadi| mudrA svarUpa ke anusAra yaha mudrA dUdha duhane, mathane yA colI Adi bAMdhane kI sUcaka hai| yaha mudrA donoM hAthoM se kI jAtI hai| prathama vidhi donoM hAthoM ko Upara kI ora uThAyeM, aMguliyoM aura aMguThoM ko bhI Upara kI ora phailAyeM, hatheliyoM ko bAhara kI ora abhimukha karate evaM DhIlA chor3ate hue thor3A-sA modd'eN| phira chAtI ke nikaTa dhAraNa karane para caturasra mudrA banatI hai|95 caturakha mudrA-1 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......111 lAbha cakra- AjJA evaM maNipura cakra tattva- AkAza evaM agni tattva pranthipIyUSa, eDrInala evaM painkriyAja kendra- darzana evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mastiSka, snAyu tNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa madrA meM donoM hAtha khaTakAmukha mudrA meM vakSaHsthala se ATha aMgula kI dUrI para sAmane kI ora ho tathA donoM kohaniyA~ aura kaMdhe samAna rUpa se santulita hoM, vaha caturasra mudrA hai|96 caturakha mudrA-2 2. uvRtta mudrA udvRtta zabda ke aneka arthoM meM yahA~ vicalita, kSobha se bharA huA, vRddhi prApta Adi abhISTa haiN| kyoMki vidvAnoM ke anusAra yaha mudrA vyAkulatA, vivekazIlatA Adi bhAvoM ko darzAtI hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana yaha nATya mudrA kalAkAra yA nartaka bhAva darzAne ke lie dhAraNa karate haiN| isa mudrA meM hAthoM kI halana-calana hotI hai| prathama vidhi bAyIM hathelI ko nIce kI ora abhimukha kara aMguliyoM ko aMdara kI ora mor3eM, aMgUThe ko aMguliyoM para rakheM tathA kaniSThikA ko sIdhI rkheN| dAyI hathelI ko Upara kI ora abhimukha kara aMguliyoM ko hathelI kI tarapha mor3e, aMgUThe ko tarjanI kI ora mor3e hue rakheM tathA kaniSThikA ko sIdhI rakhane para udavRtta mudrA banatI hai|97 - udavRtta mudrA-1 lAbha cakra- svAdhiSThAna cakra tattva- jala tattva pranthi- prajanana, eDrInala kendra- svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ... 113 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAthoM ko haMsapakSa mudrA meM racakara tAlavRnta (tAr3a ke paMkha) ke samAna palaTa dete haiM vaha udvRtta mudrA hai | 98 udavRtta mudrA-2 3. talamukha mudrA isa mudrA ko tAlamukha mudrA ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| yaha nATya mudrA saMyukta mudrA hai| mudrA citra ke anusAra yaha kisI caur3I vastu yA khambhe ko gherane kI mudrA jJAta hotI hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prathama vidhi donoM hatheliyoM ko madhyabhAga meM eka-dUsare ke sammukha karate hue Upara kI tarapha sIdhI rakheM, aMguliyoM aura aMgUThoM ko AkAza kI dizA meM uThAyeM tathA hAtha ko DhIlA chor3ate hue hatheliyoM ko kiMcita jhukAne para talamukha mudrA banatI hai|99 talamukha mudrA-1 lAbha __cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa, AnaMda kendr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra caturasra mudrA meM sthita hAthoM ko haMsapakSa mudrA meM racita kara tirache sAmane kI ora rakhane se talamukha mudrA banatI hai|100 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......115 4. svastika mudrA dvitIya vidhi talamukha mudrA - 2 nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha talamukha mudrA kI bhA~ti maNibandha ke Upara svastika AkAra meM nirmita ho vaha svastika hasta mudrA hai| 101 svastika mudrA - 2 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 5. viprakIrNa mudrA viprakIrNa zabda kA anvarthaka artha hotA hai bikharA huA, chitarAyA huA, idhara-udhara par3A huA, asta vyasta, avyavasthita aadi| isa mudrA meM prAyaH aMguliyA~ bikharI huI rahatI hai isa kAraNa ise viprakIrNa mudrA kahA gayA hai| yaha nATya mudrA vastroM ko kholane aura unake chor3ane kI mudrA hai| isa mudrA meM hAthoM ko DhIlA rakhate haiM tathA isameM gati Avazyaka hai| prathama vidhi hatheliyoM ko thor3AsA Upara uThAte hue bAhara kI ora kreN| tarjanI, madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThoM ko Upara kI tarapha phailAyeM, anAmikAoM ko hathelI ke bhItara mor3eM tathA donoM hAthoM ko kalAI para krosa karate hue rakhane se viprakIrNa mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke bAyIM tarapha dhAraNa kara hAthoM ko turanta alaga kara dete haiN| 102 JUNE ga viprakIrNa mudrA- 1 lAbha isa mudrA ke supariNAma talamukha mudrA ke samAna jAnane caahie| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......117 dvitIya vidhi ___ bharatamuni ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha talamukha mudrA kI bhA~ti pRthak-pRthak hoM, maNibandha ke Upara rakhe hue na hoM vaha viprakIrNa mudrA hai|103 viprakIrNa mudrA-2 6. arAla mudrA dvitIya vidhi nATya zAstra ke matAnusAra jisa mudrA meM donoM hAtha alapallava mudrA meM Urdhvamukha evaM padmakoza mudrA meM parivartita ho vaha arAla mudrA hai|104 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana arAla mudrA-2 lAbha cakra- anAhata, maNipura evaM AjJA cakra tattva- vAyu, agni evaM AkAza tattva granthi- thAyamasa, eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendraAnaMda, taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra, snAyu taMtra evaM nicalA mstissk| 7. khaTakAmukha mudrA - kaTakAmukha mudrA kA hI eka dUsarA nAma khaTakAmukha hai| asaMyukta hasta mudrAoM ke antargata isa sambandha meM vizleSaNa kara cuke haiN| dvitIya vidhi ___ kinhIM ke matAnusAra jisa mudrA meM donoM hAtha alapallava mudrA meM Urdhvamukha, padmakoza mudrA meM parivartita aura maNibandha se saMyukta ho vaha arAla mudrA hai tathA maNibandha se vicyuta ho vaha khaTakAmukha mudrA hai|105 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......119 8. Aviddha vakra mudrA Aviddha zabda chidA huA, bhedA huA, pheMkA huA, kuTila, nirAza Adi arthoM ko sUcita karatA hai| 106 yahA~ Aviddha se tAtparya nirAzA ho sakatA hai kyoMki isa mudrA meM hAthoM kI jo sthiti hai vaha nirAzAjanya pratIta hotI hai| nirAza vyakti kI hasta mudrA isI taraha kI hotI hai| kinhIM ke matAnusAra yaha mudrA dubalApana, lokanRtya, bhinnatA Adi kI sUcaka hai| tadanusAra durbala vyakti prAya: nairAzya bhAvoM meM jItA hai| isa mudrA meM aMgUThe sIdhe rahate hue bhI kiMcita Ter3he dikhate haiN| spaSTatayA jisa mudrA ke dvArA nirAzApUrNa bhAvoM ko kiMca vakratA ke sAtha pradarzita kiyA jAtA hai use Aviddha vakra mudrA kahate haiN| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko sAmane kI ora abhimukha kareM, aMguliyoM evaM aMgUThoM HI Aviddha vakra mudrA-1 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ko Upara kI ora sIdhA rakheM, phira donoM hAthoM ko eka-dUsare ke nikaTa lAeM kintu sparza nahIM karavAe~, taba Aviddha vakra mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke sAmane dhAraNa kI jAtI hai tathA isameM kohaniyoM ko zarIra se thor3A dUra rakhA jAtA hai| 107 lAbha cakra AjJA evaM vizuddhi cakra tattva- AkAza evaM vizuddhi tattva granthi - pIyUSa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra - darzana evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - mastiSka, snAyu taMtra, mukha, kAna, nAka, galA, svara tNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra donoM hAthoM kI bhujAoM, skandhoM evaM kohaniyoM ke agrabhAgoM ko Ter3hA ghumA diyA jAye aura hatheliyoM ko parAGamukha aura adhomukha karake Aviddha kara diyA jAye, vaha Aviddha vakra mudrA kahalAtI hai / " 108 - Aviddha vakra mudrA-2 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......121 9. sUcImukha mudrA sUcImukha aura sucyAsya donoM zabda eka hI artha kA bodha karAte haiN| asaMyukta hasta mudrAoM meM isa mudrA nAma kI paryApta vivecanA kara cuke haiN| dvitIya vidhi nATya zAstra meM varNita vidhi ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha sarpazIrSa mudrA meM racita aura aMguThe hathelI ke madhya tirache prasarita ho vaha sUcImukha mudrA hai|109 sUcImukha mudrA-2 10. recita mudrA sApha kiyA gayA, ghor3e kI eka cAla, jisase mala Adi bAhara kiyA gayA ho ityAdi kriyAe~ recita kahalAtI haiN| ____ yahA~ recita mudrA se tAtparya nRtya meM hAtha hilAne kA eka prakAra jAnanA caahie| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana mudrA citra ke anusAra yaha saMyukta mudrA kisI bAlaka ke dvArA kisI citrita paTa ko dhAraNa karane kI sUcaka hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko sAmane kI tarapha karate hue kucha Upara utthaayeN| phira tarjanI, madhyamA aura anAmikA ko kiMcita hathelI kI ora jhukAyeM, aMgUThe ko tarjanI se saTAkara rakheM tathA kaniSThikA ko bAhara kI tarapha sIdhI rakhane para recita mudrA banatI hai| yaha mudrA zarIra kA sparza nahIM karate hue dhar3a ke nikaTa dhAraNa kI jAtI hai| 110 recita mudrA- 1 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......123 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jaba donoM hAthoM ko haMsapakSa mudrA meM pradarzita kara zIghratA se ghumAyA jAtA hai taba recita mudrA banatI hai|111 recita mudrA-2 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva pranthi- prajanana granthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, merudaNDa, paaNv| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 11. ardha recitA mudrA nRtya meM hAthoM kI aneka mudrAe~ kI jAtI hai unameM hasta vinyAsa kI eka paddhati "recitA' kahalAtI hai| isa mudrA meM donoM hAtha ardha rUpa meM dikhate haiM isalie ise ardharecitA mudrA kahA gayA hai| nimna citrAnusAra yaha mudrA AmaMtraNa dene, upahAra dene evaM gupta rakhane ke bhAva ko darzAtI hai| prathama vidhi ____ dAyIM hathelI ko AkAza kI ora tathA bAyIM hathelI ko nIce kI ora abhimukha kareM, phira tarjanI, madhyamA, anAmikA aMguliyoM ko hathelI kI tarapha mor3a deM, kaniSThikA ko Upara uThI huI aura Age kI tarapha tanI huI rakheM tathA aMgUThoM ko tarjanI para vizrAma karatA huA rakhane se adharacitA mudrA banatI hai| ___ isa mudrA meM donoM hAtha nikaTa rahate haiN| yaha mudrA dhar3a ke Age kI jAtI hai|112 . artha recitA mudrA-1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......125 lAbha cakra- maNipura evaM vizaddhi cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthieDrInala, painkriyAja kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMgapAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, nAka, kAna, galA, mukha, svara yNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke AdhAra para jisa mudrA meM bAyAM hAtha caturasra mudrA meM evaM dAyAM hAtha recita mudrA meM sthita ho vaha adharacita mudrA kahalAtI hai|113 artha recitA mudrA-2 12. uttAnavaMcita mudrA uttAna zabda se tAnA huA, phailAyA huA, Urdhvamukha Adi kaI arthoM kA bodha hotA hai| vaMcita arthAta vimukh| isa mudrA meM donoM hAtha evaM aMguliyA~ tanI huI, phailI huI aura eka dUsare ke vimukha rahatI hai| isalie ise uttAnavaMcita mudrA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana kahA gayA hai| yaha mudrA nRttahasta mudrAoM ke rUpa meM prayukta kI jAtI hai| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM kohaniyA~ aura kandhe aMcita (zithila) hoM aura donoM hAtha tripatAka mudrA meM hokara kiMcita tirache hoM vaha uttAnavaMcita mudrA hai|11 114 uttAnavaMcita mudrA - 2 13. pallava mudrA TahanI meM lage hue navIna komala patte jo prAyaH rakta hote haiM use pallava kahA jAtA hai| hindI koza meM nRtya kI eka vizeSa prakAra kI sthiti ko bhI pallava kahA hai| mudrA svarUpa ke anusAra isa mudrA meM donoM hAtha naye khile hue pattoM ke samAna dikhate haiM ataH ise pallava mudrA kahA gayA haiN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...127 nRtya meM yaha mudrA naye vikasita pattoM athavA nayI dulhana Adi kI sUcaka ho sakatI hai jo pallava kI bhA~ti komalAMgI hotI hai| dvitIya vidhi nATya zAstra ke matAnusAra jisa mudrA meM donoM hAtha patAka mudrA meM racita aura maNibandha se yukta hokara sthita ho vaha pallava mudrA hai / 115 Atta pallava mudrA-2 14. nitamba mudrA striyoM ke kaTi (kamara) kA adhobhAga nitamba kahalAtA hai| isa mudrA ke mAdhyama se nitamba kI sthiti ko darzAyA jAtA hai isalie isakA nAma nitamba mudrA hai| yaha saMyukta mudrA nATaka Adi meM kalAkAroM ke dvArA kI jAtI hai| yaha mudrA ullAsa, AnandAtireka, avarohaNa aura thakAvaTa kI sUcaka hai / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prathama vidhi donoM hatheliyoM ko Upara kI tarapha kareM, phira zarIra se dUra le jAte hue ki sthiti meM rakheM tathA aMguliyoM aura aMgUThoM ko samabhAga meM phailAye rakhane para nitamba mudrA banatI hai|116 isa mudrA meM donoM hAtha apanI-apanI dizA kI ora mur3e hue rahate haiN| nitamba mudrA-1 lAbha cakra- mUlAdhAra, maNipura evaM anAhata cakra tattva- pRthvI, agni evaM vAyu tattva pranthi- prajanana, eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurdai, pA~va, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I sNsthaan| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......129 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha patAkA mudrA meM racita aura kandhoM se Age kucha dUrI para sthita hoM vaha nitamba mudrA hai|117 . . nitamba mudrA-2 15. kezabaMdha mudrA mudrA nAma ke anusAra jisameM kezoM ko bAMdhane kI kriyA kI jAtI hai use kezabaMdha mudrA kahA jA sakatA hai| bRhahindIkoza ke anusAra nRtya meM eka hastaka, jisameM hAthoM ko kaMdhe para ghumAte hue kamara para lAte haiM aura phira Upara sira kI ora le jAte haiM vaha kezabaMdha kahalAtA hai|118 yaha mudrA keza saMvArane yA banAne kI sUcaka hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prathama vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhyabhAga kI tarapha lAyeM, aMguliyoM aura aMgUThoM ko phailAye hue aura pIche kI ora halke se jhukAye hue rkheN| tadanantara isa sthiti meM pANiyugma ko mastaka ke pIche rakhane para kezabaMdha mudrA banatI hai|119 . 1 kezabaMdha mudrA-1 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM anAhata cakra tattva- jala evaM vAyu tattva pranthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya evaM AnaMda kendr| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...131 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha keza-pradeza se viniSkrAnta hokara patAka mudrA meM donoM bAhuoM para sIdhe rakhe gaye hoM vaha kezabaMdha mudrA hai| 120 16. latAhasta mudrA jamIna yA kisI AdhAra para phailane vAlI bela latA kahalAtI hai| latA kisI na kisI kA AdhAra pAkara hI Age bar3hatI hai usI prakAra isa mudrA meM donoM hAthoM kI aMguliyoM ke agrabhAgoM ko sparzita kara unheM milAte hue eka AdhAra banAyA jAtA hai, isI kAraNa isa mudrA kA nAma latAhasta hai| yaha saMyukta mudrA rekhA athavA saMgaThana kI sUcaka hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko Upara kI tarapha karate hue aMguliyoM aura aMguThoM ko madhyabhAga kI ora lAyeM tathA aMguliyoM ke agrabhAgoM kA paraspara meM sparza karavAne latAhasta mudrA - 1 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana para latAhasta mudrA banatI hai|121 isa mudrA meM hAthoM ko jaMghA ke sanmukha rakhate haiN| lAbha cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthieDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, nAka, kAna, galA, mukha, svara tNtr| dvitIya vidhi nATya zAstra ke matAnusAra jisa mudrA meM donoM hAtha patAka mudrA meM nIce phailAye hue aura pArzva meM saMsthita ho use latAhasta mudrA kahA jAtA hai|122 latAhasta mudrA-2 17. karihasta/gajahasta mudrA kari kA artha hai haathii| isa mudrA meM eka hAtha ko hAthI ke sUMr3a kI bhA~ti laharAte hue darzAyA jAtA hai isalie yaha karihasta nAma kI mudrA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......133 yaha asaMyukta mudrA hindu paramparA meM to pracalita hai hI, kintu nRtya-nATakoM meM adhika prayukta hotI hai| __ isa mudrA ko hAthI kI sUMDa aura usake zakti kI sUcaka mAnA gayA hai| yaha nRtya mudrA vizeSa rUpa se ziva naTarAja aura anya mUrtiyoM meM dekhI jAtI hai| kucha logoM ke dvArA yaha mudrA saundarya mudrA ke rUpa meM bhI dekhI jAtI hai| yaha mudrA atyanta manohara lagatI hai| prathama vidhi ___ bAyeM hAtha ko zarIra ke Age se nikAlate hue kohanI aura kalAI ke pAsa halkA sA mor3eM tathA hAtha ko r3hIlA rakhate hue hathelI ko nIce kI tarapha jhukAne para karihasta mudrA banatI hai|123 lAbha karihasta mudrA-1 cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva pranthi- prajanana graMthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, merUdaNDa, paaNv| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM eka hAtha latAmudrA meM samunnata hokara eka pArzva se dUsare pArzva meM calAyA jAtA hai aura dUsarA hAtha tripatAka mudrA meM karNa ke samIpa hotA hai vaha karihasta mudrA kahalAtI hai| 124 karihasta mudrA - 2 18. pakSavaMcita mudrA pakSa zabda ke aneka artha haiM paMkha, rathAdi kA pArzva, daravAje kA pallA, nadI kA kinArA, bagalA aadi| vaMcita kA artha to spaSTa hI hai| isa mudrA meM donoM hAtha ubhaya pArzvoM meM rakhe jAte haiN| tadanusAra yahA~ pakSa se abhiprAya rathAdi kA pArzva ho sakatA hai / jisa prakAra ratha ke donoM pArzva (pahiye) paraspara meM mila nahIM sakate, donoM apane sthAna para sthira rahakara hI ratha vahana meM upayogI banate haiM ThIka usI prakAra isa mudrA meM donoM hAtha alaga-alaga dizA meM rahate haiN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni ranita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......135 darzAye citra ke anusAra pakSa zabda paMkha artha kA vAcaka bhI ho sakatA hai, kyoMki isa mudrA citra meM donoM hAtha ur3ate hue paMkha ke samAna dikhate haiN| yaha nATya mudrA udAsInatA evaM jaMghAbhAga ko hilAne kI sUcaka hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko kaTi pradeza ke samabhAga meM Age kI tarapha lAyeM, anAmikA ko kiMcita hathelI kI ora mor3eM tathA zeSa aMguliyoM ko apanI dizA meM phailAne para pakSavaMcita mudrA banatI hai|125 isameM hatheliyA~ nIce kI dizA meM rahatI hai| pakSavaMcita mudrA-1 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva pranthiprajanana, eDrInala evaM painkriyAja kendra- zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gUrdai, paira, pAcana taMtra, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I tNtr| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jaba donoM hAthoM ko tripatAka mudrA meM racakara kaTi aura zIrSa sthAna para rakhA jAtA hai taba pakSavaMcita mudrA banatI hai|126 pakSavaMcita mudrA-2 19. pakSapradyota mudrA - yahA~ pakSa kA artha hai paMkha aura pradyota kA artha hai cmknaa| eka prakAra kA pakSI jisake paMkha camakate rahate haiM usa taraha kI AkRti nirmita karanA pakSapradyota mudrA kahalAtI hai| ___ lagabhaga yaha mudrA pakSavaMchita mudrA ke samAna hai| pakSavaMchita meM hatheliyA~ nIce kI tarapha rahatI hai jabaki pakSa pradyota meM hatheliyA~ Upara kI tarapha rahatI hai| yaha saMyukta mudrA nirAzA aura anajAnepana kI sUcaka mAnI gaI hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......137 prathama vidhi ___donoM hatheliyoM ko nitamba ke samabhAga meM Age kI ora lAyeM, phira hatheliyoM ke mukhabhAga ko Upara kI tarapha rakheM, anAmikA ko halke se hathelI kI ora mor3eM tathA zeSa aMguliyoM evaM aMgUThoM ko apanI dizA meM phailAye rakhane para pakSapradyota mudrA banatI hai|127 pakSaprayota mudrA-1 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthiprajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAtha pakSavaMcita mudrA meM racita kara parAvartita kara diye jAte haiM vaha pakSapradyota mudrA kahalAtI hai|128 pakSaprayota mudrA-2 20. garUr3a pakSa mudrA garUr3a pakSa kA sAmAnya artha hai garUr3a pakSI ke pNkh| jisa nRtya meM kohanI Ter3hI karake donoM hAtha kamara para rakhane ke bhAva pradarzita kiye jAte haiM use garUr3a pakSa mudrA kahate haiN| yaha mudrA garUr3a ke paMkha ke samAna pratibhAsita hotI hai ata: garUr3a pakSa nAma hai| yaha nATaka Adi meM donoM hAthoM se kI jAtI hai| vidvajJoM ke abhimata se yaha uttamatA kI sUcaka hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......139 prathama vidhi donoM hAthoM kI kalAIyoM ko mor3ate hue hatheliyoM ko nitamba ke pArzva bhAgoM meM Upara kI tarapha rkheN| aMguliyoM ko apanI dizA kI ora phailAyeM tathA aMgUThoM ko aMguliyoM se pRthaka jAte hue darzAne para garUr3a pakSa mudrA banatI hai|129 garur3apakSa mudrA-1 lAbha cakra- svAdhiSThAna, maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- jala, agni evaM AkAza tattva kendra- svAsthya, taijasa evaM jJAna kendra granthi- gonADsa, eDrInalsa, painkriyAja evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, mastiSka evaM aaNkheN| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jaba pakSavaMcita mudrA meM racita hatheliyoM ko adhomukha karake Aviddha kara diyA jAtA hai taba garUr3a pakSa mudrA banatI hai|130 garur3apakSa mudrA-2 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 21. daNDa pakSa mudrA __yaha nRttahasta mudrA saMyukta hAthoM se kI jAtI hai| isa mudrA meM donoM bhujAoM ko sIdhA phailAkara aMguliyoM ko paMkha kI AkRti dete haiM usase vaha racanA daNDapakSa kI bhA~ti pratIta hotI hai ata: ise daNDa pakSa mudrA kahA gayA hai| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAthoM ko haMsa pakSa mudrA meM rakhakara kramaza: vyAvartita aura parAvartita kara diye jAte haiM aura bhujAoM ko sIdhA phailA diyA jAtA hai vaha daNDa pakSa mudrA kahalAtI hai|131 daNDa pakSa mudrA-2 lAbha cakra- sahasrAra, AjJA evaM vizuddhi cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva kendra- jJAna, jyoti evaM vizuddhi kendra granthi- pIyUSa, piniyala, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa vizeSa prabhAvita aMga-mastiSka, A~kheM, snAyu taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra aadi| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......141 22. UrdhvamaNDalin mudrA Urdhva arthAta Upara, maNDalin arthAta maNDala, gherA, athavA golaakaar| isa mudrA meM donoM hAtha daNDa pakSa mudrA meM nirmita kara Upara kI ora vivartita arthAta gola ghumAe jAte haiM ata: ise urdhvamaNDalin mudrA kahA gayA hai| ___ yaha mudrA apane nAma ke anusAra hAva-bhAva prastuta karatI hai| dvitIya vidhi nATya zAstra ke matAnusAra jisa mudrA meM donoM hAtha daNDa pakSa meM racita kara Upara kI ora gola ghumAe jAte haiM vaha UrdhvamaNDalin mudrA kahalAtI hai|132 urdhvamaNDalin mudrA-2 23. pArzvamaNDalin mudrA zarIra kA dAyAM athavA bAyAM hissA pArzva kahalAtA hai| yaha mudrA banAte samaya UrdhvamaNDalin mudrA meM sthita hAthoM ko eka pArzva meM rakha dete haiM isalie yaha mudrA pArzvamaNDalin kahalAtI hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dvitIya vidhi nATya zAstra meM varNita vidhi ke anusAra jaba UrdhvamaNDalin hAthoM ko eka pArzva meM rakha diyA jAtA hai to pArzvamaNDalin mudrA banatI hai| 133 pArzvamaNDalin mudrA-2 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......143 24. uromaNDalin mudrA hRdaya ko ura kahate haiN| nATya zAstra ke anusAra isa mudrA meM donoM hAthoM ko vakSaHsthala para ghumAte hue sthira kara diyA jAtA hai| ata: isa mudrA ko uro maNDalin kahA gayA hai| dvitIya vidhi jisa mudrA meM eka hAtha udveSTita aura dUsarA hAtha apaveSTita ho phira una donoM ko vakSaHsthala para ghumAte hae rakha diyA jAtA ho to vaha uromaNDalin mudrA kahalAtI hai|134 uromaNDalin mudrA-2 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 25. muSTi - svastika mudrA isa mudrA meM donoM hAthoM ko muTThi rUpa meM banAkara kalAI ke stara para unheM Cross kiyA jAtA hai jisase yaha Cross svastika kI bhA~ti pratIta hotA hai ataH ise muSTi svastika mudrA kahA jAtA hai| yaha nATya mudrA vinaya, bhIrUpana yA mukke kI sUcaka hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko udara ke samabhAga meM Age kI ora lAyeM, aMguliyoM ko muTThI rUpa meM mor3akara aMguThoM ko una para mor3e hue rkheN| phira donoM hAthoM ko kalAI para Cross karate hue rakhA jAe taba muSTi- svastika mudrA banatI hai / 135 muSTi- svastika mudrA-1 lAbha cakra- * vizuddha, maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- vAyu, agni evaM pRthvI tattva granthi - thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - vizuddhi, tejasa evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga - nAka, kAna, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......145 galA, mu~ha, svara yaMtra, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, gurde, pair| dvitIya vidhi nATya zAstra ke svarUpAnusAra jaba donoM hAthoM ko khaTakAmukha meM racitakara maNibandha ke samIpa kuMcita aura aMcita kara diyA jAtA hai taba muSTi-svastika mudrA kahalAtI hai|136 muSTi-svastika mudrA-2 26. nalinI padmakoza mudrA nalinI zabda kamala yA kamalinI kA paryAya hai| jahA~ pracuratA se kamala prApta hote haiM vaha jalAzaya, kamaloM kA samUha bhI nalinI kahalAtA hai| isa mudrA meM donoM hAthoM ko padmakoza mudrA meM racita kara kamala samUha ko darzAne kA bhAva vyakta kiyA jAtA hai ata: ise nalinI padmakoza mudrA kahate haiN| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana nATaka Adi meM atyanta upayogI yaha mudrA kalI yA phUloM ke gucchoM kI sUcaka hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko bAhara kI tarapha karate hue aMguliyoM evaM aMgUThoM ko alaga-alaga kara halke se hathelI kI dizA meM modd'eN| phira donoM hAthoM ko kalAI para Cross karate hue rakhane se nalinI padmakoza mudrA banatI hai| 137 = nalinI padmakoza mudrA - 1 lAbha cakra- svAdhiSThAna, sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva kendra- svAsthya, jJAna evaM jyoti kendra granthi - prajanana, pIyUSa evaM pIniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, mastiSka, A~kheM evaM snAyu tNtr| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...147 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jaba donoM hAthoM ko padmakoza mudrA meM racakara vyAvartita aura parAvartita kiyA jAtA hai taba vaha nalinI padmakoza mudrA kahI jAtI hai| 138. BAAR nalinI padmakoza mudrA - 2 27. ala-pallava mudrA ala-pallava zabda kA abhiprAya hai naye nikale hue komala pattoM kA samUha jo sakSamatA ko prApta kara cuke haiN| ve ala-pallava kahalAte haiN| isa mudrA meM pUrNa vikasita evaM sakSama pattoM kA samUha darzAyA jAtA hai| dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jisa mudrA meM donoM hAthoM ke agrabhAgoM ko udveSTita kiyA jAtA hai vaha ala- pallava mudrA kahI jAtI hai| 139 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 28. ulvaNa mudrA yaha eka rahasyamayI nATya mudrA hai jo phUloM kA guladastA athavA nayana ko darzAne ke lie dhAraNa kI jAtI hai| prathama vidhi ____donoM hatheliyoM ko Upara kI ora kareM, aMgUThe aura aMguliyoM ko sakhtI se alaga-alaga kara phailaayeN| phira kaniSThikA ko hathelI se 90deg koNa para tathA anAmikA ko hathelI se 45deg koNa kI dUrI meM rakhane para ulvaNa mudrA banatI hai| ___isa mudrA meM donoM hatheliyoM ko A~khoM ke sAmane evaM nikaTa dhAraNa kiyA jAtA hai|139 lAbha uvaNa mudrA-1 ___ cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthieDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAka, kAna, galA, mukha, svara tNtr| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......149 dvitIya vidhi nATya zAstra ke anusAra jaba donoM hAthoM ko ala-pallava mudrA meM racita kara urdhvaprasarita karate hae Aviddha kara diyA jAtA hai taba vaha ulvaNa mudrA kahalAtI hai|140 29. lalita mudrA vyavahAra jagata meM lalita kA sAmAnya artha- suMdara, ramaNIya, priya, krIDAzIla Adi karate haiN| isa mudrA meM donoM hAthoM ko ala-pallava mudrA meM racita kara mastaka ke samIpa rakhate haiM jisase deha kI ramaNIyatA aura sundaratA meM abhivRddhi hotI hai, isalie ise lalita mudrA kahA gayA hai| ___ vidvAnoM ne isa mudrA ko zAlavRkSa aura pahAr3a kI sUcaka mudrA ke rUpa meM mAnA hai| prathama vidhi donoM hatheliyoM ko Upara kI tarapha uThAyeM, aMguliyoM aura aMgUThoM ko sakhtI se alagaalaga kareM, kaniSThikA aMgulI ko hathelI se 90deg koNa para rakheM, anAmikA ko hathelI se 450 koNa para rakheM tathA donoM hAthoM ko Cross karate hue sira ke nikaTa rakhe jAne para lalita mudrA banatI lalita mudrA-1 hai|141 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra - maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthi-- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, prajanana aMga, mala-mUtra aMga, gurde / dvitIya vidhi nATya zAstra ke nirdezAnusAra jisa mudrA meM donoM hAthoM ko ala-pallava mudrA meM nirmita kara sira para rakhA jAtA hai vaha lalita mudrA hai / 142 lalita mudrA-2 30. valita mudrA isa mudrA ke nAma se hI sUcita hotA hai ki mur3A huA, jhukA huA, bala khAyA huA valita kahalAtA hai| isameM hAthoM ko mor3A jAtA hai, kiMcita jhukAyA jAtA hai isalie isakA nAma valita mudrA nAma hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...151 dvitIya vidhi vyAkhyAnusAra jisa mudrA meM donoM hAthoM ko latAhasta mudrA nATya zAstra ke meM racita kara kohaniyoM para svastika ke rUpa meM rakhA jAtA hai vaha valita mudrA kahalAtI hai| 143 valita mudrA-2 bharatamuni racita nATya zAstra eka prAcIna grantha hai| vartamAna meM isI ke AdhAra para bharata nATya, kathaka Adi nRtya kalAoM meM vividha mudrAe~ sikhAI jAtI hai| prAcIna hone para bhI isameM vartamAna upayogI samasta mudrAoM kA ullekha milatA hai| nRtya meM manoraMjana ke sAtha-sAtha yaha mudrAe~ zarIra ke vividha taMtroM ko bhI prabhAvita karatI hai| yaha adhyAya sAdhAraNa janatA ko mudrAoM ke mahattva se paricita karavAte hue dainika kriyAoM meM jAgRti laaegaa| isI ke sAtha nRtya Adi kalAoM se samucita lAbha kI prApti ho paaegii| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana saMdarbha -sUcI 1. patAkastripatAkazca, tathAvaikartarImukhaH / ardhacandro parAlazca, zukatuNDastathaiva ca // muSTizca zikharAkhyazca, kapitthaH khaTakAmukhaH / sUcyAsyaH padmakoSazca, tathA vai sarpazIrSaka: / / mRgazIrSaH paro jJeyo, hastAbhinayayoktRbhiH / lAGgalotpalapadmazca, caturo bhrAmarastathA / haMsAsyo haMsapakSazca, saMdaMzo mukulastathA / UrNanAbhastAmracUDazcaturvizadime kraaH| asaMyutAH saMyutAzca, gadato me nibodhata / / nATya zAstra, 9vA~ adhyAya 2. aMjalizca kapotazca, karkaTa: svstikstthaa| khaTakA vardhamAnazca, hyutsaGgo niSadhastathA / dola: puSpapuTazcaiva, tathA makara eva c| gajadanto'vahitthazca, vardhamAnastathaiva ca / ete tu saMyutA hastA, mayA proktAstrayodaza / nATya zAstra, 9vA~ adhyAya 3. nRttahastAnatazcordhvaM, gadato me nibodhata / caturasro tathovRttau, tathA talamukhau smRtau // svastikau viprakIrNI, cApyarAlakhaTakAmukhau / aviddhavakrau sUcyAsyau, recitAvardharacitau / uttAnAvaMcitau ceva, pallavau ca tthaakrau|| nitambAvapi vijJeyau, kezabandhau tathaiva c| latAkhyau ca tathA proktau, karihastau tathaiva ca // pakSavaJcitakau caiva, pakSapradyotakau tthaa| jJeyau garUr3apakSau ca, haMsapakSau tathaiva ca / UrdhvamaNDalinau caiva, ura: pAzvordhvamaNDale // muSTikaH svastikazcApi, nalinIpadmakoSako / alapallavolvaNau ca, lalitau valitau tathA // nATya zAstra, 9 vA~ adhyAya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......153 4. hindI zabda sAgara, bhA.6, pR. 2781 5. (ka) da mirara oNpha gezcara, pR. 26 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134 6. prasAritAgrA: sahitA, yasyAGgulyo bhavanti hi / kuJcitazca tathAGguSThaH, sa patAka iti smRtaH / nATya zAstra, 9/18 7. (ka) da mirara oNpha gezcara, 27-28 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134. 8. patAke tu yadA vakrAnAmikA tvaGgalirbhavet / tripatAka: sA vijJeyaH, karma cAsya nibodhata // nATya zAstra, 9/26 9. hindI zabda sAgara, bhA.2, pR. 829 10. (ka) da mirara oNpha gezcara, 28-29 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134 11. tripatAke yadA haste, bhvetpRsstthaavlokinii| tarjanI madhyabhAyAzca, tadAsau kartarImukhaH / nATya zAstra, 9/36 12. hindI zabda sAgara, bhA.1, pR. 323 13. (ka) da mirara oNpha gezcara, 29 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134 14. yasyAGgulyastu vinatAH, sahAGguSThena cApavat / so'rdhacandra iti khyAta:, kara: karmAsya vakSyate // nATya zAstra, 9/39 15. hindI zabda sAgara, bhA.1, pR.313 16. iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134 17. AdyA dhanurlatA kAryA, kuJcitAGguSThakastathA / zeSA bhinnordhvavalitA, hyarAle'Ggulaya: kare / nATya zAstra, 9/42 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 18. da mirara oNpha gezvara, 29-30 19. (ka) da mirara Apha gezvara, 30 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134 20. arAlasya yadA vakrAnAmikA tvaGgulirbhavet / zukatuNDastu sa karaH, karma cAsya nibodhata // nATya zAstra, 9/49 21. (ka) da mirara Apha gezvara, 30 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134 (10) 22. aGgulyoyasya hastasya, tlmdhye'grsNsthitaaH| tAsAmupari cAGguSThaH, sa muSTiriti saMjitaH / / nATya zAstra, 9/51 23. hindI zabda sAgara, bhA.9, pR.4741 24. (ka) da mirara Apha gezvara, 30-31 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 134 (11 aura 12 ) 25. asyaiva tu yadA muSTe, rUrdhvo'GguSThaH prayujyate / hastaH sa zikharo nAma, tathA jJeyaH prayoktRbhiH // nATya zAstra, 9/53 26. (ka) da mirara Apha gezvara, 31 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 135 (13-14) 27. asyaiva zikharAkhsya, mukhe'GguSThanipIDitA / yadA pradezinI vakrAsa, kapitthastadA smRtaH / / nATya zAstra, 9/55 28. hindI zabda sAgara, bhA.2, pR. 746 29. hindI zabda sAgara, bhA. 3, pR. 1119 30. da mirara oNpha gezvara 31-32 31. utkSiptavakrA tu, yadAnAmikA sakanIyasI / asyaiva tu kapitthasya, tadAsau khaTakAmukhaH // nATya zAstra, 9/57 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... ...155 32. hindI zabda sAgara, bhA. 10, pR. 7044 33. da mirara Apha gezvara, 43 34. khaTakAkhye yadA haste, tarjanI saMprasAritA / hastaH sUcImukho nAma, tadA jJeyaH prayoktRbhiH / / nATya zAstra, 9/61 35. da mirara oNpha gezvara, 32-33 36. yasyAGgulyastu viralAH, sahAGguSThena kunycitaaH| UrdhvA hyasaMgatAgrAzca, sa bhavetpadmakoSakaH // nATya zAstra, 9/77 37. (ka) da mirara oNpha gezvara, 33 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa 136, (29) 38. aGgulyaH saMhatAH sarvAH, sahAGguSThena yasya c| tathA nimnalazcaiva sa tu sarvazirAH karaH // nATya zAstra, 9/81 39. iNDiyana klAsIkala DAnsa, 135 (24) 40. adhomukhInAM sarvAsAmaGgulInAM kaniSThAGguSThakAvUva, sa bhavenmRga zIrSaka: // samAgamaH / nATya zAstra, 9/83 41. hindI zabda sAgara, bhA. 8, pR. 4276 42. (ka) da mirara oNpha gezvara, 34 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 36 (36) 43. tretAdvisaMsthitA madhyA, tarjanyaGguSThakA yadA / aMgule'nAmikA vakrA, tathA cordhvakanIyasI // nATya zAstra, 9/85 44. (ka) da mirara oNpha gezvara, 34-35, aura pleTa (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 135 (18-19) 45. AvartinyaH karatale, yasyAGgulyo bhavanti hi| pArzvAgatavikIrNAzca, bhavedalapallavaH / / sa nATya zAstra, 9/88 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 46. (ka) da mirara oNpha gezcara, 35 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 136 (28) 47. trisraH prasAritA yatra, tathA cordhvA kniiysii| tAsAM madhye sthito'GguSThaH, sa karazcaturaH smRtaH // nATya zAstra, 9/90 48. da mirara oNpha gezcara, 35-36 49. madhyamAGguSThasaMdaMzo, vakrA caiva prdeshinii| Urdhvamanye prakIrNe ca, aMgulyo bhramare kare / nATya zAstra, 9/98 50. (ka) da mirara oNpha gezcara, 36 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 135 (21) 51. tarjanImadhyamAGguSThA, stretAgnisthA nirantarAH / bhaveyuhaMsavakrasya, zeSe dve saMprasArite // nATya zAstra, 9/101 52. da mirara oNpha gezcara, 36 53. samAH prasAritAstistra, stathA, cordhvA kniiysii| aGguSTha:kuJcitazcaiva, haMsapakSa iti smRtaH // nATya zAstra, 9/103 54. iNDiyana klAsIkala DAnsa, 136 (27) 55. hindI zabda sAgara, bhA.10, pR. 4810 56. da mirara oNpha gezcara, 37 57. tarjanyaGgaSTha saMdaMzo, hyarAlasya yathA bhavet / Abhugnatalamadhyazca, sa saMdaMza iti smRtaH // nATya zAstra, 9/107 58. da mirara oNpha gezcara, 37 59. da mirara oNpha gezcara, 50 60. (ka) da mirara oNpha gezcara, 26 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 136 (34) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......157 61. samAnatAyAH sahitA, yasyAGgulyo bhavanti hi / UrdhvA haMsamukhasyaiva, sa bhavenmukulaka: karaH // nATya zAstra, 9/114 62. (ka) da mirara oNpha gezcara, 32 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 136 (30-32) 63. padmakoSasya hastasya, aMgulya:kuJcitA ydaa| UrNanAbhaH sa vijJeyaH, kezacorya grahAdiSu / nATya zAstra, 9/117 64. (ka) da mirara oNpha gezcara, 38 (kha) iNDiyana klAsIkala DAnsa, 136 (35) 65. madhyAmAGguSThasaMdaMzo, vakrA caiva pradezinI / zeSe talasthe kartavye, tAmracUDe kraanggulii| nATya zAstra, 9/119 66. da mirara oNpha gezcara, 38 67. (ka) da mirara oNpha gezcara, 39 (kha) BBH, 189 (ga) EDS, 41 68. patAkAbhyAM tu hastAbhyAM, saMzleSAdaMjaliH smRtaH / devatAnAM guruNAM ca, mitrANAM cAbhivAdane / nATya zAstra, 9/125 69. da mirara oNpha gezcara, 39 70. ubhAbhyAmapi hastAbhyAmanyonyaM pArzva saMgrahAt / hastaH kapotako nAma, karma cAsya nibodhata // nATya zAstra, 9/127 71. aGgulyo yasya hastasya, hyanyonyAntaraniHsRtAH / sa karkaTa iti jJeyaH, kara: karma ca vakSyate / nATya zAstra, 9/130 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 72. da mirara oNpha gezcara, 42 73. maNibandhanavinayastA, varAlau strIprayojitau / uttAnauvAmapArzvasthau, svastikaH parikIrtitaH / / nATya zAstra, 9/132 74. da mirara oNpha gezcara, 42 75. hindI zabda sAgara bhA.3, pR. 1118 76. da mirara oNpha gezcara, 40 77. kaTaka: kaTakaiya'staH, kaTako vardhamAnakaH / zrRGgArArtheSu proktavyaH, praNAmakaraNe tathA / nATya zAstra, 9/134 78. da mirara oNpha gezcara, 40 79. arAlau tu viparyastA, vuttAnau vardhamAnako / utsaMga iti vijJeyaH, kArya: siMhAvalokite / / nATya zAstra, 9/135 80. da mirara oNpha gezcara, 43 81. nATya zAstra, 9/137-38 82. da mirara oNpha gezcara, 40 83. aMsau prazithilau muktau, patAkau tu pralambitau / yathA bhavetAM karaNe sa, dola iti saMjJitaH // nATya zAstra, 9/141 84. (ka) da mirara oNpha gezcara, 40 (kha) MJS, 114 85. yastu sarpazirA: proktastara, yAGgulinirantaraH / dvitIya pArzvasaMzliSTaH, sa tu puSpapuTaH smRtaH // __nATya zAstra, 9/143 86. da mirara oNpha gezcara, 43 87. patAkau tu yadA hastAdU (pU.), rvaanggusstthaabdhomukhau| uparyupari vinyasto, tadA sa makaraH karaH / / nATya zAstra, 9/145 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa......159 88. da mirara oNpha gezcara, 42 89. karpUrAsaMcitau hastau, yadAratAM sarpa zIrSakau / gajadantaH sa tu karaH, karmacAsya nibodhata / nATya zAstra, 9/147 90. hindI zabda sAgara, bhA.1, pR. 352 91. da mirara oNpha gezcara, 41 92. zukatuNDau karau kRtvA, vakSasyabhimukhAJcitau / zanairadhomukhAviddhau, so'vahitya iti smRtaH // nATya zAstra, 9/149 93. da mirara oNpha gezcara, 43 94. mukulastu yadA hastaH, kapittha pariveSTitaH / vardhamAna sa vijJeyaH, karmacAsya nibodhata // nATya zAstra, 9/152 95. da mirara oNpha gezcara, 42 96. vakSaso'STAMgulasyau tu, prAMmukhau khaTakAmukhau / samAnakUrparAMsau tu, caturasrau prakIrtitau / nATya zAstra, 9/176 97. da mirara oNpha gezcara, 43 98. haMsapakSakRtau hastau, vyAvRttau tAlavRntavat / udvRttAviti vijJeyA, vathavA tAlavRntakau / nATya zAstra, 9/177 99. da mirara oNpha gezcara, 42 100. caturasrasthitau hastau, haMsapakSakRtau tathA / tiryasthitau cAbhimukhau, jJeyau talamukhAviti / nATya zAstra, 9/178 101. tAveva maNibandhAnte, svastikAkRtisaMsthitau / svastikAviti vikhyAto, vicyutau viprakIrNako / nATya zAstra,, 9/179 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 102. da mirara oNpha gezcara, 43 103. nATya zAstra, 9/179 104. alapallvasaMsthAnAdUrdhvAsyau padmakoSakau / arAlakhaTakAkhyau vA, pyarAlakhaTakAmukhau / nATya zAstra, 9/180 105. tathaiva maNibandhAnte, hyarAlavicyutAvubhau / jJeyo prayoktRbhinitya, marAla khaTakA viti / / nATya zAstra, 9/181 106. saMskRta hindI koza, vAmana zivarAma ApTe, pR. 162 107. da mirara oNpha gezcara, 42 108. bhujAMsakUrparAgraistu, kuTilAvartitau krau| parAGmukhatathAviddhau, jJeyAvAviddhavakrakau / nATya zAstra, 9/182 109. hastau tu sarpazirasau, madhyasthAMguSThako ydaa| tiryakprasAritAsyau ca, tadA sUcImukhau smRtau // nATya zAstra, 9/183 110. da mirara oNpha gezcara, 42 111. recitau cApi vijJeyo, hNspkssoddhRtbhrmau| prasAritottAnatalau, re citAviti sNsthitau| nATya zAstra, 9/185 112. da mirara oNpha gezcara, 43 113. caturasro bhavedvAmaH, savyahastazca recitaH / vijJeyau nRttatattvajJa, radharacitasaMjJakau // nATya zAstra, 9/186 114. aMcitau kUrparAMsau tu, tripatAkA kRtau krau| kiMcitiryaggatAvetau, smRtAvuttAnavaMcitau // nATya zAstra, 9/187 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa... 161 115. maNibandhanamuktau tu, patAkau pallavau smRtau / nATya zAstra, 9/188 116. da mirara oNpha gezvara, 42 117. bAhuzIrSAdviniSkrAntau, nitambAviti kIrtitau / nATya zAstra, 9/188 118. hindI zabda sAgara, bhA. 2, pR. 1042 119. da mirara oNpha gezvara, 43 120. kezadezAdviniSkrAntau, pAripArzvasthitau tathA / vijJeyau kezabandhAkhyau, karAvAcAryasaMmatau // nATya zAstra, 9/189 121. da mirara oNpha gezvara, 42 122. tiryakprasAritau caiva, pArzva saMsthau tathaiva ca / latAkhyau ca karau jJeyau, nRttAbhinayanaM prati // nATya zAstra, 9/190 123. (ka) HKS, 271 (kha) MJS, 44 124. samunnato latAhastaH, pArzvAtpArzva vilolitaH / tripatAko'paraH karNe, karihastaH prakIrtitaH // nATya zAstra, 9/191 125. da mirara oNpha gezcara, 42 126. kaTizIrSaniviSTau dvau, tripatAkau yadA karau / pakSavaMcitakau hastau, tadA zreyau prayoktRbhiH / / nATya zAstra, 9/192 127. da mirara oNpha gezvara, 42 128. tAveva tu parAvRttau, pakSapradyotakau smRtau / 129. da mirara oNpha gezcara, 43 nATya zAstra, 9/193 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 130. adhomukhatalAviddhau, jJeyau garUDapakSakau / 131. haMsapakSakRtau hastau, vyAvRttaparivartitau / tathA prasAritabhujau, daNDapakSAviti smRtau // nATya zAstra, 9/193 132. UrdhvamaNDalinau hastA, vUrdhva deza vivartanAt / 134. udaveSTito bhavedeko, bhrAmitAvurasa: sthAne, nATya zAstra, 9/194 133. tAveva pArzvavinyastau pArzva maNDalinau smRtau / nATya zAstra, 9/195 137. da mirara oNpha gezcara, 44 138. padmakoSau yadA hastau, nalinI padmakoSau tu, tadA nATya zAstra, 9/195 dvitIyazvApaveSTitaH / hyuromaNDalinau smRtau // nATya zAstra, 9/196 135. da mirara oNpha gezvara, 43 136. hastau tu maNibandhAnte, kuJcitAvaJcitau yadA / khaTakAkhyakRtau syAtAM, muSTikasvastikau tadA / / nATya zAstra, 9/198 vyAvRttaparivartitau / jJeyau prayoktRbhiH / / nATya zAstra, 9/199 139. da mirara oNpha gezvara, 44 140. karAvudveSTitAgrau tu, pravidhAyAlapallavau / UrdhvaprasAritAviddhau, vijJeyAvulvaNAvapi // nATya zAstra, 9/200 141. da mirara oNpha gezvara, 44 142. pallavau ca zirodeze, saMprAptau lalitau smRtau / nATya zAstra, 9/202 143. kUrparasvastikagatau, latAkhyau lalitAviti / nATya zAstra, 9/202 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-3 viSNudharmottara purANa Adi meM ullikhita __mudrAoM kI sUcI bharata nATya zAstra ke paravartI aneka granthoM meM bharata muni kA anukaraNa karate hue aneka mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| inameM se kucha grantha paurANika sAhitya se sambandhita hai, to kucha zilpakalA se to kucha nRtyakalA se| prAyaH sabhI granthoM meM kama yA jyAdA bharata nATya kA hI anukaraNa kiyA gayA hai| kisI meM kucha atirikta mudrAoM kA ullekha hai to kisI meM mudrAoM kA sNkssiptiikrnn| taduparAnta jitanI bhI mudrAoM kA varNana kiyA gayA hai unakA svarUpa prAyaH bharata muni dvArA varNita mudrAoM ke samAna hai| bharata nATya zAstra se samAnatA rakhane vAle kucha prasiddha grantha isa prakAra haiM viSNudharmottara purANa meM varNita mudrAe~ purANa sAhitya kI eka anamola kRti hai viSNu dhrmottr| isa purANa ke tRtIya khaNDa ke 32veM adhyAya meM kucha rahasyamayI mudrAoM ke ullekha haiM, parantu vahA~ unakI vidhi nahIM batAI gaI hai| isI grantha ke 33veM adhyAya (1-124) meM lagabhaga zatAdhika mudrAoM kA bhI varNana hai unameM nRttazAstra sambandhI mudrAe~ bhI ullikhita haiN| ye mudrAe~ bharatamuni ke nATyazAstra kI nRttahasta mudrAoM se sAmyatA rakhatI haiN| isase yaha jJAta hotA hai ki bharatamuni dvArA varNita evaM isa paramparA meM pracalita mudrAoM kA hI purANakAra ne anusaraNa kiyA hai| viSNudharmottarapurANa ke tRtIya khaNDa meM hastAbhinaya ke antargata nATyakalA se sambandhita asaMyukta, saMyukta aura nRttahasta mudrAoM ke nAma evaM unakI saMkhyAe~ bhI batAI gaI hai jo lagabhaga nATyazAstra ke samAna haiM kevala asaMyukta mudrAoM meM antima kI do mudrAoM kA ullekha nahIM haiM ata: 24 ke sthAna para 22 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana saMkhyA hai tathA nRttahasta mudrAoM meM svastika, viprakIrNa, talamukha aura uttAnavaMcita nAmoM ke sthAna para laghumukha evaM pArthArdhamaNDala nAma hI haiN| spaSTa bodha ke lie mudrAoM kI nAma sUcI isa prakAra hai asaMyukta hasta mudrAe~- 1. patAkA hasta mudrA 2. tripatAkA mudrA 3. kartarI mukha mudrA 4. ardhacandra mudrA 5. arAla mudrA 6. zukatuNDa mudrA 7. muSTi mudrA 8. zikhara mudrA 9. kapittha mudrA 10. khaTakAmukha mudrA 11. sUcyAsya mudrA 12. padmakoza mudrA 13. uragazIrSa (sarpazIrSa) mudrA 14. mRgazIrSa mudrA 15. lAMgUla mudrA 16. kolapadma (alapadma) mudrA 17. catura mudrA 18. bhramara mudrA 19. haMsAsya mudrA 20. haMsapakSa mudrA 21. saMdaMza mudrA 22. mukula mudraa| saMyukta hasta mudrAe~- 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. khaTakA vardhamAna mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSadha mudrA 8. Dola mudrA 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahittha mudrA 13. vardhamAna mudraa| nRttahasta mudrAe~- 1. caturasra mudrA 2. udavRtta mudrA 3. laghumukha mudrA 4. khaTakA mukha mudrA 5. arAla mudrA 6. Aviddha mudrA 7. sUcImukha mudrA 8. recita mudrA 9. ardharacita mudrA 10. avahittha mudrA 11. pallava mudrA 12. nitamba mudrA 13. kezabandha mudrA 14. latAhasta mudrA 15. karihasta mudrA 16. pakSavaMcitaka mudrA 17. pakSadyotaka mudrA 18. garUr3a pakSa mudrA 19. daNDa pakSa mudrA 20. UrdhvamaNDala mudrA 21. pArzvamaNDala mudrA 22. pArvArdhamaNDala mudrA 23. uromaNDala mudrA 24. muSTi mudrA 25. svastika mudrA 26. padmakoza mudrA 27. alapallava mudrA 28. ulvaNa mudrA 29. lalita mudrA 30. valita mudraa| rAjAbhoja kRta samarAMgaNasUtradhAra meM varNita mudrAe~ samarAMgaNasUtradhAra nAmaka yaha kRti rAjA bhoja (1000 IsvI-1055 ) dvArA racita hai| ise vAstu evaM zilpa zAstra kA bejor3a grantha mAnA jAtA hai, yadyapi isameM vividha nATya mudrAoM kA ullekha hai jo bharata muni ke nATyazAstra meM varNita mudrAoM se prAya: samAnatA rakhatI hai| isa grantha ke 83veM adhyAya meM patAkA Adi 64 hasta mudrAoM ke lakSaNa bhI diye gaye haiM isa kAraNa sampUrNa adhyAya kA nAma hI "patAkAdicatuSSaSTi Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNudharmottara purANa Adi meM ullikhita mudrAoM kI sUcI ......165 hastalakSaNa" rakhA gayA hai| nATya mudrAoM kI prAmANika siddhi evaM tulanA hetu samarAMgaNasUtradhAra meM nirdiSTa hasta mudrAoM kI sUcI nimnokta hai - asaMyukta hasta mudrAe~ - 1. patAkA mudrA 2. tripatAka mudrA 3. karttarImukha mudrA 4. ardhacandra mudrA 5. arAla mudrA 6. zukatuNDa mudrA 7. muSTihasta mudrA 8. zikharahasta mudrA 9. kapittha mudrA 10. kaTakAmukha mudrA 11. sUcImukha mudrA 12. padmakoza mudrA 13. sarpazIrSa mudrA 14. mRgazIrSa mudrA 15. kAMgula mudrA 16. alapadma mudrA 17. catura mudrA 18. bhramara mudrA 19. haMsAsya mudrA 20. haMsapakSa mudrA 21. sandaMza mudrA 22. mukula mudrA 23. UrNanAbha mudrA 24. tAmracUr3a mudrA | 2 saMyukta hasta mudrAe~ - 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. khaTakAvardhana mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSadha mudrA 8 Dola mudrA 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahittha mudrA 13. vardhamAna mudrA | 3 nRttahasta mudrAe~ - 1. caturasra mudrA 2. udavRtta mudrA 3. svastika mudrA 4. viprakIrNa mudrA 5. padmakoza mudrA 6. arAla mudrA 7. khaTakAmukha mudrA 8. Aviddha vakra mudrA 9 sUcImukha mudrA 10. recitahasta mudrA 11. uttAnavaMcita mudrA 12. ardharecita mudrA 13. pallava mudrA 14. kezabandha mudrA 15. latAhasta mudrA 16. karihasta mudrA 17. pakSavaMcita mudrA 18 pakSapradyotaka mudrA 19. garUr3a pakSa mudrA 20. daNDa pakSa mudrA 21. UrdhvamaNDalin mudrA 22. pArzvamaNDalin mudrA 23. uromaNDalin mudrA 24. uraH pArzvArdhamaNDala mudrA 25. muSTika svastika mudrA 26. nalinI padmakoza mudrA 27. alapallava mudrA 28. ulvaNa mudrA 29. lalita mudrA 30. valita mudrA | 4 samarAMgaNasUtrAdhAra meM nRttahasta kI 30 mudrAe~ batAyI gayI haiM unameM 'ura:pArzvArdhamaNDala' nAma kI mudrA nATya zAstra meM nahIM hai tathA nATyazAstra meM varNita nitamba aura talamukha ina do mudrAoM kA ullekha samarAMgaNasUtradhAra meM nahIM hai| somezvara kRta mAnasollAsa meM varNita mudrAe~ mAnasollAsa nAmaka yaha racanA somezvara ( 12vIM zatI) kI hai| isa grantha meM nATya kI hasta mudrAoM kA varNana kiMcita bheda ke sAtha nATyazAstra ke anusAra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana hI kiyA gayA hai| spaSTata: isameM asaMyukta mudrAoM kI saMkhyA 24 hI hai kintu ekAdha mudrA ke nAmoM meM antara hai tathA nRttahasta mudrAe~ 27 batAI gaI hai antima tIna mudrAoM kA ullekha nahIM hai| sugama bodha ke lie mudrA sUcI nimna prakAra hai 5 asaMyukta hasta mudrAe~- 1. patAkA mudrA 2. haMsapakSa mudrA 3. caturasra mudrA 4. ahiphaNa mudrA 5. ardhacandra mudrA 6. mRgazirA mudrA 7. tripatAka mudrA 8. kartarImukha mudrA 9. padmakoza mudrA 10. arAlaka mudrA 11. zukatuNDa mudrA 12. kAMgula mudrA 13. alapadma mudrA 14. UrNanAbha mudrA 15. mukula mudrA 16. haMsapakSa mudrA 17. bhramara mudrA 18. sandaMza mudrA 19. tAmracUr3a mudrA 20. muSTi mudrA 21. zikhara mudrA 22. kapittha mudrA 23. khaTikAvaktra mudrA 24. sUcImukha mudraa| saMyukta hasta mudrAe~- 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. khaTakAvardhamAna mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSadha mudrA 8. Dola mudrA 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahittha mudrA 13. vardhamAna mudraa| nRttahasta mudrAe~- 1. caturasra mudrA 2. udvRtta mudrA 3.talamukha mudrA 4. svastika mudrA 5. viprakIrNa mudrA 6. arAla khaTakAmukha mudrA 7. Aviddha mukha mudrA 8. sUcyAsya mudrA 9. recita mudrA 10. adharacita mudrA 11. uttAnavaMcita mudrA 12. pallava mudrA 13. nitamba mudrA 14. kezabandha 15. latAhasta mudrA 16. karihasta mudrA 17. pakSavaMcitaka mudrA 18. pakSapradyotaka mudrA 19. garUr3apakSaka mudrA 20. daNDapakSa mudrA 21. UrdhvamaNDalin mudrA 22. pArzvamaNDalin mudrA 23. vakSomaNDalin mudrA 24. ura:pArdhimaNDala mudrA 25. svastika muSTi mudrA 26. nalinI padmakoza mudrA 27. alapallava mudraa| jayatsena kRta nRttaratnAvalI meM varNita mudrAe~ nRttaratnAvalI lagabhaga 1250 I. kA grantha hai| isa grantha meM nATya sambandhita hasta mudrAoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| granthakAra ne nATyazAstra kA anusaraNa karate hue unhIM mudrAoM ko guMphita kiyA hai| tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAe to nRtta ratnAvalI meM varNita hasta mudrAe~ nATyazAstra ke samarUpa hone para bhI unameM nAmoM evaM saMkhyAoM ko lekara kiMcit bhinnatA hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNudharmottara purANa Adi meM ullikhita mudrAoM kI sUcI......167 samyaka bodha ke lie nRttaratnAvalI meM pratipAdita nATya mudrAoM kI sUcI nimna hai - asaMyukta hasta mudrAe~ - 1. patAkA mudrA 2. tripatAkA mudrA 3. sarpazirA mudrA 4. mRgazIrSa mudrA 5. kartarImukha mudrA 6. kaTakAmukha mudrA 7. sUcImukha mudrA 8. saptadhA tarjanI mudrA 9. zukatuNDa mudrA 10. haMsAsya mudrA 11. kapittha mudrA 12. zikhara mudrA 13. padmakoza mudrA 14. muSTi mudrA 15. catura mudrA 16. bhramara mudrA 17. arAla mudrA 18 haMsapakSa mudrA 19. ardhacandra mudrA 20. sandaMza mudrA 21. mukula mudrA 22. UrNanAbha mudrA 23 alapadma mudrA 24 tAmracUr3a mudrA / saMyukta hasta mudrAe~ - 1. aMjali mudrA 2. kaTakA vardhamAna mudrA 3. svastika mudrA 4. karkaTa mudrA 5. kapota mudrA 6. niSadha mudrA 7. utsaMga mudrA 8. gajadanta mudrA 9. avahittha mudrA 10. Dola mudrA 11. puSpapuTa mudrA 12. vardhamAna mudrA 13. makara mudrA / nRttahasta mudrAe~ - 1. caturasra mudrA 2. udvRtta mudrA 3 talamukha mudrA 4. svastika mudrA 5. viprakIrNa mudrA 6. arAla kaTakAmukha mudrA 7. Aviddhavakra mudrA 8. sUcyAsya mudrA 9. recita mudrA 10. ardharecita mudrA 11. uttAnavaMcita mudrA 12. pallava mudrA 13. kezabandha mudrA 14. latAhasta 15 karihasta mudrA 16. pakSavaMcita mudrA 17. pakSapradyotaka mudrA 18 tArkSyapakSau mudrA 19. daNDapakSau mudrA 20. UrdhvamaNDala mudrA 21. pArzvamaNDala mudrA 22. uro maNDala mudrA 23. uraH pArzvArdhamaNDala mudrA 24. muSTika svastika mudrA 25. nalinI padmakoza mudrA 26. alapadmolvaNa mudrA 27. lalita mudrA 28. valita mudrA / zAMrgadevakRta saMgItaratnAkara meM varNita mudrAe~ saMgIta ratnAkara 14vIM zatI kA anamola grantha hai| zAMrgadeva kI isa racanA meM nATya mudrAoM kA vizada varNana prApta hotA hai| isa grantha ke avalokana se spaSTa hotA hai ki isameM nATya kI hasta mudrAoM kA varNana bharata ke nATyazAstra ke anurUpa hI kiyA gayA hai| nATyazAstra ke samAna hI 24 prakAra kI asaMyukta, 13 prakAra kI saMyukta evaM 30 prakAra kI nRttahasta mudrAoM kA ullekha hai / tulanA kI apekSA una mudrAoM kI nAma sUcI isa prakAra hai asaMyukta hasta mudrAe~- 1. patAkA hasta mudrA 2. tripatAka hasta mudrA 3. kartarImukha mudrA 4. ardhacandra hasta mudrA 5. arAla hasta mudrA 6. zukatuNDa hasta mudrA 7. muSTihasta mudrA 8. zikhara hasta mudrA 9 kapittha mudrA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 10. kaTakAmukha mudrA 11. sUcImukha mudrA 12. padmakoza mudrA 13. sarpazIrSa mudrA 14. mRgazIrSa mudrA 15. kAMgula mudrA 16. alapallava mudrA 17. catura mudrA 18. bhramara mudrA 19. haMsAsya mudrA 20. haMsapakSa mudrA 21. saMdaMza mudrA 22. mukula mudrA 23. UrNanAbha mudrA 24. tAmracUr3a hasta mudraa| saMyukta hasta mudrAe~- 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. kaTakA vardhamAna mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSadha mudrA 8. Dola mudrA, 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahittha mudrA 13. vardhamAna mudraa| nRttahasta mudrAe~- 1. caturasra mudrA 2. udvRtta mudrA 3.talamukha mudrA 4. svastika mudrA 5. viprakIrNa mudrA 6. arAla khaTakAmukha mudrA 7. Aviddhavakra mudrA 8. sUcyAsyA mudrA 9. recita mudrA 10. ardharacita mudrA 11. nitamba mudrA 12. pallava mudrA 13. kezabandha mudrA 14.uttAnavaMcita mudrA 15. latA mudrA 16. karihasta mudrA 17. pakSavaMcitaka mudrA 18. pakSapradyotaka mudrA 19. daNDa pakSa mudrA 20. garUr3a pakSa mudrA 21. UrdhvamaNDalI mudrA 22. pArzvamaNDalI mudrA 23. uro maNDalI mudrA 24. ura:pArdhimaNDalI mudrA 25. muSTika svastika mudrA 26. nalinI padmakoza mudrA 27. alapallava mudrA 28. ulvaNa mudrA 29. lalita mudrA 30. valita mudrA azokamalla kRta nRtyAdhyAya meM varNita mudrAe~ . nRtyAdhyAya nAma kA yaha grantha nATya paramparA se sambandhita hai| isakA racanAkAla 14vIM-15vIM zatI I. mAnA jAtA hai| isa grantha nAma se sUcita hotA hai ki yaha nATyazAstra sambandhI kisI vizAlakAya grantha kA aMza honA caahie| isameM bhI nATya kI hasta mudrAoM kA varNana bharatamuni ke nATyazAstra ke anusAra prApta hotA hai, kintu mudrAoM kI saMkhyA meM kucha bhinnatA hai| yahA~ asaMyukta hasta mudrAoM kI saMkhyA 20 kahI gayI hai jabaki nATyazAstra meM 24 prakAra kI varNita hai| spaSTIkaraNa ke lie hasta mudrAoM kI sUcI nimnalikhita hai-10 asaMyukta hasta mudrAe~- 1. catura mudrA 2. haMsAsya mudrA 3. bhramara mudrA 4. kAMgula mudrA 5. tAmracUr3a mudrA 6. muSTi mudrA 7. zikhara mudrA 8. kapittha mudrA 9. khaTakAmukha mudrA 10. sUcImukha mudrA 11. tripatAka mudrA 12. kartarImukha mudrA 13. ardhacandra mudrA 14. arAla mudrA, 15. zukatuNDa mudrA 16. saMdeza mudrA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNudharmottara purANa Adi meM ullikhita mudrAoM kI sUcI 169 17. mukula mudrA 18. padmakoza mudrA 19. UrNanAbha mudrA 20. alapallava mudrA / saMyukta hasta mudrAe~ - 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. gajadaMta mudrA 5. niSadha mudrA 6. puSpapuTa mudrA 7. khaTakAvardhana mudrA 8 utsaMga mudrA 9. svastika mudrA 10. Dola mudrA 11. avahitya mudrA 12. makara mudrA 13. vardhamAna mudrA / rANA kumbhakarNa racita nRtyaratnakoSa meM varNita mudrAe~ nRtyaratnakoSa isa nAma se hI spaSTa hotA hai ki yaha grantha nATya evaM nRtya kA akSaya bhaNDAra hai| isameM nRtyakalA se sambandhita bahumUlya sAmagrI samAviSTa honI caahie| vastutaH nRtyaratnakoSa rANA kumbhakarNa (1443 - 1468 I.) nirmita saMgItarAja kA eka aMza hai jisameM nATyazAstra ke abhirUpa hI nATya kI hasta mudrAoM kA vidhivata varNana kiyA gayA hai kevala saMkhyAoM meM kucha bheda hai, parantu mudrA banAne kI vidhi lagabhaga eka samAna hI hai| isa koSa meM nRtyahasta ke antargata 1. varadA bhaya aura 2. uraH pArzvArdhamaNDalI ye do mudrAe~ nATyazAstra se atirikta mAnI gayI haiN| asaMyukta hasta mudrAe~ - 1. patAka mudrA 2. tripatAka mudrA 3. ardhacandra mudrA 4. kartarImukha mudrA 5. arAla mudrA 6. muSTi mudrA 7. zikhara mudrA 8. kapittha mudrA 9. khaTakAmukha mudrA 10. zukatuNDa mudrA 11. kAMgula mudrA 12. padmakoza mudrA 13. alapallava mudrA 14. sUcImukha mudrA 15 sarpazIrSa mudrA 16. caturasra mudrA 17. mRgazIrSa mudrA 18. haMsAsya mudrA 19. haMsapakSa mudrA 20. bhramara mudrA 21. mukula mudrA 22. UrNanAbha mudrA 23. saMdaMza mudrA 24. tAmracUDa mudrA / 11 saMyukta hasta mudrAe~ - 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. kheTakAvardhamAna mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSadha mudrA 8. Dola mudrA, 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahittha mudrA 13. vardhamAnahasta mudrA | 12 nRttahasta mudrAe~ - 1. caturasra hasta mudrA 2. udvRtta hasta mudrA 3 talamukha hasta mudrA 4. svastika mudrA 5. viprakIrNa mudrA 6. arAla khaTakAmukha mudrA 7. Aviddhavakra mudrA 8 sUcyAsya mudrA 9 recita mudrA 10. ardharecita mudrA 11. ardhacaturasra 12. uttAnavaMcita mudrA 13. nitamba mudrA 14. pallava mudrA 15. kezabandha mudrA 16. latA hasta mudrA 17. karihasta mudrA 18 pakSavaMcita mudrA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 19. pakSapradyotaka mudrA 20. daNDapakSa mudrA 21. garUr3apakSa mudrA 22. UrdhvamaNDalI mudrA 23. pArzvamaNDalI mudrA 24. uromaNDalI mudrA 25. ura:pArdhimaNDalI mudrA 26. muSTi svastika mudrA 27. nalinI padmakoza mudrA 28. alapadma mudrA 29. ulvaNa mudrA 30. valita mudrA 31. lalita mudrA 32. varadAbhaya mudraa|13 varNita adhyAya meM bharata nATya zAstra se samAnatA rakhane vAle granthoM kA ullekha kiyA gayA hai| isase ina mudrAoM kI prAmANikatA susiddha ho jAtI hai| isI ke sAtha bhinna-bhinna kSetra se saMbaMdha rakhane vAle sAhitya meM mudrAoM kA mahattva bhI pramANita ho jAtA hai| prAyaH granthoM kA racanAkAla bhI alaga-alaga hai| isase AdikAla se aba taka mudrAoM kA sAmrAjya svayaMsiddha ho jAtA hai| saMdarbha sUcI 1. patAkastripatAkazca, tathA vaikataramukhaH / ardhacandro parAlazca, gurutuNDastathAparaH // 1 // muSTizca zikhirAkhyazca, kapitthaH khaTakAmukhaH / sUcyardhaH padmakozazca, mRgazIrSo mRgasya ca / / 2 / / lAGgula: kAlapadmazca, caturo bhrmrstthaa| hasAsyo haMsapakSazca, saMdaMzo mukulstthaa||3|| asaMyutAH karA hyete, dvaaviNshtirudaahRtaaH| atha saMyuktato hastAn, gadatastAnnibodha me||4|| aMjalizca kapotazca, karkaTa: svstikstthaa| khaTako vardhamAnazca, utsaGgo nissidhstthaa||5|| Dola: puSpapuTazcaiva, tathA makara eva c| gajadanto'vahitthazca, vardhamAnastathaiva ca / / 6 / / ete vai saMyutA hastA, mayA proktaastryodsh| nRttahastAyupazcaiva, bhUyo nAmni nibodht||7| caturasrastathA vRttas, tathA laghumukhau smRtau| tathA caiva tu vijJeyau, hyraalkhttkaamukhau||4|| AviddhavakrasaMvyAkhyau, recitaavddhrcitau| avahitthaH pallavito, nitamba: keshvrdhnau|||| latAkhyau karihastau ca, pkssodyotaa'rthvrdhitau| jJeyau garuDapakSau ca, daNDapakSau tathaiva c||10| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNudharmottara purANa Adi meM ullikhita mudrAoM kI sUcI 171 UrdhvamaNDalajau caiva, paarshvmNddlaajaavpi| pAzvArdhamaNDalau caiva, uromaNDalakau tthaa||11|| iSTasvastikakAvanyau, tathA vai padmakozikau / allipallavasaMjJau ca, tathA colvanasaMjJitau / / 12 / lalitau valitau caiva, jJeyA nRtyakarAH sdaa| viSNudharmottarapurANa, khaNDa 3, adhyAya 25, zlo. 1-13, pR. 320 2. catuHSaSTirihedAnI, hstaanaambhidhiiyte| lakSaNaM vini ( yogazca), yogAyogavibhAgataH // 1 // patAkastripatAkaJzca, tRtIyaH kartarImukhaH / ardhacandrastathArAlaH, shuktunnddstthaaprH||2|| muSTizca zikharazcaiva, kapitthaH khttkaamukhH| succAsya (sya:) pa (dma) kozAhi, (zi) rasau mRgazIrSaka: // 3 // kAGgalapadmakolazca, caturo bhramarastathA / haMsAsyo haMsapakSazca, sandaMzamukulA (vdi?)||4|| UrNanAbhastAmracUDha (Da), ityeSA caturanvitA / hastAnAM viMzatisteSAM, lakSaNaM karma cocyate // 15 // samarAMgaNasUtradhAra, 83/1-5 3. trayodazAtha kathyante, saMyutA nAmalakSaNaiH / aJjalizca kapotazca, karkaTaH svastikastathA / / 192 / / khaTako (kA) vardhamAnazcA, pyasa (pyUtsa) GganiSadhAvapi / DolaH puSpapuTastadvanmakaro gjdntkH||193|| ( varitthAdaza kathyante saMyatA nAmalakSaNaiH / aJjulizca kapotasya, karkaTa : svastikastathA ? ) / / 194 / / trayodazaite kathitA, hastAH sNyuktsNjnyitaaH| patAkAbhyAM tu hastAbhyAM, saMzleSAt so'JjaliH smRtaH / / 1951 samarAMgaNasUtrAdhAra, 83/192-195 4. lakSaNaM vR (nR)tthstaanaamidaaniimbhidhiiyte| caturazra tathovRtau svastikau viprakIrNau (rnnkau)||221 / / (padmakozAbhidhAnau) caapyraalkhttkaamukhau| a (A) viddhavaktrakau, ( sUcImudgareviva ? ) sNjnykau|| 2221 ardharecitasaMjJau tu, tathaivottAnavaJcitau / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana pallavAkSo (khyau) (nirovo'tha ? ), kezabandhau latAkarau // 22311 karihastau tathA pakSavaJcitAkSau (khyau) tataH (prm)| (pakSe pradyotakarevyAca ?) tathA garuDapakSakau ||2241 tatazca daNDapakSAkhyAvUrdhvamaNDalinau ttH| pArzvamaNDalinau tdvduromnnddlinaavpi||225|| anantaraM karau jJeyAvuraH pArzvArdhamaNDalau / muSTikasvastikAkhyau ca nliniipdmkoshkau||226|| tatazca kathitau hstaavlpllvkolbnnau| lalitau valitapa (tA) khyAvityekAnnatriMzadIritA / / 227 // samarAMgaNasUtradhAra, 83/221-227 5. Asana evaM yogamudrAe~, DaoN. ravIndra pratApa siMha, pR. 14 6. vahI, pR. 14 7. saMgIta ratnAkAra, bhA. 4, 8. saMgIta ratnAkAra, bhA. 4, 9. saMgIta ratnAkAra, bhA. 4, 10. Asana evaM yoga mudrAe~, pR. 16 11. patAkastripatAkaHzcArdhacandraH kartarImukhaH / arAlamuSTizikhara, kpitthkhttkaamukhaaH| adhyAya 7, zloka 102-184 pR. 32-51 adhyAya 7, zloka 185-217 pR. 51-59 adhyAya 7, zloka 218-282 pR. 59-80 pdmkosho'lpllvH| zukatuNDazca kAGgUla, sUcImukhaH sarpazirAzcaturo mRgazIrSaka: // haMsAsyo haMsapakSazca, bhramaro mukulstthaa| UrNanAbhazca saMdaMzas, tAmracUDaH karaH paraH / / caturviMzatirityete, hastakA syursNyutaaH| abhineyaparatvena, kvacit syuH saMyutA api / / upadhAnaH siMhamukhaH, kadambazca nikuJcakaH / etaiH saMmilitA bhUtvA, syuraSTAviMzatizca te / / nRtyaratnakoza-ullAsa1, parIkSaNa 1, zlo. 506-10 12. aJjalizca kapotazca, karkazaH svastikastathA / kheDakA 'vardhamAnAkhya, utsaGgo niSadhastathA / / DholaH puSpapuTazcaiva, tathA makarasaMjJakaH / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNudharmottara purANa Adi meM ullikhita mudrAoM kI sUcI......173 gajadanto bahitthazca, vardhamAnastathaiva c| trayodazaite vijJeyA, saMyutA hastakA budhaiH| nRtyaratnakoza, ullAsa 1, parIkSaNa 1, zlo. 511-12 13. caturasrAvathovRttA, vanyau tlmukhaabhidhau| svastiko viprakIrNAkhyA vraalkhttkaamukhau| Aviddha vakrau sUcyAsyau, recitaavrdhrcitau| tathArtha (?) caturasrAkhyau, hstaavuttaanvnycitau|| nitambau pallavAkhyau ca, kezabandhAbhidhau krau| latAkhyau karahastau ca, pkssvnycitkaabhidhau|| pakSapradyotako daNDapakSau gruddpkssko| UrdhvamaNDalinau hastau, pArzvamaNDalinau tthaa|| uromaNDalinau tAbhyAmuraH paarthaardhmnnddlau| muSTikasvasti kAvanyau, nliniipdmkoshkau|| alapadmAnulvaNau ca, valitau lalitau tthaa| varadAbhayadau ceti, dvaatriNshnnRtyhstkaaH|| nRtyaratnakoza, ullAsa 1, parIkSaNa 1, zlo. 515-520 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 4 abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva nandikezvara kRta abhinaya darpaNa 6vIM - 7vIM zatAbdI kA asAdhAraNa grantha mAnA jAtA hai| isameM nATya sambandhI hasta mudrAoM kA suvistRta vivecana hai jo saMkhyA bheda ko chor3akara nATyazAstra ke samAna hI jJAta hotA hai| abhinaya darpaNa meM asaMyukta hasta mudrAoM ke 28 prakAra haiM aura saMyukta hasta mudrAoM kI saMkhyA 23 kahI gaI haiM jabaki nATyazAstra meM asaMyukta mudrAe~ 24 aura saMyukta mudrAe~ 13 prakAra kI batAI gaI haiN| isI prakAra abhinaya darpaNa meM nRttahasta kI 23 mudrAoM kA ullekha hai jabaki nATyazAstra meM tatsambandhI 30 prakAra kahe gaye haiM / abhinaya darpaNa meM varNita 74 nATya mudrAoM kI sUci isa prakAra haiasaMyukta hasta mudrAe~ - 1. patAkA mudrA 2. tripatAkA mudrA 3. ardhapatAkA mudrA 4. kartarImukha mudrA 5 mayUra mudrA 6. ardhacandra mudrA 7. arAla mudrA 8. zukatuNDa mudrA 9. muSTi mudrA 10. zikhara mudrA 11. kapittha mudrA 12. kaTakAmukha mudrA 13. sUcImukha mudrA 14. candrakalA mudrA 15. padmakoza mudrA 16. sarpazIrSa mudrA 17. mRgazIrSa mudrA 18 siMhamukha mudrA 19. kAMgula mudrA 20. alapadma mudrA 21. catura mudrA 22. bhramara mudrA 23. haMsAsya mudrA 24. haMsapakSa mudrA 25 sandaMza mudrA 26. mukula mudrA 27. tAmracUr3a mudrA 28. trizUla / ' saMyukta hasta- 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. DolAhasta mudrA 6. puSpapuTa mudrA 7. utsaMga mudrA 8. zivaliMga hasta mudrA 9. kaTakAvardhana mudrA 10. kartarI svastika mudrA 11. zakaTa mudrA 12. zaMkha mudrA 13. cakra mudrA 14. sampuTa mudrA 15 pAza mudrA 16. kIlaka mudrA 17. matsya mudrA 18. kUrma mudrA 19. varAha mudrA 20. garUDa mudrA 21. nAgabaMdha mudrA 22. khaTvA mudrA 23. merUdaMDa hasta mudrA | 2 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......175 abhinaya darpaNa meM kucha mudrAe~ bhinna-bhinna devatAoM ke nAma se bhI prApta hotI hai ___ 1. devahasta mudrA 2. brahmahasta mudrA 3. Izvara mudrA 4. viSNu mudrA 5. sarasvatI mudrA 6. pArvatI mudrA 7. lakSmI mudrA 8. vinAyaka mudrA 9. SaNmukha mudrA 10. manmatha mudrA 11. indra mudrA 12. agni mudrA 13. yama mudrA 14. nirRtihasta mudrA 15. varuNa mudrA 16. vAyu mudrA 17. kuberahasta mudraa| dazaavatAra sambandhI mudrAe~- 1. matsyAvatAra 2. kUrmAvatAra 3. varAhAvatAra 4. nRsiMhAvatAra 5. vAmanAvatAra 6. parazurAmAvatAra 7. rAmacandrAvatAra 8. balarAmAvatAra 9. kRSNAvatAra 10. kalki avtaar| asaMyukta hasta mudrAe~ ___ abhinaya darpaNa meM nATyazAstra kI apekSA asaMyukta hasta kI cAra mudrAe~ adhika kahI gaI haiM, kintu nATya zAstra meM varNita 'UrNanAbha' kA isameM ullekha hI nahIM hai| atirikta cAra mudrAoM ke nAma ye haiM- 1. ardhapatAkA 2. mayUrahasta 3. candrakalA evaM 4 siNhmukh| isameM pA~ca prakAra kI asaMyukta hasta mudrAe~ aura bhI batAI gaI haiM jaise- 1. trizUla 2. vyAghrahasta 3. ardhasUcI hasta 4. kaTaka hasta 5. pallI hst| inheM 28 prakAra kI paramparAgata asaMyukta hasta mudrAoM meM nahIM ginA gayA hai| abhinaya darpaNa meM nirdiSTa atirikta hasta mudrAoM kA svarUpa isa prakAra jJAtavya hai 41. ardhapatAkA mudrA ___ patAkA dhvaja ko kahate haiN| isa mudrA nAma ke anusAra jisa mudrA meM ardhapatAkA kA svarUpa dikhAyA jAtA hai use ardhapatAkA mudrA kahate haiN| nimna darzAyA citra ardhapatAkA ko iMgita karatA hai| ___patAkA maMgala kA sUcaka hai| rathayAtrA Adi meM zobhA bar3hAne evaM vizeSa cihna ko darzAne ke lie isakA upayoga kiyA jAtA hai| patAkA ke mAdhyama se zobhAyAtrA meM juTA varga kisa paramparA kA anuyAyI hai usakA bodha hotA hai| isa nATya mudrA kA prayoga hindu aura bauddha paramparA meM bhI devI-devatAoM ke dvArA samAna rUpa se kiyA jAtA hai| yaha mudrA churA, cAku evaM patAkA kI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana sUcaka mAnI gaI hai| vidhi dAyeM athavA bAyeM hAtha ko chAtI ke stara taka Upara uThAyeM, phira aMgUThe ko kiMcita jhukAte hue tarjanI se saTAyeM, tarjanI aura madhyamA aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhI rakheM tathA anAmikA aura kaniSThikA ko nIce kI ora jhukAne se ardhapatAkA madrA banatI hai| AnandakumAra svAmI ke anusAra isa mudrA meM aMgUThA sIdhA rahatA hai| arghapatAkA mudrA lAbha cakra- anAhata evaM mUlAdhAra cakra tattva- vAyu evaM pRthvI tattva ganthithAyamasa evaM gonADsa granthi kendra- AnaMda kendra evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, raktasaMcaraNataMtra merUdaNDa, gurde, paaNv| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......177 2. mayUra hasta mudrA mayUra saMskRta kA zuddha rUpa hai, pracalita bhASA meM ise mora kahate haiN| saMskRta meM isakA eka nAma bhujaMgabhuk bhI hai kyoMki yaha sAMpa ko khA jAtA hai| yaha sundara pakSI rASTrIya pakSI bhI mAnA jAtA hai| isake paMkha atyaMta suMdara hote haiM aura yaha bAdaloM ko dekhakara nRtya karatA hai| yaha mudrA mora jaisI pratIta hotI hai isalie mora kI sUcaka tathA zAzvatatA aura prema kI pratIka mudrA hai| yaha nATya mudrA hindu aura bauddha paramparA meM bhI devatAoM ke dvArA yA unake lie dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA ko zakuna ke rUpa meM bhI dekhate haiN| vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI ora karate hue aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAga ko sparzita kareM tathA zeSa aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhA phailA dene para mayUra hasta mudrA banatI hai| 7 (ACG) ke anusAra isameM tarjanI aura madhyamA ko halkA sA alaga kara hue sIdhA phailAte haiM tathA kaniSThikA ko halkI sI jhukAte haiN| lAbha cakra - anAhata evaM AjJA cakra tattva vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - AnaMda evaM darzana mayUra vakta mudrA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| 3. caMdrakalA mudrA yaha candrakalA zabda candramA kI solaha kalAoM kA bodha karAtI hai| candra kI kalAe~ (kiraNa yA jyoti) kRSNapakSa meM nirantara ghaTatI hai aura zukla pakSa. meM kramaza: bar3hatI jAtI hai| jisa pakSa meM candramA kI jyoti manda par3atI hai vaha kRSNa pakSa aura jisa pakSa meM candra kA prakAza phailatA hai vaha zukla pakSa kahalAtA hai| prastuta nATya mudrA candramA kI ghaTatI-bar3hatI kalAoM ko darzAtI hai| eka hAtha se kI jAne vAlI yaha mudrA sUci mudrA ke samAna hai| vidhi dAyIM athavA bAyIM hathelI ko sAmane kI ora sthira kreN| tadanantara madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko hathelI kI tarapha aMdara mor3eM tathA aMgUThA aura tarjanI ko pRthaka karane para caMdrakalA mudrA banatI hai| caMdrakalA mudrA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva 179 cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva - jala evaM vAyu tattva ganthiprajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya kendra evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yNtr| 4. siMhamukha mudrA isa mudrA ke mAdhyama se siMha ke mukha bhAga ko darzAyA jAtA hai ataH isakA yathocita nAma siMhamukha mudrA hai| yaha mudrA nATaka Adi meM eka hAtha se dhAraNa kI jAtI hai| yaha mudrA siMha ke mastiSkIya bhAga, sugaMdha aura mukti Adi ko darzAtI hai| vidhi dAyIM hathelI ko Age kI tarapha kareM, madhyamA aura anAmikA ke agrabhAgoM yA prathama poroM ko aMgUThe ke agrabhAga se yojita kareM tathA zeSa donoM aMguliyoM siMhamukha mudrA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana ko Upara kI ora sIdhA phailA dene para siMhamukha mudrA banatI hai|10 lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva ganthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAMcana saMsthAna, nAr3I taMtra, yakRta, AMte, malamUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 5. trizUla mudrA eka prakAra kA astra, jisameM tIna dhAradAra nokeM hotI haiM vaha trizUla kahalAtA hai| isa mudrA kI racanA trizUla ke samAna hI hotI hai| yaha mahAdeva kA astra mAnA jAtA hai| ___ yaha mudrA nATaka Adi meM nRtyakAroM dvArA eka hAtha se dhAraNa kI jAtI hai| yaha tIna ke samUha kI evaM kapittha vRkSa ke pattI kI sUcaka hai| ise vighnoM ke nAza evaM bAdhAoM ke nivAraNa kI sUcaka bhI mAnA jA sakatA hai| trizUla mudrA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......181 vidhi ____ dAyIM hathelI ko sAmane kI tarapha karate hue tarjanI, madhyamA aura anAmikA ko Upara kI ora sIdhA phailAyeM tathA kaniSThikA aura aMgUThe ko alaga rakhate hue hathelI kI tarapha mor3ane se trizUla mudrA banatI hai|11 lAbha cakra- maNipura, mUlAdhAra evaM vizaddhi cakra tattva- agni, pRthvI evaM vAyu tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja, prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa, zakti evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I taMtra, svara taMtra, yakRta, tillI, A~te, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nAka, kAna, galA, muNh| 6. vyAghra mudrA bAgha yA zera ko vyAghra kahate haiN| isa mudrA ke dvArA vyAghra kA pratibiMba dikhAyA jAtA hai ata: ise vyAghra mudrA kahA gayA hai| vyAghra svabhAvata: bhayAvaha hotA hai| isalie yaha mudrA ugratA, krUratA evaM bhaya Adi dikhAne ke uddezya se kI jAtI hogii| vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI ora dikhAte hue tarjanI, madhyamA aura anAmikA ko adhomukha kareM tathA kaniSThikA aura aMgUThe ko kiMcita jhukAne para vyAghra mudrA banatI hai|12 vyAghra mudrA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva pranthithAyamasa evaM pIyUSa granthi / kendra- AnaMda kendra evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3e, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| 7. ardhasUcI mudrA ___suI kA saMskRta rUpa sUcI hai| isa mudrA meM suI pakar3ane kI ardha avasthA kA bodha hotA hai ataH ise ardhasUcI mudrA kahate haiN| yaha nATya mudrA eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi dAyI hathelI ko sAmane kI ora kareM, phira kapittha mudrA kI bhA~ti madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI kI tarapha mor3eM, aMgUThe ko madhyamA se saTAte hue sIdhA rakheM tathA tarjanI ko Upara kI ora phailA dene para ardhasUcI mudrA banatI hai|13 arthasUcI mudrA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......183 lAbha cakra- sahasrAra, maNipura evaM anAhata cakra tattva- AkAza, agni evaM vAyu tattva kendra- jJAna, taijasa evaM AnaMda kendra pranthi- pIyUSa, eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, A~kheM, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra aadi| 8. kaTaka mudrA kaTaka zabda ke aneka arthoM meM yahA~ darzAye citra ke anusAra kaTaka se tAtparya pahAr3a kA madhyabhAga honA caahie| yaha mudrA parvata ke madhyabhAga jaisI pratIta hotI hai| parvata kA bIca kA hissA U~cA tathA Asa-pAsa kA nIce meM phailA huA rahatA hai| isa mudrA meM usI taraha kI pratikRti dikhatI hai| yaha nATya mudrA eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi dAyeM hAtha ko sAmane kI tarapha kareM, phira sandaMza mudrA meM sthita hAtha kI madhyamA aura anAmikA ko Upara kI ora kareM tathA kaniSThikA aura tarjanI ko mor3akara aMgUThe ke agrabhAga se yojita kara dene para kaTaka mudrA banatI hai|14 kaTaka mudrA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra - mUlAdhAra, svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, jala evaM AkAza tattva granthi - prajanana evaM pIyUSa granthi kendra - zakti, svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, paira, prajanana aMga, malamUtra aMga, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 9. palli mudrA ____ hindI koza ke anusAra choTe gA~va yA kuTI ko palli kahate haiN| yaha nRtya mudrA grAma yA kuTI kA saMketa karatI hai| vidhi ___ dAyeM hAtha ko sAmane kI ora kareM, phira mayUra mudrA meM racita hAtha kI tarjanI ko madhyamA aMgulI ke pRSTha bhAga para rakha diyA jAe taba palli mudrA banatI hai|15 palli mudrA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......185 lAbha cakra - maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva - agni evaM jala tattva pranthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, Ate, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde / saMyukta hasta mudrAe~ abhinaya darpaNa ke antargata nATyazAstra meM varNita saMyukta hasta kI 10 mudrAyeM atirikta batAI gaI haiM, kintu isameM nATyazAstra kI cAra mudrAoM kA ullekha hI nahIM hai unake nAma isa prakAra haiM- 1. niSadha 2. gajadanta 3. avahittha aura 4. vrdhmaan| isa prakAra nATya zAstra se bhinna kula 14 prakAra kI saMyukta hasta mudrAoM kA vivaraNa isa prakAra hai| 1. zivaliMga mudrA 2. kartarI svastika mudrA 3. zakaTa mudrA 4. zaMkha mudrA 5. cakra mudrA 6. sampuTa mudrA 7. pAza mudrA 8. kIlaka mudrA 9. matsya mudrA 10. varAha mudrA 11. garUr3a mudrA 12. nAgabandha mudrA 13. khaTvA mudrA 14. bherUNDa mudraa| 1. zivaliMga mudrA mahAdeva kA liMga zivaliMga kahalAtA hai| mudrA svarUpa ke anusAra isameM zivaliMga jaisI pratikRti banatI hai ata: ise zivaliMga mudrA kahA gayA hai| nATya kalA meM zivaliMga kA bodha zivaliMga mudrA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana karavAne ke uddezya se isa mudrA kA upayoga hotA hai| vidhi bAyeM hAtha kI ardhacandra hathelI para dAhine hAtha ko zikhara mudrA kI bhA~ti rakha dene para zivaliMga mudrA banatI hai|16 lAbha cakra- sahasrAra, maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- AkAza, agni evaM pRthvI tattva kendra- jJAna, taijasa evaM zakti kendra granthi- pIyUSa, eDrInala, painkriyAja evaM gonADsa vizeSa prabhAvita aMga- A~kheM, mastiSka, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I saMsthAna, merUdaNDa, gurde, paaNv| 2. kartarI svastika mudrA ___kartarI arthAta kaiNcii| jisa mudrA meM kaiMcI aura svastika donoM kA pratirUpa dikhAI de use kartarI svastika mudrA kaha sakate haiN| yaha saMyukta mudrA nATaka-nRtya Adi meM upayogI hai| vidvAnoM ke abhimata se yaha kisI vRkSa athavA pahAr3a ke zikhara kI sUcaka hai| vidhi ___ donoM hAthoM ko kartarI mukha mudrA meM racita kara eka hAtha ke Upara dUsarA hAtha rakha dene se kartarI svastika mudrA banatI hai|17 kArtarI svastika mudrA s Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......187 lAbha cakra - vizuddhi, sahasrAra evaM anAhata cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendra - vizuddhi, jJAna evaM AnaMda kendra granthi - thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, pIyUSa evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga - nAka, kAna, galA, mu~ha, svarayaMtra, UparI mastiSka, A~kheM, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa praNAlI aadi| 3. zakaTa mudrA vAhana ko saMskRta meM zakaTa kahate haiN| yaha saMyukta mudrA nATaka Adi meM bhAvAbhivyakti hetu kI jAtI hai| vidvAnoM ke anusAra yaha rAkSasoM ke bhAvoM kI sUcaka hai| vidhi donoM hAthoM ko bhramara mudrA meM racita kara madhyamA aura aMgUThoM ko phailaayeN| phira donoM aMgUThoM ke agrabhAga ko nikaTa lAne para zakaTa mudrA banatI hai| 18 isa mudrA meM tarjanI aMgulI hathelI ke bhItara mur3I huI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA Upara kI tarapha alaga phailI huI tathA donoM hAtha ke aMgUThe nikaTa rahate haiN| alaga zakaTa mudrA lAbha cakra - anAhata evaM vizuddhi cakra tattva- vAyu tattva kendra - AnaMda evaM vizuddhi kendra granthi - thAyamasa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa vizeSa prabhAvita Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana aMga- nAka, kAna, galA, muMha, svarayaMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa tNtr| 4. zaMkha mudrA vidhi zikhara mudrA meM racita dAhine hAtha kI aMguliyoM aura aMgUThe ko bAyeM hAtha ke aMgUThe se dbaayeN| phira bAyIM tarjanI sahita sabhI aMguliyoM ko dAhinI muTThI kI aMgaliyoM ke pRSTha bhAga para saTA dene se zaMkha mudrA banatI hai|19 zaMkha mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM sahasrAra cakra tattva- jala evaM AkAza tattva kendra- svAsthya evaM jJAna kendra granthi- prajanana evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala- mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, UparI mastiSka evaM aaNkheN| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......189 5. cakra mudrA cakra ke zAbdika aura paryAyavAcI aneka artha haiN| sAmAnyatayA pahiyA, cakkA, tela pisane kA kolhU, eka prakAra kA loha kA astra, pherA, ghumAva, maMDalAkAra gherA Adi ko cakra kahate haiN| yoga ke anusAra zarIrastha UrjA kendra cakra kahalAte haiN| viSNu ke AyudhoM ke cihna, jinheM vaiSNava apane bAhuoM evaM aMgoM para chApate haiM cakra kahe jAte haiN| ___ yahA~ cakra zabda kA prayoga ina sabase bhinna hai| insAiklopIDiyA ke anusAra yaha mudrA vArtAlApa kI sUcaka hai| vArtAlApa karate vakta hAthoM kI jo svAbhAvika sthiti hotI hai isa mudrA citra meM usI sthiti kA darzana hai ata: yaha cakra mudrA vArtAlApa se sambandhita hai| vidhi dAyI hathelI ko nIce kI tarapha (adhomukha) rakhate hue aMguliyoM ko bAhara kI ora phailAyeM tathA aMgUThe ko aMguliyoM se dUra rkheN| tadanantara bAyIM hathelI ko UrdhvAbhimukha karate hue isa prakAra rakheM ki donoM hatheliyA~ ardhacandra mudrA meM paraspara sparzita ho aura donoM kI caka mudrA aMguliyoM meM 90deg kA koNa bana sake isa taraha cakra mudrA banatI hai|20 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- mUlAdhAra, maNipura evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, agni evaM AkAza tattva pranthi- prajanana, eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendrazakti, taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, AteM, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| . 6. sampuTa mudrA maMjuSA yA peTI ko sampuTa kahate haiN| sampuTa kA eka artha ratibaMdha (hathalevA) hai| nimna citra meM darzita mudrA ratibaMdha kI pratIka kahI jA sakatI hai| yaha mudrA bhArata meM sampuTa mudrA evaM jApAna meM 'saMphuTa gassaho' mudrA ke nAma se jAnI jAtI hai tathA gopanIyatA kI sUcaka hai| vidhi sampuTa mudrA . donoM hAthoM kI hatheliyoM ko paraspara meM sttaaeN| phira eka hAtha ke pRSTha bhAga para dUsare hAtha kI aMguliyoM ko mor3ate hue rakhanA sampuTa mudrA hai|21 lAbha cakra- vizuddhi, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva pranthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- vizuddhi, darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, muMha, svara Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......191 taMtra, mastiSka, A~kha, snAyu tNtr| 7. pAza mudrA pAza kA sAmAnya artha hai phaMdA / yaha mudrA nATakoM Adi meM vividha bhAvoM ko vyakta karane ke lie kI jAtI hai| yaha saMyukta mudrA vaira yA vidveSa kI sUcaka mudrA hai| vidhi sacyAsya mudrA meM avasthita donoM hAthoM kI tarjaniyoM ko paraspara meM bA~dha dene para pAza mudrA banatI hai| pAza mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva granthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 8. kIlaka mudrA hindI zabda sAgara ke anusAra kilakane kI kriyA, harSavardhana karane kI kriyA kIlaka kahalAtI hai| yaha nATakIya mudrA bacce kI kilakAriyA~ athavA harSa ko abhivarddhita karane kI kriyA darzAne hetu kI jAtI hogii| isa mudrA ko donoM hAthoM se karate haiN| yaha sadbhAvanAoM kI pratIka mudrA hai| vidhi abhinayadarpaNa ke matAnusAra donoM hAthoM ko mRgazIrSa mudrA meM racita kara eka-dUsare ke pRSTha bhAga ko paraspara meM sparza krvaaeN| tadanantara donoM kaniSThikAoM ko paraspara meM bA~dha dene para kIlaka mudrA banatI hai|23 da mirara oNpha gezcara ke anusAra isa mudrA meM tarjanI aura madhyamA hathelI kI tarapha mur3I huI evaM aMgUThe ke agrabhAga se sparza karatI huI, anAmikA Upara kI tarapha, donoM kaniSThikAe~ eka-dUsare meM grathita tathA donoM hAtha kalAI para Cross karate hue rakhate haiN|24 kIlaka mudrA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva 193 lAbha cakra - anAhata evaM sahasrAra cakra tattva - vAyu evaM AkAza tattva kendraAnaMda evaM jJAna kendra granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra, A~kheM evaM mastiSka 9. matsya mudrA yaha mudrA matsya ke samAna dikhatI hai ataH ise matsya mudrA kahA jAtA hai| isa mudrA ke dvArA nATaka Adi meM machalI kA bhAva vyakta karate haiN| vidhi bAyeM hAtha ke pRSTha bhAga para dAyeM hAtha kI hathelI ko sparzita karate hue rakheM tathA donoM hAthoM kI kaniSThikA aura aMgUThoM ko phailA dene para matsya mudrA banatI hai| 25 lAbha matsya mudrA cakra - AjJA, sahasrAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva kendra - jJAna, jyoti evaM svAsthya kendra granthi - piniyala, pIyUSa evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, A~khe, snAyu taMtra, mala- mUtra aMga, gurde evaM paaNv| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 10. varAha mudrA varAha zabda zukara, suara, viSNu, sAMDa, parvata Adi arthoM ko sUcita karatA hai| yahA~ varAha se abhipreta viSNu ho sakatA hai kyoMki viSNu kA eka avatAra varAha avatAra bhI hai| vidhi donoM hAthoM ko mRgazIrSa mudrA meM racita kara dAyeM hAtha ke pRSTha bhAga para bAyIM hathelI ko rakheM, tadanantara dAyeM hAtha kI kaniSThikA ko bAyeM aMgUThe se tathA bAyeM hAtha kI kaniSThikA ko dAyeM aMgUThe se sparzita kara dene para varAha mudrA banatI hai| 26 varAha mudrA cakra maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde / lAbha Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......195 hA 11. garUr3a mudrA garUr3a ko pakSiyoM kA rAjA kahA jAtA hai| viSNu kA vAhana garUr3a hai| yaha mudrA bhagavAna viSNu ke vAhana garUr3a kI sUcaka hai| yaha nATya mudrA jApAnI aura bauddha paramparA meM dharmagurUoM aura zraddhAluoM ke dvArA garbhadhAtumaNDala- vajradhAtumaNDala, homa Adi dhArmika kriyAoM ke samaya dhAraNa kI jAtI hai| vidhi ___ donoM hatheliyoM ko bAhara kI ora abhimukha karate hue aMguliyoM ko halkI sI jhukAyeM tathA dvayAMguSThoM ko paraspara meM Cross karate hue rakhane para athavA bAMdha dene para garUr3a mudrA banatI hai|27 garur3a mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra, svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, jala evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti, svAsthya evaM Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, merUdaNDa, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 12. nAgabanya mudrA ___ saryoM kA pArasparika bandha nAgabandha kahalAtA hai| yaha nATya mudrA atharvaveda ke mantroM kI sUcaka hai tathA do nAgoM ke bIca ke bandhana ko darzAtI hai| . vidhi ___ donoM hAthoM ko sarpazIrSa mudrA meM banAkara evaM unheM eka-dUsare ke Upara svastika kI taraha rakhane para nAgabandha mudrA banatI hai|28| / nAgabandha mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAya evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......197 13. khaTvA mudrA khaTiyA athavA palaMga ko khaTvA kahate haiN| isa mudrA meM cAra paira vAle khaTiyA jaisA pratirUpa dikhAI detA hai ata: ise khaTvA mudrA kahA gayA hai| ___ yaha nATaka mudrA donoM hAthoM se kI jAtI hai| vidhi donoM hAthoM ko catura mudrA kI taraha banAkara unheM eka-dUsare ke sammukha kareM, phira tarjanI aura aMgUThoM ko pRthak-pRthak phailA dene para khaTvA mudrA banatI hai| ___ insAiklopIDiyA ke anusAra isa mudrA meM hathelI Upara kI ora, madhyamA aura anAmikA hathelI kI tarapha mur3I huI, aMgUThA donoM ke dUsare jor3a ko sparza karatA huA tathA tarjanI aura kaniSThikA nIce kI tarapha rahatI hai|30 khaTvA mudrA lAbha cakra- anAhata evaM vizuddhi cakra tattva- vAyu tattva anthi- thAyamasa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- AnaMda evaM vizuddhi kendra vizeSa Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, svara taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcAra prnnaalii| 14. bherUNDa mudrA bherUNDa madrA bherUNDa pakSI kI sUcaka hai| nATaka meM isa vizAlakAya pakSI ke abhinaya ko pradarzita karane athavA isa pakSI kI vizeSatAoM ko sUcita karane hetu yaha mudrA kI jAtI hogii| vidhi ___ donoM hAthoM ko kapittha mudrA meM nirmita kara unake maNibandhoM ko yojita kara dene para bherUNDa mudrA banatI hai|31 CONDITION lAbha bheruNDa mudrA cakra- maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva anthi- eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra- taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, UparI mastiSka evaM aaNkh| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......199 abhinaya darpaNa chaThI-sAtavIM sadI kA eka suprasiddha grantha hai| jaisA ki grantha ke nAma se hI jJAta ho jAtA hai, yaha abhinaya se sambandhita racanA hai| mudrA viSayaka yaha eka mahattvapUrNa grantha hai| isameM varNita adhikAMza mudrAoM kA ullekha bharata nATya zAstra meM bhI milatA hai| taduparAnta inakA punarDallekha karane kA kAraNa isakA vistRta svarUpa varNana hai| isa varNana ke mAdhyama se inheM samajhane evaM Acarita karane meM savidhA hogii| nATaka, nRtya Adi meM ruci rakhane vAle loga inake varNana ke AdhAra para apane rogoM kA zIghra nidAna kara skeNge| sandarbha-sUcI 1. abhinaya darpaNa, zloka 89-92 2. abhinaya darpaNa, zloka 172-75 3. abhinaya darpaNa, zloka 204-15 4. abhinaya darpaNa, zloka 116-25 5. abhinaya darpaNa, zloka 103 6. da mirara oNpha gezcara, 28 7. asminanAmikAMguSThau, zliSTau cAnyAH prasAritAH / mayUra hasta: kathitaH, karaTIkAvicakSaNaiH // abhinaya darpaNa, zloka 108 8. da mirara oNpha gezcara, 29 . 9. (ka) sUcyAmaMguSThamokSe tu karazcandrakalA bhaveta / abhinaya darpaNa, zloka 132 (kha) da mirara oNpha gezcara, 32 10. (ka) madhyamAnAmikA grAbhyAmaMguSThau mizritau yadi / zeSau prasAritau yatra, sa siMhAsya-karo bhaveta / abhinaya darpaNa, zloka 142-143 (kha) da mirara oNpha gezcara, 34 11. (ka) nikuMcanayutAMguSTha, kaniSThastu trishuulkH| abhinaya darpaNa, zloka 165 (kha) da mirara oNpha gezcara, 38 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 12. kaniSThikAMguSThanamane, mRgazIrSakare tathA / vyAghrahasta: sa vijJeyo, bharatAgamakovidaH / abhinaya darpaNa, zloka 166 13. kapitthe tarjanI UrdhvasAraNe tvrdhsuucikH| abhinaya darpaNa, zloka 167 14. sandaMze 'pyUyabhAge tu madhyamAnAmikAnvayA / kaTako hasta ucyte| abhinaya darpaNa, zloka 168-169 15. mayUre tarjanIpRSTho, madhyamena yuto yadi / pallihastaH sa vijJeyaH, pallayarthe viniyujyate // abhinaya darpaNa, zloka 170-171 16. vAmo'rdhacandro vinyasta:, zikhara: shivliNgkH| __abhinaya darpaNa, zloka 186 17. kartarIsvastikAkArA, kartarI svastiko bhvet| abhinaya darpaNa, zloka 188 18. bhramare madhyamAMguSThaprasArAcchakaTo bhvet| abhinaya darpaNa, zloka 189 19. zikharAntargatAMguSTha, itarAGguSThasaMgataH / tarjanyA yuta AzliSTaH, zaMkhahasta prakIrtitaH // . abhinaya darpaNa, zloka 190-191 20. yatrArdhacandrau tiryaMcavanyonya-talasaMspRzau / cakrahastaH sa vijJeyazcakrArthe viniyujyate / / abhinaya darpaNa, zloka 192 21. kuMcitAM gulayazcakre, proktaH smputthstkH| abhinaya darpaNa, zloka 193 22. sUcyAM nikuMcite zliSTe, tarjanyau pAza iiritH| abhinaya darpaNa, zloka 194 23. kaniSThe kuMcite zliSTe, mRgazIrSastu kiilkH| abhinaya darpaNa, zloka 195 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAva......201 24. da mirara oNpha gezcara, 41 25. karapRSThopari nyasto, yatra hastastvadhomukhaH / kiMcit prasAritAMguSTha, kaniSTho matsyanAmakaH / abhinaya darpaNa, zloka 196 26. mRgazIrSe tvanyatare, svoparyekaH sthite yadi / kaniSThAMguSThayoyogAdvarAhakara IritaH // abhinaya darpaNa, zloka 198-99 27. tikatalasthitAvardha cndraavNgusstthyogtH| . garu'hasta ityAhu, garuDAthai niyujyate // (ka) abhinaya darpaNa, zloka 200 (kha) da mirara oNpha gezcara, 41 (ga) GDE, 181 28. sarpazIrSasvastikaM ca, nAgabandha itiiritH| (ka) abhinaya darpaNa, zloka 201 (kha) da mirara oNpha gezcara, 41 29. cature caturaM nyasya, tarjanyaMguSTha-mokSataH / khaTvAhasto bhavedeSa, khaTvAzivikayoH smRtaH // abhinaya darpaNa, zloka 201 30. da mirara oNpha gezcara, pR. 41 31. abhinaya darpaNa, zloka 21 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya Arya deza meM sarvaprathama bharata nATya meM varNita mudrAoM kA nATyakalA Adi meM prayoga hotA thaa| usake pazcAta isI nATya zAstra kA anusaraNa karate hue rAjA bhoja, somezvara, rAjA kumbhakarNa Adi vidvAnoM ne mudrAoM para anusaMdhAna kiyA aura lagabhaga bharata nATya kI mudrAoM ko hI yathAvata rUpa meM svIkAra kiyA hai| hA~! nandikezvara ne abhinaya darpaNa meM kucha atirikta mudrAoM kA bhI varNana kiyA hai| isake anantara kAla krama meM anya aneka mudrAe~ bhI nATyakalA ko darzAne hetu astittva meM AI aura usakI vajaha se bhAratIya nATyakalA kA gaurava uttarottara bar3hatA gyaa| prastuta adhyAya meM unhIM mudrAoM kA svarUpa prastuta kiyA jA rahA hai1. adho muSTi-mukula mudrA ___yaha mudrA tIna zabdoM ke mela se niSpanna hai| isameM adho-nIce kI tarapha, muSTi-muTThI, mukula zabda kalI artha kA vAcaka hai| isakA abhiprAya hotA hai ki jisa mudrA meM donoM hAtha muTThI ke rUpa meM baMdhe hue, nIce kI tarapha mukha kiye hue hoM aura jisakI AkRti vikasita kalI kI bhA~ti dikhAI detI hoM use adhomuSTi mukula mudrA kahate haiN| yaha mudrA nATakoM meM aura nRtyoM me dhAraNa kI jAtI hai| jaina paramparA meM varNita zrRMkhalA mudrA isa mudrA ke tulya bhAsita hotI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko eka-dUsare ke abhimukha kareM, phira madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko hathelI ke aMdara muTThI rUpa meM mor3a deM, aMgUThA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......203 aura tarjanI ke agrabhAgoM ko jor3akara vartulAkAra banAyeM, phira donoM ko ekadUsare meM caina kI taraha saMyukta kara dene para adhomuSTi mukula mudrA banatI hai| adhomuSTi mukula mudrA lAbha cakra- maNipura, anAhata evaM AjJA cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendrataijasa, AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, mastiSka evaM snAyu tNtr| 2. ajamukha mudrA ____bakarA athavA bakarI ke mukha ko darzAne vAlI mudrA ajamukha mudrA kahalAtI hai| prAcIna kivadantiyoM ke anusAra eka bAra kisI yajJa meM ziva-pArvatI ko Amantrita kiyA gayA, vahA~ ziva kA apamAna hone para pArvatI ne dehatyAga kara Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana diyA, yajJakartA vIrabhadra ne pArvatI ke pitA dakSa evaM usake yajJa kA dhvaMsa kara diyA parantu ziva AjJA se dakSa ko jIvita karane ke lie usake Urdhva bhAga para bakare kA sira lagA diyA gyaa| anumAnata: isa ghaTanA ke sandarbha meM ajamukha mudrA dikhAyI jAtI hogii| isa mudrA kA prayoga nATakoM evaM nRtyoM meM bhAvoM ko darzAne ke lie hotA hai| vidhi donoM hatheliyoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara aMgUThoM ko Upara kI tarapha kreN| phira donoM hAthoM kI aMguliyoM ke madhya bhAga (pRSTha bhAga ke dUsare pora) ko ekadUsare se sparzita karavAne para ajamukha mudrA banatI hai|2 ajamukha mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra, svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, jala evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti, svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......205 merUdaNDa, pA~va, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 3. aMgArakha mudrA dahakatA huA athavA bujhA huA koyalA aMgAraka kahalAtA hai| nirdhUma agni bhI aMgAraka vAcI hai| aMgArakha kA eka artha maMgalagraha hai| aMgArakha kI bhA~ti maMgala graha uSNa svabhAvI hai| ata: ise maMgalagraha kI sUcaka mudrA kahA gayA hai| yaha mudrA nATakoM Adi meM prayukta hotI hai aura donoM hAthoM ko milAkara kI jAtI hai| vidhi dAyI hathelI ko zarIra ke agrabhAga meM sthira karate hue aMguliyoM ko aMdara kI ora mor3eM tathA aMgUThe ko aMguliyoM ke prathama pora ke Upara rkheN| bAyIM hathelI ko sAmane kI ora karate hue tarjanI aura aMgUThe ko Upara kI ora kareM tathA zeSa aMguliyoM ko hathelI meM mor3ane para aMgArakha mudrA banatI hai| aMgArakha mudrA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha ___cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- agni evaM vAyu tattva anthieDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, nAka, kAna, mukha, galA, svara tNtr| 4. arAla-kaTaka mukha mudrA arAla ke vibhinna arthoM meM yahA~ unmatta hAthI ko arAla kahA gayA mAlUma hotA hai| kaTaka zabda se dala, senA Adi kA bodha hotA hai| prasaMgAnusAra kahA jA sakatA hai ki jisa mudrA ke dvArA unmatta hAthiyoM ke samUha ko darzAyA jAtA hai use arAla-kaTaka-mukha mudrA kahate haiN| . vidvAnoM ke anusAra yaha mudrA ciMtA, bhaya Adi bhAvoM ko prakaTa karatI hai| unmatta (pAgala) hAthiyoM ke samUha ko dekhakara ciMtita aura bhayabhIta honA svAbhAvika hai ata: yaha mudrA nAmocita guNa se yukta hai| nATaka Adi meM yaha mudrA bhAvAbhivyakti ke lie kI jAtI hai| vidhi dAyI hathelI ko sAmane kI ora abhimukha karate hue madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko Upara kI ora uThAyeM, aMgUThe ko balapUrvaka sIdhA rakheM tathA tarjanI aMgulI ko hathelI kI ora jhukAte hue rkheN| bAyIM hathelI ko bhI Age kI ora arAla kaTaka mukha mudrA ( CD Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......207 sthira karate hue tarjanI ke agrabhAga ko aMgUThe ke agrabhAga se saMyojita kareM, madhyamA ko hathelI kI tarapha jhukAte hue rakheM tathA anAmikA evaM kaniSThikA ko halkI sI hathelI kI tarapha mor3ate hue rakhane se arAla kaTaka mukha mudrA banatI hai| isa mudrA meM donoM hAthoM ko kalAI ke stara para Cross karate hue rakhanA cAhie, taba hI madamatta hAthiyoM ke dala jaisA dRzya bhAsita ho sakatA hai| lAbha cakra- vizuddhi evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi kendra- vizuddhi evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, svara taMtra, UparI mastiSka evaM aaNkh| 5. ardhamukha mudrA ardhamukha kA sIdhA sA artha hai AdhA mukh| isa mudrA ko banAne para hathelI kA AdhA bhAga hI dikhAyI detA hai ata: ise ardhamukha mudrA kahA jA sakatA hai| yaha mudrA vizeSatayA nATaka Adi meM prayoga kI jAtI hai| isa saMdarbha meM anumAna kiyA jAtA hai ki jaba nATaka meM do vyakti paraspara bAtacIta karate haiM taba una donoM kA mukha eka-dUsare kI ora rahatA hai lekina arghamukha mudrA Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana abhinaya dekhane vAloM ko una donoM kA ardhamukha hI dRSTigocara hotA hai| isalie bhI isa mudrA ko ardhamukha kahA gayA hai| yaha mudrA kisI bhI eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi dAyIM athavA bAyIM hathelI ko sAmane kI ora abhimukha karate hue tarjanI, madhyamA aura kaniSThikA aMguliyoM ko hathelI ke aMdara mor3eM tathA aMgUThe ke agrabhAga ko anAmikA ke agrabhAga se sparzita karane para ardhamukha mudrA banatI hai| lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthiyAM kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aNg| 6. arjuna mudrA yahA~ arjuna mudrA, kuntI se utpanna tRtIya putra arjuna se sambandhita hai| arjuna zabda ujjvala artha ko bhI prakaTa karatA hai| isa artha ko pAMDava arjuna ke sAtha bhI ghaTita kiyA jA sakatA hai| kyoMki apane kAryoM meM pavitra aura vizuddha hone ke kAraNa hI vaha arjuna khlaayaa| arjuna mudrA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ... 209 pA~coM pAMDavoM meM arjuna sabase adhika parAkramI, udAra, gaMbhIra aura ucca vicAroM kA dhanI thA ata: isa mudrA se arjuna ke samasta guNoM kA sUcana hotA hai| arjuna kI vizeSatAoM ko jJApita karane ke lie isa mudrA kA prayoga nATakoM meM bahulatA se hotA hai / vidhi dAyIM athavA bAyIM hathelI ko bAhara kI ora abhimukha kreN| tadanantara anAmikA aMgulI ko hathelI kI tarapha mor3ate hue aMgUThe sahita zeSa aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhA rakheM tathA hathelI ko kramazaH Age-pIche karate rahane se arjuna mudrA banatI hai| yaha mudrA kaMdhoM ke stara para dhAraNa kI jAtI hai aura tripatAkA mudrA ke samAna hI hai| lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva - vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - hRdaya, phephar3eM, bhujA, rakta saMcaraNa taMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 7. azoka mudrA azoka kA zAbdika artha hotA hai jahA~ kisI prakAra kA zoka, dAridrya na ho / azoka nAma kA eka vRkSa bhI hai jo atyanta sundara aura harA bharA hotA hai| zubha avasaroM para azoka vRkSa ke pattiyoM kI baMdanavAre bAMdhI jAtI hai| prasaMgAnurUpa yaha mudrA azoka vRkSa kI sUcaka hai| duHkha, vidhi donoM hatheliyoM ko apane se Age kI ora sIdhA rakhate hue unheM chAtI ke stara para dhAraNa kareM, aMguliyoM evaM aMgUThoM ko Upara kI ora uThAyeM, donoM hAthoM ko kalAI para Cross karate hue rakheM tathA unheM Age pIche hilAte rahane se azoka mudrA banatI hai| 7 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana azoka mudrA lAbha ___ cakra- svAdhiSThAna, vizuddhi evaM maNipura cakra tattva- jala, vAyu evaM agni tattva pranthi- prajanana, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- svAsthya, vizuddhi evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- malamUtra aMga, gurde, prajanana aMga, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, nAr3I tNtr| 8. baka mudrA ___ yahA~ baka zabda kA artha sArasa (bagulA) hai| bagulA dhUrta pakSI mAnA jAtA hai ata: yaha pakSiyoM kI sUcaka mudrA hai| isa mudrA citra meM bagulA kI AkRti pratibhAsita hotI hai isalie ise baka mudrA kahA jAtA hai| ___ yaha bhAratIya mudrA nATaka Adi meM adhika prayukta hotI hai| saMbhavataH sArasa pakSI ke svarUpa athavA guNoM ko vyakta karane ke prayojana se yaha mudrA kI jAtI hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......211 vidhi dAyeM athavA bAyeM hAtha ke aMgUThe aura tarjanI ke prathama pora ko paraspara sparzita kareM, madhyamA aura anAmikA aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhA rakheM tathA kaniSThikA ko hathelI se yojita (sparzita) karake rakhane para baka mudrA banatI hai| baka mudrA lAbha cakra- maNipura, anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva anthi- eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM piniyala granthi kendra- taijasa AnaMda evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, UparI mastiSka evaM aaNkheN| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 9. bhIma mudrA ____ yaha mudrA nAma ke anusAra pA~ca pAMDavoM meM se bhIma se sambandhita hai| aitihAsika vRtta ke AdhAra para bhIma atyanta parAkramI, balavAna aura mahAna yoddhA thA, yaha mudrA bhIma ke inhIM guNoM ko sUcita karatI hai| sAmAnyatayA isa taraha kI mudrAe~ nATakoM Adi meM nRtakoM evaM kalAkAroM ke dvArA kI jAtI hai| ___ yaha asaMyukta mudrA eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi __dAyIM athavA bAyIM hathelI ko zarIra ke madhyabhAga kI ora abhimukha kareM, aMguliyoM ko muTThI rUpa meM bAMdha deM tathA aMgUThe ko aMguliyoM ke dUsare poroM kA sparza karavAte hue rakhane para bhIma mudrA banatI hai| yaha chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA meM hAtha ko Age-pIche kiyA jAtA hai| bhIma mudrA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......213 lAbha cakra- maNipura, AjJA evaM vizuddhi cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva granthi- eDrInala, painkriyAja, pIyUSa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa, darzana evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3ItaMtra, A~teM, nicalA mastiSka, snAyu taMtra, nAka, kAna, galA, mukha evaM svara yNtr| 10. bhinnAMjalI mudrA jahA~ do aMjaliyA~ bhinna-bhinna hoM use bhinnAMjali kahate haiN| yahA~ bhinnAMjali zabda kA abhipreta gadhA se hai| vidvAnoM ke anusAra yaha mudrA jAnavaroM kI sUcaka hai| darzAye citra meM bhinna-bhinna do aMjali pratibhAsita ho rahI haiN| ata: isa mudrA ko bhinnAMjalI mudrA kahA jA sakatA hai| yaha mudrA nATaka Adi meM kalAkAroM ke dvArA kI jAtI hai| vidhi donoM hAthoM ko eka-dUsare ke nikaTa lAyeM, tarjanI aMguliyoM ko thor3A sA mor3ate hue unake agrabhAgoM ko paraspara meM sparzita kareM, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA bhinnAMjalI mudrA aMguliyoM ko Upara kI ora uThAyeM tathA aMgUThoM ko bAhya kinAroM se milane para bhinnAMjalI mudrA banatI haiN|10 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- anAhata,sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthi- thAyamasa, piniyala evaM pIyUSa granthi kendra- AnaMda, jyoti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra, bhujAeM, mastiSka, snAyu taMtra, aaNkh| 11. brahma mudrA isa mudrA ke nAma se hI sUcita hotA hai ki yaha mudrA brahmadevatA se sambandhita hai| vaidika paramparA ke anusAra brahmA sRSTi ke nirmAtA mAne jAte haiN| isa mudrA ke dvArA brahmA kI vizeSatAoM ko darzAyA jAtA hai| yaha saMyukta mudrA nATakoM Adi meM donoM hAthoM se dhAraNa kI jAtI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko bAhara kI ora abhimukha kareM, dAyeM hAtha kA aMgUThA aura tarjanI ke prathama pora ko paraspara meM sparza karavAyeM tathA madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA- ina tInoM aMguliyoM ko alaga-alaga phailAte hue Upara kI ora kreN| bAyeM hAtha kI cAroM aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhI rakheM, kaniSThikA aMgulI ko thor3A sA alaga rakheM tathA aMgUThe ke agrabhAga ko brahma mudrA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 215 anAmikA ke mUla bhAga (aMtima pora) para rakhane se brahma mudrA banatI hai / 11 yaha mudrA kaMdhoM ke stara para dhAraNa kI jAtI hai / lAbha cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha evaM svara taMtra / 12. brAhmaNa mudrA yaha mudrA apane nAma ke anusAra brAhmaNa jAti kI sUcaka hai| brAhmaNa jAti ko pavitra aura zuddha mAnA jAtA hai| jo paThana-pAThana, pUjana- jJAnopadeza kA kArya karate haiM use brAhmaNa kahA gayA hai| saMskRta koza ke anusAra brahmA ke mukha se utpanna ko brAhmaNa kahate haiN| isa mudrA dvArA brAhmaNa jAti ke mahattva ko darzAyA jAtA hai| yaha mudrA nATakoM Adi meM donoM hAthoM se dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA meM dAhine hAtha ko Age pIche karate haiN| vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhyabhAga kI ora abhimukha kreN| aMguliyoM ko hathelI kI tarapha mor3ate hue muTThI rUpa meM bAMdha deM tathA aMgUThoM ko Upara kI tarapha brAhmaNa mudrA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana karane para brAhmaNa mudrA banatI hai| 12 lAbha cakra - mUlAdhAra, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi - prajanana, piniyala evaM pIyUSa granthi kendra - zakti, darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, pA~va, mastiSka, snAyutaMtra evaM aaNkheN| 13. bRhaspati mudrA bRhaspati gurU ko kahate haiN| yaha mudrA nau grahoM meM se gurU graha kI sUcaka hai ataH isakA nAma bRhaspati mudrA hai| vidhi isa mudrA ko ke samAna brAhmaNa mudrA hI karate haiM, kevala dAyeM hAtha ko Age pIche nahIM kiyA jAtA hai| mudrA banAne kA pUrvavata tarIkA smjheN|13 lAbha bRhaspati mudrA cakra - mUlAdhAra, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi - prajanana, piniyala evaM pIyUSa granthi kendra - zakti, darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, paira, mastiSka, snAyutaMtra evaM aaNkheN| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......217 14. chaga mudrA chaga bakarA kA vAcya hai| bakare kI kucha nijI vizeSatAe~ haiM- use jo mile khA letA hai| vaha sAhasI aura cAlAka hotA hai| vaidika kAla se smRti kAla taka aura Aja bhI vaidika paramparA meM bakare ko bali ke lie zreSTha mAnA jAtA hai| yaha mudrA pazuoM kI sUcaka aura zikhara mudrA ke samAna hai| nimna citra meM bakare jaisI AkRti bhAsita hotI hai ata: ise chaga mudrA kahA gayA hai| vidhi donoM hatheliyoM ko Amane-sAmane karate hue nikaTa lAyeM aura unheM madhyabhAga meM sthira kreN| phira aMguliyoM ko hathelI meM mor3akara muTThI rUpa meM bAMdhe tathA aMgaThoM ko Upara kI ora karake unheM paraspara saMsparzita karane se chaga mudrA banatI hai|14 lAbha cakra- maNipura chaga mudrA evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthi- eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, svara taMtra, yakRta, tillI, A~te, nAka, kAna, galA evaM mukh| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 15. cakravAka mudrA cakravAka zabda cakavA pakSI kA dyotaka hai| yaha mudrA cakavA pakSI kI ora iMgita karake dikhAI jAtI hai| cakavA apane jor3e se bahuta prema karatA hai, viyoga hone para donoM kI dazA karUNa ho jAtI hai| ____purAne samaya se aisA sunA jAtA hai ki rAtri ke samaya cakavA-cakavI alaga-alaga rahate haiM aura dina meM prAya: sAtha rahate haiN| kaviyoM ne inake viyoga ke sambandha meM kaI racanAe~ kI hai| premiyoM ke viraha dazA ko vyakta karane meM sabase adhika prayukta hone vAlI yaha upamA hai| ___ yaha mudrA nATya Adi meM eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi dAyIM athavA bAyIM hathelI ko Upara kI tarapha isa taraha ghumAye ki aMguliyoM para tanAva par3e aura ve alaga-alaga tathA kar3aka dikhane lge| isameM kaniSThikA 90deg koNa para aura anAmikA 45deg koNa kI dUrI para raheM taba cakravAka mudrA banatI hai| yaha solA padma mudrA ke samAna hai|15 cakavAka mudrA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ... 219 16. caMpaka mudrA apane nAma ke anurUpa yaha mudrA caMpaka vRkSa kI sUcaka hai| vRkSoM meM yaha vRkSa uttama mAnA jAtA hai| isa vRkSa ke phUloM kI yaha khAsiyata hai ki una para bhaure nahIM baiThate / nATaka Adi meM yaha mudrA caMpaka vRkSa kI garimA ko dikhAne ke prayojana se kI jAtI hai| eka hAtha se kI jAne vAlI yaha mudrA padmakoSa mudrA ke samAna haiN| vidhi dAyIM hathelI ko nIce kI tarapha karate hue aMgUThA, tarjanI, madhyamA aura kaniSThikA ko halke se ghumAeM tathA anAmikA ko nIce jhukI huI hathelI kI ora svAbhAvika rUpa se rakhane para caMpaka mudrA banatI hai| 16 caMpaka mudrA lAbha cakra - mUlAdhAra evaM vizuddhi cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva granthi - prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra - zakti evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, pA~va, nAka, kAna, galA, mu~ha evaM svara tNtr| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 17. candra mudrA yaha nATya mudrA navagrahoM meM se candragraha kI sUcaka hai| candramA ramaNIya, AnaMdadAyaka, AkAza meM camakane vAlA eka upagraha hai jo vijJAna ke anusAra mahine meM eka bAra dharatI kI pradakSiNA detA hai| caMdra apane guNoM ke lie vizeSa jAnA jAtA hai tathA samAsa evaM upamA meM bhI isakA prayoga zreSThatA ke lie hotA hai jaise mukhacaMdra, pUnamacaMdra aadi| ... yaha saMyukta mudrA donoM hAthoM se kI jAtI hai| vidhi dAyI hathelI ko sAmane kI ora abhimukha karate hue aMguliyoM evaM aMgUThe ko eka sAtha Upara uThAyeM tathA hathelI zithila aura thor3I sI jhukI huI rhe| bAyeM hAtha ko Upara kI tarapha karate hue aMguliyoM evaM aMgUThA para tanAva deM, tAki ve eka-dUsare se pRthaka raha skeN| isa kar3aka mudrAsthiti meM kaniSThikA hathelI se 90deg koNa para aura anAmikA 45deg koNa para rhe|17 candra mudrA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......221 cakra svAdhiSThAna, anAhata evaM AjJA cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthi - prajanana, thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya, AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| 18. caMdra mRga mudrA candramA ko lAMchana yukta mAnate haiM kyoMki mRga ko lAMchana rUpa mAnA gayA hai| candramA ke lAMchana (dhabbe) ke viSaya meM bhinna-bhinna kathAe~ prasiddha hai| kucha loga kahate haiM ki dakSa prajApati ke zrApa se caMdramA ko rAjayakSmA roga huA; usakI zAMti ke lie ve apanI goda meM eka hirana lie rahate haiN| kinhIM ke mata se caMdramA ne apanI gurUpatnI ke sAtha gamana kiyA thA; isI kAraNa zApavaza unake zarIra para kAlA dAga par3a gayA hai| kahIMkahIM yaha bhI likhA hai ki jaba indra ne ahilyA kA satItva bhaMga kiyA thA, taba caMdramA ne iMdra ko sahAyatA dI thii| usa samaya gautamaRSi ne caMdra mRga mudrA krodhavaza unheM apane kamaMDala aura mRgacarma se mArA, jisakA dAga unake zarIra para par3a gyaa| yaha mudrA lAMchana yukta candramA se sambandhita hai tathA vidvAnoM ke anusAra zAhI mRga kI sUcaka hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana vidhi dAyIM athavA bAyIM hathelI ko sAmane kI ora abhimukha kreN| tatpazcAta madhyamA aura anAmikA ko tIsare pora se mor3ate hue aMguThe ke agrabhAga se sparza karavAyeM tathA kaniSThikA aura tarjanI ko Upara kI ora karane se caMdramRga mudrA banatI hai|18 lAbha 8 cakra- mUlAdhAra, svAdhiSThAna evaM anAhata cakra tattva- pRthvI,jala evaM vAya tattva granthi- prajanana evaM thAyamasa granthi kendra- zakti, svasthya evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, mala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa tNtr| 19. gardabha mudrA gadhA kA saMskRta rUpa gadarbha hai| gadhA zabda mUrkha, nAsamajhI, kama akla ke viSaya meM prayukta kiyA jAtA hai| gadhA kabhI bhI dimAga kA sahI upayoga nahIM krtaa| yaha mudrA nATaka Adi meM mUrkhatA ke sUcanArtha kI jA sakatI hai| ___ vidvAnoM ne isa saMyukta mudrA ko khaccara kI sUcaka batalAyA hai| yaha mudrA nAgabaMdha mudrA ke samAna hai| vidhi ____donoM hatheliyoM ko Age kI tarapha kareM, aMgUThoM ko tarjanI aMguliyoM ke gardabha mudrA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......223 nicale hisse ke Oppose meM rakheM, tarjanI Upara kI ora sIdhI rahe, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI ke Adhe bhAga taka mor3eM tathA donoM hAthoM ko kalAI para Cross karate hue rakhane para gardabha mudrA banatI hai|19 lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra prnnaalii| 20. indra mudrA aizvaryavAn, vibhUti sampanna, devI-devatAoM kA rAjA indra kahalAtA hai| yaha saMyukta mudrA nATaka Adi meM kisI viziSTa deva ko sUcita karatI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko Age kI tarapha kareM, tarjanI, madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThe ko Upara kI ora phailAyeM, anAmikA ko hathelI kI tarapha mor3eM tathA hAthoM ko kalAI ke stara para Cross karate hue rakhane para indra mudrA banatI hai|20 indra mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM sahasrAra cakra tattva- jala evaM AkAza tattva Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana pranthi- prajanana evaM piniyala granthi kendra- svAsthya evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, mstissk| 21. kaMdaMjalI mudrA kanda aura aMjalI ina do zabdoM ke yoga se yaha zabda niSpanna hai| kanda ke kaI artha haiN| yahA~ kanda kA abhiprAya vaidika paramparA ke RSiyoM kA AhAra ho sakatA hai| ___ vidvAnoM ne isa nATaka mudrA ko U~Ta kI sUcaka kahA hai| vidhi donoM hAthoM ko samIpa lAkara hatheliyoM kI kinAriyoM ko milAyeM, aMguliyoM ko kiMcita jhukAte hue sAmane kI ora phailAyeM tathA aMgUThoM ko bhI aMguliyoM kI bhA~ti hI rkheN| phira aMgUThoM ko Upara-nIce karate rahane para kaMdaMjalI mudrA banatI hai|21 lAbha kaMdaMjalI mudrA cakra- vizuddhi evaM mUlAdhAra cakra tattva- vAyu evaM pRthvI tattva pranthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM prajanana granthi kendra- vizuddhi evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAga, galA, mukha, svara yaMtra, merUdaNDa, gurde, paaNv| jAnA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......225 22. karakaTa mudrA yahA~ karakaTa kA abhiprAya kekar3A hai| yaha mudrA nATaka Adi meM donoM hAthoM se dhAraNa kI jAtI hai| vidvajJoM ke abhimata se yaha samUha, praNaya bhAvanA, kAma bhAvanA aura per3a kI kisI zAkhA ke jhukane kI sUcaka hai| yaha mudrA grathitam mudrA ke samAna hI hai| vidhi ___donoM hAthoM kI aMguliyoM ko grathitam mudrA ke samAna antargrathita karate hue muTThI bnaayeN| phira kohaniyoM ko bAhara kI tarapha nikAlate hue antargrathita hAthoM ko ghumAyeM tAki hatheliyA~ bAhara kI tarapha abhimukha ho skeN| yaha karakaTa mudrA kahalAtI hai|22 karakaTa mudrA lAbha cakra- AjJA evaM maNipura cakra tattva- AkAza evaM agni tattva anthipIyUSa, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- darzana evaM taijasa kendra vizeSa Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prabhAvita aMga - nicalA mastiSka, snAyu taMtra, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 23. karatarI daNDa mudrA yaha nATya mudrA donoM hAthoM se kI jAtI hai| ise DunaDupha kA sUcaka mAnA gayA hai| vidhi hathelI dAyIM sAmane kI ora, tarjanI aura madhyamA kucha pRthaka-pRthaka Upara kI tarapha phailI huI, kaniSThikA kiMcita jhukI huI tathA anAmikA aMgUThe ke agrabhAga se sparza hathelI karatI huI rhe| bAyIM madhya bhAga meM, aMguliyA~ bhItara kI tarapha mur3I huI tathA tarjanI kA agrabhAga To karatarI daNDa mudrA aMgUThe ke agrabhAga se sparza karate hue rahane para karatarI daNDa mudrA banatI hai| isa mudrA meM dAyAM hAtha bAyeM hAtha para rakhA jAtA hai| 23 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthi - prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya kendra evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yNtr| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......227 24. kArtavIrya mudrA kRtavIrya kA putra kArtavIrya kahalAtA hai| kArtavIrya nAma kA rAjA tantrazAstra kA AcArya mAnA jAtA thA, usake hajAra hAtha the| kahate haiM use parazurAma ne mArA thaa| kArtavIrya usa yuga kA prasiddha zAsaka thA, yaha mudrA usI kArtavIrya kI sUcaka hai|24 vidhi donoM hAthoM ko patAkA mudrA kI bhA~ti banAkara, unheM kaMdhoM ke sama stara para dhAraNa karane se kArtavIrya mudrA banatI hai| kArtavIrya mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva granthiprajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, yakRta, tillI, A~teM, pAcana tNtr| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 25. kaTaka mudrA (prathama) __yaha nATya mudrA eka hAtha se kI jAtI hai| isa mudrA kA abhiprAya gopanIya evaM rahasya pUrNa hai| vidhi dAyI hathelI madhyabhAga meM, tarjanI aura madhyamA aMgUThe ke agrabhAga kA sparza karate hue tathA anAmikA aura kaniSThikA hathelI kI tarapha mur3I huI rahane para kaTaka mudrA banatI hai|25 kaTaka mudrA-1 lAbha cakra- svAdhiSThAna, AjJA evaM anAhata cakra tattva- jala, AkAza evaM vAyu tattva anthi- prajanana, pIyUSa evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya, darzana evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka, snAyu taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcAra tNtr| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......229 26. kaTaka mudrA (dvitIya) nATaka Adi meM kaTaka mudrA kA eka anya prakAra bhI dikhAyA jAtA hai| yaha prakArAntara mudrA bhI eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi bAyIM hathelI sAmane kI ora, tarjanI kA agrabhAga aMgUThe se sparza karatA huA, madhyamA hathelI ke aMdara jhukI huI tathA anAmikA aura kaniSThikA bar3hate hue krama se kiMcita mur3I huI rahane para dvitIya prakAra kI kaTaka mudrA banatI hai|26 kaTaka mudrA-2 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM mUlAdhAra cakra tattva- jala evaM pRthvI tattva pranthi- prajanana granthi kendra- svAsthya evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, merUdaNDa, gurde, paaNv| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 27. ketakI mudrA ketakI zabda anekArthaka hai| isakA eka artha kevar3A hai| vidvAnoM ke matAnusAra yaha mudrA ketakI yA kevar3A vRkSa kI sUcaka hai| yaha mudrA nATaka- nRtya meM donoM hAthoM se kI jAtI hai| vidhi dAhinI hathelI ko bAhara kI tarapha abhimukha kareM, aMguliyoM aura aMgUThe ko zithila rUpa se Upara kI ora phailAyeM aura kiMcita jhukaayeN| bAyIM hathelI ko bhI sAmane kI tarapha karate hue aMguliyoM ko eka sAtha Upara kI ora phailAyeM, kaniSThikA ko halkI sI alaga kareM, aMgUThe ke agrabhAga ko anAmikA ke nicale hisse se sparza karavAyeM tathA donoM hAthoM ko kalAI para Cross karate rakhane para ketakI mudrA banatI hai / 27 hu ketakI mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva - vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 231 aMga - hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, snAyu taMtra, nicalA mastiSka / 28. ketu mudrA yaha mudrA navagrahoM meM se candra kI ghaTatI huI kalAoM ko darzAtI hai tathA nATaka-nRtyAdi meM ubhaya hAthoM se kI jAtI hai| vidhi dAyIM hathelI ko bhItara kI ora abhimukha kareM, tarjanI, madhyamA aura aMgUThe ko Upara kI ora prasarita kareM tathA aura anAmikA kaniSThikA ko hathelI kI tarapha jhukaayeN| hathelI ko sAmane kI ora abhimukha kareM, tarjanI aura aMgUThe ko Urdhvamukha kareM tathA madhyamA, anAmikA ketu mudrA aura kaniSThikA ko hathelI ke andara mor3ane para ketu mudrA banatI hai| 28 lAbha cakra - maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi -- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - yakRta, tillI, A~teM, pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 29. khaDga-mukula mudrA khaDga arthAta talavAra, mukula arthAta kali / jisa khaDga ko kali ke rUpa meM darzAyA gayA ho vaha khaDga-mukula mudrA kahalAtI hai| yaha mudrA nATaka Adi meM eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi dAyIM hathelI ko bAhara kI ora abhimukha kareM, phira tarjanI ko Urdhva prasarita kara Age-pIche karate raheM tathA zeSa aMguliyoM ko aMgUThe ke agrabhAga ke nikaTa lAne para khaDga-mukula mudrA banatI hai| 29 lAbha khaDga-mukula mudrA cakra - mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva - pRthvI evaM agni tattva granthi - prajanana eDrInala evaM penkriyAja granthi kendra - zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, pA~va, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana tNtr| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......233 30. argha mudrA isa mudrA ko akka-ina mudrA ke samAna mAnA gayA hai| jala, dUdha, kuzAnta, dahI, sarasoM, taMdula aura java ko mizrita kara devI-devatA ko arpita karanA argha kahalAtA hai| isa mudrA ke dvArA samAgata devoM ko jala Adi arpaNa kiyA jAtA hai aura bhItara se svayaM kI azuddhiyoM kA nivAraNa karate haiN| 31. Azcarya mudrA yaha vismaya mudrA kA hI eka prakArAntara hai| isa mudrA kI abhivyakti vismaya ke sandarbha meM kI jAtI hogii| 32. azvattha mudrA yahA~ azvattha zabda kA abhiprAya pIpala nAmaka vRkSa se hai| ata: yaha mudrA pIpala vRkSa kI sUcaka honI caahie| mudrA svarUpa ke anusAra yaha mudrA alapadma mudrA ke samAna hai| 33. bhAgIratha mudrA ____ gaMgA kI eka dhArA jo baMgAla meM bahatI hai vaha bhAgIratha kahalAtI hai| sUryavaMzI rAjA dilIpa kA putra, jisane kaThina tapasyA dvArA gaMgA ko dharatI para lAyA thaa| yaha mudrA bhAgIratha kI sUcaka mudrA jJAta hotI hai| 34. DamarU mudrA camar3e se banA huA eka choTA bAjA, jo madhyabhAga meM patalA hotA hai aura hilAne para usameM lagI ghaMTiyoM se bajatA hai| yaha zivajI ke dvArA dhAraNa kiyA gayA hai tathA madAriyoM dvArA baMdara, bhAlU Adi jAnavaroM ko nacAne ke lie bhI upayoga meM AtA hai| * isa mudrA ke dvArA saMbhavata: ziva svarUpa kI abhivyakti kI jAtI hai| 35. dAna mudrA dene kI kriyA, dI gaI vastu yA dayAvaza kisI ko koI vastu pradAna karanA dAna kahalAtA hai| yaha mudrA dAna dene athavA kisI dAnavIra ko sUcita karatI hai| isa mudrA kI vidhi varadamudrA ke samAna hai aura usI kA nAmAntara hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 36. dilIpa mudrA ikSvAku vaMza ke prasiddha rAjA, jinhoMne naMdinI nAmaka gAya ko prasanna karake putra prApta kiyA thaa| yaha mudrA usa rAjA dilIpa ke jIvana caritra kA digdarzana karavAtI hai tathA patAkA mudrA ke samAna hai| 37. dIpa mudrA dIpa arthAta dIpaka, rozanI, cirAga / yaha mudrA to-myo- in mudrA ke samAna hai| isa mudrA ke dvArA aMdhere meM rozanI ke bhAva, pUjA Adi meM dIpaka kI AratI ke bhAva yA dIpaka pUjA ke bhAva vyakta kiye jA sakate haiN| 38. gaMgA mudrA bhArata kI prasiddha aura pavitra nadI, jisako bhAgIratha ne tapasyA ke dvArA dharatI para utArA thA, aisI mAnyatA hai / kahate haiM ki gaMgA nadI tInoM lokoM meM haiM tathA kAzI, prayAga Adi kaI pradhAna tIrtha isa nadI ke kinAre haiN| saMbhavata: gaMgA nadI yA nadI bhAva ko darzAne hetu yaha mudrA kI jAtI hai / 39. harizcandra mudrA yaha mudrA tretAyuga ke sUryavaMzIya 24veM rAjA, jo trizaMku ke putra the tathA apanI udAratA aura satyavAditA ke lie prasiddha the, aise harizcandra se sambandhita hai| nATaka-nRtya ke daramyAna yaha mudrA rAjA harizcandra ke jIvana saundarya ko dikhAne ke lie kI jAtI hogii| 40. kRSNa mRga mudrA hindI bRhad koza ke anusAra kRSNasAra mRga, kAlA hirana, kAle dhabbe vAlA hirana kRSNamRga kahalAtA hai| yaha mudrA kRSNa mRga kI sUcaka hai| krodha mudrA citta kA tIvra udvega, jo kisI anucita kArya ko hote hue dekhakara athavA icchApUrti na hone para utpanna hotA hai, krodha kahalAtA hai| nATaka Adi meM isa mudrA ke dvArA krodha bhAva ko darzAyA jAtA hai| 41. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......235 42. khaDga mudrA khaDga kA pracalita nAma talavAra hai ata: yaha mudrA talavAra kI sUcaka hai| isa mudrA ko nATaka Adi meM donoM hAthoM se karate haiN| vidhi ___donoM hatheliyA~ madhyabhAga kI ora, aMgUThe Upara uThe hue aura paraspara sparza karate hue rheN| madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA eka-dUsare ke agrabhAga ko sparza karatI huI tathA tarjanI prathama jor3a para mur3atI huI aura agrabhAga ko sparza karatI huI rahane para khaDga mudrA banatI hai|30 khaDga mudrA lAbha cakra- AjJA, sahasrAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva pranthi- pIyUSa, piniyala evaM prajanana granthi kendra- darzana, jyoti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, AMkha, snAyu taMtra, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 43. kSatriya mudrA hinduoM ke cAra vargoM meM se dUsarA varNa kSatriya kahalAtA hai| kSatriya kA mukhya kArya deza kA zAsana aura zatruoM se usakI rakSA karanA hai| manu ke anusAra isa varNa jAti kA kartavya vedAdhyayana, prajApAlana, dAna aura yajJa Adi karanA hai| purANoM ke anusAra inake do vaMza the candra aura suury| vartamAna meM kaI bheda milate haiN| prAyaH inheM ThAkura kahA jAtA hai| kSatriyoM ke sambandha meM eka mAnyatA yaha bhI hai ki saSTi nirmANa ke samaya yaha brahmA kI bhujAoM se utpanna hue the| yaha nATya mudrA kSatriya jAti evaM unake vIratA aura parAkrama kI sUcaka hai| kSatriya mudrA isa mudrA meM gati hotI hai| vidhi isa mudrA ko banAte samaya dAyIM hathelI madhyabhAga kI tarapha rakheM, aMguliyoM ko muTThI rUpa meM bA~dha deM aura aMgUThe ko Upara kI tarapha prasarita kreN| ___bAeM hAtha ko bhI madhyabhAga kI tarapha rakheM, aMguliyoM ko muTThI rUpa banAte hue aMgUThe ko unmukha rakhane para kSatriya mudrA banatI hai| isameM bAyAM hAtha AgepIche hotA rahatA hai|31 DIA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......237 lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, snAyu taMtra, nicalA mastiSka aadi| 44. kUrma mudrA kUrma arthAta kcchp| kachue~ ke Upara DhAla kI taraha kar3I khopar3I hotI hai| isa khopar3I ke nIce vaha apanA sira aura hAtha-paira sikor3a letA hai ata: indriya gopana ke lie kUrma kA udAharaNa diyA jAtA hai| yaha mudrA donoM hAthoM se kI jAtI hai tathA bhagavAna viSNu ke kacchapa avatAra kI sUcaka hai| vidhi donoM hAthoM kI kaniSThikA aura aMgUThoM ko bAhara kI tarapha phailAte hue zeSa aMguliyoM kI muTThI baaNdhe| phira muTThI rUpa meM avasthita dAyeM kUrma mudrA hAtha ko bAyeM hAtha para rakhane se kUrma mudrA banatI hai| isameM kaniSThikA aura aMgUThe paraspara meM saMyukta rahate haiN|32 lAbha cakra- mUlAdhAra, anAhata evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, vAyu evaM AkAza tattva pranthi- prajanana, thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- zakti, AnaMda Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, pA~va, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, raktasaMcAra praNAlI, snAyu taMtra evaM nicalA mastiSka / 45. kurUvaka mudrA nATaka Adi meM prayukta yaha mudrA kurUvaka vRkSa kI sUcaka hai| vidhi dAyIM hathelI sAmane kI ora chAtI ke stara para dhAraNa kI huI, anAmikA ko chor3akara zeSa aMguliyA~ Upara kI ora phailI huI, anAmikA nIce kI ora mur3I huI rhe| hathelI bAyIM sAmane kI ora, tarjanI aura madhyamA Upara kI tarapha phailI huI halkI sI dUrI para, kaniSThikA jhukI huI tathA aMgUThe kA agrabhAga anAmikA ke agrabhAga se sparza karatA huA rahane para kurUvaka mudrA banatI hai| a isameM bAyIM hathelI anAmikA tarapha mur3I huI rahatI hai| lAbha kuruvaka mudrA cakra - maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthi - eDrInala painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa kendra evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, snAyu taMtra, nicalA mastiSka / , Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......239 46. kubera mudrA kubera nAma ke eka devatA hai jo indra kI nava nidhiyoM ke bhaMDArI aura mahAdevajI ke mitra samajhe jAte haiN| yaha sampUrNa saMsAra ke dhana ke svAmI mAne jAte haiN| ___yaha mudrA dhana ke devatA kubera kI sUcaka hai| hindu aura bauddha dvividha paramparAoM meM ise Secretary (saciva) mAnA gayA hai| __ yaha mudrA vaizravaNa se bhI saMbaMdhita hai jo ATha dizAoM ke pradhAnoM meM se eka hai| vidhi dAyeM hAtha ko gadA mudrA kI bhA~ti banAyeM tathA bAyIM hathelI ko Urdhvamukha rakhate hue aMguliyoM aura aMgUThe ko alaga-alaga kara kiMcita aMdara kI tarapha mor3ane para kubera mudrA banatI hai| isameM donoM hAtha kaMdhe ke stara para dhAraNa kiye jAte haiN|34 lAbha kubera mudrA cakra- mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva anthi- prajanana evaM piniyala granthi kendra- zakti evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, UparI mastiSka evaM aaNkh| - - - Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 47. lakSmI mudrA hindu paramparA kI prasiddha devI lakSmI, viSNu kI patnI aura dhana kI adhiSThAtrI mAnI jAtI hai| purANoM meM isake viSaya meM aneka kathAe~ milatI hai| kahate haiM samudra maMthana ke samaya caudaha ratna nikale the unameM se yaha eka hai| dIpAvalI, dhanaterasa ke dina inakI sarvatra pUjA kI jAtI hai| yaha nRtya mudrA lakSmI devI kI sUcaka hai| vidhi donoM hatheliyoM ko eka-dUsare se vimukha madhyabhAga para rkheN| phira madhyamA, aura 117 anAmikA lakSmI mudrA kaniSThikA aMguliyoM ko hathelI kI tarapha mor3eM, aMgUThoM ko madhyamA ke prathama pora para rakheM tathA tarjanI ko usake Upara se ghumAkara mor3ane para lakSmI mudrA banatI hai / yaha mudrA kaMdho ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| 35 lAbha cakra - anAhata, maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva - vAyu, agni evaM pRthvI tattva granthi - thAyamasa, eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendraAnaMda, taijasa evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga - hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, raktasaMcAra praNAlI, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, gurde Adi / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ...241 48. lIna karkaTa mudrA lIna kA artha hai- laya ko prApta, tanmaya, magna aura karkaTa kA artha hai kekdd'aa| yaha mudrA zikAra Adi meM nimagna kekar3e kI sUcaka hai| nATaka Adi meM isa mudrA kA prayoga uparokta artha ke sandarbha meM honA caahie| yaha saMyukta mudrA hai| vidhi donoM hatheliyoM ko UrdhvAbhimukha rakheM tathA aMguliyoM ko paraspara gumphita karate hue hatheliyoM ko samabhAga meM rakhane para lIna karkaTa mudrA banatI hai|36 lIna karkaTa mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva pranthiprajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, kAna, nAka, galA, muMha, svara yNtr| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 49. lInAla padma mudrA yaha mudrA alapadma mudrA ke samAna hI khile hue padma kI sUcaka hai athavA nAlayukta padma kI bhI prajJApaka ho sakatI hai| yaha nATakIya mudrA eka hAtha se kI jAtI hai| vidhi dAyI hathelI ko sAmane kI ora rakhate hue aMguliyoM evaM aMgUThe ko sakhtI se pRthak-pRthak kareM, kaniSThikA ko hathelI kI tarapha mor3eM aura anAmikA hathelI se 450 koNa para rheN| isa sthiti meM lInAla padma mudrA banatI hai|37 lInAla padma mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAya evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, raktasaMcAra praNAlI, snAyu taMtra, nicalA mstissk| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......243 50. madhya patAkA mudrA mudrA svarUpa ke anusAra isa mudrA meM bIca kI tIna aMguliyoM ke dvArA patAkA darzAyI jAtI hai ata: isakA nAma madhya patAkA hai| yaha nATya mudrA donoM hAthoM se banAI jAtI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko Upara uThAkara sAmane kI ora kreN| phira tarjanI, madhyamA, anAmikA aura aMgUThoM ko Urdhva prasarita kareM aura kiMcita jhukAyeM tathA kaniSThikA ko hathelI ke bhItara mor3ane para madhya patAkA mudrA banatI hai|38 - madhya patAkA mudrA 51. manmatha mudrA manmatha zabda kA eka artha hai kaamdev| vidvajJoM ke anusAra yaha mudrA kAmadeva kI sUcaka hai| kAmadeva rati pati hai aura inheM rati yA kAma kA deva mAnA gayA hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana nATaka Adi meM isa mudrA ke dvArA kAma vAsanA, prema Adi darzAyA jAtA hai| vidhi dAyAM hAtha madhya bhAga kI ora, tarjanI evaM madhyamA kA agrabhAga aMgUThe ke agrabhAga se sparza karatA huA tathA anAmikA aura kaniSThikA hathelI ke bhItara mur3I huI rheN| bAyAM hAtha madhyabhAga meM, aMguliyA~ muTThI rUpa meM tathA aMgUThA UrdhvAbhimukha rahane para manmatha mudrA banatI hai|39 manmatha mudrA lAbha cakra- maNipura, svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- agni, jala evaM AkAza tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja, prajanana evaM piniyala granthi kendrataijasa, svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAr3I taMtra, pAcana taMtra, Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......245 yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, snAyu taMtra, nicalA mstissk| 52. naiRti mudrA nairRtya koNa ke adhipati (dikpAla) naiRta deva hai| yaha mudrA naiRta deva ko sUcita karatI huI nATaka Adi meM yugma pANi se dhAraNa kI jAtI hai| vidhi dAyI hathelI Age kI ora, tarjanI aMgulI hathelI ke bhItara kI ora mur3I huI tathA madhyamA, anAmikA, kaniSThikA aura aMgUThA Upara kI tarapha phaile hue rheN| bAyIM hathelI adhobhAga kI ora, madhyamA aura anAmikA hathelI kI tarapha mur3I huI tathA aMgUThA ina donoM aMguliyoM ke dUsare jor3a ko sparza karatA huA rhe| phira tarjanI aura kaniSThikA ko nIce kI tarapha prasarita karane para naiRti mudrA banatI hai| yaha mudrA kaMdho naiti mudrA ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|40 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM sahasrAra cakra tattva- jala evaM AkAza tattva pranthi- prajanana evaM piniyala granthi kendra- svAsthya evaM jJAna kendra vizeSa R - Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana prabhAvita aMga- prajanana aMga, mala-mUtra aMga, gurde, UparI mastiSka evaM aaNkh| 53. nimbasala mudrA isa vizva meM nimbasala nAma kA eka vRkSa hai| yaha nATya mudrA kalAkAroM ke dvArA nimbasala vRkSa ke bhAva ko darzAne ke prayojana se kI jAtI hai| isa mudrA ko donoM hAthoM se karate haiN| vidhi donoM hatheliyoM ko bAhara kI tarapha rkheN| phira madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThe Upara uThe hue, tarjanI aura anAmikA hathelI kI tarapha mur3I huI raheM tathA hAthoM ko kalAI para Cross karate hue rakhane para nimbasala mudrA banatI hai|41 nimbasala mudrA lAbha cakra- maNipura, svAdhiSThAna evaM sahasrAra cakra tattva- agni, jala evaM AkAza tattva anthi- gonADsa, eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra- taijasa, svAsthya evaM jJAna kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 247 saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, UparI mastiSka evaM aaNkheN| 54. varUNa mudrA yaha mudrA nATya kalA meM eka vizeSa deva varuNa kI sUcaka mAnI gaI hai| purANoM ke anusAra varUNa devatA pazcima dizA kA adhipati hai, isakI gaNanA dikpAloM meM kI jAtI hai / yaha mudrA dikpAla (dizA rakSaka) varUNa devatA se sambandhita hai| vidhi dAyIM hathelI sAmane kI tarapha, aMguliyA~ aura aMgUThA eka sAtha Upara kI tarapha phaile hue aura halke se jhuke hue rheN| bAyIM hathelI madhyabhAga kI tarapha, aMguliyA~ muTThI rUpa meM tathA aMgUThe ko Upara kI ora sIdhA rakhane para varUNa mudrA banatI hai| yaha mudrA kaMdhe ke stara para dhAraNa kI jAtI hai 42 lAbha varuNa mudrA cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva - jala evaM vAyu tattva granthi - prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 55. vAyu mudrA ____ isa saMyukta mudrA ke dvArA vAyu deva ko sUcita kiyA jAtA hai| vidhi ..dAyI hathelI sAmane kI tarapha rheN| aMgUThA, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA Upara kI tarapha phailI huI raheM aura tarjanI hathelI tarapha kiMcita mur3I huI rhe| bAyIM hathelI bhI sAmane kI tarapha raheM, tarjanI, madhyamA aura aMgUThA Upara kI tarapha phaile hue raheM tathA anAmikA aura kaniSThikA hathelI ke bhItara mur3I huI rahane para vAyu mudrA banatI hai| isa mudrA meM donoM hAtha kaMdhoM ke stara para dhAraNa kiye jAte haiN|43 lAbha vAyu mudrA cakra- anAhata evaM svAdhiSThAna cakra tattva- vAyu evaM jala tattva pranthi- thAyamasa evaM prajanana granthi kendra- AnaMda evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa praNAlI, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......249 56. vhalo mudrA ___ yaha nATya mudrA saMyukta mudrA ke rUpa meM prayukta hotI hai| vidvAnoM ke anusAra yaha mudrA rIcha kI sUcaka hai| vidhi dAyI hathelI ko bAhara kI tarapha rakheM, phira aMguliyoM evaM aMgUThe ko zithila rUpa se Upara kI ora karate hue kiMcita jhukaayeN| bAyIM hathelI ko nIce kI tarapha rkheN| phira aMguliyoM, aura aMgUThe ko pRthak-pRthak karate hue kucha bhItara kI ora modd'eN| tatpazcAta dAyIM hathelI kI er3I ko bAyIM hathelI ke pRSTha bhAga para rakhane se vhalo mudrA banatI hai|14 lAbha balo mudrA cakra- sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra, UparI mastiSka, aaNkh| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 57. vyAlI mudrA yaha nATya mudrA apane nAma ke anusAra vyAlI nAmaka pakSI kI sUcaka hai| vidhi dAyI hathelI bAhara kI tarapha, tarjanI aura madhyamA halkI sI mur3I huI, anAmikA kA agrabhAga aMgUThe ke mUla sataha se sparza karatA huA aura kaniSThikA kiMcita mur3I huI rahane para vyAlI mudrA banatI hai|45 vyAlI mudrA lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~te, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......251 58. paradiSa mukula mudrA yaha mudrA nATaka Adi meM kalAkAroM ke dvArA eka hAtha se dhAraNa kI jAtI hai| vidhi hathelI ko bAhara kI tarapha karate hue tarjanI, madhyamA, anAmikA aura aMgUThe ke agrabhAgoM ko nikaTa meM lAyeM, kintu paraspara asparzita rakheM tathA kaniSThikA ko pRthaka karate hue halkI sI jhukAne para paradiSa mukula mudrA banatI hai|46 paradiSa mukuna mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- Ananda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, snAyu taMtra evaM nicalA mstissk| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 59. pArIjAta mudrA eka deva vRkSa jo svarga loka meM indra ke naMdana vana meM hai| isa vRkSa ke phUla apane nAma ke anurUpa aneka taraha kI gaMdha prasarita kara sakate haiN| isakI bhinna-bhinna zAkhAoM meM aneka prakAra ke ratna lagate haiN| yaha vRkSa samudra maMthana ke samaya nikalA thA tathA vizeSa guNoM se yukta hai| yaha mudrA usI pArIjAta vRkSa kI sUcaka hai| isa nATya mudrA ko trijJAna mudrA ke samAna jAnanA caahiye| pArIjAta mudrA lAbha cakra- maNipura, anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva kendra- taijasa, AnaMda evaM jJAna kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, A~te, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, UparI mastiSka evaM aaNkheN| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......253 60. pArvatI mudrA himAlaya parvata kI kanyA, ziva kI ardhAGginI devI pArvatI kahalAtI hai| yaha devI gaurI, durgA, zivA, bhavAnI, Adi aneka nAmoM se pUjI jAtI hai| nATya paramparA kI yaha mudrA pArvatI devI kI pratIka hai| isa mudrA ko donoM hAthoM se sampAdita karate haiN| vidhi dAyI hathelI bAhara kI tarapha, aMguliyA~ zithila rUpa meM eka sAtha nIce kI ora phailI huI aura aMgUThA aMguliyoM se dUra rhe| bAyIM hathelI sAmane kI tarapha, aMguliyA~ eka sAtha Upara kI ora phailI huI tathA aMgUThA aguliyoM se dUra rahane para pArvatI mudrA banatI hai|47 lAbha pArvatI mudrA cakra- anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM piniyala granthi kendra- AnaMda evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, A~kha evaM UparI mstissk| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 61. pATalI mudrA pATalI zabda kaI arthoM meM prayukta hotA hai| yahA~ pATalI mudrA pATalI vRkSa se sambandhita hai| yaha nATaka Adi meM isa vRkSa ko darzAne hetu dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA ko zukatuNDa mudrA ke samAna samajhanA caahie| purukutsa mudrA yaha nATya mudrA eka vIra zAsaka purukutsa kI sUcaka hai| ise alapadma mudrA ke samAna jAnanA caahiye| pururavas mudrA yaha mudrA prasiddha yoddhA pururavas kI sUcaka hai tathA ise muSTi mudrA ke samAna mAnA gayA hai| 62. pUga mudrA yaha nATaka paramparA kI prasiddha mudrA hai| ise saMyukta hAthoM se dhAraNa karate haiN| vidvAnoM ke anusAra yaha mudrA supArI yA puMgIphala ke vRkSa kI sUcaka hai| saMskRta meM supArI ko pUga kahate haiM ataH yaha supArI ke bhAva kodarzita karatI hai| vidhi donoM hatheliyA~ Upara kI aMguliyA~ aura aMgUThe alaga-alaga kiye hue aura halke se andara kI tarapha ghUmate tarapha, pUga mudrA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 255 hue raheM tathA hAthoM ko kalAI para Cross karate hue rakhane para pUga mudrA banatI 148 lAbha cakra- svAdhiSThAna, AjJA evaM vizuddhi cakra tattva- jala, AkAza evaM vAyu tattva granthi - prajanana, pIyUSa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendrasvAsthya, darzana evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka, snAyu taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra / 63. punnAga mudrA punnAga eka zreSTha vRkSa kA nAma hai| yaha dakSiNa meM adhika pAyA jAtA hai| samudra taTa kI retIlI bhUmi meM jahA~ anya koI per3a nahIM rahatA vahA~ yaha apane phala-phUla kI bahAra dikhAtA hai / vaidyaka meM ise madhura, zItala, sugaMdhita aura pittanAzaka mAnA gayA hai| nATya paramparA kI yaha mudrA punnAga vRkSa kI sUcaka mAnI gayI hai| vidhi dAyIM hathelI ko chAtI ke stara para sAmane kI ora rakheM, aMguliyoM aura aMgUThe ko zithilatA se Upara kI tarapha phailAyeM aura kiMcita jhukaayeN| bAyIM hathelI ko bhI bAhara kI tarapha rakheM, aMguliyoM ko eka sAtha Urdhva prasarita kareM, kaniSThikA ko pubhAga mudrA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana halke se pRthaka kareM tathA aMgUThe ke agrabhAga se anAmikA aMgulI ke nicale hisse ko sparzita karane para punnAga mudrA banatI hai| yaha mudrA patAkA mudrA aura catura mudrA ko sammilita kara banAI gayI hai|49 lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 64. rAhu mudrA nATaka Adi meM yaha mudrA kalAkAroM dvArA donoM hAthoM se dhAraNa kI jAtI hai| nau grahoM meM se eka graha kA nAma rAhu hai| isa mudrA se rAhu graha evaM candramA kI bar3hatI huI kalAoM kA bodha kiyA jAtA hai| vidhi ___dAyIM hathelI ko apanI tarapha karate hue tarjanI aura aMgUThe ko Upara uThAyeM tathA madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI meM mor3e hue rkheN| bAyIM hathelI ko bAhara kI tarapha rakheM, aMgUThA tarjanI ke nicale hisse ke viparIta raheM tathA tarjanI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI rAhu mudrA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......257 tarapha kiMcita jhukAne para rAhu mudrA banatI hai|50 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva pranthi- prajanana granthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, mala-mUtra aMga, prajanana aNg| 65. rAvaNa mudrA nATya paramparA meM isa mudrA kA atyadhika mahattva hai| yaha saMyukta mudrA rAkSasa rAvaNa kI sUcaka hai| vaha prasiddha zAsakoM aura yoddhAoM meM se eka aisA advitIya puruSa thA, jisane nArI kI icchA ke viruddha anAcAra kA sevana nahIM kiyaa| ise dazAnana bhI kahA jAtA hai kyoMki isake dasa mastaka the| rAvaNa mudrA vidhi donoM hatheliyA~ chAtI ke stara para apanI tarapha raheM, aMguliyA~ aura aMgUThe alaga-alaga Urdhva prasarita raheM tathA hAtha kaMdhoM ke pArzva meM raheM, taba rAvaNa mudrA banatI hai|51 lAbha cakra- maNipura, AjJA evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni, AkAza evaM pRthvI tattva granthi- eDrInala, painkriyAja, pIyUSa evaM prajanana granthi kendra ALLA R Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana taijasa, darzana evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, snAyu taMtra, nicalA mastiSka, merUdaNDa, gurde, paaNv| 66. saMyama nAyaka mudrA yaha mudrA vRkSa se sambandhita hai| vidvAnoM ne isa mudrA ko amalaka vRkSa kA sUcaka kahA hai| nATyakalA ke samaya yaha mudrA eka hAtha se dikhAyI jAtI hai| vidhi __dAyIM hathelI sAmane kI ora abhimukha, tarjanI aura madhyamA hathelI meM mur3I huI tathA aMgUThA, anAmikA aura kaniSThikA Upara kI ora sIdhI rahane para saMyama nAyaka mudrA banatI hai|52 saMyama nAyaka mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva anthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......259 prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 67. saMkIrNa mudrA yahA~ saMkIrNa mudrA se tAtparya pazuoM se hai| yaha mudrA vizeSakara gAya kI sUcaka hai| isa mudrA ke dvArA gAya jAti ko darzAyA jAtA hai| ___yaha saMyukta mudrA nATaka karate vakta adhika prayukta hotI hai| isakI vidhi nimna hai vidhi ___ dAyIM hathelI nIce kI tarapha, aMguliyA~ halkI sI alaga kI huI evaM bAhara kI tarapha phailatI huI, madhyamA hathelI tarapha jhukI huI rahe, aMgUThA aMguliyoM se 90deg koNa para rhe| bAyIM hathelI ko bhI isI mudrA meM bnaayeN| tadanantara dAyeM hAtha ko bAyeM hAtha para rakhane se saMkIrNa mudrA banatI hai| yaha mudrA kamara ke stara para karate haiN|53 saMkIrNa mudrA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha maNipura evaM vizuddhi cakra tattva - agni evaM vAyu tattva granthi - eDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - yakRta, tillI, A~teM, nAr3ItaMtra, pAcana taMtra, svara taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha / 68. saMkIrNa makara mudrA cakra - yaha nATya mudrA sUara (varAha) kI sUcaka hai| isa mudrA ko saMyukta hAthoM se dhAraNa karate haiN| isakI sAmAnya vidhi yaha hai vidhi donoM hatheliyA~ nIce kI tarapha, aMguliyA~ halkI sI alaga kI huI evaM bAhara kI ora phailI huI aura aMgUTheM aMguliyoM se 90deg koNa para rheN| saMkIrNa makara mudrA tatpazcAta dAyIM hathelI ko bAeM hAtha ke pRSTha bhAga para rakhane se saMkIrNa mukula mudrA banatI hai| isa mudrA meM hAthoM ko kamara taka U~cA rakhA jAtA hai| 54 lAbha cakra - anAhata evaM AjJA cakra tattva - vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgahRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ... 261 69. sarasvatI mudrA yaha mudrA sarasvatI nAma kI prasiddha nadI kI sUcaka hai| sAmAnya dhAraNA ke anusAra gaMgA, yamunA aura sarasvatI ye tInoM nadiyA~ sadA bahatI rahatI hai isalie sarvAdhika pavitra mAnI gaI hai| isa mudrA meM patAkA mudrA aura catura mudrA kA sammizrita rUpa hai| vidhi dAyIM hathelI chAtI ke stara para svayaM kI tarapha, aMguliyA~ aura aMgUThA eka sAtha Upara kI tarapha phaile hue evaM kiMcita jhuke hue hoM / bAyIM hathelI Upara kI tarapha phailI huI, kaniSThikA halkI sI alaga, aMgUThe kA agrabhAga anAmikA ke nicale hisse para rahane se sarasvatI mudrA banatI hai| 55 sarasvatI mudrA lAbha cakra - AjJA, vizuddhi evaM mUlAdhAra cakra tattva- AkAza, vAyu evaM pRthvI tattva granthi - pIyUSa, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM prajanana granthi kendra- darzana, Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana vizuddhi evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra, merUdaNDa, gurde, paaNv| 70. zaivya mudrA yaha mudrA zaivya nAmaka eka prasiddha zAsaka kI sUcaka hai| ise nATaka karate vakta saMyukta hAthoM se dikhAte haiN| isakI vidhi nimna prakAra hai vidhi donoM hAthoM meM samAna mudrA hotI hai| hatheliyA~ Upara kI tarapha, tarjanI nIce kI ora phailI huI, madhyamA aura anAmikA hathelI meM mur3I huI, kaniSThikA kiMcita jhukI huI aura aMgUThA madhyamA ko sparza karatA huA rahane para zaivya mudrA banatI hai| yaha mudrA kaMdhoM ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA ko eka hAtha se karane para suci mudrA banatI hai|56 zaivya mudrA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 263 cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - Ananda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgahRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, snAyu taMtra evaM nicalA mstissk| 71. zambhu mudrA yaha mudrA nRtya-nATaka Adi meM eka vizeSa devatA ko darzAne ke prayojana se kI jAtI hai| svarUpataH yaha ziva bhagavAna kI sUcaka hai| vidhi hathelI dAyIM bAhara kI ora, tarjanI, madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThA eka sAtha Upara kI tarapha, anAmikA hathelI ke bhItara jhukI huI rheN| bAyIM hathelI bhI sAmane kI tarapha, madhyamA aura tarjanI aMgUThe ke agrabhAga se sparza kiye hue tathA anAmikA zambhu mudrA aura kaniSThikA urdhvAbhimukha rahane para zambhu mudrA banatI hai| 57 lAbha cakra - sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- AkAza tattva granthi - piniyala evaM pIyUSa granthi kendra - jyoti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - snAyu taMtra, AMkha evaM mastiSka / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 72. zanaizcara mudrA isa mudrA ke nAma se hI suspaSTa hotA hai ki yaha zani graha se sambandhita mudrA hai| zani kI gati manda hai| vaha dhIre-dhIre calatA hai ata: zanaiH zanaiH gamana karane vAlA hone se isakA nAma zanaizcara hai| __ yaha mudrA nATaka Adi meM zani graha ko sUcita karatI hai| vidhi __ dAyIM hathelI ko svayaM kI tarapha rkheN| tarjanI, madhyamA aura anAmikA ko halke se pRthaka karate hue Urdhvamukha kareM tathA kaniSThikA aura aMgUThe ko hathelI kI tarapha modd'eN| bAyIM hathelI ko Age kI tarapha karate hue aMgUThe ko tarjanI ke nicale hisse ke viparIta rakheM tathA tarjanI Adi sabhI aMguliyoM ko sarpa ke zanaizcara mudrA phaNa ke samAna mor3ane para zanaizcara mudrA banatI hai|58 lAbha - cakra- mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva granthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- zakti evaM AnaMda kendr| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......265 73. zamI mudrA yaha mudrA zamI nAmaka vRkSa se sambandhita hai| zamI vRkSa kA phala evaM chAla ati upayogI hai| durbhikSa ke samaya meM isakI chAla ke ATe kI roTI banAkara upayoga meM lI jAtI hai| atisAra ke samaya meM isakA kAr3hA evaM gaThiyA para isakI chAla pIsakara evaM use garama karake lagAne se ThIka hotA hai| vijayAdazamI Adi kucha viziSTa avasaroM para isakA pUjana bhI karate haiN| nATaka Adi meM yaha mudrA isI zamI vRkSa ke guNoM kA bodha karAtI hai| vidhi donoM hAthoM meM eka samAna mudrA hotI hai| hAtha Upara uThe hue hoM, tarjanI, madhyamA aura aMgaThA Upara kI tarapha phaile hue hoM, tarjanI aura madhyamA eka-dUsare ko Cross karate hue hoM, anAmikA aura kaniSThikA hathelI kI tarapha mur3I huI hoM tathA donoM hAthoM ko kalAI para Cross . zamI mudrA karate hue rakhane para zamI mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|59 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva granthigonADsa, eDrInala evaM painkriyAja kendra- zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 74. zudra mudrA yaha mudrA nATaka paramparA kI viziSTa mudrAoM meM se anusAra yaha cAra jAtiyoM meM se zudra jAti kI sUcaka hai| racanA nimna prakAra se hotI hai| vidhi nAma eka hai| mudrA ke isa saMyukta mudrA kI dAyIM hathelI bAhara kI tarapha, tarjanI aura aMgUThA eka sAtha Upara kI tarapha phaile hue tathA madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA hathelI meM mur3I huI rheN| bAyIM hathelI madhya bhAga meM, aMguliyA~ muTThI rUpa meM baMdhI huI aura aMgUThA Upara kI ora sIdhA rahane para zudra mudrA banatI hai| 60 lAbha zudra mudrA cakra maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva - agni evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga evaM prajanana aMga / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......267 75. zukra graha nATya kalA kI yaha mudrA nau grahoM se sambandhita hai| mudrA nAma ke anusAra ise zukra graha kA sUcaka mAnA gayA hai| yaha saMyukta mudrA donoM hAthoM meM samAna hotI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko madhyabhAga ke sanmukha rakhate hue aMguliyoM dvArA muTThI banAyeM, phira aMgUThoM ko aMguliyoM ke pRSTha bhAga ke prathama pora ke Upara rakhane para zukra mudrA banatI hai| isameM dAyAM hAtha nIce kI tarapha aura bAyAM hAtha Upara kI tarapha, isa prakAra Amane-sAmane rheNge| lAbha zukra graha mudrA cakra- maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra- taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, UparI mastiSka evaM aaNkh| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 76. siMha mudrA isa mudrA ke dvArA pazuoM meM siMha kA avabodha karavAyA jAtA hai| yaha nATya mudrA saMyukta hAthoM se hotI hai| vidhi ___dAyIM hathelI svayaM kI tarapha, tarjanI aura kaniSThikA Upara kI tarapha phailI huI, madhyamA aura anAmikA hathelI meM mur3I huI tathA aMgUThe kA prathama pora madhyamA aura anAmikA ke prathama pora kA sparza karatA huA rhe| - bAyAM hAtha Upara uThA huA, aMguliyA~ aura aMgUThA eka sAtha Upara kI tarapha phaile hue evaM halke se jhuke hue tathA dAyeM hAtha ke pichale hisse ko sparza karate hue rahane para siMha mudrA banatI hai|62 . lAbha siMha mudrA cakra- mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva pranthiprajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......269 77. sindhuvara mudrA yaha nATya paramparA kI gopanIya mudrA hai| vidvAnoM ke matAnusAra isa mudrA kA sambandha sindhuvara nAmaka vRkSa se hai| yaha mudrA donoM hAthoM meM samAna rUpa se hotI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko svayaM kI tarapha rakheM, aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAgoM ko paraspara sparza karavAyeM, madhyamA aura tarjanI ko halke se alaga karate hue sIdhI rakheM, kaniSThikA ko kiMcita jhukAyeM tathA hAthoM ko kalAI para Cross karate hue rakhane para sindhuvara mudrA banatI hai|63 sindhuvara mudrA lAbha cakra- maNipura, anAhata evaM AjJA cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva granthi- eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa, AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana pAcana taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 78. strI mudrA yaha mudrA nATaka Adi meM eka hAtha se kI jAtI hai| isa mudrA meM bAyeM hAtha ko kukSi ke nikaTavartI kSetra meM rakhA jAtA hai ata: yaha mudrA kukSi kI sUcaka hai| vidhi bAyIM hathelI ko udara ke nIcale hisse para rakhate hue tathA aMguliyoM aura aMgUThe ko madhyabhAga kI tarapha prasArita karane para strI mudrA banatI hai|64 strI mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva pranthi- prajanana granthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, mala-mUtra aMga evaM prajanana aNg| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ... 271 79. sUrya mudrA bhAratIya nATya kalA meM isa mudrA kA apratima mahattva hai| yaha saMyukta mudrA nau grahoM meM se sUrya graha kI sUcaka hai| vaijJAnikoM ke anusAra sUrya aMtarikSa kA sabase bar3A jvalaMta piMDa hai jisase pRthvI Adi grahoM ko garmI aura rozanI milatI hai tathA maMgala Adi sabhI graha isakI parikramA karate haiN| sUrya kI gaNanA mukhya devatAoM meM kI jAtI hai / prAyaH sabhI paramparAoM meM isakI upAsanA hotI hai| vidhi dAyIM hathelI ko madhyabhAga kI tarapha rkheN| phira madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA hathelI meM mur3I huI, aMgUThA madhyamA ke prathama pora ko sparza karatA huA tathA tarjanI aMgUThe ke Upara mur3I huI raheM / bAyIM hathelI Upara kI tarapha, aMguliyA~ aura aMgUThA tanA huA evaM kar3aka avasthA meM rahane para sUrya mudrA banatI hai| isameM kaniSThikA aura hathelI meM 90deg koNa kI dUrI rahatI hai| 65 lAbha cakra maNipura evaM sahasrAra cakra sUrya mudrA tattva- agni evaM AkAza tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra - taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, AMkha evaM UparI mastiSka / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 80. tAla patAkA mudrA jisa mudrA meM hAtha ke tala se patAkA kA svarUpa darzAyA jAtA hai use tAla patAkA mudrA kahate haiN| hindI koza ke anusAra yaha mudrA eka vizeSa prakAra ke nRtya kI sUcaka bhI ho sakatI hai| isa mudrA ko nATaka Adi meM eka hAtha se karate haiN| vidhi dAyI hathelI ko Upara uThAte hue svayaM kI tarapha rakheM, aMguliyoM aura aMgUThe ko zithila rUpa se urdhva prasarita karate hue kiMcita jhukAeM aura kaniSThikA ko sIdhI rakhane para tAla patAkA mudrA banatI hai|66 tAla patAkA mudrA lAbha __ cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthiprajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, kAna, nAka, galA, mu~ha evaM svara tNtr| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ...273 81. tAla siMha mudrA darzAye citra meM hathelI ke tala se siMha kA pratirUpa vyakta hotA dikhatA hai ata: yaha mudrA guNa sampanna nAma se yukta hai| nATya kalAkAroM ke dvArA isa mudrA ko eka hAtha se kiyA jAtA hai| vidhi ___bAyIM hathelI ko adhomukha rakhate hue tarjanI aura kaniSThikA ko Upara kI tarapha kareM, madhyamA aura anAmikA ko hathelI ke bhItara mor3eM tathA aMgUThe kA agrabhAga madhyamA aura anAmikA ke prathama pora ke usa pAra rahane para tAlasiMha mudrA banatI hai|67 tAla siMta mudrA lAbha cakra- AjJA, sahasrAra evaM mUlAdhAra cakra tattva- AkAza evaM pRthvI tattva pranthi- pIyUSa, piniyala evaM gonADsa kendra- jyoti, jJAna evaM zakti kendr| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 82. trijJAna mudrA ___ yahA~ trijJAna zabda tIna lokoM kA jJAna athavA traikAlika jJAna kA vAcaka hai| yaha nATya mudrA donoM hAthoM meM samAna rUpa se kI jAtI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko chAtI ke stara para dhAraNa kareM, tadanantara aMguliyoM aura aMgUThoM ko zithila rUpa se apanI-apanI dizA kI tarapha phailAyeM tathA kiMcita jhukAne para trijJAna mudrA banatI hai|68 prikSAna mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna, sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthi- prajanana,pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- svAsthya, jyoti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......275 83. udveSTi tAla-padma mudrA udveSTi arthAta ghirA huaa| ghirI huI vastu ko hathelI tala se pakar3ane para hAtha kI aMguliyA~ padma ke samAna bana jAtI hai ata: isakA nAma udveSTi tAlapadma mudrA hai| darzAye citra ke anusAra yaha mudrA stanoM evaM geMda ko pakar3ane ke artha kA bodha karavAtI hai| vidhi isa mudrA meM donoM hatheliyA~ Upara kI tarapha hokara kaniSThikA hathelI se 90deg koNa kI dUrI para aura anAmikA hathelI se 45deg koNa kI dUrI para rahatI hai| donoM hAtha chAtI ke pAsa hote haiN|69 lAbha udveSTi tAla padma mudrA cakra- vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi kendra- vizuddhi evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mu~ha, svara taMtra, snAyu taMtra evaM aaNkh| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 84. ulUka mudrA yaha nATya mudrA svanAma ko sArthaka karatI huI pakSI jagata meM ullU nAmaka pakSI ko darzAtI hai| ullU eka nizAcara prANI hai jo rAta meM dekha sakatA hai para dina meM nhiiN| ise zubha zakuna ke rUpa meM bhI dekhA jAtA hai| yaha mudrA donoM hAthoM meM samAna rUpa se banatI hai| vidhi donoM hAthoM ko Cross kara hatheliyoM ko virUddha dizA meM rakheM, kaniSThikA aura aMgUThe sIdhe raheM, zeSa aMguliyA~ kiMcita jhukI huI tathA aMgUThe tarjanI ko sparza karate hue rahane para ulUka mudrA banatI hai|70 lAbha ulUka mudrA cakra- mUlAdhAra, svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, jala evaM AkAza tattva pranthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti, svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85. vaizya mudrA yaha mudrA cAra jAtiyoM meM se vaizya jAti ko saMbodhita karatI hai| vidhi bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ...277 dAyIM hathelI andara kI tarapha, tarjanI aura madhyamA mur3I huI aura unake agrabhAga aMgUThe se sparza karate hue raheM tathA anAmikA aura kaniSThikA bhI hathelI kI tarapha mur3I huI raheM / bAyIM hathelI svayaM kI tarapha, aMgUThe kA prathama pora tarjanI se sparza karatA huA aura zeSa aMguliyA~ pRthak-pRthak rUpa se sIdhI rahane para vaizya mudrA banatI hai| 71 vaizya mudrA cakra- sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- AkAza tattva granthi- piniyala evaM pIyUSa granthi kendra - jyoti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra evaM AMkha / lAbha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 86. rasAla mudrA yaha nATya mudrA Ama ke vRkSa kI sUcaka hai| ise tripiTaka mudrA kI bhA~ti jAnanA caahiye| 87. riSabha mudrA yaha saMyukta nATya mudrA jAnavaroM kI sUcaka hai| yaha mukhya rUpa se vRSabha (baila) kA saMketa karatI hai| ise tAlasiMha mudrA ke samAna jAnanA caahie| 88. sagara mudrA yaha nATya mudrA asaMyukta mudrA hai| isase eka prasiddha yoddhA aura zAsaka sagara kA bodha hotA hai tathA alapadma mudrA ke samAna hai| 89. sahadeva mudrA yaha asaMyukta mudrA nATakoM meM eka hAtha se kI jAtI hai tathA prasiddha yoddhA sahadeva kI sUcaka hai| yaha zikhara mudrA ke samAna hai| 90. sArasa mudrA yaha nATya mudrA sArasa pakSI kI sUcaka hai| ise paradiza mukula mudrA kI bhA~ti jAnanA caahie| 91. sarayu mudrA yaha mudrA nATaka Adi meM kalAkAroM ke dvArA dikhAyI jAtI hai tathA yaha sarayu nadI kI pratIka mudrA hai| ise padma mudrA ke samAna jAnanA caahie| 92. zazAMka mudrA yaha mudrA nATaka Adi meM pazuoM ke uddezya se kI jAtI hai| yaha asaMyukta mudrA tAla patAkA mudrA ke sadRza hai| 93. zibi mudrA nATyakalA meM isa mudrA ke dvArA eka prasiddha zAsaka zibi ko darzAyA jAtA hai| yaha kapittha mudrA ke samAna kI jAtI hai| 94. ziMzapa mudrA yaha mudrA ziMzapa vRkSa kI dyotaka hai tathA nATya kAla meM ardhacandra samAna dhAraNa kI jAtI hai| mudrA ke Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya... ...279 95. zvAna mudrA yaha nATya mudrA apane nAma ke anusAra pazuoM meM kuttA kI sUcaka hai| 96. bherUNDa mudrA yaha mudrA bherUNDa pakSI kI sUcaka hai aura usake jor3e ko darzAtI hai| nimna citra meM bherUNDa yugma kI pratikRti parilakSita ho rahI hai isalie ise bherUNDa mudrA kahA gayA hai| vidhi yaha saMyukta mudrA hai| donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhya bhAga meM lAte hue madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko hathelI kI ora mor3eM, tadanantara aMgUThoM ke agrabhAga ko tarjanI ke aMtima pora para sthira kareM tathA tarjanI ko aMgUThoM para mur3I huI rakhane se bherUNDa mudrA banatI hai| bheruNDa mudrA isa mudrA meM donoM hAtha kalAI para Cross karate hue rahate haiN| lAbha cakra- vizuddhi evaM svAdhiSThAna cakra tattva- vAyu evaM jala tattva granthithAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM gonADsa kendra- vizuddhi evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra, mala-mUla aMga, gurde evaM prajanana aNg| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana sambandha sUcaka mudrAe~ sambandha sUcaka 11 mudrAoM kA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai1. jyeSTha bhrAtR mudrA yaha mudrA bar3e bhAI kA sambandha darzAne ke lie dhAraNa kI jAtI hai| nATaka Adi meM isa mudrA kA prayoga sambandha abhivyakti ke nimitta kiyA jAtA hai| vidhi dAyIM hathelI ko bAhara kI ora abhimukha kareM, aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAga ko paraspara saMyukta karate hue unheM bAhara kI tarapha bar3hAyeM, tarjanI aura madhyamA ko alagaalaga karate hue Urdhva prasarita kareM tathA kaniSThikA ko halkI sI jhukaayeN| bAyIM hathelI ko svayaM ke abhimukha madhyabhAga meM rakheM, jyeSTha bhrAtR mudrA aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAga ko sparzita karate hue unheM andara kI tarapha lAyeM, tarjanI aura madhyamA ko alaga karate hue sIdhI rakheM tathA kaniSThikA ko kiMcita jhukAne se jyeSTha bhrAtR mudrA banatI hai / 1 lAbha AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi - pIyUSa evaM piniyala granthi kendra - darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - mastiSka, snAyu taMtra, aaNkh| cakra www Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 281 2. kaniSTha bhrAtR mudrA yaha nATaka Adi meM sambandha darzAne vAlI gyAraha mudrAoM meM se eka hai| yaha mudrA choTe bhAI kA sambandha darzAtI hai| vidhi dAyIM hathelI ko svayaM ke abhimukha rakheM, aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAga ko milAte hue Age kI ora phailAyeM, tarjanI aura madhyamA ko halkA sA alaga karate hue Urdhva prasarita kareM tathA kaniSThikA ko kiMcita jhukaayeN| hathelI ko bAhara kI tarapha kareM, aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAga ko saMyukta karate hue unheM aMdara kI ora lAyeM, tarjanI aura madhyamA ko pRthakpRthak Upara kI ora kaniSTha bhrAtR mudrA phailAyeM tathA kaniSThikA ko kiMcita jhukAne para kaniSTha bhrAtR mudrA banatI hai| 2 lAbha cakra - mUlAdhAra, vizuddhi evaM AjJA cakra tattva - pRthvI, vAyu evaM AkAza tattva granthi- prajanana, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi kendra - zakti, vizuddhi evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, snAyu taMtra evaM nicalA mstissk| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 3. mAtR mudrA sambandha darzAne vAlI gyAraha mudrAoM meM se yaha eka hai| isa mudrA ke dvArA mAtA ke sambandha dikhAye jAte haiN| isa mudrA ke mAdhyama se mA~ ke vAtsalya, prema aura mamatA Adi kI abhivyakti hotI hai ata: isakA nAma mAtR mudrA hai| vidhi bAyIM hathelI svayaM kI ora, aMguliyA~ eka sAtha Upara uThI huI aura aMgUThA aMguliyoM se pRthaka Urdhva prasarita rhe| dAyIM hathelI Upara kI ora abhimukha, aMgUThA aura aMguliyA~ halke se alaga-alaga andara mur3I huI tathA madhyamA aMgulI sIdhI rahane para mAtR mudrA banatI hai| mAta mudrA lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~te, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, snAyutaMtra evaM nicalA mstissk| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......283 4. nanaMda mudrA pati kI bahana nanaMda kahalAtI hai| yaha gyAraha mudrAoM meM se nanaMda aura bhAbhI ke sambandha ko darzAtI hai| isa nATya mudrA ko donoM hAthoM se karate haiN| vidhi ___dAyI hathelI ko bAhara kI tarapha rkheN| phira tarjanI, madhyamA aura aMgUThA Upara uThe hue, tarjanI aura madhyamA halkI sI alaga huI avasthA meM raheM, anAmikA aura kaniSThikA hathelI ke bhItara jhukI huI rheN| ___ bAyeM hAtha ko madhyabhAga ke sanmukha rkheN| aMguliyoM evaM aMgUThe ko prasarita karate hue udara ke nicale hisse para rakhane se nanaMda mudrA banatI hai| Ca nanaMda mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- Ananda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgahRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 5. pitR mudrA nATaka paramparA kI yaha mudrA yugma pANi se vahana kI jAtI hai| isa mudrA ke mAdhyama se pita kartavyoM ko darzAyA jAtA hai| vidhi bAyIM hathelI sAmane kI tarapha, aMguliyA~ zithila rUpa meM eka sAtha Upara kI ora phailI huI aura aMgUThA aMguliyoM se dUra rhe| dAyIM hathelI madhya bhAga meM, aMguliyA~ hathelI ke bhItara muTThI rUpa meM aura aMgUThA Urdhva prasarita rahane para pitR mudrA banatI hai| pita mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra, AjJA evaM anAhata cakra tattva- pRthvI, AkAza evaM vAyu tattva granthi- prajanana, pIyUSa evaM thAyamasa granthi kendra- zakti, darzana evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, nicalA mastiSka, snAyu taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujaaeN| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya.......285 6. sapatnI mudrA isa mudrA ke mAdhyama se patnI, sauta kA sambandha abhivyakta kiyA jAtA hai| isa mudrA meM gati hotI hai tathA yaha donoM hAthoM se sampanna kI jAtI hai| vidhi donoM hAthoM kI tarjanI aura aMgUThoM ko sIdhA rakheM, zeSa aMguliyoM ko hathelI ke bhItara mor3a deN| tadanantara dAyIM hathelI ko adhomukha rakhate hue usakI tarjanI aMgulI se bAyIM tarjanI kA sparza karane para sapatnI mudrA banatI hai| isa mudrA meM donoM hAtha udara ke nimna bhAga meM rakhe jAte haiN| sapatnI mudrA lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, hRdaya, phephar3eM evaM bhujaaeN| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 7. zvazrI mudrA ___zvazrI arthAta saas| yaha sambandha darzAne vAlI gyAraha mudrAoM meM se eka hai tathA isake dvArA sAsa ke sambandha ko darzAyA jAtA hai| nATya kalA ke samaya isa mudrA ko saMyukta hAthoM se karate haiN| vidhi dAyI hathelI ko Upara kI tarapha rakheM, aMguliyA~ aura aMgUThe ko halke se pRthaka karate hue hathelI kI tarapha mor3eM tathA madhyamA ko sIdhA rkhe| bAyIM hathelI ko udara ke nicale hisse para rakhate hue aMguliyA~ aura aMgUThe ko eka sAtha madhya bhAga kI tarapha phailAne para zvazrI mudrA banatI hai| zvararI mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthiprajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nAka, kAna, galA, muMha evaM svara yNtr| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 287 8. zvasura mudrA yaha mudrA nATaka Adi meM pArivArika sambandha batAne ke uddezya se kI jAtI hai| isa mudrA ke dvArA sasura ke sambandha ko darzAyA jAtA hai| yaha saMyukta mudrA hai isalie ise donoM hAthoM se karate haiN| vidhi dAyIM hathelI madhya bhAga kI tarapha raheM, aMguliyA~ muTThI rUpa meM guMthI huI aura aMgUThA UrdhvAbhimukha rhe| bAyIM hathelI udara ke nicale hisse para rahe tathA aMguliyA~ aura aMgUThA madhyabhAga kI ora phaile hue rahane para zvasura mudrA banatI hai / zvasura mudrA cakra maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - yakRta, tillI, A~teM, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, snAyu taMtra evaM nicalA mastiSka / lAbha Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 9. snuS mudrA snuS kA artha hotA hai bhu| yaha sambandha jJApita karane vAlI mudrAoM meM se eka hai| isa mudrA ke mAdhyama se bahU ke sambandha tathA usake kartavyoM ko darzAyA jAtA hai| vidhi dAyI hathelI ko peTa ke nicale hisse para rkheN| phira aMguliyA~ aura aMgUThe ko eka sAtha madhyabhAga kI tarapha phailaayeN| bAyIM hathelI ko madhyabhAga kI tarapha rakhate hue aMgaThA aura anAmikA ke agrabhAga ko milAyeM, tarjanI aura madhyamA ko halkI sI pRthaka karate hue sIdhI rakheM tathA kaniSThikA ko kiMcita jhukAne para snuS mudrA banatI hai| lAbha snuS mudrA cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......289 10. bhartari-bhrAtR mudrA yaha mudrA gyAraha mudrAoM meM se eka hai jo sAlA, devara Adi kA riztA darzAtI hai| nATaka-nRtya Adi meM yaha mudrA kalAkAroM ke dvArA kI jAtI hai| vidhi __ isa mudrA meM dAyI hathelI ko bAhara kI ora abhimukha kareM, tarjanI evaM madhyamA ke bIca antara rakhate hue unheM Upara kI tarapha sIdhI rakheM, aMgUThe ko bhI sIdhA rakheM tathA anAmikA evaM kaniSThikA ko hathelI kI ora jhukAye hue rkheN| bAyIM hathelI ko madhya bhAga meM rakhate hue aMguliyoM ko bhartari kSAta mudrA muTThI ke rUpa meM bAMdha deM tathA aMgUThe ko Upara kI ora karane para bhartari bhrAtR mudrA banatI hai|10 lAbha cakra- mUlAdhAra, AjJA evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI, jala evaM AkAza tattva pranthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti, darzana evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, nicalA mastiSka, snAyu taMtra, malamUtra aMga, prajanana aMga, gurde aadi| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 11. bhartAra mudrA sAMsArika riztoM meM pati ko bhartAra kahate haiN| isa mudrA ke mAdhyama se pati sambandha ko darzAyA jAtA hai| yaha una gyAraha mudrAoM meM se eka hai jo riztoM kA pratinidhitva karatI hai| ___ yaha saMyukta mudrA nATakoM Adi meM prayukta kI jAtI hai| vidhi dAyI hathelI ko zarIra ke madhyabhAga kI ora abhimukha kareM, aMguliyoM ko hathelI ke aMdara kI ora mor3eM tathA aMgUThe ko Upara kI ora utthaayeN| bAyIM hathelI ko svayaM kI tarapha rkheN| phira aMgUThA aura tarjanI ke prathama pora ko paraspara sparzita kareM tathA madhyamA, anAmikA aura bhari mudrA kaniSThikA aMguliyoM ko alaga-alaga karake Upara kI ora sIdhI rakhane para bhartAra mudrA banatI hai| lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva anthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~te, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, hRdaya, bhujAeM, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra aadi| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......291 12. dampati mudrA __yaha mudrA sambandha darzAne vAlI gyAraha mudrAoM meM se eka hai| isase patipatnI kA sambandha prakaTa kiyA jAtA hai| vidhi isa mudrA meM dAyIM hathelI sAmane kI ora abhimukha rhe| tarjanI, madhyamA aura anAmikA prathama evaM dUsare jor3a se mur3atI huI, aMgUThA Upara uThA huA evaM kaniSThikA bhI Upara uThI huI rheN| ___ bAyAM hAtha madhya bhAga meM, aMguliyA~ Adi muTThI rUpa meM tathA aMgUThA Urdhva prasarita rahane para dampati mudrA banatI hai|12 dampati mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva granthi- prajanana granthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, mala-mUtra aMga, prajanana aMga aadi| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana avatAra sambandhI mudrAe~ hindU paramparA meM bhagavAna viSNu ke 10 avatAra mAne jAte haiM. usase sambandhita mudrAe~ isa prakAra hai1. balarAmAvatAra mudrA ___ yaha mudrA apane nAma ke anurUpa kRSNa ke jyeSTha bhrAtA balarAma kI sUcaka hai| bhagavAna viSNu ne dasa avatAroM meM se eka avatAra balarAma ke rUpa meM prApta kiyA thaa| yaha mudrA usI vyaktitva ko darzAtI hai| vidhi ___ dAyIM hathelI ko svayaM kI tarapha kareM, aMgUThA evaM aMguliyoM ko eka sAtha Upara kI ora kareM, hAtha zithila evaM thor3A sA mur3A huA rhe| ___ bAyeM hAtha ko madhyabhAga kI ora abhimukha kareM tathA aMguliyoM ko muTThI rUpa meM bA~dhakara unake balarAmAvatAra mudrA UparI poroM para aMgUThA rakhane se balarAmavatAra mudrA banatI hai| lAbha cakra- maNipura, anAhata evaM AjJA cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa, AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga-yakRta, tillI, Ate, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, snAyu taMtra, nicalA mastiSka, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa tNtr| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......293 2. kalki avatAra mudrA bhagavAna viSNu kA aMtima dasavA~ avatAra kalki avatAra mAnA jAtA hai| isa avatAra kAla meM unhoMne zatruoM kA uddhAra kiyA tathA duSToM kA hanana kiyA thaa| yaha nATya mudrA donoM hAthoM se kI jAtI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko svayaM kI ora abhimukha kareM, dAyIM hathelI ko Urdhva prasarita karate hue kiMcita jhukAyeM tathA hathelI ko zithila rkheN| bAyIM hathelI kI anAmikA ko hathelI ke aMdara mor3ate hue zeSa aMguliyoM ko Upara kI ora karane para kalki avatAra mudrA banatI hai| kalki avatAra mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM sahasrAra cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM piniyala granthi kendra- svAsthya evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, A~kha evaM UparI mstissk| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 3. kRSNAvatAra mudrA bhagavAna viSNu AThaveM avatAra ke samaya yaduvaMzI vAsudeva kI paTTarAnI devakI ke garbha se utpanna hue the| zrIkRSNa devakI ke AThaveM putra the| mAnyatA hai ki kaMsa ko mArane ke lie unhoMne yaha avatAra liyA thA aura kaI lIlAe~ kii| ___yaha mudrA viSNu ke dasa avatAroM meM se kRSNa avatAra kI sUcaka hai| yaha saMyukta mudrA nATaka Adi meM kI jAtI hai| vidhi dAyIM hathelI madhya bhAga kI ora abhimukha rahe, tarjanI, madhyamA aura anAmikA aMguliyA~ prathama evaM dvitIya jor3a para hathelI kI tarapha mur3I huI raheM, aMgUThA aMdara kI tarapha phailA huA tathA kaniSThikA Upara kI ora uThI huI rhe| bAyIM hathelI bhI madhyabhAga kI ora abhimukha rhe| tarjanI, kRSNAvatAra mudrA madhyamA aura anAmikA pahale evaM dUsare mor3a para hathelI kI ora jhukI huI, aMgUThA aura kaniSThikA Urdhva prasarita rahane para kRSNAvatAra mudrA banatI hai| yaha mudrA kaMdhoM ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| lAbha cakra- anAhata, maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu, agni evaM AkAza tattva anthi- thAyamasa, eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra-AnaMda, taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga-hRdaya, phephar3eM, Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya 295 bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, A~teM, A~kha evaM UparI mastiSka / 4. kUrmAvatAra mudrA nATaka Adi meM donoM hAthoM se dhAraNa kI jAne vAlI yaha mudrA bhagavAna viSNu ke kUrma avatAra kI sUcaka hai| isa mudrA meM gati hotI hai / vidhi donoM hatheliyoM ko svayaM kI ora abhimukha kareM, tarjanI, madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThe ko Upara kI ora phailAyeM tathA anAmikA ko hathelI ke bhItara mor3ane para kUrmAvatAra mudrA banatI hai| 4 kUrmAvatAra mudrA lAbha cakra - mUlAdhAra, svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, jala evaM AkAza tattva granthi - prajanana evaM pIyUSa granthi kendra - zakti, svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 5. matsyAvatAra mudrA viSNu ke dasa avatAroM meM pahalA matsya avatAra mAnA jAtA hai| yaha avatAra satayuga meM huA thaa| isake nIce kA aMga rohu machalI ke samAna aura raMga zyAma thaa| isake sira para sIMga the, cAra hAtha the, chAtI para lakSmI thI aura sAre zarIra meM kamala ke cihna the| purANoM ke anusAra yaha avatAra saMsAra pralaya ke samaya viSNu ne manu kI rakSA ke lie dhAraNa kiyA thaa| AD yaha nATya mudrA viSNu ke isI matsya avatAra kI sUcaka hai| vidhi donoM hatheliyA~ nIce kI tarapha, aMguliyA~ eka sAtha bAhara kI ora phailI huI, aura aMgUThA 90deg koNa para rheN| tatpazcAta dAyIM hathelI ko bAyIM ke Upara rkheN| usake bAda aMguliyoM ko sAmane matsyAvatAra mudrA kI ora abhimukha karake anAmikA aMgulI ko hathelI kI tarapha mor3ane para matsyAvatAra mudrA banatI hai| lAbha __cakra- vizuddhi, AjJA, evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendra- vizuddhi, jyoti evaM jJAna kendra pranthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra, mastiSka, A~kheM evaM snAyu tNtr| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......297 6. narasiMhAvatAra mudrA bhagavAna viSNu kA cauthA avatAra narasiMha kahalAtA hai| harivaMza purANa ke anusAra satyayuga meM hiraNya kazyapa ne ghora tapasyA karake brahmA se varadAna mAMgA ki vaha deva, dAnava, asura, rAkSasa yA manuSya kisI ke hAthoM se nahIM mArA jA sake, kisI astra-zastra dvArA athavA svarga-pAtAla loka meM, athavA dina-rAta meM, athavA bhavana-araNya meM bhI mRtyu ko prApta na ho skeN| isa prakAra kA varadAna prApta ho jAne para kazyapa daitya atyanta prabala ho uThA, taba usake vinAza ke lie bhagavAna viSNu ne nRsiMha avatAra dhAraNa kiyA thaa| isa nATya mudrA ko donoM hAthoM se karate haiN| vidhi dAyIM hathelI svayaM kI ora abhimukha rhe| tarjanI, madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThA eka sAtha Upara uThe hue tathA anAmikA hathelI ke bhItara mur3I huI rhe| bAyIM hathelI bhI sAmane kI ora sthira, tarjanI aura kaniSThikA Upara kI ora sIdhI phailI huI, madhyamA aura anAmikA hathelI tarapha mur3I huI tathA narasiMhAvatAra mudrA aMgUThe kA prathama pora madhyamA aura anAmikA ke prathama pora se sparza karatA huA rahane para narasiMha avatAra mudrA banatI hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra- mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthi- eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra- taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga-yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, AMkha, evaM UparI mastiSka 7. parazurAmAvatAra mudrA parazu kulhAr3I ko kahate haiN| bhagavAna viSNu kA chaThavA~ parazurAma avatAra mAnA jAtA hai| isa avatAra ke samaya inake hAtha meM sadaiva parazu astra rahatA thA ata: inheM parazurAma kahA jAne lgaa| purANakAra kahate haiM parazurAma jamadagni RSi ke putra the, inhoMne 21 bAra kSatriyoM kA vadha kiyA thaa| parazurAma ko parama Ayu kA evaM yuddha meM unake samakSa koI Thahara na sake aisA varadAna prApta thaa| yaha mudrA viSNu ke dasa avatAroM meM parazurAma avatAra ko sUcita karatI hai| vidhi dAyIM hathelI bAhara kI tarapha rheN| tarjanI, madhyamA aura aMgUThA eka sAtha Upara kI ora phaile hue tathA anAmikA aura kaniSThikA hathelI ke bhItara mur3I huI rheN| bAyAM hAtha zithilatA ke sAtha pArzvabhAga meM laTakA huA, hathelI kA pRSTha bhAga kulhe para, aMguliyA~ sAmane kI parazurAmAvatAra mudrA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......299 tarapha phailI huI tathA aMgUThA pRSTha bhAga athavA aMguliyoM ke pArzva bhAga meM rahane para parazurAmAvatAra mudrA banatI hai|' lAbha __ cakra- svAdhiSThAna evaM sahasrAra cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM pIniyala granthi kendra- svAsthya evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga-mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, UparI mastiSka evaM aaNkh| 8. raghurAmAvatAra mudrA sUryavaMzI rAjA dilIpa ke putra kA nAma raghu thA, jinake nAma se raghukula claa| raghurAma ayodhyA ke rAjA dazaratha ke putra kahalAte haiN| viSNu bhagavAna kA eka avatAra rAmacandrajI ke rUpa meM bhI mAnA jAtA hai| yaha nATya mudrA usa rAmAvatAra kI hI sUcaka hai| isa mudrA ko donoM hAthoM se dikhAte haiN| vidhi dAyIM hathelI madhyabhAga meM rheN| madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA hathelI ke bhItara mur3I huI, aMgUThA, aMguliyoM ke prathama pora para aura tarjanI aMgUThe ke Upara ghUmatI huI rheN| bAyIM hathelI madhyabhAga meM, aMguliyA~ muTThI rUpa meM aura aMgUThA Upara raghurAmAvatAra mudrA uThA huA rahane para raghurAmAvatAra mudrA banatI hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana lAbha cakra - mUlAdhAra, maNipura evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, agni evaM AkAza tattva granthi - prajanana, eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendrazakti, taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 9. vAmanAvatAra mudrA vAmana kA artha baunA hotA hai| bhagavAna viSNu kA pAMcavA~ vAmana avatAra mAnA jAtA hai| purANoM ke anusAra bali rAkSasa ko vinamra karane ke lie unhoMne baune rUpa meM janma liyA thaa| yaha mudrA viSNu ke vAmana (baunA ) avatAra kI sUcaka hai| vidhi isa nATya mudrA meM donoM hAthoM kI AkRti samAna hotI hai kevala hAthoM ko rakhane kI sthiti meM antara hotA hai| donoM hatheliyoM ko madhyabhAga kI tarapha rakheM, phira aMguliyoM ke bAharI prathama poroM para aMgUThA rakhane se vAmanAvatAra mudrA banatI hai| isa mudrA meM dAyeM hAtha kI aMguliyA~ nIce kI tarapha aura bAyeM hAtha kI aMguliyA~ Upara kI tarapha rahatI hai| vAmanAvatAra mudrA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......301 lAbha cakra- mUlAdhAra, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi- prajanana, pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- zakti, darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga-merUdaNDa, gurde, pA~va, mastiSka, snAyu taMtra evaM aaNkh| - vibhinna granthoM meM varNita mudrAoM ke atirikta bhI aneka mudrAoM kA ullekha vividha sthAnoM para prApta hotA hai| bhAratIya paramparA meM aisI aneka mudrAe~ pracalita hai| inameM se kaI mudrAe~ abhinaya darpaNa Adi granthoM meM varNita mudrAoM se sAmya rakhatI hai| paraMtu phira bhI kiMca bheda avazya rahA huA hai| ina sabhI kA varNana karane kA mukhya uddezya mudrAoM kI virATatA evaM unameM rahI vaibhinyatA ko digdarzita karanA hai| sAtha hI mudrAoM ke sUkSmAtisUkSma svarUpa se avagata karavAnA hai| sandarbha - sUcI 1. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 2. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 3. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 4. da mirara oNpha gezcara, pR. 43 5. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 6. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 7. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 8. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 9. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 10. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 11. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 12. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 13. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 14. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 15. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 16. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bb bi 302... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 17. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 18. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 19. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 20. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 21. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 22. da mirara oNpha gezcara, pR. 39 23. da mirara oNpha gezcara, pR. 51 24. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 25. da mirara oNpha gezcara, pR. 31-32 26. da mirara oNpha gezcara, pR. 31-32 27. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 28. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 29. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 30. GDE, pR. 213 31. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 32. da mirara oNpha gezcara, pR. 41 33. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 34. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 35. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 36. da mirara oNpha gezcara, pR. 51 37. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 38. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 39. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 40. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 41. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 42. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 43. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 44. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 45. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya......303 46. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 47. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 48. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 49. da mirara oNpha gezcara, pR. 48 50. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 51. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 52. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 53. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 54. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 55. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 56. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 57. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 58. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 59. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 60. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 61. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 62. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 63. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 64. da mirara oNpha gezcara, pR. 44 65. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 66. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 67. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 68. da mirara oNpha gezcara, pR. 49 69. da mirara oNpha gezcara, pR. 44 70. da mirara oNpha gezcara, pR. 50 71. da mirara oNpha gezcara, pR. 47 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana gyAraha sambandha sUcaka mudrAoM ke sandarbha 1. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 2. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 3. da mirara oNpha gezcara, pR. 44 4. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 5. da mirara oNpha gezcara, pR. 44 6. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 7. da mirara oNpha gezcara, pR. 44 8. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 9. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 10. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 11. da mirara oNpha gezcara, pR. 45 12. ACG , pR. 44 dasa avatAra sambandhI mudrAoM ke sandarbha 1. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 2. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 3. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 4. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 5. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 6. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 7. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 8. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 9. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-6 zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~ mudrAoM kA itihAsa atyanta prAcIna hai| Adima yuga se hI isa viSayaka ullekha evaM saMketa prApta hote haiN| purAtattva khojoM evaM prAcIna mUrtiyoM se isake spaSTa pramANa prApta hote haiN| jaina, bauddha evaM vaidika tInoM hI paramparAoM meM zilpakalA ke rUpa meM mudrA prayoga purAtana kAla se susiddha ho jAtA hai| hajAroM varSa prAcIna pratimAoM kI prApti mudrAoM kI aitihAsikatA ko to siddha karatI hI hai sAtha hI pUjA-upAsanA Adi meM mudrAoM ke mahattva ko bhI sUcita karatA hai| isa adhyAya ke mAdhyama se sAdhAraNa janatA devI-devatAoM kI mUrtiyoM ke pIche antarbhUta bhAva evaM rahasyoM se bhI paricita ho paaegii| TI. e. gopInAtha rAva ne "elImenTsa oNpha hindU AikanogrAphI' nAmaka eka pustaka likhI hai| jisameM unhoMne zilpakalA evaM mUrtikalA meM se prApta hasta mudrAoM kA citra varNana kiyA hai| tadanusAra sAmAnya varNana isa prakAra hai-1 abhaya mudrA gopInAtha rAva ke anusAra dekheM, phalaka 5, citra 1-3 tIna citra abhaya hasta mudrA se sambandhita haiN| inheM saMrakSaNa dene vAlI mudrA kahA gayA hai| jisameM hAtha Upara kI ora uThA huA, hathelI sAmane kI tarapha, aMguliyA~ saTI huI evaM kiMcida jhukI huI ho, vaha abhaya hasta mudrA hotI hai| varadadAna mudrA dekheM, phalaka 5, citra 4-6 tIna citra varada mudrA ke sUcaka haiN| inheM rAva ke dvArA dAna kI mudrA kahA gayA hai| jisameM bAyA~ hAtha nIce kI tarapha rakhate hue hathelI sAmane kI tarapha rahatI hai tathA aMguliyA~ nIce kI ora khulI rahatI hai, vaha varada dAna mudrA kahalAtI hai| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana kaTakahasta-siMhakarNahasta mudrA dekheM, phalaka 5, citra 7-8 gopInAtha rAva ne ina mudrAoM ko mUrtiyoM meM pahacAna kara batAyA hai tathA ina mudrAoM kI vidhi nATyazAstra ke samAna haiN| sUcIhasta mudrA dekheM, phalaka 5, citra 9, sAdhanamAlA taMtra meM mArIcI devI kI mudraa| prastuta mudrA meM tarjanI aMgulI nIce kI ora rahatI hai| tarjanI hasta mudrA dekheM, phalaka 5, citra 10 tarjanI mudrA meM tarjanI aMgulI Upara kI ora uThI rahatI hai| kaTyAvalaMbita hasta mudrA dekheM, phalaka 5, citra 11 isa mudrA meM hAtha kamara para rahatA hai| ise mUrti zilpa meM pahacAna kara kaTyavalaMbita hasta mudrA kahA gayA hai| daNDahasta yA gajahasta mudrA dekheM, phalaka 5, citra 12. gopInAtha rAva ne isa mudrA ko ziva kI nRtya mUrti meM pahacAnA hai aura batAyA hai ki hAtha ko sAmane kI tarapha sIdhA phailAkara kalAI se nIce kI tarapha kara dene para daNDahasta yA gajahasta mudrA banatI hai| aMjalihasta mudrA dekheM pRSTha16 donoM hAthoM ko saTAkara sIne ke pAsa sthita rakhane para jo mudrA banatI hai use aMjali mudrA ke rUpa meM pahacAnA gayA hai| isa mudrA meM pUjA yA prArthanA kA bhAva rahatA hai| vismayahasta mudrA dekheM, phalaka 5, citra 13-14 jisameM Upara kI ora uThe hue hAtha kI aMguliyA~ sIdhI rahatI hai aura Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......307 hathelI darzaka kI tarapha ghUmI huI hotI hai use vismaya mudrA kahA jAtA hai| ukta donoM citroM meM yahI mudrA gumphita hai| vyAkhyAna-cinmudrA-saMdarzana hasta mudrA dekheM, phalaka 5, citra 15 prastuta citra meM dAyAM aMgUThA evaM tarjanI kA agrabhAga saMyukta hai tathA zeSa aMguliyA~ sIdhI khulI huI hai ata: isa mudrA ko mUrtiyoM meM vyAkhyAna mudrA, cinmudrA yA saMdarzana mudrA ke rUpa meM pahacAnA gayA hai| jJAna mudrA dekheM, phalaka 5, citra 16 jaba dAeM hAtha kA aMgUThA aura tarjanI ke agrabhAga saTe hue hRdaya ke pAsa sthita hoM aura hathelI hRdaya kI tarapha ghUmI huI ho to use jJAna mudrA kahA jAtA hai| yoga mudrA dekheM, phalaka 5, citra 17 donoM paira eka-dUsare ke UruoM para sthita hoM aura dAhinA hAtha bAyIM hathelI para goda meM rakhA ho to vaha yoga mudrA kahalAtI hai| je.ena. banarjI ne bhI kucha hasta mudrAoM kI pahacAna kI hai| unhoMne apanI pustaka 'di DavalapamenTa oNpha hindU AikonogrAphI' meM likhA hai ki hAtha kI aMguliyoM se kalpanA svarUpa racanA kara mudrAyeM banAyI jAtI hai| mudrAe~ asaMyukta hasta evaM saMyukta hasta do prakAra kI hotI hai| kucha mudrAe~ kArya ke bIca meM svAbhAvika DhaMga se dikha jAtI abhaya mudrA je. ena. banarjI ne mudrAoM kA adhyayana kara abhaya mudrA ko zAMtida mudrA bhI kahA hai| unhoMne isa mudrA ko kaI jagaha pahacAnA hai| phalaka 3, citra 5, pR.250 kuSANakAlIna buddha kI mUrti meM dAhinA hAtha Upara kI ora uThA huA hai| phalaka 1, citra 20, pR.250 dharaghoSa ke sikke para ziva-vizvAmitra ke aMkana meM bhI abhaya mudrA batAI gaI hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana phalaka 2, citra 20, pR.250 bharahuta se prApta mahAkapi jAtaka ke aMkana meM brahmadatta rAjA ke hAtha kI bhI mudrA yahI hai| aMjalI mudrA dekheM, phalaka 2, citra 19, pR.252 aMjalI mudrA ko vaMdanI yA namaskAra mudrA bhI kahA jAtA hai| bharahuta se prApta kupiro yakSa ke hAtha aMjalI yA namaskAra mudrA meM hai| dhyAna mudrA dekheM, phalaka 2, citra 16, pR.253 ujjaina ke eka sikke para padmAsana meM baiThe hue devatA ke hAthoM ko dhyAna mudrA kahA gayA hai| yaha sikkA dUsarI-tIsarI zatI IsA pUrva kA hai| vyAkhyAna mudrA dekheM, phalaka 3, citra 2, pR.254 ___banarjI ne guptakAla kI mUrtiyoM meM vyAkhyAna mudrA ko pahacAnA hai| banarjI ke anusAra bharahuta se prApta eka yakSa kI mUrti meM bhI hAtha kI vahI mudrA hai| (dekheM, phalaka 3, citra 1, pR. 254) eka anya mUrti meM chAtI taka uThe hue dAhine hAtha kI hathelI sAmane kI ora tathA aMgUThA evaM tarjanI ke agrabhAga saTe hue haiM ise bhI vyAkhyAna mudrA ke rUpa meM pahacAnA gayA hai| (dekheM, phalaka 3, citra 3, pR. 255) dharmacakra mudrA dekheM, phalaka 3, citra 4, pR. 256 guptakAlIna buddha kI mUrtiyoM meM donoM hAthoM dvArA pradarzita mudrA vyAkhyAna mudrA yA dharmacakra mudrA hai| kaTyavalambita mudrA dekheM, phalaka 1, citra 19, pR.257 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......309 Arambhika sikkoM para kaTyavalambita hasta mudrA kI khoja kI gaI hai| isI prakAra aura bhI kaI sikkoM meM yahI mudrA dekhI gaI hai| (dekheM, phalaka 1, citra 21-2, 28, pR. 257) mathurA se prApta eka sikke para bhI vahI mudrA aMkita hai| (dekheM, phalaka 2, citra 14, pR. 257) kAyotsarga mudrA dekheM, phalaka 2, citra 13, pR.257 Arhata sikkoM para yaha mudrA pahacAnI gaI hai| isameM AkRti ke donoM hAtha kAyotsarga kI bhA~ti nIce laTake hue haiN| sindhukalA meM eka muhara para bhI isI mudrA ko pahacAnA gayA hai| (dekheM, phalaka 7, citra 2, pR.258) kaTakAmukhahasta mudrA dekheM, pR.258 banarjI ne bharahuta se prApta eka devatA kI mUrti meM kaTakAhasta mudrA ko pahacAnA hai| daNDahasta yA gajadantahasta mudrA dekheM, phalaka 3, citra 8, 9.258 eka mUrti meM bAyAM hAtha sIdhA sAmane kI ora prasArita hai| ise daNDahasta yA gajahasta mudrA ke rUpa meM pahacAnA hai| isI mudrA ko naTarAja mudrA bhI kahA gayA hai| banarjI ne bharahuta se prApta eka apsarA mUrti meM bhI isa mudrA ke prAcInatama svarUpa ko pahacAnA hai| (dekheM, phalaka 2, citra 22, pR.258) sUcIhasta mudrA dekheM, phalaka 4, citra 6, pR.259 kisI hAtha kI tarjanI aMgulI Upara kI ora yA nIce kI tarapha rahatI hai taba sUcIhasta mudrA kahalAtI hai| banarjI ne bharahuta se prApta sudarzanA yakSiNI ke dAyeM hAtha kI aMgulI ko sUcIhasta mudrA ke rUpa meM pahacAnA hai| (dekheM, phalaka 2, citra 23, pR.260) Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana vismayahasta mudrA dekheM, pR.260 kAMjIvaram se prApta pallava kAla kI ziva mUrti meM bAyAM hAtha nIce kI tarapha vismaya mudrA meM hai| isI bhA~ti eka anya mUrti kA Upara uThA hAtha vismaya mudrA meM pahacAnA gayA hai| dekheM, phalaka 4, citra 4, pR.260 banarjI ne yahI mudrA eka anya mUrti meM bhI batAI hai, jo zaka yA kuSANakAla kI hai| (dekheM, phalaka 4, citra 3, pR.260) bhUmisparza mudrA dekheM, pR.262 (buddhisTa ArTa. pR. 177) sAmAnya sthiti meM baiThakara eka hAtha se bhUmi kA sparza karanA bhUmisparza mudrA kahalAtI hai| yaha mudrA prAya: bauddha mUrtiyoM meM dekhI jAtI hai| ardhaparyaMka mudrA dekheM, pR. 262-63 banarjI ne sAmAnya rUpa se eka paira mor3akara baiThane kI sthiti ko ardhaparyaMka mudrA kahA hai| samapAda mudrA dekheM, pR. 264 Urdhvasthita kAyotsarga mudrA meM pairoM kI sthiti 'samapAda' meM rahatI hai| banarjI ne bharahuta zilpa meM devatAoM ko samapAda sthiti meM dekhA hai| (dekheM, pR. 265) unhoMne ujjayinI ke sikkoM para bhI yahI mudrA pahacAnI hai| (dekheM, phalaka1, citra 7,8,20, pR.265) bhITA se prApta eka muhara para gajalakSmI ko bhI isI mudrA meM sthita batAyA hai| yaha khar3e hone kA atyanta lokapriya prakAra mAnA gayA hai| (dekheM, phalaka 11, citra 1, pR.265) je.ena. banarjI ne kucha nRtyahasta mudrAoM kI bhI mUrtiyoM meM pahacAna kI hai| unhoMne kahA hai ki nRtta hasta mudrAe~ bharatamuni ke nATyazAstra aura viSNudharmottarapurANa meM vistRta rUpa se varNita hai yadyapi cidambaram ke prasiddha Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......311 naTarAja mandira meM ziva kI mUrtiyoM tathA gopura para AkRtiyoM meM bhI bahusaMkhyaka nRttahasta mudrAe~ dekhI jA sakatI hai| (dekheM, pR. 274-78) 'dharmazAstra kA itihAsa' isake antargata pI.vI. kANe ne kalAtmaka mudrAoM kA vivecana karate hue bargesa dvArA kathita kucha bauddha paramparA kI mudrAoM kA ullekha kiyA hai tathA zilpa meM unakI pahacAna ke saMketa bhI diye haiM31. bhUmispRza yA bhUmisparza mudrA bauddha paramparA meM isakA aMkana buddha dvArA pRthvI kA sparza kara pratijJA lene ke rUpa meM kiyA gayA hai| 2. dharmacakra mudrA buddha dvArA upadeza kI mudraa| 3. abhaya mudrA AzIrvAda dAna kI mudrA / isameM vakSasthala ke sAmane uThe hue dAhine hAtha kA aMgUThA evaM aMguliyA~ AdhI phailI huI aura hathelI sAmane kI tarapha rahatI hai| 4. jJAna mudrA padmAsanastha yA dhyAnastha mudraa|' 5. vara/varada mudrA isameM dAyA~ hAtha ghuTane para jhukA huA evaM hathelI sAmane kI tarapha rahatI hai mAno dAna kI mudrA ho| 6. lalita mudrA __mohaka mudrA 7. tarka mudrA dAyAM hAtha vakSasthala kI ora uThA huA aura thor3A sA AkuMcita hotA hai|10 8. zaraNa mudrA Azraya yA rakSA mudraa|11 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 9. uttarabodhi mudrA parama jJAna kI mudrA | 12 Ara. esa. gupte ne apanI likhita pustaka " AikonogrAphI oNpha di hindUja, bauddhisTa aura jaina" meM hasta mudrAoM ke antargata aMjalI, bhUmisparza, bhUtaDAmara, buddhaMzramaNa, abhaya, hariNa, dhyAna, dharmacakra, gajahasta yA daNDahasta, kaTaka hasta yA siMhakarNa, kaTyavalambita, kartarIhasta sUcIhasta, tarjanI, kSepaNa, namaskAra, tarjana, vitarka, vismaya, vajrahuMkAra, varada uttarAbodhi Adi mudrAoM kA sacitra varNana kiyA hai| 13 prasiddha vAstuzAstra ke vizeSajJa prabhAzaMkara ne dIpArNava meM bhAratIya zilpa meM pracalita nau pramukha hasta mudrAoM kA sacitra varNana kiyA hai - 1. jJAna mudrA, 2. vyAkhyAna mudrA 3. kaTaka mudrA 4. varada mudrA 5. tarjanI mudrA 6. abhaya mudrA 7. gajadaNDa mudrA 8. sUcI mudrA aura 9. kaTyavalambita mudrA | 14 Adhunika vidvAnoM meM vAsudevazaraNa agravAla ne bhAratIya kalA nAmaka pustaka meM prArambhika yuga se lekara tIsarI IsavI zatI taka kI mUrtikalA meM upalabdha viziSTa mudrAoM ko pahacAnA hai tathA una mudrAoM kA paramparAgata nAmoM ke sAtha ullekha bhI kiyA hai| vAsudevazaraNa ke anusAra sindhughATI kI zilpa sAmagrI ( lagabhaga 2500 I.pU. -1800 I.pU.) meM aMkita mudrAoM kA varNana isa prakAra hai * mohanajodar3oM se prApta ghIyA patthara kI eka purUSa mUrti meM usake hAtha ghuTane para Tike haiM jo jAnu - avalambita mudrA ke pratIka mAne gaye haiN| * har3appA se prApta dhUmaile pASANa kI eka mUrti meM nRtyamudrA pahacAnI gaI hai jisameM sampUrNa zarIra kA bhAga dAhine paira para hai aura bAyAM paira dAyIM tarapha ghUmA huA pratIta hotA hai| 15 * mohanajodar3oM kI eka tAmra mUrti nartakI kI hai jisake hAtha ko latAhasta yA kaTyavalambita hasta mudrA meM pahacAnA gayA hai| 16 * sindhu sabhyatA meM upalabdha muharoM meM eka muhara para pazupati ko pahacAnA gayA hai jo pAlathI lagAkara hAthoM ko jAnu para rakhe hue haiM ise paryaMkabandha Asana mudrA ke rUpa pahacAnA gayA hai|17 mauryakAlIna (325-184 I. pU.) kaI yakSa mUrtiyoM meM abhaya - mudrA kI * Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......313 pahacAna kI gaI hai| 18 * bharahuta (dUsarI zatI I. pU.) ke eka dRzya meM rAjA ajAtazatru ko hAthI se utara kara vajrAsana kI pUjA aMjalI mudrA meM karate hue pahacAnA gayA hai| 19 * junnAra ke caityagraha muhAra meM lakSmI devI kI mUrti meM dAhinA hAtha abhaya meM tathA bAyAM hAtha kaTyavalimbita mudrA meM hai| pArzva meM do daMpati aMjalImudrA meM khar3e haiN| mudrA * mathurA kI kuSANa kalA meM jaina tIrthaMkaroM kI do prakAra kI mUrtiyoM meM eka khar3I huI tathA dUsarI baiThI mudrA meM hai| khar3I mUrtiyA~ kAyotsarga mudrA meM evaM unake hAtha latAhasta mudrA meM sthita hai| baiThI huI mUrtiyA~ padmAsana-dhyAnamudrA meM hai| 20 * mathurA kalA meM lakSmI kI eka khar3I mUrti meM devI apane bAeM hAtha se dAhine stana ko dabAkara dUdha kI dhArA bahA rahI hai ise duddhAdhAriNI mudrA ke rUpa meM pahacAnA gayA hai|21 * mathurA ke jaina AyAga paTToM para padmAsana aura dhyAna mudrA meM tIna tIrthaMkaroM kI pahacAna kI gaI hai| 22 * eka sarasvatI kI mUrti kA dAyAM hAtha abhaya mudrA meM hai| 23 * gandhAra kI zilpakalA meM abhaya mudrA, dhyAna mudrA, dharmacakra - pravarttanamudrA, padmAsana Adi kI pahacAna kI gaI hai | 24 Andhra sAtavAhana kAlIna nAgArjuna koMDa se prApta eka paTTa para tIna devatA kI AkRtiyA~ aMjalI mudrA meM pratIkSArata dikhAI gaI hai| kapilA vAtsyAyana ne bhAratIya kalA ke vibhinna yugoM meM pradarzita devI aura devatAoM kI vibhinna AkRtiyoM meM Asana, hasta mudrA, karaNa, nRtyamudrA Adi kI pahacAna evaM vyAkhyA karane kA prayAsa kiyA hai| unake dvArA kiyA gayA isa viSayaka adhyayana alabhya sAmagrI prastuta karatA hai| 25 dhyAtavya hai ki bhAratIya zilpakalA meM devI-devatA Adi ke aMkanoM meM bhI vibhinna mudrAe~ dikhAI detI haiN| mUrtizAstra ke Adhunika vidvAnoM dvArA diye gaye dizA nirdeza ke AdhAra para ukta vivaraNa isa prakAra draSTavya hai abhayahasta mudrA (rekhA citra 1, 2, chavi citra 1) dAhinA hAtha Upara kI ora uThA huA, aMguliyA~ saTI huI evaM kucha jhukI huI tathA hathelI sAmane kI ora ho to use abhaya hasta mudrA kahate haiN| 26 kuSANa Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana razE 19UBAHYA P RuruRCHPNya rekhA citra-1 rekhA citra-2 chavi ciA-1 : abhaya hasta mudraa| sAranAtha zilpa, pA~cavIM zatI I. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......315 kAlIna buddha mUrti meM dAhinA hAtha isI mudrA meM hai| 27 bodhagayA se prApta zuMgakAlIna sUrya kI mUrti meM dAhinA hAtha abhaya mudrA meM hai 1 28 ke hAtha bharahuta ke zilpa meM rAjA ajAtazatru isI mudrA meM hai| 29 mathurA se prApta kuSANakAlIna viSNu, ziva, ardhanArIzvara, lakSmI, kArtikeya aura indra ke hAtha abhaya mudrA meM hai| 30 devagar3ha se prApta (pAMcavI zatI) zilpa meM rAma kA hAtha isI mudrA meM hai| 31 mAuNTa AbU, delavAr3A ke tejapAla mandira (12-13vIM zatI) meM aMkita nRtyAMganAoM meM se eka kA hAtha isI mudrA meM hai | 32 varada mudrA (chavi citra 2) bAyAM hAtha nIce kI tarapha khulA huA, aMguliyA~ sIdhI tathA hathelI sAmane kI tarapha rahatI haiM to use varada mudrA kahate haiN| 33 chaThIM zatI kI eka buddha mUrti meM dAhinA hAtha varada mudrA meM hai| 34 yaha mudrA atyanta lokapriya rahI hai yahI kAraNa hai ki isake saMketa pratyeka yuga meM dikhAI dete haiN| chavi citra-2 : varada mudrA, nAlandA se prApta pAla zilpa, I. navIM zatI tarjanI hasta mudrA (rekhA citra 3, 4, 5) kisI hAtha kI tarjanI aMgulI Upara kI ora tathA zeSa aMguliyA~ hathelI kI tarapha ghUmI hotI hai to use tarjanI hasta mudrA kahate haiN| 35 bharahuta se prApta (dvi.za. I. pU.) zilpa phalaka para eka AcArya cAra ziSyoM ko zikSA de rahe haiM, unakA dAhinA hAtha isI mudrA meM hai 1 36 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana rekhA citra - 3 rekhA citra - 5 rekhA citra - 4 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmisparza mudrA (chavi citra 3,4,5 ) sAmAnya sthiti meM baiThakara eka hAtha se bhUmi kA sparza karanA bhUmisparza mudrA hai| 37 zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~.....317 yaha buddha dvArA jJAna prApti ke pUrva pRthvI devI ko sAkSI mAnakara kI gaI. pratijJA kI sAMketika mudrA hai| gandhAra kI kucha pratimAoM meM isakA darzana hotA hai | 38 madhyakAla meM gyaa|39 buddha kI isa pratimA ko vajrAsana pratimA ke rUpa meM mAnA chavi citra-3 : bhUmisparza mudrA, sAranAtha zilpa, I. chaThI zatI / chavi citra-4 : vajrAsana buddha, dAhinA hAtha bhUmisparza mudrA meM pradarzita bihAra se prApta pAla zilpa, I. dasavIM zatI / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana chavi citra - 5 : bhUmisparza mudrA meM vajrAsana buddha bagala meM anya buddha AkRtiyA~ dharmacakra pravartana, varada, dhyAna mudrA Adi kA pradarzana karatI haiN| bihAra se prApta pAla zilpa, I. dasavIM zatI / vyAkhyAna / cinmudrA / saMdarzana mudrA isa mudrA meM dAe~ hAtha kA aMgUThA evaM tarjanI ke agrabhAga saTe hue tathA hathelI bAhara kI ora ghUmI huI hotI hai| 40 devagar3ha ke nara-nArAyaNa zilpa meM RSi nara ke uThe hue dAyeM hAtha meM cinmudrA kA aMkana pahacAnA jA sakatA hai| 41 anya udAharaNa maMdasaura se prApta yamunA mUrti meM milatA hai| 42 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......319 latAhasta mudrA (chavi citra 6) eka hAtha kA sAdhAraNa sthiti meM nIce kI ora laTakanA, latAhasta mudrA kahalAtA hai| mohanajodar3oM se prApta eka tAmra nartakI mUrti kA dAhinA hAtha latAhasta mudrA meM hai|43 vismaya mudrA (rekhAcitra 6, chavi citra 7) isa mudrA meM hAtha Upara kI ora, aMguliyA~ sIdhI aura hoTha ke pAsa sthita rahatI hai|44 kuSANa mathurA se prApta vedikA stambha para RSyazRMga ke aMkana meM usakA dAhinA hAtha isI mudrA meM hai|45 chavi citra-6 : kaTyavalambita evaM latA hasta mudrA, dhAtu zilpa, sindhu ghATI sabhyatA chavi citra-7 : vismaya hst| mathurA zilpa, dUsarI zatI I. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 1UARY para A FM rekhA citra-6 muSTihasta/zikharahasta mudrA (rekhAcitra -7) __isa mudrA meM aMguliyA~ hathelI se saTI huI aura aMgUThA unake Upara rahatA hai| bharahuta se prApta culakokA devatA kI mUrti meM ve eka hAtha se per3a pakar3e hue haiM jo muSTi yA zikhara hasta mudrA hai|46 sAMcI ke pUrvIdvAra para yakSiNI kI eka mUrti meM dAhinA hAtha muSTihasta mudrA meM hai|47 khajurAhoM se prApta eka mUrti meM strI kA bAyAM hAtha isI mudrA meM hai|48 rekhA citra-7 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... . 000 zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......321 patAkA hasta mudrA (rekhA citra 8) isa mudrA meM hAtha kI sabhI aMguliyA~ sama aura phailI huI tathA aMgUThA tarjanI ke mUla meM kuMcita rahatA hai| bharahuta se prApta eka devatA kI mUrti meM (pra.za.I.pU.) bAyAM hAtha patAkA hasta mudrA meM pahacAnA gayA hai|49 ardhapatAka hasta mudrA jahA~ hAtha kI kaniSThikA aura anAmikA sIdhI tathA zeSa aMguliyA~ aura aMgUThA hathelI tarapha jhuke huye hoM, to ardhapatAka hasta mudrA banatI hai| khajurAhoM se prApta eka strI mUrti rekhA citra-8 (11vIM zatI) kA dAhinA hAtha ardhapatAka hasta mudrA meM hai|50 tripatAka hasta mudrA dAyeM hAtha kI tarjanI aura aMgUThe ke agrabhAga sparzita tathA zeSa aMguliyA~ Urdhva prasarita hone para tripatAka hasta mudrA banatI hai| kapizA se prApta (pra.zatI) eka danta phalaka para aMkita azoka dohada ke dRzya meM nAyikA kA dAhinA hAtha sAmane kI ora bar3hA huA tripatAka mudrA pradarzita karatA hai|51 maunavrata mudrA (rekhA citra 9, chavi citra 8) eka hAtha kI tarjanI hoThoM ke pAsa Upara uThI huI sthita hone para eka vizeSa mudrA banatI hai ise banarjI ne maunavrata mudrA pahacAnA hai ata: unhoMne khajurAhoM se prApta viSNu kI mUrti ko maunavratina viSNu nAma diyA hai|52 ___maholI se prApta pAna goSThI ke eka phalaka para puruSa kI eka AkRti kA dAhinA hAtha hoThoM ke pAsa tarjanI rakhe pradarzita hai| sambhavataH vaha bhI mauna meM rahane kA saMketa kara rahA hai|53 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana rekhA citra - 9 mRgazIrSa hasta mudrA jaba hAtha kI tarjanI aura kaniSThikA Upara kI ora uThI huI tathA madhyamA aura anAmikA ke agrabhAga aMgUThe se sampRkta hoM to mRgazIrSa hasta mudrA banatI hai| ajaMtA kI guphA saMvat solaha meM eka stambha ke braikeTa para pradarzita gaMdharva mithuna meM puruSa kA bAyAM hAtha isI mudrA ko darzAtA hai| 54 kaTakahasta/siMhakarNa hasta mudrA (chavi citra 9) chavi citra - 8 jaba hAtha kI aMguliyA~ mur3I huI, aMgUThe se saTI huI tathA bIca meM chavi citra - 9 kaTaka hasta (siMhakarNa mudrA) aMgUThI ke samAna jagaha ho to bAdAmI guphA eka, cAlukya zilpa, I. siMhakarNa hasta mudrA banatI hai| chaThI zatI / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......323 bharahuta se prApta eka devatA mUrti, ajantA ke citra meM strI kA hAtha, belUra ke cennakezava mandira meM eka strI mUrti kA bAyAM hAtha isI mudrA meM hai|55 ardhacandra hasta mudrA (chavi citra 10) / hAtha kI aMguliyoM ko aMgUThe ke sAtha dhanuSa kI taraha jhukA kara phailA denA ardhacandra mudrA hai| mAbhallpuram se prApta strI kI eka mUrti kA dAhinA hAtha, cola kAlIna kAMsya kI eka bAla gopAla mUrti (12vIM zatI) kA bAyAM hAtha, ehola ke durgA mandira meM pradarzita eka strI-puruSa ke mithuna aMkana meM puruSa kA dAyAM hAtha isI mudrA meM hai|56 chavi citra-10 ardhacandra hasta mudrA, ajantA zilpa, I. chaThI shtii| haMsAsya hasta mudrA jaba anAmikA aura kaniSThikA phailI huI tathA tarjanI, madhyamA evaM aMgUThe ke agrabhAga mile hue ho to haMsAsya mudrA banatI hai| AbU ke tejapAla mandira meM nRtyAMganAoM ke hAtha isI hasta mudrA meM pahacAne gaye haiN|57 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana dhyAna mudrA (rekhA citra 10, chavi citra 11) bAyI hathelI para dAyIM hathelI ke pRSTha bhAga ko rakhakara unheM goda meM rakhanA dhyAna mudrA hai| ___ mathurA se prApta AyAgapaTToM para tIrthakara kA aMkana dhyAna mudrA meM hai|58 kuSANakAlIna mathurA kalA meM tIrthaMkara pratimAe~ isI mudrA meM hai|59 guptakAlIna buddha kI mUrti isI mudrA meM hai|60 HA0 rekhA citra-10 chavi citra-11 : padmAsana evaM dhyAna mudrA meM baiThe buddh| gandhAra zilpa, I. dUsarI zatI Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......325 dharmacakra mudrA (rekhA citra 11 chavi citra 12,13,14) yaha hasta mudrA buddha mUrtiyoM meM vizeSa prApta hotI hai| guptakAlIna eka buddha mUrti, gandhAra ke aMkanoM meM kaI buddha mUrtiyA~, saharI bahalola se prApta buddha mUrti, sAranAtha se prApta pA~cavIM zatI ke uttarArdha kI mUrti meM hAthoM kI yahI mudrA hai|61 rekhA citra-11 chavi citra-12 : dharmacakra pravartana mudrA, gandhAra zilpa, I. tIsarI zatI chavi citra-13 : padmAsana evaM dharmacakra mudrA, sAranAtha zilpa, I. pA~cavIM zatI Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana chavi citra-14 : dharmacakra pravartana mudrA, sAranAtha zilpa, I. pA~cavIM ___zatI kaTyavalambita mudrA (chavi citra 15) hAtha ko kamara para rakhanA, kaTyavalambita mudrA hai| Arambhika sikkoM para ziva kA hAtha isI mudrA meM pradarzita kiyA gayA hai| kuSANa kAlIna mathurA se prApta kaI mUrtiyoM meM yahI mudrA hai|62 chavi citra-15 : kaTyavalambita evaM latA hasta mudrA, dhAtu zilpa, sindhu ghATI sabhyatA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......327 aMjalI hasta mudrA (rekhA citra 12) donoM hAthoM kI hatheliyoM ko saTAkara chAtI ke samIpa rakhane para aMjalI mudrA banatI hai| zuMgakAlIna zilpa meM rAjA atAjazatru ke hAtha isI mudrA meM hai|63 isa mudrA viSayaka anya mUrtiyA~ bhI prApta huI hai|64 alapadma/alapallava hasta mudrA (chavi citra 15, 16) jaba hAtha kI aMguliyA~ hathelI para vRttAkAra rUpa meM ghumI huI aura pArzva meM bikharI huI hoM to alapadma yA alapallava hasta mudrA banatI hai| devagar3ha mandira (5vIM zatI) ke zilpa meM eka nartakI kA dAhinA hAtha chAtI ke pAsa isI mudrA meM hai|65 cola - kAla kI kAMsya mUrtiyoM meM bhI isI mudrA kA darzana hotA hai|66 -12 chavi citra-16 : alapadma hasta mudrA, cola kAlIna dhAtu zilpa, bArahavIM I. zatI chavi citra-17 : alapana hasta mudrA, cola kAlIna dhAtu zilpa, I. bArahavIM zatI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana pakSavaMcitaka hasta mudrA jaba donoM hAtha tripatAka mudrA meM kramaza: kaTi aura zIrSa para rakhe ho to pakSavaMcitaka hasta mudrA banatI hai| mathurA se prApta eka mUrti (prathama zatI) saMgItajJoM ke eka samUha meM eka strI ke sAtha pakSavaMcitaka mudrA meM hai|67 ___amarAvatI se prApta eka zilpa (dUsarI zatI) meM nartakI ke hAtha isI mudrA meM hai|68 UrdhvamaNDalin mudrA gAndhAra, elorA guphA, khajurAho Adi se prApta zilpoM meM yaha mudrA spaSTata: dekhI gaI hai|69 nAgabandha hasta mudrA (chavi citra 17) sarpazIrSa mudrA meM racita hAthoM ko eka-dUsare ke Upara svastika kI taraha rakhane para nAgabandha mudrA banatI hai| ratnAgirI se prApta eka zilpa ke hAtha isI mudrA meM hai|70 __isa bhA~ti hama dekhate haiM ki hasta mudrAe~ hamAre jIvana kA abhinna aMga hai, isIlie bhArata kI tamAma kalAoM meM isakA digdarzana sahaja rUpa se ho jAtA hai| ___uparokta varNana se mudrA vijJAna kI prAcInatA evaM malyavattA bhI spaSTata: siddha ho jAtI hai| __kalA ko samajhane evaM pradarzita karane kA sarvazreSTha mAdhyama zilpakalA hai| isa adhyAya meM prAgakAla se prApta zilpa racanAoM ke dvArA mudrAoM ko chavi citra-18 : nAgabandha hasta mudrA, ratnagirI se prApta zilpa, aitihAsikatA to siddha huI hI sAtha hI I. navIM zatI Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......329 una devI-devatAoM ke svarUpa viSayaka zaMkAe~ bhI samAdhAna ko prApta huI hogii| yaha adhyAya pratimA se hamAre jur3Ava ko dviguNita kAra mudrA prayoga meM hameM sakriya evaM saceSTa banAe yaha shubhecchaa| sandarbha sUcI 1. elImenTsa Apha hindU AikanogrAphI, TI.e. gopInAtha, vAlyUma 1, paartt| 2. di DevalapamenTa Apha hindU, AikanogrAphI, je.ena. banarjI, pR. 250, varAhamihira ke AdhAra para 3. iNDiyana eNTIkverI, bargesa jilda 26, 1897, pR.24-25 4. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 70 * buddha eNDa di gAspela Ava buddha-laMdana, kumArasvAmI, pR. 262 * buddhisTa ArTa ina iNDiyA, ena.ke. bhaTTasali, citra 126, pR. 178 * AikonogrAphI Ava buddhisTa eNDa brahmaunikala skalpacarsa ina di DhAkA myUjiyama, phalaka 8 5. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 71 * kumAra svAmI pUrva uddhRta, pR. 38, 330 * buddhisTa AikanogrAphI, phalaka 38 6. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 71 * memAyarsa Apha AryAlaoNjikala sarve Apha iNDiyA, saM. 66, phalaka 13 * buddhisTa ArTa ina iNDiyA, pR. 192 7. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 70 8. bhaTTasali, pUrva uddhRta, phalaka 20-21 9. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 70 10. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 70 11. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 70 12. dharmazAstra kA itihAsa, vAmana kANe, bhA.5, pR. 70 13. AikonogrAphI Apha di hindUja, bauddhisTa aura jaina, Ara.esa.gupte, muMbaI 1972 14. dIpArNava, pAlItAnA, pR. 278, san 1960 15. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 34, citra 21, pR. 26 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 16. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 25, citra 22, pR. 27 17. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 11, citra 44, pR. 25 18. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 11, citra 73-76, 19. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 11, citra 212, pR.148 20. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, pR. 224 21. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 34, citra 361-62, pR. 236 22. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 34, citra 21, pR. 240 23. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 34, citra 21, pR. 240 24. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, phalaka 34, citra 432,430 25. klAsikala iNDiyana DAnsa ina liTrecara eNDa ArTas dillI, kapilA vAtsyAyana 26. TI.e.gopInAtha rAva, pUrva uddhRta, phalaka 5, citra 4-6 27. je.ena. banarjI, pUrva uddhRta, phalaka 3, citra 5, pR. 250 28. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, citra 85 29. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, citra 212 30. bhAratIya kalA, vAsudeva zaraNa agravAla, citra 411,417,418,420,421 31. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 42 32. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 88-89 33. TI.e.gopInAtha rAva, pUrva uddhRta, phalaka 6, citra 1-3 34. guptakAlIna kalA evaM vAstu, pRthvI kumAra agravAla, phalaka 96-97, pR. 87 35. TI.e. gopInAtha rAva, pUrva uddhRta, phalaka 5, citra 9 36. ensiyenTa iNDiyana ejukezana, dillI 1969 rAdhAkumuda banarjI, phalaka 5 37. je.ena. banarjI, pUrva uddhRta, pR. 262 38. di buddhisTa ArTa Apha gandhAra, dillI 1980, mArzala, phalaka 43 39. di buddhisTa iNDiyana AikanogrAphI, kalakattA 1958, bI. bhaTTAcArya, citra 46 40. TI.e.gopInAtha rAva, pUrva uddhRta, bhA.1, phalaka 5, citra 15, pR. 16 41. guptakAlIna kalA evaM vAstu, phalaka 50 42. guptakAlIna kalA evaM vAstu, phalaka 74 bI Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAe~......331 43. bhAratIya kalA, phalaka 34, citra 21, pR. 26 44. TI.e.gopInAtha rAva, pUrva uddhRta, bhA.1, phalaka 5, citra 13-14, pR. 16 45. bhAratIya kalA, pUrva uddhRta, citra 363 46. bhAratIya kalA, citra 203 47. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 6, pR.313 48. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 53, pR.313 49. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 3, pR.313 50. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 95 51. bhAratIya kalA, citra 445 52. je.ena.banarjI, phalaka 24, 3, citra 6-7 53. bhAratIya kalA, citra 391 54. ArTa Apha iNDiyana eziyA, jimmara, phalaka 166 55. Asana evaM yoga mudrAe~, DaoN. ravindra pratApa siMha, pR. 164 56. Asana evaM yoga mudrAe~, DaoN. ravindra pratApa siMha, pR. 165 57. kapilA vAtsyAyana, phalaka 88-89 58. bhAratIya kalA, phalaka 139, 141, pR. 240 59. bhAratIya kalA, citra 368-9, pR. 240-1 60. guptakAlIna kalA eMva vastu, phalaka 53, pR. 86 61. Asana evaM yoga mudrAyeM, pR. 166-67 62. Asana evaM yoga mudrAe~, pR. 167 63. bhAratIya kalA, citra 212 / 64. Asana evaM yoga mudrAe~, pR. 168 65. kapilA vAtsyAyana, phalaka 72, pR.320 66. dekhie, chavi citra 24-25 67. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 59 68. kapilA vAtsyAyana, pUrva uddhRta, phalaka 67 69. spaSTabodha ke lie dekhie, Asana evaM yoga mudrAe~, pR. 170 70. spaSTabodha ke lie dekhie, Asana evaM yoga mudrAe~, pR. 170 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-7 upasaMhAra bhautika evaM AdhyAtmika cikitsA meM upayogI mudrAe~ prANika hIliMga vizeSajJa ke.ke. jAyasavAla evaM ekyuprezara cikitsajJa zarada kumAra jAyasavAla, vArANasI ke anusAra kaunasA roga kisa mudrA se ThIka ho sakatA hai? isase sambandhita nATya mudrAoM kA eka cArTa prastuta kiyA jA rahA hai| isa sambandha meM yaha dhyAna denA jarUrI hai ki rogoM se chuTakArA pAne hetu jina mudrAoM kA sUcana kiyA jAegA ve mudrAe~ una rogoM kI cikitsA meM mukhya sahayogI haiM kintu sabhI manuSyoM kI zArIrika evaM mAnasika prakRti bhinna-bhinna hone se kaI bAra anya mudrAoM kA prayoga karanA bhI Avazyaka ho jAtA hai| ataH mudrA vizeSajJoM se jAnakArI prApta karane ke pazcAt mudrAoM se upacAra karanA caahie| * kisI bhI mudrA ko nirantara kucha dinoM taka karane para usakA prabhAva par3atA hai| * mudrA kA prayoga sahI vidhi se evaM vizvAsa pUrvaka karanA anivArya hai| pUjA upAsanA yA viziSTa sAdhanA ke daurAna yadi samyak vidhi se mudrA kA prayoga kiyA jAe to bhAvadhArA nirmala hone se ve zIghra lAbhadAyI hotI haiN| zArIrika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ asthamA : kaTakAmukha mudrA, ulUka mudraa| anidrA : khaTakA vardhamAna mudrA, candra mudrA, kSatriya mudrA, rAvaNa mudrA, vaizya mudrA, vAmanAvatAra mudraa| apharA : zikhara mudrA, ketu mudrA, zukra mudrA, kRSNAvatAra mudraa| Alasya : brAhmaNa mudrA, karatarI mudrA, khaDga mukula mudrA, rAhu mudrA, sarasvatI mudrA, raghurAmAvatAra mudrA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra... ...333 A~kho ke roga : bhairUNDa mudrA, bhIma mudrA, brahma mudrA, kSatriya mudrA, rAvaNa mudrA, balarAmAvatAra mudrA, narasiMhaavatAra mudrA, kurUvaka mudraa| * A~toM ke roga (alsara, A~toM meM sUjana, AMto meM rUkAvaTa, nAbhi khisakanA, A~toM meM gAMTha (Tumour) harniyA, epenDiksa, TAiphAiDa, dasta, kabja Adi) : sUcyAsya mudrA, catura mudrA,puSpapuTa mudrA, recita mudrA, lalita mudrA, ardhamukha mudrA, kArtavIrya mudrA, punnAga mudraa| * AmAzaya sambandhI vikAra (gaisa, alsara, peTa meM gAMTha, peTa meM kIr3e, bhUkha kama-jyAdA laganA Adi) : svastika mudrA, caturasra mudrA cakra mudrA, zudra mudrA, kUrmAvatAra mudraa| * aNDAzaya (Testes) (hastadoSa, svapnadoSa, vIrya vikAra Adi) : arAla mudrA-1, vardhamAna mudrA, udavRtta mudrA, caMdramRga mudrA, kaTaka mudrA, khaDga mukula mudrA, rAhu mudraa| apaca : patAkA mudrA, zudra mudrA, zukra mudrA, vAmanAvatAra mudraa| apasmAra miragI (Epilepsy Fits) : svastika mudrA-1, bhairUNDa mudrA, brAhmaNa mudrA, indra mudrA, trijJAna mudraa| akaDana : sarasvatI mudrA, siMha mudrA, dampatti mudrA, vAmanAvatAra mudraa| asthitaMtra sambandhI roga : tAmracUr3a mudrA-2, latAhasta mudrA, ketakI mudrA, kUrma __mudrA, pArvatI mudrA, zaivya mudrA, zanaizcara mudrA, ulUka mudrA, bhartAra mudrA, kRSNAvatAra mudraa| uccaraktacApa (High B.P.) : siMhamukha mudrA, trizUla mudrA, zukra mudrA, bhartAra mudrA, balarAmAvatAra mudraa| UrjA kI kamI : baka mudrA, brAhmaNa mudrA, indra mudrA, khaDga mudrA, kubera mudrA, zambhu mudrA, trijJAna mudrA, vaizya mudrA, jyeSTha bhAtR mudrA, zvasura mudrA, parazurAmaavatAra mudraa| aisiDiTI : sarpazIrSa mudrA, ulvaNamudrA, adhomuSTi mukula mudrA, sapatnI mudrA, kRSNAvatAra mudraa| elarjI : kaTaka mudrA, lInAla padma mudrA, zanaizcara mudrA, bhartAra mudraa| enimiyA (pAMDuroga) : karihasta mudrA, mayura hasta mudrA, kArtavIrya mudrA, zudra mudrA, narasiMha avatAra mudraa| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana kabja (Constipation) : pakSavaMchita mudrA, caMdramRga mudrA, rAhu mudrA, ulUka mudrA, dampatti mudrA, kUrmAvatAra mudrA / kapha : ajamukha mudrA, caMdramRga mudrA, kaTaka mudrA - 2, rAhu mudrA, strI mudrA, ullUka mudrA, bharttAra bhrAtR mudrA, dampatti mudrA / kamajorI : ulvaNa mudrA, trizUla mudrA, cakra mudrA, adhomuSTi mukula mudrA, sapatnI mudrA / kamara kI takalIpheM (kamara darda, kamara ke kSetra meM jakar3ana, sAyaTikA, manake kA sthAnacyuta honA) : alapadma mudrA, cakra mudrA, ajamukha mudrA, kaTaka mudrA, rAvaNa mudrA, sarasvatI mudrA, vAmanAvatAra mudrA / * kAna kI samasyAe~ (karNanAda, kAna meM darda, baharApana, kama sunanA, kAna meM pIr3A Adi): Aviddhavakra mudrA, nalinI padmakoza mudrA, bhIma mudrA, brahma mudrA, karatarI daNDa mudrA, lIna karkaTa mudrA, varUNa mudrA, udveSTi tAlapadma mudrA, kaniSThabhrAta mudrA, zvazarI mudrA, matsyAvatAra mudrA / * kiDanI (gurde ) sambandhI samasyAe~ (kiDanI meM sUjana, kiDanI kA kAma na karanA, kiDanI meM patharI, hAiDronephrosisa, kiDanI kA sikur3anA evaM bar3hanA): patAkA mudrA, muSTi mudrA, alpapadma mudrA, niSedha mudrA-1, puSpapuTa mudrA2, garUDa mudrA, kArttavIrya mudrA, kaTaka mudrA, khaDga mukula mudrA, punnAga mudrA, zudra mudrA, ulUka mudrA, dampatti mudrA, parazurAma avatAra mudrA / kainsara : utsaMga mudrA, zukra mudrA / komA : ardhasUcI mudrA, brAhmaNa mudrA, vhalo mudrA / kaoNlesTraoNla bar3hanA : tAmracUDa mudrA, palli mudrA, zudra mudrA, narasiMha avatAra mudrA / khA~sI : kaMdaMjalI mudrA, varUNa mudrA, sarasvatI mudrA, zamI mudrA, kaniSTha bhrAtR mudrA, matsyAvatAra mudrA / khujalI : candra mudrA, vAyu mudrA, paradiSa mukula mudrA, zudra mudrA, kUrmAvatAra mudrA, parazurAma avatAra mudrA / gAuTa (vAta roga) - bhramara mudrA, vAyu mudrA, zaivya mudrA, zamI mudrA, kRSNAvatAra mudrA / gaThiyA : kaMdaMjalI mudrA, lIna karkaTa mudrA, zvazrI mudrA, matsyAvatAra mudrA / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra......335 * gardana kI samasyAe~ (Cervical spondilities): tripatAkA mudrA, zukatuNDa mudrA, kaTakAmukha mudrA, karkaTa mudrA, arAla kaTaka mukha mudrA, bhIma mudrA, caMpaka mudrA, kaMdaMjalI mudrA, lIna karkaTa mudrA, sarasvatI mudrA, udveSTi tAla padma mudrA, kaniSTha bhrAtR mudraa| ___ gale kI samasyAe~ (gale meM darda, galA kharAba honA, TaoNnsila Adi) : Aviddhavakra mudrA, garUr3apakSa mudrA, arAlakaTaka mukha mudrA, caMpaka mudrA, zvazrI mudraa| * garbhAzaya sambandhI samasyAe~ (prajanana samasyA, bAMjhapana, mAsika srAva kI aniyamitatA, peDu meM darda, sUjana, garbhAzaya meM gAMTha (Tumour) lyukeriyA (pradara roga) garbhasrAva (garbhapAta) Adi) : udvRtta mudrA, garUDa mudrA, paradiSa mukula mudrA, zudra mudrA, dampatti mudrA, kUrmAvatAra mudraa| gesTroenTrAiTisa : ardhapatAkA mudrA, khaDga mukula mudraa| ghabarAhaTa : karatarIdaNDa mudrA, kaniSTha bhrAtR mudraa| ghuTanoM kI samasyA : nitamba mudraa| cakkara AnA : ardhacandra mudrA, caturasra mudrA, ardharacita mudrA, cakra mudrA, baka mudrA, karatarI daNDa mudrA, zukra mudrA, kRSNAvatAra mudrA, narasiMhaavatAra mudraa| carma roga : pakSavaMchita mudrA, aMgArakha mudrA, ardhamukha mudrA, lakSmI mudrA, manmatha mudrA, sapatnI mudrA, bhartAra mudraa| chAtI meM darda : kapotta mudrA, ketakI mudrA, lakSmI mudrA, sindhuvara mudrA, pitR mudraa| jar3abuddhi (jar3atA) : makara mudrA-2, muSTi svastika mudrA, zanaizcara mudrA, strI mudraa|| jabar3e meM darda : udveSTi tAla padma mudrA, kaniSTha bhrAtR mudrA, matsyAvatAra mudraa| TI.vI. (Tuberculo) : kapota mudrA, mayUrahasta mudrA, nAgabandha mudrA, arjuna __ mudrA, kaTaka mudrA-1, zanaizcara mudrA, zamI mudrA, sindhuvara mudrA, nanaMda mudraa| TaoNnsilAiTis : zamI mudrA, karatarIdaNDa mudrA, saMkIrNa mudraa| TAiphAiDa : makara mudraa|| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana DAyabITisa : zikhara mudrA, lAMgula mudrA, paradiSa mukula mudrA, zudra mudrA, mAtR mudrA, vAmanAvatAra mudraa| DAyariyA (ulTI-dasta laganA) : lalita mudrA, paradiSa mukula mudraa| DIhAiDrezana (pAnI kI kamI) : ardhapatAkA mudrA, manmatha mudrA, zudra mudraa| tutalAnA : karatarIdaNDa mudraa| thAyaraoNiDa : sampuTa mudrA, khaTvA mudrA, arjuna mudrA, ketakI mudrA, pArvatI mudrA, saMkIrNa makara mudrA, zamI mudrA, naMnada mudrA, balarAmAvatAra mudraa| dAda (Ring Worms) : ketu mudrA, varuNa mudrA, rAhu mudrA, saMyama nAyaka mudrA, zuddha mudrA, ulUka mudrA, dampati mudrA, parazurAma avatAra mudraa| * dA~toM kI samasyAe~ (dA~toM meM darda, dA~toM meM pIva AnA Adi): khaTvA mudrA, varUNa mudrA, saMkIrNa mudrA, zamI mudrA, udveSTi tAla padma mudrA, matsyAvatAra mudraa| nyumoniyA : tAmracUr3a mudrA, nitamba mudrA, sindhuvara mudraa| nakasIra : candrakalA mudrA, pUga mudraa| nAr3I zuddhi : padmakoza mudrA, garUDa pakSa mudrA, kSatriya mudrA, sUrya mudrA, mAtR mudraa| * nAbhi kI samasyA (nAbhi khIsakanA, nAr3I meM darda): ardhacandra mudrA, haMsapakSa mudrA, paradiSa mukula mudrA, zvasura mudraa| nimna raktacApa : sindhuvara mudrA, sapatnI mudrA, kRSNAvatAra mudraa| nazIle padArthoM kI Adata : indra mudrA, vAyu mudrA, pUga mudrA, saMyama nAyaka mudrA, tAla patAkA mudrA, kalki avatAra mudraa| naMpusakatA : ketu mudrA, strI mudrA, bhartAra bhrAtR mudrA, matsyAvatAra mudrA, parazurAma avatAra mudraa| pakSAghAta : sandeza mudrA, prakSapradyota mudrA, muSTi svastika mudrA, bhinAMjalI mudrA, brAhmaNa mudrA, indra mudrA, khaDga mudrA, pUga mudrA, siMha mudrA, sindhuvara mudrA, vaizva mudrA, jyeSTha bhrAtR mudrA, pitR mudraa| * pittAzaya sambandhI samasyAe~ (patharI, pittAzaya kSetra meM darda, pittAzaya kI nalI meM gAMTha (Billary tumour) pIliyA Adi) : varAha mudrA, raghurAmAvAtAra mudraa| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra......337 poliyo : gajadaMta mudraa| pIliyA : lAMgula mudrA, saMkIrNa mudraa| peTa meM kRmi (jantu) honA : sUcyAsya mudrA, adharacita mudrA, narasiMhaavatAra ___ mudraa| pAIlsa (massA) : rAhu mudrA, karatarI daNDa mudrA, khaDga mukula mudraa| pArkinasansa roga : vhalo mudrA, pArvatI mudrA, zambhu mudrA, sUrya mudrA, trijJAna mudrA, vaizya mudrA, jyeSTha bhrAtR mudrA, zvasura mudrA, kalki avatAra mudrA, narasiMhaavatAra mudraa| pitta vikAra : latAhasta mudrA, baka mudrA, tAlasiMha mudrA, sapatnI mudrA, balarAmAvatAra mudrA, kRSNAvatAra mudraa| * paira kI takalIpheM (pairoM meM darda, aiThana, hAtha paira kA patalA par3anA (Muscle loss) sunnapana Adi) : zukatuNDa mudrA, rAvaNa mudrA, kUrmAvatAra mudrA, raghurAmAvatAra mudraa| . pITha kI samasyAe~ (rIDa kI haDDI meM takalIpha (Spine Problem), jhukI huI pITha Adi) : sandaMza mudrA-2, mukula mudrA, tAmracUr3a mudrA-2, gajadaMta mudrA, kUrma mudraa| * phephar3oM kI samasyAe~ (brAMkakAiTis, asthamA, nyumoniyA, phephar3oM meM phor3A yA pasa (Abscess), phephar3oM meM TI.vI) : bhramara mudrA, urNanAbha mudrA, kapota mudrA, talamukha mudrA, mayUrahasta mudrA, chaga mudrA, gardabha mudrA, lInAla padma mudrA, zaivya mudrA, zamI mudrA, pitR mudrA, balarAmAvatAra mudrA, kRSNAvatAra mudraa| phor3e-phunsI : aMjali mudrA, aMgArakha mudrA, manthana mudrA, saMkIrNa mudraa| bavAsIra : rAhu mudrA, strI mudrA, bhartAra bhrAtR mudrA, raghurAmAvatAra mudraa| * bAloM kI samasyAe~ (bAla jhar3anA, bAloM kA sapheda honA, bAloM kA rUkhApana Adi) : khaTakA vardhamAna mudrA, caMdrakalA mudrA, brAhmaNa mudrA, bRhaspati mudrA, kalki avatAra mudraa| * bistara gIlA karanA (nIMda meM pezAba karanA) : manmatha mudrA, pUga mudrA, strI mudrA, bhartAra bhrAtR mudrA, kUrmAvatAra mudraa| blaDaprezara : utsaMga mudrA, viprakIrNa mudrA, chaga mudrA, manmatha mudrA, sUrya mudrA, balarAmavatAra mudraa| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana * maskyulara DIsTrophI (snAyu taMtra kI bar3hatI niSkriyatA) : khaTkA vardhamAna mudrA, ketakI mudrA, paradiSa mukula mudrA, mAtR mudrA, raghurAmAvatAra mudraa| * mastiSka samasyAe~ (mastiSka kainsara, siradarda, komA, brena TyUmara Adi) : haMsAsya mudrA, ardhasUcI mudrA, sampuTa mudrA, bhinnAMjalI mudrA, khaDga mudrA, kubera mudrA, vhalo mudrA, trijJAna mudrA, jyeSTha bhrAtR mudrA, vAmAnAvatAra mudraa| * mAsika dharma sambandhI samasyAe~ (aniyamitatA, darda honA, adhika mAsika srAva Adi) : mukula mudrA, kezabaMdha mudrA, caMdramRga mudrA, punnAga mudrA, zambhu mudrA, zvasura mudraa| mAigrena (AdhA zIzI) : arAla mudrA, sampuTa mudrA, kurUvaka mudrA, vhalo mudrA, pUga mudrA, sUrya mudrA, vaizya mudrA, pitR mudrA, snuS mudraa| * mUtrAzaya sambandhI samasyAe~ (mUtra tyAga meM avarodha, mUtramArga meM saMkramaNa (Infection) mUtrAzaya meM patharI yA gAMTha, mUtrAzaya kA bAhara laTakanA (Urinary Bladder Prolapse) : kapittha mudrA, punnAga mudrA, rAhu mudrA, parazurAma avatAra mudraa| * yakRta (Liver) kI asvasthatA (yakRta meM saMkramaNa (Hepatitis) yakRta kA bar3hanA (Hepatomegaly) yakRta meM sUjana, yakRta meM pitta, yakRta meM gAMTha yA yakRta kA kAma na karanA) : UrNanAbha mudrA, varAha mudrA, gardabha mudrA, karakaTa mudrA, kuruvaka mudraa| . rakta vikAra (rakta kainsara, rakta meM Avazyaka tattvoM kI kamI, rakta zuddhi, rakta kI kamI Adi) : aMjali mudrA, palli mudrA, pAza mudrA, varAha mudrA, gardabha mudrA, ketu mudrA, lakSmI mudrA, punnAga mudrA, mAtR mudraa| lakavA : kapittha mudrA, kaTaka mudrA, kubera mudrA, rAvaNa mudrA, zambhu mudrA, trijJAna mudrA, jyeSTha bhrAtR mudrA, pitR mudrA, parazurAma avatAra mudrA, vAmanAvatAra mudraa| vAyu vikAra : pAza mudrA, chaga mudrA, gardabha mudrA, lakSmI mudrA, lInAla padma mudrA, vAyu mudrA, paradiSa mukula mudrA, zamI mudrA, pitR mudrA, balarAmAvatAra mudraa| vajana bar3hanA : kaTaka mudrA, caMpaka mudrA, caMdramRga mudrA, rAvaNa mudrA, pitR mudraa| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra......339 * snAyutaMtra kI samasyAe~ (snAyutaMtra meM rUkAvaTa, snAyu taMtra meM khiMcAva): avahita mudrA, garUr3a pakSa mudrA,vyAghra mudrA, nAgabandha mudrA, brAhmaNa mudrA, bRhaspati mudrA, kurUvaka mudrA, zvasura mudrA, vAmanAvatAra mudraa| sAyanasa : kartarImukha mudrA, saMyama nAyaka mudrA, vaizya mudrA, mAtR mudrA, snuSa mudraa| sira darda : karakaTa mudrA, kSatriya mudrA, vhalo mudrA, uluka mudrA, pitR mudrA, zvasura mudrA, balarAmAvatAra mudraa| smaraNa zakti kI samasyA : karakaTa mudrA, saMyama nAyaka mudrA, trijJAna mudrA, jyeSTha bhrAtR mudraa| * zvAsa taMtra sambandhI samasyAe~ (zvAsa phulanA, baicenI, ghabarAhaTa, damA, zvAsa lene meM takalIpha Adi) : khaTvA mudrA, zaivya mudraa| * svara yaMtra kI samasyAe~ (AvAja kA dabanA, moTA honA, hakalAnA Adi) : tripatAkA mudrA, avahita mudrA, aMgArakha mudrA, saMkIrNa mudrA, sarasvatI mudrA, zvazrI mudraa| * hRdaya sambandhI roga (sadamA) : mRgazIrSa mudrA, kezabaMdha mudrA, vyAghra mudrA, nAgabandha mudrA, baka mudrA, kUrma mudrA, vAyu mudrA, saMkIrNa maMkara mudrA, zaivya mudrA, nanaMda mudrA, pitR mudrA, balarAmAvatAra mudraa| ___ hicakI : bhIma mudrA, saMkIrNa mudrA, sarasvatI mudrA, zamI mudrA, matsyAvatAra mudraa| mAnasika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudraaeN| * krodha, pAgalapana, ghRNA, Asakti, aniyaMtraNa, ahaMkAra, akelApana Adi- muSTi mudrA, sandaMza mudrA, aMjali mudrA, recita mudrA, karihasta mudrA, pakSavaMchita mudrA, kaTaka mudrA, caMpaka mudrA, kArtavIrya mudrA, khaDgamukula mudrA, kUrma mudrA, rAhu mudrA, sarasvatI mudrA, zanaizcara mudrA, strI mudrA, dampati mudrA, raghurAmAvatAra mudraa| * naze kI lata, bhAvAtmaka asthiratA (Over confidence), lAlasA, avizvAsa, akelApana- alapadma mudrA, svAdhiSThAna cakra, puSpapuTa mudrA, vardhamAna mudrA, uvRtta mudrA, palli mudrA, garUDa mudrA, ajamukha mudrA, caMdramRga mudrA, indra mudrA, karatarI daNDa mudrA, kaTaka mudrA-2, ketu mudrA, varUNa mudrA, Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana vyAlI mudrA, saMyamanAyaka mudrA, tAlapatAkA mudrA, ulUka mudrA, bharttArabhAtR mudrA, kUrmAvatAra mudrA / * ekAgratA kI kamI, avizvAsa, akhuzahAla, lAlaca, svAbhimAna kI kamI - sUcyAsya mudrA, haMsapakSa mudrA, tAmracUr3a mudrA, caturasra, mudrA, ardharecita mudrA, nitamba mudrA, kezabaMdha mudrA, siMhamukha mudrA, ardhamukha mudrA, brahma mudrA, karakaTa mudrA, manmatha mudrA, rAvaNa mudrA, saMkIrNa mudrA, zudra mudrA, sUrya mudrA, mAtR mudrA, sapatnI mudrA, zvasura mudrA, bharttari bhrAtR mudrA, kRSNAvatAra mudrA / * gAlI denA, cillAnA, behozI, anutsAha, nirmamatA, Atma-sammAna kI kamI, sneha kI kamI- mRgazIrSa mudrA, UrNanAbha mudrA, kapota mudrA, talamukha mudrA, vyAghra mudrA, pAza mudrA, adhomuSTi mukula mudrA, gardabha mudrA, kaTaka mudrA - 1, lakSmI mudrA, lInAla padma mudrA, vAyu mudrA, pArvatI mudrA, saMkIrNa kara mudrA, sindhuvara mudrA, pitR mudrA / * vyavahAra meM akuzala, bhAvanAoM meM rUkAvaTa, Antarika cintA, anuzAsana hInatA, AtmahInatA, ghabarAhaTa, niSkriyatA, ahaMkAra, bhASA sambandhI samasyA - karttarImukha mudrA, khaTakA vardhamAna mudrA, utsaMga mudrA,garUDa pakSa mudrA, ulvaNa mudrA, aMgArakha mudrA, bhIma mudrA, kadaMjalI mudrA, lIna karkaTa mudrA, paradiSa mukula mudrA, saMkIrNa mudrA, zaivya mudrA, zamI mudrA, kaniSTha bhrAtR mudrA, zvazrI mudrA, matsyAvatAra mudrA / * asaphalatA, alpajJAna, adhyAtmarahitatA, smRti samasyA, mAnasika vikAra, anizcaya, pAgalapana - haMsapakSa mudrA - 2, avahitta mudrA, Aviddhavakra mudrA, pakSapradyota mudrA, cakra mudrA, brAhmaNa mudrA, ketakI mudrA, kSatriya mudrA, kurUvaka mudrA, vhalo mudrA, pUga mudrA, saMyama nAyaka mudrA, siMha mudrA, udveSTi tAlapadma mudrA, vaizya mudrA, nanaMda mudrA, snuS mudrA, balarAmAvatAra mudrA, vAmanAvatAra mudrA / * unmattatA, mRtyubhaya, nirAzA, AnaMda kI kamI, anutsAha, akhuzahAla jIvana - svastika mudrA - 1, niSedha mudrA - 2, sampuTa mudrA, bhairUNDa mudrA, arAla kaTakamukha mudrA, baka mudrA, bhinnAMjalI mudrA, bRhaspati mudrA, khaDga mudrA, kubera mudrA, zambhu mudrA, zukra mudrA, trijJAna mudrA, jyeSTha bhrAtR mudrA, kalki avatAra mudrA, narasiMha avatAra mudrA, parazurAma avatAra mudrA / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra... ...341 AdhyAtmika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ * krodha, mAna, mAyA, lobha, vAcAlatA, bhaya, IrSyA, pramAda- saMdaMza mudrA, recita mudrA, karihasta mudrA, pakSavAMchita mudrA, cakra mudrA, garUr3a mudrA, caMpaka mudrA, kArtavIrya mudrA, khaDga mukula mudrA, kUrma mudrA, rAhu mudrA, sarasvatI mudrA, zanaizcara mudrA, bhadra bhrAtR mudraa| * sapta vyasana, caMcalatA, lAlasA, kAmukatA, abhimAna- alapadma mudrA, puSpapuTa mudrA, vardhamAna mudrA, udvRtta mudrA, lalita mudrA, caMdrakalA mudrA, ajamukha mudrA, ardhamukha mudrA, caMdramRga mudrA, karatarI daNDa mudrA, kaTaka mudrA-2, pyAlI mudrA, saMyama nAyaka mudrA, strI mudrA, ulUka mudrA, dampatti mudrA, kalki avatAra mudrA, kUrmAvatAra mudraa| * Atmabala kI kamI, ekAgratA kI kamI, zaMkAlu vRtti- zikhara mudrA, sUcyAsya mudrA, lAMgula mudrA, caturasra mudrA, ardharacita mudrA, nitamba mudrA, siMhamukha mudrA, adhomuSTi mukula mudrA, brahma mudrA, karakaTa mudrA, ketu mudrA, kSatriya mudrA, rAvaNa mudrA, zudra mudrA, mAtR mudrA, zvasura mudrA, bhartAra mudrA, balarAmAvatAra mudrA, narasiMhaavatAra mudraa| * vANI para aniyaMtraNa, asaMvedanazIlatA, karUNAhInatA, hiMsaka bhAvanA- mRgazIrSa mudrA, UrNanAbha mudrA, tAmracUr3a mudrA, kapota mudrA, talamukha mudrA, mayUra hasta mudrA, pAza mudrA, baka mudrA, gardabha mudrA, kaTaka mudrA-1, ketakI mudrA, lakSmI mudrA, lInAla padma mudrA, vAyu mudrA, pArvatI mudrA, saMkIrNa makara mudrA, zaivya mudrA, zamI mudrA, sindhuvara mudrA, nanaMda mudrA, sapatnI mudrA, kRSNAvatAra mudraa| * adhyAtma vimukhatA, AtmAnuzAsana kI kamI, mAna kaSAyasarpazIrSa mudrA, khaTakA vardhamAna mudrA, utsaMga mudrA, pakSapradyota mudrA, garUr3a pakSa mudrA, muSTi svastika mudrA, trizUla mudrA, sampuTa mudrA, aMgArakha mudrA, arAla kaTakamukha mudrA, bhIma mudrA, kadaMjalI mudrA, lIna karkaTa mudrA, varUNa mudrA, paradiSa mukula mudrA, saMkIrNa mudrA, tAla patAkA mudrA, kaniSTha bhrAtR mudrA, zvazrI mudrA, matsyAvatAra mudraa| * jJAna kA abhimAna, mAyAcArI, doharApana- muSTi mudrA, haMsapakSa mudrA, karkaTa mudrA, avahita mudrA, Aviddhavakra mudrA, vyAghra mudrA, saMyama nAyaka mudrA, Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342... nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana siMha mudrA, udveSTi tAla padma mudrA, raghurAmAvatAra mudrA, vAmanAvatAra mudraa| * mRtyubhaya, svaramaNatA kI kamI, anutsAha, AnaMda kI kamIkapittha hasta mudrA, saMdaMza mudrA, aMjalI mudrA, svastika mudrA-1, niSedha mudrA2, ardhasUcI mudrA, sampUTa mudrA, bhairUNDa mudrA, bhinnAMjalI mudrA, bRhaspati mudrA, indra mudrA, khaDga mudrA, kubera mudrA, zambhu mudrA, zukra mudrA, sUrya mudrA, trijJAna mudrA, vaizya mudrA, jyeSTha bhrAtR mudrA, snuS mudrA, parazurAmAvatAra mudraa| samaSTi rUpa meM kahA jA sakatA hai ki deza-videza sabhI jagaha nRtya kalA kisI na kisI rUpa meM dekhI jAtI hai| bharata nATyam inameM se eka prAcIna zAstrIya nRtya kalA hai| hara nRtya kalA meM isakA puTa avazya rUpa se parilakSita hotA hai| nRtya se prAya: hara Ama AdamI thor3A bahuta jur3A huA hotA hai| inhIM saba tathyoM evaM isakI prAcInatA ko dekhate hue bharata nATya zAstra Adi prAcya granthoM meM varNita mudrAoM kA svarUpa varNana karane ke sAtha-sAtha vividha prakAra ke roga nidAna, mAnasika evaM bhAvanAtmaka UrdhvatA meM inakI sahAyavRtti kA varNana kiyA gayA hai| ___ ata: yaha apekSA rakhatI hU~ ki hara roga ke nivAraNa meM vizeSa upayogI mudrAoM kI list ko dekhakara koI bhI vyakti apanI suvidhA anusAra sahaja sAdhya mudrA se apane Apa hI apane logoM kA ilAja kara skegaa| yaha kRti mudrA prayoga meM hamArI ruci evaM jAgRti bar3hAeM tathA bhAratIya nRtya paramparA ko vikasita kareM, yahI shubhaashNsaa| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI kra.| grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka | prakAzaka varSa | | elImenTsa Apha hindU TI.e. gopInAtha rAva zrI bhagavAnasiMha 1971 AikanogrAphI saMpA.kalyANadAsaguptA | iNDolojIkala buka hAusa, vArANasI 2. Asana aura yoga mudrAe~ DaoN. ravIndra pratApa siMha vizvavidyAlaya prakAzana, 2004 vArANasI 3. guptakAlIna kalA evaM DaoN.pRthvIkumAra agravAla buksa eziyA nagavA, 1994 | vAstu vArANasI 4. da DevalapamenTa oNpha jitendranAtha banarjI kalakattA yUnivarsiTI presa 1956 | hindU AikanogrAphI 5. dharmazAstra kA itihAsa DaoN.pANDuraMga vAmana kANehindI bhavana, mahAtmA gA~dhI 1973 (bhA. 5) mArga, lakhanaU 6. nATyazAstra bharata muni |bhAratIya vidyA prakAzana, dillI 7. nRtya ratnakoza kumbhakarNa deva | rAjasthAna purAtana granthamAlA, 1957 saMpA. rasikalAla / jayapura choTAlAla pArIkha 8. bharahuta DaoN. ramAnAtha mizra madhyapradeza hindI grantha 1971 akAdamI, bhopAla 9. bhAratIya kalA vAsudevazaraNa agravAla pRthvI prakAzana nagavA, saMpA. DaoN. pRthvI kumAra vArANasI agravAla 2005 10. mudrAj ina buddhisTa eNDa epha. DablyU byunsa DI.ke. prinTavarlDa, naI | hindU prekTises ena dillI AikaoNnogrAphika kansIDarezan 11. samarAMgaNa sUtradhAra bhojadeva, saMpA. puSpendra nyU bhAratIya buka kAraporezana, 1998 | (bhA.2) kumAra |dillI 12.|saMgIta ratnAkara (bhA. 4zAMrgadeva aDyAra madrAsa 1953 saMpA. esa. zAstrI 13./ smRti candrikA (bhA.1) saMpA. zrI nivAsAcArya | nAga prakAzaka, dillI 1988 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344... le garante at yah halagifta atgaiteta . Pane a TT / T 4/ HUG prakAzaka 2001 14. Classical Indian Vatsyayan Kapila Delhi Dance in Literature and Arts 15. Iconography of Nalini Kanta Aryan Book Buddhist Bhattasali International, New and Brahmanical Delhi Sculptures 16. Iconography of the R.B. Gupta D.B.Taraporevala Sons 1980 Hindus Buddhists Private Ltd. Bombay and Jains 17. The Mirror of Ananda Munshiram Manoharlal|2003 Being the Abhinaya Coomaraswamy Publishers, New Delhi Darpana of Nandikesvara 18. Hindu Iconography T.A. Gopinatha Rao Indological Book 1971 house, Varanasi 19. Mudravicarapraka- Dr. Priyabala Shah Oriental Institute, 1956 karanam and Mudra Baroda Vidhih 20. Esoteric Mudras of Devi, Gauri Delhi 1999 Japan : Mudras of the Garbhadhatu & Vajradhatu Mandalas of Homa and Eighteen step Tites and of main Buddhas and Bodhisattvas, Gods and Goddesses of Various Sutras and Tantras. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. grantha kA nAma 21. Ancient Indian Education 22. The Buddhist art of Gandhar, Marshal Iconography: Illustrated objects, Devices concepts Rites and Related Terms lekhaka/saMpAdaka with special focus on Iconographic attributes, Radha Kumud Mukarji 27. Dances of India 28. Ritual Art of India 29. The square and circle of the Indian Arts 26. An Encyclopaedia Bunce Fredrick of Hindu Dieties, Demigods Godlings Demons and Heroes; Bunce Fred rick sahAyaka grantha sUcI...345 23. The Buddhist Indian B. Bhattacharya Iconography 24. The Buddhist art of Sir John Marshall Oriental Books Gandhar The Story of Early school it's Birth Growth and Decline 25. A Dictionary of Buddhist and Hindu Delhi Delhi prakAzaka Kolkata corporation, New Delhi New Delhi New Delhi Kishore B.R. New Delhi Mookerjee London Vatsyayan Kapila New Delhi auf 1969 1980 1958 1996 1999 1998 1985 1983 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. nAma le./saMpA./anu. 1. sajjana jina vandana vidhi sAdhvI zaziprabhAzrI 2. sajjana sadjJAna pravezikA sAdhvI zaziprabhAzrI 3. sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha) sAdhvI zaziprabhAzrI 4. sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 5. sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 6. sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 7. sajjana jJAna vidhi sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI 8. paMca pratikramaNa sUtra sAdhvI zaziprabhAzrI 9. tapa se sajjana bane vicakSaNa sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 10. maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI 11. sajjana sadjJAna sudhA sAdhvI saumyaguNAzrI 12. caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya) sAdhvI saumyaguNAzrI 13. sajjana gIta guMjana (aprApya) sAdhvI saumyaguNAzrI 14. darpaNa vizeSAMka sAdhvI saumyaguNAzrI 15. vidhimArgaprapA (sAnuvAda) sAdhvI saumyaguNAzrI 16. jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM sAdhvI saumyaguNAzrI samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra 17. jaina vidhi vidhAna sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI sAhitya kA bRhad itihAsa 18. jaina gRhastha ke solaha saMskAroM sAdhvI saumyaguNAzrI kA tulanAtmaka adhyayana mUlya sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100.00 100.00 100.00 100.00 sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra...347 19. jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana 20. jaina muni ke vratAropaNa sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM 21. jaina muni kI AcAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 sarvAGgINa adhyayana 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI samIkSAtmaka adhyayana 23. padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI sAdhvI saumyaguNAzrI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 kA zAstrIya anuzIlana tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana, AgamoM se aba taka 26. prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa sAdhvI saumyaguNAzrI vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM 27. SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 AdhyAtmika saMdarbha meM 28. pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM 30. pratiSThA vidhi kA maulika vivecana sAdhvI saumyaguNAzrI 200.00 Adhunika saMdarbha meM mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke sAdhvI saumyaguNAzrI 50.00 Aloka meM 32. nATya mudrAoM kA manovaijJAnika sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 anuzIlana 100.00 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100.00 100.00 150.00 348...nATya mudrAoM kA eka manovaijJAnika anuzIlana 33. jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika samIkSA 34. hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA sAdhvI saumyaguNAzrI evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 35. bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA sAdhvI saumyaguNAzrI rahasyAtmaka parizIlana yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga __ Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, sAdhvI saumyaguNAzrI kaba aura kaise? 38. sajjana tapa pravezikA sAdhvI saumyaguNAzrI 39. zaMkA navi citta dharie sAdhvI saumyaguNAzrI 50.00 50.00 100.00 50.00 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya GEEDODOORDCOEDEOEOPORONEDR2000202COEDECEDEO2012030RRRRECTOBJER BRINEEMBERRIMARRERRIERRENBORRRRRRRRRORI EDERRRRRRRRR DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) nAma : nAraMgI urpha nizA mAtA-pitA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa janma : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA dIkSA : vaizAkha sudI chaTTa, san 1983, gar3ha sivAnA dIkSA nAma saumyaguNA zrI dIkSA guru : pravartinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. zikSA guru : saMgharalA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. adhyayana : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jnyaan| racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevaadd'| viziSTatA saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nishraart| tapArAdhanA : zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTa dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tp| PROCODEORROREOEDERCISECREEEEEEEEEEDBECE O R E BPOROBOROROPORTIONSPIRONARRORORRRRRRIORRIORRIORRRRRRIOROBORONSERVARIORRESPONGEBORDERRIORIGIONEERRORISIS Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana gItA ke anupama svara * mudrA yoga ke dvArA sapta cakroM ko saMtulita karane kI vidhi evaM unake prabhAva... * nATya kalA evaM mudrAyoga kA pArasparika sambandha... * aitihAsika zilpakalA meM mudrA darzana... SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com, E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2 (XVI)