Book Title: Aacharya Kshemendra Dwara Pratipadit Chamatkaratva ke Pariprekshya me Aacharya Gyansagar Dwara Virachit Jayoday Mahakavya ka Samikshatmak Adhyayan
Author(s): Gyansagar
Publisher: Digambar Jain Dharm Prabhavna Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006277/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kSemendra dvArA pratipAdita "camatkAratva" ke paripekSya meM AcArya jJAnasAgara dvArA viracita "jayodaya" mahAkAvya kA samIkSAtmaka adhyayana mahAkavi AcArya 108 zrI jJAnasAgara jI mahArAja caac zrI digambara jaina dharmaprabhAvanA samiti zrI pArzvanAtha di. jaina atizaya kSetra nasiyAMjI __ dAdAbAr3I, koTA (rAja.) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aa aa aa aa ) Crrpp 9059020S0SSICOSSEGA (2) mahAkavi AcArya 1083i3GRIPROGR lN (mNglN | EjN ( NGS NOlluN yaatryuN - 1 - - ml Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haGOSE prakAzakIya samarpaNa GOOG / A. zrI vidyAsAgarajI mahArAja mu. zrI sudhAsAgarajI mahArAja paMcAcArayukla mahAkavi, dArzanika vicAraka, dharmadivAkara, Adarza cAritranAyaka, kunda-kunda kI paramparA ke unnAyaka, saMta ziromaNi, samAdhi samrATa, parama pUjya AcAya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke kara kamaloM evaM inake paramasayogya ziSya jJAna, dhyAna tpyukt| zramaNa saMskRti ke rakSaka, tIrthakSetra jIrNodvAraka, jJAnodaya tIrthakSetra evaM zramaNa saMskRti saMsthAna (chAtrAvAsa), sAMgAnera evaM mahAvIra saMsthAna (chAtrAvAsa) koTA ke sampreraka vAtsalya mUrti, samatAsvAbhAvI, jinavANI ke yathArtha udghoSaka, sAMgAnera evaM cA~dakheDI tIrtha kSetra ke bhagarbhaseyakSarakSitaratnamayIcaityAlaya pragaTa karane vAle AdhyAtmikaevaM dArzanika saMta muni zrIsudhAsAgarajI mahArAja ke kara kamaloM meM AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra,byAvara (rAja.) evaM zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMdhIjI, sAMgAnera, jayapura kI orasesAdarasamarpita 190GOOON GOGICE manaanasyA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kSemendra ke dvArA pratipAdita "camatkAratatva" ke pariprekSya meM jaina muni zrI jJAnasAgara dvArA viracita "jayodaya" mahAkAvya kA samIkSAtmaka adhyayana - preraNA evaM AzIrvAda - muni zrI 108 sudhAsAgara jI mahArAja kSullaka zrI gambhIrasAgara jI mahArAja kSullaka zrI dhairyasAgara jI mahArAja anusandhAtrI : zrImatI monikA vArSNeya ema. e. (saMskRta) zodha chAtrA, saMskRta vibhAga, barelI kaoNleja, barelI : - prakAzaka - zrI digambara jaina dharmaprabhAvanA samiti evaM zrI digambara jaina pArzvanAtha atizaya kSetra nasiyAM dAdAvAr3I, koTA (rAja.) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka prasaMga saMta ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke parama ziSya muni puMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja evaM kSullaka zrI gambhIrasAgara jI mahArAja kSullaka zrI dhairyasAgara jI mahArAja ke aitihAsika pAvana varSAyoga, san 2001 koTA ke zubha avasara para prakAzita saMskaraNa - 2001 I. pratiyA~ - 1000 mUlya - 50/- punaH prakAzana hetu surakSita prApti sthAna - bhagavAna RSabhadeva granthamAlA zrI digambara jaina atizaya kSetra, maMdira saMghIjI sAMgAnera, jayapura (rAja.) phona-2730390 mudraka - paoNpulara prinTarsa motI DUMgarI, phateha TIvA mArga, jayapura phona - 2606591, 2606883 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. kSemendra ke dvArA pratipAdita "camatkAratava' ke pariprekSya meM AcArya jJAnasAgara jI dvArA viracita "jayodaya'' mahAkAvya kA samIkSAtmaka adhyayana mahAtmA jyotibA phule rUhelakhaNDa vizvavidyAlaya, barelI, kI pI.eca.DI. (saMskRta) upAdhi hetu prastuta maulika zodha prabandha -- anusandhAtrI : zrImatI monikA vArSNeya ema. e. (saMskRta) zodha chAtrA, saMskRta vibhAga barelI kaoNleja, barelI 1999 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dr. (Smt.) Pramod Bala Misra, M.A., Ph.D. Reader, Deptt. of Sanskrit, Bareilly College, M.J.P. Rohilkhand University, Bareilly Cartified that the thesis entitled "AcArya kSemendra ke dvArA pratipAdita "camatkAra tattva" ke pariprekSya meM jaina muni zrI jJAnasAgara dvArA viracita "jayodaya" Helchlou ont HATCHC 378272'' has been prepared by Smt. Monika Varshney under my supervision. Smt. Monika Varshney worked under me for the period required under ordinances of this University and the thesis embodiea the results of her own observations and original investigations, conducted during the period. The thesis is of the standard expected of a Candidate for the degree of Doctor of Philosphy and I; therefore, recommend that it may be sent for evaluation. Dated: 01.09.99 (P. B. Mishra) Supervisor www4 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhibandhana jinakI sAdhanA ke camatkArika tatva sahasra razmi banakara prakAzita hote hai, jinakA mana vacana kAma vizuddha paramANuoM se paripUrNa ho jo camatkAroM kI paryAya haiN| jinakI caraNa raja se anekoM kSetra tIrtha bana gaye, jinake ArzIvAda kI zItala chAyA ne hameM zodhakArya meM kiciMta bhI saMtApti nahIM hone diyA aise mahAmahima, saMta muni puMgava kI sudhAsAgara jI mahArAja ke caraNoM meM bArabAra abhibNdhn| nmostu| monikA vArSNeya 3 3 883 %83%88% A 5 33333333338 83628005555605555006303083%888 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya bhArata ke sAMskRtika vikAsa kI kathA ati prAcIna hai| bhArata vasundharA ke udyAna meM aneka dharma darzana aura vicAradhArAoM ke vividhavarNasumana khile haiM, jinakI surabhi se becaina vizva ko trANa milA hai| tapaH pUta AcAryoM/RSiyoM/manISiyoM kA samagra cintana hI bhAratIya saMskRti kA AdhAra hai| jaina dharma pravartaka tIrthaMkaroM tathA jainAcAryoM ne bhAratIya saMskRti ke unnayana meM jo yogadAna kiyA hai, vaha sadA avismaraNIya rhegaa| purAtatva, vAstukalA, citrakalA tathA rAjanIti ke kSetra meM isa dhArA ke avadAna ko bhUlakara hama bhAratIya saMskRti kI pUrNatA ko AtmasAt kara hI nahIM skte| sAhityika kSetra kI pratyeka vidyA meM unake dvArA sRjita mahanIya granthoM se sarasvatI bhaNDAra kI zrIvRddhi huyI hai| adyAvadhi upalabdha jainoM ke prAcIna sAhitya se jJAta hotA hai ki jaina sAhitya lekhana kI paramparA kama se kama DhAI sahastra varSoM se ajastra va avicchinna gati se pravAhazIla hai isa antarAla meM jainAcAryoM ne siddhAnta, dharma, darzana, tarkazAstra, purANa, AcArazAstra, kAvyazAstra, vyAkAraNa, Ayurveda, vAstu-kalA, jyotiSa aura rAjanIti Adi viSayoM para vividha vidhAoM meM gambhIra sAhitya kA sRjana kiyA hai| jainAcAryoM ne prAkRta. apabhraMza va saMskRta bhASA ke sAtha yuga kI AvazyakatA ke anusAra kisI bhASA vizeSa ke bandhana meM na baMdhakara sabhI bhASAoM meM pracura mAtrA meM sAhitya likhA hai| kAladoSa ke kAraNa, samAja meM artha kI pradhAnatA ke bar3hane se sAmpradAyika va durAgrAhI saMkIrNamanA rAjAoM dvArA digambara sAdhuoM ke vicaraNa para pratibandha lagane se tathA anyAnya kAraNoM se jaina sAhityamaMdAkinI kI dhArA avaruddha sI hone lagI thii| unnIsavIM zatAbdI ke anta meM mahAkavi paM. bhUrAmala zAstrI (mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI) kA udhaya huA, jinhoMne siddhAnta, dharma darzana adhyAtma ke atirikta saMskRta va mahAkAvyoM kA praNayana kara sAhitya-bhAgIrathI kA punaH pravacana kara diyA aura tabase jaina sAhitya racanA ko punarjIvana milA aura bIsavIM zatAbdI meM aneka sArasvata AcAryoM/muniyoM/gRhastha vidvAnoM ne gahana adhyayana karate hue mahanIya sAhitya kI racanA kI aura aba bhI 886666668 866666666666666650626 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka AcAryoM, muniyoM va vidvAn gRhasthoM dvArA yaha paramparA cala rahI hai| granthoM kI sarjanA mAtra se koI saMskRti vizva sAhitya meM apanA sthAna nahIM banA paatii| vizva sAhitya meM sthApita hone ke liye ina granthoM meM chipe tatvoM ko prakAza meM lAne kI AvazyakatA hai kyoMki ye vizva kI yugIna samasyAoM ke samAdhAna karane meM sakSama haiN| isa dRSTi se grantha prakAzana, granthAlayoM kI sthApanA ke sAtha ina para vyApaka aura tulanAtmaka adhyayana bhI apekSita hai| harSa kA viSaya hai ki santa ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja tathA unake ziSyoM tapodhana munivRnda kI anukaraNIya jJAnArAdhanA (caritrArAdhanA meM to unakA saMgha pramANabhUta hai hI) se samAja meM aisI preraNA jagI ki jainAjaina vidyArthiyoM kA bar3A samUha aba vizvavidyAlayIya zodhApAdhi hetu jaina vidyA ke aMgoM ko hI viSaya banA rahA hai, jo ki jaina sAhitya ke vikAsa kA sUcaka hai| jaina saMskRti ke dharmAyatanoM ke saubhAgya taba aura bhI jyAdA bar3he jaba itihAsa nirmAtA, mahAn jyotipuJja, munipuMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke caraNa rAjasthAna kI ora bddh'e| unake padArpaNa se sAMgAnera aura ajamera kI saMgoSThiyoM kI saphalatA ke pazcAt byAvara meM janavarI, 95 meM rASTrIya jJAnasAgara saMgoSThI Ayojita kI gayI, jahA~ vidvAnoM ne A, jJAnasAgara vAMDamaya para mahAnibandha lekhana karAne, zodhArthiyoM ke zodha kAryoM meM Agata bAdhAoM kA nirAkaraNa, unheM yathAvazyaka sahAyatA pradAna karane tathA jaina vidyA ke zodha-prabandha ke prakAzana karane ke sujhAva diye| ataH vidvAnoM ke bhAvanAnusAra paramapUjya munizrI ke maMgalamaya AzISa se byAvara meM AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra kI sthApanA kI gyii| paramapUjya munivara zrI sudhAsAgarajI maharAjAra kI kRpA va satpreraNA se kendra ke mAdhyama se barakataullAha khAM vizvavidyAlaya meraTha, rUhelakhaNDa vizvavidyAlaya nainItAla, caudharI caraNasiMha vizvavidyAlaya vArANasI, sampUrNAnanda vizvavidyAlaya vArANasI, bundelakhaNDa vizvavidyAlaya jhAMsI, rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura va ravizaMkara vizvavidyAlaya rAyapura Adi se aneka zodha chAtroM ne A. jJAnasAgara vAMGamaya ko AdhAra banAkara pIeca. DI. upAdhinimitta paMjIkaraNa karAyA/paMjIkaraNa hetu Avedana kiyA hai| kendra mAdhyama se ina zodhArthiyoM ko muni zrI ke AzISa pUrvaka sAhitya va chAtravRtti upalabdha karAyI jA rahI hai tathA anya zodhArthiyoM ( 7 ) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bhI paMjIkaraNoparAnta chAtravRtti upalabdha karAne kI yojanA hai| muni puMgava zrI sudhAsAgarajI ke hI 1996 jayapura ke aitihAsika varSAyoga ke uparAnta munizrI ke hI AzIrvAda se zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMdhIjI sAMgAnera meM bhagavAna RSabhadeva granthamAlA kI sthApanA huI tathA bhAratavarSa kA sampUrNa digambara jana sAhitya kA vikraya kendra bhI sthApita kiyA gyaa| tabhI se AcArya jJAnasAgaravAgartha vimarza kendra, byAvara tathA bhagavAna RSabhadeva grantha mAlA sAMgAnera kI sahabhAgitA meM sampUrNa grantha prakAzana kara rahe haiM, abhI taka granthamAlA se 130 grantha prakAzita ho cuke haiN| barelI kaoNleja ke saMskRta vibhAgAdhyakSa DaoN. zrImatI pramodabAlA mizrA ke nirdezana meM zrImatI monikA vArSNeya ne zabda evaM artha kI gambhIrya tapasyA ke bala para likhA gayA yaha zodha prabaMdha sAhitya jagata kI AdarzatAoM meM ziromaNI sthAna rkhegaa| isa zodha prabandha meM do mahAna zabda sAdhakoM kI tulanAtmaka gaveSaNA camatkRta huI hai isa prabaMdha meM zodhArthI ne A. kSemendra ke camatkRta tatvoM ko mahAkavi AcArya jJAnasAgara dvArA zrRMgArita karAyA hai| hamArA kendra DaoN. monikA vArSNeya kA AbhAra vyakta karatA hai| ApakI zodha prabandhakIya sAhitya sevA sadaiva smaraNIya rhegii| . cU~ki pUjya mahArAjazrI kA maMgala-AzISa evaM dhyAna jainAcAryoM dvArA viracita aprakAzita, anupalabdha sAhitya ke sAtha jaina vidyA ke aMgoM para vibhinna vizvavidyAlayoM meM kiye zodha kAryoM ke prakAzana kI ora bhI gayA hai, tathA sAhitya paryAlocana sRjana prakAzana ke satkarma meM saMlagna saMsthAoM aura vidvAnoM ke protsAhanArtha unakA maMgala AzISa rahA karatA hai| ataH hameM vizvAsa hai ki sAhitya, unnayana evaM prasAra ke kAryo meM aisI gati milegI, mAno samarATa khAravela kA samaya punaH pratyAvartita ho gayA ho| eka bAra punaH prajJA evaM caritra ke punjIbhUta deha ke pAvana kamaloM meM sAdara sazraddhA namo'stu / sudhAsAgara - caraNa bhramara aruNakumAra zAstrI 'vyAkaraNAcArya' nidezaka, AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra byAvara (rAja.) 3855098859999900000001 8 :586868688888888668 0 .8.20163586836335520030 880 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI vivaraNa pRSTha saMkhyA 11-16 Adya vaktavya prastAvanA 17-21 22-41 prathama adhyAya : AcArya kSemendra, unakA 'kavikaNThA bharaNa' aura 'camatkAra' kA svarupa 42-108 137-160 dvitIya adhyAya : muni jJAnasAgara aura 'jayodaya' tRtIya adhyAya : 'avicAritaramaNIya' aura 'vicAryamANaramaNIya' camatkAra tathA 'jayodaya' . 109-136 caturtha adhyAya : 'samastasUktavyApI' tathA 'sUktekadezadRzya camatkAra' tathA 'jayodaya' paMcama adhyAya : 'zabdagata' 'arthagata' aura 'zabdArthagata' camatkAra tathA "jayodaya' SaSTha adhyAya : 'alaMkAragata camatkAra' tathA 'jayodaya' 191-242 saptama adhyAya : 'rasagata camatkAra' tathA 'jayodaya' 243-263 161-190 aSTama adhyAya : "prakhyAtavRttagata camatkAra' tathA 'jayodaya' 264-277 navama adhyAya : upasaMhAra 278-285 286-293 prathama pariziSTa : 'jayodaya' ke subhaassit| dvitIya pariziSTa : anuzIlita evaM sandarbhita granthoM kI sUcI 294-300 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya vaktavya rAjasthAna kI rAjadhAnI jayapura nagara se 16 kilomITara dUra dakSiNa dizA meM sAMgAnera prAcIna tathA vaibhavapUrNa nagara hai| yahA~ aneka vizAla jinamaMdira tathA dhavala aura uttuMga kalApUrNa prAsAda haiN| kisI samaya yahA~ cAMdI evaM javAharAta kA pracura mAtrA meM vyavasAya hotA thaa| yahA~ 700 jaina zrAvakoM ke ghara the| rAjanaitika kAraNoM se yahA~ uthala-puthala macatI rahI aura isakI samRddhi meM hAsa hotA gayA, kintu aneka prAcIna lekhakoM ke ullekha yaha siddha karate haiM ki yahA~ ke zrAvaka dharmakArya meM sadaiva agraNI rahe aura vividha mahotsavo ke sAtha yahA~ sAhityika gatividhiyA~ calatI rhii| sAMgAnera meM eka jaina maMdira apanI sthApatyakalA aura purAtattva ke lie vizvavikhyAta hai tathA pratidina acchI saMkhyA meM dezI aura videzI paryaTaka yahA~ Ate rahate haiN| yaha mandira saMghI jI ke mandira ke nAma se prakhyAta hai| yahA~ mUlanAyaka bhagavAna AdinAtha kI sundara evaM atizayakArI pratimA hai| mandira meM saikar3oM kI saMkhyA meM jinabimba virAjamAna hai| yaha mandira sAta maMjila kA hai, jisakI do maMjila Upara va pA~ca nIce haiN| madhya meM yakSarakSita bhUgarbha sthita prAcIna jina caityAlaya hai| yahA~ atizayakArI, manojJa aneka jina bimba virAjamAna hai| yahA~ mAtra bAlayati digambara sAdhu hI jA sakate haiM tathA eka nizcita avadhi ke lie saMkalpa pUrvaka hI pratimAyeM darzanArtha bAhara virAjamAna kara sakate haiN| 20 vIM sadI ke prathama AcArya cAritra cakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAja kA padArpaNa yahA~ san 1933 kI magasira vadI terasa ko huaa| unhoMne magasira sudI dazamI ko guphA meM pravezakara caityAlaya ke darzana kie aura use bAhara laae| jUna 1971 meM AcArya dezabhUSaNa jI mahArAja tathA 1987 meM AcArya vimalasAgara jI mahArAja evaM 10 maI 1992 ko AcArya kunthusAgara mahArAja ne isa manohArI caityAlaya ke darzana janatA ko kraae| varSa 1994 I. meM yahA~ pUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ke parama ziSya pUjya muni zrI sudhA sAgara jI mahArAja va kSullaka gambhIrasAgara jI mahArAja evaM dhairyasAgara jI mahArAja ke sAtha sAMgAnera pdhaare| unake sAnnidhya meM 9 jUna se 11 jUna taka akhila bhAratavarSIya vidvat saMgoSThI huI, jisameM lagabhaga 40 vidvAn padhAre aura mujhe bhI isameM Alekha vAcana kA saubhAgya prApta huaa| dinAMka 12 jUna ko pUjya muni zrI sudhAsAgara jI ne saMghI jI ke mandira meM sthita Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyukta caityAlaya ke darzana hajAroM logoM ko karAe / indra bhI ina atizayakArI jinabimboM ko dekhakara prasanna ho uThA aura usane jUna kI tapatI huI dupaharI kI madhyAnha belA meM mandira parisara meM jala barasAyA, jisase sabhI naranArI prasanna ho uThe / indra dvArA yaha jalAbhiSeka unake harSAtireka kA kAraNa bnaa| abhiSeka ke bAda pUjya sudhAsAgara jI mahArAja kA mAMgalika pravacana huA, jisakI prArambhika paMktiyA~ thI / gara ho janama dubArA mAnava janama mile| phira se yahI jinAlaya jinavara zaraNa mile // tIna dina taka lAkhoM logoM ne isa mahAtizayakArI caityAlaya ke darzana kie va pUrva saMkalpAnusAra 15 jUna 1994 ko prAtaHkAla caityAlaya ko punaH guphA meM virAjamAna kara diyaa| pA~ca varSa bAda kSetra kameTI ne bhUgarbha caityAlaya ko nikAlane kI punaH prArthanA kii| kameTI kI prArthanA saphala huii| jaba muni zrI ne caityAlaya ko nikAlane kI svIkRti dI / cAro ora harSa kI lahara umar3a pdd'ii| 20 jUna 1999 meM dUsarI bAra pUjya muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja ne prAtaH 7 baje praveza kiyaa| lagabhaga 45 / 50 minaTa ke bAda muni zrI tIsarI maMjila ke prathama jinAlaya ke sAtha-sAtha apanI sAdhanA / tapasyAke bala para cauthI maMjila meM praveza kara dUsarA caityAlaya bhI nikAla kara lAye / cauthI maMjila taka Aja taka koI bhI praveza nahIM kara pAyA thaa| prathama bAra muni zrI hI pahu~ce the| dUsare caityAlaya meM 32 ratnamayI jina pratimAeM hai| 9 phuTa 11 iMcI 20 khar3agAsana 1 / 1.5 phuTa vizAla pannA ratna kI AdinAtha kI pratimA jI manohArI mahAatizayakArI thii| 9 pratimAyeM padamAsana choTI-choTI pratimAyeM thI / sabhI pratimAyeM nAnA ratnoM kI thI / vizva ke sabase adhika prAcIna mahAatizayakArI jina bimboM ke darzana karAne vAle mahAmuni zrI sudhA sAgara mahArAja ko hama saba pAkara dhanya haiN| lAkhoM logoM ko uparyukta caityAlaya kI manohArI pratimAoM ke darzana kara saubhAgya prApta huA / a. bhA. vidvata pariSada ke lagabhaga 150 vidvAnoM ne ina aitihAsika mahA. atizayakArI pratimAoM ke darzana abhiSeka kara apane jIvana ko dhanya kiyaa| sabhI vidvAnoM ne ina pratimAoM ko atiprAcIna evaM mahA atizayakArI batAyA / rAta dina darzanArthiyoM kA tA~tA lagA rhaa| pUre 24 ghaNTe AsAnI se darzana ho sakate the| darzanArthI yAtriyoM kI nirantara hajAroM kI saMkhyA meM dIrghAvadhi taka katAra maiMne isI jaina mandira meM dekhii| 12 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 dinoM meM lagabhaga dasa lAkha logoM ne isa amRta siddhi darzana mahotsava meM padhArakara ina alaukika/anupama ratnamayI pratimAoM kA darzanakara jIvana saphala kiyaa| isa mahotsava kI sabase bar3I rASTrIya upalabdhi yaha rahI ki isI samaya deza meM pAkistAna se kAragila yuddha cala rahA thaa| sainika mara rahe the| muni zrI kI preraNA se isa yuddha kI zAnti ke lie ina jinabimboM kA abhiSeka kara gandhodaka bhejA gayA, tIna dina ke andara hI yuddhavirAma ho gyaa| sAre deza meM zAnti sAmrAjya chA gyaa| rASTra ne bhI ina jina bimboM ke atizaya ko svIkAra kiyA, namana kiyaa| isI avasara para muni zrI ke udbodhana se prabhAvita hokara mahotsava kameTI ne zahIda parivAroM kI sahAyatA hetu 11 lAkha rupaye rAjasthAna mukhyamaMtrI azoka gahalota ko bheMTa kiye| mukhyamaMtrI ne kahA ki vizva meM pahalI bAra dhArmika mahotsava samiti kI tarapha se itanI bar3hI rAzi rASTra ke nAma se prApta huI haiN| yaha dharma evaM rASTra ekatA kA zubha lakSaNa hai| pAMca dina taka nirantara dhArAvAhika muni zrI kSetra evaM ina jinabimboM kI aitihAsika atizaya ke Upara mahattvapUrNa pravacana hue| sarakAra ne isa mahotsava meM pUrA sahayoga diyA 500 pulisakarmiyoM ko tainAta kiye, alaga se mahotsava ke lie majisTreTa niyukta kiye| samiti dvArA sAre jayapura parisara, maMDI, dharmazAlAoM, skUloM meM lagabhaga 5000 kamaroM kI vyavasthA kI gii| lagabhaga 5 lAkha logoM kI bhojana vyavasthA kI gii| itanA bar3A jana sailAba maiMne apane jIvana meM jaina samAja ke kisI mahotsava meM kabhI nahIM dekhaa| sampUrNa kArya pUrNataH saphala hue| isI avasara para 23 evaM 24 jUna 1999 ko prakhyAta akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvata pariSada kA aitihAsika svarNa jayaMtI adhivezana sampanna huaa| vidvAnoM ko muni zrI ne aneka mahatvapUrNa sujhAva diye| pUjya mahArAja jI ke padArpaNa se sAMgAnera mandira kI caturdila pragati huii| aneka prakAra kA nirmANa kArya aba bhI cara rahA hai| vidyA ke kSetra meM muni zrI ne krAntikArI kadama utthaayaa| jinhoMne digambara jaina nasiyAM saMghI jI ke AdhIna khAlI par3e 5 bIghA bhUkhaNDa para sAMgAnera meM zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsthAna kI sthApanA kraaii| isameM mahAkavi AcArya jJAnasAgara chAtrAvAsa kA nava nirmANa kArya pUrNa ho gayA aura isameM lagabhaga 150 se adhika chAtra rahakara laukika adhyayana ke sAtha-sAtha dhArmika adhyayana karake jaina saMskRti kI rakSA meM agraNI rheNge| isI ke samIpa (13) 13 0 000000000088888888888888885600000000MMANANMAMMeena Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya saMskRta mahAvidyAlaya ke bhavana kA bhI nirmANa kArya cala rahA hai| chAtroM ko bhojana, AvAsa Adi samasta suvidhAeM niHzulka pradAna kI jAtI hai| ___ yahIM para nasiyA~ ke eka bhUkhaNDa meM zrI digambara jaina vIrodaya maMdira kA vizAla rUpa se nirmANa kiyA jA rahA hai, jisameM 11 phuTa uttaMga padmAsana vIra bhagavana kI pratimA virAjamAna kI jA rahI hai| jisakA nAma muni zrI ne digambara jaina vIrodaya maMdira rakhA hai tathA pUrI kaoNlonI kA nAma vIrodaya nagara rakhA hai| pUjyaM muni zrI sudhA sAgara jI mahArAja kI preraNA se sAMgAnera meM sAhitya ke kSetra meM eka yugAntarakArI kArya huA haiM yahA~ saMghI jI mandira meM digambara jaina sAhitya ke prakAzana evaM vikraya kA bahuta bar3A kendra bhagavAna RSabha deva granthamAlA ke nAma se sthApita ho cukA hai| jahA~ sabhI prakAra kA jaina sAhitya sulabha hai| yahA~ sthApita bhagavAna RSabha deva granthamAlA se zatAdhika grantha prakAzita ho cuke haiN| pU. AcArya jJAna sAgara mahArAja kA sampUrNa sAhitya yahA~sulabha hai| Adhunika vidvAnoM ke lagabhaga 30 zodhaprabandha yahA~ se prakAzita ho cuke hai| yaha saMsthA AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra byAvara kI sahabhAginI hai| byAvara se bhI pUjya muni zrI kI preraNA se aneka grantha prakAzita hue haiN| - muni zrI kI preraNA se lalitapura sA~gAnera, jayapura, ajamera, byAvara, madanagaMja, kizanagar3ha, sIkara tathA alavara Adi aneka sthAnoM para vidvata saMgoSThiyoM kA Ayojana huA hai| ina saMgoSThiyoM meM sarvAdhika jaina evaM ajaina vidvAnoM ne nirantara kaI dina upasthita rahakara tathA apane AlekhoM kA vAcana kara apanI jJAna garimA kA vistAra kiyA hai| pUjya muni zrI kA udbodhana unheM 'nirantara prApta hotA rahA hai| mahArAja zrI kA jahA~ - jahA~ cAturmAsa hotA hai, vahA~ kama se kama dina meM eka bAra to unake amRtamayI pravacana kA lAbha janasamudAya ko mila hI jAtA hai| dazalakSaNa parva ke suavasara para bar3e - bar3e zrAvaka saMskAra ziviroM kA Ayojana tathA usameM pratidina mahArAja zrI dvArA 7 - 7 ghaNTe kA udbodhana zrAvakoM meM dharma ke saMskAra jAgRta karAne meM sahAyaka hotA hai| pUjya sudhAsAgara jI kI eka aura mahattvapUrNa upalabdhi hai - ajamera ke pAsa digambara jaina jJAnodaya tIrtha kSetra, nArelI kA vikAsa / yahA~ dharmazAlA kA nirmANa ho cukA hai| sarakAra dvArA pradatta 300 bIghA bhUkhaNDa para prAcIna 14) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zailI meM pASANa ke trikAla caubIsI maMdira, sahasrakUTa Adi aneka maMdira / kA nirmANa kiyA jA rahA hai| jisameM jaina saMskRti yugoM - yugoM taka vRddhiMgata ho gaI hai| ___ pahAr3I para aura nIce mandira nirmANa kA kArya jArI hai tathA yahA~ eka vizAla gauzAlA bhI sthApita ho cukI hai| pUrNa vikAsa hone para yaha AzA kI jAtI hai ki jaina vidyA kA yaha eka bahuta bar3A kendra bnegaa| pUjya muni zrI sudhAsAgara jI mere sAhitya prakAzana ke bahuta bar3e preraNA srota rahe haiM, unake AzIrvAda se mujhase saMbaMdhita aneka grantha byAvara va sAMgAnera kI uparyukta grantha mAlAoM se prakAzita hue haiM, jinameM kucha ke nAma isa prakAra haiM - 1. AcArya jJAnasAgara dvArA smRta sAhitya 2. bauddha darzana kI zAstrIya samIkSA / 3. AdibrahmA RSabhadeva / 4. aJjanA pavanaJjaya nATaka / 5. anekAnta syAdvAda vimarza / 6. sallekhanA darzana . 7. jaina darzana meM ratnatraya kA svarUpa (sampAdana) le. DaoN. narendra kumAra jaina 8. jaina rAjanaitika cintanadhArA (sampAdana) le. DaoN. vijayalakSmI jaina 9. he jJAnadIpa Agama praNAma 10. AcArya vidyAsAgara vyaktitva evaM kAvyakalA (sampAdana) le. DaoN. mAyA jaina 11. caraNa paNamAmi visuddhataMra (sampAdana) 12. sudhAsAgara hindI aMgrejI jaina zabdakoza 13. sAMkhyadarzana kI zAstrIya samIkSA (sampAdana) le. DaoN. zaktibAlA kauzala 14. naganatva kyoM aura kaise ? (sampAdana) pravacana : muni zrI sudhA sAgara jI .. la. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. jayodaya mahAkAvya parizIlana (sampAdana) 16. sudarzanodaya - aMgrejI anuvAda (sampAdana) anu. DaoN. balajIta siMha 17. samudradatta caritra - aMgrejI anuvAda (sampAdana) ___ anu. DaoN. rAjahaMsa guptA 18. AcArya jJAnasAgara aura unakI sAhitya sAdhanA (sampAdana) jayodaya mahAkAvya kA dArzanika evaM sAMskRtika adhyayana nAmaka abhinava puSpa bhI unhIM kI preraNA se prakAzita hokara pAThakoM ke kara kamaloM meM suzobhita hone vAlA hai| maiM unake isa sAhitya prema ke prati natamastaka huuN| pratyeka sAdhu isa prakAra sAhitya prakAzana kA preraNA srota bana jAya to digambara jaina sAhitya kI saikar3o kRtiyA~ grantha bhaNDAroM se nikalakara jana jana ke svAdhyAya kA kendra bana sakatI hai aura sAhitya prakAzana ke kSetra meM digambara jaina samAja pichar3A na rhe| maiM muni zrI ke jJAna gAmbhIrya, pratibhA, vidyA aura vidvAnoM ke prati anurAga, tIrthasaMrakSaNa aura zrAvaka saMskAroM ke unnayana meM yogadAna rUpa aneka guNoM ke kAraNa unake prati natamastaka hU~ tathA unake prasAda se nirantara jinavANI kI ArAdhanA karatA rahU~, yahI sujhAva vyakta karatA huuN| jainaM jayatu zAsanam / - ramezacandra jaina 16 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jaina maharSiyoM ne hara kAla meM jJAna vijJAna kI sabhI zAkhAoM aura vidyAoM meM mahanIya sAhitya kI sarjanA kara bhAratIya saMskRta ko samRddha kiyA hai / yadyapi jaina vADmaya meM siddhAnta, darzana, dharma, tarkazAstra, yoga tathA adhyAtma, Ayurveda, vAstuzAstra aura purANa itihAsa para jaina muniyoM ke grantha dRSTigata hote haiN| lekina isake sAtha komalakAnta padAvalI se sambalita sarala kAvyoM kI racanA bhI jaina sAhityakAroM dvArA kI gayI hai| jainAcAryoM kA prAcInatama sAhitya vividha prakAroM ke prAkRtoM aura apabhraMza bhASA meM likhA gayA hai| lekina vigata zatAbdiyoM se jaina granthakAroM ne saMskRta bhASA ko apanAkara yugAnurupa granthoM kA praNayana kiyaa| (eka samaya aisA AyA jaba jaina muniyoM ne yaha mAna liyA thA ki aba sAhitya meM akalaMka jaisA tArkika jinasena jaisA purANakAra aura harizacandra jaise mahAkavi kA udaya anizcita hai ) parantu jaina saMskRta kAvya prakAza meM mahAkavi paM. bhUrAmala jI zAstrI ke rUpa meM eka dedIpyamAna nakSatra kA udaya huaa| sUkSma se sUkSmatama rahasyoM ko atyanta sugamatA se hRdayagrAhya banA dene vAle pUjya muni zrI jJAna sAgara jI mahAna santa haiM / - kAvyazAstra kI kasauTI para kharI utarane vAlI racanAoM kI jo dhArA sUkha gayI thI use isa rasasiddha kavirAja ne vizAla rasasikta racanAoM ke mAdhyama se punaH plAvita kara diyaa| samAja meM sAhitya ke prati udAsIna vRtti tathA mahAkavi kI yaza Adi se dUra nijAta ramaNa kI vRtti ke kAraNa na to isa mahAkavi ke mahanIya vyaktitva se sAhitya ke adhyetA paricita ho sake aura na hI isa mahAkavi ke dArzanika grantha prakAza meM A sake / parantu ratnoM kI AbhA lambe samaya taka chipI nahIM raha sakatI hai| Apake vAGmaya meM zraddhA aura vizvAsa ke rAste bhagavAna mahAvIra kI bhakti unakA sAkSAtkAra aura bodha ko prApta karA denA unakA lakSya hotA thA / unakI racanAoM meM maiMne dekhA ki anta:karaNa ko eka adbhuta zAnti athavA jIvana kA samAdhAna milatA hai| Apake kAvyoM meM cintana aura lekhana kI khUbI hai / unameM dharma kI maryAdA aura loka kI bhAvanA kA adbhuta sAmaMjasya hotA hai / unakI kavitAoM meM bhASA kI sugamatA siddhAntoM ke pratipAdana meM zraddhA va bhakti ko arntarhRdaya meM sthApita kara denA unakA vaiziSTaya hai| zrI jJAna sAgara jI kA caritra hI camatkAra hai / usameM jo lAlitya sAhityika vicchiti, cArutva aura ramaNIyatA nihita hai| usakI AcArya kSemendra dvArA kavikaNThAbharaNa maiM pratipAdita camatkAra tattva ke 17 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aloka meM samIkSA karane ke uddezya se maiM isa zodha kArya meM pravRtta huyI huuN| 'mujha jaisI tuccha aura alpajJa vyakti dvArA yaha zodha kArya kiyA gayA hai, jo santoM, vidvAnoM, samAja ke prabuddha varga kI preraNA, kRpA, sahayoga va AzISa se hI sambhava ho sakA hai| prastuta zodha kArya kI preraNA saMskRta viSaya meM prathama zreNI meM ema.e. karane ke pazcAt merI pUjanIyA pitAmahI evaM parama AdaraNIya mAtA - pitA ne mujhe zodha kArya ke lie prerita kiyaa| unase prerita hokara hI maiM isa kArya meM pravRtta ho sakI, tathA DaoN. kRSNakAnta zuklajI ke nirdezana meM saMkSipta rUparekhA svIkRti hetu prastuta kara dii| svIkRti milane para maiM zodha kArya meM laga gyii| saMyogavaza madhya meM hI acAnaka durghaTanAvaza se zukla jI kA dehAnta ho gayA aura merA zodha kArya majhadhAra meM hI raha gayA taba usako pUrA karane ke lie maiMne DaoN. zrImatI pramoda bAlA mizrA ke nirdezana meM apanA zodha - kArya pUrNa kiyaa| zodha prabandha kA saMkSipta paricaya muni zrI jJAnasAgara jI mahArAja (pUrvAvasthA meM paM. bhUrAmala zAstrI ke nAma se prasiddha) ne 1937 I. meM jayodaya mahAkAvya kI racanA kii| yaha mahAkAvya 28 sargoM meM nibaddha hai aura inameM 2974 zloka haiN| inameM jinasena prathama dvArA praNIta mahApurANa meM pallavita RSabhadeva bharatakAlIna jayakumAra evaM sulocanA ke paurANika kathanAka ko puSpita kiyA gayA hai| isa mahAkAvya kA dUsarA nAma sulocanA svayaMvara mahAkAvya bhI hai| isake anya upajIvya sAhitya meM ullekhya haiM - mahAsenakRta sulocanA kathA (vi. saM. 800), guNabhadrakRta mahApurANa ke antima pAMca parva (vi. saM. 900), hastimallakRta vikrAnta kaurava athavA sulocanA nATaka (vi. sa. 1250) vAdicanda bhaTTArakRta sulocanA carita (vi. saM. 1671), bra. kAmarAjapraNIta jayakumAra carita (vi. saM. 1710) tathA bra. prabhurAja viracita jayakumAra crit| ___ jayodaya mahAkAvya kI kathAvastu aitihAsika hai| isake nAyaka hastinApura nareza, apratima yoddhA, saundarya tathA zIla ke bhaNDAra jayakumAra haiM aura nAyikA kAzI nareza akampana kI putrI rAjakumArI sulocanA hai| ina donoM kI hRdayahArI kathA bhoga se yoga, parigraha se tyAga tathA vIratA se zAntimayatA kI ora le jAne vAlI hai| jayodaya mahAkAvya meM kAvya ke sabhI guNa vidyamAna haiN| sAtha hI isameM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanikatA bhI kUTa - kUTa kara bharI huyI hai| jaina saMskRta kAvyaprakAza meM muni jJAnasAgara jI kA udaya lagabhaga cha: sau varSoM bAda lagabhaga aise mahAkavi ke rUpa meM huA jisane mahAkAvya likhane kI vicchinna paramparA ko punarjIvita kiyaa| ___alaMkAra aura rasoM se paripUrNa yaha mahAkAvya bRhattrayI meM sthAna pAne yogya hai| isameM vana - krIr3A, jala - krIr3A, sUryodaya, candrodaya, prabhAtavarNana, rAtrivarNana, pAna goSThI, vaivAhika goSTI, parvata, nadI Adi prasaMgoM kA marma sparzI varNana hai| isa mahAkAvya meM prAcIna RSi muniyoM ke Adarza kI paramparA kA nirvAha karate hue vartamAna paristhiti kI ulajhanoM ko sulajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| prastuta prabandha ke prathama adhyAya meM AcArya kSemendra ke vyaktittva evaM kRtitva kA nirUpaNa karate hue unake kavikaNThAbharaNa para vistRta paricaya diyA gayA hai| isI adhyAya meM camatkAra ke svarUpa para gambhIra dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| dvitIya adhyAya meM munijJAnasAgarajI kA paricaya dekara unakI kRtiyoM kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA gayA hai| isI adhyAya meM kavi ke vaiduSya, jIvana darzana para prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI isameM jayodaya mahAkAvya ke pratyeka sarga ke kathAnaka kA prastutIkaraNa ke sAtha kathAnaka ke vaiziSTya para dRSTi nikSepa kiyA gayA hai| kavi dvArA utpAdita kAvya saundarya kA pratipAdana bhI isI adhyAya meM kiyA gayA hai| tRtIya se aSTama adhyAya taka kavikaNThAbharaNa meM varNita vividha prakAra ke camatkAroM kI dRSTi se jayodaya mahAkAvya kI samIkSA kI gayI hai| tRtIya adhyAya meM avicArita ramaNIya aura vicAryamANa ramaNIya ina ubhaya camatkAroM ke anekAneka udAharaNa jayodaya mahAkAvya se lekara unakI vivecanA kI gayI hai| isa prabandha ke caturtha adhyAya meM samasta sUktavyApI tathA sUktaikadezadRzya ina donoM camatkAroM kI dRSTi se jayodaya mahAkAvya kI samIkSA kI gayI hai| paMcama adhyAya meM zabdagata, arthagata, zabdArthagata camatkAroM kI dRSTi se jayodaya mahAkAvya kA mUlyAMkana kiyA gayA hai| SaSTha adhyAya meM alaMkAragata camatkAra kI dRSTi se savistAra isa mahAkAvya kI mImAMsA kI gayI hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya meM rasagata camatkAra kI dRSTi se jayodaya mahAkAvya kA anuzIlana kiyA gayA hai| aSTama adhyAya meM prakhyAta vRttagata camatkAra kI dRSTi se isa mahAkAvya kI samAlocanA kI gayI hai| navama adhyAya upasaMhAra meM gaveSaNAprasUtaniSkarSoM ko dekara saMskRta kAvya jagat meM zrI muni jJAnasAgara jI aura unake jayodaya kAvya kA mUlyAMkana kiyA gayA hai| ___ isa prabandha meM tIna mahattvapUrNa pariziSToM kA samAveza hai| prathama pariziSTa meM jayodayakAra ke viSaya meM abhivyakta kiye gaye vidvAnoM ke vicAroM kA saMkalana hai| dvitIya pariziSTa meM jayodaya mahAkAvya meM samupalabdha manorama saduktiyoM kA saMgraha hai| tRtIya pariziSTa meM apane zodha-prabandha ke lekhana meM sahAyaka pramukha - pramukha granthoM kI sUcI dI gaI hai| AbhAra pradarzana . bhUgarbha sthita yakSarakSita aneka ratnamayI jina caityAlyo ko pragaTa karane vAle jJAnatapa meM lIna AdhyAtmika santa munipuMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja kI preraNA AzIrvAda se yaha zodha prabandha pUrNa hokara sAhitya jagata kI paMkti meM sthApita ho skaa| ApakA kina zabdoM meM AbhAra vyakta karu, Apa to sUrya hai, maiM to dIpaka lekara AratI utAra sakatA huuN| isa zodha - yAtrA ko gantavya taka pahu~cAne meM aneka mahAnubhAvoM kA yogadAna rahA hai| sarvaprathama meM apanI zodha paryavekSikA zrImatI DaoN. pramoda bAlA mizrA, rIDara, saMskRta-vibhAga, barelI kaoNleja, barelI ke prati apanI hArdika kRtajJatA jJApita karatI hU~ jinhoMne samaya-samaya para mujhe pANDityapUrNa mArgadarzana karake merI zodha sambandhI zAstrIya zaMkAoM, ulajhanoM ko dUra karatI rhii| ___ DaoN. rAmajIta mizra, rIDara evaM adhyakSa, saMskRta vibhAga, barelI kaoNleja, barelI ke prati AbhAra prakaTa karatI hU~ jinhoMne samaya :- samaya para jaina darzana sambandhI jAnakArI dii| DaoN. arUNa kumAra jaina, zAstrI nidezaka - AcArya jJAna sAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara (rAja.) ke prati maiM kRtajJa hU~ jinhoMne patrAcAra ke mAdhyama se AcArya jJAna sAgara jI ke sabhI grantha evaM kRtiyoM ko upalabdha karAkara 38800388%8800388888888888888888 2 0 8888888560022 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anugrahIta kiyA jo grantha mujhe bahuta sahAyaka siddha huye| DaoN. rameza candra jaina, rIDara evaM adhyakSa, saMskRta vibhAga, vardhamAna kaoNleja, bijanaura (u. pra.) ke prati apanA AbhAra prakaTa karatI hU~ jinhoMne jaina dharma sambandhI jAnakArI dekara mujhe kRtArtha kiyaa| ____ maiM zrI pI. DI. mittala, vyavasthApaka, saMcAlaka jaina samAja jaina mandira barelI kI ati AbhArI hU~ jinhoMne mujhe apane pustakAlaya se bahumUlya evaM durlabha pustakeM upalabdha karAyI jo mere zodha kArya meM sahayogI siddha huii| DaoN. rAma svarupa Arya, bhUtapUrva hindI vibhAgAdhyakSa vardhamAna kaoNleja, bijanaura kI AbhArI hU~ jinhoMne sat parAmarza aura sAmagrI saMkalana karAne meM paryApta sahAyatA pradAna kii| maiM apanI svargIyA pUjanIyA pitAmahI zrImatI dropadI devI vArSNeya, apane mAtA - pitA tathA jyeSTha bhrAtA paMkaja evaM saMjaya aura sabhI pArivArika janoM ke prati kRtajJa evaM zraddhAnata hU~ jinake sahayoga va AzIrvAda se yaha kArya pUrNa huaa| mere pati zrI manISa vArSNeya tathA anya pArivArika sadasyoM ne isa kArya ko pUrNa karane meM merI bharapUra sahAyatA kii| ataH maiM una sabake prati hRdaya se kRtajJa huuN| jina - jina sAhityakAroM evaM lekhakoM kI kRtiyoM ko par3hakara maiM lAbhAnvita huI aura jina gurujanoM se isa zodha - yAtrA meM satparAmarza aura nirdeza prApta hote rahe, una sabhI ke prati maiM sazraddhA apanI praNati nivedita karatI anusandhAtrI monikA vArSNeya 898698883333333333333 0 4 6 8506660033632983-8898228888-850888 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya AcArya kSemendra, unakA kavikaNThAbharaNa aura camatkAra kA svarUpa - AcArya kSemendra AcArya kSemendra saMskRta bhASA ke mahAkaviyoM meM alaukika pratibhA se maNDita gyArahavIM zatAbdI ke asAdhAraNa granthakAra the| unhoMne apanI lekhanI ke dvArA saMskRta vAGmaya ko vibhUSita kiyaa| kSemendra kazmIra ke nivAsI the| kazmIra meM sarasvatI kA nivAsa mAnA jAtA thaa| bhaktoM kA vizvAsa hai ki vRndAvana kI sImA ke bAhara zrIkRSNa kahIM nahIM jAte arthAt vahIM para nivAsa karate haiN| mahAkavi vilhaNa kahate haiM ki sarasvatI bhI kazmIra ko chor3akara kahIM nahIM jaatii| sarasvatI ke isa varada putra ne sAhitya ke vibhinna kSetroM meM apanA johara dikhlaayaa| jaba inakA janma huA taba kazmIra deza kA vAtAvaraNa arAjakatA, asantoSa, SaDyantra, raktapAta se ghirA huA thA vahA~ kA rAjA ananta svayaM mAnasika rUpa se durbala thaa| tabhI to usane 1063 I. meM apane jyeSTha putra kalaza ko rAjya dekara kucha varSoM ke bAda punaH grahaNa kara liyaa| isake anantara 1077 I. meM rAjakArya se virata hokara kucha samaya ke bAda 1081 I. meM usane AtmahatyA kara lii| inhIM pitA - putra ananta (1028 I. se 1063 I.) tathA kalaza (1063 I. - 1089 I.) ke rAjyakAla meM kSemendra kI jIvanayAtrA sampanna huyii| yaha kazmIra ke mahArAja ke rAjakavi the| itanI arAjakatA ke vAtAvaraNa meM bhI apanI bahumukhI pratibhA ke bala se aneka upadezaprada kAvyagranthoM kA praNayana kiyaa| AcArya kSemendra kA sthiti kAla 1050 I. tathA unake antima grantha dazAvatAracarita kA racanA kAla 1066 I. hai jinakA saMketa svayaM granthakAra ne kiyA hai| inakI prathama racanA 1037 I. kI hai| ataH inakA janma 990 I. ke Asa-pAsa huA thaa| inhoMne apane grantha bRhatkathA maJjarI meM svayaM likhA hai ki yaha sindhu ke prapautra, nimnAzaya ke pautra tathA prakAzendra ke putra the| inakA parivAra bahuta sampanna thA, inake pitA dAnI aura udAra the| AcArya kSemendra ne apane ko sarvamanISI ziSya kahA hai| jisase patA calatA hai ki ye guNagrahaNa ke lie dUsaroM ke ziSya banane meM apanI heThI nahIM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhate the| ataH sambhava hai ki aneka vizeSajJoM kI unhoMne apanA guru mAnA ho| kSemenda ne apane maDakhaka abhinavagupta tathA somavAda nAmaka tIna guruoM kA ullekha kiyA hai| unhoMne abhinavagupta se sAhitya zAstra kI zikSA lii| ye pahale zaiva dharma ko mAnane vAle the parantu apane jIvana kI sandhyA meM somapAda ke dvArA vaiSNava dharma meM dIkSita kiye gaye apane samasta granthoM meM inhoMne apanA dUsarA nAma vyAsadAsa likhA hai| zaiva darzana ke hote hue bhI inhoMne apane granthoM meM viSNu stuti kI hai| isase spaSTa hotA hai ki bhAgavatAcArya somapAda kA kSemendra para gaharA prabhAva par3A inakA dehAvasAna 1066 I. ke bAda mAnate haiM kyoMki inake antima grantha dazAvatAracarita kI samApti 1066 I. meM huyI hai| DaoN. kANe evaM DaoN. sUryakAnta' bhI inakI mRtyu kA samaya yahI mAnate AcArya kSemendra vibhinna viSayoM ke Upara vipula rAzi prastuta karane vAle mAnanIya kalpanA ke kAraNa sadA prakhyAta rheNge| inakI lekhanI ne sampUrNa vizva meM apanI camaka vikhera dii| 1. kSemendranAmA tanayastasya vidvatsu vishrutH| dRhatkathA maJjarI, zloka 36 2. kAzmIreSu babhUva sindhuradhikaH sindhozca nimnAzayaH prAptastasyaH guNaprakarSayazasaH putraH prakAzendratAm / viprendrapratipAditAtradAna dhanabhUgo saMgha kRSNAjinaiH prakhyAtAtizayasya tasya tanayaH kSemendranAmA bhavat / bharata kathA maJjarI ke anta meM (3.5) kSemendra ne apane pitA ke upakAra kAryoM kA varNana kiyA hai| 3. zrutvAbhinavaguptAkhyAvisAhityaM bodhvaaridheH| AcArya zekharamaNe vidyaativvrtikaarinnH| vRhatkathAmaJjarI upasaMhAra zloka - 37 4. zrI madabhagavatAcArya sompaadaanjrennubhiH| - vRhatkathAmaJjarI zloka 38 5. iti zrI vyAsadAsAparAkhyakSemendrakRte kavikaNThA bharaNe kavitvaprAptiH prathama sndhiH| aucitya vicAracarcA meM bhI aise nirdeza milate haiN| 6. ekAdhike 'vde vihitazcatvArize sakAtike / dazAvatAracaritopasaMhAraka, zloka - 5 7. History of Sanskrot Poetics, 1961, Part I P. 266 8. Kahemendra Studies, 1954, Chap. I P. 8 23) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtitva : AcArya kSemendra eka bahuprasu granthakAra the / mahAkavi kSemendra vidagdhoM ke hI kavi na hokara janatA ke bhI kavi haiM / unakI vANI ne bhinna-bhinna rUpoM meM vihAra kiyA, vaha kabhI kavi ke, to kabhI nATakakAra ke, kabhI tattvajJAtA, kabhI vilAsI puruSa, kabhI sAhitya vimarzaka ke pariveSa meM sahRdayoM ke sAmane Ate haiM 1 unakI racanA kA uddezya manoraMjana ke sAtha-sAtha janatA kA caritra nirmANa bhI hai aura ve avazya hI apane uddezyoM kI pUrti meM pUrNataH saphala hai / inhoneM kitane granthoM kI racanA kI yaha kahanA bahuta hI kaThina hai / aneka vidvAnoM ne nizcita saMkhyA ko lekara matabheda pAyA jAtA hai 1 DaoN. sUryakAnta kSemendra ke granthoM kI saMkhyA cauMtIsa batAte haiN| DaoN. kANe kA kahanA hai ki kSeemendra ne bhAratamaJjarI evaM vRhatkathAmaJjarI ke atirikta cAlIsa granthoM kI racanA kI hai / hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki kSemendra ke granthoM kI saMkhyA battIsa se calIsa ke Asa-pAsa mAnanI cAhie / kSemendra ke granthoM ko hama cAra zreNiyoM meM vibhakta kara sakate haiM mahAkAvya : rAmAyaNamaJjarI, bhAratamaJjarI, vRhatkathAmaJjarI, dazAvatAracarita tathA avadAnakalpalatA / upadezavizeSokti kAvyaH kalA vilAsa, samayamAtRkA, cArUcarcA zataka, sevyasevakopadeza, darpadalana, dezopadeza, narmamAlA cartuvargasaMgraha / alaMkAra grantha : kavikaNThAbharaNa, aucityavicAra - carcA, suvRttatilaka / prakIrNa kAvya : loka prakAza koza, nItikalpataru tathA vyAsASTaka / kSemendra kI racanAyeM : 3. 4. 1. 2. 1. amRtataraDaga yaha laghukAvya hai| isameM deva pUrvadevakRta kSIrasAgara ke maMthana para AdhArita hai| isakA eka padya kavikaNThAbharaNa kI paMcama sandhi meM ( zloka 49 ) meM hai / 2. aucityavicAracarcA yaha inakA sabase maulika grantha hai| isameM aucitya ke vicAra kI bar3I hI sundara vyAkhyA kI gayI hai / kAvya meM aucitya kI kalpanA kA prathama nirdeza hameM bhArata meM upalabdha hotA hai| isakA vizadIkaraNa Anandavardhana ke dhvanyAloka meM milatA hai| vahIM se sphUrti grahaNa kara dhvanivAdI AcArya kSemendra ne aucitya ke nAnA prakAroM kA mahattvapUrNa va sAragarbhita vivecana 1. History of Sanskrit Poetics, 1961 Part I, P. 264 24 - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa choTe se grantha meM kiyA hai| grantha meM kula 39 kArikAeM haiM, aura unameM AtmarUpa aucitya tattva ke vilAsasthAnoM kA upavarNana kiyA gayA hai| kSemendra kA yaha grantha bahuta mahattvapUrNa hai| yaha aucitya hI rasa kA jIvita bhUta prANa hai tathA kAvya meM camatkArakArI hai| kSemendra ne isa aucitya ke aneka bheda kiye haiM pada, vAkya, artha, rasa, kAraka, liMga, vacana Adi aneka sthaloM para aucitya kA vidhAna dikhAkara isake abhAva ko anyatra batalAkara kSemendra ne sAhitya rasikoM kA mahAn upakAra kiyA hai| aucitya ke binA na to alaMkAra hI koI zobhA dhAraNa karatA hai aura na guNa hI rUcikara pratIta hotA hai| alaMkAra aura guNa ke zobhana hone kA rahasya aucitya ke bhItara hI nihita hai| 3. avasarasAra - yaha anantarAjastuti paraka laghukAvya hai| isake nAma ke bAre meM thor3A matabheda hai| kSemendra laghukAvya saMgraha meM isa grantha kA nAma avatArasAra' diyA gayA hai| 4. kanakajAnakI - bhagavAn rAma jI ke vanavAsottara jIvana para AdhArita nATaka hai| 5. kalAvilAsa - yaha bar3A rocaka kAvya hai| isa kAvya meM 551 zloka hai| ina zlokoM meM daMbhAkhyAna, lobhavarNana, kAmavarNana, vaizyAvRtti, kAyasthacarita, gAyanavarNana, madavarNana, suvarNakAra kI utpatti, nAnAdhUrta varNana evaM sabhI kalAoM kA varNana nAmaka dasa sargoM meM hai| 6. kavikarNikA - yaha grantha alaMkAra ke Upara likhA thaa| isakA ullekha aucityAvicAra-carcA meM milatA hai| usase yaha anumAna hotA hai ki isa grantha meM kAvya ke guNa doSoM kA vicAra hogA parantu yaha grantha abhI taka nahIM milA hai| 7. kSemendraprakAza - isa grantha ke bAre meM kucha jAnakArI prApta nahIM hotI 8. caturvargasaMgraha - isameM dharmaprazaMsA, arthaprazaMsA, kAma prazaMsA tathA mokSaprazaMsA nAmaka cAra pariccheda haiN| yaha grantha 106 zlokoM meM nibaddha hai| kSemendra ne ziSyoM ke upadeza ke lie aura buddhimAnoM ke santoSa ke lie isa 1. Minor works of Kshemendra, 1961, Introduction P. 11 2. kRtvApi kAvyAlaMkArAM kSemendraH kvikrnnikaam| tatkalaMka vivekaM ca vidhAya vibudhapriyam // ocityavicAracarcA, kArikA 2 3. upadezArA ziSyANAM santoSAya manISiNAm / kSemendreNa nijazlokaiH kriyate vrgsNgrhH|| caturvargasaMgraha, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha ko likhA hai| 9. cArUcaryA - isameM sadAcaraNa kI zikSA dene vAle sarala evaM sundara eka sau zloka hai| pratyeka zloka kI prathama paMkti meM AcAratattva kA pratipAdana kiyA gayA hai, aura dvitIya paMkti meM usa AcAratattva ke anurupa aitihAsika athavA paurANika kathA kA dRSTAnta diyA gayA hai| jaise - na tIvradIrgha vairANAM, manyu manasi ropyet| kopanAyAtayan nandaM cANakya: saptabhirdinaiH 10. citrabhArata nATaka - yaha mahAbhArata para AdhArita nATaka hogaa| isa nATaka ke do zloka hameM kavikaNThAbharaNa meM aura eka zloka auciMtyavicAracarcA meM milatA hai| 11. darpadalanaH - yaha upadezaparaka kAvya hai| isameM sAta adhyAya haiM unake alaga - alaga nAma diye haiN| jaise prathama kA kulavicAra, dUsare kA dhanavicAra, tIsare kA vidyAvicAra, cauthe kA rupavicAra, pA~cave kA zauryavicAra, chaThe kA dAnavicAra tathA sAtaveM adhyAya kA tpovicaar| isa kAvya meM 596 zloka haiN| kSemendra ne maGgalAcaraNa meM viveka' ko namaskAra kiyA hai| 12. dazAvatAracarita kAvya - isa mahAkAvya meM viSNu ke dazAvatAroM kA bar3A hI rocaka ora vistRta varNana kiyA gayA hai| inameM se naveM avatAra gautamabuddha haiN| anya avatAra matsya, kUrma, varAha, nRsiMha, vAmana, parazurAma, rAma, kRSNa tathA kalika hai| isameM 1759 zloka haiN| isa kAvya se kSemendra kI viSNu - bhakti kA patA calatA hai| kSemendra ne apane sabhI anya granthoM kI bhA~ti dazAvatAracarita ko savRtti nidarzana kA Adarza banAyA hai| 13. dezopadeza - yaha eka sAmAjika kAvya hai| loka sudhAra kI dRSTi se kavi ne isa kAvya kI racanA kI hai| kazmIra ke bhraSTa rAjyazAsana kA varNana hai| isameM durjana varNana, kaMdarpavarNana, vezyAvarNana, kuTTanIvarNana, viTatarNana, chAtravarNana, vRddhabhAryAvarNana evaM prakIrNavarNana nAmaka ATha upadeza haiN| yaha kAvya 298 zlokoM meM nibaddha hai| 1. cArUcaryA, zloka 65 2. Minor works of Kshemendra, 1961, Incroduction, P.11 3. prazAntAzeSavidhnAya darpasarpAyasarpaNAt / satyAmRtanidhAnAya svaprakAza vikAsine // saMsAravyatirekAya hatotsekAya cetsH| prazamAmRtasekAya vivekAya namo nmH|| 4. chAsane lajjito'tyantaM na doSeSu pravartate / janastadupakArAya mamAyaM svymudymH|| dezopadeza, durjnvrnnnm| 4 (26) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. dAnapArijAta hotI hai| - 15. narmamAlA yaha kAvya tIna parihAsoM meM vibhakta hai| isameM kavi ne kAyasthoM ke zramiNakA, maThadaizika, sabhatRkA, vaidya, gaNaka Adi guruoM kI bar3I AlocanA kI hai| isa kAvya meMkula 407 zloka haiM / 16. nItika lpatarU racita rAjanItiparaka grantha kI DaoN. sUryakAnta kA kahanA hai ki yaha vyAsa vyAkhyA hai| - isa grantha ke viSaya meM kucha jAnakArI prApta nahIM 17. padmakAdambarI hai yaha bANabhaTTa kI kAdambarI kA padyAtmaka sArAMza / isa kAvya ke ATha zloka kavikaNThA bharaNa sandhi meM pAye jAte haiM / yaha nimna zloka haiM - - 15, 17, 20, 24, 26, 34, 37, 451 18. pavanapaMcAzikA - yaha laghukAvya hai|' isameM vAyu kA varNana kiyA gayA hai| isameM kula pacAsa zloka hai / 19. bRhatkathA maMjarI - isa grantha kI racanA 1037 I. meM huyI hai / isa kRti meM 19 adhyAya hai aura 7500 zloka haiN| kazmIra kI aneka kathAe~ inameM jor3I gaI hai| bRhatkathA kA hI saMkSipta rupa bRhatkathAmaMjarI hai| 20. boddhAvadAnakalpalatA - isameM bhagavAna buddha ke prAcIna janmoM se sambaddha pAramitAsUcaka AkhyAnoM kA padya vaddha varNana hai| isa kalpalatA meM 108 pallava haiN| jinameM antima pallava kA nirmANa pitA kI mRtyu ho jAne para kSemendra ke putra somendra ne grathita kiyA / eka vaiSNava kavi kI kRti hone para bhI bauddha samAja meM itanA Adara pAnA kSemendra kI dhArmika udAratA, vizAla hRdayatA, tathA sundara kAvya zailI kA paryApta dyotaka hai| 1272 meM isa grantha kA tibbatI bhASA meM anuvAda huA thaa| yaha tibbatI bhASA kA eka nitAnta zlAghanIya anukaramIya aura udAtta kAvya mAnA jAtA hai / DaoN. kItha kI dRSTi meM yaha graMtha viSayadRSTi se mahattvapUrNa hai racanA dRSTi se nahIM / 1 - 21. bhAratamaMjarI - isa kAvya meM mahAbhArata kA sAra prastuta kiyA gayA hai / isameM 10665 zloka haiN| isameM mUlabhArata tathA harivaMza kA samAveza hai / inakA saMkSepa itane prabhAvapUrNa DhaMga se kiyA hai ki hameM manoraMjana ke sAtha mUla pATha ke nirNaya karane meM bhI sahAyatA milatI hai| inake anuzIlana se zikSaNa tathA Ananda donoM prApta hote haiM / isa grantha kA praNayana 1037 I. meM huA hai| 1. Minor works of Kshemendra, 1961, Introduction, P. 12 2. Dr. A. B. Keith A history of Sanskrit Literature, P. 493 27 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. muktAvalI kAvya - yaha tapasvI varNana paraka kAvya hai| isakA eka padya kavikaNThAbharaNa kA 41 vA~ zloka hai jisameM mokSa prApti ke upAyoM kA varNana milatA hai| 23. munimatamImAMsA - maharSi vyAsa ke upadeza kA tAtparya varNana karane vAlA kAvya / isake kucha zloka aucityavicAracarcA meM uddhRta kiye gaye haiN| 24. rAjAbali : - isameM kazmIrI rAjAoM kI vaMzAvalI ko padyAtmaka DhaMga se citrita kiyA gayA hai| 25. rAmAyaNamaMjarI - isa kAvya meM vAlmIki kRta rAmAyaNa kA sArAMkSa prastuta kiyA gayA hai| isako 6391 zlokoM meM saMjoyA gayA hai| isa kAvya kI zailI prasAdamayI, padavinyAsa, komala tathA rasapezala, arthayojanA rUcira aura kalpanApUrNa hai| kSemendra ne maMgalAcaraNa meM viSNu bhagavAn kI stuti kI hai| maMgalAcaraNa ke pazcAt zlokoM meM vAlmIki tathA unakI rAmAyaNa kI prasaMzA kI hai| kSemendra vAlmIki ko cakravartI kavi mAnate haiN| ____26. lalitaratnamAlA - vatsarAja - ratnAvalI kI prema prasaMga para AdhArita nATaka hai| 27. lokaprakAza - isameM kazmIra ke paraganoM kI sUcI milatI hai| bahuta se loga isa grantha ko vyAsadAsa kSemendra kI hI racanA mAnate haiM, lekina vebara va paM. kaula' isase sahamata nahIM hai| unakA mAnanA hai ki phArasI zabdoM kI pracuratA ke kAraNa kisI mugalakAlIna tRtIya zreNI ke granthakAra kI racanA hai| 28. lAvaNyavatI - isameM vAsantikA nAmaka koI gaNikA atrivasu nAmaka kSatriya ko aMkita karatI huI batAI gayI hai| isake chaH zloka aucityavicAracarcA meM uddhRta hai| ' 29. vAtsyAyanasUtrasAra - vAtsyAyana ke kAmasUtroM kA saMkSepa meM vrnnn| 30. vinayavallI - kucha logoM kA mata hai ki isakA nAma vinayavatI hai lekina yaha galata hai kyoMki isakA eka zloka yathA mama vinayaMbalyAm isa nAma se aucityavicAracarcA meM udadhRta hai| 1. Minor works of Kshermendra, 1961, Introduction, P. 11 2. Minor works of Kshermendra, 1961, Introduction, P. 11 3. Dr Suryakanta - Kshemendra Studies, 1954, P. 25 4. dezopadeza aura narmamAlA 1923, bhUmikA, pRSTha 25 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. vetAlapaMcavizaMti - isa grantha ke bAre meM kucha jAnakArI prApta nahIM hotI hai| _32. vyAsASTaka - bhavanojItya vyAsa maharSi kI stutiparaka ATha shlok| kSemendra kI vyAsa ke prati aTUTa Adara bhAva thaa| isakA patA hameM isa aSTaka se hotA hai| 33. zazivaMza kAvya - isa mahAkAvya meM zazivaMza rAjAoM kI kathAoM kA varNana milatA hai| kavikaNThAbharaNa kI camatkAra nAmaka tRtIya sandhi meM isake pA~ca zloka (14, 16, 23, 25, 55) udAharaNa ke rUpa meM milate haiN| ____ 34, samayamAtRkA - yaha upadezaparaka kAvya hai| isameM vezyAoM ke patanonmukha vilAsa aura pralobhana kI kathAe~ hai| isakA racanAkAla 1050 I. hai aura yaha 635 zlokoM meM nibaddha hai| isa kAvya ke prathama pAMca samayoM ke nAma haiN| cintApariprazna, caritopanyAsa, pradoSavezyAlAvarNana, pUjAdharopanyAsa tathA raagvibhaagopnyaas| SaSTha samaya kA koI nAma nahIM hai| sAtaveM samaya kA nAma kAmukasamAgama tathA AThaveM samaya kA kAmukaprApti nAma hai| isa grantha ke upasaMhAra meM kSemendra ne vezyA kI satkavibhAratI ke sAtha jo tulanA kI hai usako par3hakara sahRdaya udvigna ho jAtA hai|' 35. suvRttatilaka - kSemendra ne chandoM ke saundarya ko dhyAna meM rakhakara ziSyoM ke upadezArtha yaha grantha likhA hai| chanda ke viSaya meM yaha bahuta hI sundara grantha hai| isameM tIna vinyAsoM ke antargata 124 kArikAoM meM likhA hai| kSemendra ne isa grantha meM sattAIsa vRttoM ke lakSaNoM ke udAharaNa diye haiN| dvitIya vinyAsa meM upayukta sattAIsa vRttoM kA guNadoSa pradarzana kiyA gayA hai| tRtIya vinyAsa ke prArambha meM zAstra, kAvya, zAstrakAvya tathA kAvyazAstra ye vAgvistAra ke cAra bheda kiye gaye haiN| usake pazcAt yaha batAyA gayA hai ki bhinna - bhinna racanAoM ke lie kauna se vRtta anukUla baiThate hai aura anta meM prAcIna kaviyoM meM se kaunasA kavi kisa vRtta kI racanA karane meM vizeSa pAraMgata thA ? yaha batAyA gayA hai| 1. saMvatsare paMcavize SauSazuklA divaasre| samayamAtRkopasaMhAra, zloka 2 2. sAlaMkAratAya vibhaktirUciracchAyA vizeSAzrayA vakrA sAdara carvaNA rasavatI mugdhArthalabdhA praa| AzrayoM citavarNanA navanavAsvAda pramodaciMtA vezyA satkavibhAratI va harati prauDhA kalAzAlinI // samayamAtRkopasaMhAra, zloka 1 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. sevyasevakopadeza - yaha laghukAya grantha hai / isake kula 61 zloka 1 hai / isameM sevya va sevakoM ke bIca ke sambandha madhura ho jAye, isako dhyAna meM rakhakara likhA gayA hai| mAlika va naukaroM kI kyA jimmedAriyAM hai unakA vivecana kiyA gayA hai / kSemendra ne isa grantha ke maMgalAcaraNa meM santoSa rupa ratna. ko namana karake bar3A aucitya dikhalAyA hai / kavikaNThAbharaNa yaha grantha zikSA ke viSaya meM likhA gayA hai| kSemendra ne ziSyoM ke upadeza ke lie va kaviyoM kI vizeSa jAnakArI ke lie isa grantha kA praNayana kiyA hai / kavi zikSA jaise vyApaka viSaya para isa prakAra kA sarala, sughaTita, subodha, vyAvahArika grantha likhanA kSemendra kI pariSkRta evaM nirbhrAnta buddhi kA dyotaka hai| isa grantha meM 55 kArikAe~ aura 62 udAharaNa zloka haiM / yaha pA~ca saMdhiyoM meM vibhakta hai| ina pA~ca sandhiyoM ke viSaya isa prakAra hai tatrAkaveH kavitvaprAptiH zikSA prAptagiraH kaveH / camatkRtizca zikSApto guNadoSodgatistataH // pazcAtparicayaprAptiH ityete paMca saMghayaH prathama sandhi - meM kavitvaprApti ke upAyoM kA vivecana kiyA gayA hai| kavitva prApti ke lie divya tathA pauruSa upAya kartavya kiye gaye haiM ki jo kriyAmAtRkA kA jaya karegA, vaha kalyANa kA bhAgI hogA kyoMki jaya se hI sarasvatI prasanna hotI hai aura prasanna hokara AzIrvAda pradAna karatI hai| 1 ww kavi ne ziSyoM kA alpa prayatna sAdhya, kRcchasAdhya evaM asAdhya nAmaka tIna varga kiye haiM / pratyeka varga ke kavi ko kAvya ke nirmANa ke lie kyA kyA prayAsa karane iSTa hai unakA avalokana kiyA gayA hai| kRcchasAdhya kavi ko cAhie ki prArambha meM abhyAsa ke taura para racanA bhI kareM, isa prakAra kI sUcanA karake AcArya kSemendra eka vAkyArtha zUnya padaracanA uddhRta karate hai / kSemendra ne kavitva prApti ke divya upAyoM kA kevala nau zloka meM varNana kiyA hai| aura usake bAda hI viSayoM ke vargIkaraNa ke viSaya kA pratipAdana prArambha kara dete haiM / ATha kSemendra prathama sandhi meM hI ziSyoM ko tIna prakAroM meM vibhakta karake usake bAda unakA vivecana karate haiM saMkSepa meM kintu apane Apa meM pUrNa / yahI 1. vibhUSaNAya mahate tRSNAtimirahAriNe / namaH santoSaratnAya sevAviSavinAzineM // sevyasevakopadeza, zloka / 2. kavikaNThAbharaNa 1 / 3, 4 30 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI camatkArI lekhanI kA camatkAra hai ki saMkSepa meM hI hameM viSaya kA pUrNa jJAna ho jAtA hai| dvitIya sandhi - isa sandhi ke prArambha meM chAyopajIvI, padakopajIvI, pAdopajIvI, sakalopajIvya aura bhuvanopajIvI nAmaka kaviyoM ke pA~ca prakAroM kA udAharaNa sahita nirupaNa kiyA hai| usake pazcAt bhASA prabhu kI zikSA kA vivecana samApta karate samaya zikSANAM zataM iti ukta yaha kahane kA vismaraNa unheM nahIM hotA hai| isameM kavi ke khAna - pAna, rahana - sahana, adhyayana, ghUmanA-phiranA, avalokana - prekSaNa Adi sabhI kriyAkalApoM ke bAre meM vyAvahArika sUcanAeM dI gayI haiN| tRtIya sandhi - isa sandhi kA viSaya hai - camatkAra nirupnn| vaha nirupaNa bhI anvayavyatireka paddhati se hI kiyA gayA hai| kSemendra ne prArambha meM likhA hai ki jo granthakAra kAvya meM camatkAra nahIM utpanna kara sakatA hai vaha kavi nahIM hai aura jisa kAvya meM camatkAra nahIM vaha kAvya nahIM hai| kSemendra camatkAra ke dasa prakAroM kA varNana karate haiN| 1. avicAritaramaNIya camatkAra - arthAt jhaTa pratIta hone vAlA cmtkaar| 2. vicAryamANaramaNIya camatkAra - vilamba se pratIta hone vAlA cmtkaar| 3. samasta sUktavyApI camatkAra - pUre kAvya meM rahane vAlA camatkAra 4. sUktekadezadRzya camatkAra - kAvya ke eka aMza meM rahane vAlA camatkAra 5. zabdagata camatkAra kAvya ke zabda rUpa mAdhyama meM rahane vAlA cmtkaar| 6. arthagata camatkAra artha meM rahane vAlA camatkAra / 7. zabdArthagata camatkAra zabda artha donoM meM rahane vAlA cmtkaar| 8. alaMkAragata camatkAra kAvya ke alaMkAra meM rahane vAlA cmtkaar| 1. kavikaNThAbharaNa, 2/22 2. nahi camatkAra virahitasya kave: kavitvaM, kAvyasya vA kAvyatvam kavikaNThAbharaNa, tRtIya sndhi| 31 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. rasagata camatkAra - kAvya rasa meM rahane vAlA cmtkaar| 10. prakhyAtavRttigata camatkAra - kAvya ke prakhyAta viSaya meM rahane vAlA cmtkaar| kSemendra ne kAvya kA bhI vicAraNIya aMga avicArita nahIM rakhA hai| caturtha sandhi - isa sandhi meM kAvya ke guNa, doSa evaM kAvyabheda ina tIna viSayoM kA varNana karate hai| unakI dRSTi meM zabdanirdoSatA, artha nirdoSatA tathA rasa nirdoSatA ye tIna kAvya ke guNa batalAye haiM tathA zabdasaMdoSatA, arthasaMdoSatA aura rasasaMdoSatA - ye tana kAvya ke doSa hai| jahA~ guNa kA nivAsa hotA hai vahIM guNa ke na rahane para guNa kI hAni ke kAraNa doSa ho jAtA hai| kSemendra kA mAnanA hai ki guNa doSoM kI saMkhyA barAbara hai| kSemendra ne jo paMcavidha kAvya ke bheda kiye haiM, usase hameM bIjagaNita kI yAda A jAtI hai| jisa prakAra usameM sabhI saMbhAvanAoM kA khyAla kiyA jAtA hai usI prakAra kSemendra ne bhI apane kAvya meM sabhI saMbhavoM kA vicAra kiyA hai| kAvya ke saMbhAvya bheda pA~ca hai - __ 1. saguNa kAvya 2. nirguNa kAvya 3. saMdoSakAvya 4. nirdoSakAvya 5. saguNadoSa kaavy| paMcama sandhi - isake prArambha meM zAstrIya gAna kI mahimA gAyI gayI hai| zAstra paricaya kavi ko kavi samrATa banAne meM samartha rahatA hai| isake pazcAt bhinna - bhinna zAstroM meM kiye gaye tarka, vyAkaraNa, rAjanIti, dharmazAstra ityAdi aTThAIsa zAstroM ke jJAna kA sodAharaNa vivecana kiyA gayA hai| kSemendra tarkAdi zAstroM kA udAharaNa sahita vivecana karate haiM aura prakIrNa para jA pahu~cate hI prakIrNe citraparicayo... aisA khulAsA kara dete haiN| aTThAIsa zAstroM kA sodAharaNa paricaya prastuta karane ke pazcAt ve ityuktA rucirocitA paricaya prApti vibhAgegirA' aisA kahate haiN| grantha ke anta meM parizramazIla kavi vidvatsamAja meM AtmavizvAsa ke sAtha bhramaNa kareM aura unheM puNya kI prApti ho| isa prakAra kI zubhAzaMsA ora udgAra kavi ne prakaTa kiye haiN| kSemendra kA yaha laghukAya grantha kavi zikSAparaka saMskRta granthoM meM vaiziSTayapUrNa bana par3A hai| anekoM vidvAnoM aura kaviyoM ne camatkAra saundarya, cArutA, vaiziSTaya Adi kA prayoga kiyA hai, una saba meM kSemendra agraNI haiN| 1. kavikaNThA bharaNa, 5/2 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSemendra se pUrva kisI bhI sAhityakAra ne camatkRti kA vargIkaraNa nahIM kiyA hai ora na hI usakA sodAharaNa vivecana hI kiyA hai| camatkAra ke dazavidha vargIkaraNa karane vAle sAhitya jJAtA kSemendra hI hai| camatkAra kA yaha sUkSma vicAra mukhya rupa se kSemendra kI hI vaicArika dena hai| ye camatkAra pUrNa jagata ke sRjanakAra hai| jIvana ke yathArthadraSTA kavi hai| kSemendra apane vicAroM ko prakaTa karane ke lie udAharaNa prastuta karate haiM jisane pAThakoM ko asuvidhA na ho aura unake kAvya bojhila na hoN| ___yaha grantha saMkSepa meM kintu subodha rIti se likhA gayA hai| kSemendra uccakoTi ke granthakAra hai| ve anAvazyaka vistAra se bacate haiM aura saMkSepa meM hI viSaya - pratipAdana karane meM pUrNatayA samartha haiN| kavikaNThAbharaNa meM bimbapratibimba bhAva dRSTigocara hotA hai| apanI viziSTatA ke kAraNa hI yaha grantha kAphI lokapriya ho gayA hai| yaha grantha yadyapi vistRta nahIM hai phira bhI granthakAra ne jisa vyAvahArika dRSTi se samasyA ko samajhA aura sulajhAyA hai tathA jisa prakAra se vyApaka aura aspaSTa viSaya kA spaSTatA aura sUkSmatA se pratipAdana kiyA hai vaha itanA mahattvapUrNa hai ki isa kSetra meM kSemendra mahAn nipuNa siddha hote haiN| . ___AcArya kSemendra jaise uccakoTi ke kavi hai vaise hI ve zreSTha AcArya haiN| prAyaH dekhane ko milatA hai ki ye donoM guNa sAtha - sAtha nahIM cala paate| kavitva ke utkarSa se AcAryatA zithila ho jAtI hai| kavi nirakuMza hone lagatA hai| isI prakAra AcAryapana bhAvukatA ko sukhAkara nIrasa viveka kI vRddhi karatA hai| sAhitya jagata meM aise udAharaNa anekoM haiN| lekina kSemendra meM ye donoM guNa pUrNarupa se vidyamAna hai| anekAneka viSayoM para apanI lekhanI kA camatkAra dikhAyA hai aura saphalatA prApta kI hai| vividha zAstroM ke jJAna se saMvalita inake jaisA koI dUsarA kavi saMskRta sAhitya meM nahIM miltaa| kAvyoM kI zailI purANoM sI itivRttAtmaka hai| yatra - tatra alaMkAroM ke saphala prayoga milate haiN| ___ inakA AcAryatva aura kavitva paraspara sambaddha hai| kaviyoM ke lie inhoMne jo - jo Adarza prastuta kiye hai unhIM ke anusAra svayaM racanAyeM bhI kI . kSemendra kI vizAla udAratA, mahAzayatA ora kalA priyatA kA patA calatA hai kyoMki unhoMne apanI svayaM kI kavitAoM meM bhI doSa dikhAne meM jarA bhI saMkoca nahIM kiyA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . kSemendra ne kAvya jagat meM Atma padavI pradAna kI hai| kSemendra kA yaha guNAdhika kavikaNThAbharaNa nausikhue kaviyoM kA saccA pathapradarzaka hai aisA kahanA atizayokti pUrNa nahIM hogaa| camatkAra kA svarUpa - pada kA artha pratibhA meM tatkAla ullikhita hone vAle kisI svabhAva se sphurita hotA hai tadanantara prakRti sandarbha ke anukUla kisI utkarSa ke dvArA usakA svarupa AcchAdita ho jAtA hai aura taba vaha kavi kI abhilASA ke vaza meM Akara abhidheya kI yogyatA pradAna karatA hai| usa vizeSa artha ke pratipAdana karane vAle zabdoM ke dvArA prakaTa kiye jAne para hI vaha cetana sahRdayoM ke hRdaya meM camatkAra utpanna karatA hai| artha jisa prakAra bhAvamaya hotA hai zabda usI prakAra bhAvamaya hotA hai| rasamaya zabda tathA rasamaya artha kA sAmaMjasya samAna hRdayavAle mitroM ke milana ke samAna AdaraNIya aura camatkArI hotA hai| camatkAra zabda kA vivecana karate hue sAhityazAstra meM do artha diye haiM - 1. Azcarya 2. kaavyaasvaad| parantu bhASA kI dRSTi se camatkAra dhvani nirmita zabda hai aura jo caTapaTI cIja khAne ke samaya hama jo jIbha se hoThoM ko cATate hue jo caTa caTa dhvani utpanna karate haiM usI ke AdhAra para yaha camatkAra zabda banA hai| . isa mUla artha kA vistAra hone para isakA sAmAnya artha huA madhura vastu ke AsvAda se citta kA vistAra yA Ananda aura isI artha meM sAhityazAstra meM yaha artha vyavahRta hone lgaa| .. .. camatkAra kA saMkIrNa artha - . saMkIrNa artha meM camatkAra kA prayoga Azcaryarasa utpanna karane vAle kAvya sAdhana ke lie kiyA jAtA hai| nArAyaNa paNDita camatkAravAdI hai| unhoMne Azcarya ko samagrarasoM kA mUla mAnA hai| rase sArazcamatkAraH srvtraapynubhuuyte| tasmAdudabhuvamevAha kRtI nArAyaNo rsm|| nArAyaNa dAsa ke anusAra camatkAra citta - vistAra ke rupa meM abhivyakta hotA hai| samasta rasAnubhUti citta - vistAra kI jananI hone ke kAraNa camatkAra rupiNI hotI hai| isakA sabase sundara udAharaNa hai - adbhuta rs| yaha to camatkAra kA saMkIrNa artha huaa| camatkAra ko aneka rUpoM meM vyavahRta kiyA gayA hai| jaise - rasa, camatkAra, hRdayatA, cArutA, saundarya, vicchitti aadi| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika granthoM meM bhI AsvAda ke rUpa meM camatkAra zabda kA prayoga milatA hai| Anandavardhana ne kAvya ke svAda ke artha meM camatkRti (camatkAra) zabda kA prayoga dhvanyAloka meM kiyA hai| isI vyApaka tathA AhlAda sAmAnya ke artha me abhinavagupta ne dhvanyAloka locana meM isa zabda kA prayoga prAyaH kiyA hai| kumArasambhava meM ziva-pArvatI ke saMbhoga varNana kI samIkSA karate hue locanakAra kahate hai - . AsvAdayitRNAM hi yatra camatkArAvighAtaH, tadeva rasasarvasvaM svaadaaytaatvaat| uttamadevatAsambhogaparimarza tu pitRsaMbhoga iva lajjA'' taDakAdinA kaH cmtkaaraavkaashH|| . Azaya yaha hai jahA~ kAvya ke AsvAda lene vAle vyaktiyoM ke camatkAra kA vighAta nahIM hotA, vahIM rasa kI pUrNa sampatti vilasita hotI hai, parantu uttamadevatA ke sambhoga ke varNana meM kyA kabhI camatkAra kA avakAza hai ? vahA~ to pitA ke sambhoga ke samAna lajjA kA bhAva utpanna hotA hai athavA bhava kA prAdurbhAva hotA hai| camatkAra ke lie sthAna kahA~ ? .. isameM abhinavagupta camatkAra ko kAvyAhlAda kA dUsarA abhidhAna mAnate haiN| locanakAra abhinavagupta rasa ko hI camatkArAtmA batalAte haiM yadyapi ca rasenaiva sarvaM jIvati kAvyaM tathApi tasya rasasya ekadhanacamatkArAtmano'pi kutazcid aMzAt prayojakIbhUtAdadhiko'so camatkAro'pi bhvti| camatkAra ke Upara likhI gayI camatkAra candrikA prathama AlaMkArika grantha hai| isako AcArya vizvezvara ne likhA hai| isa grantha ke Arambha meM camatkAra kI viziSTa paribhASA hai| camatkAra kavitA ke par3hane para sahRdaya ke hRdaya meM utpanna AhlAda kA hI nAma hai| kAvya meM camatkAra ke sAta Alambana hote haiM - camatkArastu viduSAmAnanda - privaahkRt| . guNAM rItiM rasaM vRttiM pAkaM zayyAmalaM kRtim|| saptaitAni camatkArakAraNAM bruvate budhaaH|| guNa, rIti, rasa, vRtti, pAka, zayyA, alNkRti| camatkAra ke AdhAra para kAvya tIna prakAra kA hotA hai - ___ 1. camatkArI (zabdacitra) 1. dhvanyAloka - locana, pR. 65 0 2 8893356055303083333336255826583 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. camatkAritara(arthacitra aura guNIbhUta vyaGagya) 3. camatkAritama (vyaMgyapradhAna) 1729 I. meM hariprasAda ne kAvyAloka nAmaka alaMkAragrantha sAta paricchedoM meM likhA hai| inhoMne camatkAra ko kAvya kI AtmA mAnakara anya prAcIna matoM kI avahelanA kI hai| ataH inakI kalpanA kA eka hI mata hai - viziSTazabdarUpasya kAvyasyAtmA cmtkRtiH| utpattibhUmiH pratibhA mnaagtroppaaditm|| paNDitarAja jagannAtha ne rasagaMgAdhara grantha meM camatkAra ke Upara hI kAvya kA camatkArI tathA ramaNIya lakSaNa prastuta kiyA hai| unakI dRSTi meM ramaNIya artha kA pratipAdaka zabda kAvya hotA hai| ramaNIya artha vaha hai jisake jJAna se, jisake bAra - bAra anusandhAna karane se alaukika AnaMda kI prApti hotI hai| alaukika Ananda kA hI dUsarA nAma camatkAra hai| ataH camatkAra sampanna artha kI zabdataH pratipAdana karane vAlI vastu kA nAma kavitA hai| ramaNIyArtha pratipAdakaH zabdaH kaavym| ramaNIyatA ca loko ttaaraalaadjnkjnyaangocrtaa| lokottaratvaM ca AhlAdagataH camatkArA paraparyAyaH anubhavasAkSiko jaativishessH| kuntaka kAvya ke camatkAravAdI AcArya haiM parantu unakA camatkAravAda sAdhAraNa koTi ke camatkAravAda se kahIM adhika upara uThA huA hai| unakI vakrokti isI camatkRti kA apara paryAya hai| vyApaka artha meM rasa, aucitya, dhvani, vakrokti samasta kAvya sAra hI camatkAra rupa hai| camatkAra pAThakoM ke hRdaya ko anurajita karane meM samartha hotA hai| isameM jo loga manoraMjana ko hI kAvya kA lakSya samajhate haiM ve kavitA meM camatkAra hI DhUMDhA karate haiM isameM Azcarya hI kyA ? kuntaka kA kahanA hai ki yadyapi alaMkRta zabda aura artha milakara kAvya hote haiM kintu jaba hama AvApodApa buddhi se alaMkArya aura aMlakAra kA vibhAga kara lete hai to usa dazA meM zabda aura artha alaGakArya hote haiM tathA unakA (una donoM kA) alaGakAra kevala eka vakrokti hI hotI hai| tayo dvitvasaGakhyAviziSTa yokhyalaMkR ti punarai kai va yathA dvaavpylddkriyete| kuntaka kA vakrokti kA svarUpa - vakrokti zAstra tathA loka prasiddha ukti se atizAyinI vicitra ukti ko kahate hai - 26 000000000000023 8888636305000000000000088SANSARNAMA 388888888560000000002 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakroktiH prasiddhAmidhAnavyatirekiNI vicitraivAbhidhA yaha kaisI hotI hai ? vaidagdhyabhaDagIrbhaNitisvarupa hotI hai arthAt kAvya kuzalatA kI vicchitti dvArA kiye kathana ko vakrokti kahate haiM aura yaha kathana zobhAtizayakArI hone ke kAraNa ekamAtra alaMkAra hai vakra tA zabdArtho pRthagavasthito kenApi vyatiriktenAlaDakaraNena yojyete kintu vaicitrayogitayAbhidhAnamevA navoralaGakAra: tasyaiva zobhAtizayakAritvAt / AcArya kuntaka ne kavi vyApAra kI vakratA ke chaH bheda kiye hai aura ina chaH bhedoM ke bhI avAntara bheda kiye haiM 1. varNavinyAsa vakratA 2. padapUrvArddhavakratA ka. rUDhivaicitrya kha. paryAyavakratA gha. vizeSaNavakratA ca. padamadhyAntarbhUta pratyayavakratA - ga. upacAravakratA Ga. saMvRtivakratA cha. vRttivaicitryavakratA jha. liGagavaicitravakratA bhAvavaicitryavakakhatA kriyAvaicitrayavakratA 3. padaparArtha athavA pratyayavakratA ka. ga. saDakhyAvakratA Ga. upagrahavakratA 4. (upasarga nipAlajanita padavakratA) vAkyavakratA evaM alaMkAra 5. prakaraNavakratA 6. prabandhavakratA kAlavecitrayavakratA kha. kArakavakratA gha. puruSavakratA cha. pratyayavihitapratyaya vakratA alaukika camatkAra ko utpanna karane vAle vaicitrya kI siddhi karane ke lie arthAt asAmAnya AhalAda ko utpanna karane vAlI vicitratA kI siddhi ke lie kuntaka ne vakroktijIvitaM kAvya kI racanA kI, yaha unakA prayojana thA camatkAro vitanyate camatkRtirvistAryate, halAdaH punaH punaH kriyata ityarthaH / kena kAvyAmRtarasena / kAvyamevAmRtaM tasya rasastadAsvAdastadanubhava stena / kvetyabhidadhAti antazcetasi / kasya tadvidAm taM vidanti jAnantIti tadvidastajjJAsteSAm / katham catuvargaphalAsvAdamapyativakramya / cartuvargasya dharmAdeH phalaM tadupabhogastasyAsvAdastada nubhavastamapi prasiddhA tizayamatikramya vijitya paspAzaprAyaM saMpAdya / 1. vakroktijIvitam prathama unmeSa. pR. saM. 14 37 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ camatkArI vitanyate arthAt camatkRti (rasAsvAda rUpa alaukika Ananda) vistAra kiyA jAtA hai| bAra - bAra AnandAnubhUti karAI jAtI hai, yaha huaa| jisake dvArA ? kAvyAmRtarasa ke dvaaraa| kAvya hI hai amRta jo usakA rasa, usakA AsvAda arthAt usakA anubhava usake dvArA kahA~ (camatkAra kA vistAra hotA hai) yaha kaha sakate haiM, hRdaya meM kisake (hRdaya meM) ? tadvidoM ke| usa (kAvyarala) ko jAnate haiM jo ve hue tadvid usako jAnane vAle, unake (hRdaya meM camatkAra kA vistAra karatA hai) kaise camatkAra ko paidA karatA hai ? cartuvarga ke phalAsvAda kA bhI atikramaNa krke| cartuvarga arthAt dharmAdi (dharma, artha, kAma, evaM mokSa rupa puruSArtha kA phala arthAt usakA upabhoga, usakA AsvAda arthAt usakA anubhava, prasiddha utkarSa vAle (cartuvarga yA phalAsvAda) atikramaNa karake usako bhI jItakara ataH use ni:sAra sA banA karake camatkAra ko utpanna karatA hai| isa prakAra se kuntaka bhI isa vyApaka camatkAra kAvya ke upAsaka haiN| kSemendra kI pratibhA kAvya ke navIna tattvoM kI ora svataH prasUta hotI thI unhoMne camatkAra kA varNana apane kAvya kavikaNThAbharaNa kI tRtIya sandhi meM kiyA hai| isa camatkAratattva kA gambhItatva cintakara evaM samIkSaka AcArya kSemendra ne sarvaprathama vaijJAnika vargIkaraNa kiyA hai| unakI dRSTi meM camatkAra hI kAvya kA mukhya tattva hai, jisake binA na to kavi meM kavitva sambhava hai aura na kAvya meM kaavytv| kSemendra ne aucityavicAracarcA meM aucitya camatkAra kA nirUpaNa karate hue kahA hai - aucityasya cmtkaarkaarinnshcaarucrvnne| rasa jIvitabhUtasya vicAraM kurute'dhunaa|| aucitya rasa siddhakAvya kI AtmA hai tathA kAvya ke aucitya camatkAra utpanna karatA hai| aucitya rasa kA jIvana hai| rasa aura aucitya kA gaharA sambandha hai - aucityaM rasasiddhasya sthiraM kAvyasya jiivitm| - kSemendra kI dRSTi se kAvyagata pada, vAkya, prabandhArtha, guNa, alaMkaraNa, rasa, kriyApada, kAraka, liMga, vacana, vizeSaNa, upasarga, nipAla, kAla deza, kulavrata, tattva, abhiprAya, svabhAva, sArasaMgraha, pratibhA, avasthA vicAra, nAma, AzIrvacana aura kAvyAMgoM meM aucitya rahatA hai| sAdhAraNa vyakti camatkAra zabda se Azcarya cakita karane vAle zabda (38) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA artha ke anuThepana kA bodha karatA hai| kotUhalatA se sAdhAraNa vyakti camatkAra khojA karate haiN| kAvya meM navInatA, cArutA vahI kavi utpanna jo zabdoM va artha ke sAtha sAmaMjasya karake apanI kuzalatA kA pradarzana karate haiN| sUkti aura kAvya meM antara hai| kAvya meM hRdaya kI komala vRttiyoM ko ramAne kI yogyatA rahatI hai| sUkti se kevala kotukatA hI utpanna hotI hai| sUkti ke mAdhyama se kavi apanI zAbdika vaiziSTya ko samajhAtA hai| tathA artha meM camatkRti utpanna karatA hai| sUkti ke mAdhyama se kavi pAThaka ke citta ko AkarSita karatA hai| camatkAra zabda kA prayoga kevala arthoM ke sAtha kasarata karane vAle kavi hI kiyA karate hai aisA nahIM hai camatkAra kA prayoga bhAvuka kavi bhI kahate haiN| vaha camatkAra ke mAdhyama se bhAvoM kI anubhUti ko tIvra karate haiN| camatkAra aisA sazakta mAdhyama hai jisake dvArA kavi apanI bAta ko prabhAvazAlI DhaMga se prastuta karatA hai| ukti vaicitya se sarala kAvya meM bhI camatkAra ke darzana ho jAte haiN| kavi apanI bAta vyaMjanA ke dvArA pAThakoM ke hRdaya taka pahu~cAtA hai jisase anuThApana utpanna hotA hai| yaha anuThApana bhAvAnubhUti ko bhavyatara aura ugratara banA detA hai| kAvya kA sarvasva nahIM banatA hai| sUkti aura kAvya meM yahI antara hai| sUkti meM camatkAra hI camatkAra jhalakatA hai parantu kAvya meM ukti camatkAra ke dvArA sphuTa abhivyaMjita bhAvoM kI abhivyakti hI prathama rahatI hai| bhAvAbhiniveza kAvya kI pahicAna hai aura ukti vaicitrya sUkti kI - vakroktizca rasoktizca svabhAvoktizca vADamayam __ ina tInoM ke yogya se kAvya meM anuThApana AtA hai| ina saba kA maMjula samanvaya camatkAra utpanna karatA hai| yaha camatkAra hI pAThakoM ke hRdaya ko apanI ora AkarSita karatA hai| .. kavi apanI pratibhA ke dvArA sAmAnya viSaya kA bhI alaukika rupa prastuta karatA hai| vastutaH yaha to kavi kI pratibhA hI hai| jo kisI kavi ke kAvya meM camatkAra utpanna karatA hai anyathA eka hI sAmAnya viSaya kA vibhinna kaviyoM ke dvArA vividha varNana sambhava na hotaa| kAvyaM tu jAyate jAtu ksycitprtibhaavtH|| aise hI hamAre jayodaya mahAkAvya ke praNetA AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja siddhavAk mahAkavi hai| inhoMne apane jayodaya mahAkAvya meM camatkAra kA nirupaNa karake usako viziSTatA kI zreNI meM rakha diyA hai| 326666 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jJAnasAgarajI kA kSemendra ke dvArA pratipAdita camatkAra tattva kA apane jayodaya mahAkAvya meM varNana advitIya hai| AcArya kSemendra ne isa prakAra AcAryoM kI mAnyatAoM ko nayA nAma aura vargIkaraNa dekara eka suvyavasthita rupa pradAna kiyA hai| yaha camatkAratattva rasasiddha kaviyoM kI vANI meM sahaja rUpa se otaprota rahatA hai| kSemendra ke vicAra se jo bhI kavi kahalAtA hai vaha saundarya yojanA meM avazya samartha hotA hai| jo camatkAra kI sRSTi nahIM kara sakatA usako apanI kAvya racanA ko kevala padya racanA samajhanA caahie| usako kAvya kI zreNI meM nahIM rakha skte| pratyeka kAvya cAhe muktaka ho yA prabandha ho binA camatkAra ke nahIM ho sktaa| kAvya sundara varNoM se nibaddha tathA pUrNatayA nirdoSa hote hue bhI camatkAra hIna rahane para anAkarSaka hI rahatA hai| camatkAra kAvya meM saundaryotpAdaka sAdhana ke rUpa meM rahatA hai| AcArya kSemendra ke camatkAra kA nirUpaNa avalokanIya hai unake vivecana meM eka prakAra kI sthiratA pratIta hotI hai| kSemendra ne camatkAra ke mahatva kA varNana karate hue kahA hai ki jisa prakAra Rtu meM bhI abhI - abhI vikasita viziSTa puSpoM kI sugandha ke AsvAda ke lie paryutsuka bhramara ramaNIya vana kI ora daur3atA hai, usI prakAra kAvya meM saundaryAtizaya ke nirmANa kI icchA rakhane vAlA satkavi vANI kI camatkRti ke lobha se AkarSaka viSaya, manohara zabda tathA ramaNIya artha vAle kAvya kA anusaraNa karatA hai| sukaviratizayArthI vAcamatkAralobhA - dabhisarati manojJe vastuzabdArthasArthe / bhramara iva vasante puSpakAnte bnaante| nvkusumvishessmodmaasvaadlolH|| camatkAra nirmANa meM akSama kavi meM kavitva kA abhAva hotA hai| camatkAra se rahita kAvya kAvyatva se hIna hotA hai| ataH kAvya kI koTi meM nahIM A sakatA hai| sundara pada-vinyAsa jahA~ camatkRti pUrNa ho vahA~ maNikAMcana yoga ke samAna sarvadA manoharatA vidyamAna rahatI hai| ekena kenacidnarghamaNiprabheNa kAvyaM camatkRtipadena binA suvrnnm| nirdoSalezamaNpi rohati kasya citte lAvaNyahInamiva yovnmnggnaanaam|| yuvatiyoM kA tAruNya lAvaNyahIna hone se kyA kisI ke citta ko AkRSTa karatA hai ? arthAt nhiiN| vaise hI roSa ke leza mAtra se bhI rahita vargoM 1. kavikaNThAbharaNa, 3/1 2. kavikaNThAbharaNa, 3/2 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se nibaddha kAvya kyA camatkAra hIna hone para kisI sahRdaya rasika ke mana ko AkRSTa karatA hai ? kabhI nahIM / ataH camatkAra hI kAvya kA sarvasva hai jisake kAraNa sahRdaya pAThaka kAvyonmukha hokara AnandAnubhUti kI carvaNA karatA hai / AcArya kSemendra ne apane kavikaNThAbharaNa meM camatkAra tattva kA dasa rUpoM meM vibhAjana kiyA hai| dazavidhazcamatkAraH avicAritaramaNIyaH, vicAryamANaramaNIyaH, samastasUktavyApI, sUktekadezadRzyaH, zabdagataH, arthagataH, zabdArthagataH, alaMkAragataH, rasagataH, prakhyAtavRttigatazca / ' arthAt kAvyagata camatkAra dasa prakAra kA hotA hai / 1. binA vicAra kiye pratIta hone vAlA camatkAra 2 . vicAra karane para pratIta hone vAlA camatkAra 3. samasta sUkti meM rahane vAlA camatkAra 4. sUkti ke eka aMza meM rahane vAlA camatkAra 5. zabda meM rahane vAlA camatkAra 6. artha meM rahane vAlA camatkAra 7. zabda tathA artha donoM meM rahane vAlA camatkAra 8. alaMkAra meM rahane vAlA camatkAra 9. rasa meM rahane vAlA camatkAra 10. prakhyAta vyakti ke vRtta meM rahane vAlA camatkAra / isa prakAra camatkAra tatva kA kSetra zabda se lekara kAvya kI AtmA rasa tathA usake svarUpa pUre prabandha taka vyApta hai / 1. kavikaNThAbharaNa, 3/2 0 41 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya mahAkavi AcArya jJAnasAgara aura jayodaya mahAkavi AcArya jJAna sAgara kA paricaya - muni zrI jJAna sAgara jI kA janma aThArahavIM zatAbdI meM rAjasthAna ke sIkara jile meM rANolI grAma ke chAvar3A gotra ke khaNDelavAla jAti meM vaizya parivAra ke zrI caturbhuja jI ke putra rupa meM mA~ ghRtAvarI devI ke kokha se huA thaa| zrI caturbhuja ke chaH santAna huI jo sabhI putra the jinameM pA~ca putra jIvita rhe| sabase bar3e putra kA nAma chaganalAla rakhA gyaa| usake pazcAt ghRtAvarI devI ne do jur3avA putroM ko janma diyA, donoM putroM meM cetanA na hone ke kAraNa donoM ko hI mRta mAna liyA gyaa| paramapitA paramezvara kI adbhuta lIlA se eka bAlaka meM cetanA lauTa AI yahI bAlaka parama santa AcArya jJAna sAgara jI ke nAma se prasiddha hue| inakA bacapana kA nAma bhUrAmala thA, inake pazcAt mA~ ghRtAvarI devI ne tIna putroM ko janma diyA, gaMgA prasAda, gorIlAla va devIdala nAma rkhaa| inake dAdA zrI sukhadeva jI digambara jaina dharma ke anuyAyI the| inake pitA kA svargavAsa vikrama samvat 1959 ko ho gyaa| usa samaya inake bar3e bhAI kI avasthA 12 varSa kI thii| ataH pitA kI mRtyu ke bAda vyavasAya ko vyavasthA bigar3a gayI arthAt vyavasAya samApta ho gyaa| bar3e bhAI chaganalAla ke AjIvikA ke hetu eka jaina vyApArI ke yahA~ naukarI karane laga gye| usa samaya bhUrAmala jI kI Ayu 10 varSa thI arthAt bar3e bhAI se do varSa choTe the| gA~va meM zikSA prApta karane ke pazcAt inhoneM Age par3hAI ke lie apane bar3e bhAI se banArasa jAne kA Agraha kiyaa| ghara kI paristhitivaza bar3e bhAI rAjI nahIM hue parantu par3hane kI tIvra icchA va dRr3hatA dekhakara inake bar3e bhrAtA ne 15 varSa kI Ayu meM inheM vArANasI jAne kI svIkRti pradAna kara dii| jaba Apa syAdavAda vidyAlaya vArANasI meM par3hate the taba saba kAryo se pare raha kara rAta-dina granthoM kA adhyayana karane meM lage rhte| eka grantha kA adhyayana samApta hote hI dUsare grantha kA adhyayana prArambha kara dete| isa prakAra 1. muni saMgha vyavasthA samiti, nasIrAbAda (rAja.), zrI jJAna sAgara jI mahArAja kA saMkSipta jIvana paricaya, pR. 2 2. jenamitra, sAptAhika patra, muni zrI jJAnasAgarajI kA saMkSipta paricaya / 42 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thor3e hI samaya meM Apane zAstrI parIkSA taka ke granthoM kA adhyayana pUrA kara liyaa| zrI bhUrAmala jI bacapana se hI kaThina parizramI, adhyavasAyI, svAvalambI evaM niSThAvAna the| ye adhyayana kAla meM gaMgA ghATa para gamache becakara usase prApta dhana se apanA bhojana kharca, vidyAlaya meM jamA karate aura zeSa se apanA anya kharca calAte the| vidyAlaya ke 70 varSa ke itihAsa meM aisA dUsarA udAharaNa dekhane va sunane ko nahIM milaa| Apa jaba banArasa meM par3ha rahe the taba taka jaina vyAkaraNa sAhitya Adi ke grantha prakAzita hI nahIM hue the isase inakA mana kSubdha ho utthaa| pariNAmataH Apane jaina sAhitya, nyAya, vyAkaraNa ko purnajIvita karane kA bhI dRr3ha saMkalpa le liyaa| ataH vidyAlaya ke chAtra ajaina vyAkaraNa aura sAhitya ke grantha par3hakara hI parIkSAe~ urtINa kiyA karate the| ___ Apako yaha dekhakara du:kha huA ki jaba jaina AcAryoM ne vyAkaraNa sAhitya Adi ke eka se eka granthoM kA nirmANa kiyA hai taba hamAre jaina chAtra kyoM nahIM par3hate ? para parIkSA uttIrNa karane kA pralobhana unheM ajaina granthoM ko par3hane ke lie prerita karatA thaa| Apake hRdaya meM yaha vicAra utpanna huA ki adhyayana samApti ke bAda meM isa kamI ko pUrNa kreNge| jaba Apa vArANasI vidyAlaya meM par3ha rahe the usa samaya vidyAlaya meM jitane bhI vidvAna adhyApaka the ve sabhI brAhmaNa the ataH ve jaina granthoM ko par3hAne meM AnAkAnI karate aura par3hane vAle ko hatotsAhita bhI karate the| kintu Apako jaina granthoM ke par3hane aura unako prakAza meM lAne kI prabala icchA thii| ataH Apane jaise bhI jisa adhyApaka se sambhava huA, Apane jaina granthoM ko hI pddh'aa| jaba Apa banArasa vidyAlaya meM par3ha rahe the taba vahA~ para paM. umarAva siMha jI se brahmacarya pratimA aMgIkAra kara lene para brahmacArI jJAnAnanda jI ke nAma se prasiddha hue| unakA jaina granthoM ke paThana-pAThana ke lie bahuta protsAhana milatA rhaa| ve svayaM usa samaya dharma zAstra kA adhyayana karAte the| yahI kAraNa hai ki paM. bhUrAmala jI jaina jagat meM prasiddha mahAkavi digambarAcArya 1. paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI, dayodayacampU, prastAvanA bhAga pR. ddh'| 2. paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI, jenadharmamRta, 4/135 3. paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI, dayodayacampU, prastAvanA bhAga 3323880030003082500000000000000000000000000000000000000000000000 2000000000000000000 3 4 3 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAgara bane aura apanI racanAoM meM unakA guru rupa meM smaraNa kiyA hai| jJAna sAgara jI adhyayana samApta karane ke bAda rANolI grAma vApasa A gaye vahA~ para grAmINa vidyAlaya meM avaitanika adhyApana kArya prArambha kiyA tathA sthAnIya jaina bAlakoM ko par3hAne kA kArya ni:svArtha bhAva se prArambha kiyA aura zeSa samaya meM sAhitya sAdhanA meM lage rhe| inakI lekhanI se eka se bar3hakara eka sundara kAvya kRtiyA~ janma letI rhii| inakI taruNAI vidvatA aura ajIvikopArjana kI kSamatA dekhakara inake vivAha ke lie anekoM prastAva Aye, sage sambandhiyoM ne bhI Agraha kiyaa| kintu inhoMne vivAha nahIM kiyA, kyoMki inhoMne vArANasI meM adhyayana karate hue hI saMkalpa le liyA thA ki AjIvana brahmacArI rahakara mA~ sarasvatI aura jinavANI kI sevA meM, adhyayana - adhyApana tathA sAhitya sRjana meM hI apane Apako samarpita kara denA hai| isa prakAra jIvana ke 50 varSa sAhitya sAdhanA, lekhana, manana, cintana evaM adhyayana meM vyatIta kara inhoMne pUrNa pAMDitya prApta kara liyaa| isI avadhi meM Apane 'dayodaya', 'bhadrodaya', 'vIrodaya', 'jayodaya', 'sudarzanodaya' Adi sAhityika racanAyeM saMskRta bhASA meM prastuta kii| pacAsa varSa taka gRhasthAzrama meM rahakara asAdhAraNa jJAnArjana karate hue 'jJAnaM bhAraH kriyAM binA' kriyA ke binA jJAna bhAra svarupa hai isa mantra ko jIvana meM utArane hetu ye tyAga mArga para pravRtta hue| 52 varSa kI Ayu meM san 1947 meM inhoMne ajamera nagara meM hI AcArya zrI vIrasAgara jI mahArAja se saptamapratimA' ke vrata aMgIkAra kiye| saptamapratimA vrata - saMyama aMza jago jahA~, bhoga arUci prinnaam| udaya pratijJA ko bhayo, pratimA tAko naam|| jaba saMyama dhAraNa karane kA bhAva utpanna ho, viSaya-bhogoM se aMtaraMga meM udAsInatA utpanna ho, taba jo tyAga kI pratijJA kI jAya vaha pratimA kahalAtI hai| ve pratimAeM 11 haiM - __ 1. darzana pratimA 2. vrata pratimA 3. sAmayika pratimA 4. proSadha pratimA 5. sacittatyAga pratimA 6. rAtri bhojana tyAga pratimA 7. brahmacarya pratimA 8. Arambha tyAga pratimA 9. parigrahatyAga pratimA 10. anumatityAga pratimA 11. uddiSTatyAga prtimaa| zrAvaka dharma - saMhitA, pR. 67 1. paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI, jainadharmAmRta, 4/135 1. gorIlAla jaina, bAhubalIsandeza, pR. 33 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 varSa kI Ayu meM ye pUrNa rupa se gRhatyAga kara Atma kalyANa hetu jaina siddhAnta ke gahana adhyana meM laga gye| san 1955 meM 60 varSa kI Ayu meM AcArya vIrasAgara jI mahArAja se hI manasurapura (renavAla) meM kSullaka dIkSA' lekara jJAnabhUSaNa ke nAma se khaniyA~ (jayapura) meM muni dIkSA aMgIkAra kara 108 muni zrI jJAnasAgarajI ke nAma se vibhUSita hue| . san 1965 meM muni zrI jJAnasAgarajI ke jIvana kA mahattvapUrNa varSa hai| isa varSa Apane ajamera nagara meM cAturmAsa kiyaa| san 1972 meM 22 navambara ko unhoMne apane suyogya ziSya zrI vidyAsAgarajI ko apanA AcArya pada sauMpakara saMlekhanA vrata grahaNa kiyA aura 1 jUna 1973 ko prAtaH 10 bajakara 50 minaTa para nasIrAbAda nagara meM samAdhi maraNa dvArA hamAre Alocya mahAkavi jJAna sAgara jI ne apane pArthiva zarIra ko tyAga diyaa| saMlekhanAvrata kA artha - manuSya jIvanabhara sukha kI pUrti ke lie dauDa dhUpa meM lagA rahatA hai| sukha ke lie aneka prakAra ke kaSTa jhelatA hai kintu jaba mauta AtI hai to use patA hI nahIM cltaa| binA taiyArI ke hI mauta use ajJAta kI ora le jAtI hai| bahuta kama aise sAdhaka hote hai jo jIvana bhara mauta kA sAmanA karane kI sAdhanA karate haiN| jaba una mahApuruSoM ko yaha AbhAsa hone lagatA hai yaha nazvara zarIra aba jyAdA dina Tikane vAlA nahIM hai. taba ve samasta vAsanAoM aura parigraha tathA sAMsArika baMdhanoM se mukta hokara anna jala kA parityAga kara mRtyu kA sAmanA karane kA sAhasa juTAte haiN| Atma sAdhanA meM lIna aise tapasviyoM ke lie mRtyu amaratA kA sandeza lekara AtI hai| vaha usa ananta sukha kI prApti meM sahAyaka hotI hai jise pAkara kabhI duHkhI nahIM hotA hai| isa prakAra kI mRtyu kI sAdhanA ko jaina dharma meM saMlekhanA vrata kahate haiN| vAstava meM tyAga, tapasyA, udAratA, sAhitya sarjanA Adi guNoM kI sAkSAt mUti mahAkavi AcArya muni zrI jJAna sAgara jI mahArAja evaM unake kArya anukaraNIya haiN| 1. paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI, bAhubalIsandeza, pR. 13 2. zrI indra prabhAkara jaina, vIrodaya mAsika prapatra pR. 1 3. prabhudayAla jaina, bAhubalIsandeza, pR. 15 4. paM. campAlAla jaina, bAhubalIsandeza meM se| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jJAnasAgara kA kRtitva - sva. AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja isa sadI ke eka utkRSTa sAhitya sRSTA the| unhoMne saMskRta evaM hindI bhASA ke aneka mahAkAvya, caritrapradhAna kAvya, muktaka kAvya Adi likhe| sAhitya jagata meM unakA atyanta samAdara huaa| unakI racanAoM, uktivaicitrya, rasa paripAka, alaMkAra chaTA, prasAda guNa Adi ne samIkSakoM kA mana moha liyaa| - sallekhanAdhArI saMkalpa karatA hai ki jo kucha bhI merA duzcarita hai, usa sabhI kA maiM mana, vacana, kAya se tyAga karatA huuN| AtmA kA tyAga isalie nahIM karatA, kyoMki merI AtmA hI spaSTa rupa se jJAna, tatvArtha zraddhAna rupa darzana meM athavA sAmAnya sattA ke avalokana rupa darzana meM hai| sallekhanA zabda sat aura lekhanA ina do zabdoM ke saMyoga se banA hai| sat kA artha samyak aura lekhanA kA artha tanUkaraNa arthAt kRza karanA hai| bAhya zarIra aura Abhyantara kaSAyoM ke kAraNoM ko nivRtti pUrvaka kramazaH bhalI prakAra kSINa karanA sallekhanA hai| . . . zarIra indriyoM ko puSTa karane vAle samasta rasayukta AhAroM kA tyAga kara nIrasa AhAra karate hue zarIra ko kSINa karanA zarIra sallekhanA hai| sallekhanA. jIvana kI antima velA meM kI jAne vAlI eka utkRSTa sAdhanA hai| jo manuSya maraNa kAla meM sallekhanA vrata grahaNa karatA hai, vaha loka ke samasta sArabhUta sukhoM ko prApta karatA hai| sallekhanA karane vAlA sAdhaka dharmarupa amRta kA pAna karane ke kAraNa saMsAra ke sabhI dukhoM se mukta ho jAtA hai tathA Atmika aparimita sukhoM ko prApta karatA hai| (sallekhanA darzana, DaoN. rameza candra jaina). AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja ne apanI adhikAMza racanAeM gRhasthAvasthA meM likhii| usa samaya vaha paNDita bhUrAmala zAstrI jI ke nAma se jAne jAte the| unakA vyaktitva svanirmita thaa| jaba vaha mAtra dasa varSa ke the taba unake pitA kA dehAnta ho gayA thaa| sabase bar3e bhAI bhI do varSa hI bar3e the| aisI sthiti meM apanA dAyitva unheM svayaM saMbhAlanA par3A aura unhoMne unakA pUrNarupa se nirvAha kiyaa| parama pUjya AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja ke granthoM kI sUcIsaMskRta bhASA meM - 1. dayodaya jayodaya vIrodaya 20000000-22288058000380868600000000000000065280899398608 4 6 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzanoyodaya bhadrodaya muni manoraMjanAzIti sabhyakatva sAra zataka pravacana sAra pratirupaka hindI kI racanAeM - caritrakAvya - RSabhAvatAra bhAgyodaya vivekodaya guNasundara vRttAnta AcAra zAstra - kartavya patha pradarzana sacittavivecana mAnava dharma dravyAnuyoga - tapvArthasUtra padyAnuvAda - devAgama srota niyamasAra aSTapAhur3a svAmI kunda kunda aura sanAtana jaina dharma jaina vivAha vidhi dayodayacampU - prathama lamba - jambU dvIpa ke bhAratavarSa ke kSetra ke antargata AryAvarta khaNDa meM mAlava nAma ke prasiddha deza meM ujjayinI nAmaka nagarI hai| usa nagarI meM vRSabhadatta nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma vRSabhadattA thaa| vRSabhadattA ke rAjya meM guNapAla nAma kA ati vaibhavazAlI rAjaseTha thaa| unakI patni kA nAma guNazrI thaa| unakI viSA nAma kI eka putrI thii| eka samaya kI bAta hai ki guNamAla ne bhojana karane ke pazcAt jUThe bartanoM ko dvAra para DAla diyaa| una jUThe bartanoM meM se eka bAlaka jUThana nikAlakara khAne lgaa| usI samaya eka muni apane ziSya ke sAtha vahA~ se nikle| muni ne apane ziSya se kahA ki vaha guNapAla kA dAmAda hogA aisI Azcaryajanaka bAta kahI aura kahA ki yaha aura isa nagara ke sArthavAha zrIdatta (47) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI patni ke garbha se janmA hai| kintu apane pUrvajanmoM ke pApa ke kAraNa apane mAtA - pitA ke sukha se vaMcita hai| ziSya ne muni se usake pUrva janma kI kathA kahane ko kahA - muni ne kahA - avantI pradeza meM ziprA nAmaka nadI ke taTa para zizapA nAmaka choTI sI bastI hai| usameM mRgasena nAmaka eka dhIvara rahatA thaa| usakI patni kA nAma ghaNTA thaa| eka dina vaha machaliyA~ pakar3ane jA rahA thaa| rAste meM usane pArzvanAtha ke mandira ahiMsAM sakopadezaka digambara sAdhu ko dekhaa| usa sAdhu ke ahiMsA pUrNa zabdoM se prabhAvita hokara usane muni ke caraNoM ko pakar3akara apane pApI jIvana se uddhAra hetu upAya puuchaa| muni ne use samajhAyA ki machaliyA~ pakar3ate samaya jo machalI sabase pahale jAla meM pha~se use chor3a denaa| dhIvara ne muni kI bAta ko svIkara kara liyaa| dvitIya lamba - muni ke upadeza ko yAda karake vaha mRgasena dhIvara ziprA nadI ke taTa para pahuMcA aura usane apanA jAla jala meM bichA diyaa| pahalI bAra usake jAla meM rohita machalI pha~sI, usane use chor3a diyaa| usake bAda usane kaI bAra jAla phailAyA kintu vaha machalI bAra-bAra usake jAla meM pha~sa jAtI aura vaha pratijJAnusAra usa machalI ko pAnI meM chor3a detaa| eka ora to ahiMsAvrata kA pAlana karanA thA aura dUsarI ora strI putrAdi ke bharaNa - poSaNa kI cintaa| anta meM vaha nirAza hokara khAlI hAtha ghara kI ora cala pdd'aa| pati ko khAlI hAtha dekhakara vaha dera se Ane kA kAraNa puuchaa| patnI ke pUchane para dhIvara ne sAdhu puruSa ke samAna AcaraNa karane ke apane nizcaya ko btaayaa| ghaNTA dhIvarI ne kahA ki gRhastha hokara sAdhu ke samAna AcaraNa karane kI kyA AvazyakatA ? mRgasena ke bahuta samajhAne para bhI vaha dhIvarI nahIM smjhii| krodha meM Akara usane apane pati ko ghara se nikAla diyaa| apamAnita mRgasena eka nirjana dharmazAlA meM gayA aura vahA~ vizrAma ke lie leTa gyaa| usI samaya eka sarpa ne Akara use Dasa liyA, jisase usakI mRtyu ho gyii| yahI mRgasena dhIvara isa bAlaka ke rupa meM sArthavAha ke ghara janmA hai| pati ko ghara se nikAlakara ghaNTA apanI kaThoratA para pazcAtApa karane lagI aura use DhU~Dhate - DhU~Dhate usI dharmazAlA meM phuNcii| vahA~ apane pati ko marA huA dekhakara vaha sira pITa pITa kara rone lagI aura ahiMsAvrata pAlana 300030 48) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane kA nizcaya kiyaa| usI samaya jisa sarpa ne mRgasena ko kATA thA usI ne ghaNTA ko bhI kATa diyaa| vahI ghaNTA dhIvarI guNapAla kI kanyA viSA huI hai / pUrvajanma ke saMyoga ke kAraNa inakA punaH milana huA / 1 tRtIya lamba guru ziSya kI isa bAta ko sunakara guNapAla seTha Azcarya cakita ho gyaa| usane somadatta nAmaka bAlaka ko mArane kA nizcaya kiyA / seTha ne somadatta ko mArane ke lie eka cANDAla ko niyukta kiyA / cANDAla ne seTha se rupaye lekara use mArane kA vacana to diyA kintu use mArane kI usakI jarA bhI icchA na thI / usane somadatta ko aMdherA ho jAne para gA~va ke bAhara nadI ke taTa para jAmuna ke vRkSa ke nIce DAla diyA aura svayaM ghara A gyaa| dUsare dina prAtaH kAla apanI gAyeM carAne hetu govinda nAma kA gvAlA usI rAste se niklaa| usane vRkSa ke nIce par3e hue bAlaka ko uThAyA aura le jAkara apanI patnI dhanazrI ko de diyA / niHsantAna dampattI usa bAlaka ko bar3e sneha se pAlana karane lge| bAlaka yaha jAnatA thA ki usake mAtA-pitA dhanazrI govinda hI hai / caturtha lamba gvAle ke yahA~ palatA huA somadatta yuvA ho gyaa| eka dina guNapAla kisI kArya se govinda kI bastI meM aayaa| usa bAlaka ko jIvita dekhakara use lagA ki yaha merA zatru hai aura usane bAtoM hI bAtoM meM yaha jAna liyA ki yaha govinda kA orasa putra hai| usake mArane kI icchA se seTha ne govinda se usake putra kI bahuta prazaMsA kI to govinda ne kahA ki ApakA jo kArya ho use vaha avazya pUrA kregaa| eka dina avasara pAkara guNapAla ne ekAnta meM somadatta se kahA ki Aja mujhe eka Avazyaka samAcAra apane ghara bhejanA hai 1 kyA karanA cAhie ? seTha kI bAta sunakara somadatta ne kahA ki samAcAra mujhe de dIjiye meM Apake ghara pahu~cA dU~gA / somadatta guNapAla se patra lekara zIghra cala diyaa| thaka jAne para usane eka vRkSa ke nIce vizrAma kiyA aura so gayA / usake so jAne para vasantasenA nAma kI vezyA vahA~ se nikalI / somadatta ke saundarya se prabhAvita hokara usakA paricaya jAnane ke lie utsuka hokara vasantasenA ne usake gale meM baMdhe hue patra ko kholakara pddh'aa| patra meM seTha guNapAla kI ora se apanI patnI ke lie sandeza thA ki viSaMsandAtavyam arthAta somadatta ko viSa de diyA jAya / vasanta ne vicAra kiyA ki seTha jaisA sajjana AdamI aisA akArya nahIM kara sakatA / avazya hI patra likhane meM truTi huI hai| usane apanI kanyA viSA ke vivAha kA hI Adeza diyA hogA / ataH usane viSaM sandAtavyam ke sthAna para viSA sandAtavyA likhakara usa patra ko usake gale meM 49 - - -- Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAMdha diyaa| vizrAma karane ke pazcAt somadatta uThA aura seTha guNapAla ke ghara jA phuNcaa| ghara para pahu~cakara somadatta ne vaha patra mahAbala ko de diyA / mahAbalava usakI mAtA patra par3hakara socane lagI ki seTha kI anupasthiti meM viSA kA vivAha isa yuvaka se kaise kiyA jAya ? taMba unhoMne somadatta se pUchA ki patra dete samaya unhoMne ora kucha to nahIM khaa| somadatta ne kahA unhoMne patra meM likhe huye kArya ko jaldI sampanna karane ke lie mujhe bhejA hai| seTha jI vahA~ aneka Avazyaka kArya hone ke kAraNa nahIM A sake / somadatta kI bAta ko sunakara mahAbala aura usakI mAtA ne zubha muhUrta meM viSA aura somadatta kA vivAha kara diyaa| paMcamalamba viSA ora somadatta ke vivAha ke samAcAra ko sunakara guNapAla vicAra karane lagA ki maiMne jo upAya somadatta ko mArane ke liye kiye ve saba usake jIvana ke upAya ho gye| lekina aba vaha apane hI ghara meM AsAnI se mArA jA sakatA hai | guNapAla yaha soca rahA thA ki govinda apane beTe ke bAre meM usase pUchane lagA | guNapAla ne jhUThI ha~sI ke sAtha batAyA ki vaha aba merA jAmAtA ho gayA hai| isalie vaha kucha dina vahIM rahegA / somadatta mArane kI icchA se dUsare dina apane ghara ko lauTa gayA / guNapAla ne mahAbala se patra maMgavA kara punaH par3hA aura usane socA ki dubArA patra na par3hane ke kAraNa yaha aniSTa ho gyaa| usane apanI mArane kI icchA ko . dabAkara guNazrI va mahAbala se kahA ki meM to jAnanA cAhatA thA ki viSA ke lie yaha vara tuma logoM ko ThIka lagA yA nhiiN| jaisA tumane kiyA acchA kiyA kintu usake mArane kI icchA kama na huyI / usane nAgapaMcamI ke dina somadatta ko bulAkara mandira meM pUjana sAmagrI bhejane ko kahA~ / somadatta ne usa bAta ko saharSa svIkAra kara liyA / somadatta ke taiyAra ho jAne para guNapAla mandira ke samIpa rahane vAle cANDAla ke pAsa gayA / cANDAla ko bahuta sA dhana dekara somadatta ko mArane ke lie kahA / usane cANDAla se kahA ki jo puruSa pUjana sAmagrI lekara idhara se jAya, use mAra ddaalnaa| somadatta jaba pUjana sAmagrI lekara jAne lagA to rAste meM geMda khelate hue mahAbala ne apanI geMda somadatta ko dekara khelane ke lie kahA tathA hAtha se pUjana kI thAlI lekara svayaM mandira kI ora calA gyaa| rAste meM hI cANDAla ne talavAra se mahAbala kA vadha kara diyA / 50 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake mara jAne kA samAcAra sAre nagara meM phaila gayA / guNapAla isa samAcAra ko sunakara bahuta khuza huA kintu ghara jAkara somadatta ko jIvita dekhakara va apane putra kA sAmAcara sunakara duHkhI ho gayA / SaSTha lamba somadatta ke sthAna para mahAbala ke mara jAne se guNapAla du:khI rahane lgaa| usako cintita dekhakara putra zoka se duHkhI mana vAlI guNazrI ne apane pati se dukha kA kAraNa puuchaa| pahale to guNapAla ne apanI cintA kA kAraNa nahIM batAyA lekina apanI patnI ke bahuta Agraha karane para saba vRttAnta batA diyaa| pahale to guNazrI apane pati ke isa nirmama nirNaya kA virodha karatI rahI para bAda meM guNapAla kI bAtoM meM Akara somadatta ko mArane kA dAyitva svayaM hI le liyA / eka dina usane sabake lie khicar3I banAyI aura somadatta ko mArane ke lie viSa se yukta cAra laDaDU banA diye / itane meM hI use zoca jAne kI AvazyakatA huI to usane apanI putrI ko rasoI ke kArya meM lagA diyA tathA svayaM jaMgala ko calI gyii| itane meM guNapAla rasoI kI ora AyA aura viSA se bolA ki mujhe Avazyaka kArya se zIghra jAnA hai bhUkha bhI laga rahI hai| yadi khAne meM vilamba hai to jo kucha pahale taiyAra ho vaha khilA do / viSA ne kahA jaba taka bhojana taiyAra nahIM hotA hai taba taka Apa yaha laDDU khA liijie| usane apane pitA ko do laDDU de diye| guNapAla ne jaise hI laDDU khAye vaha gira par3A / viSA ke cIkhane cillAne ko sunakara pAsa par3osI Aye jaba taka guNapAla ke prANa nikala gaye / guNazrI ne Akara jaba apane pati ko marA dekhA to dukhI mana se apane pati ke duSkRtyoM ke lie pazcAtApa karane lagI / aura bace huye laDDU ko khAkara vaha bhI mara gayI / saptama lamba -- guNapAla ko rAjyasabhA meM na dekhakara rAjA vRSabhadatta ne usake viSaya meM mantrI se pUchA / mantrI ne kahA ki jisa viSayukta bhojana ko khilAkara guNapAla somadatta ko mAranA cAhatA thA vahI anna vaha dhokhe se khAkara mRtyu ko prApta ho gyaa| rAjA ne somadatta ko bulAyA aura Asana para biThA daka kuzala samAcAra pUchA / somadatta ne apane sAsa, sasura ke mRtyu para hArdika duHkha prakaTa kiyaa| rAjA ne somadatta ke isa dukha ke prati sahAnubhUti prakaTa karake apanI putrI se vivAha karane kA Agraha kiyA / somadatta ne vivAha ke Agraha ko svIkAra kara liyA / 5.1 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somadatta aura rAjakumArI ke vivAha ke samaya viSA vahA~ AyI aura rAjA ko praNAma kiyaa| rAjA ne apanI kanyA use aura somadatta ko sauMpa dI aura somadatta ko apanA AdhA rAjya de diyA / eka samaya somadatta ke ghara eka sAdhu Aye / somadatta viSA aura rAjakumArI ne unakA Adara satkAra kiyaa| munirAja ne samyag darzana, samyagjJAna, samyak caritrarUpa ratnatraya ko apanAne kA upadeza diyaa| jisase prabhAvita hokara somadatta ne digambarI dIkSA le lI / viSA aura vasanta senA vezyA ne bhI AryAvrata dhAraNa kiyA / somadatta ne tapasyA se saba siddhi ko prApta kiyaa| viSA aura vasantasenA ne apane tapa ke anusAra svarga kI prApti kI / vIrodaya mahAkAvya kA saMkSipta kathAsAra prathama sarga - Aja se DhAI hajAra varSa pUrva jaba vasundharA hiMsA, durAcAra, svArthalipsA aura pApa se bharI huyI thI, vasundharA kA uddhAra karane ke lie bhagavAna mahAvIra ne janma liyA / dvitIya sarga bhArata varSa ke cha: khaNDa haiM, jinameM Arya khaNDa sarvottama hai / isI Arya khaNDa meM videha nAma kA eka deza hai / isa deza ke sarvazreSTha nagara kA nAma kuNDanapura hai / isa nagara ke mArga va bAjAra kaise saje hote the isakA sundara varNana isa sarga meM kiyA gayA hai| - tRtIya sarga isa kuNDanapura nAmaka nagara meM rAjA siddhArtha zAsana karatA thA / usane apane parAkrama se aneka rAjAoM ko adhIna kara liyA thA / rAjA siddhArtha saundarya, dhairya, svAsthya, gAmbhIrya, udAratA, prajAvatsalatA vidyA Adi meM nipuNa thA / use cAroM paruSArthoM kA jJAna thA ! rAjA siddhArtha kI patnI kA nAma priyakAriNI thA / vaha anupama sundarI, rAjamahiSI, parama anurAgamayI aura patimArgAnugAmI thii| vaha dayA, prema, kSamA se paripUrNa hRdayavAlI, zAntasvabhAvI, lajjAzIlA, paramadAnazIlA thii| rAnI samadarzitA, komalatA Adi se paripUrNa thii| usane apane apratima guNoM ke kAraNa rAjA siddhArtha ke hRdaya meM acala sthAna pA liyA thaa| rAjA rAnI atyadhika prema karate the| isa prakAra unakA jIvana premamaya hokara Ananda se vyatIta ho rahA thaa| caturtha - ASAr3ha mAsa kI SaSThI tithi ko bhagavAna mahAvIra kA rAnI priyakAriNI ke garbha meM avatAra huaa| varSa Rtu ke sukhada vAtAvaraNa se paripUrNa eka dina 52 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtri ke antima samaya meM rAnI ne solaha svapnoM ko dekhA / prAtaH kAlIna stutiyoM se unakI nidrA TUTI, prAtaHkAlIna kRtyoM se nirvRtta hokara apanI sakhiyoM ke sAtha apane svapna sunAne aura una svapnoM kA abhiprAya jAnane kI icchA se vaha apane pati rAjA siddhArtha ke pAsa gii| rAnI ne rAjA ke pAsa baiThakara apane svapnoM ko rAjA ko sunAyA / rAjA ne rAnI ke svapnoM kA phala isa prakAra batAnA tumane sarvaprathama jo airAvata hAthI dekhA hai, isakA tAtparya hai ki tumhArA putra madasrAvI gaja ke samAna mahAdAnI hogA / - dUsare svapna meM tumane jo vRSabha dekhA hai, usake samAna tumhArA putra dharma kI dhurI ko dhAraNa karane meM samartha hogA / tIsare svapna meM jo tumane siMha dekhA hai, usake samAna unmattoM evaM mukheM ke garva kA dalana karane vAlA hogA / cauthe svapna meM gajalakSmI dekhane kA phala hai ki tumhArA putra indrAdi devatAoM dvArA sumeru parvata ke zikhara para abhiSikta hogA / pAMcaveM svapna meM jo tumane guMjana karate hue bhramaroM se yukta do mAlAe~ dekhI hai ve yaha prakaTa karatI hai ki tumhArA putra apanI yazaH surabhi se jagata maNDala ko surabhita karane vAlA aura yogya vyaktiyoM se sammAnita hogA / chaTheM svapna meM tumane candramA dekhA hai jo isa bAta kA sUcaka hai ki tumhArA putra sabhI kalAoM meM pAraMgata hogA aura apane dharma rupa amRta se jagata kA siMcana karegA / sAtaveM svapna meM sUrya dekhane kA phala hai ki tumhArA putra logoM ke hRdaya kamala kA vikAsaka, ajJAna rupa andhakAra kA nAzaka evaM parama pratApI hogA / AThaveM svapna meM tumane jala se paripUrNa do kalaza dekhe haiM so tumhArA putra logoM kA parama kalyANa karane vAlA evaM tRSNAtura logoM ke lie amRta rupa siddhi ko dene vAlA hogA / naveM svapna meM tumane jala meM krIDA karatI huI do machaliyA~ dekhI hai usake samAna tumhArA putra apanI sundara ceSTAoM se svayaM prasanna rahakara janatA ko harSita karegA / dasaveM svapna meM tumane ATha hajAra se adhika kamaloM se yukta sarovara dekhA hai| usake samAna tumhArA putra 1008 lakSaNoM se yukta hogA evaM logoM ke duHkha va pApa kA nAzaka hogaa| gyArahaveM svapna meM tumane samudra dekhA hai usakA phala yaha hogA ki tumhArA putra samudra ke samAna dhIra gambhIra, navanidhiyoM aura kevala jJAna janita nava labdhiyoM kA dhAraka hogA / 53 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahaveM svapna meM tumane jo sundara siMhAsana dekhA hai usake samAna hI tumhArA putra nirantara unnati ko prApta karane vAlA, uttama kAnti se yukta aura zivarAjya pada kA anugAmI hogA / tairahaveM svapna meM deva sevita vimAna dekhane kA artha hai ki tumhArA putra devatAoM se sevya, logoM ko mokSa dilAne vAlA aura ati pavitra AtmA hogA / caudahaveM svapna meM tumane jo zveta varNa vAlA nAga mandira dekhA hai usake samAna hI tumhArA putra apane ujjvala yaza ke kAraNa deva gRha ke samAna vizva prasiddha hogA / pandrahaveM svapna meM tumane nirmala ratnoM kI rAzi dekhI hai, phalasvarupa tumhArA putra atyanta nirmala guNa rAzi se zobhAyamAna hogaa| solahaveM svapna meM tumane dhUmarahita agni kA samUha dekhA hai / yaha svapna isa bAta kA sUcaka hai ki tumhArA putra bhI cirakAlIna dArUNa paripAka vAle karma samUha ko bhasma karake apane nirmala Atma svarupa ko prApta karegA / isa prakAra tumhArA putra tInoM lokoM kA svAmI tIrthaDakara hogA / utpanna hone vAle apane putra se rAjA dvArA batAye gaye lakSaNoM ko sunakara rAnI priyakAriNI Ananda se romAJcita ho gaI / tIrthezvara ke garbhavataraNA ko jAnakara devatAoM ne bhI Akara rAnI kI vandanA kI / paMcama sarga - bhagavAn mahAvIra ke garbha meM Ane ke pazcAt zrI hI Adi deviyA~ vahA~ AI / rAjA siddhArtha ne unakA Adara satkAra kiyA tathA unake Ane kA kAraNa pUchA / rAjA ke pUchane para deviyoM ne batAyA ki rAnI priyakAriNI ke garbha meM jinendra bhagavAn kA avatAra huA hai / ataH indra ke Adeza se tIrthaMkara kI pUjya mAtA kI sevA karane Aye haiM / ataeva hamako puNya kArya kI anumati mile / rAjA se AjJA pAkara sabhI deviyA~ kaMcukI ke sAtha mAtA ke samIpa jAkara unakI caraNa vandanA karane lgii| apane madhura vacanoM se mAtA ko Azvasta kiyA aura lagnatA se sevA meM juTa gayI / deviyoM ke Agraha karane para rAnI unake bhagavadviSayaka praznoM kA uttara dekara unheM santuSTa karatI thI / isa prakAra ve sabhI deviyA~ mAtA ke sAtha hI garbhastha jinendra deva kI bhI sevA arcanA karane lgii| 1 SaSTha sarga - rAnI priyakAriNI ke garbhavRddhi ke lakSaNoM ko dekhakara rAjA siddhArtha ati prasanna hue / RturAja basanta kA Agamana huaa| cAroM ora prasannatA kA sAmrAjya phaila gyaa| caitra zuklA trayodazI ke dina uttama samaya meM rAnI priyakAriNI 54 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne vardhamAna nAmaka putra ko janma diyaa| putra kI utpatti hone para rAnI atyadhika harSita huii| zizu ke komala zarIra se sugandhi niHsRta ho rahI thii| saptama sarga - 'bhagavAn ne jaba janma liyA, usa samaya sabhI dizAoM meM Ananda kA saMcAra ho gyaa| indra kA siMhAsana kampAyamAna ho utthaa| bhagavAn ke janma kA samAcAra jAnakara indra ne dUra se hI bhagavAn jinendra deva ko praNAma kiyA aura sura - asuroM sahita kuNDanapura ko prasthAna kiyaa| kuNDanapura kI sabhI devatAoM ne tIna bAra pradakSiNA kI ora gopura kI agrabhUmi para upasthita hue| indrANI ne rAnI ke prasUti gRha meM praveza kiyaa| unhoMne eka mAyA nirmita zizu ko mAtA ke pArzva meM sulA diyA aura jina bhagavAn ko indra ko sauMpa diyaa| jina bhagavAn ko dekhakara indra ne hAtha jor3akara praNAma kiyaa| aura airAvata hAthI para biThA kara jaina mandiroM se yukta sumeru parvata ke lie prasthAna kiyaa| parvatarAja sumeru ne jina bhagavAn ko zira para dhAraNa kiyaa| devatA logoM ne kSIra sAgara se bhagavAn kA abhiSeka kiyaa| abhiSeka karane ke pazcAt bhagavAn ke zarIra ko poMchakara unake komala zarIra ko sundara sundara AbhUSaNoM se vibhUSita kiyaa| isa prakAra devatAoM ne bar3e utsAha ke sAtha bhagavAn kA janma mahotsava manAyA aura phira le jAkara unheM unakI mAtA trizalA devI kI goda meM sauMpa diyaa| ve sabhI devatA tANDava nRtya se puravAsI logoM ko Anandita karake apane nivAsa sthAna ko cale gye| aSTama sarga - rAjA siddhArtha ne apane putra kA janma mahotsava bar3I dhUmadhAma se sampanna kiyaa| putra ke zarIra kI bar3hatI huI kAnti ko dekhakara rAjA siddhArtha ne apane putra kA nAma zrI vardhamAna rkhaa| bAlaka vardhamAna apanI mahAn udAra ceSTAoM se sampUrNa janasamudAya ko harSita karane lge| bhagavAn ne dhIre - dhIre bAlyAvasthA ko bitAkara yuvAvasthA meM padArpaNa kiyaa| putra ko yuvAvasthA meM dekhakara pitA ne unake vivAha ke lie kanyA dekhane kA nizcaya kiyaa| pitA ke vivAha prastAva ko sunakara unhoMne vivAha na karane kA nizcaya btaayaa| pitA ke bAra - bAra Agraha karane para unhoMne brahmacarya vrata pAlana karane kI apanI icchA prakaTa kI tathA AjIvana brahmacArI rahane kA apanA nizcaya btaayaa| putra kI brahmacarya vrata ke prati itanI niSThA dekhakara rAjA siddhArtha ne harSita hokara unake sira para hAtha rakhakara yatheccha jIvana yApana karane kI anumati de dii| navama sarga - vivAha karane kA prastAva svIkAra na karane ke pazcAt bhagavAn kA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna saMsAra kI zocanIya sthiti kI ora gyaa| Aja saMsAra meM hiMsA, svArtha, parAyaNatA, vyabhicAra, adharma, durjanatA Adi burAiyoM se lipta saMsAra kI rakSA karane kA bhagavAna ne nizcaya kiyaa| tabhI pRthvI para zarada Rtu kA Agamana huaa| zIta ke pratApa se pratyeka vyakti ati zocanIya dazA ko prApta ho rahA dazama sarga - saMsAra kI kSaNabhaGguratA ko dekhakara vairAgya bhAvanA kA udaya hotA hai aura eka dina ve ghara chor3akara vana meM jAkara pravrajita ho jAte haiN| bhagavAna vana jAkara vastrAbhUSaNa tyAga kara, kezoM ko ukhAr3a kara mArgazIrSa mAsa ke kRSNa pakSa kI dazamI tithi ko digambarI dIkSA le lete haiM aura mauna vrata dhAraNa kara lete haiN| dIkSita hone ke pazcAt vIra prabhu ke mana meM manaH paryaya nAma kA jJAna dIpaka kA udaya hotA hai| unhoMne apanA svatantra mArga cunaa| apanA vIra nAma sAtha karane ke lie tapasyA kAla ke samaya kaThina se kaThina vipattiyoM kA sAmanA kiyA aura saba para vijaya prApta kii| ekAdaza sarga - bhagavAn ne dhyAnAvasthA meM hI avadhi jJAna se apane pUrva janmoM ke vRttAntoM ko jAna liyaa| sabase pahale bhIla the usake pazcAt AditIrthaGkara RSabhadeva ke pautra marIci ke rUpa meM janma liyaa| marIci hI svarga kA deva banA phira brAhmaNa ke kula meM janma lekara aneka kuyoniyoM se janma letA huA eka bAra zANDitya brAhmaNa aura usakI pArAzarikA nAma kI strI kA sthAvara nAma kA zreSTha putra huaa| parivrAjaka hokara tapasyA ke prabhAva se mAhendra svarga kA bhoga kiyaa| usake bAda rAjagRha nagara meM vizvamUrti brAhmaNa aura usakI jainI nAmaka strI ke vizvanandI nAma kA putra huaa| vizvanandI mahAzukra nAmaka svarga meM gyaa| usake pazcAt vizvanandI podanapura ke rAjA prajApati aura rAnI mRgAvatI kA tripRSTha nAmaka putra huaa| isake bAda vizvanandI ko naraka meM jAnA pdd'aa| isake pazcAt vaha siMha yoni ko prApta huaa| yaha nArakI siMha banakara naraka gyaa| phira siMha rUpa meM janmA usa siMha ko kisI munirAja ne usakA pUrva vRttAnta batA diyaa| siMha yoni ke pazcAt vaba amRtabhojI deva huaa| isa deva ne kanakapura ke rAjA ke putra ke rupa meM janma liyaa| muniveza dhAraNa karane ke pazcAt yaha rAjakumAra lAntava svarga meM phuNcaa| phira isa rAjakumAra ne sAketa nagara ke rAjA bajaSeNa aura zIlavatI rAnI ke putra rupa meM janma grahaNa kiyaa| anta meM tapasyA karate hue mahAzukra nAmaka svarga ko gyaa| isake pazcAt puSkala deza kI puNDarIkiNI purI ke sumitra rAjA aura suvratA rAnI kA priyamitra 5 6 8 89390000000000000000048080PMAMMAR 20000000000000000000000000000000000%8884005000 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma kA putra huaa| anta meM vaha sahastrAra svarga meM jnmaa| punaH puSkara deza kI chatrapurI nagarI ke rAjA abhinandana aura rAnI vIramatI kA nanda nAma kA putra huaa| isa janma meM daigambarI dIkSA lekara acyuta svarga kA indra bnaa| isI indra ne aba isa kuNDanapurI meM rAjA siddhArtha aura rAnI priyakAriNI ke vardhamAna nAmaka rAjakumAra ke rupa meM janma liyA hai| ___apane pUrva janmoM ke vRttAnta ko mahAvIra ne svayaM kie gae pApa kA phala btaayaa| bhagavAn vicArate hai ki mujhe sva rAjya arthAt AtmIya svarupa kI prApti ke lie parijanoM se asahayoga hI nahIM balki durbhAvoM kA bahiSkAra bhI karanA caahie| tabhI merA svarAjya prApti ke lie kiyA gayA satyAgraha saphala hogaa| dvAdaza sarga - __ Atmatattva kA cintana karate hue mahAvIra bhagavAn grISma Rtu meM parvata zikhara para mahAn yoga se apane karmo kI nirjarA karane meM saMlagna ho rahe the| varSA Rtu meM vRkSoM ke nIce khar3e hokara karma mala galAte rahe aura zItakAla meM caurAhoM para rAta - rAta bhara khar3e raha kara dhyAna kiyA karate the unhoMne vicAra kiyA ki pIr3A AtmA ko nahIM jJAna rahita zarIra ko kaSTa pahu~cAtI hai| samaya - samaya para bhagavAn ne ekamAsika aura cAturmAsika upavAsa bhI kiye| Atmatatva ko jAnakara saMsAra ko pApoM se dUra karane ke lie ugra tapasyA karate hue sAr3he bAraha varSa vyatIta hone para bhagavAn mahAvIra vaizAkha mAsa kI zuklA dazamI ko bhagavAn ko kaivalya vibhUti kI prApti huii| isasamaya unake cAra mukha suzobhita hone lge| unake andara sabhI vidhAoM kA praveza ho gyaa| isI ullAsamaya vAtAvaraNa meM indra ne samavasaraNa nAmaka sabhAmaNDapa kA nirmANa kiyaa| isI samavasaraNa sabhAmaNDapa meM bhagavAn mahAvIra ne mukti mArga kA upadeza diyaa| trayodaza sarga - samavasaraNa sabhA ke madhya bhAga meM sthita kamalAsana para bhagavAn cAra aGgala antarIkSa para virAjamAna hue| unake samIpa ATha prAtihArya prakaTa hue aura deva kRta caudaha atizaya bhI prakaTa hue| devatAgaNa dundubhi bajA rahe the aura bhagavAn mahAvIra apanI madhuravANI se sabake karNa ko abhiSikta kara rahe the| bhagavAn ke isa divya rupa se prabhAvita veda vedAMga kA jJAtA indrabhUti nAmaka brAhmaNa vahA~ aayaa| usake mana meM mahAvIra bhagavAna kA vaibhava dekhakara Azcarya huA aura ajJAnatA vaza mana meM tarka vitarka karane lgaa| anta meM usane kahA - he deva mujhe satya kA jJAna karAne kI kRpA kareM aura aisA (57) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahakara caraNoM meM gira pdd'aa| __ bhagavAn mahAvIra svAmI ne ASAr3ha kI guru pUrNimA ko use satya, ahiMsA aura tyAga kA upadeza diyaa| caturdaza sarga - .. zrI vIra bhagavAn ke upadeza ke mahAn vyAkhyAtA banakara gyAraha gaNadhara hue - indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, zucidatta, sudharma, mANDavya, mauryaputra, akampana, acala, medArya, prbhaas| inhoMne bhagavAn mahAvIra jI ke sandeza kA prasAra kiyaa| bhagavAn ne sabako upadeza diyA tathA mithyAtvI indrabhUti Adi brAhmaNa vidvAnoM ko kSaNa bhara meM samyaktavI aura saMyamI banA diyaa| bhagavAn mahAvIra svAmI ne brAhmaNa ke guNoM kA jJAna kraayaa| bhagavAn ke amRta vacanoM ko sunakara indrabhUti kA sArA kalmaSa dhula gyaa| sabhI guNadharoM kA kalyANa huaa| gaNadharoM kI AdhyAtmika unnati ko jAnakara anya loga bhI mahAvIra bhagavAn kI zaraNa meM Ane lge| paMcadaza sarga - samavasaraNa meM upasthita sabhI vyaktiyoM ne bhagavAna mahAvIra ke upadeza ko apanI - apanI buddhi ke anusAra grahaNa kiyaa| gautama, indrabhUti ne bhagavAn kI vANI ko dvAdazAGaga rupa se vibhAjita kiyA, aura usakA pracAra prasAra kiyaa| bhagavAn kA ziSyatva rAjavarga ke logoM ne hI nahIM grahaNa kiyA balki jana sAmAnya bhI isase achUtA nahIM rhaa| jaina dharma ke anuyAiyoM ne jaina dharma ko to svIkAra kiyA hI sAtha hI sAtha jinAlayoM aura jinAzramoM kA bhI nirmANa krvaayaa| aura jaina sAdhuoM kA yathAzakti sammAna kiyaa| mahAvIra bhagavAn ne jina sarvalokana kalyANakArI upadezoM ko diyA unameM sAmyAvAda, ahiMsA, syAdvAda aura anekAnta pramukha the| jaina dharma ko svIkAra na karane vAloM ne bhI jaina dharma ke mUla siddhAnta ahiMsA paramodharmaH ke grahaNa kiyaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIra svAmI dvArA pravartita jaina dharma brahmANDa ke digadigantoM meM vistAra pAne lgaa| SoDaza sarga - ___ bhagavAn mahAvIra svAmI ne samAjopayogI ahiMsA dharma ko batAyA hai| bhagavAn mahAvIra svAmI sarve bhavantu sukhinaH sarve santu niraamyaaH| sarve bhadrANi pazyantu mA kazcidra du:khabhAga bhavet // ke siddhAnta ko saMsAra meM sarvatra dekhanA cAhate the| vaha ahiMsA, paropakAra, indriya saMyama Adi guNoM ko apane jIvana meM utArane kI preraNA dete the| saptadaza sarga - bhagavAn mahAvIra svAmI ne manuSyatA kI vyAkhyA karate hue batAyA hai Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki sabako samAna adhikAra prApta hai| koI kisI se choTA yA bar3A nahIM hai| jo manuSya dUsare kA sammAna karatA hai aura usakI choTI bAta ko bar3I samajhatA hai vAstava meM vahI manuSya hai| ataeva mAnava mAtra kA sammAna karake, AtmotthAna ke mArga kI ora agrasara honA caahie| dUsaroM ke doSa darzana ke samaya mauna dhAraNa karanA caahie| aura unake guNoM ko IrSyArahita hokara apanAnA caahie| manuSya ko apane jJAna aura dhana para kabhI ghamaNDa nahIM karanA caahie| ucca nIca kA vyavahAra jAti aura kulAzrita na mAnakara guNa aura karmAzrita mAnanA caahie| puruSa ko dRr3ha, AtmavizvAsI, satyaniSTha, nirbhIka evaM pApa rahita mana vAlA honA caahie| saMsAra ke dvandoM para vijaya prApta karane vAlA puruSa jitendriya hokara jina kahalAtA hai| usakA apanI sthiti ke anusAra zubha AcaraNa hI jaina dharma ke nAma se prasiddha hai| aSTAdaza sarga - __ bhagavAn mahAvIra svAmI ne manuSyoM ko kaSToM se pAra karane ke aneka upAya batAye haiN| kAla kI mahattA ko batAyA hai ki samaya jo rAjA ko raMka banA detA hai aura raMka ko raajaa| samaya ke prabhAva se jaba satayuga, tretAyuga meM pariNata huA to avyavasthA A gayI jo satayuga meM suvidhAe~ thI vaha tretAyuga meM nahIM thii| yaha jo avyavasthA phaila rahI thI usa avyavasthA ko niyantrita karane ke lie basundharA para caudaha kulakaroM ne janma liyaa| jinameM nAbhirAya pahale the| inakI strI kA nAma marudevI thaa| inhoMne Adi tIrthaGkara bhagavAn RSabhadeva ko putra rupa meM prApta kiyaa| bhagavAn RSabhadeva ne aneka prakAra se logoM kA kaSTa dUra kiyaa| unheM jIvana yApana kA upadeza diyaa| RSabhadeva ne puruSoM ko 72 kalAoM aura striyoM ko 64 kalAoM ko sikhaayaa| gRhastha dharma kA pAlana karane ke pazcAt RSabhadeva ne sanyAsa grahaNa kiyA aura logoM ko dharma ke prati prerita kiyaa| RSabhadeva ke pazcAt dvApara yuga meM ajitanAtha Adi teIsa tIrthaGkara aura bhI hue jinhoMne RSabhadeva dvArA pratipAdita siddhAntoM kA pracAra - prasAra kiyaa| ekonaviMza sarga - isa sarga meM anekAntavAda, syAdavAda, aura usake sAta bhaMgoM kA varNana kiyA gayA hai| koI bhI padArtha vinaSTa nahIM hotA hai balki navIna rupa dhAraNa karatA hai| sabhI padArtha anAdikAla se apane kAraNoM se utpanna hote A rahe hai| ataH isakA koI kartA sRSTA yA niyantA IzvarAdika nahIM hai| 422288888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888889390000000000000000chachachachachachacha 550660658042686804 E O Yaawww 178888888888888888888888888888888888888888888888888 303200303603 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitama sarga - bhagavAn mahAvIra svAmI ne atIndriya jJAna ke dvArA sabhI vastuoM kA jJAna prApta kara liyA thaa| isalie vaha sarvajJa kahe jAte haiN| manuSyoM ko sarvajJatA prApta karane ke lie mahAvIra dvArA pracalita syAdavAda ke mArga ko apanAnA caahie| tabhI mukti saMbhava hai| ekaviMza sarga - zarad kAla meM bhagavAn mahAvIra svAmI ne kArtika kRSNa caturdazI kI rAtri ko ekAnta vAsa kiyA aura rAtri ke antima samaya meM pAvAnagara ke upavana meM unhoMne apanA nazvara zarIra tyAga kara mokSa prApta kiyaa| bhagavAn mahAvIra svAmI ke mokSa prApta karane ke pazcAt unake pradhAna ziSya gautama gaNadhara ko unakA sthAna prApta huaa| dvAviMza sarga - bhagavAn mahAvIra ke mokSa prApta karane ke pazcAt unhoMne saMsAra ke kalyANa ke lie jo upadeza diyA thA, kAla ke prabhAva se usakI dazA zocanIya ho gyii| zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya taka jaina dharma kI gaMgA eka pravAha rupa se bahatI rahI kintu bhadrabAhu svAmI ke samaya meM par3e 12 varSa ke mahAn durbhikSa ke pazcAt vaha dhArA do rupa meM vibhakta ho gyii| pahalI digambara sampradAya, dUsarI zvetAmbara smprdaay| aneka sampradAya tathA upasampradAya banane ke kAraNa mahAvIra svAmI ke upadeza kA yathocita rupa se pAlana nahIM ho skaa| jina burAIyoM se bacane ke lie mahAvIra svAmI ne upadeza diyA thA, ve burAiyA~ jainiyoM meM prakaTa hone lgii| jaina dharma kA saMcAlana jainI logoM se nikalakara kSatriya vaizya logoM ke hAthoM meM A gayA, jisake kAraNa jaina dharma eka jAti yA sampradAya vAloM kA dharma mAnA jA rahA hai| itanA saba hone para yaha nahIM jAnanA cAhie ki jaina matAvalambiyoM kA dharA para abhAva ho gayA hai| Aja bhI aneka jitendriya mahApuruSa hai jinakA jIvana dUsaroM ke lie duHkhadAyI nahIM varan sabakA kalyANa karane vAlA hI hai| bhagavAn mahAvIra svAmI ko hama praNAma karate hai aura hamArI hArdika icchA hai ki unakI kIrti sadA vasundharA para banI rhe| jaina dharma kA saba aura prasAra ho jisase manuSya apane kartavya marga para cale, samasta loga karmaTha bane aura dharma ke anukUla cle| aisI kavi kI bhAvanA hai| sudarzanodaya - prathama sarga - bhArata varSa meM tilaka ke samAna zobhAyamAna hone vAlA, AryAvarta hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa Arya khaNDa meM aMga nAma kA eka deza hai jo apane atulita vaibhava ke kAraNa jAnA jAtA thaa| isI deza meM campApurI nAma kI eka nagarI thii| isa nagara meM dhAtrIvAhana nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usa rAjA kI atyanta rupavatI kintu kuTila abhayamatI nAma kI rAnI thii| . dvitIya sarga - usa samaya campApurI meM sajjana, dAnI, buddhimAna, kalAvAna vaizyoM meM sarvazreSTha vRSabhadAsa nAma kA eka seTha nivAsa karatA thaa| usakI patnI sundara, doSa rahita, mRdubhASiNI evaM jinamati nAma vAlI thii| eka dina jinamati ne rAtri ke antima prahara meM harSa ko bar3hAne vAlI pratipadA tithi kA anukaraNa karatI huyI svapnAvalI ko dekhaa| prAtaH kAla hote hI mAGgalika kAryo ko karake sundara vastra AbhUSaNoM se susajjita hokara apane pati ke pAsa jAkara bolI ki Aja maiMne harSa ko dene vAlI svapnAvalI dekhI hai| maiM usakA abhiprAya jAnane ke lie Apake pAsa AyI huuN| maiMne prathama svapna meM sumeru parvata, dUsare meM kalpavRkSa, tIsare meM sAgara, cauthe meM nirdhUma agni aura pAMcave svapna meM AkAza meM vihAra karate hue vimAna ko dekhA hai| ... seThAnI kI bAta ko sunakara seTha ne kahA inakA phala jAnane ke lie hameM yogirAja ke pAsa calanA caahie| aisA vicAra kara seTha aura seThAnI ne jinAlaya meM jAkara bhagavAn kI pUjA kI aura yogirAja ke darzana ke lie ge| yogirAja ke pAsa jAkara seTha aura seThAnI ne hAtha joDakara praNAma kiyA muni rAja ne unheM AzIrvAda diyaa| tatpazcAt seTha ne muni se nivedana kiyA ki merI patni ne rAtri meM pA~ca svapnoM ko dekhA hai| hama una svapnoM kA abhiprAya jAnane kI icchA se Apake pAsa Aye haiN| seTha kI bAta ko sunakara munirAja bole ki tumhArI patnI ne jo pA~ca svapna dekhe haiM unakA phala hai ki vaha yogya putra ko janma degii| prathama svapna meM sumeru parvata dekhA hai, usake samAna tumhArA putra dhairyavAna hogaa| kalpavRkSa kA phala hai usake anusAra dAnazIla hogaa| sAgara ke samAna guNa rupa ratnoM kA bhaNDAra hogA, nirdhUma agni ke samAna apane karmarUpa Idhana ko bhasmasAt karake zivapada ko prApta kregaa| svargavAsI devoM kA priya pAtra hogaa| muni ke vacanoM ko sunakara seTha seThAnI ati prasanna hue| usake pazcAt jinamati ne garbha dhAraNa kiyA jisase usakA saundarya dina pratidina bar3hane lgaa| seTha vRSabhadAsa apanI patni jinamati kA prasannacitta hokara saMrakSaNa karane lgaa| tRtIya sarga - nava mAsa vyatIta hone para zubha belA meM jinamati ne pRthvI ko suzobhita karane vAle putra ko janma diyaa| sevaka se putrotpatti kA samAcAra sunakara 61 68066000000000000000000&codecodact. 358683535333333333333223888888888888888 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRSabhadAsa ati prasanna huaa| vRSabhadAsa ne bhakti pUrvaka jinagRha meM jAkara jinendra deva kA pUjana kiyA tathA atyadhika dAna diyaa| vRSabhadAsa ne prasUti gRha meM pahu~ca kara patni aura putra para gandhodaka chidd'kaa| seTha putra darzana se pahale jinadeva ke darzana karane gayA thA ataH svabhAva se sundara usa bAlaka kA nAma sudarzana rkhaa| bAlaka apanI bAla ceSTAoM se ghara ke sabhI logoM ke harSa meM vRddhi karane lgaa| kumAra avasthA prApta hone para sudarzana ko vidyAdhyayana ke lie guru ke pAsa bhejA gyaa| mA~ sarasvatI kI kRpA se vaha sabhI vidyAoM meM pAraMgata ho gyaa| dhIre - dhIre yuvA avasthA ko prApta hokara sudarzana kA saundarya bar3hane lgaa| eka samaya sAgaradatta nAmaka vaizya kI putrI manoramA ko sudarzana ne jina mandira meM pUjana karate samaya dekhaa| tabhI se donoM eka dUsare se prema karane lge| kucha samaya ke pazcAt yaha vRttAnta seTha vRSabhadAsa ko bhI patA claa| vaha isa bAre meM soca hI rahe the ki vahA~ manoramA ke pitA seTha sAgaradatta A gye| vRSabhadAsa ne unakA Adara satkAra kiyA tathA Ane kA prayojana puuchaa| sAgaradatta ne kahA ki vaha apanI kanyA manoramA kA vivAha sudarzana ke sAtha karanA cAhate haiN| vRSabhadAsa ne harSita hokara vivAha kI svIkRti de dI aura zubha dina zubha belA meM manoramA aura sudarzana kA vivAha ho gyaa| caturtha sarga - eka samaya usa nagara ke upavana meM eka RSirAja pdhaare| campApurI ke loga unake darzana ke liye gye| seTha vRSabhadAsa bhI apane parivAra sahita darzana ke lie gyaa| muni ko praNAma kiyaa| muni rAja ne dharma vRddhi kA AzIrvAda diyA taba seTha ne dharma kA svarUpa puuchaa| munirAja ne dharma adharma kA svarupa aura bheda smjhaaye| muni kI amRtavANI ko sunakara seTha kA moha dUra ho gayA tathA vaha saba kucha tyAga kara muni bana gyaa| muni ke vacana va pitA ke AcaraNa se prabhAvita hokara sudarzana ne bhI muni banane kI apanI icchA muni rAja ke sAmane prakaTa kI, aura kahA ki manoramA ke prati prIti mujhe muni banane meM bAdhA utpanna karatI hai| sudarzana kI bAta sunakara muni rAja bole ki he sudarzana ! tuma donoM ke anurAga kA kAraNa pUrvajanma ke saMskAra haiN| kyoMki pahale janma meM tuma vindhyAcala nivAsI bhIla the aura manoramA tumhArI bhIlanI ptni| vaha bhIla apane pApoM ke kAraNa se agale janma meM kuttA huaa| kuttA jinAlaya meM marane ke kAraNa usakA janma gvAle ke yahA~ putrarupa meM huaa| eka bAra usa gvAle ke putra ne eka sarovara se eka sahasra patra kamala tor3A usI samaya AkAzavANI huI ki isa kamala 62 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA upabhoga tuma mata kro| kisI bar3e puruSa ko samarpaNa karanA, jise sunakara vaha bAlaka seTha vRSabhadAsa ko kamala bheTa karane kI icchA se gayA aura AkAzavANI kI bAta kahakara vaha kamala unheM dene lgaa| inhoMne vaha kamala rAjA ko denA cAhA aura usa bAlaka ko lekara rAjA ke samIpa gye| sampUrNa bAta jAnane para rAjA ne vaha kamala jina bhagavAna kI sevA meM samarpita karanA caahaa| sabako lekara vaha jina mandira phuNce| vahA~ pahu~cakara rAjA ne bar3e mahotsava se vaha sahasradala kamala bAlaka ke hAtha se jina bhagavAn ke caraNoM meM samarpita karavA diyaa| seTha vRSabhadAsa ne usa bAlaka ko yogya jAnakara apane ghara sevaka banA liyaa| eka dina zItakAla meM vaha bAlaka jaMgala se lakar3iyoM ko kATa kara ghara lauTa rahA thaa| taba usane mArga meM eka vRkSa ke nIca dhyAnAvasthA meM sAdhu ko dekhaa| unako garIba jAnakara vicAra kiyA ki nizcaya hI inheM zIta satA rahA hogaa| ataH usane unake Age Aga jalA dI aura svayaM bhI baiTha gyaa| sArI rAta Aga jalAtA huA vahIM baiThA rhaa| prAtaH kAla jaba munirAja ne apanI samAdhi samApta kI ora sAmane Aga jalAte hue usa bAlaka ko dekhA aura prasanna hokara namo'rhate mantra kA upadeza diyA aura kahA ki kisI bhI kArya ke karane se pahale isa mantra kA smaraNa kara liyA kro| bAlaka muni ko praNAma karake ghara calA AyA aura muni kI AjJA kA pAlana karate hue jIvana yApana karane lgaa| - eka dina jaba vaha gAya bhaisoM ko carAne ke lie jaMgala gayA huA thA, taba eka bhaiMsa kisI sarovara meM ghusa gii| usako nikAlane ke lie vaha maMtrasmaraNa pUrvaka sarovara meM kuudaa| sarovara meM lakar3I kI coTa lagane ke kAraNa usakI mRtyu ho gayI aura usa mahAmantra ke prabhAva se vahI bAlaka seTha vRSabhadAsa ke ghara meM putra banakara jnmaa| vaha bhIlanI bhI maraka bhaiMsa huii| usake bAda dhobina banI aura usake yoga se usakA AryikAoM ke sAtha samAgama ho gayA aura usane Arthika vrata ko apanA liyaa| vahI kSullikA apane guNoM ke kAraNa tumhArI patni manoramA bnii| ataH aba tuma donoM dharma ke anukUla dharma AcaraNa karate hue jIvana bitaao| .. munirAja ke amRta vacanoM ko sunakara sudarzana aura manoramA muni ke dvArA batAye gaye mArga para calakara sukha pUrvaka jIvana yApana karane lge| paMcama sarga -. eka dina prAtaH kAla jinendra deva kA pUjana karake jaba sudarzana lauTa rahA thA to rAste meM kapilA brAhmaNI ne usako dekhA aura usake apUrva saundarya 63. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para mohita ho gyii| usane sudarzana ko chala se bulAne kA nizcaya kiyaa| dAsI ke dvArA dosta kI bImArI kA bahAnA karake ghara bulaayaa| jaba sudarzana dosta ko asvastha jAnakara usake kakSa meM gayA jahA~ kapilA brAhmaNI leTI thii| usane rati ceSTAyukta madhura vANI meM svAgata karate hue unakA hAtha pakar3a liyaa| apane mitra ke sthAna para usakI strI ko dekhakara vaha ghabarA gyaa| taba catura sudarzana ne apane ko naMpusaka batAkara usase pIchA chur3AyA aura ghara lauTa aayaa| SaSTha sarga - sabake mana ko mohita karane vAlI basanta Rtu kA Agamana huA vana krIDA ke lie saba loka udyAna meM gye| rAnI abhayamatI bhI udyAna meM gayI, vahA~ sudarzana kI patnI manoramA apane putra sahita udyAna meM AI taba usako dekhakara kapilA brAhmaNI ne rAnI se usakA paricaya puuchaa| rAnI ne batalAyA ki yaha nagara ke seTha sudarzana kI patnI hai| kapilA tiraskAra ke sAtha bolI ki kahIM napuMsaka ke bhI putra hote haiN| usane apanI Apa bItI bAteM rAnI ko sunA dii| yaha sunakara rAnI ne kahA ki kapilA sudarzana ne jhUTha kaha kara tujhe dhokhA diyA hai| taba kapilA ne rAnI se kahA ki vaha sudarzana ko vaza meM karake dikhaae| . kapilA kI cunautI ne rAnI ke mana meM kAmabhAva jAgRta kara diyaa| vaha hara samaya sudarzana ke hI bAre meM socane lagI aura nirantara kRSa hotI rhii| rAnI kI dazA dekhakara dAsI ne rAnI se isa manovyathA kA kAraNa puuchaa| rAnI ne apanA abhiprAya paNDitA dhAya se khaa| dAsI ne kahA Apa aisA ghRNita kArya chor3a diijie| parapuruSa se kAmajanya sneha ThIka nhiiN| para rAnI para usakI bAtoM kA kucha prabhAva nahIM pdd'aa| rAnI ne kahA ki strI bhogyA hotI hai| usako avasara pAte hI balavAna puruSa ke sAtha ramaNa kara lenA caahie| aba tU sudarzana ko lAne kA prabandha kr| dAsI ne vicAra kiyA ki rAnI ko samajhAne meM samartha nahIM ho sakU~gI kyoMki maiM unakI dAsI hU~ ataH AjJA kA pAlana karanA hI ucita hai| usane socA ki aSTamI caturdazI parva ke dina sudarzana seTha zamazAna bhUmi meM pratimA yoga dvArA AtmadhyAna meM saMlagna hote hai| isa avasthA meM unheM pUjA hetu miTTI ke putale ke bahAne ranavAsa meM lAyA jA sakatA hai aisA vicAra kara apane kartavya ko siddha karane ke lie udyata ho gii| saptama sarga - paNDitA dAsI ne svArtha siddha karane ke lie eka miTTI kA putalA banavAyA aura use vastra se Dhaka kara pITha para lAdakara anta:pura meM praveza karane Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie gayI tabhI dvArapAla ne use roka liyaa| dAsI ne kahA ki Aja rAnI abhayamatI kA upavAsa hai ataH vaha yaha putalA dekhakara hI pAraNA kregii| isI. uddezya se bhItara le jA rahI huuN| ataH mujhe jAne kI AjJA do| dvArapAla ne dAsI ko dhakkhA dekara bAhara kiyA to dAsI kI pITha para rakhA huA putalA girakara TUTa gyaa| isa para dAsI ne jora-jora se ronA prArambha kara diyaa| aura apazabda bolane lgii| usakI bAta sunakara dvArapAla Dara gayA aura adara jAne kI AjJA de dii| isa prakAra dAsI pratidina binA roka Toka ke putalA mahala meM le jAne lgii| aSTamI ke dina proSadhopavAsa grahaNa kara sudarzana seTha zamazAna meM sadA kI taraha dhyAnAvasthA meM baiThA thaa| dAsI ne vahA~ pahu~ca kara sudarzana ko rAnI ke sahavAsa hetu prerita kiyA jaba sudarzana para usakI koI pratikriyA nahIM huI to usane usI dhyAnAvasthA meM sudarzana ko apanI pITha kara lAda liyA aura vastra se Dhakkara roja kI taraha rAnI ke kakSa meM pahuMcA diyaa| sudarzana ko apane pAsa pAkara rAnI bahuta khuza huii| usane sudarzana ko DigAne ke lie aneka prayatna kiye kintu sudarzana kI vairAgya bhAvanA aura bhI dRr3ha ho gyii| apanI kAma ceSTAoM ko niSphala dekhakara vaha triyA caritra karanA ucita hogA yaha socakara jora - jora se cillAne lagI are dvArapAla dor3o yahA~ koI duSTa ghusa AyA hai aura mujhe satAnA cAhatA hai| rAnI kI pukAra ko sunakara subhaTa dvArapAla jaldI se andara Aye va sudarzana ko rAjA ke samIpa le gye| rAjA ne sampUrNa vRttAnta ko sunakara use prANa daNDa kI AjJA dekara cANDAla ko sauMpa diyaa| aSTama sarga - jaba sudarzana ke bAre meM logoM ne sunA to loga taraha-taraha kI bAteM karane lge| kucha loga kahane lage ki sudarzana to paryoM ke dina zamazAna meM proSadhopavAsa dhAraNa karatA haiN| rAjamahala meM kaise pahu~ca gyaa| kucha logoM ne kahA sudarzana endrajAlika hai| - jaba rAjA ne sudarzana kA vadha karane kA cANDAla ko Adeza diyaa| cANDAla ne jyoM talavAra kA prahAra kiyA ki vaha phUla mAlA banakara sudarzana ke gale kA hAra bana gii| jaba rAjA ko yaha bAta jJAta huI to vaha kruddha hokara svayaM hI sudarzana ko mArane ke lie udyata ho gyaa| jyoM hI Akara sudarzana ko mArane ke lie usane hAtha meM talavAra lI tyoM hI usake abhimAna kA nAza karane vAlI AkAzavANI huI ki yaha sudarzana apanI hI strI se santuSTa rahane vAlA mahAn jitendriya puruSa hai| yaha saba prakAra se nirdoSa hai| apane hI ghara ke chidra ko dekho aura doSI kA nirIkSaNa kro| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa AkAzavANI ko sunakara rAjA kA saba ajJAna, moha dUra ho gayA aura vaha sudarzana ke pAsa jAkara apanI bhUla ke lie kSamA mAMgane lagA aura caraNa pakar3akara apane sthAna para usI se rAjya karane kA nivedana krnelgaa| rAjA kI bAta sunakara sudarzana mahApuruSa ne kahA ki rAjan isameM ApakA koI doSa nahIM hai| yaha saba to mere pUrvakRta karma kA doSa hai| Apa to aparAdhI ko daNDa hI de rahe the jo Apake lie ucita thaa| rAjan isa ghaTanA kA mere mana meM jarA bhI vikAra nahIM hai| isa saMsAra meM na koI kisI kA mitra hai na shtru| mahArAnI aura Apa to mere mAtA-pitA samAna hai| Apane mere sAtha jo kiyA vaha ucita thaa| pratyeka vyakti ko mokSa prApti ke lie mada, mAtparya Adi durbhAvo kA parityAga karanA cAhie saMsAra meM sukha-du:kha meM eka samAna rahanA caahie| sukha AtmA kA guNa hai| vaha rAjya ko pAkara nahIM mila sakatA, rAjya Apa kareM aba to nirvRtti hI mere yogya hai| isa ghaTanA ke pazcAt sudarzana ne muni banane kA nizcaya kara liyA aura ghara jAkara apanA abhiprAya apanI patnI manoramA se khaa| usane kahA jo tumhArI gati so merI gati yaha sunakara sudarzana prasanna huaa| sudarzana ne jinAlaya meM jAkara prasannatApUrvaka bhagavAn kA pUjana abhiSeka kiyaa| vahI para virAjamAna vimalavAhana nAma ke yogIzvara ke darzana kiye aura unhIM AcArya se donoM ne jina dIkSA le lI aura sudarzana muni banakara tathA manoramA AryikA banakara rahane lge| idhara rAnI ko jaba apanI bheda khula jAne kI bAta jJAta huI to zarma se phA~sI lagA kara mara gaI aura mara kara vaha pATilaputra meM vyantarI devI huii| paNDitA dhAya rAjA ke bhaya se bhAgakara pATilaputra kI prasiddha vezyA devadattA kI zaraNa meM gii| vahA~ jAkara usane sArI kahAnI sunAI aura sudarzana ko vicalita karane ke lie khaa| navama sarga - sudarzana munirAja grAmAnugrAma vihAra karate hue eka dina gocarI ke lie pATIlaputra aaye| vahA~ sudarzana ko dekhakara paNDitA dAsI ne devadattA vezyA ko uksaayaa| yaha sunakara devadattA ne muni kA par3a gAhana kiyA aura aneka prakAra kI kAma ceSTAoM se sudarzana ko vaza meM karanA caahaa| jaba usakI ceSTAyeM niSphala ho gayI to sudarzana se bolI ki isa alpavaya meM Apane yaha vrata kyoM 66 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanAyA hai ? paraloka kI cintA to vRddhAvasthA meM kI jAtI hai| isa samaya isa sundara zarIra kA anAdara Apa kyoM kara rahe hai / vezyA ke ina vacanoM ko sunakara munirAja sudarzana bole ki isa zarIra meM tU kyA saundarya dekhatI hai ? yaha to ghRNA kA sthAna hai / yaha zarIra Upara se sundara dikha rahA hai / nAzavAna zarIra kA sukha AtmA kA sukha nahIM hai| AtmA ko sukha pahu~cAne ke lie zarIra ke vazavartI nahIM rahanA caahie| tumhAre dvArA yaha aMgIkRta mArga parvata ke samAna U~cA nIcA hai / tuma indriya viSayoM meM sukha mAnatI ho jabaki sukha AtmA kA guNa hai| usakA indriya viSayoM se koI prayojana nahIM hai / apane vacanoM kA virAgayukta uttara pAkara vezyA sudarzana munirAja ko apanI zayyA para le gaI aura apane hAva bhAva dikhAnA prAraMbha kara diyA / kintu sudarzana ke Upara usakI kAma ceSTAoM kA koI prabhAva nahIM par3A / vezyA ne tIna dina taka apanI sabhI saMbhava kalAoM kA prayoga kiyA para una para usakA koI asara nahIM huA / taba usane Azcarya cakita hokara unakI prazaMsA karatI huI unake guNa gAne lgii| unakI namratA, dhIratA, jitendriyatA, dRr3hatA kI prazaMsA karatI huI vaha bolI moha andhakAra ke kAraNa maiMne Apake prati jo aparAdha kiyA hai use kSamA kareM aura dharma yukta vacanoM se merA kalyANa kareM / devadattA ke ina vacanoM ko sunakara sudarzana munirAja ne use upayukta AcaraNa kA svarUpa samajhAyA ki puruSa ko jitendriya banane ke lie ekAdaza niyamoM kA pAlana avazya karanA cAhie / 1. vicArazIla manuSya ko sabhI abhakSya, anupasevya, aniSTa, trasa - bahula evaM ananta sthAvara kAya vAle padArthoM ke khAne kA tyAga karanA cAhie / 2. guNoM meM anurAga pUrvaka atithi ko zuddha bhojana karAkara svayaM bhojana kare tathA sadA sadAcAra meM tatpara rahanA cAhie / 3. jIvana paryanta trikAla sAmAyika karanA cAhie / 4. pratyeka parva ke dina yathA vidhi upavAsa kare / 5. pratyeka vastu ko pakA kara khAnA caahie| 6. dina meM do bAra se jyAdA khAna pAna na kare aura eka hI bAra khAne kA abhyAsa kreN| mAnavatA ko dhAraNa kara nizAcaratA ko na prApta kreN| rAtri meM bhojana na kareM / 7. kAma sevana kA sarvathA parityAga karanA cAhie / 8. indriya viSayoM para niyaMtraNa rakhakara Atmika guNoM kI prApti ke lie udyata rahanA cAhie / 67 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. jitendriya puruSa ko pUrva arjita dhana Adi meM bhI virakti bhAva dhAraNa karanA cAhie / arthAt unakA tyAga kare / 10. sAMsArika kAryoM se mana haTAkara sampUrNa samaya parama tatva kA cintana karanA cAhie / 11. AcAra siddhi ke lie apane citta ko loka mArga meM nahIM lagAnA cAhie / isa prakAra munirAja ke amRta tulya vacanoM se devadattA aura paNDitA dAsI kA moha dUra ho gyaa| donoM ne sudarzana munirAja se dIkSA lekara AryikA bana gayI / devadattA ko upadeza dekara sudarzana bhI zamazAna meM jAkara AtmadhyAna meM lIna ho gaye / eka dina vihAra karatI vyantarI ne sudarzana ko dekha liyA / sudarzana ko dekhate hI use pUrva bhava yAda A gayA aura badalA lene ke lie upasarga karanA prArambha kara diyA / aura apazabda bolane lgii| kintu apanI nazvara deha para atyAcAra kI cintA na karake vaha ajara va amara AtmA ke prati cintana karane lge| sudarzana munirAja kA avaziSTa rAga dveSa nAza ko prApta ho gyaa| tatpazcAt unheM kevala jJAna prApta ho gayA / tathA adyAtiyA karmo kA nAza ho jAne se unheM mokSa kI prApti huI / muni manoraMjanAzIti kA saMkSipta kathAsAra yaha muktaka kAvya hai / isameM zrI mAnnabhirAjA ke putra bhagavAn vRSabhadeva ne jo munivRtti ko prakaTa kiyA usakA nirupaNa kiyA gayA hai| isa grantha meM sAdhutA kA svarupa, nirgranthavRtti kA svarupa, ahiMsA mahAvrata kA svarupa, satya mahAvrata kA svarupa, acauryamahAvrata kA svarupa, brahmacarya mahAvrata kA svarupa, parigratyAga mahAvrata kA svarupa batalAyA gayA hai / tathA ahiMsAvrata pramukha hai ahiMsA dharmavRkSa kI mUla hai| IryAsamiti ke svarupa meM sAdhu ke eka sthAna para vizrAma kA kAla, cAturmAsa kA kAla, varSA yoga ke bAda vihAra kareM yaha nirupita kiyA gayA hai| bhASA samiti kA svarupa, eSaNA samiti kA svarupa, AhAra zuddhi sAdhu ke gamana kI vizeSatAeM, sAdhu ke AhAra kI vizeSatA, eSaNAsamiti kI prasiddha vidhi, AhAra ke samaya pariharaNIya sacittAdi AhAra kA tyAga, parimArjana kAla, AdAna nikSepaNasamiti kA svarupa, pratiSThApana samiti kA svarupa, sabhI jIvoM meM samabhAvanA kA upadeza svAvalambanamaya jIvana kI zikSA, samatA Avazyaka kA svarupa, bheda vijJAna kI prApti kA lakSya, munipada hI kalyANa kalpaduma, muni tapa aura RddhiyoM kA garva na kareM, sahRdaya manuSya kI bhAvanA, ratnatrayadhArI kI pariNati, sAdhu ko sAmyapada hI zreSTha, sAmya kA sAdhaka stavana, vandanA aura pratikramaNa ko apanAye, kAyotsarga kA svarupa, kAyotsarga kA 68 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phala, zarIra ke abhAva meM AtmA kA vinAza nahIM hotA, pratikramaNa kA svarupa, sAdhu kI caryA, indriyAdhIna prANI kI dazA, pancendriyavijaya, mUla guNa kA svarupa, sAta zeSa guNoM kA kathana, sAdhu ko sadA dhyAna-jJAna meM rata rahanA cAhie, ArttadhyAna kA svarupa va bheda, raudradhyAna kA svarupa, dharmadhyAna kA svarupa, AjJAvicayadharma dhyAna kA svarupa vipAkavicayadharmadhyAna meM cintanIya viSaya, sAdhu nirdvandvatA kA Azraya kare, AtmasukhoM ke lie bAhyasukhoM kA tyAga Avazyaka, nirantara zubhapariNAma rakhe, siddha parameSThI kA sthAna prApta karanA hI lakSya, saMkalpa vikalpa patana ke kAraNa hai, citta kI sthiratA jJAna aura dhyAna se hI hotI hai| dhyAna kA phala, AryikAoM ko kyA niSiddha hai yaha batAyA gayA hai| muni AryikAoM kA samparka na kareM, muni ke dvArA pariharaNIya sthAna, samatA, vandanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya aura kAyotsarga kA jo samaya kahA gayA hai usI samaya meM karanA cAhie, raudradhyAna chor3akara dharma zukladhyAna kI prApti kI bhAvanA, svAdhyAya ke yogya sthAna, navadhAbhakti dvArA pradatta AhAra zuddha hai| kArya ke cAra kAraNa dravya, kSetra, kAla aura bhAva kAraNoM kA kathana, mukti ke cAra kAraNa, cAra kAraNoM va nirgranthatA kA phala, sAdhu ke vibhinna nAmoM kI sArthakatA ko kahA gayA hai| mahAkavi AcArya jJAnasAgara jI kahate haiM ki munivrata niHzreyasa mokSa kA pAtra banane ke lie ucita kAraNa hai| jo vIra prabhu tIrthanAyaka mahAvIra svAmI kA bhajana karate haiM ve satyapuruSa saMsAra sAgara ko pAra karate haiN| AcArya jJAnasAgara kA vaiduSya jayodaya mahAkAvya meM jJAna sAgara jI kA vyAkaraNAtmaka vaiziSTya saMskRta bhASA ko jAnane ke lie vyAkaraNa kA adhyayana parama Avazyaka hai| vyAkaraNa kA artha hai - padoM kI mImAMsA karane vAle zAstra vyakriyante zabdA aneneti vyAkaraNam vyAkaraNa ko veda puruSa kA mukha kahA gayA hai| mukhaM vyAkaraNaM smRtam jisa prakAra se zarIra meM mukha kI anivAryatA hai usake dvArA bhojana grahaNa karate haiN| jisake vipAka pariNAma se zarIra kA poSaNa hotA hai| veda rupI puruSa ke vAstavika svarupa ko jAnane ke lie vyAkaraNa kA adhyayana Avazyaka hai| mukha ke binA hamArA zarIra puSTa nahIM ho sakatA hai usI prakAra vyAkaraNa ke binA veda rupI puruSa puSTa nahIM ho sakatA hai| prAcIna AcArya RSi muniyoM ne vyAkaraNa kI mahattA batalAyI hai| anya zAstra meM gati pAne, padoM kI sundara vyAkRti karane aura vedArtha kI samyaka jAnakArIke lie vyAkaraNa kA jJAna nitAnta Avazyaka hai| isake jJAna ke binA kAvya kI racanA nahIM ho sakatI hai| yataH zabdArtha kA yaha bhAva hI kAvya hai ataH zabdArtha ke jJAna aura vivecana ke lie vyAkaraNa parama upayogI hai| 69 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa se anabhijJa vyakti eka aisA prANI hai jo vANI ko dekhatA huA bhI nahIM dekhatA aura sunatA huA bhI nahIM sunatA, parantu vyAkaraNa ke vidvAn ke lie vANI apane rupa ko usI prakAra abhivyakta karatI hai jisa prakAra sundara vastroM se susajita kAminI apane pati ke sAmane apane ko samarpaNa karatI hai| ut tvaH pazyan na dadarza vAcas uta tvaHzraNavan ta shrnnotyenaam|| uto tvasmai tanvaM visastre jAyeva patye uzatI suvaasaaH|| pratyeka sukavi kA zabdazAstra para acchA adhikAra hotA hai| isIlie usakI abhivyaktiyA~ suSThu, sAdhu saMgata tathA samIcIna hotI hai| , jaba hama jayodaya mahAkAvya meM AcArya jJAnasAgara jI ke vyAkaraNAtmaka vaiduSya kA darzana kreNge| * na varNalopaH prakRterna bhaGga kuto'pi na prtyyvtprsnggH| yatra svato vA guNavRddhisiddhiH prAptA ydiiyaapduriitiRddhim| parisaMkhyA alaGkAra ke sahAre kavi ne jayodaya mahAkAvya ke prathama sarga meM bar3e hI prabhAvazAlI DhaMga se yaha pratipAdita kiyA hai ki nRpati jayakumAra kI zAsana praNAlI eka Adarza praNAlI thii| usa rAjA kI padarIti samRddhi prApta thii| jabaki vyAkaraNa zAstra meM padoM meM kahIM - kahIM kisI varNa kA lopa pAyA jAtA hai lekina usake rAjya meM brAhmaNAdi vargoM kA lopa nahIM thaa| amAtyAdi pradhAna puruSoM kA bhaGga arthAt apamAna nahIM hotA thaa| jaba ki vyAkaraNa meM kisI pratyaya se prabhAvita hone para prakRti arthAt mUla tatva meM parivartana ho jAtA hai| usake zAsana meM kabhI unmArga gamana kA prasaGga hI nahIM AtA thaa| isI taraha vyAkaraNa bhI asAdhu zabdoM ke prayoga kI svIkRti nahIM detaa| prajAoM meM zauryAdi guNoM kI vRddhi svataH hotI thI, jabaki vyAkaraNa meM pratyaya, guNa aura vRddhi Adi dvArA padoM kI niSpatti hotI hai| isa taraha vaiyAkaraNa kI padarIti varNalopa se yukta hotI hai, prakRti (mUlatatva) vikArayukta aura pratyayavatI hotI hai| padoM kI niSpatti guNa vRddhi pUrvaka pravartita hotI hai| ye bAteM jayakumAra ke rAjya meM nahIM thii| eka anya udAharaNa vyAkaraNAtmaka jJAna kA - bhavi dhuto'gravidhiguNavRddhimAn sapadi tadhditameva kRtaM bhjn| yatipatiH kathito guNitAhavayaH satata muktividAmitiM puujypaat|| RSirAja jinhoMne pRthvI para pApakarma ko naSTa kara diyA hai jo guNoM kI 1. jayodayamahAkAvya 1/13 2. jayodayamahAkAvya 1/95 70 8888888888888888888888888888 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddhi karane vAle haiN| prANimAtra kA hita karate haiM ve isa prazasta guNoM se suvikhyAta yatirAja mumukSujanoM ke bIca pUjyapAda haiM / ___vyAkaraNa meM dhAtu ke Age guNa' aura vRddhi' saMjJAoM ko batAne vAle, tadvita aura kRdanta prakaraNoM ko spaSTa karane vAle tathA saMjJAtmaka zabdoM kI vyAkhyA karane vAle pUjyapAda nAmaka AcArya vaiyAkaraNoM meM pramukha haiN| yahA~ kavi ne RSirAja va vaiyAkaraNoM kI sundara tulanA kI hai| uddharannapipadAni sanmanaH shbdshaastrmntossyjjnH| zrI pramANapadavIM vrajenmudA vAgvizuddhiruditArtha shuddhidaa| pratyeka manuSya ko cAhie ki zabdazAstra par3hakara usake anusAra pratyeka zabda kI nirupita aura sajjanoM ke mana ko raMjita karate hue anAyAsa vyAkaraNa zAstra kA jJAna prApta kre| kyoMki vacana kI zuddhi hI padArtha kI zuddhi kI vidhAyaka hotI hai| artha ko jAnane ke lie vibhaktiyoM, va liDgoM tathA vyAkaraNa kA jJAna parama Avazyaka hai| artha jJAna ke binA adhyayana niSphala hai| zabda zAstra kI hI apara saMjJA vyAkaraNa hai| vyAkaraNAtmaka vaiduSya kI eka aura bAnagI dekhie - sadUSmaNA ntassthasadaMzazukena stanena sAdhvI mukulopmen| cetazcurA yA paTutAtulApi svaraGganAmAnayitA rucaapi| isameM jayakumAra sulocanA ke rUpa saundarya kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki sulocanA kA zarIra yauvana kI USmA se yukta, colI se AvRta aura stana yugala se upalakSita, sAdhvI sucaritA hotI huI bhI dUsaroM ke mana ko curAne vAlI caturatA ke liye Adarza hai| usane apanI kAnti se devAganAoM meM sammAna prApta kiyA thaa| vyAkaraNa kI dRSTi se isakA dUsarA artha yaha hai ki uSmavarNa za Sa sa ha, evaM anta:sthavarNa ya ra la va se upalakSita mu - ma varga arthAt pa varga pa pha ba bha ma evaM ku - kavarga arthAt ka kha ga gha G ina vargoM se vibhUSita stanoM se Tavarga - Ta Tha Da Dha Na kI rakSikA, tavarga - tathA da dha na se yukta cavarga - ca cha ja jha Ja ko apanI sampadA samajhane vAlI tathA akAra Adi samasta svara aura unake agoM ke nAma ke apUrva jJAna se samunnata hotI huI kAnti se 1. 'adeGa guNa: aSTAdhyAyI 2. vRddhiradaitt tadaiva 3. jayodayamahAkAvya 2/52 4. jayodayamahAkAvya 11/78 4 9.48-8-8-5656508656326555522558 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI sulocanA sabhI vargoM evaM mAtrA kI adhikAriNI hai| usane mere mana ko adhikAra kSetra meM kara liyA hai| isase bhI kavi kA vyAkaraNAtmaka vaiduSya sUcita hotA hai| eka anya udAharaNa meM kavi ke vyAkaraNa sambandhI vaiduSya ko dekhA jA sakatA hai - avarNanIyaprabhayAnvitA mehvrnnniiyaanggmitaabhiraame| svAnte vivaNAtizayekajAtiH pratyAhRtA bhAti suvrnntaatiH|| sulocanA advitIya prabhA se yukta hokara guNoM ke dvArA Azraya lene yogya zarIra se yukta hai| yaha a akSara se varNanIya prabhA se, aura ha akSara se varNanIya zarIra se yukta hokara Azcarya garbhita Ananda maya svarupa se yukta hai| isane a se ha taka kI pUrI kI pUrI varNamAlA ko pratyAhAra banA liyA hai, ise sampUrNa varNamAlA kaMThastha hai| yaha sarasvatI ke samAna mAlUma par3atI hai| __ maJjuladyo guNasAre kila kvacit susakhiH naapdaadhaare| tatropayato cetaH patyau nAnIdazi mmetH|| he sakhi! jo manohara aura laghu zarIra vAlA hai, guNoM meM zreSTha hai tathA ApattiyoM kA sthAna nahIM hai aise upapatti jAra meM aba merA citta laga rahA hai isake viparIta virupa, guNahIna aura vipattiyoM ke sthAnabhUta pati meM nahIM laga rahA hai| pati aura upapati do zabda hai| inameM upapati zabda kI zeSodhyasakhi sUtra se ghi saMjJA hotI hai| upapati zabda se Dit vibhakti par3e rahate guNa' hokara upapataye rupa banatA hai tathA upapati zabda kI tRtIyA ekavacana meM nA Adeza hokara upapatinA rUpa banatA hai| aise upapati zabda meM merA mana laga rahA hai| pati zabda ke cintana meM nahIM kyoMki usakI ghi saMjJA nahIM hotI, usameM Dit vibhakti par3e rahate guNa nahIM hotA aura tRtIya ke eka vacana meM nA Adeza nahIM hotA hai| eka anya rUcikara udAharaNa draSTavya hai - sakhi ! zastaH sakhivatyatiriti kiM siddhAntato na jaanaasi| zasto' tisakhivadupapatirityAliH na kiM smaanaasi| 1. jayodaya mahAkAvya, 11/80 2. Adirantyena sahetA, aSTAdhyAyI 3. jayodaya mahAkAvya, 16/73 4. ghaGinta, 7/3/111. aSTAdhyAyI-isa prakRta sUtra se yahA~ guNa huaa| 5. yahA 'dA' sup pratyaya ke sthAna para AGo nAstriyAm, 7/3/120. aSTAdhyAyI 6. jayodaya mahAkAvya, 16/73 72 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he. sakhi! pati mitravat arthAt tumhAre samAna hI prazaMsanIya hai yaha tuma nahIM jAnatI ho| sakhi ke aisA kahane para nAyikA uttara detI hai| he Ali upapati parama mitra ke samAna praMzasanIya hai yaha tuma nahIM samajhatI ho| bhAva yaha hai ki yadi pati mitra ke samAna hai to upapati parama mitra ke samAna hai| - zleSa ke dvArA artha batAyA gayA hai| vyAkaraName zasa pratyaya dvitIyA ke bahuvacana se lekara pati aura sakhi zabda ke rUpa eka samAna calate haiM aura upapati aura atisakhi zabda ke rupa bhI dvitIyA ke bahuvacana se lekara samAna calate haiN| ina vibhikti rUpoM kA jJAna vyAkaraNa se hI saMbhava hai| jo kavi kI vyAkaraNAtmaka vyutpatti ko sUcita karatA hai| nisarga eSo' pitavAtha bhAtu visargalopaM sahase na jaatu| udidazyamAnA trijagadvitA yA he lakSmi ! mAM mAtRvadAzu paayaaH|| he lakSmi! ApakA yaha svabhAva sadA vidyamAna rahe ki Apa kabhI visarga ke lopa ko sahana nahIM krtii| jisa prakAra vyAkaraNa meM visarga ke lopa ko sahana nahIM kiyA jAtA hai| paramArtha se ApakA jo dAna svabhAva hai use kabhI nahIM chor3atI aura zabda svarupa kI apekSA Apa lakSmI zabda ke Age rahane vAlI visargo ko nahIM chodd'tii| uccAraNamAtra se Apa trijagat kA hita karane vAlI ho ataH mAtA ke samAna Apa zIghra hI merI rakSA kreN| uparyukta zloka meM visarga lopa kI ora saMketa kiyA gayA hai jo kavi ke vyAkaraNAtmaka vaiduSya kA sUcaka hai| jayodaya mahAkAvya meM jyotiSazAstra - AcArya jJAna sAgara jI kI jyotiSa zAstra para pUrNa AsthA thii| unhoMne apane kAvya meM tithiyoM va navagrahoM kA varNana kiyA hai| __ sulocanA kI sabhA meM jaba rAjakumAra Aye taba unako dekhakara aisA pratIta hotA hai ki zUravIra (sUrya) buddhimAna (budhagraha), kavi (zukra) mahAn vaktA (bRhaspati) hokara maMgala (graha yA kalyANa) cAhane vAle upasthita hai| kintu inameM vaha somyamUrti (candragraha yA jayakumAra) kauna hai ? jo merI prasannatA kA Azraya ho (athavAkumudoM ko prasanna karane vAlA ho) yahI socakara hI meM zanezcara (zanigraha yA dhIre - dhIre calane vAlI) bana rahI huuN| kavi ne rAjakumAroM kI grahoM ke sAtha bahuta sundara tulanA kI hai| jJAna 1. jayodaya mahAkAvya, 19/35 2. vahI, 5/91 88886 73 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgara jI ne tithiyoM ke bAre meM batAyA hai| vaha rAjA jyotirIza arthAt kAMtimAn hote hue jyotirvid hai, kAraNa isakI vANI sadA nandA hai (Ananda dene vAlI yA Adi tithi) hai| isakI kIrti bhadrA (manoharA yA dUsarI tithi) hai| vIratA vijayA (jaya karane vAlI yA tIsarI tithi) hai| lakSmI riktAtithikA (garIboM ke kAma meM Ane vAlI yA caturthI tithi) hai| paMcamI tU pUrNA (isake manoratha ko pUrNa karane vAlI yA pUrNA tithi) banakara raha / ' sUryagrahaNa amAvasyA ke dina hotA hai| isa para jayakumAra ne socA ki dekho, amAvasyA ke dina sUrya ke samAna isa mAMgalika velA meM tejasvI arkakIrti bhI roSarupa rAhu dvArA grasta hokara grahaNa bhAva ko prApta ho rahA hai| yaha socakara sulocanA kA pati jayakumAra bhI kucha vicAra ko prApta huaa| nAgapAza meM bAMdhakara jayakumAra ne arkakIrti ko apane ratha meM DAla diyaa| usa samaya aisA pratIta ho rahA thA ki rAhu dvArA AkrAnta sUrya hI ho| jaise nAzapAza to rAhu aura arkakIrti huA sUrya / ' kavivara jJAnasAgara kA zAstrIya vaiduSya - sAMkhya, bauddha aura jaina mata ke siddhAntoM ko saMkSepa meM kavi ne kisa prakAra prakaTa kiyA hai, yaha darzanIya hai - kUTasthatAM zvamarIciranpeti tAta, 'bhRSTAdhvaro bhavati vA dvijraaddihaatH|| syAdvAdabhAgudita picchagaNasya vRttiH sA sogatAya niyatA kssnndaaprvRttiH|| he tAta! zvaramarIci-sUrya, kUTasthatApeti - pUrvAcala ke zikhara para sthiti ko prApta ho rahA hai| (pakSa meM zvara spaSTavAdI, marIcisAMkhya mata kA pravartaka) kUTasthatA - nityekavAda ko, upeti prApta ho rahA hai| dvijarATa - candramA, bhraSTAdhvaro - chUTe mArga ko prApta ho rahA hai| (pakSa meM dvijarAGa-brAhmaNa, bhraSTAdhvara - hiMsaka yajJa ko prApta ho rahA hai: uditapicchagaNasyavRttiH-Upara pUMcha uThAne vAle murge kI vRtti vAdabhAga - zabda ko prApta ho rahI hai| (pakSa meM mayUrapiccha ko dhAraNa karane vAle digambara muniyoM kI vRtti, syAdvAda bhAga - syAdvAda vANI ko prApta ho rahI hai aura kSaNadApravRtti - rAtri kI pravRtti saugatAya niyatA - acchI taraha samApta ho gaI hai (pakSa meM saugata - bauddhamata ko prApta ho gaI hai kSaNikavAda ko svIkRta kara rahI hai)| 1. jayodaya mahAkAvya, 6/88 2. vahI, 7/73 3. vahI, 8/81 4. vahI, 18/60 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ municaryA meM zleSa ke mAdhyama se jaina dharma ke pramukha siddhAntoM kA bhI kavi ne pratipAdana kiyA hai / anekAntapratiSTho'pi cekAntasthitimabhyagAt / akAyaklesaMbhUtaH kAyaklezamapi zrayan // muni jayakumAra anekAnta pratiSTho'pi - aneka sthaloM meM sthita huye the / ekAntasthitimabhyagAt - ekAnta nirjana sthAna ko prApta huye the| dUsarA artha anekAnta nAmaka syAdvAda siddhAnta meM sthita hokara bhI ekAnta sthiti vivikta zayyAyasana nAmaka tapa ko prApta huye the tathA kAyakleza se rahita hokara bhI kAyakleza ko prApta huye the| dUsare artha paMcAgni tapAdi klezoM se rahita hokara bhI AtApanAdi yogarupa kAyakleza tapa ke AzrayI the / isa prakAra AcArya jJAna sAgara jI ne zleSa padoM ke mAdhyama se jahA~ eka aura jaina darzana ke guNasthAna, mArgaNA, anekAnta karma avasthAdi siddhAntoM aura apane priya samantabhadra, akalaMka, vidyAnanda, mANikya nandi jaise pUrvAcAryo kA nAmollekha kiyA hai / kAvya vinoda kA samAveza bhI kAvya kI vizeSatA hai| pAvana tIrtha sammeda zikhara aura jinavANI kA bhI sAdara ullekha huA hai AcArya jJAna sAgara jI ne arhanta ko hI namana kiyA hai / isa prakAra digambaratva kI rakSA bhI kavi ne kI hai| I - kavivara jJAnasAgara kI bahu AyAmI dRSTi jayodayakAra kA paryAvaraNIya jJAna - - - AcArya jJAna sAgara jI dvArA racita jayodaya mahAkAvya apanI vizeSatAoM ke kAraNa eka apanA alaga astitva rakhatA hai / isa mahAn grantha ke abhyantara meM chipe paryAvaraNIya saMrakSaNa ke sUtroM ko kavi ne apane kausala se loka jIvana ke tAne bAne meM samAhita kiyA hai / aneka ghaTanAoM ke aMkana ke sAtha AdhyAtmika kathya kA samanvita evaM samekita nirupaNa kAvyakAra kI eka mahattvapUrNa upalabdhi hai| sUrya kA hamAre jIvana meM bahuta mahatva hai kyoMki yaha hameM prAthamika UrjA aura akSaya UrjA pradAna karatA hai| saura UrjA atyanta utkRSTa hai, kyoMki sastI hone ke sAtha sAtha yaha kabhI bhI samApta nahIM hotI tathA pradUSaNa bhI nahIM krtii| AcArya jJAnasAgara jI ne sUrya ke UrjasvI aura tejasvI donoM rUpoM kA varNana kiyA hai| sUrya ke prabhAva se hone vAle jaivika kAryakalApoM kI dArzanika AkhyA bhI prastuta kI gayI hai| sUrya ke asta hone para pakSiyoM kI zAMti ke 1. jayodaya mahAkAvya, 28/12 2. vahI 7/9 3. vahI 15/15 75 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNana se kavi ne sUrya ke jaivika gatividhiyoM ke saMcAlaka rupa ko spaSTa kiyA hai / jala pratyeka jaiva rAsAyanika pratikriyA kA mAdhyama hai ataH jIvana kA AdhAra bhI hai| jayodaya mahAkAvya ne pAnI ke zuddhatama rUpa kA varNana karate hue himanada' jala svarupa ko nirmala guNa vAlA batAyA hai| jJAna sAgara jI ne jala ke guNoM kA varNana karate hue usake sarasa rUpa kI bhI carcA kI hai| zarada Rtu meM sarovara kA jala kamaloM se yukta ho jAtA hai? isakA varNana bar3A hI manohArI kiyA hai / kavi ne jIvana dAyinI gaMgA ke nitya pravAhamAna' svarupa, usake saundarya, usake pravAha, pavitratA Adi kA hRdayasparzI citraNa kiyA hai| - jayakumAra ke guNoM kI prazaMsA karate hue kavi ne yamunA nadI kA sajIva citraNa kiyA hai tathA usakA zyAmala rupa bhI bar3e sundara DhaMga se varNita kiyA hai| jayakumAra ke gambhIratA kI upamA samudra' se kI hai| vanoM kI hamAre jIvana meM kyA upayogitA hai yaha sarvavidita hai / isaliye isakI upayogitA kA varNana kavi ne apane jayodaya mahAkAvya meM kiyA hai| vanoM kI gahanatA kA varNana karate hue kavi ne vana kI prakharatA se carcA kI hai jahA~ vRkSoM kI gahana zAkhAoM ke kAraNa sUrya kI kiraNe jayakumAra ke mastaka para nahIM par3a rahI thI / isIlie vizrAma ke lie vaha sthala cunA / kavi ne vRkSoM ke saundarya evaM unake chAyAdAra svarupa ko bhI bar3e hI anUThe DhaMga se peza kiyA hai| saMrakSaNa kA jo mArga bacatA hai, vaha hai adhikAdhika per3a lagAnA / sAmAjika vAnikI ke antargata kAphI per3a Aja sar3akoM ke kinAre lagAye jAte haiM, isa viSaya kA ullekha karate hue kavi ne sar3aka ke saundarya kI tulanA nAyikA ke saundarya se karane ke krama meM donoM aura lage per3o" ko AdhAra banAyA hai| peDoM ko mAnava upakArI mAnate hue unakI tulanA sadAcArI" vyakti se kI hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 15/41 2. vahI, 4/59 3. vahI, 1/8 - 9 4. vahI, 13 /58 5. vahI, 6/107 11. vahI, 5 / 21 6. vahI, 6/81 7. vahI, 13/68 8. vahI, 13/76 9. vahI, 13/75 10. vahI, 4/15 76 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ isase jJAta hotA hai ki kavi ne koI bhI pakSa apane kAvya meM achUtA nahIM chodd'aa| kAvya saundarya ke lie sabhI pakSoM kA samIcIna varNana kiyA hai| jayodaya mahAkAvya meM pazu - pakSiyoM evaM vRkSoM kA varNana - jayodaya mahAkAvya meM kavi ne bar3I se bar3I bAta ko pazu-pakSI Adi ke mAdhyama se saralatA pUrvaka kahakara apane vaiduSya ko darzAyA hai| eka hI viSaya ke lie vibhinna zabdoM kA prayoga isa kAvya kI alaukikatA ko siddha karatA hai tathA kavi ke zabda bhaNDAra ko bhii| aneka zabdoM ko bhinna - bhinna rupoM meM rakhakara jo naye arthoM kI kalpanA kI hai vaha sacamuca hI hRdayagrAhI hai| pazu - pakSiyoM, puSpa, pAdapoM kA prayoga upamAoM, rupakoM, utprekSAoM Adi alaMkAroM meM huA hai| eka utprekSA hai nadI ke nikaTavartI udyAna meM pratyeka vRkSa ke nIce khar3e strI puruSoM ke yugala aise laga rahe the mAnoM bhoga bhUmi ke yugala hoN|' kavi ne utprekSA ke dvArA udyAna va vRkSa kA sajIva varNana prastuta kiyA hai| bakare ke mAdhyama se kavi ne saMsArI manuSyoM kI dazA kA varNana kiyA hai| jaise bali ko saMkalpita bakarA zira para rakhe jo, cAvaloM ko khAte hue mRtyu kI ora nahIM dekhatA, usI prakAra yaha prANI viSaya sevana meM vipatti nahIM maantaa| pazuoM meM sabase mahatvapUrNa pazu hAthI hai| hAthI bhagavAn ajitanAtha kA cinha hai| kavi ne jayakumAra ke hAthI kA nAma sughoSa bhI batAyA hai| jayakumAra ke hAthI ne vairiyoM ke hAthiyoM ko vaise hI parAsta kara diyA jaise kvacita pada vAle jina bhagavAn ke vacanoM se cArvAka Adi ke vacana khaNDita ho jAte haiN| AcArya jJAna sAgara jI ne apane kAvya meM ghor3e kA bhI varNana kiyA hai| jayakumAra ke ghor3e kA nAma jaya AyA hai| ghor3e ke sandarbha meM eka utprekSA kI gaI hai ki yuddha meM ghor3oM kI khuroM se gaDhaDhe ho gaye the jo zatruoM ke khUna se bhare huye ve aise lagate the mAno yamarAja kI rAniyoM ke vastra raMgane ke lie kusumbha bhare pAtra ho| kavi ne anya pazuo kA bhI varNana kiyA hai jinameM aja, gAya', zva, mahiSI' aadi| pakSiyoM meM mayUra haMsa, rAjahaMsa, cakora", kabUtara, kabUtarI2 Adi 1. jayodaya mahAkAvya, 14/14 2. vahI, 25/35 3. vahI, 8/61 4. vahI, 8/67 5. vahI, 8/49 6. vahI, 8/27 7. vahI, 22/31 8. vahI, 2/11 9. vahI, 2/91 10. vahI, 22/31 11. vahI, 12/51 12.vahI, 6/89 0 - 232-2262522000000000000000000000000000068808602005000228006268825306606580 30000000000000000000000000000606465800000000000000000 0 6868888888888888888856 0000000000 00000000000000000000000000000000000000 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSiyoM kA prayoga jayodayakAra ne kiyA hai| jaina saMskRti meM sarvAdhika carcita vRkSa kalpavRkSa hai| ise sabhI icchAoM ko pUrNa karane vAlA batAyA gayA hai| yaha tIrthakara zItalanAtha kA cinha hai| jayodayakAra ne bhI icchA pUrti ke lie kalpavRkSa' kA prayoga kiyA hai tathA anya vRkSoM kA ullekha kiyA hai| rambhAtaru', tAr3a, Amra', candana, sAgona", devadArU' aadi| kavivara jJAnasAgara kI bahu AyAmI dRSTi kavi kI dRSTi meM gRhastha ke lie vihita karma - sacce kavi kI dRSTi krAnti darzI hotI hai, kucha kI ekAgI hotI hai, lekina jayodaya mahAkAvya ke praNetA AcArya jJAnasAgara jI mahArAja kI dRSTi samanvayAtmaka thii| eka gRhastha ke lie upayogI sabhI bAtoM kA nirdeza prArambhika sargo meM kavi ne kiyA hai| . kavivara jJAnasAgara jI mahArAja ne apane jayodaya mahAkAvya meM gRhastha dharma kA vizad vivecana kiyA hai| dharma, artha aura kAma gRhastha ke karane yogya puruSArtha hai| gRhastha apanI buddhi se paraspara anukUla tInoM puruSArtha karate hue jIvana yApana kreN| isa prakAra kavi ne trivarga sevana para bala diyA hai| saMsAra meM ekamAtra ghara hI gRhastha ke lie bhogoM kA samucita sthAna hai| usa bhoga kA sAdhana dhana hai ataH gRhastha ko dhanArjana karanA cAhie vaha dhana janatA se mela jola rakhane para prApta hotA hai| isalie gRhastha hI dharmAdi trivarga kA saMgrAhaka hotA hai|' deva pUjana kabhI niSphala nahIM jaataa| gRhastha dharma meM deva - pUjA ko mahattvapUrNa batAyA gayA hai| prAtaH kAla ke samaya gRhastha kI mana aura indriyA prasanna rahatI hai| ataH usa samaya pradhAnatayA saba anarthoM kA nAza karane vAlA deva - pUjana karanA cAhie, tAki sArA dina prasannatA se biite| prasiddha hai ki dina ke prArambha meM jaisA zubha yA azubha karma kiyA jAtA hai, vaisA hI sArA dina bItatA hai| bhagavAn arahaMta deva kI sarvaprathama pUjA karanI cAhie kyoMki ve hI maMgaloM meM uttama aura zaraNAgata vatsala haiN| ve devatAoM se bhI zreSTha deva haiN| unake samAna zarIradhAriyoM kA hita karane vAlA dUsarA koI nahIM hai|" 1. jayodaya mahAkAvya, 23/18 2. vahI, 1/51 3.vahI, 11/21 4. vahI, 14/1 5. vahI, 1/86 6.vahI, 23/13 7. vahI, 14/15 8. vahI, 21/28 9. vahI, 2/19 10. vahI, 2/21 11. vahI, 2/23 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjA karane kA DhaMga kucha bhI ho kintu unakA uddezya mUlataH bhagavAn kI pUjA hone para usameM koI doSa nahIM hai| jaise nartakI mUlasUtra rassI kA Azraya lekara taraha - taraha se nAcatI hai to usakA nAcanA doSayukta nahIM mAnA jaataa| jinendra bhagavAn ke bimba kI pratiSThA saMsArI AtmAoM ke lie zAntidAyaka hotI hai| kisAna pazu-pakSiyoM se bacAye rakhane ke lie hI eka manuSyAkAra kA putalA banAkara kheta ke bIca meM khar3A kara detA hai| isase vaha apane uddezya meM prAyaH saphala hI hotA hai| gRhastha kisI kArya ke Arambha meM bhagavAn jinendra kA nAma lekara apane iSTadeva kA smaraNa kare to nizcaya hI usakA kArya siddha hogA kintu sadAcAra kA ullaMghana karane para siddhi prApta na hogii| gRhastha ko cAhie ki vaha mana se sadaiva jina bhagavAn kA smaraNa kiyA kreN| parva ke dinoM meM to unakI vizeSa rupa se sevA bhakti kreN| kyoMki gRhastha ke lie nirdoSa rupa se kI gayI jina bhagavAn kI bhakti hI mukti dene vAlI huA karatI hai| saphala tathA sukhI gRhastha jIvana ke lie gRhastha ko vividha zAstroM kA jJAna honA cAhie sAtha hI use vividha kalAoM meM nipuNa honA caahie| . gRhastha Azrama meM rahane vAle manuSya ko kAma zAstra kA adhyayana bhI yatnapUrvaka karanA cAhie anyathA aneka prasaMgoM meM dhokhA khAnA par3atA hai| gRhastha ko nimitta zAstra yA jyotiSa zAstra kA adhyayana bhI karanA caahie| gRhastha ko arthazAstra kA jJAtA honA jIvana yAtrA ke lie Avazyaka hai| gRhastha vAstu zAstra kA bhI adhyayana kareM, tAki usake dvArA apanA nivAsa sthAna kisI taraha bAdhAkAraka na ho| isake atirikta aura bhI jo laukika zAstra hai unakA bhI adhyayana karane vAlA manuSya sabase catura kahalAkara apane jIvana ko sampannatA se bitA sakatA hai| ____ bhAratIya saMskRti meM dAna aura atithi - sevA kI bar3I mahattA hai| vakSyamANa paMktiyoM meM kavi ne gRhastha ke lie ina donoM ko aparihArya mAnA hai| madhura sambhASaNa pUrvaka apanI zakti ke anusAra yogya anna aura jala kA dAna karate hue apane ghara para Aye atithi kA samIcIna rupa se visarjana karanA 1. jayodaya mahAkAvya, 2/29 2. vahI, 2/31 3.vahI, 2/35 4. vahI, 2/37 5. vahI, 2/57 6.vahI, 2/58 7. vahI, 2/59 8. vahI, 2/62 gRha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt use prasanna kara bhejanA gRhastha ke dharma kAryoM meM sabase mukhya hai| . pApoM ko dUra karane ke lie saMyama ke upakaraNa pradAna kara apanA yaza bhUmaNDala para phaile, isake lie dAna detA rhe| gRhastha ko dAna dete rahanA cAhie kyoMki yatiyoM kA guNa to vinayAdi guNoM se hI prApta hotA hai| gRhastha avasara ke anusAra samAna dharmA gRhastha ko usake lie Avazyaka aura gRhasthocita kAryoM meM suvidhA utpanna karane vAle kanyA, suvarNa kambala Adi dhana sampatti bhI de| kyoMki saMsAra meM jIvoM kA nirvAha paraspara ke sahayoga se hI hotA hai| zukra, sAttika, nirAbhiSa bhojana buddhivardhaka evaM svAsthyavardhaka hotA hai| . isa tathya ko kavi ne nimnAMkita zloka meM ujAgara kiyA hai| dAna pUjA ke antara gRhastha ko cAhie ki vaha manuSyocita tathA apane Apake lie rucika nirAmiSa bhojana apane kuTumba varga ke sAtha eka paMkti meM baiThakara kiyA kre| thAla meM kucha chor3akara hI sabake sAtha utthe| yaha gRhastha kI sAmAjika sabhyatA bhAratIya saMskRti meM gRhastha ke maraNoparAnta piNDadAna Adi kRtyoM ke samyak sampAdana ke lie putra kA honA Avazyaka batAyA gayA hai| yogya putra ke hone se gRhastha kI loka yAtrA acchI taraha se sampanna hotI hai| isalie kavi ne agrima zloka dvArA putra kI AvazyakatA jatAyI hai| jo vicArahIna gRhastha vyartha ke ghamaNDa meM Akara santAnotpatti ke lie apanI sahadhArmiNI ke sAtha meM ucita samaya para bhI samAgama nahIM karatA, usa mUrkha ziromaNi gRhastha kI binA putra ke burI sthiti hogI, aisA santoM, sajjanoM kA kahanA hai / / manuSya ko cAhie ki juA khelanA, mAMsa khAnA, madirA pInA, parastrI saGgama, vezyAgamana, zikAra aura corI tathA nAstika panA ina sabako bhI tyAga de| anyathA yaha sArA bhUmaNDala taraha taraha kI ApadAoM se bhara jaayegaa| manuSya ko prasannatA ke lie apane hRdaya ko zuddha yA sarala banAye rakhanA caahie| manuSya ko SaTpada kahA hai| gRhasthocita chaH kArya Avazyaka rupa se karane caahie| sulocanA gRhasthocita sabhI kArya karatI thI jaise - deva pUjA, gurupAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura daan| 1. jayodaya mahAkAvya, 2/92 2. vahI, 2/943.vahI, 2/95 4. vahI, 2/100 5. vahI, 2/107 6.vahI, 2/124 7. vahI, 9/37 8. vahI, 12/32 :0020680668 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadgRhastha ko zubha pariNAma meM lIna rahanA caahie| isa prakAra kavi ne jo gRhastha dharma ke kartavya batAe haiN| hameM unakA pAlana avazya karanA caahie| usI ke dvArA manuSya apanA gRhastha dharma kA nirvAha bhalI bhA~ti kara sakatA hai| jayodaya mahAkAvya meM artha puruSArtha - artha se hamArI sabhI Avazyaka vastuoM kA nirvAha hotA hai| isake binA koI bhI kArya nahIM ho sakatA hai| AcArya jJAnasAgara jI ne artha puruSArtha kA vivecana yatra - tatra kiyA hai| saMsAra meM ekamAtra ghara hI gRhastha ke lie bhogoM kA samucita sthAna hai| usa bhoga kA sAdhana dhana hai| vaha dhana hameM janatA se mela jola karane para prApta hotA hai|' kyoMki sArI sukha suvidhAyeM artha ke dvArA hI sambhava hai| __ jisa manuSya ne apane artha nAma ko sArthaka kara batAyA hai aura jo 1. kaMjUsI 2. jitanA khAnA utanA kamAnA aura 3. bhUla se bhI kharca kara denA ina doSoM se rahita hai to vaha manuSya duniyA meM pratiSThA kA pAtra banakara sarvathA prasannatA kA anubhava karatA hai| muni ne jayakumAra ko upadeza dete samaya kahA hai ki hara manuSya ko apanI yogyatA ke anusAra arthopArjana karanA caahie| manuSya ko artha kA arjana puruSArtha pUrvaka karanA caahie| dhana ko avanIti pUrvaka nahIM kamAnA caahie| yaha kArya nindA ke yogya hai kyoMki anucita tarIke se arjita dhana se kyA kabhI citta svasthya aura prasanna raha sakatA hai ? arthAt kabhI nhiiN| prAyaH lobhI janoM ko viveka nahIM hotA hai| vyakti ko Arthika dRSTi se svAvalambI honA caahie| AcArya ne dhana saMgraha ko anucita batAte hue kahA hai ki he durguNoM ke sthAna mana! AzArupI pAza ke prabhAva se zIghra hI dhana - dhAma ko adhikRta karane ke lie Ayu vyatIta kara dI, rAta dina tUne vizrAma nahIM kiyA aba zIghra hI jinarAja ke nAma kA punaH uccAraNa kr| isake binA terA kalyANa nahIM hogaa| pRthvI, strI, makAna, ghara ye sabhI prapaMca AtaGaka yukta haiN| yaha saba janasamUha ko mohita karate haiN|' dhana sampatti pratyeka dizA meM camakane vAlI bijalI ke samAna haiN| dikhAI dene vAlA yaha saba kucha nAmarupAtmaka jagat anitya hai, sthira rahane - 1. jayodaya mahAkAvya, 18/2 2. vahI, 2/21 3.vahI, 1/66 4. vahI, 2/110 5. vahI, 2/111-116 6.vahI, 3/1 7. vahI, 8/82 8. vahI, 23/61 9.vahI, 23/65 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA nahIM hai| dhatUrA ke Asava se unmatta huA ajJAnI manuSya naramate manuSya ke liye AdRta iSTa dhana ke saMcaya meM Ananda mAnatA hai| lakSmI eka ko chor3akara anya ko prApta hotI hai| atyanta uddaNDa hai| lakSmI kA svabhAva hI caMcala hai| manuSya jana usako hRdaya se cAhate hai| jinake nAma ke akSara kalyANa, mahatva aura lAbha ina tInoM zabdoM ke Adi akSara se nihita hai| arthAt jisakA kamalA nAma hai| jo gRhasthoM ke dvArA sevanIya hai| he devi Apa mere hRdaya meM sthira raheM / - siddhi va saphalatA ke lie vinAyaka gaNadhana kA hI smaraNa karanA caahie| vyakti ko binA lobha ke arthopArjana karanA caahie| dUsare ke dhana se kabhI IrSyA nahIM karanI caahie| manuSya ko apane dhana se santuSTa rahanA caahie| apanI AvazyakatAoM kI pUrti ke lie dhanopArjana karanA jarurI hai| kavivara jJAnasAgara kA mAnavatA ke prati dRSTikoNa - AcArya jJAnasAgara jI kI mAnavatA ke prati pUrNa AsthA. hai| vaMza nirmAtAoM ne kuloM kA nirmANa kara una kuloM ke lie yaha avazya karttavya nirdiSTa kiyA hai| ataH apane kula kI maryAdA se sthita manuSya kulocita AcaraNa kare, usI kA nAma sadAcAra hai| manuSya ko apane AcAra - vicAra meM ekatA banAyI rakhanI caahie| mAnava kalyANa kI bhAvanA ko kaviyoM ne bhinna - bhinna rUpoM meM prastuta kiyA hai| kisI ne dAna ke dvArA, kisI ne apane prANoM kA tyAga karake, kisI kI vipatti meM sAtha denA aadi| vivAhita kI pavitra bhAvanA ko rakhane vAlA aura sthitikArI mArga kA Adara karane vAlA gRhastha yathAzakti apane nyAyopArjita dravya kA dAna bhI karatA rhe| yoM peTa to kuttA bhI zIghra bhara hI letA hai| sat puruSoM kI ceSTAe~ to apane aura parAye donoM ke kalyANa ke lie hI hotI hai| bhAvanA kI pavitratA sadA kalyANa ke lie hI kahI gayI hai phira bhI bhogAdhIna mana vAle ko kama se kama sadAcAra kA avazya dhyAna rakhanA cAhie kyoMki bhagavAn sarvajJa ne sadAcAra ko hI prathama dharma batAyA hai|' mAnavatA ke binA manuSya kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| isake binA manuSya pazu tulya hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 25/3 2. vahI, 25/14 3.vahI, 26/60 4. vahI, 19/36 5. vahI, 19/40 6.vahI, 2/8 7. vahI, 2/91 8. vahI, 2/104 9.vahI, 2/75 MIN0008234838 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNI manuSya dhobI hai, jo samatAbhAva rupI pavitra jala se apane guNarupI vastra ko zIghra dhotA hai| vaha maila kI rakSA nahIM karatA aura viveka rupI uttama sAbuna ko lekara guNarupI vastra dhotA hai|' mAnava svayaM apane bhAgya ko banAtA hai yA bigAr3atA hai| hara manuSya kA kartavya hai ki vaha mAnava jAti ke kalyANa ke lie agrasara rhe| tabhI mAnava jAti kA sarvAGgINa vikAsa ho skegaa| kavitA jJAnasAgara kA dhArmika dRSTikoNa - hamAre samAja meM aneka dharmo kA pracalana hai| sabhI loga alaga - alaga dharma ko mAnane vAle haiN| AcArya jJAnasAgara jI jaina dharma ko mAnane vAle haiN| unhoMne yatra - tatra jainiyoM ke lie kyA ucita hai tathA kyA anucita hai apane jayodaya mahAkAvya meM usakA vivecana kiyA hai| gRhastha ke lie batAyA hai ki vaha manuSyocita tathA apane Apake lie rucikara nirAmiSa bhojana apane kuTumba varga ke sAtha eka paMkti meM baiThakara kiyA kreN| thAla meM kucha chor3akara hI sabake sAtha utthe| mAMsAhArI bhojana mAnavatA kA nAza karatA hai| dharma vyakti ko kartavyoM, satkarmoM kI ora le jAtA hai| jaina dharma se hameM laukika va pAralaukika donoM prakAra ke sukha prApta hote haiN| dharma puruSArtha kI to kaue kI A~kha meM sthita kanInikA ke samAna donoM hI jagaha AvazyakatA hai| dharma ke binA manuSya sukha prApta nahIM kara sakatA hai kyoMki dharma hI manuSyoM ke sukha kA hetu mAnA jAtA hai| kyoMki usake karane se grAma zArdUla bhI deva ho sakatA hai| ___ dharma ke binA jIvita rahanA kaThina hai| dharma kA hamAre jIvana meM bahuta mahattva hai| dharma ke prabhAva se donoM ne manuSya janma prApta kiyaa| jo manuSya dharma ko nahIM mAnatA hai vaha manuSya amRta ko chor3akara svayaM viSa ko pItA hai| dharma se hameM sabhI prakAra ke sukhoM kA anubhava hotA hai| indriyajanya sukha bhI dharmarupI vRkSa ke phala hai| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki kavi dharmaniSTha tathA dharmaparAyaNa hai aura dharma sammata samAja kA pakSadhara hai| AcArya jJAnasAgara aura jIvanamUlya - jIvanamUlyoM kA hamAre jIvana meM viziSTa mahattva hai| hamAre saMskAra, zikSA-dIkSA, Adarza saba jIvana mUlyoM para AdhArita hai| 1: jayodaya mahAkAvya, 26/66 2. vahI, 2/107 4. vahI, 12/99 5. vahI, 2/10 7. vahI, 23/50 8. vahI, 25/83 3.vahI, 2/109 6.vahI, 23/49 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya ko guruoM va muniyoM kA Adara karanA cAhie, unake prati bhaktimAna bane rahanA caahie| gurudeva kA maMgalamaya darzana sadA karate rahanA caahie|' jayodaya mahAkAvya meM nAyaka muniyoM ke prati pUrNa niSThAvAna hai| usa jayakumAra ne tIna pradakSiNAe~ kara candrarupa una sAdhu mahArAja ke samakSa kamalarupa apane donoM hAthaoM ko jor3akara vinayapUrvaka baiTha gyaa| kahA~ RSirAja isa dharAtala para jinakA darzana bhAgyazAlI mahApuruSoM ke lie bhI durlabha hai, vaha mahAmaNi Aja mere bhAgyodaya se saubhAgya se mere hAtha meM zobhita ho rahA hai|' hameM apane jIvana meM yathoyogya rIti se dAna, sammAna aura vinaya dvArA na kevala samAnadharmI logoM ko saMtuSTa rakhe balki vidharmI logoM ko bhI apane anukUla bnaayeN| manuSya ko sadaiva dharma kArya meM saMlagna rahanA cAhie kyoMki dharma kA mUla vinaya hI hai| buddhimAna manuSya ko cAhie ki apane antaraGaga ko zuddha rakhane ke lie Astikya, bhakti, dhRti, sAvadhAnatA, tyAgitA anubhaktitA, kRtajJatA aura neSyapratIcchAya Adi guNoM ko prApta kreN| ina saba guNoM kA apane jIvana meM avazya pAlana karanA caahie| karma parAyaNa hokara hI dhanArjana kareM, anucita sAdhanoM kA prayoga karake dhanArjana nahIM karanA caahie| pratyeka manuSya ko cAhie ki vaha apane kulakrama se AyI huI AjIvikA ko calAtA rahe aura pApa, pAkhaNDa se bacatA rahe aura jaisA apane Apako acchA lage, usI samucita Azrama meM nirata hokara apanA jIvana bitaayeN| lekina jaba taka jisa Azrama ko apanAye taba taka usa Azrama ke niyamoM kA ullaMghana kabhI na kreN| . kisI bhI kArya ke prArambha meM bhagavAn jinendra kA nAma lekara apane iSTa deva kA smaraNa kareM to nizcaya hI apane abhISTa dharma kI siddhi prApta kregaa| lekina yadi vaha sadAcAra kA pAlana nahIM karegA to vaha kabhI siddhi nahIM paayegaa| apane kula kI maryAdAoM meM sthita hokara AcaraNa kareM usI kA nAma sadAcAra hai| gRhastha ko cAhie ki vaha kama se kama sadAcAra kA avazya dhyAna rkhe| arthAt bhale puruSoM ko acchI lagane vAlI ceSTA, AcaraNa kiyA kareM, kyoMki dezanA karane vAle bhagavAna sarvajJa ne sadAcAra hI prathama dharma batAyA 1. jayodaya mahAkAvya, 2/68 4. vahI, 2/72 7. vahI, 2/35 2. vahI, 1/100 ___5. vahI, 2/74 8. vahI, 2/75 3.vahI, 1/106 6.vahI, 2/116 184 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi kI dRSTi meM sadAcAra hI parama dharma hai| sadAcAra ke prati kavi meM aTUTa AsthA hai| hama apane jIvana meM ina AdarzoM kA pAlana kareMge to nizcaya hI hamArA jIvana saphala ho jaayegaa| kAma puruSArtha ke prati kavi kA dRSTikoNa - kavi ne gRhastha ke lie kAma puruSArtha kI mahattA batAyI hai| saMsAra meM saba bhogoM meM striyA~ hI sarvottama bhoga hai| 'yuvatI ratna jo anAyAsa hI prApta ho rahI hai, sukha, zAnti ke lie usase bar3hakara saMsAra meM koI vastu nhiiN| kAraNa nizcaya hI indra jaise deva zreSThoM ne bhI strI yA lakSmI kI prApti ke uddezya se hI vimAnitA svIkAra kara lI * hai| gRhasthAzrama meM rahane vAle manuSya ko kAmazAstra kA adhyayana bhI yatnapUrvaka karanA caahie| gRhastha kI binA putra ke burI sthiti hotI hai| hamAre dharma kI aisI mAnyatA hai| ataH jo vicArahIna gRhastha vyartha ke ghamaNDa meM Akara santAnotpatti ke lie apanI sahadharmiNI ke sAtha meM ucita samaya para samAgama nahIM karatA, vaha mUrkha hai| para strI ke sAtha samAgama anucita hai| kAmI kI manodazA citrita karate hue kahA hai ki vaha strI ko dekhakara ThIka se kArya nahIM kara pAtA hai| kAmIjana tama svabhAvA nAyikA ko praMzasanIya mAnate hai|' kAma se pIr3ita manuSya itanA andhA ho jAtA hai ki apane Upara AyI vipadA ko bhI nahIM dekha pAtA hai| strI kI manodazA prastuta karate hue kavi kahate haiM ki striyoM ke lie na to koI priya hai aura na koI apriy| ve vanoM meM nayI - nayI ghAsa carane vAlI gAyoM kI taraha navIna navIna puruSoM kI aura abhisaraNa kiyA karatI hai|' striyoM kA svabhAva aisA hotA hai ki ve solaha varSa kI yuvA puruSa ko mizrI mile dUdha sA bhogatI hai| dAr3hI mUMcha A jAne para usI kA khaTTI chAcha kI taraha arucibhAva se sevana karatI hai| dAr3hI ke sapheda bAla ho jAne para use phaTI chAcha kI taraha dekhanA bhI nahIM caahtii| Azcarya hai ki vaha eka hI puruSa ko tIna prakAra se dekhA karatI hai| striyoM ke mana kI bAta ko jAnanA darpaNa meM par3e pratibimba kI taraha atyanta gupta hotA hai| isa saMsAra meM kauna puruSa unakA rahasya jAna sakatA hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 5/16 2. vahI, 9/23 3.vahI, 2/57 4. vahI, 2/124 5. vahI, 2/125 6.vahI, 7/95, 8/51 7. vahI, 11/71 8. vahI, 13/40 . 9. vahI, 2/147 10. vahI, 2/153 (85 3864 4 2205888888888 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ agni IMdhana se aura samudra saikar3o nadiyoM se bhale hI santoSa ko prApta ho jAve, parantu yaha puruSa viSaya vAMchAoM se santoSa ko prApta nahIM hotA, aisA yaha moha rupI viSaya zaktizAlI hai| anAsakti rupa se kiyA gayA bhoga pApa kA kAraNa nahIM hotA hai|' mokSa ke prati kavi kI dRSTi - kavi kI puruSArtha catuSTaya meM prabala AsthA hai| unhoMne dharma, artha, kAma yaha tInoM puruSArtha laukika sukha ke lie hai, lekina mokSa puruSArtha janmAntarIya AgAmI sukha ke lie haiM aisA vicAra nitya hI karanA caahie| puruSArthoM meM antima mokSa puruSArtha karmoM ke abhAva kA kAraNa rupa udyama hai| vaha tyAgI tapasviyoM meM to apane kiye gaye vihita karma mAtra kA nAzaka hai| kintu zrAvakoM ke lie nizcaya hI vaha pApoM kA nAzaka hai|' mokSa se hamArA agalA jIvana sudhara jAtA hai| - hamAre kulakaroM ne trivarga kI bhakti ko mokSa puruSArtha ke prati zakti prApta karane ke lie upayogI batAyA hai| pahale trivarga (dharma, artha, kAma, puruSArtha) mArga kA pIche apavarga (mokSa) mArga anusaraNa karanA hogaa| arthAt gRhasthAzrama meM rakhakara anta meM tyAgI bananA hogaa| mokSa kI icchA rakhane vAle ko adhyAtma vidyA kA pAna karanA Avazyaka hai| isake binA mukti sambhava nahIM hai| muni dharma ko mAnane vAle yogirAja zIghra hI mokSa prApta kara lete haiN| - caudaha lagAmoM vAle mukha ke dhAraka aura jala, sthala tathA AkAza rUpa tInoM mArgoM se gamana karane vAle sapheda ghor3oM dvArA mahArAja jayakumAra ne zIghra hI kAzIpurI ko vaise prApta kara liyA jaise samyagdarzana jJAna caritra rupa tIna mArgoM se gamana karane vAle evaM caturdaza guNasthAnoM ko pAra karane vAle zukla dhyAna dvArA zIghra hI mukti prApta kara lI jAtI hai| zubha aura azubha donoM karmoM kA udaya, bandha kA kAraNa hone se mokSa prApti meM bAdhaka hai| jJAnI jIva apane pada ke anurupa zubhAcaraNa karatA huA zraddhA meM use mokSa kA sAkSAta kA kAraNa nahIM maantaa| yaha jIva apanI AtmA meM vidyamAna sukha ko na jAnakara para padArthoM meM sukha ko khojatA huA du:khI hotA hai| jayakumAra ne kevala jJAna prApta kara snAtakatva arhanta avasthA prApta kara lii|" satara sulocanA ne brAhmaNI AryA ke dvArA acyutendu pada prApta kiyaa| 1. jayodaya mahAkAvya, 25/16 2. vahI, 23/06 3.vahI, 2/10 4. vahI, 2/22 5. vahI, 12/9 6.vahI, 12/108 7. vahI, 10/118 8. vahI, 3/114 9. vahI, 25/64 10. vahI, 25/61 ____ 11. vahI, 28/20 12. vahI, 28/69 333333 8 60 00000000000000000000000000000000000000 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne apane jayodaya mahAkAvya meM jayakumAra va sulocanA ko uttama sukha prApta karane ke pazcAt mokSa kI aura agrasara kiyA hai| manuSya ko pApa-puNya chor3akara mokSa kA mArga apanAnA caahie|' jIvana darzana - __AcArya jJAnasAgara kA jIvana ke prati dRSTikoNa - pratyeka vyakti anAdi kAla se nAnA prakAra ke rAga - dveSa se grasita rahA hai| unake pUrva janma ke saMskAra aura vartamAna pariveza se eka vizeSa prakAra kA jIvana jIne kA mArga apanAnA par3atA hai| sthAna kAla paristhiti ke bheda se vyakti kI mAnyatAoM jIvana mUlyoM meM antara huA karatA hai| vyakti kA dhArmika vizvAsa, jIvana jIne kI kalA, loka abhiruci Adi manuSya ko eka vizeSa prakAra kA vyaktitva pradAna karatI hai| 'AcArya jJAna sAgara jI ke jayodayaM mahAkAvya meM darzana - saMskRta jaina kAvyoM meM prasaMgavaza vaidika aura avaidika donoM hI dArzanika vicAradhArAoM ke maulika siddhAnta nibaddha kiye gaye haiN| AcArya jJAnasAgarajI ne darzana kA madhumaya varNana kiyA hai jisase vairasya nahIM hotaa| mahAkavi azvaghoSa ne saundaranaMda meM svayaM likhA hai kAvya kA rasa sarasa hotA aura darzana kA upadeza kttu| jaise kar3avI auSadhi madhu meM milA dene para mIThI ho jAtI hai usI prakAra kaTu upadeza bhI kAvya ke sarasa Azraya se madhura ho jaayegaa| AcArya jJAna sAgara jI ne darzana ke sabhI siddhAntoM kA jayodaya mahAkAvya meM varNana kiyA hai| syAdvAda kA udAharaNa dekhie - no naktamasti na dinaM na tamaH prakAza: naibAdha bhAnubhavanaM na ca bhaanubhaasH| ityarhato nRpa! caturthavaco vilAsa - sandeza ke susamaye kila klybhaasH|| ____ he rAjana! arhanta bhagavAn ke caturtha vacana kI ceSTA kA sandeza dene vAle prAtaH kAlIna dIpti ke sundara samaya meM na rAta hai, na dina hai, na andhakAra hai, na prakAza hai, na nakSatroM kA anubhavana hai aura na sUrya kI dIptiyA~ hai| parArtha na asti rUpa hai, na nAsti rUpahai, na astinAsti rUpa hai, kintu avaktavyaM hai, kyoMki eka hI sAtha asti - nAsti ye do virodhI dharma nahIM kahe jA skte| isI taraha isa paJcama kAla meM na to rAta hai, na dina hai, na andhakAra hai, na prakAza hai, na nakSatroM kA aMnubhAva-sadbhAva hai aura na sUrya kI razmiyA~ hai kintu prakAza aura andhakAra kI eka avaktavya dazA hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 23/76 2. vahI, 18/62 38885608602086660658 00008666 0860000000000000068888888888 -81 0 00000000000 000000000000000000000000000000000000000000000000000 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizaSika darzana aura nyAya darzana kA udAharaNa dRSTavya hai - yeSAM matenAtha guNa: svadhAmnA sambadhyate ve smvaaynaamnaa| teSAM tadekyAtkila saMkRtirvA' navasthitiH pakSaparicyutirvA / jinake mata meM guNa guNI ke sAtha samavAya sambandha se sambandha ko prApta hotA hai, unake mata meM samavAya ke eka hone ke kAraNa saMkara, anavasthiti aura pratijJAhAnirupa doSa Ate haiM : vastu kI bhedAbhedAtmakatA kA varNana karate hue kahate haiM ki - abhedabhedAtmakamarthamarhastavoditaM saMkalayana smrhm| zaknomi patnIsutavanna vaktuM kileha khaMDgena nabho vibhktum|| he arhan! Apake dvArA kathita bhedAbhedAtmaka padArtha ko jaba maiM pUrNarUpa se grahaNa karatA huA kahanA cAhatA hU~ taba patni ke putra ke samAna kaha nahIM sakatA hU~, tAtparya yaha hai ki puruSa kI patnI ko usakA putra mAtA kahatA hai aura pati patnI kahatA hai| use sarvathA na mAtArupa kahA jA sakatA hai aura na patnI rupa, kyoMki usameM mAtA aura patnI kA vyavahAra putra aura pati kI apekSA se hai, isI taraha kisI vastu ko bheda aura abheda donoM rupa kahA jAtA hai| pradeza bheda na hone ke kAraNa vastu apane guNoM se abhedarupa hai| aura saMjJA, lakSaNa Adi kI apekSA bheda rupa hai| do rUpa vastu ko ekAnta rupa se eka rupa kahanA talavAra se AkAza ko khaNDita karane ke samAna azakya hai| ekAnekAtmatA kA varNana karate hue kavi kahate haiM ki sat sarvathA eka nahIM kyoMki vaha aneka guNoM kA saMgraha rupa hai| ghRta, zakkara aura ATA Adi ko milAkara laDDa banAyA jAtA hai ataH vaha dekhane meM eka pratIta hotA hai| para jina padArthoM ke saMgraha rupa se banA hai unakI aura dRSTi dene se vaha aneka rupa ho jAtA hai| parantu jIvAdi dravya rupa sat aneka guNoM ke saMgraha ke rupa hone se laDDa kI taraha aneka rupatA ko prApta nahIM hotA kyoMki ghRta, zakkarA Adi padArtha apanA pRthaka - pRthaka astitva liye hue laDDu meM sagRhIta hokara eka rupa dikhate hai| isa prakAra jIvAdi dravyoM meM rahane vAle jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNa apanI - apanI pRthaka sattA nahIM rakhate aura na kabhI jIvAdi dravyoM se pRthaka the| isalie sat meM jo anekatva hai vaha usameM aneka guNoM ke sAtha tAdAtmya hone se hai, saMgraharupa hone se nhiiN| aneka guNoM kI aura dRSTi dene se jIvAdi sat aneka rupa jAna par3ate haiM parantu una sabameM pradeza bheda na hone se paramArtha se ekarupAtmaka hai| yaha bhI vicAra kiyA jAtA hai ki jisa prakAra strI vAcI dAra zabda 1. jayodaya mahAkAvya, 26/82 2. vahI, 26/78 3. vahI, 26/84 88 8 888888888885600200500058 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka strI ke rahane para bhI dArA isa prakAra bahu saMkhyA meM prayukta hotA hai, usI prakAra sat bhI eka hokara bhI anekarupatA ko prApta hotA hai, vaiyAkaraNoM ne jisa prakAra rAmazca, rAmazca rAmazceti rAmA: isa dvandva samAsa meM aneka rAma zabdoM ko eka rAma zabda meM samAviSTa kara aneka meM ekatva ko prakaTa kiyA hai, usI prakAra paryAyagata anekarupatA ko goNakara dravya meM bhI AcAryoM ne ekarupatA svIkRta kI hai| tAtparya yaha hai ki sat eka bhI hai aura aneka bhI hai| dravyArthika naya sAmAnya kI vivakSA meM dravya eka hai aura paryAyArthika naya kI vivakSA meM aneka hai| vastu kI bhAvAbhAvAtmakatA kA varNana isa zloka meM milatA hai - bhAvaikatAyAmakhilAnuvratti bhavedabhAve tha kutaH prvRttiH| yataH padArthI na ghaTaM prayAti he nAtha! tattavaM tdbhaanupti|| vastu kI nityanityAtmatA', advaita mAnane kA niSedha, brahma se sRSTi tathA bhUtacatuSTaya mAnyatA kA nirAkaraNa', nizcaya naya aura vyavahAra naya Adi kA paricaya apane jayodaya mahAkAvya meM diyA hai| saptabhaMga jaise gahana viSaya ko bhI sarasa udAharaNa se hRdayaMgama karAyA hai| tulAntavattad dvayamastu vastu pratiSThita vijJahRdIha vstum| na pazcimAMzena vinA bibharti samagramaMza khalu yAsti bhitiH||| isa prakAra ke varNana se kavi ke jaina darzana ke siddhAntoM ke prati anurAga kA sahaja AbhAsa ho jAtA hai| isa saba dRSTAntoM se AcArya jJAna sAgarajI ke gambhIra dArzanika jJAna kI sahaja abhivyakti ho jAtI hai| jayodaya mahAkAvya meM varNita dArzanika mImAMsA tattvajijJAsuoM ko sadbodha evaM sad zikSA meM agrasara karane meM pUrNatayA sakSama hai| AcArya jJAnasAgara ke upAsya deva - AcArya jJAnasAgara jI jaina bhakti niSTa hai| inake upAsya devatA jinendra bhagavAna haiN| unako hI yaha mukti - bhukti dAtA mAnate haiN| zrI ke dvArA jo Azrita hai, acchI buddhi ke dhAraka haiM, AtmatallInatA ke dvArA jo sarvajJa bana cuke haiM, isalie mukti ke bhI svAmI hai, aise jina bhagavAn ko bhaktipUrvaka namaskAra karake apane Apake kalyANa ke lie apanI zakti ke anusAra meM jayodaya mahAkAvya likha rahA huuN| bhagavAn jina ke caraNAnuyoga kA yaha upadeza hai ki manuSya digambara bane, upavAsa kare, aura citta meM Atmacintana karate hue bhogoM kA tyAga kare tabhI saMsAra se mukta ho sakatA hai|' 1. jayodaya mahAkAvya, 26/85 2. vahI, 26/87 3.vahI, 26/89 4. vahI, 26/86 5. vahI, 26/93,94 6.vahI, 2/3 7. vahI, 26/77 8. vahI, 1/1 9. vahI, 1/22 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arahaMta deva hI kalyANakArI hai| kavi kahate haiM ki arahaMta bhagavAn saba maMgaloM meM uttama maMgala hai aura zaraNAgata vatsala haiM, devatAoM se bhI zreSTha deva haiN| unake samAna zarIra dhAriyoM kA hita karane vAlA dUsarA koI nahIM hai|' jina bhagavAna ke viMba kI pratiSThA bhI hama saMsArI AtmAoM ke lie zAMtidAyaka hotI hai| jina bhAgavAn kI pUjA vivAha Adi ke prArambha meM bhI kI jAtI hai to vaha vivAha pUjA kahalAtI hai| jina bhagavAna kA nAma lekara hI svAstika likheM kisI bhI kArya ko Arambha karane se pahale jinendra kA nAma lekara iSTa deva kA smaraNa kare to vaha nizcaya hI dharma kI siddhi prApta kregaa| tInoM sandhyAoM ke samaya jina bhagavAna kA smaraNa karanA cAhie jisa prakAra sUrya kA Atapa kisAna ke anna ko pakAtA hai ThIka usI prakAra bhagavAn kA cintana iSTa siddhi karane vAlA mAnA jAtA hai| arahaMta bhagavAn vighna hartA hai| unake nAmoccAraNa se hI sArI vighna bAdhAoM kA nAza ho jAtA hai| gRhastha ko cAhie ki vaha mana se sadaiva jina bhagavAn kA. smaraNa kare, parva ke dinoM meM to unakI vizeSa pUjA, sevA bhakti kre| kyoMki jina bhagavAn kI bhakti mukti dene vAlI huA karatI hai| jayakumAra kahatA hai ki he jina sUrya ! he pApahAraka saMsAra kA pAlana karane vAle, Apake Upara vizvAsa rakhane vAle ko pRthvI para sukha-zAnti, sampatti tathA Ananda prApta hotA hai| vaha vyakti nizciMta ho jAtA hai phira usake pAsa ahaMbhAva kaise raha sakatA hai ? vighna to hamezA ke lie naSTa ho jAtA hai| jaina dharma kI kRpA se laukika va pAralaukika sukha milatA hai| jayakumAra va sulocanA ne vivAha ke pazcAt aisI kAmanA kI ki arahaMta bhagavAna ke stavana se uttarottara zAnti kI vRddhi ho, pApoM kA nAza ho, puNyamaya buddhi kA prakAza ho aura dayAyukta hRdaya meM jaina dharma banA rhe| isa prakAra se unhoMne arhanta Adi paMcaparameSThI bhagavAnoM ke caraNoM meM zraddhA bhakti prakaTa kii| rAjA jayakumAra RSabhadeva ke advitIya guNoM kI prazaMsA karatA hai ki he nAtha! bhAskara dedIpyamAna hone para bhI bhAnu-sUrya Apake tulya nahIM hai kyoMki Apa sarvasaga hitakArI hai - komala prakRti vAle haiM aura bhAnu khara - tIkSNa prakRti vAlA hai| Apa kalaDaka pApa se dUra haiM ataH candramA bhI Apake tulya nahIM hai, kyoMki Apa gambhIra dhairyavAna hone ke sAtha ajaDAzaya prabuddha Azaya 1. jayodaya mahAkAvya, 2/27 2. vahI, 2/343.vahI, 2/35 4. vahI, 2/35 5. vahI, 2/39 6.vahI, 10/95 7. vahI, 12/102 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se sahita hai aura samudra jaDAzaya jala ke saMgraha rupa hai isI prakAra merU parvata tuGaga - U~cA hokara bhI Apake tulya nahIM hai kyoMki Apa. tuDaga udAra prakRti hone ke sAtha komala hRdaya meM komala hai, parantu meru parvata hRdaya meM komala na hokara bhItara se kaThora hai| RSabhadeva Apake udaya hone se pApa, du:kha kA nAza ho jAtA hai| Apa nitya nayA rUpa dhAraNa karane vAle advitIya sUrya hai| he bhagavAn ! Apa vRSabhadhvaja haiM - vRSabha cinha vAlI dhvajA se sahita hai, dizA rUpa vastroM se sahita arthAt nagnamudrA ke dhAraka hai saMsAra kA nAza karane vAle haiN| prANimAtra kA hita karane vAle haiN| sabhI devoM meM prabhutva sampanna deva haiN| isa prakAra mahAdeva ke sAtha nAma sAdRzya hone para bhI merA jina ke lie namaskAra hai| kintu mRga dharma ke dhAraNa karane vAle mahAdeva ko merA namaskAra nahIM hai| isase kavi kI dhArmika anudAratA aura saMkIrNatA sUcita hotI hai| jina bhagavAn sabase zreSTha hone ke kAraNa devAdhideva kahalAte haiN| he bhagavAn ! Apa moha rahita hai, rAga rahita haiM aura bhautika lakSmI rahita hai| he samasta padArtho ke jJAtA jinendra! bhakta jana anya guNahIna devoM ko chor3akara icchArahita ApakI ArAdhanA kara apanA sAdhya manoratha siddha kara lete haiM kyoMki cintAmaNi ratna ko prApta kara kyA manuSya kRtArtha - kRtakRtya nahIM hotaa| arthAt avazya hotA hai| he rAgAdi doSa tathA jJanAvaraNAdi karmoM se rahita deva! bhakti ke vazIbhUta catura manuSya ApakA hI Azraya lete haiN| jina bhagavAn hI manuSya kA uddhAra karane vAle haiN| inake darzana mAtra se sampUrNa roga naSTa ho jAte haiN| inake guNoM ko jAnakara hI kAvya ke nAyaka ne jainazvarI dIkSA dhAraNa karatA hai| vaha jAnatA hai| mukti kA yahI eka mAtra sAdhana hai| AcArya jJAna sAgarajI ke ArAdhya deva jina bhagavAn hI hai| unake pratyeka grantha kA Arambha jinadeva ke stavana se huA hai| kAvya kA nAyaka bhI jinendra deva kA hI bhakta hai| kavi kI jinendra bhagavAn ke prati pUrNa bhakti, niSThA tathA AsthA hai| kavi kA sandeza - AcArya jJAna sAgara jI apane kAvya jayodaya se yaha sandeza denA cAhate haiM ki mAnava ko sadAcAra kI zakti se unmArga ko jItanA caahie| manuSya ko sadAcAra kA pAlana avazya karanA cAhie - sadAcAro hi paramo dhrmH| 1. jayodaya mahAkAvya (uttarAMkSa), 19/19 2. vahIM, 19/22 3. vahI, 24/90 4. vahI, 24/94 913363232 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanoM ne ihaloka ke kalyANa kI prApti ke lie manvAdi - upadiSTa nIti mArga dvArA nirdiSTa AcaraNa kiyA hai| vaha hameM pUrva kAla ke vidvAnoM ke sambandha se hI prApta hai| bAlaka jaise calatA hI hai vaise isa saMsAra meM kauna anugamana nahIM kregaa| manuSya ko cAhie ki vaha apane kula kI maryAdA meM sthita hokara AcaraNa kreN| usI kA nAma sadAcAra hai| mahApuruSoM se mAnya aura uttama vicAra vAle dRDhacitta loga deva kA smaraNa kiyA kareM kintu gRhastha vyAvahArika nIti hI svIkAra karate haiM kyoMki gAyoM kA poSaNa kevala annamAtra se nahIM ho sakatA / unako ghAsa kI bhI AvazyakatA hotI hai| vyAvahArika nIti niyamoM meM kitane hI vacana aise hote haiM jo prAyaH eka dUsare ke viruddha par3ate hai| manuSya ko cAhie ki unameM se jisa ko lekara apane jIvana kA nirvAha ho sake usa samaya usI ko svIkAra kare, kyoMki apanA hita kauna nahIM caahtaa| dharma artha, kAma ye tInoM puruSArtha gRhastha ke karane yogya hai| jo eka sAtha paraspara viruddhatA liye hue haiN| gRhastha ko cAhie ki vaha apanI buddhimattA se paraspara anukUla karate hue bartAva kreN| prAta:kAla ke samaya gRhastha ko deva pUjana karanA cAhie, tAki sArA dina prasannatA se biite| kahA gayA hai ki dina ke prArambha meM jaisA zubha yA azubha karma kiyA jAtA hai vaisA hI sArA dina bItatA hai| gRhastha ko sarvaprathama bhagavAna arahaMta deva kI pUjA karanI cAhie kyoMki ve zaraNAgata - vatsala haiM, ve devoM ke deva haiN| tInoM sandhyAoM ke samaya jina bhagavAn kA smaraNa karanA caahie| jina bhagavAn kI bhakti - mukti dene vAlI huA karatI hai| samajhadAra ko cAhie ki apanI buddhi ThikAne rakhane ke lie bhagavatI sarasvatI kI ArAdhanA kre| gRhastha ko prathamAnuyoga, dravyAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga kA adhyayana karate hue zabda zAstra, kAvyazAstra, vyAkaraNa zAstra, alaMkArazAstra, chandazAstra, AyurvedazAstra, kAmazAstra, nimitta zAstra, jyotiSa zAstra arthazAstra, saMgItazAstra, maMtrazAstra, vAstuzAstra kA adhyayana karake manuSya sabameM catura kahalAkara apane jIvana ko sampannatA se vyatIta kara sakatA hai|' gRhastha ko brahmacarya Azrama, gRhasthAzrama, vAnaprastha Azrama aura sanyAsa Azrama ko yathAyogya Ayu anusAra pAlana karanA caahie| 1. jayodaya mahAkAvya, 2/7 2. vahI, 2/8 3.vahI, 2/11 4. vahI, 2/18 5. vahI, 2/19 6. vahI, 2/23 7. vahI, 2/36 8. vahI, 2/41 9 . vahI, 2/47-62 10. vahI, 2/117 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha ko dharma, artha, kAma puruSArtha ke bAda mokSa mArga kA anusaraNa karanA caahie| isake lie gRhastha ke bAda tyAgI bananA hogaa| pratyeka gRhastha ko una niyamoM kA pAlana karanA caahie| isase jIvana ullAsamaya, sukhamaya tathA samRddhimaya ho sakatA hai| sAtha hI gRhastha ko ehika aura AmuSmika sarvavidha aizvarya sulabha ho sakate haiN| mAnava jIvana kA uddezya saMsAra meM Akara viSayoM kA dAsa bananA nahIM balki arahaMta kI saccI bhakti kara mokSa prApta karanA hai| kavi ke dvArA citrita narapati jayodaya bhAratIya samAja kA anukaraNIya Adarza upasthita karate haiN| kavi sarasvatI jina vANI kI stuti karate haiN| he sarasvati! tuma zrIpati jinendra deva kA vaha darzana karAne vAlI ho, jo ki samyagjJAna tathA dharmAcaraNa Adi lakSaNoM se sahita hai| tuma atizata catura athavA udAra ho, jJAnI tathA ajJAnI sabhI janoM ke dvArA sevanIya - upAsanIya ho tathA puNyazAlI logoM ko advitIya vara dene vAlI ho| AcArya jJAnasAgara jI sarasvatI kI loka prasiddha mUrti kA varNana karate haiM ki sarasvatI mayUravAhinI hai, usake cAra hAtha haiN| vaha eka hAtha meM vINA, dUsare hAtha meM mAlA, tIsare hAtha meM pustaka liye hue haiM tathA cauthA hAtha goda meM rakhe hue haiN| vaha sarasvatI zreSTha mayUra ke dvArA bAhyamAna hai, jana samUha kA kalyANa karane vAlI hai, pApa rupI sAMpa isase dUra rahate haiN| yaha sandeha ko naSTa karane vAlI hai tathA anumAna karane yogya hai| sarasvatI jI ko zarada Rtu ke samAna batAyA hai| he sarasvatI! tuma vidvAnoM ke hRdaya meM dIpikA rupa hoM, arthAta tumhAre hI Aloka meM heyopAdeya padArthoM kA jJAna hotA hai| tumhAre AzIrvAda se sahita aisA kauna manuSya hai jo jJAna se anumata-samarthita na ho, arthAt koI nahIM hai| pRthvI para maiM tumhAre upakAra ko nahIM bhUlatA hU~, kabhI bhI tumhAre upakAra ko vismRta nahIM kara sktaa| tumhAre viSaya meM snehapUrNa - premapUrNa vRtti ko dhAraNa karatA huuN| athavA yatazca tuma dIpikAsvarupa ho, ataH maiM usakI tela sahita battI huuN| rAjA jayakumAra sarasvatI jI kI ArAdhanA ke pazcAt lakSmI jI kI ArAdhanA karate haiM ki vaha bhavanavAsinI devI hai| yaha jagata kI advitIya mAtA hai tathA saba prakAra kI vRddhi karane vAlI hai| __he mAtA! tuma kinhIM puruSoM ke dvArA hIrA Adi rupa hone se upala svabhAva vAlI mAnI gaI ho, aura kinhIM puruSoM ke dvArA ratna motI Adi rupa hone se samudrajA kahI jAtI ho, parantu hama buddhirupI naukA ke dvArA jAnate hai ki tuma prANimAtra ke hRdaya meM vAsa, karatI ho bhAva yaha hai ki sabhI loka Apako hRdaya se cAhate hai| lakSmI mAtA nAmoccAraNa mAtra se Apa trijagat kA hita karane vAlI huuN| jisake nAma ke akSara kalyANa, mahattva aura lAbha ina tInoM zabdoM meM nihita hai, arthAt jisakA kamalA nAma hai tathA jo dharma, artha, kAma rupa trivarga ke dhAraka gRhasthoM ke dvArA isa samaya bhI sevanIya hai, aisI hI devi! Apa mere hRdaya meM sthira rhe| 1. jayodaya 12/108 2. vahI, 19/23 3.vahI, 19/24, 4.vahI, 19/30, 5.vahI, 19/34 93 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayodaya kA sargAnusArI kathAnaka prathama sarga - prAcIna kAla meM hastinApura meM jayakumAra nAma kA eka rAjA rAjya karatA thaa| vaha bhArata varSa ke Adi samrATa bharata cakravartI kA pradhAna senApati thaa| vaha kIrtimAna, vidvAna, buddhimAna, saundaryavAn evaM atyanta pratApI rAjA thaa| eka dina rAjA jayakumAra vana krIr3A karane ke lie gaye, vahA~ para kisI tapasvI muni rAja ke darzana hue| muni ke darzana pAkara vaha bahuta harSita huaa| usane unakI stuti kI aura vinamratA pUrvaka kartavya patha pradarzana hetu nivedana kiyaa| dvitIya sarga - muni rAja ne jayakumAra ko dharma kA mAhAtmya va gRhastha dharma ke kartavyoM kA upadeza diyA tathA usakI upAdeyatA, upayogitA ko btlaayaa| jise jayakumAra ne bhaktipUrvaka sira jhukAkara AtmasAta kiyaa| tatpazcAt jaba vaha rAjya bhavana ko vApisa A rahe the taba mArga meM eka sarpiNI jo munirAja ke upadeza ko usake sAtha suna rahI thI vahI sarpiNI kisI anya sarpa ke sAtha ramaNa kara rahI thii| yaha dekhakara jayakumAra ne usa sarpiNI ko piittaa| dekhA dekhI anya logoM ne bhI use dhikkArA tathA prahAroM se mAra ddaalaa| tatpazcAt vaha sarpiNI mara kara vyantarI huI aura usakA pati sarpa pahale mara kara vyantara deva huA thaa| usane apane pati ke pAsa jAkara jayakumAra ke bAre meM bhalA burA khaa| usa sarpa ne binA vicAra kiye hI apanI patnI ke vacanoM para vizvAsa kara liyA tathA jayakumAra ko mArane ke liye AyA taba usane vahA~ dekhA ki jayakumAra usa sarpiNI ke duzcaritra kA sArA vRttAnta apanI striyoM ko sunA rahA hai tathA striyoM ke kauTilya kI nindA kara rahA hai| taba sarpa ne ghaTanA kI vAstavikatA jAnane ke bAda usane apanI strI kI nindA kI aura sArA vRtAnta jayakumAra ko batAkara unakA sevaka bana gayA tathA AjJA pAkara apane sthAna ko calA gyaa| tRtIya sarga - eka dina rAjA jayakumAra apanI rAjya sabhA meM virAjamAna the tabhI kAzI nareza akampana mahArAja ke dUta ne rAjA jayakumAra kI prazaMsA karate hue unakI AjJA se kAzI nareza kA saMdeza kahA ki zreSTha manuSyoM vAlI kAzI nagarI ke rAjA akampana kI AjJA se Apake samIpa upasthita huA huuN| usa rAjA ke sulocanA nAma kI putrI hai jo suprabhA rAnI se utpanna huI hai| sulocanA ati sundara aura guNoM kI svAminI hai| usake vivAha kI icchA se svayaMbara samAroha kA Ayojana kiyA hai| kAzI nagarI meM zrI sarvatobhadraka nAma kA zreSTha sabhAmaNDapa banAyA gayA hai tathA kAzI nagarI ko vadhU rupa meM sajAyA gayA hai| ataH sulocanA svayaMbara ke upalakSya meM Apako sAdara Amantrita kiyA (94) 9 0 333308368688638684 288888888600000000000 4 000008888888888856002006 3 4 6 66555588888858965863388888888888883333333898 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai / yaha sandeza kahakara dUta cupa ho gyaa| vahA~ kA sandeza sunakara rAjA jayakumAra prasanna ho gaye aura unhoMne apane vakSasthala se hAra utArakara dUta ko upahAra ke rUpa meM de diyA / tatpazcAt apanI caturaMgI senA sajAkara kAzI kI ora prasthAna kiyA / mahArAja akampana ne apane parivAra ke sAtha AgavAnI karake unakA svAgata kiyA tathA unake rahane kI ucita vyavasthA kI / caturtha sarga - kAzI nareza ke yahA~ sulocanA kA svayambara samAroha ho rahA hai, yaha samAcAra ayodhyA nareza bharata ne sunA / bharata ne apane putra arkakIrti ko yaha samAcAra sunAyA / yaha sunakara unake putra arkakIrti ne svayambara meM jAne kI icchA prakaTa kI aura pitA jI kI anumati maaNgii| unake sumati nAma ke mantrI ne binA bulAye nahIM jAnA cAhie aisA kahA / kintu durmati nAma ke mantrI ne jAne ke lie sahamati prakaTa kI / yaha vicAra vimarza cala rahA thA ki kAzI nareza ne vahA~ pahu~ca kara svayambara samAroha meM Ane kA nimantraNa diyA / apane mantriyoM se vicAra vimarza ke pazcAt arkakIrti svayambara samAroha kA samAcAra pAkara kAzI pahu~cate haiN| unakA vahA~ yathocita satkAra ke sAtha Thaharane kI samucita vyavasthA kI jAtI hai / paMcama sarga svayambara samAroha meM aneka deza dezAntara se rAjakumAra sulocanA kA varaNa karane kI icchA se pahu~ce / kAzI nareza akampana ne una sabakA yathocita satkAra kiyaa| jaise hI hastinApura kA rAjA jayakumAra sabhI maNDapa meM pahu~ce vaise hI sabhI rAjAoM kA mana use dekhakara pratidvandvitA paripUrNa ho gayA / kAzI nareza ke bhAI deva ne sulocanA ko sabhA maNDapa meM calane kA Adeza diyaa| sulocanA apanI sakhiyoM ke sAtha jinendra deva kI pUjA karane ke lie gyii| usake bAda sabhAmaNDapa meM pahu~cI / SaSTha sarga - jaba sulocanA sabhA maNDapa meM pahu~cI, to sabhI rajAoM ke hRdaya antardvandva se paripUrNa ho gaye / sulocanA vidyA devI nAma kI paricArikA ke sAtha mArga para calane lgii| isake bAda vidyA devI sulocanA ko vahA~ Aye huye bhUmaNDala meM sammAnita rAjAoM kA eka-eka karake unake guNoM kA varNana karane lgii| ve rAjA loga bhA~ti bhA~ti ke tarka vitarko ke pAtra hone ke kAraNa bar3e dayanIya the| sabase pahale vidyAdevI ne sunami vinami ina do rAjAoM kA paricaya diyaa| usake bAda krama se bharata putra arkakIrti tathA kaliMga, kAmarupa, kAMcI, kAbula, aMga, baMga, sindhu, kAzmIra, karnATaka, mAnava, Adi dezoM se Aye huye rAjAoM kA guNoM se vistAra kiyaa| jaba sulocanA - 95 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra ke pAsa pahu~cI taba vidyA devI ne sulocanA kA citta jayakumAra ke anukUla dekhA to usane vistAra pUrvaka unake guNoM kA varNana karanA prArambha kara diyaa| usake guNoM ko sunakara samrATa bharata ke senApati aura somadeva ke putra jayakumAra para anurakta sulocA ne jayakumAra ke gale meM jayamAlA DAla dI / usI samaya nagAr3e Adi bajane lage / jayakumAra kA mukha sulocanA ko pAkara kAntiyukta ho gayA, kintu anya rAjAoM ke mukhamaNDala mlAna ho gaye / saptama sarga arkakIrti ke sevaka durmarSaNa ne svayaMbara samAroha ke viSaya meM cakravartI ke putra ke sAmane jAkara vakSyamAna krama se ulTA sIdhA kahanA zuru kara diyA / jayakumAra ke varaNa ko usane kAzI nareza kI pUrva niyojita yojanA batAyA tathA usane kahA ki usane Apako chor3akara somadeva ke putra jayakumAra kA varaNa kiyA hai| jayakumAra jaise Apake kitane sevaka hoMge / - durmarSaNa ke vacanoM ko sunakara arkakIrti kAzI nareza va jayakumAra se yuddha karane ko taiyAra ho gayA parantu sumati nAma ke mantrI ne samajhAyA ki kAzI nareza va jayakumAra hamAre adhInastha rAjA haiM / akampana to Apake pitA ke bhI pUjya hai| unase yuddha karanA gurudroha hogA / kintu arkakIrti para sumati ke vacanoM kA koI bhI asara nahIM huA / arkakIrti ke yuddha kA samAcAra mahArAjA akampana ke pAsa pahu~cA / mantriyoM se salAha lekara unhoMne eka dU arkakIrti ko samajhAne ke lie bhejA / kintu dUta ke samajhAne para bhI arkakIrti yuddha se virata nahIM huA / dUta ne jaba Akara mahArAja akampana se yuddha kI sUcanA dI to mahArAja akampana cintA grasta ho gaye / mahArAja akampana ko cintita dekhakara jayakumAra ne dhIrat ba~dhAyA / tatpazcAt jayakumAra arkakIrti se yuddha karane ke lie sannaddha ho gye| yaha dekhakara akampana bhI apane putroM va senA sahita yuddha ke lie cala par3e / arkakIrti bhI apanI senA sahita yuddha kSetra meM A gye| donoM senAoM ne raNabherI bajAkara yuddha kI ghoSaNA kara dI / aSTama sarga - donoM senAe~ paraspara eka dUsare ko yuddha ke lie lalakArane lagI / gajArohI ke sAtha gajArohI, padAti ke sAtha padAti, rathArohI ke sAtha rathArohI azvArohI ke sAtha azvArohI paraspara yuddha karane lage / senA ke dvArA uThAI gaI dhUli se dizAe~ vyApta ho gaI / jayakumAra tathA kAzI nareza ke putroM hemAGgada Adi ne apane pratidvandviyoM ke sAtha DaTakara sAmanA kiyaa| donoM aura se ghamAsAna yuddha cala rahA thA / isI bIca ratiprabhadeva ne Akara jayakumAra ko nAzapAza aura arddhacandra nAma kA bANa diyA / saca hI kahA gayA hai ki bhavya puruSa kA prabhAva anAyAsa hI bhAgya ko anukUla kara letA hai / jayakumAra ne ina 96 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM bANoM se arkakIrti ko bAMdha diyA / aura jayakumAra vijayI ho gaye / yuddha se lauTakara kAzI nareza ne sulocanA ko jayakumAra ke vijayI hone kA zubha samAcAra sunaayaa| isake bAda saba logoM ne jinendra deva kI pUjA kii| navama sarga jayakumAra kI jIta aura arkakIrti kI parAjaya se mahArAja akampana ko cintA huI kI arkakIrti ko kaise prasanna kiyA jAye / unhoMne vicAra kiyA ki apanI choTI putrI akSamAlA kA vivAha arkakIrti se kara diyA jaaye| unhoMne vinayabhAva se arkakIrti ko samajhAyA aura akSamAlA ko svIkAra karane ke lie khaa| jayakumAra ne bhI arkakIrti se prItiyukta vinamra vacana kahe / kAzI nareza ne jayakumAra va arkakIrti kI sandhi karA dii| kAzI nareza akampana ne apane sumukha nAma ke dUta ko bharata cakravartI ke pAsa bhejA / sumukha ne kAzI nagarI kA vRttAnta baDI namratA se bharata ko sunAyA aura mahArAja akampana kI ora se kSamAyAcanA kI / samrATa bharata ne rAjA akampana aura jayakumAra kI buddhimattA kI prazaMsA kI aura unake nirNaya ko ucita batAyA / dUta ne samrATa bharata se AjJA lekara kAzI nagarI meM prasthAna kiyA aura kAzI nareza ko ayodhyA meM huyI vArtA kA ullekha kiyA / dazama sarga - tatpazcAt kAzI nareza ke yahA~ vivAha kI taiyArI hone lagI / sArI nagarI ko dhUma dhAma se sajAyA gyaa| sArI nagarI dulhana kI taraha pratIta hone lgii| taraha taraha ke bAje bajane lge| sulocanA ne snAna karake rezamI vastroM aura aneka AbhUSaNoM ko dhAraNa kiyA aura mAtA pitA ke sammukha jAkara unheM praNAma kiyA / - jayakumAra jaba sampUrNa AbhUSaNoM se yukta hokara bArAta sajAkara nagara mArga se nikale to prajAjana unako dekhane kI icchA se utsAhita ho rahI thI / rAjadvAra meM pahu~cate hI bandhoM dvArA Adara pUrvaka jayakumAra ko maNDapa meM lAyA gyaa| aura sulocanA ko bhI maNDapa meM lAyA gayA / ekAdaza sarga - jayakumAra ne sulocanA ke rUpa saundarya kA avalokana kiyaa| vaha sulocanA ke rUpa se atyadhika prabhAvita huA tathA jayakumAra ne apane mukha se sulocanA ke mukha, stana, nakha, zikha, jaghanabhAga, nAbhi, oSTha Adi sabhI aMgo kA alaga alaga varNana bar3I kuzalatA ke sAtha kiyA / dvAdaza sarga - jayakumAra va sulocanA ne jinendra deva kA pUjana kiyaa| purohita ke kahane para mahArAja ne apanI putrI kA hAtha jayakumAra ke hAtha meM de diyA, khuzI ke isa avasara para unhoMne dhana kI varSA kara dI aura daheja meM koI kamI nahIM rahane dI / upasthita prajAjanoM ke sammukha gurujanoM ne vara vadhu - 97 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko AzIrvAda diyaa| mahilAoM ne aneka saubhAgya gIta gAye / dAsiyoM evaM striyoM ne hAsa parihAsa ke sAtha bArAtiyoM ko bhojana kraayaa| kAzI nareza ne jayakumAra va bArAtiyoM kA hRdaya se atithi satkAra kiyA / trayodaza sarga - vivAha ke pazcAt jayakumAra ne apane zvasura mahArAja akampana se jAne kI anumati maaNgii| sulocanA ke mAtA pitA ne azrupUrita netroM se apanI putrI ko vidA kiyaa| mAtA pitA unheM chor3ane ke liye ke tAlAba ke samIpa taka gaye / - sulocanA ke bhAI bhI sulocanA ke sAtha the| jayakumAra ke sArathi ne mArga meM sthita vana aura gaMgAnadI ke varNana se jayakumAra kA manoraMjana kiyA / rAjahaMso se sevita evaM kamaliniyoM se sundara banI huI gaMgA nadI meM gajarAja jala krIDA kara rahe the| jayakumAra ne gaMgA nadI ke taTa para senA sahita par3Ava DAla diyA / - caturdaza sarga jayakumAra, sulocanA evaM unake sAthiyoM ne vahA~ para vana kI zobhA kA bharapUra Ananda uThAyA / vana krIr3A, jala krIDA evaM madhura zabdoM se apanA manoraMjana kiyaa| sAyaMkAla gaMgA jala meM snAna karane ke pazcAt sabhI ne navIna vastra dhAraNa kiye| - paMcadaza sarga - sUrya ke asta hone para sandhyA kA Agamana huA usake bAda rAtri kA ghora andhakAra cAroM tarapha phaila gayA / andhakAra hone para saba logoM ne apane tambuoM meM dIpaka jalAne prArambha kara diye / candramA kA udaya hone para strI puruSa paraspara vihAra karane lage / paraspara hAsa SoDaza sarga - rAtri ke madhya meM strI puruSoM ne mAna maryAdA chor3a dI / vilAsa karate huye unhoMne madirA pAna prArambha kara diyaa| madirApAna se unakI ceSTAyeM vikRta ho gayI, netra lAla ho gaye / strI puruSa parampara prema vyavahAra karane lage / saptadaza sarga - sabhI yugala premI ekAnta sthAna meM cale gaye / jayakuMmAra sulocanA evaM anya strI puruSoM ne surataM krIDAye kI / arddharAtri meM sabane nidrA devI kI goda meM vizrAma liyA / aSTAdaza sarga prAta:kAla kI madhura belA kA Agamana huA / tAre vilIna ho gaye, candramA asta ho gayA / sUryodaya huA / loga nidrA rahita hokara apane - apane kAma meM laga gye| 98 ekonaviMza sarga - prAta:kAla jayakumAra ne snAnAdi kriyAe~ kI / tatpazcAt vaha jinendradeva kI pUjA arcanA Adi kArya meM saMlagna ho gaye aura bahuta samaya taka zraddhA pUrvaka jinendra deva kI stuti kii| jinendra deva kI stuti * Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pazcAt lakSmI jI, sarasvatI jI, gaNeza jI, kI stuti kii| viMzatitama sarga - isake bAda samrATa bharata se milane kI icchA se jayakumAra ayodhyA kI aura prasthAna kiyaa| jayakumAra ne rAjyasabhA meM siMhAsana para virAjamAna samrATa bharata ko praNAma kiyaa| samrATa bharata ke vAtsalya pUrNa vacanoM se santuSTa hokara jayakumAra ne kSamAyAcanA pUrvaka sulocanA svayaMbara kA sArA vRttAnta sunaayaa| samrATa bharata ne jayakumAra ke vacanoM ko sunakara arkakIrti ko hI doSI tthhraayaa| kAzI nareza akampana ke prati prazaMsAtmaka vacana kahe aura akSamAlA va arkakIrti ke vivAha karane hetu unakI buddhimattA kI prazaMsA kii| samrATa se anumati lekara jayakumAra hAthI para savAra hokara apanI senA kI ora cala pdd'aa| mArga meM gaMgA nadI ke taTa para eka machalI ne jayakumAra kA apaharana karane kI icchA se unake hAthI ko pakar3a liyaa| yaha dekhakara rAjA jayakumAra atyadhika vyAkula ho gyaa| idhara sulocanA bhI apane pati kI pratikSA kara rahI thii| pati ko saMkaTa meM dekhakara unako bacAne ke lie gaMgA nadI meM utara gyii| unhoMne gaMgA nadI se prArthanA kI va usake zIla ke teja se gaMgA kA. jala kama ho gyaa| tathA machalI se jayakumAra ko chor3a diyaa| sulocanA ke satItva dharma se prabhAvita hokara gaMgA devI ne sulocanA kI divyavastra AbhUSaNoM se pUjA kii| yaha dekhakara jayakumAra atyadhika cakita raha gyaa| usako isa prakAra dekhakara gaMgA devI ne kahA ki vaha unakI pUrva janma kI dAsI hai| sarpiNI ke kATane se devI kA janma prApta huA hai| yaha jo machalI thI vaha pUrva janma meM sarpiNI thI, yahI kAlI devI huii| pUrvajanma ke krodha ke kAraNa yaha jayakumAra ko pakaDane AyI thii| jayakumAra ne gaMgAdevI ke prati AbhAra pradarzana kiyaa| sulocanA ne jayakumAra kI pUjA kii| ekaviMzatitama sarga - jayakumAra kI AjJA pAkara utsukatA se pUrNa sainikoM ne hastinApura jAne kI taiyArI kara lii| jayakumAra ne ratha para ArUr3ha hokara sulocanA ke sAtha prasthAna kiyaa| rAste bhara sulocanA kA manoraMjana karate hue vaha eka vana meM phuNce| vahA~ bhIloM ke rAjA ne jayakumAra ko bheMTa meM gajamuktA, phala, puSpAdi diye| sulocanA gopoM kI bastI dekhakara Ananda mukha ho rahI thii| gopa gopiyoM ne dUdha, dahI va Adara satkAra se jayakumAra va sulocanA ko prasanna kiyaa| jayakumAra ne unase prema pUrvaka vidA lii| gopoM kI bastI se nikalakara punaH hastinApura kI ora yAtrA Arambha kii| hastinApura pahu~cane para jayakumAra aura sulocanA kA mantriyoM ne svAgata kiyaa| prajAjanoM ne bhI apane rAjA - rAnI kA harSa ullAsa ke sAtha sammAna kiyaa| nagara kI striyA~ navavadhU kA mukha dekhane kI tIvra icchA se rAjamahala meM A gyii| unhoMne 99) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulocanA ke saundarya kI prazaMsA kI va harSa kA anubhava kiyaa| jayakumAra ne sulocanA ke mastaka para paTTI bAMdha kara use pradhAna mahiSI ghoSita kara diyA / hamADagada Adi ne muktakaMTha se jayakumAra kI prazaMsA kii| jayakumAra ke hemADagada Adi se hAsa parihAsa sahita unake sAtha bahuta samaya vyatIta kiyaa| vastra AbhUSaNa Adi dekara unheM vidA kiyaa| jayakumAra ko praNAma karake ve saba hastinApura se cala diye| kAzI pahu~ca kara unhoMne apane pitA ko namaskAra kiyA tathA apanI bahina va bahanoI kA sArA vRtAnta khaa| putrI ke sukha samRddhi se pUrNa bAtoM ko sunakara kAzI nareza akampana Atma vibhora ho gaye / dvAviMzatitama sarga - jayakumAra va sulocanA paraspara bhoga vilAsa karate huye sukha pUrvaka jIvana vyatIta karane lage / jayakumAra ne nIti yukta tarkoM se prajA pAlana kiyA va sulocanA ne apane vyavahAra kuzala gRhakArya meM dakSatA se sabakA mana hara liyA / trayovizaMtitama sarga eka dina jayakumAra sulocanA ke sAtha mahala kI chata para baiThA thA / AkAza meM jAte hue vidyAdharoM ke vimAna ko dekhakara prabhAvatI nAma kI pUrva janma kI priyA kA smaraNa karake vaha mUrchita ho gayA / sulocanA ne kapotayugala ko dekhA to vaha pUrvajanma ke premI rativara ko smaraNa karake mUrchita ho gayI / zItalopacAra ke bAda donoM ko cetanA A gayI kintu striyoM ne sulocanA ke caritra para zaMkA kI / jayakumAra ke pUchane para solacanA ne apane pUrvajanma kA vRttAnta kahA videha deza meM puNDarIkiMNI nagarI meM kubera nAmaka seTha apanI patnI ke sAtha nivAsa karatA thaa| usake ghara meM eka kabUtara kabUtarI rahate the| kabUtara kA nAma rativara aura kabUtarI kA nAma ratiSeNA thA / eka samaya kI bAta hai seTha ke yahA~ do muni aaye| una muni ko dekhakara kabUtara - kabUtarI ko apane pUrvajanma kI yAda A gyii| usake pazcAt unhoMne brahmacarya vrata dhAraNa kara liyaa| isake pazcAt usa rativara nAma ke kabUtara ne Aditya gati va zazi prabhA ke yahA~ putra rupa meM janma liyA aura ratiSeNa nAma kI kabUtarI ne vAyuratha aura svayaMprabhA kI putrI prabhAvatI ke rupa meM janma liyA / isa janma meM bhI hiraNyavarmA aura prabhAvatI kA vivAha ho gyaa| apane pUrvajanmoM kI yAda A jAne para hiraNyavarmA ne tapa karanA prArambha kara diyA / tathA prabhAvatI bhI AryikA bana gyii| eka dina jaba ve donoM tapa kara rahe the, unake pUrvajanma kA zatru vidyuccora ne apane krodha se una donoM ko bhasma kara diyaa| una donoM ko svarga kI prApti huii| svarga meM ghUmate - ghUmate eka dina ve sarpa sarovara ke pAsa pahu~ce / vahA~ 100 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne dekhA ki bhIma nAma ke muni rAjaM tapasyA kara rahe haiM / unhoMne batAyA ki jaba vaha deva sukAnta rupa meM janmA thA taba vaha usake bhavadeva nAma ke zatru the aura hiraNyavarmA ke janma ke samaya meM vidyuccora nAma ke zatru the / isa samaya vaha bhIma rupa meM utpanna huye haiM / sulocanA ne kahA ki jayakumAra hI sukAnta, rativara kabUtara, hiraNya varmA aura svarga ke deva ke rupa meM utpanna huA thA / sulocanA se apane punaH janmoM ke bAre meM jAnakara jayakumAra bahuta prasanna huaa| isake bAda donoM ko divya jJAna kI prApti ho gayI / catuvizaMtirvitama sarga vidyAyeM prApta karane ke pazcAt jayakumAra, sulocanA vimAna dvArA parvatoM aura tIrthoM para vihAra karane ke liye gaye / kulAcaloM kI yAtrA ke bAda ve donoM himAlaya parvata para pahu~ce / vahA~ unhoMne jinendra deva kA mandira dekhaa| jayakumAra ne jala candana Adi ATha dravyoM se bhagavAna jinendra deva kI pUjA kara bhakti vibhora hokara stuti kii| mandira se nikalakara parvata para vihAra karate huye sulocanA jayakumAra se kucha dUra ho gayI / sodharma indra kI sabhA meM jayakumAra ke zIla kI prazaMsA kI jA rahI thI jise sunakara ratiprabha nAmaka deva ne apanI patnI kAMcanA ko jayakumAra ke zIla kI parIkSA lene bhejaa| usane Akara apanI kAlpanika jIvana kahAnI sunAkara tathA bhinna bhinna kAma ceSTAoM se vicalita karanA cAhA kintu jayakumAra ke mana meM usake vacanoM aura ceSTAoM kA koI prabhAva nahIM pdd'aa| jayakumAra ne usake vyavahAra kI nindA kI tathA striyocita dharma pAlana karane kI zikSA dii| jayakumAra ke bacanoM ko sunakara usane krodha pUrvaka jayakumAra ko uThA liyA aura jAne lgii| isI bIca sulocanA ne use bahuta phaTakArA / sulocanA ke zIla se usane jayakumAra ko chor3a diyA aura calI gyii| ratiprabhA ne jaba apanI patnI kAMcanA se jayakumAra kI pUjA kI / tIrthoM va parvatoM para vihAra karake jayakumAra va sulocanA apane nagara vApisa lauTa Aye / kintu jayakumAra ke mana meM vairAgya bhAva kI utpatti ho gayI / paMcatizatitama sarga - saMsAra kI kSaNabhaMguratA ko dekhakara jayakumAra ke mana meM vairAgya bhAva jAga uThA / vastutatva kA cintana karate huye saMsAra parityAga kA dRr3ha nizcaya kara liyA tathA vana meM rahakara jIvana yApana karane kA vicAra kiyA / SaDviMzatitama sarga - jayakumAra ne samAroha pUrvaka apane putra anantavIrya kA rAjyAbhiSeka kiyA aura use rAjanIti kA upadeza diyaa| isake pazcAt vaha svayaM vana meM calA gayA / hastinApura kI prajA ne rAjA jayakumAra ke cale jAne para zoka va anantavIrya ke rAjA banane para harSa kA anubhava kiyaa| vana meM 101 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahu~ca kara jayakumAra ne bhagavAna RSabhadeva ke caraNoM kA sAnnidhya pAkara harSa se jayakumAra ke netroM me AsUM chalaka utthe| bhakti va vinaya pUrvaka bhagavAna kI stuti kI aura kalyANa mArga ke viSaya meM puuchaa| saptaviMzatitama sarga - bhagavAna RSabhadeva ne jayakumAra ko dharma kA upadeza diyaa| bhagavAna ke upadeza ko AtmasAta karake dRr3hatA pUrvaka Atma kalyANa ke mArga para agrasara ho gyaa| aSTAviMzatitama sarga - jayakumAra ne bAhya parigrahoM kA parityAga kara diyA aura ghora tapasyA karane lgaa| usane apane mana para vijaya prApta kara lii| usake daigambarI dIkSA bhI dhAraNa kara lii| anta me vaha gaNadhara pada para pratiSThita ho gyaa| pati ke viyoga se vyAkula sulocanA ne samrATa bharata kI pradhAna mahiSI subhadrA ke samajhAne para brAhmI nAma kI AryA ke samIpa dIkSA dhAraNa kara lii| aura bahuta samaya taka tapa karane ke pazcAt svarga meM acyutendra ke rUpa meM pahu~ca gyii| jayodaya mahAkAvya ke kathanAMka kA vaiziSTya - AcArya jJAna sAgara jI ne jinasena prathama dvArA praNIta mahApurANa meM pallavita RSabhadeva - bharatakAlIna jayakumAra evaM sulocanA ke paurANika kathAnaka ko jayodaya mahAkAvya meM puSpita kiyA hai| jayodaya mahAkAvya kA nAmAntara sulocanA svayaMbara mahAkAvya bhI hai| jayodayAparasulocanAsvayaMbara mahAkAvya ekaviMzatitamaH srgH| isake anya upajIvya sAhitya meM ullekha hai - mahAsenavRta sulocanA kathA (vi. saM. 800) guNabhadrakRta mahApurANa ke antima pA~ca parva taiMtAlisa se lekara saiMtAlIsa taka meM jayakumAra aura sulocanA kI rocaka kathA kI gaI hai| (vi. saM. 900) hastimallakRta vikrAnta kaurava (vi. saM. 1250), vAdicandrabhaTTArakaM kRta sulocanA carita (vi. saM. 1671) kAmarAja praNIta jayakumAra carita (vi. saM. 1710) tathA bra prabhurAja jayakumAra carita, mahAkavi puSpadanta dvArA viracita mahApurANa bhAga - 21 __mahApurANa hI jayodaya kI kathA kA srota hai| jayodaya kI kathA mahApurANa (bhAga 2) se ?adhika mAnya hai| isake kathAnaka kA AdhAra mUlataH zrI jinasenAcArya guNabhadrAcArya kRta mahApurANa (AdipurANa bhAga 2) hai| AcArya jJAna sAgara jI ne apane jayodaya mahAkAvya meM nava navonmeSazAlinI pratibhA ke prayoga se unameM yatra - tatra parivartana evaM parivardhana bhI kiye haiM jisase unakA mahAkAvya kA kathAnaka aura jyAdA rocaka va 536583583633283256565665668636363956896580003560020400206666666666666666666666664 1 0 0 2808080808083 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa ho gayA hai| . jayodaya mahAkAvya ko saMskRta sAhitya ke itihAsa meM bRhatrayI saMjita zizupAlavadha, kirAtArjunIya evaM neSadhIya carita mahAkAvya ke samakakSa pAte haiN| ise bRhatrayI saMjJita tInoM mahAkAvyoM ke sAtha jayodaya mahAkAvya ko sammilita kara bRhadacatuSTayI ke abhidhAna meM saMjJita karate haiN| mahAkAvyoM meM jayodaya kA apanA viziSTa mahattva hai| kavi kI apanI ucca zailI kI vajaha se hI jayodaya mahAkAvya ko bRhadcatuSTayI kI zreNI meM rakhate haiN| AcArya jJAnasAgara jI ne kAvya ko rocaka banAne ke lie mUla kathA kI kucha ghaTanAoM ko chor3a diyA hai| jaise mahApurANa meM jayakumAra ke pitA - mAtA va cAcA va caudaha bhAiyoM kA varNana kiyA hai| lekina jJAna sAgara jI ne apane mahAkAvya meM jayakumAra ke pitA ke nAma kA ullekha to kiyA hai|' lekina anya parivAra janoM kA ullekha nahIM kiyA hai| isase ve eka to anAvazyaka vistAra se bace haiM va unakA mUla uddezya jayakumAra ke guNoM ko pradhAna rakhanA jayakumAra ne jina munirAja se kartavya patha hetu jo dharmopadeza sunA hai usase unheM dharmanIti aura rAjanIti Adi kA jJAna prApta hotA hai| lekina . mahApurANa me sirpha zIlayukta muni ke dvArA upadeza sunane kA hI ullekha hai| mahApurANa meM likhA hai ki sarpa dampatti ne jayakumAra ke sAtha muni upadeza sunA' lekina jayodaya meM eka sarpiNI ne jayakumAra ke sAtha dharmopadeza sunA hai| mahApurANa meM akampana kI patnI suprabhA eka hajAra putra aura sulocanA evaM akSamAlA nAma kI do putriyoM kA varNana akampana rAjA ke sAtha kiyA gayA hai| jabaki jayodaya meM hameM akampana unakI patnI kA paricaya taba hotA hai jaba kAzI nareza kA dUta jayakumAra kI sabhA meM sulocanA ke svayaMbara kA samAcAra lAtA hai| kintu anya parivArajanoM kA paricaya to hameM saMkSipta meM bAda meM jJAta hotA hai| 1. mahApurANa AdipurANa bhAga-2,.43/77-82 2. jayodaya, 6/112, 7/34 3.vahI, 2/1-137 4. mahApurANa AdipurANa bhAga-2, 43/90 5. jayodaya, 2/42 6. mahApurANa AdipurANa bhAga-2, 43/127-135 7. jayodaya, 3/30,37,38 8. vahI. 7/87-89 103039338603636863633333333333333888888888906 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase kathAnaka kA vistAra nahIM ho pAyA aura kAvya kA prayojana bhI siddha ho gayA / kavi ne kathAnaka ko hRdayaMgama banAne ke lie jayakumAra va sulocanA ke pUrva janmoM ke vistRta varNana kA sirpha ullekha kara kathAnaka ko jaTila va anAvazyaka bojha se mukta karake sarasa banA diyA hai| jisase pAThaka ko kathA ko samajhane meM AsAnI ho jAtI hai / kavi ne nAyaka ke cAritrika utkarSa ke lie kucha ghaTanAoM ko apane kAvya meM nahIM liyA hai| jaise mahApurANa meM jayakumAra eka zuSka vRkSa para baiThe sUryAbhimukha kaue ko rote dekhakara aniSTa kI soca se aceta ho jAte hai|' isa ghaTanA ko kavi ne isalie chor3a diyA kyoMki isase dhIrodAtta nAyaka ke dhairya kI rakSA ho sake / mahApurANa meM mahendradatta kaMcukI sulocanA ko svayaMbara sabhA meM rAjAoM se paricita karAtA hai| jabaki jayodaya meM svarga se AyI huI vidyAdevI ne sulocanA ke sammukha ayodhyA, kaliMga, sindhu, kAzmIra, mAlava Adi rAjAoM kA vistRta paricaya karAyA hai| yaha kavi kI maulika kalpanA hai jo unhoMne rAjAoM kA itanA vistRta va vidyAdevI se paricaya karavAyA, kyoMki kaMcukI jaise bUr3he brAhmaNa itane surucipUrNa DhaMga se varNana nahIM kara sakate the jitanA vidyA devI, buddhidevI kara sakatI thI / kavi ne nArI kI pathadarzikA nArI ko hI banAye jAne se nArI kI mahAnatA, vidvatA, zAlInatA ke darzana hote haiM / mahApurANa meM sulocanA ke rUpa saundarya evaM vivAha kA saMkSepa meM varNana milatA hai / jayodaya mahAkAvya meM jJAnasAgara jI apanI kalpanA zakti se isako aura prabhAvapUrNa bar3hAne ke lie vistRta varNana kiyA hai tathA vivAha ke eka-eka prasaMga ko bar3I sundaratA ke sAtha kAvya meM piroyA hai| zrRMgArika varNana se kAvya kA kathAnaka rUcikara ho gayA hai / * mahApurANa meM jayakumAra ne apane mahala kI chata para eka kRtrima hAthI meM baiThe hue vidyAdhara dampatti ko dekhA / jabaki kavi ne kRtrima hAthI kI jagaha AkAza vimAna meM vidyAdhara dampatti ko dikhAyA hai / mahApurANa meM jayakumAra ke vairAgya cintana kA saMkSepa meM varNana milatA hai| AcArya jJAnasAgarajI ne jayodaya meM vairAgya kA varNana eka sarga meM kiyA hai| jisase kAvya meM zAnta rasa kI madhura dhArA pravAhita ho gayI aura mukti ke 1. mahApurANa bhAga - 2, 45 / 139-141, 2. vahI, 43/301-308 3. jayodaya, 6/6-118 4. mahApurANa bhAga - 2, 43 / 137-337 6. mahApurANa 46/1 7. jayodaya 23/10 5. jayodaya, 3/30-116 8. jayodaya 25/1-87 104 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabala mArga ke darzana hote haiN| kavi kA uddezya hai ki mokSa kI prApti sarvottama hai| isase manuSya sAMsarika baMdhanoM se chUTa jAtA hai| __kathAnaka kA vaiziSTaya ina sabhI zikSA paraka bAtoM se prabhAvazAlI ho jAtA hai| jayodaya kI kathA hameM jJAna dene vAlI tathA sanmArga kI aura agrasara karatI hai| yaha aitihAsika, paurANika mahAkAvya AcArya jJAna sAgarajI kI apUrva zAlIna kAvyatva va pratibhA ke bala se prakhyAta koTi meM isako ginA jAtA hai| AcArya jJAnasAgara dvArA utpAdita kAvya saundarya - mahAkavi AcArya jJAnasAgara jI jaina saMskRta sAhitya jagat meM 600 sAla bAda prathama mahAkavi hai jinhoMne mahAkAvya likhane kI paramparA ko nayA jIvana pradAna kiyA hai| inhoMne anekoM kAvyoM kI racanA kii| sabhI kAvya inakI anupama kAvya zailI se sajAye gaye haiM lekina jayodaya mahAkAvya ina sabameM agraNI hai| inhoMne apane kAvya meM navIna zailI kA prayoga karake usako uccakoTi kI zreNI meM lA diyaa| inhoMne kAvya saundarya ke dvArA Adarza nItiyoM ko samAviSTa karate hue rASTrIya cetanA, prAcIna RSi muniyoM ke Adarza ko prastuta karake kAvya - jagat meM kIrti stambha sthApita kiyA hai| alakAroM va rasoM se bharA huA yaha mahAkAvya kisake mana ko AkarSita nahIM karatA arthAt sabake citta ko AkarSita karatA hai| jayodaya mahAkAvya kI kathA sampUrNa puruSArthoM ko dene vAlI hai| tanoti pUte jagatI vilAsAtsmRtA kathA yA'tha kathaM tathA saa| svasevinImeva giraM mamA'' rAt punAtu nA tucchrsaadhikaaraat|| yaha jayodaya mahAkAvya jagat ke kAvyoM meM maNiyoM ke hAra ke madhya anarthya maNi ke samAna suzobhita hai| mahAkavi AcArya jJAnasAgara jI ne apanI zabda sAdhanA ke alaukika Ananda ko jayodaya mahAkAvya meM camatkRta kiyA hai| yaha ukti prasiddha hai ki jahA~ na jAe ravi vahA~ jAe kvi| kavi apanI kalpanAzIlatA va lekhanI se asAdhya kArya bhI kara sakatA hai| usake lie kucha bhI durlabha nahIM hai| jayodaya kI kathA vaise tau paurANika va mahApurANa se lI gayI hai lekina kavi ne use aura prabhAvapUrNa banAne ke lie kucha parivartana kiye hai| 1. jayodaya mahAkAvyama, 1/4 105) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahApurANa eka paurANika zailI para likhA gayA hai jisameM vaMza paramparAnusAra pIr3hiyoM kA varNana hai jabaki AcArya jJAna sAgara jI ne use paurANika zailI meM na likhakara kAvya kI zailI meM likhA hai| kavi kA kAvya - kauzala hai ki vaha laukamaGagalakArI Adarza viSayavastu kI rasAtmA ko samucita bhASA ke mAdhyama se isa prakAra pratipAdita karanA ki vastutattva rasika janoM ke citta meM utara ske| sAhitya vaha kRti hai jo zrotA athavA pAThaka ke manovegoM ko taraMgita karane meM samartha hotI hai| jayodaya mahAkAvya meM navIna zailI ke pade - pade darzana hote haiN| vizeSakara rasoM, kalpanAoM - alaMkAravinyAsa, chandoyojanA evaM bhASA ke prayoga meM nUtana va anupama mArga apanAyA gayA hai| . jayodaya mahAkAvya meM prakRti kA manohArI varNana kiyA gayA hai| kavi ko prakRti kA kuzala citerA mAnA jAtA hai| kavi ne jayodaya mahAkAvya ke pandrahaveM sarga meM sUryAstamanabelA kA prabhAvazAlI varNana kiyA hai| sUrya pazcima dizA meM pahu~cA to kamalinI apanI sapatnI ke saubhAgya ko dekhakara IrSyA se sigur3a gii| kavi ne utprekSA ke dvArA isa kalpanA kA vicitra varNana kiyA hai| sarojinI kuDmalitAM dizAyAH samIkSya sAzcaryamiti smitaayaaH| manye pratIcyA adhunaavbhaatitmaamudaattaadhrbimbkaantiH|| kavi ne apane kAvya meM rasoM kA samucita prayoga kiyA hai kyoMki kAvya meM rasadhvani ke binA alaMkAra mRtaka strI ke alaMkAra kI bhA~ti niSphalatA kI sthiti banAte haiN| rasa rUpI AtmA ke rahane para hI alaMkAroM kA mahattva hotA hai| mahAkavi AcArya jJAnasAgara jI ne caudahaveM sarga ke dvitIya zloka ke mAdhyama se zrRGgAra rasa ke udadIpaka udyAna ke saundarya rUpI vibhAga ko darzAyA hai| zrRGgAra ke prApta hone para taTodyAna meM AyA ziSTajana samUha kAma zrRGagAra rasa se vyAkula ho gyaa| virodhAbhAsa alaMkAra ke dvArA ise bhavya bhAvabhUmi para sajAyA gayA hai| zleSa kI sahAyatA se virodha kA parihAra huA hai| asugatavebhavAniva tena tatra tthaagtsmiirnnen| samarjAna suratavicAraviziSTo dUrato pi cAyAtaH shissttH|| kavi ne zrRMgAra rasa kA pracura mAtrA meM prayoga kiyA hai| zrRMgAra rasa kA 1. jayodaya mahAkAvyama, 15/5 &00000000000000000000000 0 00000000 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caSaka sammukha pAkara pAThaka usI meM rama jAtA hai| aSTama sarga meM vIrarasa kA sAgara laharAtA hai| pUrA kA pUrA sarga vIra rasa se bharA par3A hai| uddhara saddhalighanAndhakAre zampA sakampA smlstyudaare| ragADaguNe pANikRpANamAlA cUkUjurevaM tu shikhnnddimaalaaH|| jayodaya mahAkAvya meM zAntarasa kA prayoga prathama sarga va antima sarga meM kiyA hai| isa mahAkAvya meM aMgI rasa zAnta hai| zrRMgAra, vIra evaM anya rasa usake poSaka hai| kavi kalpanA karatA hai ki navavayaskA pazcima dizA vRddha pati sUrya ko pasanda nahIM karatI hai| sUrya prAcI dizA kA svAmI bhI hai| ataH pazcima dizA anyanAyikAsakta nAyaka ko bhI nahIM cAhatI hai| isalie vaha use kSaNa bhara ke lie bhI apane pAsa nahIM rahane denA cAhatI hai| use apane AkAza rupI ghara se nikAla denA cAhatI hai| prAcInatAto'pyanurAgavantaM pratizraNavyeva navA dgstm| niSkAzayatyAzu nabhonikAyAt sahastrarazmi caramA dizA yaa| rAtrivarNana meM kavi ne zleSa Adi alaMkAroM kI sahAyatA se kalpanAoM ko sAkAra rupa diyA hai| na dRzyate kvA pyuDUpastathA sa prdossbhaavaatrnnevinaashH| nadIparupe timire buDanti calaSi nRNAM vikalAnta snti|| yahA~ para uDupa kA artha - naukA tathA candramA, taraNevinAzaH naukA tathA sUrya kA tirobhAva, nadIpa - samudra evaM dvIpoM kA abhAva, timire andhakAra meM, magaramacchoM se bhre| isa prakAra artha huA hai| candrotsava ke varNana meM kavi ne nUtana udabhAvanAoM kI ratna maMjUSA saMjodI hai| vakrokti kA sundara udAharaNa ina paMktiyoM kI ratna meM dekhie mADapahara kucagranthi kimapAstA te'sti hRdgrnthiH|| kavi kI lekhanI itanI mahAna hai ki unhoMne eka sAtha tIna alaMkAroM kA prayoga kiyA hai| isa zloka meM zleSa, anuprAsa aura rupaka kA eka sAtha prayoga bar3I kuzalatA se kiyA hai| savibhramAM yovanavArivegAM vadhUnadI bho zrRNuvIra! meM gaam| udArazrRMDagArataraGgasenAM ko tyetumIzaH shucihaasphenaam| ullekha alaMkAra pUrvaka upamAlaMkAra tathA anuprAsa ina tInoM kA varNana isa zloka meM bar3A svAbhAvika kiyA hai| 1. jayodaya mahAkAvyam 14/8 2. vahIM 8/8 3. vahI 15/18 4. vahI, 15/21 5. 16/20 1286550 www000388888888888888 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sitAzritaM dugdhamivAdareNa nipIyate sNgminaaprnn| ayobhitAM tarkamivAtra nakrasaMkocataH shriishshirshmickrm| kavi ne alaMkAroM ke mAdhyama se kAvya meM prabhAta varNana va anya varNanoM ko cArutva pUrNa banA diyA hai| isa zloka meM zleSa se arthAntaranyAsa kA sundara udAharaNa hai| visphUrtibhannRvara kinnavadagureSu prAgutthito viyati shonnitkopdeshH| zrI sajano nubhavato madhumeha pUrti bho rAjasagvijayinastava bhAti muurtiH|| AcAryoM ne alaMkAroM ko kAvyazobhAkara, zobhAtizAyI ityAdi kahA hai| zabdoM ko sundara banAne ke lie alaMkAra sahAyaka hote haiN| zAstrIya pADitya ke binA alaMkAroM kA prayoga karanA nitAnta kaThina kArya hai| kavi loga alaMkAra kI bhASA aura artha kI saundarya vRddhi karake unameM camatkAra utpanna karate haiN| itanA hI nahIM ve rasa bhAva Adi ko uttejita karane meM sahAyaka siddha hote haiN| AcArya jJAnasAgara jI alaMkAra zailI ke zreSTha kavi haiN| ye zleSAlaMkAra kA prayoga karane meM siddhahasta haiN| inhoMne apane kAvya meM sabhI alaMkAroM kA prayoga bar3I kuzalatA se kiyA hai| isa mahAkAvya chandazAstra kI maMjUSA hai| isa mahAkAvya meM vArNika zabdoM ke prayoga ke sAtha mAtrika chandoM kA samucita vinyAsa huA hai| kavi ne apanI navanavonmeSazAlinI pratibhA ke bala para kAvya meM naye - naye prayoga kiye hai| yaha jayodaya mahAkAvya isa zatAbdI kI sarvazreSTha kAvyakalA kA nidarzana hai| yaha prAcInatA ke sAtha navInatA kA asAdhAraNa samanvaya prastuta karatA hai| apAre kAvya saMsAre kavireva prajApatiH isa ukti ko caritrArtha karanA hai to vaha jayodaya mahAkAvya hai| AcArya jJAna sAgara jI kA pANDitya evaM vaidagdhya kA pUrNa paricaya kAvya kI udAttA kA paricAyaka hai| yaha mahAkAvya alaMkAroM kI maMjUSA, cakravandhoM kI vApikA, sUktiyoM aura upadezoM kI sUramya vATikA hai| mahAkavi ne apane kAvya meM varNita aneka ghaTanAoM ko apane jIvana anubhavoM se saMvArA hai| mahAkavi AcArya jJAna sAgara jI ne apane kAvyagata saundarya se jayodaya mahAkAvya ko anarthya maNi ke rupa meM dedIpyamAna manA kara diyA hai| yaha jayodaya mahAkAvya kRti bhAva, bhASA kAvya saundarya, rasa paripAka, varNana vaicitrya, alaMkAra prayoga, chanda-vinyAsa, zAstrIya jJAna Adi sabhI dRSTiyoM se anupameya hai| 1. jayodaya mahAkAvyam 16/9 2. vahIM 18/22 388888888888883526863328688003603333300006 3 T08 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya "avicAritaramaNIya" aura "vicAryamANaramaNIya " camatkAra tathA "jayodaya" paM. 'bhUramAla jI ne saMskRta mahAkAvya-dhArA ko punaH pravAhita kiyA hai| inako saMskRta bhASA kA sarjanakAra kahA jAtA hai| paM. bhUrAmalajI ne kSemendra dvArA pratipAdita avicAritaramaNIriya aura vicAryamANaramaNIya camatkAra kI apane jayodaya mahAkAvya meM samIkSA karake mahAkAvya kI bIsavIM zatAbdI kA eka Adarza mahAkAvya banA diyA hai| mahAkavi kI sUkSma kalpanA zakti kA darzana unakI nItiyoM meM sahajatA se ho jAtA hai| avicAritaramaNIya camatkAra kI paribhASA - avicAritaramaNIya vaha camatkAra hai jisakI binA vicAra kiye hI camatkAra kI pratIti ho jAye tathA mastiSkIya vyAyAma kiye binA hI usakA svarupa samajha meM A jAye, jisako koI bhI sahRdaya vyakti anAyAsa masajha sake usako hI avicAritaramaNIya camatkAra kahate haiN| uddhatasadbhalidhanAndhakAre zampA sakampA sma lstyudaare| raNAGagaNe pANikRpANamAlA cukUjureva tu shikhnnddibaalaaH|| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba rAjA jayakumAra tathA cakravartI kA putra arkakIrti kA paraspara yuddha Arambha hotA hai| ur3I huI dhUla ke kAraNa megha kI bhA~ti andhakArAcchanna vizAla raNAGagaNa meM yoddhAoM ke hAthoM meM kampamAna talavAroM kI mAlA camaka rahI thii| kintu moroM ke bacce unheM bijalI samajha kara kekAvANI bolane lge| yahA~ para kavi ne prAkRtika satya kA bar3e sundara DhaMga se citraNa kiyA hai| kyoMki varSA ke samaya bijalI camakatI hai to mora prasanna hokara kekAvANI karane lagate haiM, kintu yahA~ para kavi ne yuddha ke samaya vahI kalpanA kara dI hai ra mora ke bacce yuddha meM talavAroM kI camaka ko bijalI samajhakara prasanna hokara bolane lagate haiN| isa zloka kA vicAra saundarya binA vicAra kiye hI pratIta ho jAtA hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 8/8 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raviJca vicchAgya rajo'ndhakAro masyabhUv praastmaadhikaarH| yudhyapravIrakSatalapracAra: sAyaM zriyastatra babhUva saarH|| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai java rAjA jayakumAra tathA cakravartI kA putra arkakArti kA paraspara yuddha ho rahA hai| ___ usa samaya samarAGagaNa meM uThI dhUla ne sUrya ko bhI DhaMka liyA aura vaha sAre AkAza para chA gyii| aisI sthiti meM saMgrAma kara rahe vIroM ke zarIra se nikalane vAlI rakta kI dhArAoM ne vahA~ sandhyA kI zobhA kA sAra sarvasva pA liyaa| kavi ne prAtaH kAla meM sandhyA kI zobhA kA bar3A hI anupama varNana kiyA hai| jisa prakAra sandhyA ke samaya meM sUrya asta ho rahA hotA hai tathA AkAza meM lAlimA dikhAI detI hai ThIka usI prakAra yuddha se uThI dhUla ne sUrya ko Dhaka liyA hai aura vIroM ke rakta ne lAlimA kA saMcAra kiyA, jisase hame sandhayA kI pratIti hone lgii| eka anya udAharaNa - bharatabhUmipateH kuladIpaka iti smddikttelsmiipkH| svayamamudritazuddhazikhA zrayaH samabhavat sahasA prtibhaamyH|| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba arkakIrti yuddha meM jayakumAra se hAra jAtA hai| mahArAja akampana apanI dUsarI putrI akSamAlA ke lie arkakIrti se Agraha karate hai, taba arkakIrti socate hai va jJAna kA prAdurbhAva hotA hai| isa prakAra sneha rUpa tela se prapUrita bhArata mahArAja kA kula dIpaka tela mila jAne se dIpaka ke samAna jAjvalyamAna ruci buddhirupa zikhA se yukta (prasanna) ho sahasA sphurtizAlI aura cUtimAna ho gayA (aura bolaa)| isameM kavi ne bar3A sundara citraNa kiyA hai| jisa prakAra tela ke binA dIpaka jAjvalyamAna nahIM ho sakatA hai ThIka usI prakAra arkakIrti ko sneharupI tela milane se vaha sphurtizAlI va yUtimAna ho gyaa| yahA~ kavi ne bar3I sundara upamA kA prayoga kiyA hai| isa zloka meM kAvyagata saundarya binA vicAra ke hI pratIta ho jAtA hai| avicAritaramaNIya kI eka aura bAnagI dekhie - 1. jayodaya mahAkAvya, 8/9 2. vahI, 9/24 1 10wwwwwww888888888888888888888888600484 000000000000000000005800000000000000000666666600 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhrAntaramitamupatya vAribharaM samudrAt svaghaTe hAri / svAmikarNadeze'pyapUrayada gatvA laghimamayastarAmayam // isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba mahArAja akampana kA dUta cakravartI jayakumAra ke pAsa svayambara- samAroha kA prastAva lAtA hai aura vahA~ se prasthAna karake vaha mahArAja akampana ko unakA sandeza sunAtA hai / jaise megha dvArA barasAye jala ko samudra se ghar3e meM bharakara koI le jAya, vaise hI mudrAoM ke adhikArI cakravartI ke dvArA kathita bhrama rahita manohara vacana samUha ko apane aMtara meM dhAraNa kara vaha atyanta kSipragAmI dUta apane svAmI ke pAsa pahu~cA aura usane use unake kAnoM meM ur3ela diyA / jisa prakAra koI samudra se ghar3e meM jala bharakara le jAye to vaha jala samudra kA hI rhegaa| ThIka usI prakAra usa dUta ne cakravartI jayakumAra ke vacanoM ko AtmasAta karake apane svAmI ko sunA diyA / isa zloka kA kAvyasaundarya va vicAra saundarya vinA vicAra ke hI pratIta ho jAtA hai / avicAritaramaNIya kA sundara dRSTAnta dekhie zazinastvAsye radeSu bhAnAM karcAnavaye'pi ca tamaso bhaanaam| samuditabhAvaM gatA zarvarIyaM samasti madainakamaJjarI // isa zloka meM sulocanA ke saundarya kA anupama varNana kiyA gayA hai| mukha meM candramA kI dAtoM meM nakSatroM kI aura kezapAza meM andhakAra kI sammilita zobhA ko pAkara yaha sulocanA sAkSAt rAtri hai yA phira kAmadeva kI puSpa kalikA hai| isa zloka meM kavi bar3I sundara upamAoM ke sAtha sulocanA ke saundarya kA varNana kiyA hai / kavi ne sulocanA ko rAtri ke samAna batAyA hai| jisa prakAra rAtri meM candramA nakSatra aura andhakAra hotA hai, ThIka usI prakAra sulocanA kA mukha candramA kI pratIti karAtA hai, dAMta nakSatroM kI, kezapAza andhakAra kI / jisase vaha rAtri pratIta hotI hai| sulocanA ke saundarya ko rAtri kI upamA denA bar3A hI anupama hai / isa zloka kA kAvya saundarya va vicAra saundarya binA vicAra ke hI pratIta ho jAtA hai / 1. jayodaya mahAkAvya, 9/94 2. vahI 11/93 111 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ li kAmitadAyinI ca yAgAvanirityatra pavitra mdhybhaagaa| tilakAyitamaJjUdapikAsAvatha rmbhaarucitorushrmbhaasaa|| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba jayakumAra va sulocanA kA vivAha hotA hai| jayakumAra sulocanA kI prazaMsA karate hue kahatA hai| yaha yajJabhUmirUpikA nAyikA pavitra madhyabhAga vAlI aura manovAMchita siddha karane vAlI hai| tilaka ke sthAna para isameM dIpaka jala rahA hai aura kadalI ke stambha hI jisake urUbhAga hai| yahA~ kavi ne sulocanA kI tulanA yajJabhUmi se kI hai| jisa prakAra yajJabhUmi manovAMchita siddha karane vAlI hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI usI icchAoM kI pUrti karane vAlI hai| kele ke stambha se usakI jaMghAoM kI tulanA kI hai| isa prakAra se vaha yajJabhUmi vanitA ke samAna suzobhita ho rahI hai| yaha padya avicArita ramaNIya kA hai| sadRzA sahitastato hito'nugato so nRpateH sutairgaat| anuvAsanayanvito'nilaH sarasaH samprati shiikrairiv|| isa padya meM usa samaya kA varNana hai jaba sulocanA va jayakumAra vidA ho rahe the aura vaha aise pratIta ho rahe the| isake bAda sulocanA - sahita tathA rAjA akampana ke putro sahita vaha jayakumAra Age bar3hA jaise ki pavana sarovara se kamaloM kI sugandharUpa vAsanA ko lekara kucha jala ke kaNoM ko sAtha lekara Age bar3hatA hai| isameM kavi ne prAkRtika saundarya kA bar3e anupama DhaMga se citraNa kiyA hai| rAjA jayakumAra va pavana kI sundara tulanA kI hai| yahA~ kavi ne jayakumAra ko pavana, sulocanA ko sugandha ke sAtha tathA jala ke kaNoM kI rAjA akampana ke putroM ke sAtha tulanA bar3I anupama hai| isa padya meM avicAritaramaNIya camatkAra kI jhaTiti pratIti ho rahI haiN| eka anya udAharaNa dekhie - vitatAni vanasya bhI vibho zikhyitrANi mnohraannymum| bhavato vibhavaM vilokituM nayanAnIva lasanti bhuurishH| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba jayakumAra va sulocanA 1. jayodaya mahAkAvya, 1 2/25, 2. vahI 13/19 3. vahI 1 3/49 112 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha ke pazcAt vidA hokara jA rahe hai| mArga meM unake sArathI ne vana kI zobhA kA varNana karate hue kahA - he prabho ! idhara dekhie, sarvatra phailI huyI mayUroM kI pAkheM dekhane meM bahuta manohara laga rahI hai, mAno ve pAMkhe na hokara Apake vaibhava ko dekhane kI abhilASA se phailAye hue isa vana ke netra hI zobhita ho rahe haiN| mayUra prasanna hokara nAca rahe haiN| unake paMkha aise pratIta ho rahe hai jaise vana rUpI netra Apake vaibhava ko dekha rahe haiN| kavi ne mayUra ke paMkhoM se vana ke netroM kI tulanA kA bar3A hI manohArI varNana kiyA hai| uparyukta padya meM avicArita ramaNIya camatkAra kI pratIti ho rahI hai| sutanormakarandAtizayena smAzritAliMga janamiti ten| zritasaMsargasukhaM viyogasAtpUtakurute zravaNotpalaM rsaat|| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba jayakumAra ne senA sahita gaMgA nadI ke taTa para par3Ava DAlA, vahA~ para kucha samaya ruka kara jala krIDA va manoraMjana kiyaa| kisI strI ke kAna para jo nIla kamala lagA huA thA usake Upara makaranda kI tIvra sugandha ke kAraNa bhramara guMjAra kara rahe the| isase aisA jAna par3atA thA ki jisane strI ke saMsarga meM sukha kA anubhava kiyA thA aisA vaha nIla kamala jaba jala krIDA ke samaya kAna se judA hone kA prasaMga pAkara duHkha se mAno ro hI rahA ho| nIla kamala kI sugandha ke kAraNa bhaure guMjAra kara rahe the, bhoroM kA guMjAra aisA pratIta ho rahA thA jaise koI priyajana se bichuDane para rotA hai| yaha padya avicAritaramaNIya camatkAra se otaprota hai| eka anya nidarzana avalokanIya hai - vilAsinInAM prativIthi AsyaM nirIkSamANAH shucihaasbhaassym| karAnprasAryopagavAkSaminduH saundrybhikssaamtttiissttvinduH|| isameM kavi ne candrodaya kA varNana kiyA hai| candramA kI kiraNe galI galI meM jharokhoM ke pAsa pahuMca rahI hai| usase aisA jAna par3atA hai mAno candramA vezyAoM ke muskarAte evaM manobhAvoM ko spaSTa karane vAle mukha ko dekhakara kiraNarupa hAtha pasArakara unase saundarya kI bhikSA mAMgane ke lie ghUma rahA hai| .. kavi ne candramA ke udaya kI aura saMketa kiyA hai| jaba candramA udaya 1. jayodaya mahAkAvya, 14/61 2. vahI, 15/53 3-2358885656636323888888888888888888888888888 4 42 8888888 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai to vaha apanI kiraNe sarvatra phailA detA hai| candramA kI kiraNe logoM ke gharoM meM pahuMca rahI hai| vaha aisI pratIta ho rahI hai ki jaise vaha kiraNe vezyAoM se saundarya kI bhikSA mAMga rahI hai| ukta padya avicArita ramaNIyatA kA apUrva nidarzana hai| snAtA sudhAkararucAM nicayairdigeSA, prAcI svamUrdhni khalu hiddgululekhleshaa| bhAsvatsuvarNakalazaM tu gRhItukAmA tvanmaDagalAya paribhAti vibho llaamaa|| isameM usa samaya kA varNana hai jaba candramA asta ho rahA hotA hai tathA sUrya udaya hone vAlA hotA hai| he svAmina! jisane candramA kI kiraNoM ke samUha se snAna kiyA hai tathA lalATa para sindUra kA tilaka lagA rakhA hai aisI AbhUSaNa svarupa yaha pUrva dizA Apake maGagala ke lie apane mastaka para sUryarupa kalaza ko rakhane ke lie utsuka jAna par3atI hai| . kavi ne prAta:kAla kA kitanA sundara varNana kiyA hai| jisa prakAra koI vyakti prAtaH snAna karake tilaka lagAkara maGagala kAmanA ke lie kalaza sthApita karatA hai, ThIka usI prakAra pUrva dizA ne bhI apane maMgala kAmanA ke lie sUrya rupa kalaza ko dhAraNa kara liyaa| uparyukta padya meM binA vicAra kiye hI saundarya kI pratIti ho rahI hai| avicAritaramaNIya kA maMjula dRSTAnta dekhie - zrIharirurasi zarmApazyata sArddhabhAva ubhayApi bhRddgsy| sAtamAya saridambudhitulya tatvamatra khalu jiivnmuulym|| jayakumAra va sulocanA hastinApura meM sukha pUrvaka apane vaivAhika jIvana kA Ananda lene lge| lakSmI ne zrI kRSNa ke vakSaHsthala para nivAsakara sukha kA abhava kiyA thA aura pArvatI ne zaDakara ke ardhAGagabhAga ko prApta kiyA thaa| sulocanA ne jayakumAra ko usa prakAra prApta kiyA thA jisa prakAra nadI samudra ko prApta karatI hai| sulocanA ne apanA jIvana jayakumAra ke sAtha eka rupa kara liyA thA jisa prakAra nadI apane jIvana jala ko samudra meM tanmayI bhAva se arpita kara detI hai, usI prakAra sulocanA ne bhI apanA sabakucha jayakumAra ko arpita kara diyaa| 1. jayodaya mahAkAvya, 18/35 2. vahI, 22/55 38888888888888888888888888888888888888862 OM 89 3 63888888880538333333333338285866633580003 1 14 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhAravinde zucihAsakezare - 'livava sa mugdho madhure mRgiidRshH| prasannayoH pAdasarojayordRzaM nidhAya padmApi jayasya smbbho|| kavi ne isa zloka meM usa samaya kA varNana kiyA hai jaba rAjA jayakumAra ne rAjya kArya apane choTe bhAI vijaya ko dekara apanA dhyAna prajA ke hita meM lagA liyA thaa| sulocanA va jayakumAra sukha pUrvaka apanA vaivAhika jIvana yApana kara rahe the| __ vaha jayakumAra mRganayanI sulocanA ke ujavala hAsarupI kezara se yukta sundara mukhakamala para bhramara ke samAna mugdha hote hue suzobhita ho rahe the aura sulocanA unake prasanna caraNa kamaloM meM apanI dRSTi lagAkara zobhAyamAna ho rahI thii| jisa prakAra bhaureM kamala para Asakta kahate haiM usI prakAra jayakumAra bhI sulocanA ke Upara Asakta thaa| isa padya meM binA vicAra kiye hI svataH apUrva kalpanA saundarya kA darzana hotA hai| yahA~ ramaNIyatA kI sahaja aura jhaTiti pratIti ho rahI hai| ataH yaha avicAritaramaNIyatA kA sundara nidarzana hai| mana iyAn pratihAraka etakapratiratenaTatAdvazaMgaH sa kH| bhuvi janAbhyanuraJjanatatparaH bhavati vAnara ityathavA nrH|| eka dina rAjA jayakumAra ko sAMsarika bhoga - vilAsoM kI nissAratA ko dekhakara unake mana meM vairAgya bhAva jAgatA hai| ___ mana itanA krIr3A karane vAlA hai ki isake prapaMca ke vaza meM huA manuSya pRthvI para sadA dUsaroM ko Anandita karane meM tatpara rahatA hai| aisA manuSya vAnara hai yA nara, kauna jaane| jisa prakAra madArI ke dvArA nayA jAne vAlA vAnara dUsaroM kA manoraMjana karatA hai, usI prakAra mana rUpa madArI dvArA prerita huA manuSya strI-putra Adi dUsaroM ko prasanna karane meM tatpara rahatA hai| yaha padya avicAritaramaNIyatva kA maJjula dRSTAnta hai| zlokastha vicArasaundarya kA sadyaH bhAna ho jAtA hai| na khalu kaJcukamuJcanataH kSatirihivarasya bhatyapi snmtiH| sa ca sukhezamakhaNDasukhI - vahettadiva vigrhbhaarvinigrhe|| isa zloka meM kavi AtmA kI mahattA kA varNana karate haiN| 1. jayodaya mahAkAvya, 23/5 2. vahI, 25/15 3. vahI, 25/53 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra kAMcalI ke chor3ane se sarparAja kI koI hAni nahIM hotI, usI prakAra jo sadbuddhi, vicAravAn manuSya haiM vaha zarIra kA vinAza hone para akhaNDa sukha kA dhAraka rahatA huA AtmA ko svIkRta karatA hai| ___ jisa prakAra kAMcalI ke chor3ane para sAMpa duHkha kA anubhava nahIM karatA, usI prakAra jo sadbuddhi, vicAravAn manuSya hai vaha zarIra kA vinAza hone para akhaNDa su kA dhAraka rahatA huA AtmA ko svIkRta karatA hai| jisa prakAra kAMcalI ke chor3ane para sA~pa duHkha kA anubhava nahIM karatA, usI prakAra jJAnIjana zarIra ke chUTane para du:kha kA anubhava nahIM karate, kyoMki ve sukha se tanmaya AtmA ko zarIra se pRthaka anubhava karate haiN| isa padya meM dArzanika saundarya hai| ataH isameM bhI avicAritaramaNIyatA dikhAI detI hai| avicArita ramaNIya camatkAra - saMkSAlanaproJchanayoH pravRtastanorjano'yaM pratibhA~ti hRtH| yati sadAtmekamatiH zarIrasevAyu revAM na sameti dhiirH|| kavi ne saMsAra meM mAnava kI sthiti va munirAja kI sthiti kI tulanA kI hai| yaha saMsArI jana hRdaya se dhone aura poMchane meM saMlagna jAna par3atA hai jabaki eka AtmA meM lIna rahane vAle dhIravIra munirAja zarIra kI sevAoM meM rUci ko prApta nahIM hote| saMsArI manuSya bhoga-viAlasa meM lipta haiN| use AtmA kA jJana nahIM hai jabaki muni loga apane zarIra kA dhyAna nahIM rakhate hai jabaki vaha to AtmA meM hI lIna rahate haiN| isameM vinA vicAra kiye hI ramaNIyatA kI pratIti ho rahI hai| ataH yaha avicArita ramaNIya kA udAharama hai| eka anya udAharama draSTavya hai - nahi viSAdamiyAdazabhodaye - nahi zubhe subhago mudmaanyet| jagati samprati savyatadanyatoH kiyadivAntaramasti ca jnyyoH|| jJAnI manuSya sabhI avasthA meM ekasA AcaraNa karate hai| vaha sukha-duHkha meM samabhAva se rahate haiN| 1. jayodaya mahAkAvya, 27/9 2. vahI, 25/64 (116) 302888888888 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama manuSya pApakarma ke udaya meM viSAda ko tathA puNyakarma ke udaya meM harSa ko prApta nahIM hote| saMsAra meM jaise bAMye aura dAhine bhAga se utpanna hone vAle padArthoM meM kucha bhI antara nahIM hotA hai| zubha aura azubha karma mokSa prApti meM bAdhaka hai lekina jo jJAnI manuSya hai vaha apane anurupa AcaraNa karate hue zraddhA meM use mokSa kA kAraNa nahIM mAnate haiN| isa padya meM avicAritaramaNIyatva hai| rajaka eSa guNI svaguNAmbaraM samarasena rasena satA vrm| dhahiti dhAvati nAvati kazmalaM nanu vivekamupetya suphenilm|| guNI manuSya eka dhobI hai, jo samatAbhAvarupI pavitra jala meM apane guNarupI vastra ko zIghra hI dhotA hai| vaha mela kI rakSA nahIM karatA aura vivekarupI uttama sAbani ko lekara guNarupI vastra dhotA hai| jisa prakAra dhobI vastra ke kAluSya ko dUra karake use svaccha nirmala banAtA hai usI prakAra guNavAna manuSya apane viveka se apanI AtmA ko nirmala va svaccha karate hai| kavi ne dhobI va guNavAna manuSya kI bar3I sundara tulanA kI hai| isa padya kA kAvya - saundarya anAyAsa pratIta ho jAtA hai| eka anya nidarzana avalokanIya hai - saduktimapi gRhaNAti prAjJo nAjJo janaH punH| kimakUpAravat vrddhyevidhudiidhitiH|| samIcIna ukti ko bhI buddhimAna manuSya hI grahaNa karatA hai| ajJAnI nhiiN| kyA candramA kI kiraNa samudra kI taraha kUpa ko bhI bar3hAtI hai ? arthAt nhiiN| jisa prakAra candramA kI kiraNa kUpa ko nahIM baDhA sakatI hai usI prakAra jJAnI manuSya kI bAteM bhI ajJAnI manuSya nahIM samajha sakatA hai, kyoMki usakI buddhi alpa hotI hai| vaha sAragarbhita bAtoM ko grahaNa nahIM kara sakatA hai| - yaha avicArita ramaNIya kA sundara udAharaNa hai| avicArita ramaNIya kA eka anya nidarzana avalokanIya hai - 1. jayodaya mahAkAvya, 25/66 2. vahI, 28/86 2000000000000000000000000000000000000000000 1 17) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savibhramAM ca vittperupshlissttpyodhraam| tatyAja tarasA bhUpaH snigdhacchAyAM vnaavnim|| rAjA jayakumAra kAzI meM Ayojita svayaMbara samAroha meM upasthita hone ke lie jAte haiM to vaha vana bhUmi ko pAra karake kAzI meM pahu~cate haiN| usI kA citraNa kiyA gayA hai| jayakumAra ne vanabhUmi ko bar3e vega se pAra kara tyAga diyaa| vaha vanabhUmi pakSiyoM kI ghUmane se vilAsayukta thii| vahA~ ke vRkSa meghoM ko chete the| vahA~ bar3I ghanI chAyA thii| banAvanI kI koI sundara nAyikA mAneM to sulocanA meM atyanta anurakta hone se rAjA ne use bhI tejI se dutakAra diyaa| yaha vanAvanIrupA nAyikA bhI strI vilAsoM se yukta thii| usake payodhara kAmukoM dvArA AzliSTa the tathA usakI kAnti bhI atyanta snigdha komala rhii| _isa zloka meM vinA vicAra kiye hI svataH vana saundarya kA darzana hotA hai| ataH yaha avicAritaramaNIya kA sundara nidarzana hai| eka anya udAharaNa dekhie - prAcInatAto'pyanurAgavantaM pratizraNatyeva nvaagntm| niSkAzayatyAzu nabhonikAyAtsahastrarazmiM caramA dizA yaa|| jayakumAra va sulocanA senA sahita jaba hastinApura prayANa karate hai taba ve mArga meM gaGagA taTa para sthita eka vana meM Thaharate haiN| vahA~ sUryAsta kA kavi ne bar3A hI sacitra varNana kiyA hai| jo pazcima dizA rupI navIna vaya vAlI strI hai vaha lAlimA se sahita (pakSa meM prema sahita) bhI sUrya ko pUrva dizA kA svAmitva hone (pakSa meM vRddhatva) ke kAraNa premapUrvaka avalokana kyA detI hai ? usakI ora netra kholakara dekhatI bhI hai kyA ? arthAt nahIM dekhtii| use vaha apane AkAzarupI ghara se nikAla rahI hai| sUryAsta hotA dekha kavi kalpanA karatA hai ki pazcima dizA rupI navavayaskA strI vRddhatva ke kAraNa use pasanda nahIM karatI hai| use kSamabhara ke lie bhI apane pAsa nahIM rahane denA cAhatI aura usako apane AkAzarupI ghara se nikAla denA cAhatI hai| jabaki sUrya pazcima dizA rupI strI ke prati prema 1. jayodaya mahAkAvya, 3/113 2. vahI, 15/18 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhatA hai| pazcima dizA rupI strI isalie bAhara nikAlanA cAhatI hai kyoki usako patA hai ki usake Upara to pUrva dizA kA svAmitva hai, yaha usake adhIna hai ataH isa para hamArA svAmitva sthApita nahIM ho sktaa| abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra navavayasyA strI vRddhapati ko pasanda nahIM karatI, usI prakAra strI meM Asakta pati ko bhI pasanda nahIM krtii| yahA~ avicAritaramaNIyatA kI sahaja aura jhaTiti pratIti ho rahI hai| ataH yaha avicAritaramaNIya kA sundara udAharaNa hai| eka aura bAnagI dekhie - iti proDhasambhaSaNopAtapANirmUduprAyapacchI kumArasya vaannii| vibhIruH zanairudyayo he numAnin mahIbhRtpateHpAdadeze tadAnIm // svayambara ke pazcAt jayakumAra ayodhyA bharata cakravartI se milane ke lie jAte haiM taba - jisa prakAra komala cakaNoM vAlI koI bhakti strI kisI ke hAtha kA sahArA pAkara dhIre dhIre kisI vizAla parvata ke zAkhA parvata para car3hatI hai, usI prakAra suvanta-tiGanta rupa komala padoM se sahita jayakumAra kI saMkocazIla vANI cakravartI ke sambhASaNa rupa hAtha kA Alambana prApta kara dhIre-dhIre rAjAdhirAja (pakSa meM vizAla parvata) ke caraNaM ke samIpa (pakSa meM zAkhAparvata) phuNcii| avicAritaramaNIya kA maMjula 'udAharaNa hai| zlokastha vicAra saundarya kA sadyaH bhAna ho jAtA hai| eka anya nidarzana avalokanIya hai - jayaH pracakrAma jinezvarAlayaM - nayapradhAnaH sudrazA smnvitH| mahAprabhAvacchavimunnatAvadhiM - yathA sumeruM prbhyaanvitorviH|| jaba jayakumAra va sulocanA kailAsa parvata para jAte haiM to mArga meM jina mandira dekhate haiN| aura pUjA, arcanA, parikramA ke lie jina mandira jAte haiN| kavi ne avicArita ramaNIya ke dvArA pradakSiNA kI bar3I sundara kalpanA kI hai| __jisa prakAra prabhA se sahita sUrya bahuta bhArI prabhAyukta chavi vAle uttuGaga sumeru parvata kI pradakSiNA karatA hai, usI prakAra nIti pradhAna evaM sulocanA se sahita jayakumAra ne kAntizAlI usa jinamandira kI parikramA kii| __ isa padya meM dArzanika saundarya hai tathA vinA vicAra kiye hI ramaNIyaMtA dikhAI detI hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 20/20 2. vahI 24/56 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya manohArI udAharaNa dRSTavya hai - velA babhUva vyavadhAnahetuH sulocanAtadvavayordvaye tu| sandhyA nizAvAsarayorivAthA nugcchtornimnnibddhgaathaa| jisa prakAra Age - pIche calate hue rAtri aura dina ke bIca sandhyA vyavadhAna kA kAraNa hotI hai, usI prakAra sulocanA aura jayakumAra ina donoM ke bIca nimnAMkita paricaya se yukta belA vyavadhAna kA kAraNa huI thii| yahA~ avicArita ramaNIyatA kI jhaTiti pratIti ho jAtI hai| ataH avicAritaramaNIyatva kA yaha maMjula udAharaNa hai| eka anya maMjula dRSTAnta dekhie - bahiramISvasameSu vikArataH paricayaM rcynnvicaartH| na paramAtmapdaye ratimetyayaM rasa iyAn rsitHkimpisvym|| jayakumAra ko kAMcanA nAmaka devI ke abhadra vyavahAra se vairAgya bhAva utpanna huA aura saMsAra kI niHsAratA kA jJAna huaa| isa jIva ne itanA rasa kA AsvAdana kiyA hai ki tajjanita vikAra se yaha ucita aura anucita kA vicAra bhUla gayA hai| phalasvarupa ina bAhya vilakSaNa viSayoM meM svayaM paricaya karatA huA rAga ko karatA hai aura AtmahitakArI mArga meM prIti nahIM karatA hai| manuSya apanI AtmA ke sukha ko nahIM prApta karatA hai aura sAMsarika sukhoM se du:khI hotA hai| vinA vicAra kiye hI camatkAra kI pratIti ho rahI hai ataH yaha avicAritaramaNIya kA udAharaNa hai| eka anya udAharaNa dekhie - samA:samAttaM kimu vismarantu bhuktasya yuktaM na vivecanaM tu| bhaviSyate sphAtimitasya kAla: phalatyanalpaM kimu no nRpaalH|| jayakumAra ne jaba saMsAra parityAga kA nizcaya karake AdinAtha ke samavasaNa meM jAte haiM to jinendradeva unako dharmopadeza dete haiM - he rAjana! sammAnanIya manuSya acchI taraha prApta huI vastu ko kyA vismRta kara deM ? arthAt nahIM, ve usakA sadupayoga kreN| jo bIta cukA hai usakA vivecana karanA ucita nahIM hai| bhUviSyat ke lie vicAra karane vAle 1. jayodaya mahAkAvya, 24/100 2. vahI, 25/62, 3. vahI, 27/4 1200 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kA kAla kyA bahuta bhArI phala nahIM detA hai ? avazya yahA~ dArzanika saundarya kI pratIti vicAryamANaramaNIyatA se pratIta ho rahI hai| avicAritaramaNIyatA ke aneka sundara dRSTAnta paDiktayoM meM daSTavya haiMbhavAdabhavAn bhedamavAtha caDagaM bhavaH sa gorI nijmrdhbhddgm| cakAra cAdo jagadeva tena gorIkRtaM kintu yshomyen| sumanA manujo yasyA mahilA saarsaalyaa| zrIdharo'dhIzvaro yasyAH sA kAzI ruuciraapurii| hRdaye jayasya vimale pratiSThitA cAnubimbitA maalaa| bhagnAbhagnatayA' bhAt smarazarasantatiriva vizAlA dvijarAjatiraskriyArthametallapa nazrIritizisaNAya vetH| drutabhakSatamuSTinAtha yAgagurarADenamatA ydviraanH|| sudhAkaraM zrI kalazaM dayAnAmbaraM varaM kSAlayatIva bhaanaat| __ tamomalaM hantumathaM kSapeyaM saaysphurtphenilnaamdheym| viSayarasAya dazA sakaSAyA zocyA syAd vivazA yaa| gajasyeva kapaTAbhramukAyAM manaso bhulaayaapaayaa|| tRNavadutpaNameva puraH pura samupadarzya ca mAdRgyaM nrH| chagalavadvipade kavikRSNayA sapaji dUramanAyi ca tRssnnyaa|| 8. samabhUta samabhUtarakSaNaH svsmutsrgvisrglkssnnH| zivamA navamA navakSaNaH nRpaterutapavadurasa vlkssnnH|| 9. suciraM zuciradya kumbhanI sthitirasyAM na myaavlimbnii| itidhUpadyADhAsya dhUmakacchalatazcoccaladeva mstykaa|| vicAryamANaramaNIya camatkAra kI paribhASA - vicAryamANaramaNIya vaha camatkAra hai, jisakA vicAra karane para kalpanA va camatkAra kI pratIti ho jAye tathA mastiSkIya vyAyAma ke dvArA jisakA svarupa samajha meM A jAye usako vicAryamANaramaNIya camatkAra kahate haiN| yaha camatkAra vilamba se pratIta hotA vicAryamANaramaNIyatA kA sundara udAharaNa dRSTavya hai - aso kumudabandhuzcedviteSI sugRzo grtH| mukhameva sakhIkRtya bindumityatra gcchtu| 1. jayodaya mahAkAvya, 1/15 2. vahI, 3/30, 3. vahI, 6/126 4. vahI, 12/27 5. vahI, 15/71 6. vahI, 23/66 7. vahI, 25/12 8. vahI, 26/1- 9. vahI, 26/54 10. vahI, 3/51 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. kavi ne isa zloka meM usa samaya kA varNana kiyA hai, jaba mahArAja akampana ne apanA dUta hastinApura ke rAjA jayakumAra ke pAsa sulocanA ke anupama rupa, saundarya Adi guNoM kI prazaMsA karatA huA kahatA hai| ___ yaha kumudagabandhu (kumuda nAmaka kamala kA vikAsaka candramA) yadi sulocanA ke sammukha meM bhalA cAhatA hai, to yahA~ isake mukha ko mitra banAkara usase kucha bhI vindu arthAt sArabhUta kAti prApta kara le| kavi kA abhiprAya hai ki candra apane kumudavandhu nAma se bhu ko haTAkara usake sthAna para vindu ko svIkAra kara le| arthAt muMdavandhu bana jAya tabhI kuzala hai| anyathA sulocanA ke mundakusumavat mukha ke sAmane candramA bilkula phIkA par3a jaayegaa| bhAva yaha hai ki sulocanA kA mukha anupama kAti se yukta hai| usake Age candramA kI kAMti phIkI hai| yaha padya vicAryamANaramaNI hai| tuDahA gabhIrahatvAt samudravat sjjnkrmkrtvaat| lAvaNyakhacitadeho ndiintaalmbnste'ho|| isameM usa samaya kA varNana hai, jaba vidyAdevI sulocanA se kuru deza ke rAjA se paricaya karAtI hai tathA usake guNoM kA vyAkhyAna karatI huI kahatI Azcarya kI bAta hai ki yaha rAjA gambhIra hRdayavAlA hai, sajjanoM kA krama svIkAra karane vAlA hai, lAvaNyukta zarIravAlA hai, dInatA se rahita hai| ata: samudra ke samAna yaha terI pyAsa bujhA degaa| kyoMki samudra bhI gambhIra hotA hai, vaha narka-makarAdi jalajantuoM se yukta khAre jala vAlA aura nadiyoM kA svAmI hotA hai| samudra nadI kI svAmitA dhAraNa karatA hai, yaha dInatA kA abhAva dhAraNa karatA hai| kavi ne rAjA va samudra kI tulanA bar3I hI manohArI kI hai| yaha zloka vicAryamANaramaNIya kA hai| virAjamAnA hayamA mukhena sudhAkareNApi tathA nkhen| avarNanIyolamabhAskarA vA nizA yathA shsytmsvbhaavaa| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba sulocanA vivAha maNDapa meM 1. jayodaya mahAkAvya, 6/81 2. jayodaya mahAkAvya, 11/71 88888888888888888888888888888888888885606655122 122 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasthita hotI hai to rAjA jayakumAra usake saundarya kI prazaMsA karatA huA kahatA hai isa candramA kI bhA~ti manohara mukha tathA nakha se bhI suzobhita vacanAgocara kAnti se tathA atyanta prazaMsanIya svabhAva se yukta hone se yaha sulocanA rAtri ke samAna hai, jo candramA se alaDakRta hotI hai, varNanIya uttama sUrya se yukta rahatI hai aura kAmiyoM ke dvArA prazaMsanIya tamasvabhAva se yukta hotI hai / yahA~ kavi ne sulocanA kI tulanA rAtri se kI hai| jisa prakAra rAtri kI sundaratA candramA se hotI hai usI prakAra sulocanA kI sundaratA mukha tathA nakha se adabhuta ho jAtI hai / yaha zloka vicAryamANasmaNIya kA sundara udAharaNa hai / jayodaya mahAkAvya se vicAryamANaraNIyatva kA eka anya rucira dRSTAnta dRSTavya hai lagnADageSu ca zuzubhe teSAM tAvatpuSpapraka rAdezAH / jagajigISoH smarasya bANoditA lakSavalanA na tadA no // yaha usa samaya kA varNana hai jaba svayaMbara ke pazcAt yeoga vidA hokara hastinApura jAte haiM taba bIca meM gaMgA taTa para sthita eka vana meM Thaharate hai / isameM yuvaka - yavatiyoM kI vanakrIr3A kA varNana hai / usa samaya nara nAriyoM ke zarIra para paryApta mAtrA meM puSpa samUha hI jisameM Adeza rupa thA aisI jagata ko jItane ke icchuka kAmadeva ke bANoM kI lakSya paramparA avazya hI suzobhita ho rahI thI / puSpa samUha se suzobhita nara nArI aise jAna par3ate the mAno jagadvijayI kAmadeva ne unheM apane bANoM kA nizAnA hI banA rakhA ho / pRthulaharitayA murArirupaM kamiti janA AtmanaH svarupam / sadigdhAdigdhatayA tada devamayaM cAnuyayuH khyAtatam // isa zloka meM nadI ke jala meM strI-puruSoM kI jala krIDA kA sarasa vaNajJana kiyA gayA hai| isameM nadI ke jala kisa prakAra ke haiM anumAna kiyA hai / yaha bar3I-bar3I laharoM se yukta hone ke kAraNa jala hai athavA sthUla puSTa hari viSNu rupa hone ke kAraNa murAri kRSNa rupa hai / athavA ka isa nAma sAdRzya ke kAraNa Atmasvarupa hai, isa prakAra se devarupa hai megharUpa hai aisA samajhakara 1. jayodaya mahAkAvya, 14/31 2. vahI, 14/66 123 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loga usakA anumAna kara rahe the usakA sevana kara rahe the| __vaha loga yaha sandeha kara rahe the ki jala kisa rupa kA hai| vaha nadI kA jala aneka rupa vAlA thaa| vicAra karane para jala kA rupa samajha AtA hai| ataH yaha zloka vicAryamANaramaNIya kA hai| vicAryamANaramaNIyatva kA rucira dRSTAnta dekhie - zATImitA kusumitAmasako vibhAta-sandhyApyavandhyabhavanAya subhaavitaatH| muJca kSaNaM khalu vicakSaNadRktayAta-stAmIzvaraH saphalayediti taM kRpaatH|| isameM prabhAta varNana kiyA hai| yaha prabhAta sandhyA bhI sahaja svabhAva se sArthakatA prApta karane ke lie kusumAnIraMga kI raMgI huI lAla sAr3I ko dhAraNa kara cukI hai, isalie Izvara (rAjA jayakumAra) apane saMyoga samIcIna yogadAna se usa prabhAta sandhyA ko saphala kara skeN| ataH apanI vicArazIla dRSTi ke kAraNa kSaNa bhara ke lie unheM chor3a deN| jisa prakAra strI caturtha snAna ke anantara bAMjhapana kA doSa naSTa karane ke lie sahaja svabhAva se lAla sAr3I pahanatI hai, usI prakAra sandhyA ne bhI apanI nirarthakatA ko naSTa karane ke lie chAI huI lAlI ke bahAne lAla sAr3I pahana rakhI hai| ataH use sArthaka karane ke lie vallabha - jayakumAra ko chodd'e| lekhIbhavatyatra sadAkSalAnAM - smaashryaayvmthaakhlaanaam| yAmo vayaM te khalu patrabhAva-maho dayAsmAsu mahodayA vH|| isa padya meM jayakumAra ke dvArA gaMgA devI ko AbhAra pradarzana kiyA gayA hai| aho !hama logoM ke bIca Apa mahodayA hai, ApakI jo dayA hai vaha sajjana mAnavoM ke liye devatA rupa hai| isalie hama ApakI pagatrANatA ko prApta hai, arthAt Apake caraNoM meM saMlagna hai| akSaroM ke Azraya ke lie ApakI dayA lekharupatA ko aura hama patrarupatA ko prApta hai| Azraya yaha hai ki hama logoM para ApakI jo dayA hai, vaha amiTa akSaroM ke samAna hai| vaha kabhI bhI na bhUlane vAlI tAmrapatra para aDikala svarNAkSaroM ke samAna hai| __ yaha zloka vicAryamANaramaNIya kA udAharaNa hai| vicAra karane para hameM gaMgA devI kI dayA kI pratIti hotI hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 18/14 2. vahI, 20/75 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAryamANaramaNIyatA kA eka anya sundara udAharaNa dRSTavya hai - veNUditasampado'balAyA gunnmaaptvaabhuuccaapltaayaaH| saralaM taralaM manovarasya ydaanddgmdhaanikrsy|| isa zloka meM jayakumAra aura sulocanA ke dAmpatya prema kA varNana hai| svakIya saundarya se kAmadeva ke ahaMkAra ko naSTa karane vAlA rAjA jayakumAra sarala mana muralI ke samAna madhura svara vAlI athavA vaMza paramparA se prApta sampadA se yukta sulocanA ke saundadaryAdi guNarupa DorI ko prApta kara jo caMcalatA rupa capalatA dhanuryaSTi nirmita huI thI, usakA lakSyasthAna bana gayA thaa| vicAra karane se patA calatA hai ki kularupI baoNsa se dhanuryaSTikA nirmANa huA thA, usameM sulocanA ke guNoM ne pratyaMcA kA kAma kiyA thA aura isakA nizAnA jayakumAra kA sarala mana huA thaa| eka anya udAharaNa - nivAritA tApatayA ghanAghanA - ghanA vanAnte suurtshrmodibhdH| bhiMdastu kiM vA nizi saMgatAtmanAM manAgapi premvtaamutaahinvaa| jayakumAra ne kailAza parvata kI prAkRtika saundarya kA varNana kiyA hai| jisa parvata ke vana prAnta meM saghana megha sUrya ke prabhAva ko dUra karane ke kAraNa ratikrIr3A sambandhI zrama ko naSTa karate rahate haiN| ataH paraspara milita premI janoM ke lie rAta aura dina meM thor3A bhI bheda hai ? arthAt nahIM hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki vaha vana itanA saghana hai ki vahA~ sUrya va candramA kI rozanI AtI hI nahIM hai| sUrya kA tApa premI manuSyoM ke upabhoga meM bAdhaka nahIM hai| sUrya kI uSNatA kA vahA~ patA hI nahIM lgtaa| yaha vicAryamANaramaNIya kA udAharaNa hai| sunirmale muSya taTe kvacita kvacinnapatyaguMjA bhRshmutptntiH| vibhAnti bhavyasya kilAntarAtmani smudgtaaraagruussorivaashNkaaH| kailAza parvata ke saundarya kA nirupaNa kiyA gayA hai| isa parvata ke atyanta nirmala taTa para kahIM - kahIM jo gumaciyAM bAra - bAra uchalatI hai, ve bhavyajIva kI antarAtmA uchalate hue rAgadveSa ke aMzoM ke samAna suzobhita hotI hai| kyoMki gumacI lAla raMga kI hotI hai aura usakA mukha kAlA hotA hai| 1. jayodaya mahAkAvya, 22/28 2. vahI, 24/19 3. vahI, 24/25 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ kavi ne usake lAla bhAga meM rAga kA aura kRSNa mukha meM dveSa kA Aropa kiyA hai| nirmala taTa meM bhavya jana ke antarAtma kA Aropa huA hai| adhika vicAra karane para isa zloka kI ramaNIyatA pratIti hotI hai| eka anya udAharaNa dekhie - vyamuJcadekArthatayekatAM gatau - sa rAgaroSaviha diipdmbhtH| nijakriyAsam madarzino - pUnarjavAjjayaH svskvrnnlkssnnii|| isameM usa samaya kA varNana hai jaba jayakumAra jina mandira meM jAkara bhagavAn kI stuti kara rahe haiN| jayakumAra ne zIghra hI dIpaka ke chala se eka prayojanatA ko prApta rAgadveSa ko chor3a diyA thA, kayoMki rAgadveSa aura gIpaka donoM hI apanI saMbhramaNa rupa kriyA ko dikhA rahe the tathA donoM hI apane varNarupa lakSaNa ko dhAraNa karane vAle the| jisa prakAra dIpaka prakAza aura kajjala rupa hote haiM vAyu ke vega se sambhramirupa halana calana rupa hote haiM usI prakAra rAgadveSa bhI zubha azubha rupa hote hai aura yaha saMsAra paribhramaNa ke kAraNa kahalAte haiN| kavi ne rAgadveSa va dIpaka kI bar3I hI mArmika tulanA kI hai| vicAra karane para ramaNIyatA pratIta hotI hai| isI zrRMkhalA kA eka anya udAharaNa avalokanIya hai - __ayi suvarAja! vazamahIruhi - svagatavAtavazena mithoguhi| aparamatra na kiJcidaye phalaM, kalahavahinamupemi tu kevlm|| jayakumAra ko saMsAra kI niHsAratA jAnakara vairAgya utpanna honaa| he suvaMzaja! maiM svakIya santAna se paripAlana kI buddhirupa vAyu se paraspara droha karane vAle kularupI vRkSa athavA baoNsa ke vRkSa para mAtra kalaharupa agni ko prApta karatA hai| isake sivAya kucha bhI phala nahIM prApta krtaa| __ jisa prakAra baoNsa ke vRkSa para kucha bhI phala nahIM lagatA ve paraspara ke saMgharSa se agni hI utpanna karate haiM, usI prakAra kuTumbarupI vRkSa meM paraspara ke vivAdAspada saMvAda se kalaharupa agni hI utpanna hotI hai, usameM AtmA kA hita karane vAlA koI phala prApta nahIM hotA hai| gRhastha dharma se manuSya kucha bhI phala nahIM prApta kara sakatA hai| isa padya meM suSTha ramaNIyatva hai| 1. jayodayamahAkAvya, 24/78 2. vahI, 25/30 %83%88%82908 3%83888888888888888888888883888888888888888888888 1 26 1 20 5 5555555 6053845%88 5 5555555558 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa camatkAra kA eka anya sundara nirdazana draSTavya hai - api kena na vIkSyate raviH zazinItthaM vazinindito bhvii| janatAvanatAnasindazo vayasetadadvayamecakAH shisho|| isa zloka meM jayakumAra apane putra anantavIrya ko yaha batAte haiM ki rAjya ko kisa prakAra kA AcaraNa karanA caahie| he vatsa! sUrya kisI ke dvArA nahIM dekhA jAtA kyoMki usameM itanI tejasvitA hotI hai ki koI usakI aura nahIM dekhatA tathA zAntAvasthA meM rahane vAle candramA ke viSaya meM manuSya ghRNita AcaraNa vAlA ho jAtA hai| ataH janatA kI rakSA kA sandeza dene vAle hama loga candramA aura sUrya ke sammizraNa bhAva ko prApta haiN| jo rAjA sUrya ke samAna tejasvI rahatA hai prajA usase bhayabhIta rahane ke kAraNa apanI bAta usase nahIM kaha pAtI hai ora jo rAjA candramA ke samAna zAnta rahatA hai usakI aura se prajA svacachanda hokara apanI manamAnI karatI hai| isalie rAjA ko cAhie ki vaha na to sarvathA ugra rupa apanAye aura na atyanta zAnta nIti ko apnaaye| ina donoM ke sammizrita rupa ko hI rAjA ko apanAnA caahie| apane putra anantavIrya ke prati kahe gaye rAjA jayakumAra ke ukta vacana para bhalIbhA~ti vicAra karane para hI ramaNIyatA dikhAI par3atI hai| eka nya udAharaNa dekhie - janalocanazuktisantato vidite svAtihite mhiipto| zrutayA'zrutayA kilAbhavadiha muktAphalatAstravo nvH|| isa zloka meM rAjA jayakumAra ke gRhastha dharma kA tyAga karane para prajAjanoM kI mAnasika dazA tathA zArIrika dazA kA varNana kiyA gayA hai| rAjA jayakumAra jaba AtmasAdhanA rupa hita (svAti nakSatra) rupa se prasiddha hue taba tana samUha ke locanarupI sIpoM ke samUha ke locanarupI vIpoM ke samUha se jo azru samUha nikala rahA thA, usase motiyoM kA navIna ni:saraNa ho rahA thaa| rAjA jayakumAra ke gRha tyAgane para logoM ke netroM se jo A~sU Tapaka rahe the, ve aise jAna par3ate the mAno sIpoM se motI nikala rahe hoM, kyoMki svAti nakSatra meM pAnI kI jo bUMda sIpa meM par3atI hai vaha motI bana jAtI hai| 1. jayodayamahAkAvya, 26/23 2. vahI, 26/40 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA jayakumAra svayaM svAtihita the, manuSyoM ke netra sIpa the aura unase nikalane vAlI A~suoM kI bUMde motI thii| ramaNIyatA gambhIratA pUrvaka vicAra karane se pratIta hotI hai| isI krama meM eka anya udAharaNa avalokanIya hai - jinato'bhimataH parAjayaH svayamasmAnnayamabdulA lyH| kusumAni sumAyudhasya tatkaratzcAmbarataH ptntytH|| rAjA jayakumAra vRSabhadeva ke samavasaraNa ke avalokana mAtra se prasanna ho gye| jinarAja kI mahattA darzAyI gayI hai| samavasaraNa meM puSpavarSA ho rahI thI jisase jAna par3atA thA ki kAmadeva jinarAja se parAjita hokara adRzya ho gayA hai| jaba mAnoM usake hAtha se usake zastra rupa puSpoM kI varSA ho rahI hai| samavasaraNa meM AkAza se puSpa varSA ho rahI thI para yaha nahIM patA cala rahA thA ki kauna puSpa varSA kara rahA hai| kavi ne saMbhAvanA kI hai ki kAmadeva jinarAja se parAjita hokara lajjA ke kAraNa chipa gayA aura chipakara AkAza se apane zastra - puSpoM ko jinendra ke Age chor3a rahA hai| yaha bAta sarva sammata hai ki zatru parAjita hokara apane hathiyAra vijayI manaSuya ke Age DAladetA hai| yahA~ utprekSA kI sahAyatA se yaha ramaNIya bhAva abhivyakta kiyA gayA hai ki parAjita zatru vijetA ke Age apane hathiyAra DAla detA hai| jayadeva mahAkAvya meM anekavidha ramaNIyatva kA prAcarya hai| vicAryamANa ramaNIyatva kI eka aura bAnakI dekhie - itastato bho parimArjanIvA'vidadhanuH sAvaguNArjinI vaak| vezyeva vijJasva punarmanuSyAn sammohayantI bhRtikAmanu syaat|| bhagavAn jinendradeva ke dvArA dharmopadeza kA varNana kiyA gayA hai| he bhavya! anabhijJa manuSya kI jo vANI hotI hai vaha idhara - udhara jhAr3ane vAlI buhArI ke samAna durguNoM kA saMgraha karane vAlI hotI hai, para vivekI manuSya kI vANI vezyA ke samAna manuSyoM ko mohita karatI huI prayojana ke anusAra hI pravRtta hotI hai| niSprayojana nahIM hotii| kavi ne ajJAnI manuSya kI upamA jhAr3ane vAlI buhArI se dI hai| jisa prakAra jhADU se hama kUr3A - kacA ikaTThA karate hai usI prakAra ajJAnI muSya 1. jayodayamahAkAvya, 26/45 2. vahI, 27/29 128 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durguNoM kA saMgraha karatA hai / jJAnavAn manuSya kI vANI se vacana tabhI nikalate haiM jaba usakA prayojana ho / yaha vicAryamANa ramaNIya kA sundara udAharaNa hai / vicAryamAna ramaNIyatva kA eka anya rucira dRSTAnta dRSTavya hai vikAravarNya vapurAvibhAti mahAmunerhemamivAbhijAtI / yajjatuSaM cenmaNikAravAre rajjayeta kimoktikamapyudAreH // ' isa zloka meM mahAmuniyoM kI vizeSatA batAyI gayI hai| mahAmuni kA vikAra rahita zarIra svarNanirmita uccakoTi ke AbhUSaNa ke samAna suzobhita hotA hai / jisa taraha lAkha se nirmita vastu kalAkAra ke vividha prakAroM se raMga dI jAtI hai, usI prakAra kyA motiyoM se nirmita vastu bhI raMgI jAtI hai arthAta nahIM / lAkha ke AbhUSaNa para raMga kiyA jAtA hai lekina motiyoM para raMga nahIM hotA hai / usI prakAra gRhastha ke zarIra para vividha prakAra kI sajAvaTa kI jAtI hai| muni rAja ke zarIra para nahIM / gRhastha manuSya ko bhoga usakA koI prabhAva nahIM par3atA hai / - vilAsa kI lAlasA hotI hai| munirAja para nAnAtmavartano'pyAsIda bahulohamayatvataH / samujjavalaguNasthAnagraho' bhUt tantuvAyavat // jaba rAjA jayakumAra ne muni vrata dharma kA pAlana kiyA to vaha guNa sthAnoM meM pravRtti karane vAle ho gaye the / ve jayakumAra muni aneka prakAra se uhApoha se sahita hokara bhI AtmA ko chor3a anya padArthoM meM pravRtta karane vAle nahIM the| apanA upayoga AtmA meM athavA atyadhika loha dhAtu rUpa hokara aneka prakAra ke bhajanoM se sahita the tathA julAhe ke samAna apanA guNasthAna ko grahaNa karane vAle the, virata guNasthAnoM meM pravRtti karane vAle the / guNasthAna caudaha hote haiN| chaThaveM guNa sthAna se lekara Age ke saba guNasthAna muniyoM ke hI hote haiM / vicAra karane para pratIta hone vAle ramaNIyatva ke kAraNa yaha vicAryamANa ramaNIya kA udAharaNa hai / 1. jayodayamahAkAvya, 27/38, 2. vahI 28/14 129 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAryamANa ramaNIyatva kA eka rucira dRSTAnta dRSTavya hai - gavAbhAdhArabhUtAste yadyapIhadda sddkuraaH| khalaM labdhvA bhavantImA rssNkssrnnkssmaaH|| ___ yadyapi isa loka meM sajjanoM ke kRpAkaTAkSaH vANI ke AdhArabhUta hai, tathApi ye gorupa vANI durjana khalI ko pAkara rasotpAdana meM samartha hotI hai| ghAsa ke aMkura khAkara hI gAyaka jIvita rahatI hai, parantu khalI ke khAne se jyAdA dUdha detI hai| isI prakAra sajjanoM kI kRpA se kavigaNa kAvya kI racanA karate haiN| unakI preraNA se hI kavi kAvya racanA meM saMlagna hote hai| parantu durjana manuSya doSa pradarzita kara usa racanA ko nirdoSa kara dete haiN| ataH sarasatA unhIM se prApta hotI hai| vicAryamANa ramaNIyatva kA eka rucira dRSTAnta hai - pANinIyakulakoktisuvastu pUjyapAdavihitAM sudRshstu| sarvato'pi caturaGagatatAbhiH kAzikAM yayuramI ghissnnaabhiH|| bharata cakravartI kA putra arkakIrti sulocanA ke svayaMbara sabhA meM jAne ke lie kAzI pahu~cate haiN| usI kA varNana kavi ne kiyA hai| ye loga apane ghor3o kI pakti dvArA sarvatra cAra taraha se vistAra ko prApta hone vAlI apanI buddhi se sulocanA ke AdaraNIya caraNoM se yukta kAzikA - nagarI ko hAtha ke saMketa mAtra meM zIghra pahu~ca gye| samAsokti se isakA artha isa prakAra hai ki adhyayana, bodha, AcaraNa aura pracAraNa ina cAra rupoM se sarvatra phailane vAlI apanI buddhi dvArA pUjyapAdAcArya kI pANinIya - vyAkaraNa para banAyI kAzikA vRtti ko ina logoM ne prApta kiyaa| yaha zloka vicAryamANaramaNIya kA hai| .. eka anya udAharaNa - asmadatra tu bhavAnmRganetrI prApya gacchatu prmpraabhaavm| prAha so'pi gadatItyaparasminnAsmi kintu bhavataH suhRdev| svayaMbara ke pazcAt jaba jayakumAra hemAGagada Adi sAloM ke sAtha hastinApura meM hAsya vinoda karate haiN| taba koI jayakumAra se kahatA hai ki yahA~ Apa hamase mRganetrI mRgoM kI nAyikA hariNI (pakSa meM mRganayanI sulocanA) ko prApta kara paramparabhAva putrapautrAdikI vRddhi kI hoo| isa prakAra kisI ke kahane 1. jayodayamahAkAvya, 28/95, 2. vahI 4/16, 3. vahI, 21/86 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para jayakumAra ne kahA ki phira bhI maiM ApakA suhRda mitra hU~ arthAt Apane mRganetrI mRganayanI na dekara mRganetrI hariNI dI, isase mujhe roSa nahIM hai isase Apa mere zatru nahIM hai kintu Apa logoM ke prati suhRda bhAva hI hai| vicAra karane para ramaNIyatA pratIta hotI hai| vicAryamANaramaNIya kA manohArI udAharaNa dekhie - zarvarIti mRducalanA sAlaMcakre vistRtakaraM nRpaalm| bhAsvantaM bhuvi vezazcAyaM jyeSTho jddtaapkrnnaay|| mRducalanA komala caraNoM vAlI zarvarI sulocanA yuvatI ne vistRtakara dIrghabAhu aura bhAsvantaM dIptiyukta rAjA jayakumAra ko vibhUSita kiyaa| pRthvI para jar3atA mUrkhatA ke apakaraNa dUra karane ke liye jyeSTha zreSTha prakAra mAnA jAtA hai, arthAt strI pati ke anukUla rahe, isase jar3atA dhRSTatA naSTa hotI hI hai| sulocanA grISma Rtu ke samAna thI, kyoMki jisa prakAra grISma Rtu meM rAtri mRducalA - svalpa pariNAma hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI mRducalanA komala paira vAlI thii| jisa prakAra grISma Rtu vistRtakara vistRta kiraNoM vAle bhAsvantaM sUrya ko alaMkRta karatI hai usI prakAra sulocanA bhI vistRtakaraM bhAsvantaM nRpAlaM dIrghabAhu evaM dedIpyamAna rAjA ko alaMkRta karatI thI aura grISma Rtu meM jeTha kA mahInA jisa prakAra jaDatApa ke kAraNa jala ke garma hone kA kAraNa hai, athavA jala svabhAva ko naSTa karane vAlA hai, usI prakAra sulocanA bhI jaDatApakaraNAya mUrkhatA ko dUra karane vAlI thii| sulocanA kI grISma Rtu se tulanA bar3I hI sundara kalpanA hai| vicAra karane para saundarya vigalita ho rahA hai| eka aura bAnagI dRSTavya hai athemamabhyaDagarUciH punaH zuciH payodharodAraghaTA babhAja saa| vidhUyamAnArhamukhA sukhAzikA smaaptvshriirvrrnnshaasikaa| jaba jayakumAra va sulocanA kailAza parvata para caDhate hai to mArga meM jina mandira dekhate hai| una donoM kI zobhA anupama thii| usa snAna lakSmI ne jayakumAra kI sevA kI, jo abhyaDaruci ubaTana athavA tela - mardana meM rUci rakhatI thI, zuci svabhAva se ujjavala thI, payodharodAraghaTA - jala ko dhAraNa karane vAle baDe-bar3e kalazo se sahita thI, vidhupamAnArhamukhA - kapUra kI upamA ke yogya prArambha se sahita thI, sukhAzikA - sukha pradAna karane vAlI thI aura varaNazAsikA - uttama rupa ko pradAna karane vAlI thii| 1. jayodayamahAkAvya, 22/17, 2. vahI, 24/57 . 8888888888888888888883 1313555555858380033333333333333333333388 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ snAna lakSmI rupI strI ne jayakumAra ko svIkAra kiyaa| isa pakSa meM vizeSaNoM kI artha yojanA isa prakAra hai - abhyakSaruci - pati ke zarIra meM jisakI ruci hai, zuci svabhAva se jo ujjavala rupa ko dhAraNa karane vAlI hai| payodharodAraghaTAghaTa ke samAna jisake bar3e-bar3e stana hai, vidhUpamAnArhamukhA jisakA mukha candramA kI upamA ke yogya hai, sukhAzikA jo mukha kI AzA karatI aura varavarNazAsikA pati ke rupa athavA yaza kA varNana karane vAlI hai| ramaNIyatA gUDha hai jo vicAra karane para hI pratIta hotI hai| eka anya udAharaNa dekhie - tavAvatAro hRdime prazasya kSudre' vAdaze iva dvipsy| guNAMstu sUkSmAnapi sAlasaMjJA sUcI na gRhaNAti kutrsjnyaa|| jayakumAra jina mandira meM jAkara bhagavAn kI stuti karatA huA kahatA hai ki - he prazasya! he stutya! mere saMkIrNa hRdaya meM ApakA avatIrNa honA aisA hai jaise darpaNa meM hAthI kA avatAra hotA hai| yaha eka ullekhanIya prasaGaga hai parantu suI ke samAna jo merI rasajJA jihvA hai vaha alasajJA - rasajJA na rahakara alAsajJA ho gaI hai arthAt Alasya ko prApta ho gii| yadyapi suI Apake sUkSma guNa - mahIna sUta ko grahama kara letI hai parantu merI jihvA rupI suI Apake sUkSma guNoM ko grahaNa nahIM kara paatii| isalie vaha alasajJA ho gaI hai| tAtparya yaha hai ki ApakI mahimA hamAre hRdaya meM avatIrNa huI hai parantu jihvA meM use kahane kI sAmarthya nahIM hai| vaha Apake guNoM kA vyAkhyAna nahIM kara sakatI hai| vicAryamANaramaNIya kA lalita udAharaNa dekhie - rasahitaM navanItamagAnmano vacanacakramabhUta kttutkrvt| kilikilATavadaGgagataM nu te kimu na pshysigorssaarike|| raviprabha nAmaka deva ne jaba kAMcanA devI ko jayakumAra ke zIla kI parIkSA lene ke lie bhejA, taba vaha apane hAva - bhAva Adi se jayakumAra ko vicalita nahIM kara pAyI taba jayakumAra ne usase kahA! he gorasasArike! vacana sambandhI Ananda kA anubhava karane vAlI ! he gopike! zrRGagArasahita tumhArA manarupI navanIta to agni se sahita ho pighalakara baha gayA, vacana samUha chAcha ke samAna kaTuka ho gayA aura zarIragata jo ceSTA hai vaha choka ke samAna ni:sAra hai, yaha kyA tuma dekha nahIM rahI ho ? 1. jayodayamahAkAvya, 24/87 2. vahI, 24/137 :5800223866833638888 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumhAre mAnasika, vAcanika aura zarIrika vikAra mujhe vicasita nahIM kara skte| tuma apane prayojana meM niSpala rhii| eka anya udAharaNa dekhie - ayi suvazaMja! vaMzamahIruhi svagatavAtavazena mithodrhi| aparamatra na kiJcidaye phalaM kalahavahnimupemi tu kevlm|| zreSThavaMza meM utpanna Atmana ! maiM svIkaya santAna ke paripAlana kI buddhirupa vAyu se paraspara droha karane vAle kula rupI vRkSa athavA baoNsa ke vRkSa para mAtra kalaharupa agni ko prApta karatA hU~, isake sivAya anya kucha bhI phala nahIM prApta krtaa| jisa prakAra baoNsa ke phala para koI phala nahIM AtA, ve paraspara ke saMgharSa se agni hI utpanna karate haiM usI prakAra kuTumbarupI vRkSa meM paraspara ke visaMvAda se kalaharupa agni hI utpanna hotI hai| usameM AtmA kA hita karane vAlA koI phala prApta nahIM hotaa| jaba jayakumAra kA vairAgya bhAva jAga uThatA hai taba unako sAMsarika jIvana baoNsa ke samAna pratIta hotA hai| vicAra karane para camatkAra pradarzita hotA hai| vicAryamANa ramaNIya kA maMjula nidarzana dekhie : na sat sadaikaM guNasaMgrahatvAda ghRtAdayo modakamastu ttvaat| anaikyamevAsya tathetu kiJcidekaikato'naikyamupeti kinycit|| jaya kumAra jaba bhagavAn AdinAtha ke samavasaraNa meM jAte haiM, to ve AdinAtha ke caraNoM kA sAnnidhya pAkara isa prakAra bhagavAn kI stuti karate haiN| sat sarvathA eka nahIM hai, kyoMki vaha aneka guNoM kA saMgraha rupa hai| ghRta zakkara aura ATA Adi ko milAkara laDDa banAyA jAtA hai, ataH vaha dekhane meM eka pratIta hotA hai| kaI padArthoM ke saMgraha se banA hai unakI aura dRSTi dene se vaha anekarupa ho jAtA hai| parantu jIvAdi dravyarupa sat aneka guNoM ke saMgraha rupa hone se laDDU kI taraha anekarutA ko nahIM prApta hotA, kyoMki ghRta, zarkarA Adi padArtha apanA pRthaka pRthaka astitva liye hue laDDa meM saMgRhIta hokara ekarupa dikhate haiM, isa prakAra jIvAdi dravyoM meM rahane vAle jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNa apanI apanI pRthaka sattA nahIM rakhate aura na 1. jayodayamahAkAvya, 25/30 2. jayogayamahAkAvya, 26/84 133 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI jIvAdi dravyoM se pRthaka the| isaliye sat meM jo anekatva hai vaha usameM aneka guNoM ke sAtha tAdAtmya hone se hai, saMgraha rupa hone se nhiiN| aneka guNoM kI ora dRSTi dene se jIvAdi sat aneka rupa jAna par3ate haiM, parantu una saba meM pradeza bheda na hone se paramArtha se ekarupatA hai| gambhIratA pUrvaka vicAra karane para ramaNIyatA kI pratIti hotI hai| eka anya udAharaNa dRSTavya hai - jJAnArNavodayAyAsIdamuSya shubhcndrtaa| yogattavasamagratva bhaagjaaytsrvtH|| jayakumAra ne muni avasthA dhAraNa karane ke pazcAt tapasyA karanA Arambha kara diyA tathA apane jJAnavarddhana kArya meM laga gye| jayakumAra saba ora se gatatva aura samagratva ko prApta the arthAt atIta - anAgata padArtho meM unakA jJAna vyApta thA aura pUrNatva ko prApta thA, jisa prakAra candramA samudra ko vRddhigata karatA hai, usI prakAra jayakumAra apane jJAnarupa samudra ko vRddhigata kara rahe the| __jayakumAra saba ora se dhyAnarupa vastu kI pUrNatA ko prApta the tathA jJAnArNava nAmaka grantha ke udaya ke liye inameM zubhacandrapanA thA arthAt zubhacandrAcArya ne jisa prakAra jJAnArNava nAmaka yogazAstra ko racakara dhyAna ko vistRta kiyA hai usI prakAra jayakumAra ne bhI zukla dhyAna ke mAdhyama se ghAtiyA karmoM kA kSayakara apane jJAnarupa sAgara ko vistRta kiyA thaa| yaha vicAryamANa ramaNIya kA udAharaNa hai| vicAra karane para jayakumAra ke vizAla jJAna kA patA calatA hai| paM. bhurAmala jI zAstrI kahIM apane vAgvyavahAra ke cAturya se anAyAsa viSaya bodha karAne ke dakSa hai, to kahI ve kAvya bhASA ke prayoga soSThava meM aisI vidagdhatA lA dete haiM ki bahuta vicAra karane ke bAda hI viSaya kA bodha ho pAtA hai| zabdoM ke krama sthApana meM nipuNa yA kuzalatA se hI kAvya meM bhASA ke saundarya kA niveza hotA hai| kahanA na hogA ki mahAkavi bhUrAmala jI kI kAvya bhASA meM zabdoM ke krama sthApana kI paTutA athavA kalA lAlitya, padazayyA kI icchA se hI usase bhI adhika saundarya kA AdhAna huA hai| yahI kAraNa hai ki pUrA jayodaya mahAkAvya kAvya rasa kI ApAtaramaNIya anubhUti se sAtizaya manorama bana gayA hai| 1. jayodayamahAkAvya, 28/48 280285222222222222222222382363238888888888888888888888888888888888888888 0 4 3 8888888888888888888888888888888833333333338888888888888888 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAvaNya saundarya ruciratA, manoharatA, manojJatA, taralatA, sukumAratA, aura lAlitya, sphUrti aura oja ye sabake saba jayodaya mahAkAvya kI ramaNIya banAye huye haiM / - rasasiddha kavIzvara bhUrAmala jI isa mahAkAvya meM samyak prabhAva, sRSTi ke lie vyaMjaka vizeSaNoM aura sAdRzya vidhAna yA aprastuta yojanA ke prati adhika saceSTa rahe hai| sAhitya zAstra meM marmajJa bhUrAmala jI mAdhurya aura prasAda guNa vyaMjaka varNavAlI zabdAvalI se apane kAvya meM pracura ramaNIyatA lA dI hai| unakI ramaNIyatA meM vAcyArtha ke sAtha hI lakSyArtha va vyAgyArtha kI pradhAnatA hai / vyagya vAle sthaloM para suSThu kintu gariSTa prayogoM ke darzana hote haiM phira bhI artha bodha ho jAne para kAvya-soSThava kI AvarjakatA hRdaya ko abhibhUta kara letI hai / isa taraha jayadeva mahAkAvya kavi ke saphala kAvya-saundarya kA bhASika pratIta hai| vicAryamANa ramaNIyatA ke anya sundara dRSTAnta vakSyamANa paMktiyoM meM dRSTavya haiM naTI mudA mandapadAmamaiyaM lAsyaM rasA sabhyajanA numeyam / prasiddhavaMzesya guNodhavazyamupaitu bhUmaNDalamaNDasya // savrajadavrajasa muttharajastAmIzvaro jjhanidazazca dizaMstAH / pItimA namimatA nanadeze'vApurApya jagatIha suveza // " nimajjitaM tena jalaikapUre zrutazriyAM vaibhavato'pyadUre / zrIsarvatobhadUtayA manojJe bhalApahe'smin kviklpbhomye||' rAjate hi jagatI rajasvalA'mI tato'tha turagAH supezalAH / rUmAspRzanta iti yAnti kazmalAdabhItimantaiva tAvadutkalAH // gopratirjanatayAsi bhASito'smAkamAzu gunnvdvRshstvkm| Aha so'tha vadatItare jayaH kinna gotriguNa evabho bhavAn // uccaistanamaudakAyasiddhA niHsvedayA rucA jagatIdvA / mantazrI rivAbhirAmA mahIpateH sAbabhUva rAmA // bhiyeva bhavyo bhavabhAvitacchalAt svayaM mhodyaanctussttycchlaat| suvRtta etAH parivartitAkRtIrvibharti dharmArthanikA manivRtIH // 5/8 3. vahI, 19/9 1. jayodayamahAkAvya, 1/32 2. vahI, 4. vahI, 21/9 5. vahI, 21 /85 6. vahI, 22 / 14 7. vahI, 24/11 135 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ payodharA bhogasuyogamaMjulAM taTI smntaadvricndkaacitaam| girIzvaraH sevata eva satamAM nijArddhadehA numitAM tu paarvtiim|| nADakaMTaDakamivAzanipratikRto lebhe vcstddhRdi| hAvAdohamanAGana tatpariNatiM prApoSare biijvt| tasyAH kiMca manorathonnatagiri bhettu vavovajrarAda___ zrIstamberamapattanezvara mukhAdevaM punarniryayo janatAM ca nato samAzvaseH svamanasyama! neva vishvseH| naTavat taTavartidRktayA rahito hss4vimrsssRktyaa||' tulAntavattad dvayamastu vastu pratiSThita vijJahRdIha vstum| na pazcimAzena vinA bibharti samagramaMzaM khalu yAsti bhitiHr yeSAM matenAtha guNaH svadhAmnA sambadhyate ve smvaaynaamnaa| teSAM tadaikyAtkila saMkRtirva nalasthitiH pakSaparicyutirvA // nitambinISU svidanIdRzISu bhAsA smaasaadvijitorvshiissu| aDagena raDage naraza nanyabhAva pratipsuH prabhavet sjnyH|| gareyeverayA vyApta bhoginaamdhinaaykH| ahInaH sarpavat tAvat kaMcukaM primuktvaan|| pratyAhAramupeto vA ymitaadyupyogvaan| tavAntarAya mAsAdya dhaarnnaakhyaatimaaddho|| tapasAdhiMgatAmeva kaaNcnsthitimaaddht| mudrocitaM prayogeNa kaMkaNaM kRtvaanmo||' aho kAvyarasaH zrImAn yadasya pRSatA vrjet| durvarNatA durjanasya mukhaM sAdhoH suvrnntaam|| 1. jayodayamahAkAvya, 24/6 3. vahI, 26/24 5. vahI, 26/82 7. vahI, 28/6 9. vahI, 28/28 2. vahI, 24/136 4. vahI, 26/78 6. vahI, 27/24 8. vahI, 28/31 10. vahI, 28/73 136 &xxcodase 88888888888888833333333333333333333 * OM 88888888888888 888888888883%83%886666661363066555555553 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya samastasUktavyApI tathA sUktaikadezaMdRzya camatkAra tathA jayoda samastasUktavyApI camatkAra kI paribhASA - samastasUktavyApI vaha camatkAra hai jisameM pUrI sUkti apane bhAva lAvaNya se camatkAra utpanna kre| jahA~ samasta sUkti meM camatkAra hogA vahIM samasta sUktavyApI camatkAra khlaayegaa| jayodaya mahAkAvya meM kucha padya draSTavya hai - vRddhiMgatatvAtpalitojjvalAdya kIrtirbhujaGagasya gRhaM prsaady| hatvAmbaraM nandanameti cAramaho jarAyAM tu kutovicaarH|| isameM svacchanda aurata bUDhI ho se sapheda bAloM vAlI hokara bhI kAmI puruSa ke ghara jAtI rahatI hai aura vastrarahita ho apane putra taka ko AliMgana karatI hai| ThIka hI hai, buDhApe meM manuSya prAyaH vicArarahita ho hI jAtA hai| siI taraha rAjA jayakumAra kI kIrti vRddhi ko prApta hone ke kAraNa palita ke samAna sapheda hotI huI nIce nAgaloka meM jAkara aura upara AkAza ko pArakara idra ke nandana vana taka pahu~ca gyii| arthAt tInoM lokoM meM phaila gyii| yahA~ pUrA padya hI suktimaya hai isalie yaha samastasUktavyApI kA sundara udAharaNa hai| samastasUktavyApI kA majula dRSTAnta dRSTavya hai - svIkRte paramasAravattayA jAyate purnsaartaaryaat| takrato hi navanItamApya.te taH punadhRtakRte vidhaapyte|| prArambha meM paramasAravAna hone se jo bAta svIkara kI jAtI hai vahI kucha samaya bAda AsAra ho jAtI hai| jaise chAcha se jo makkhana nikAlA jAtA hai vahI bAda meM zIghra tapAkara ghI banA liyA jAtA hai| jisa prakAra chAcha se ghI banatA hai usI prakAra sAravAn bAta kA mahattava hai| 1. jayodayamahAkAvya, (pUrvArddha) 1/36 2. vahI, 2/14 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha samasta sUkti hI bhAvalAvaNyarupa amRta kI mAno varSA kara rahI hai| eka anya udAharaNa dekhie - zakyameva sakalaividhIyate ko na naagmnnimaaptmutptet| kUpake ca rasako pyUpekSate pAdukA tu patitA sthitiH kssteH|| - sabhI logoM ke dvArA zakya kArya hI kiyA jAtA hai| nAgamaNi prApta karane ke lie bhalA kauna prayatna karegA ? ku~e meM par3e carasa kI sabhI upekSA karate hai para yadi jUtI gira jAya to vaha kisI se bhI sahaya nahIM hotI arthAt sabhI usase ghRNA karate haiN| __ jUte ke girane se usakA jala apavitra ho gyaa| apavitra vastu se sabhI ghRNA karate haiM kyoMki vaha sampUrNa vAtAvaraNa ko dUrSita karatI hai| sabhI loga acchA kArya karanA cAhate haiN| yaha zloka samasta sUktavyApI kA sundara dRSTAnta hai| sammatA hi mahatAM mahAnvayAH saMsmarantu niyatiM dRddhaashyaaH| tAtrikoSTiniratA punarvavA nAnanto hi paripoSaNa gvaam| mahApuruSoM se mAnya aura uttama vicAra vAle dRDhacitta loga deva kA smaraNa kiyA kareM kintu gRhastha vyAvahArika nIti hI svIkAra karate haiN| kyoMki gAya kA poSaNa kevala annamAtra se nahIM ho sktaa| usako ghAsa kI bhI AvazyakatA hotI hai| __kavi ne gRhastha aura gAya kI bar3I sundara tulanA kI hai| gAya kA poSaNa ghAsa ke binA nahIM ho sakatA hai usI prakAra gRhastha dharma kA pAlana bhI kevala vyAvahArika nIti se nahIM ho sakatA hai| samasta sUkti meM camatkAra vidyamAna hai| eka anya udAharaNa dekhie - susthitiM samayarItimAtmanaH saGagatiM pariNati tathA jnH| draSTamAzu karaNazrutaM zrayet svarNaka hi nikaSe priikssyte| manuSya sabhI avasthA, kAla ke niyama, apanI saMgati, zubhAzubha parivartana kA ThIka ThIka jJAna prApta karane ke lie karaNAnuyoga zAstroM kA adhyayana kre| kyoMki suvarNa ke khare - khoTe kI parIkSA kasauTI para hI kI jAtI hai| 1. jayodayamahAkAvya, 2/16 2. vahI, 2/11 3. vahI, 2/47 58000003333336698888888888888885 2 1 38 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka manuSya ko karaNAnuyoga zAstra kA adhyayana avazya karanA cAhie jisase vaha subha azubha parivartana kA ThIka se jJAna prApta kara ske| kyoMki jisa prakAra suvarNa ke khare khoTe kI parIkSA kasauTI para hotI hai usI prakAra karaNAnuyoga zAstra se hI kAla Adi kA jJAna hotA hai| pArthivaM samanukUlayetpumAn yasya rAjyaviSaye niyuktimaan| zalyavadrajati yadvirodhito nAmbudho makarato'ritA hitaa|| manuSya ko cAhie ki jisa rAjA ke rAjya meM nivAsa karatA hai usako vaha prasanna banAye rakhane kI ceSTA kre| unake viruddha koI kAma na kare, kyoMki usake viruddha calanA zalya ke samAna hara samaya duHkha detA rahatA hai| samudra meM rahakara magaramaccha se virodha karanA hitAvaha nahIM hotaa| kyoMki agara manuSya usake viruddha calatA hai to usakA hI nukasAna hai| vaha use kabhI bhI naSTa kara sakatA hai kyoMki usake pAsa zakti hotI hai| yaha pUrA zloka hI sUktimaya hai| eka anya nidarzana dekhie - antaraGagabahiraDagazuddhimAn dharmyakarmANiM rato'stu buddhimaan| zrIryato'stu niyamena saMvazA mUlamasti vinayo hi dhrmsaat|| buddhimAna puruSa ko cAhie ki aMtaraGaga aura bahiraGaga zuddhi ko saMbhAlate hue dharma kArya meM sadaiva saMlagna rahe, jisase lakSmI sadA vaza meM banI rahe, kyoMki dharma kA mUla vinaya hI hai| ___ manuSya ko cAhie ki vaha dharma-kArya meM tatpara rahe, kyoMki dharma kA mUla vinaya hai| vinaya nahIM hai to dharma nahIM, dharma nahIM to lakSmI nahIM, isalie manuSya ko lakSmI kI prApti ke lie dhArmika kAryoM meM lage rahanA caahie| samasta sUkti kI jJAna vardhaka camatkAra kI varSA kara rahI hai| eka anya zloka dekhie - dhenurasti mahatIha devatA tacchakRttprastravaNe nissevtaa| prApyate suzuciteti bhakSaNa hA tayostaditi moylkssnnm| bhArata varSa meM gAya ko mAtA ke samAna pUjA jAtA hai| gAya bahuta uttama devatA hai, isalie usake gomaya aura gomUtra kA sevana karane vAlA puruSa 1. jayodayamahAkAvya, 2/70 2. vahI, 2/73 3. vahI, 2/87 139 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitratA ko prApta hotA hai| kintu yadi koI aisA mAnakara gomaya aura gomUtra kA bhakSama karatA hai to kheda hai ki vaha avicAritA kA lakSaNa hai| gAya ke gaumUtra ko zuddha batAyA hai| lekina isakA yaha Azaya nahIM ki koI binA vicAra ke hI lAlaca meM Akara usakA sevana kare, yaha anucita hai| samasta sUkti meM upadeza ke dvArA ucita-anucita kA bheda batAyA hai| isalie yahA~ samastasUktavyApI camatkAra hai| eka aura udAharama dRSTavya hai - kAryapAtramavatAdyayocitaM vastu vAstumukhamarpayan hitm| yena samyagiha mArgabhAvanA kA gatirnizi hi dIpakaM vinaa|| gRhastha kA kartavya hai ki yathAyogya makAna Adi upayogI vastue~ dekara naukara cAkara Adi kI bhI dekhabhAla karatA rahe, jisase jIvana nirvAha meM suvidhA banI rhe| kAraNa rAtri meM dIpaka ke binA nirvAha kaThina hotA hai| hama usake prakAza ke binA kucha bhI kArya karane meM asamatha4 rahate haiM ThIka usI prakAra naukara ke binA gRhastha jIvana meM kaThinAI hotI hai| akele kArya karanA kisI ke vaza meM nahIM hai| jo hamAre kArya meM upayogI ho usako kucha denA hamAre lie hI hitakara hai| yaha samasta sUkti hI bhAvalAvaNyamayI hai| priyo'priyo'thavA strINAM kazcanApi na vidyte| gAvastRNabhivAraNya'bhisaranti navaM nvm|| striyoM ke lie na to koI priya hai aura na koI apriy| ve vanoM meM nayI - nayI ghAsa karane vAlI gAyoM kI taraha navIna puruSoM kI aura abhisaraNa kiyA karatI hai| jisa prakAra se gAya ko kisI eka prakAra kI ghAsa se lagAva nahIM hotA hai use to tRpti cAhie usI prakAra strI ko bhI koI eka hI puruSa priya nahIM hotA hai| vaha sadA navIna puruSoM kA abhisaraNa kiyA karatI hai| kavi ne gAya va strI kI bar3I manohArI tulanA kI hai| ataH yahA~ samagra sUkti meM camatkAra hai| isa camatkAra kI eka aura bAnagI dekhie - 1. jayodayamahAkAvya, 2/97 2. vahI, 2/147 140 5383 38888888888 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadadhIzAjJayA''yAtaH kuzalaM vaH pdaabjyoH|. visArastataiH kiM sthAjjIvana jIvanaM vinaa|| kAzI nareza akampana kA dUta jayakumAra kI prasaMzA karate hue kahA hai ki - usa nagarI ke svAmI kI AjJA se meM yahA~ AyA huuN| merA kuzala to Apake caramoM meM hai kyoMki jala ke binA machalI kA jIvana kaise ? jisa prakAra jala ke binA machalI kA jIvana nahIM, usI prakAra Apake caraNoM ke binA merA jIvana sArahIna hai| maiM sarvathA Apake Upara hI Azrita huuN| isa zloka meM samastasUktavyApI camatkAra dekhane yogya hai| AstadA sUlalitaM calitavyaM tanmayA'vasaraNaM bahu bhvym| zrI catuSpathaka utkalitAya kasyacid vrajati cinna hitaay|| sulocanA ke svayaMbara kI bAta sunakara pratyeka vyakti usako pAne ke lie lAlAyita hai| yadi aisI bAta hai to phira mujhe bhI calanA hI caahie| arthAt meM bhI cluugaa| kAraNa yaha asavara to bahuta sundara hai| caurAhe para rakhe hue ratna ko lene ke lie kisakA mana nahIM cAhatA ? sulocanA ko ratnoM kI bhAMti sabhI pAnA cAhate haiN| sabhI ke mana meM vicAra hai zAyada svayaMbara meM hamArA bhAgyodaya ho jaaye| pratyeka vyakti mUlyavAna ratna ko pAne kI icchA rakhatA hai| samasta sUkti meM camatkAra dRSTigocara hotA hai| eka aura manohArI udAharaNa dekhie - dIpastamomaye gehe yAvannodeti bhaaskrH| snehena dIpyatAM tAvat kA dazA syaatpunHprge| andhakAramaya ghara meM rakhA dIpaka tela ke dvArA taba taka camakatA rahe jaba taka sUrya kA udaya na ho| kintu sabere sUrya kA udaya ho jAne para usakI kyA dazA hogI ? jaba ghara meM andhakAra hotA hai taba to (dIpaka) kI AvazyakatA hotI hai| sUrya kA prakAza phailatA hai to dIpaka kA prakAza nagaNya ho jAtA hai| sUrya apane prakAza meM dIpaka kA prakAza AtmazAta kara letA hai, phira dIpaka kI koI AvazyakatA nahIM hotI hai| 1. jayodayamahAkAvya, 3/31 2. vahI, 4/7 3. vahI, 7/30 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ samastasUkti hI bhAvalAvaNya kI mAno varSA kara rahI ho| eka aura lalita udAharaNa dekhane yogya hai - hastAvalambanabalena kilopalamya strAgAliliGaga galataH praNataM sa sbhyH| sarvasvamUlyamiti tulyatayA nijasya kuryAcchitaM laghumayIha janaH prshsyH|| isa saMsAra meM uttama manuSya zaraNa meM Aye hue sAdhAraNa manuSya ko bhI svayaM apane samAna kara letA hai| aisA vicAra kara sabhI meM vidyamAna bharata cakravartI ne atyanta priya vinamra jayakumAra ko bUmi se uThAkara chAtI se lgaayaa| usake pazcAt gale se AliGagana kiyaa| yahA~ rAjA bharata kI mahattA batAyI gayI hai ki unhoMne apane senApati jayakumAra ko gale se AliDigata karake use apane samAna banA liyaa| yahA~ samasta sUktavyApI camatkAra hai| isa camatkAra kI eka aura bAnagI dekhie - nanu jano bhuvi sampadupArjane prayatatAM vipadAmuta vrjne| milati lADagalikAphalavArivad vrajati ydgjmuktkaapitthvt|| . pRthvI para manuSya sampattiyoM kA saMcaya karane para aura vipattiyoM kA nirAkaraNa karane meM prayatva bhale hI kare, parantu zUbhodaya hone para nAriyala ke bhItara sthita pAnI ke samAna saMpatti svayaM milatI hai| pApa kA udaya hone para hAthI ke dvArA khAye huye kaithA ke sAra ke samAna svayaM calI jAtI hai| jaba manuSya kA bhAgyodaya hotA hai to binA prayatna kiye hI sampatti mila jAtI hai| agara bhAgya meM nahIM likhA hai to lAkha prayatna karale ki sampatti hamAre pAsa rahe lekina vaha nahIM rhtii| sampatti-vipatti kA AnAjAnA saba bhAgya para nirbhara karatA hai| yaha zloka samastasuktavyApI kA sundara udAharaNa hai| gaNayatItittaNo vipadAM bharaM na viSayI viSayaiSitayA nrH| asRhatiSvapi dIpazikhAsvaraM zalabha aanipttypsmbrm|| viSayI manuSya viSayAbhilASI hone ke kAraNa vipatti ke sahana karane meM 1. jayodayamahAkAvya, 20/15 (uttarArddha) 2. vahI, 25/11 3. vahI, 25/24 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatha4 hotA huA vipadAoM ke samUha ko kucha nahIM gintaa| usakI upekSA kara detA hai| jaise pataMga prANaghAta karane vAlI dIpa zikhAoM para binA kisI pratibaMdha ke zIghra hI A par3atA hai| . viSayI manuSya viSaya vAsanAoM meM itanA lipta ho jAtA hai ki use apane bhale - bure kA dhyAna nahIM rahatA hai| jisase use apane prANoM kA saMkaTa hotA hai| usI ke Age A jAtA hai| jaise pataMga dIpa zikhA ke Age hI binA roka-Toka ke A jAtA hai| isa pUre zloka meM ramaNIyatA hai| isalie yahA~ samastasUktavyApI camatkAra eka anya maJjula dRSTAnta dRSTavya hai - janatA ca natAM samAzvasaiH svamanasyama! neva vishvseH| naTavat taTavartidRktayA rahito hrssvimrsssktyaa|| harSa aura viSAda ko racane valI dRSTi se rahita ho taTastha vRtti se vinIta janatA ko sadA utsAhita karanA caahie| parantu vizvAsa karate samaya apane hRdaya kA bhI vizvAsa nahIM karanA caahie| phira anya manuSya kI to bAta hI kyA hai| vizvAsa ke viSaya meM naTa ke samAna ceSTA karanI caahie| jisa prakAra nRtya karane vAlA sabakI aura dekhatA hai darzaka samajhatA hai ki vaha hamArI aura dekha rahA hai, lekina vaha vAstava meM kisI eka kI aura nahIM dekhatA hai| isa prakAra se rAjA ko naTa ke samAna vyavahAra karanA caahie| jisase prajAjana samajhe ki rAjA mujhase prasanna hai| lekina usakI prasannatA kisI eka kI aura nahIM honI caahie| tulAntavatad dvayamastu vastu pratiSThita vijJahRdIha vstum| na pazcimAzena vinA bibharti samagramaMzaM khalu yAsti bhitiH| jisa prakAra tarAjU ke donoM palar3e paraspara baddha hote haiN| eka palar3e se tarAjU nahIM banatI hai, usI prakAra vastu bhI asti-nAsti donoM rupa hokara hI jJAnI manuSyoM ke hRdaya meM pratibhAsita hone ke lie pratiSThita hai| jisa prakAra jo dIvAla hai vaha apane pichale bhAga ke binA pUrNatA ko dhAraNa nahIM karatI, usI prakAra koI bhI vastu apane se viruddha dharma ke binA pUrNatA ko prApta nahIM hotii| 1. jayodayamahAkAvya 26/24 2. vahI, 26/77 143) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jo asti rupa hai vaha nAsti rupa bhI hai| jo nitya hai vaha anitya bhI hai, jo eka hai vaha aneka bhI hai, jo tad hai vaha atad bhI hai| isa prakAra se vastu kA bheda aura abheda donoM rupa se kahA jAtA hai| isa sUkti meM bhAvalAvaNya kA sadbhAva hai| eka anya rUcira udAharaNa dekhie - saMkSAlanaproJchanayoH pravRttastanorjano'yaM pratibhAti hRttH| yatiH sadAtmekamatiH zarIrasevAsa revA na sameti dhiirH|| yaha saMsArI manuSya hRdaya se zarIra ke dhone aura poMchane meM saMlagna jAna par3atA hai| jabaki nirantara eka AtmA meM lIna rahane vAle dhIravIra munirAja zarIra kI sevAoM meM ruci ko prApta nahIM hote haiN| saMsArI manuSya apanI zarIra sevA meM lagA rahatA hai| use isa nazvara zarIra se pyAra hotA hai| munirAja isa zarIra ko nazvara jAnakara usameM sevArata nahIM rahate haiM, tathA Atma dhyAna meM hI apanA jIvana arpaNa karate haiN| yaha samasta sUktavyApI kA sundara dRSTAnta hai| itastato bho parimArjanIvA'vidagdhanuH sAvaguNArjinI vaak| vezyeva vijJasva punarmanuSyAn sammohayantI bhRtikAmanu syaat|| isa saMsAra meM ajJAnI manuSya kI jo vANI hai, vaha idhara - udhara jhAkhane vAlI buhArI ke samAna durguNoM kA saMgraha karane vAlI hotI hai, para vivekI manuSya kI vANI vezyA ke samAna manuSyoM ko mohita karatI huI prayojana ke anusAra hI pravRtta hotI hai| arthAt niSprayojana nahIM hotI hai| __jo ajJAnI manuSya hai ve to galata bAteM AtmasAta karate haiN| jaise jhADu se kUr3A kacarA ikaTThA karate haiN| vahI kAma ajJAnI manuSya apanI vANI se karatA hai| jo jJAnavAn manuSya haiM ve niSprayojana kucha nahIM kahate tathA unakI bAteM mUlyavAna hotI hai| usI ke dvArA dUsaroM ko mohita karate haiN| yaha sUkti bhAvalAvaNya ko pradarzita karatI hai| samastasUktavyApI kA manohArI udAharaNa - kavitAyAH kaviH kartA rasikaH kovidaH punH| ramaNI ramaNIyatvaM patirjAnAti no mitaa| 1. jayodayamahAkAvya 27/9 2. vahI, 27/29 3. vahI, 28/82 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ kavi kavitA kA racayitA hotA hai, para usakA rasAnubhava vidvAna hI karatA hai| jaise strI ke saundarya ko pati jAnatA hai pitA nhiiN| kavitA ke rasoM kA pAna sahRdaya jana hI karate haiN| sAdhAraNa vyakti kavitA ke mahatva ko nahIM samajha sakatA hai| jisa prakAra strI ke saundarya ko pati jAnatA hai pitA nhiiN| yaha samastasUktavyApI kA sundara udAharaNa hai| kAvya meM zabdayuktiyoM se lAlitya A jAtA hai| isameM kavi apane jIvana ke anubhavoM ko sArvajanika aura sArvalaukika banAkara prastuta karatA hai| anubhava kavi ke loka darzana aura vyaktigata anubhUtiyoM para AdhArita hote haiN| AvazyakatA par3ane para kavi apane kAvya meM sAmAnya tathyoM se vizeSa kA auraka vizeSa tathyoM se sAmAnya kA samarthana karatA hai| kisI prasaMga meM jayodaya mahAkAvya ke praNetA ne apane jayodaya mahAkAvya meM manorama sUktiyoM ko nidRSTa kiyA hai| ina sUktiyoM ko nidRSTa kiyA hai| ina sUktiyoM se jahA~ isa kAvya meM ramaNIyatA A gayI hai, vahIM inase kavi ke jIvana darzana para bhI prakAza par3atA hai| isa saduyaktiyoM kI sUcI isa zodha prabandha ke pariziSTa saMkhyA 2 meM dI gayI hai, jinake paryAlocana se kavi kA vizAla lokAnubhava para prakAza par3atA hai| sUktaikadezadRzyaH camatkAra sUktaikadezadRzyaH camatkAra kI paribhASA - sUkti ke padya meM eka aMza meM rahane vAle camatkAra ko sUktaikadezadRzyaH camatkAra kahate haiN| jahA~ zloka ke eka aMza meM hI camatkAra utpanna ho jAye tathA zloka kA bhAva apane eka aMza se hI camatkRta ho uThe vahA~ sUktaikadezadRzyaH camatkAra hogaa| sUkti ke eka aMza meM rahane vAlA camatkAra jayodaya mahAkAvya ke isa zloka meM draSTavya hai| __ Atmane hitamuzanti nizcayaMvyAvahArikamutAhitaM nym| viddhi taM punaradaH purassaraM dhAnyamasti navinA tRnnotkrm|| yadyapi mahAtmA loga nizcaya naya ko apanA hitakara athavA vyavahAra naya ko ahitakara kahate haiN| phira bhI he ziSya! yaha samajha leM ki nizcaya naya vyavahAra - naya pUrvaka hI hotA hai| kyoMki dhAnya bhUse ke binA nahIM hotaa| agara manuSya cAhe ki vaha khAlI dhAnya ko utpanna kara le to vaha nahIM ho 1. jayodayamahAkAvya 2/3 (pUrvArdha) 145) 8888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888 364680 300008888888 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA kyoMki bhUse ke binA dhaAnya nahIM upajatA hai| usI prakAra nizcaya naya ko karane ke lie vyavahAra naya honA jarUrI hai| . isa zloka ke cauthe pAda se zlokArtha camatkAra utpanna ho gayA hai| kiTTimAdiparizodhane nalaM saMvedadadhipadaM smujjvlm| zemuSI zrutarasin surAja te svarNamagnikalitaM hi raajte|| he zAstra adyayana meM rasa lene vAle bhavya puruSa! tumhArI buddhi kITa Adi ke haTAne ke lie ujjavala agni ko samucita svIkAra kregii| kAraNa agni ke dvArA tapAyA gayA svarNa hI camakadAra banatA hai| . jisa prakAra se svarNa jaba taka agni meM nahIM tapatA hai taba taka vaha mUlyavAna nahIM hotaa| tapA-tapA kara hI usako nikhArA jAtA hai aura usakI malinatA ko dUra kiyA jAtA hai| usI prakAra se he puruSa, apanI buddhi ko pavitra karane ke lie ujjavala rupI agni meM apanI buddhi ko parimArjita karo, tabhI vaha sAravAn hogii| isa zloka ke cauthe pAda se kAvya saundarya pravAhita ho rahA hai| isa camatkAra kI eka aura bAnagI dekhie - nayavarmedaM nirNayavedaM prAptumakhedaM spssttnivedm| sumatisudhAdaM vigataviSAdaM zamitavivAdaM jayatu sunaadm|| munirAja kahate hai ki maiMne jo nIti mArga batalAyA hai vaha kheda se rahita, pramANabhUta jJAna prApta karane ke lie asandigdha kathana hai| sadabuddhirupI sudhA ko detA aura viSAda ko miTAtA hai| yaha visaMvAda ko haTAtA hai| zobhana dhvaniyukta isa kathana kA jaya jayakAra ho| yaha nIti mArga kA sabase uttama mArga hai| isa para calane vAlA sampUrNa du:khoM se ubara. jAtA hai| eka anya udAharaNa dekhie - sa sarpiNIM vIkSya sahazrutazuratAmathekaMdA'nyena batAhinA rtaam| pratarjayAmAsa karasthAkantaH saMheta vidvAnapade kuto rtm|| usa rAjA jayakumAra ne eka sarpiNI ko jisane usake sAtha dharmazravaNa kiyA thA, kisI anya jAti ke sarpa ke sAtha rati krIr3A karate dekhakara hAtha meM 1. jayodayamahAkAvya 2/81 2. vahI, 2/137 3. vahI, 2/140 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthita krIDA kamala se use ddraayaa| ThIka hI hai, vidvAna puruSa ayogya sthAna meM kI jAne vAlI rati-krIr3A kaise sahana kara sakatA hai ? / vidvAna puruSa sadaiva satmArga kA hI anusaraNa karatA hai| usake lie kutsita mArga garhita hai| vaha kisI ko ayogya karma karate hue nahIM dekha sakatA hai| isa zloka ke eka aMza se hI sampUrNa zloka meM camatkAra utpanna ho gayA hai| eka anya zloka dekhie - ___ matiM kva kuryAtnaranAthaputrI bhvedbhvaannevmkhrvsuutrii| iSTe premeya prayateta vidvAna vidhermanaHsamprati ko nu vidvaan|| vaha sulocanA na jAne kise vara le, Apa aisI dIrgha vicAradhArA meM soca-vicAra meM mata pdd'iye| kyoMki vidvAna kA kArya hai ki vaha apanI abhISTa siddhi ke lie prayatna karatA rhe| isake bAda daiva kA rUkha kyA hai ? ise kauna jAnatA hai| dUta jayakumAra se kahatA hai ki sulocanA Apako hI vara rupa meM pasanda karegI kyoMki striyA~ saundaryarthinI hotI hai| Apa yaha na soce ki vaha Apako varaNa karegI yA nhiiN| Apa to svayaMbara meM Ane kI kRpA kareM kyoMki vidvAna kA kArya hai vaha apanI abhISTa siddhi paryanta prayatna karatA rhe| vijaya-parAjaya para dhyAna na deN| zloka kI dUsarI paMkti meM camatkAra hai| yahA~ sUktekadezadRzya camatkAra eka aura bhAvapUrNa camatkAra dekhie - sajjIkRtaM svIcakAra paraM parakiraM nRpH| zobhate zociSAM sArthestejasvI tapano'pi cet|| isameM usa samaya kA varNana hai jaba rAjA jayakumAra svayaMbara ke lie apane dala-bala ke sAtha kAzI prasthAna karate haiN| prasthAna karate samaya jayakumAra ne apane sAtha uccakoTi ke kucha Avazyaka naukara cAkara bhI le liye the kyoMki yadyapi sUrya svayaM tejasvI hai phira bhI kiraNoM ke binA usakI zobhA nahIM hotii| 1. jayodayamahAkAvya 3/85 2. vahI, 3/102 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne jayakumAra va sUrya kI kiraNoM va naukara kI bahuta hI manauhArI tulanA kI hai| jisa prakAra se kiraNoM ke binA sUrya kI tejasvitA kama ho jAtI hai usI prakAra agara rAjA ke sAtha usakA senA dala na ho to usakI zobhA bhI alpa ho jAtI hai| senA se rAjA kA mahatva bar3ha jAtA hai| isameM sUmatekadezadRzya camatkAra hai / dattamastyapi nimantraNapatramatra cana ca bhavAn giramatra / dugdhato hi navanItamudeti gaustRNAni hi samAdaraNe'ti // dumati kAzI nareza se kahatA hai ki he rAjan Apa Agraha to karate haiM kintu kyA Apane hameM nimaMtraNa patra bhI diyA thA jisase Apa aisA kahane ke adhikArI ho ? sociye to sahI ki makkhana gAya ke dUdha se nikalatA hai aura binA Adara ke gAya bhI ghAsa nahIM khaatii| makkhana jaisI mUlyavAna vastu sAdhAraNa gAya ke dUdha se banatA hai / gAya itanI upayogI hai| isalie hameM usakA Adara karanA caahie| gAya ko bhI agara Adara se ghAsa nahIM khilAte hai to vaha ghAsa nahIM khAtI hai| hama to rAjA Thahare aura Apane hamAre rAjA arkakIrti ko nimaMtraNa bhI nahIM diyA / zloka kI dUsarI paMkti se kAvya saundarya vigalita eka aura manohArI udAharaNa dekhie rAjakIyasadana matibhadbhayaH prAha sattanRpitA'thabhavad bhyH| saMvihAya hRdayaM na guNbhyaH sthAnamanyaducitaM khalu tebhyaH // sulocanA ke pitA ne una buddhimAnoM ke nivAsartha apanA rAjabhavana hI batA diyA / ThIka hI hai, kSamAdi guNoM ke lie hRdaya ko chor3a dUsarA kauna sA sthAna ucita ho sakatA hai ? jo kAzI nareza ne arkakIrti ko apane rAjabhavana meM ThaharAyA kyoMki unase bhUla ho gayI thI usakA prAyazcita karane kA acchA avasara thA / isase unake hRdaya meM kAzI nareza ke prati dayA bhAva utpanna ho gyaa| isa zloka kI sUkti ke eka aMza se samUce padya meM camatkAra utpanna ho rahA hai / 1. jayodayamahAkAvyama 4/21 2. jayodayamAhAkavya, 4/26 148 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya udAharaNa dekhiye - tatkaromi kila sA sahajenA rIpayedvimugale tdnenaaH| cintayeta purumityAbhirAdhyaM dhImatAmapi dhiyA kimsaadhym|| dumarti kahatA hai ki Apa loga bhagavAn purudeva ko yAda kreN| meM vaha upAya karUMgA ki sulocanA svayaM hI svAmI ke gale meM varamAlA DAla de, ThIka hI hai buddhimAn ke lie kauna sA kArya kaThina hai| buddhimAna puruSa sabhI asaMbhava kArya meM catura hotA hai| usake lie kucha bhI kaThina nahIM hai| vaha hara kArya saralatA se kara sakatA hai| isa zloka ke caturtha pAda se camatkAra utpanna ho rahA hai| eka aura udAharaNa draSTavya hai - IdRze yuvagaNe'tha vidagdhe kA kSatI ratipatAvapi dgdhe| nAnRvartini ravo pratiyAte dIpake matirUdeti vibhaate| yadi kahA jAya ki kAmadeva to kabhI kA jala gayA to jahA~ isa prakAra ke sundara rAjA lauga vidyamAna hai, vahA~ kAmadeva kI AvazyakatA kI kyA hai ? jaise prAtaH kAla ke samaya sUrya ke udita hone para dIpaka ko kauna yAda karatA hai| andhakAra meM bhI dIpaka kI AvazyakatA hotI hai| usI samaya usakI upayogitA patA calatI hai| prAtaH kAla sUrya ke udita hone para vaha nagaNya ho jAtA hai| usI prakAra saundaryavAna rAjA ke hote hue kAmadeva ko koI nahIM yAda kara rahA hai| vaise saundarya kA devatA kAmadeva ko hI mAnate haiN| isa zloka kI dUsarI paMkti meM camatkAra hai| isa camatkAra kI eka aura bAnagI dekhie - cakRSurjagatpradIpAttazca tAmudayinI suvNshaasaaH| bhAnoriva somakalAM kumudvtiikndsukRtaashaaH|| udaya ko prApta hone vAlI isa sulocanA ko ve zivikAvAhaka loga jagata ke pradIpa rupa usa rAjA ke pAsa se khIMca kara le gaye jaise kumudvatI ke puNyAMza candramA kI kalA ko sUrya se khIMca lete haiN| svayaMbara meM zivikAvAhaka sulocanA ko eka rAjA se dUsare rAjA ke 1. jayodayamahAkAvya 4/33 2. vahI, 5/25 3. vahI, 6/56 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsa usI prakAra le jAte haiM jisa prakAra kumudratI ke puNyAMza candramA kI kalA ko sUrya se khIMca lete haiN| kyoMki candramA ke udita hone para kumuda khilate haiN| isa zloka kI dUsArI paMkti meM camatkAra vigalita ho rahA hai| eka anya udAharaNa dekhiye - nibhRte guNeramuSmin nAbanaadhamavApa saapgunndsyuH| kimu deve viparIte paruSANyapi pauruSANi syuH|| durguNoM kA haraNa karane vAlI, guNoM kI bhaNDAra isa sundarI ne isa rAjA se bhI prema nahIM kiyA arthAt isako vara rupa meM cayana nahIM kiyA, jaba deva viparIta ho jAtA hai to kyA puruSArtha bhI kaThora arthAt vyartha ho jAte haiN| ____ mAlavadeza ke rAjA itane guNa sampanna the ki sulocanA ne unakA varaNa nahIM kiyA, vaha rAjA socatA hai ki jaba deva viparIta ho jAtA hai to kyA puruSArtha (dharma, artha, kAma) bhI kaThora arthAt vyartha ho jAte haiN| yahA~ tRtIya aura caturtha caraNa meM manorama lAlitya kA darzana hotA hai| ataH yahA~ sUktaikadezadRzyaH camatkAra kA maMjula sanniveza hai| eka aura udAharaNa dRSTavya hai - aho mAyAvinAM sA yA mAyAtu sukhataH sphuttm| nijAhaDakArato vyaajo'kmpnenaaymuurjitH|| akampana ne apane ahaMkAra meM Akara yaha chala kiyA hai| bar3e Azcarya kI bAta hai ki mAyAviyoM kI mAyA saralatA se sAdhAraNa logoM kI samajha meM nahIM aatii| mAyAvI loga apanI mAyA kA jAla isa taraha phailAte hai ki sAdhAraNa manuSya unakI caturatA ko nahIM jana pAte haiN| jisa prakAra akampana kI mAyA ko koI nahIM pahacAna pAyA hai| prathama paMkti meM kAvya-saundarya rupI camatkAra pragaTa ho rahA hai| eka aura manohArI udAharama dekhiye - anyathA'nupapattthA'haM gtvaaNstvdnujnyyaa| svAtantrayeNa hi ko ratnaM tyaktvA kAcaM smessyti| Apa kI dayA se maiMne yaha bAta arthApatti pramANa dvArA tAr3a lii| kAraNa 1. jayodayamahAkAvya 6/97 2. vahI, 7/4 3. vahI, 7/15 1500 888888888 888888888888888 %886000008 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauna aisA hogA ? jo svatantratApUrvaka ratna chor3akara kA~ca grahama karegA, sabhI cAhe vaha usake yogya ho yA na ho sabhI ratna kI abhilASA karate haiN| ___ isa sUkti ke eka aMza se camatkAra utpanna ho rahA hai| ataH yahA~ sUktekadezadRzya camatkAra hai| eka aura lalita udAharaNa dekhiye - __ sadyo'pi kRtavidyo'hamudyogena jyshriym| .. mAlAJcopaimi bAhAM hi niitividyo'bhinndti|| arkakIrti kahatA hai ki maiM saba taraha se kuzala huuN| ataH zIghra hI apane udyoga se vijaya lakSmI aura varamAlA donoM ko prApta kara luuNgaa| kyoMki nItimAn vyakti apanI bhujAoM kA bharosA karatA hai| arkakIrti sulocanA ko pAne kI icchA se socatA hai ki vaha arane bala se sulocanA ko prApta kara legA kyoMki kIrtimAn manuSya apanI bhujAoM ke bala se saba samartha hotA hai| usake lie kucha bhI asambha nahIM hotA hai kyoMki vaha balavAn hai| isa zloka ke dUsare caraNa meM kAvya-saundarya pravAhita ho rahA hai| eka anya udAharaNa dRSTavya hai sAdhAraNa dharAdhIzAba jitvA'pi sa jayaH kutH| dvipendro nu mRgendrasya sutena tulnaamiyaat|| . yaha jayakumAra sAdhAraNa rAjAoM ko jItakara bhI kyA vAstava meM pUrNa vijayI kahA jA sakatA hai ? hAthI yadyapi auroM se bar3A hai phira bhI kyA vaha siMha ke bacce kI barAbarI kara sakatA hai| hAthI yadyapi kalevara kI dRSTi se anya pazuoM se bar3A hai| lekina vaha siMha ke bacce se choTA hI hai auroM se yuddha meM vaha jIta sakatA hai lekina vaha choTe se siMha zAvaka se hAra jAtA hai| usI prakAra arkakIrti apane ko siMha kA baccA tathA jayakumAra ko hAthI mAnatA hai| kyA hI sundara abhivyakti hai ? eka ramaNIya dRSTAnta dvArA uparyukta zloka meM saundaryAdhAna pArita kiyA gayA hai| eka anya udAharaNa dekhie 1. jayodayamahAkAvya 7/31 2. vahI, 7/49 0452-23685 2151 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItireva hi balAdabalIyasI vikramo'lulanapakhasya ko vshin| kesarI kariparItikadrayAdvanyate sa zabareNa helyaa| jayakumAra akampana se kahate haiM ki Apa zAyada yaha socate ho ki mere pAsa senAbala nahIM hai kintu Apako yaha yAda rakhanA cAhie ki bala kI apekSA nIti hI balavAna hotI hai| dekhiye-hAthiyoM kI ghaTA ko naSTa karane vAlA siMha bhI nIti ke balapara aSTApada dvArA bAta kI bAta meM mAra DAlA jAtA hai| jayakumAra kahate haiM ki nIti hI balavAn hotI hai| agara koI manuSya apanI buddhimatA se kArya kare to vaha apane zatru ko AsAnI se parAjita kara sakatA hai| agara usake pAsa bala hai nIti nahIM hai to vaha manuSya parAjita ho jaayegaa| sUkti ke prathama pAda se camatkAra utpanna ho rahA hai| eka anya zloka dRSTavya hai - pareNa vidyAbalayoH svapakSamapUjjayaH saMtulayan vilkssH| sthAnaM cakampe'hicarasya tAvadbhavyasya daivaM labhate prbhaavH|| jayakumAra ne vipakSa ke sAtha vidyA aura bala donoM meM hI tulanA karate hue apane pakSa ko nirbala pAyA to kucha udAsa ho gyaa| usI samaya nAgacara deva kA Asana kA~pa uThA aura vaha daur3A huA A phuNcaa| saca hai ki bhavya puruSa kA prabhAva anAyAsa hI bhAgya ko anakUla kara letA hai| __acche puruSa ke karma apane karmoM kI vajaha se bhAgya ko anape anukUla banA lete haiN| unake karmoM kA prabhAva hI unake bhAgya ko badala detA hai| sUkti ke eka aMza meM camatkAra dRSTavya hai| .. eka aura lalita udAharaNa dekhane yogya hai - / sUraH samAgatyatamAM sa bhadraM sanAgapAzaM shrmrdhcndrm| dado yatazracAvasare'GagavattA nigadyate sA shkaaristtaa|| usa deva ne jayakumAra ko eka to nAgapAza diyA aura dUsarA ardhacandra nAmaka bANa diyaa| ThIka hI hai mauke para hAtha baTAnA hI sahakArIpana kahA jAtA hai| 1. jayodayamahAkAvya 7/78 2. vahI, 8/76 3. vahI, 8/77 941520% Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba manuSya duHkhI ho athavA kisI suta kI AvazyakatA ho to taba usakI sahAyatA kI jAye to sahakArIpana kahA jAtA hai| vipatti meM sAtha denA hI mahAnatA hai| sukha meM sabhI sAtha dete haiM / duHkha maM mahAn loga hI sahAyatA karate haiN| sukti kI dUsarI paMkti meM camatkAra hai| eka anya udAharaNa dekhie hRdi tamopagamAt pratibhA'vizagita tadAlapitena jayadviSaH / yAdiva kokarupatena dinazriyaH samudayaH kUtanaktalayakriyaH // ' akampana ke kahane para jayakumAra ke virodhI arkakIrti kA roSa dUra ho gyaa| usake mana meM sphUrti A gyii| jaise cakave ke vilApa se rAtri calI jAtI hai aura dinazrI kA samudaya ho jAtA hai / jisa prakAra rAtri meM cakave kA apanI priyA se viyoga hotA hai to vaha vilApa karatA hai / vilApa karate-karate dina zrI kA udaya ho jAtA hai aura vaha priyA kA saMsarda prApta kara prasanna ho jAtA hai, usI prakAra arkakIrti ke mana meM bhI dina zrI kA udaya ho gayA aura vaha sArA mana kA maila dUra karake prasannacitta ho gyaa| uparyukta zloka ke uttarArdhagata maMjula dRSTAnta ke dvArA sundarabhAva kA upasthApana kiyA gayA hai| eka aura udAharaNa dekhie - zucirihAsmadadhID dharaNIdhara sati punastavayi ko'yamudravaH / tapati bhUmitale tapane tamaH parihato kimu dIpaparizramaH // dUta ne kahA hai cakravartina ! isa loka meM hamAre pavitra mahArAja parama vivekazIla svastha evaM prAjapAlana kArya meM tatpara hai| aise Apake rahate hameM koI upadrava, koI kaSTa kyA ho sakatA hai ? pRthvI para sUrya ke apane pUrNa teja se tapate rahate andhakAra miTAne ke lie kyA dIpaka ko thor3e hI zrama karanA par3atA hai| sUrya apane Apa ko tapAte hue sampUrNa jagata ko prakAzita karatA hai / dIpaka ko kucha bhI nahIM karanA par3atA hai / usI prakAra Apake hote hue hameM kaisA ksstt| 1. jayodayamahAkAvya 9/20 2. vahI, 9 /73. 153 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne sUrya va rAjA ko dIpaka va prajA kI bar3I sundara tulanA kI hai| pRthvI para sUrya kA prakAza phailane para andhakAra kI sarvathA nivRtti ho jAtI hai| saca hai, eka mahAna rAjA ke prajA kA pAlana karate samaya anyoM ko usa kArya ke lie kaSTa nahIM karanA pdd'taa| dUta ke isa bhAvabharita kathana meM ramaNIyatA vidyamAna hai jisase camatkAra A gayA hai| sUkti kI dUsarI paMkti meM kAvya saundarya vigalita ho rahA hai| sujanA nu manAk samarthanaM ca ravaye dIpa ivAtra naarthmnyct| urarIkriyate na kiM pikAya kalikAmasya zucistu smprdaayH|| hama ApakI bAta kA thor3A sA bhI samarthana kyA kareM ? kyoMki vaha to ravi ko dIpaka ke samAna koI bhI prayojana rakhane vAlA nahIM hai| jisa prakAra Ama kI maMjarI koyala ke lie bhI aMgIkAra kI jAtI hai usI prakAra yaha sulocanA jayakumAra ke lie hI mAnya hai| yaha nirdoSa sampradAya sadA se hI calA AyA hai| sundara bhAva kI saMyojanA hai| yahAM para bhI isa zloka ke eka aMza meM camatkAra hai| sucataikadezadRzya camatkAra kusumeSoH zarajarjIritApi yA janatA syymitstyaapi| . sphuTaM kusumasaMdhAraNarItirviSamagadaM viSasya bhvtiiti| kAma ke bANoM ke jarjarita hone para bhI janatA ne usa samaya spaSTa rupa se kAma ke bAMNoM ko dhAraNa karane kI rIti apanAI thii| ThIka hI hai kyoMki viSa kI auSadhi viSa hI hotI hai| sabhI strI puruSoM ko kAma ne apane bAMNoM se jarjarita kara diyaa| sabhI logoM para kAma prabhAva ho gayA, sabhI prasannacitta hokara kAma krIr3A karane lge| yaha sarvasammata hai ki viSa hI viSa kA nAza karatA hai| caturtha pAda meM sUktaikadezadRzya camatkAra hai| eka anya udAharaNa dekhie - vAgmitA hi yeSA rUcihetuH samviditA manasvinivahe tu| yadatra tRSNI nRpuraiH sthitaM jaDaprasaGagemaunaM hi hitm|| 1. jayodayamahAkAvya 12/31 . 2. vahI, 14/39 ___3. vahI, 14/77 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravAna manuSyoM ke samUha meM thor3A bolanA rucikara hotA hai| yaha socakara striyoM ke nUpura usa samaya cupa ho gaye the kyoMki mUoM ke prasaGaga meM mauna raha jAnA hI hitakara hotA hai| jaba vidvAnoM ke samakSa thor3A bolanA acchA hai taba jaloM-jar3o ke samakSa to bilkula nahIM hI zreSTha hogaa| yaha vicAra kara nUpura kI runajhuna baMda ho gayI thii| ___ kavi ne bar3I hI sundara kalpanA kI hai| sUkti ke caturthapAda se kAvya saundarya vigalita ho rahA hai| eka anya nidarzana avalokanIya hai - yathodaye'hayastanamaye'pi raktaH zrImAn vivasvanvibha kmktH| vipatsu sampatsvIpa tulyatevamaho taTasthA mahatAM sdaiv|| zrImAn tathA aizvarya kA eka bhakta athavA pakSiyoM ke sadbhAva kA pramukha bhakta sUrya jisa prakAra udaya kAla meM lAla hotA hai usI prakAra asta kAla meM bhI lAla rahatA hai| bar3A Azcarya hai ki mahApuruSoM kI pravRtti saMpatti aura vipatti meM sadA eka samAna rahatI hai| mahApuruSa na sampatti meM anurakta hote haiM aura na vipatti meM udvign| mahApuruSoM va sUrya kI kavi ne bar3I anupama tulanA kI hai| sUkti kI dUsarI paMkti meM camatkAra dRSTavya hai| eka anya zloka dekhie - layaM tu bhatraiya samaM sameti dinaM dinezena mhiiyseti| kRtajJatAM te khalu nirvahanti tamAmasubhyo'pyamalAstu snti| dina, apane pUjya evaM svAmI sUrya ke sAtha hI naSTa ho jAtA hai| ThIka hI hai kyoMki jo zuddha svabhAva vAle hote haiM ve prANoM se bhI arthAta prANoM ko dekara bhI kRtajJatA kA atyanta nirvAha karate haiN| jisa prakAra se dina sUrya kA sAtha nibhAtA hai jo sadAcArI manuSya haiM vaha apane prANoM kI cintA nahIM krte| vaha prANoM kI bAjI lagAkara kRtajJatA kA nirvAha karate haiN| dUsarI paMkti meM sUktaikadezadRzya camatkAra utpanna ho rahA hai| 1. jayodayamahAkAvya 15/2 2. vahI, 15/3 82636415. 156 3853588888888888888883688335066653680558550586255833633 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka aura udAharaNa dRSTavya hai jagAma maireyabhRte tvamatra AghrAtumAttapratime'rilava / vadhvA sa vadhvAnayane'bjabuddhiM syA llolupAnAM tu kutaH prabuddhiH // madirA se bhare pAtra meM strI ke netra kA pratibimba par3a rahA thA / use kamala samajha kara bhramara sUMghane ke liye gayA, kyoMki lobhI jIvoM ko viveka kahA~ hotA hai / 1 lobhI manuSya itanA madamasta ho jAtA hai ki use acche bure kA patA hI nahIM calatA hai| bhaireM hamezA kamala para hI mar3arAte rahate haiM / strI kA netra kamala ke samAna pratIta ho rahA thA / lobhI manuSya lobha meM Akara apanA viveka kho baiThate haiN| caturtha pAda se camatkAra vigalita ho rahA hai / isa camatkAra kI eka aura bAnagI dekhie jagatAM jIvanenApi kimityatra navAritA / samazca viSamaH sUktirityeSAsti na vAritA // jo jala jagat ke samasta jIvoM kA jIvana hai| usane yahA~ navIna zatrutA kisa kAraNa prApta kara lI / satpuruSoM kI jo vANI hai ki kabhI mitra bhI zatru ho jAte haiM / jisa prakAra jala sabake prANoM kI rakSA karatA hai aura yahI jala Aja jayakumAra ke lie mRtyu kA kAraNa bana rahA hai| jaise kI kabhI mitra bhI kAraNavaza zatru ho jAte haiM / isa zloka kI sUkti ke eka aMza meM camatkAra hai / eka aura udAharaNa dekhie hRdayasthitakAmapAvaka kalayannaJcalakaiH kilAvRtam / vanitAjana ekatastarAM tanute vAtatatiM sma sAmpratam // - eka aura sthita strI samUha hRdaya meM sthita kAmAgni ko uttarIya vastra ke aMcala se sugupta jAnatA huA isa samaya atyadhika havA kara rahA thA / striyA~ bholepana se yaha nahIM samajha sakI ki havA karane se chipI agni prajvalita hI hogI, na ki zAnta / 1. jayodayamahAkAvya 16/48 2. vahI, 20/52 3. vahI, 21/70 156 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyA~ kAmAgni se pIr3ita thI, jisa prakAra agara dabI huyI agni ko havA kareMge to vaha prajvalita ho jAtI hai| striyA~ apanI kAmadazA ko batAnA nahIM cAhatI thii| isalie vaha nAsamajha striyA~ apanI kAmadazA ko kama karane kI jagaha aura adhika kAmAgni se pIr3ita ho gyii| abhUta sabhAyA manaso'tikampakRttadatra ksstte'pytikssttmisstthRt| yathaiva kuSThe khalu pAmayA'jani aho durantA bhavasaMbhavA vniH|| abhISTa kA haraNa karane vAlA yaha prakAza prajAjana ke mana ko kampita karatA huA kaSTa meM bhArI kaSTa ke samAna huaa| aisA lagA jaise kor3ha meM khAja ho gaI ho| vAstava meM janma se sahita yaha pRthvI duHrupa pariNAma se sahita hai| jisakA janma hotA hai usakA viyoga bhI hotA hai| yaha pRthvI duHkhoM se bharI huyI hai| isa pRthvI para duHkha sukha donoM hI haiN| yaha pRthvI duranta hai| caturtha pAda se camatkAra utpanna ho rahA hai| eka anya udAharaNa dekhie - tadekasandezamupAharat paramupetya bodho'vdhinaamkshcrH| aho jagatyAM sukRtaikasantaterabhISTasiddhiHsvayameva jaayte|| rAjA jayakumAra aisA vicAra kara hI rahe the ki avadhi jJAna rupI dUta ne Akara unakI AkAMkSA ko acchI taraha pUrNa kara diyA so ThIka hI hai kyoMki pRthvI para puNya kI advitIya paramparA se vAMchita artha kI siddhi svameva ho jAtI hai| pRthvI para puNya kA phala apane Apa mila jAtA hai| apane saMcita karmoM ke dvArA manuSya ko phala kI prApti hotI hai| vaha jaise karma karatA hai vaise hI phala bhogatA hai| dUsarI paMkti se kAvya saundarya rupI camatkAra vigalita ho rahA hai| eka aura lalita udAharaNa dekhane yogya hai - atAni tenAvadhinA sa saMkramastvananya evAtha yto'vrjdbhrmH| yathADakurotpAdanakRd ghanAgamaH phalatyaho kintu shrtsmaagmH| usa avadhi - jJAna ne vaha zakti prakaTa kI ki jisase saba bhrama dUra ho 1. jayodayamahAkAvya 23/19 2. vahI, 23/35 3. vahI, 23/36 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyaa| jaise varSA Rtu aMkura utpanna karatI hai, parantu phala detA hai zarada Rtu kA aagmn| ___ jaba bIja bote haiM, bIja meM aMkura taba utpanna hotA hai jaba varSA kA jala usameM par3atA hai aura vaha bIja zarada Rtu meM paka kara phala banatA hai| zarada Rtu kA Agamana hameM phala pradAna karatA hai| usI prakAra apane pichale janma ke karmo kA phala isa janma meM milatA hai| sUkti kI dUsarI paMkti meM camatkAra hai - eka aura udAharaNa dekhie - etAdRgiddhavibhave'pi bhave'dhruvatva matvA''paturna ca manAGa manasA mmtvm| / dharme dRDhAvata sutatvamavApya sattvaM sthAne manaH praNayanaM hi bhvenmhttvm|| isa prakAra prasiddha vaibhavazAlI bhava rAjaparyAya meM bhI anityatA mAna kara ve donoM kucha bhI mamatva bhAva ko prApta nahIM hue| kintu vAstavika tatva samyagdarzana prApta kara dharma meM DhUr3ha ho gye| yahI ThIka hai, kyoMki samucita sthAna meM mana kA jAnA hI mahattapUrNa hotA hai| dharma meM pravRtta honA hI mahAnatA hai| hameM usI kA anusaraNa karanA caahie| caturtha pAda meM sUkti gata camatkAra hai| eka anya udAharaNa dekhie - tvadIpAdAmbujarAjabhAyAM bhuvAM bhavantIha mahaH smaajaaH| sumAni samprApya sugandhimanti saugandhyamArAnnRzayaM nynti| he bhagavAn ! Apake caraNarUpI zreSTha kamaloM kI sevA karane vAlI pRthvI ke isa loka meM bahuta bhArI utsavoM ke samUha udbhUta hote haiN| yaha ThIka hai, kyoMki sugandhi yukta puSpa apane saMparka se manuSya ke hAtha ko sugandhi prApta karA hI dete haiN| jinendra bhagavAn ke caraNoM ke sparza se yaha pRthvI pavitra ho gayI hai| jisa prakAra se puSpa apanI sugandhi ko manuSya ke hAtha meM saMkrAnta kara detA hai| usI prakAra jinendra deva ke prabhAva se utsava ho rahe haiN| 1. jayodayamahAkAvya 23/84 2. vahI, 24/95 158) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ uttarArddhagata bhAva lalita hai| isase samUce padya meM saundarya A gayA eka aura udAharaNa dRSTavya hai - viSayamastamatiH prati muhyati nahi bipanna ito pi vimu cti| muharaho svadite jvalitAdharaH svidabhilASamaparo maricI nrH|| nibuddhi manuSya viSaya se vipatti meM par3atA huA bhI usake prati moha karatA hai| use chor3atA nhiiN| jaise caTapaTA khAne kA abhilASI manuSya oTha ke jalate rahane para bhI bAra-bAra mirca kA svAda letA hai| yaha manuSya viSaya vAsanAoM meM itanA lipta hai ki vaha usake kAraNa vipatti meM par3atA hai| lekina phira bhI vaha usase virakta nahIM hotA hai| jaise manuSya hoTha ke jalate rahane para bhI mirca ko bAra-bAra khAtA rahatA hai| sUkti kI dUsarI paMkti meM camatkAra hai| zuddhAtmasavittirihAbhirAmA tavAtha meM rAgaruSoH sadA maa| nAmAsakau samprati vAkpravRttirekasya labdhinaM yugasya dttiH|| rAjA jayakumAra jinendra bhagavAn kA kIrtimAna karatA huA kahatA hai - he prabho! Apake do kalyANa kI AdhArabhUta eka zuddhAtmA kI hI anubhUti hai, parantu mere rAgadveSa kI andhakArapUrNa amAvasyA hai na mukhe eka zuddhAtmA kI anubhUti ho sakatI hai aura na rAgadveSa kA denA denA ho sakatA hai| isalie lokokti prasiddha hai ki lenA eka na denA do| caturtha pAda se kAvya saundarya utpanna ho rahA hai| eka aura manohArI udAharaNa dekhie - nirIhamArAdhya susiddhasAdhyastavAmastu bhakto viguNaM viraadhy| cintAmaNiM prApya naraH kRtArtha:kimeSa na syAdviditAkhilArtha / / he samasta padArthoM ke jJAtA jinendra ! bhaktajana anya guNahIna devoM ko chor3akara icchArahita ApakI ArAdhanA kara apanA manoratha siddha kara lete haiN| so ThIka hI hai, kyoMki cintAmaNi ratna ko prApta kara kyA manuSya kRtArtha nahIM hotA hai ? arthAt avazya hotA hai| 1. jayodayamahAkAvya 25/23 2. vahI, 24/88 3. vahI, 24/94 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi ratna ko prApta kara manuSya kRkRtya ho jAtA hai / usako sabase amUlya vastu kI prApti ho jAtI hai / usI prakAra hai jinendra bhagavAn ApakI pUjA karake bhakta jana saba kucha pA lete haiM / ve apane sabhI manorathoM ko pUrA kara lete haiN| uttarArddha meM camatkAra vigalita ho rahA hai| eka aura udAharaNa dekhie pAdukevasati kaNTakAtate'pyasti cijjagati guptaye yateH / aDiganaH svatalasAdabhAsinI dIpikeva jagate prakAzinI // - jagat ke kaNTakoM se vyapAta rahate he muni kI vRtti pAdukA ke samAna rakSA ke lie hai / jisa prakAra kaNTakAkIrNa bhUmi para calate samaya pAdukA rakSA karatI hai, usI prakAra muni kI buddhi rAgaraDaga se bhare hue jagat meM unakI rakSA karatI hai aura saMsArI manuSya kI buddhi dIpaka ke samAna yadyapi jagat ke lie prakAzita karatI hai, parantu apane Apako prakAzita nahIM karatI / diyA tale aMdherA isa ukti ko satya karatI hai 1 saMsArI manuSya kI buddhi kI dIpaka se tulanA bar3I hI manohArI hai / dUsarI paMkti meM camatkAra utpanna ho rahA hai| kavi apanI bAta ko prabhAvapUrNa banAne ke lie apane vAk vaidagdha se pada ke kisI eka deza meM sUktiyoM kI saMyojanA karake usameM adbhuta ramaNIyatA kA nidarzana kara detA hai / yaha tathya isa mahAkAvya ke aneka zlokoM meM prApta sUktadezadRzya camatkAra se pramANita hotA hai| 1. jayodayamahAkAvya 27/62 160 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama adhyAya zabdagata, arthagata, aura zabdArthagata camatkAra tathA jayodaya zabdagat camatkAra kI paribhASA - jayodaya mahAkAvya meM zabdagata camatkAra kA bahuta prayoga milatA hai| zabdagata camatkAra vahA~ hotA hai jahA~ zabdoM meM camatkRti ho tathA vaha apane zabdoM se lAvaNya utpanna kareM, aura jahA~ zabdoM meM cArutA ho vahA~ zabdagata camatkAra hotA hai| zabdoM kA samUha hI isameM camatkAra utpanna karatA hai tathA vaha hI prabhAvapUrNa hotA hai| __ AcArya jJAna sAgara jI ne jayodaya mahAkAvya meM zabdagata camatkAra ke mAdhyama se kAvya meM jAna DAla dI hai| jisase unakA kAvya sazakta bana par3A hai| zabdagat kA sundara udAharaNa dekhie - yazo viziSTaM payaso'pi ziSTaM bibharti varNodhamaho knissttm| tarAM dharAGke tava nAmakAmagavI ca vidvadvara sNvdaamH||' kAzI nareza akampana kA dUta jayakumAra ko svayaMbara ke lie AmaMtrita karane ke lie AtA hai| jaba jayakumAra usase usakA paricaya pUchate haiM ki he vidvadvara! hama Apase pUchanA cAhate haiM ki Apako nAmarupI kAmadhenu isa dharAtala para kauna se Azcarya 'janaka abhISTa varNa samUha ko dhAraNa karatI hai, jo yathoviziSTa arthAt prakhyAta tathA dUdha se bhI svAdiSTa hai arthAt' ApakA sundara nAma kyA hai ? kavi kI vacanabhanI ukta zloka se spaSTa zabdoM kI vArutA avalokanIya hai| __ sukRtepayorAzerAzeva suratA tyaa| padamo pi cejjitaH padabhayAM pallave patratA kutH||.. kAzI nareza kA dUta jayakumAra se sulocanA ke rupa saundarya kI prazaMsA karatA huA kahatA hai ki - 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/23 88888888888888888888888888888888 8 1610 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjan vaha bAlA sulocanA rasapUrNa hai isalie vaha puNyarupa samudra kI belA kI taraha sundara hai| usane apane caraNoM se kamaloM ko jIta liyaa| taba pallava meM pAtraMtA kahA~ ho sakatI hai ? ... .. ... usake pairoM kI zabobhA itanI anupama hai ki usane kamaloM ko bhI jIta liyA hai| pallava to pairoM ke aMzamAtra hone se unameM pairoM kI barAbarI karane kI bAta sambhava hI kahA~ ? kavi ne zleSa va anuprAsa kI anupama chaTA se zabdoM meM raJjakatA lA dI hai| isalie yahA~ zabdagata camatkAra hai| zabdagata kI aura bAnagI sAtisaDakaTatayA nararAMjAM lddghnaashyvilmbnbhaajaam| sandado vicaladaJcalapAkA''havAnanaM tu nRpsodhptaakaa|| kAzI nareza ne apanI putra sulocanA ke lie svayaMbara kA Ayojana kiyaa| usameM jagat ke sabhI svayaMbara ke lie kAzI A gaye, aisA lagatA thA ki koI rAjA zeSa nahIM rahA hai| usa samaya mArga khacAkhaca bhara gayA thaa| ataH calane kI icchA rakhakara bhI Age cala na pAne vAle rAjAoM ko rAjamahala para lagI patAkA apane aMcala se balA rahI thI ki zIghra aao| ... sulocanA ko pAne kI icchA se sabhI rAjAoM ko svayaMbara meM jAne kI zIghratA thii| kavi ne zabdoM ke mAdhyama se bar3A hI manohArI varNana kiyA hai| . . , eka aura udAharaNa - . . vayobhiyukteyamaho navA latA karAdharAjriSvadhunA prvaaltaa| . . urojayoH kuDmalakalpakAlatA radeSu muktAphalatA'tha vaagtaa|| . jaba sulocanA svayaMbara maNDapa meM AtI hai to rAjAoM ke mana meM sulocanA ke prati aneka vicAra utpanna hote haiM - . . yaha sulocanA navIna latA hai aura bAlyAvasthA se rahita hai, ataH yaviAvasthArupI pakSI se yukta hai| isake hAtha, hoTha aura caramoM meM pravAlatA hai, arthAt mUMge kI kAnti ke hokara kopaloM kI yAda dilAte haiN| donoM stana kuDamala sarIkhe haiM aura dA~ta mukta phala arthAt motI sarIkhe camakate haiN| kavi ne viziSTa zabdamaitrI ke mAdhyama se sulocanA ke zArIrika saundarya 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/44 2. vahI, 5/15 3. vahI, 5/88 162 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA varNana kiyA hai| jisase zabdoM meM camatkRti utpanna ho gayI hai / zabdagata kA lalita udAharaNa dekhie pramANiteyaM sudRzAmaghonikA kilAlayo'pyapsarasAmathAdhikAH / purandareNodayinAsamuttaramakampane 'lambi pulomamAdaraH // yaha bAlA sulocanA sunayanA sundariyoM ke bIca pApa ke viSaya meM kama hai / isalie yaha sundara dRSTi hone se indrANI kI taraha hai / isakI sakhiyA~ bhI nizcaya hI jala kI taraha sarasa haiM isalie candra se milane vAle rasaNa yA ApyAyana se bhI adhika guNa vAlI haiM / ataH apsarAoM ke bIca adhika guNavatI haiN| usane apane saundarya se apsarAoM ko jItakaka pIr3A se pIr3ita kara diyA hai| udita hone vAle jana samUha se yaha nadara bhI yukta hai| ataeva udayazIla indra se bhI dhika Anandita hai / ataeva logoM ne isa akampana rAjA ke viSaya meM puloma yAnI indra ke zvazura se bhI adhika Adara bhAva dhAraNa kiyA / . zabdoM meM camatkRti hone se zabdagata camatkAra hai / zabdagata kA manohArI udAharaNa arkatApariNatAvatarkatA saMyutena dadhatA yathArthatAm / meghamAnitaRto vinazyatA bhAtu tUlaphalatA tvayodRtA // jaba svayaMbara sabA meM sulocanA jayakumAra ko svayaMbara mAlA DAlatI hai to arkakIrti isase bhar3aka uThatA hai aura yuddha ko taiyAra ho jAtA hai| jaba akampana yaha sunate haiM to ve jhagar3A zAnta karane ke lie apanA dUta arkakIrti ke pAsa bhejate haiM lekina usakA arkakIrti para kucha prabhAva nahIM par3atA, taba dUta kahatA hai maiM to samajhatA hU~ ki Apa vAstava meM arkakIrti ( sUrya ke samAna hai ) jaise Aka meghamAnita varSA Rtu meM naSTa ho jAtA hai aura usakA jIvana phalarahita hotA hai vaise hI Apa bhI megha kumArAdi dvArA sammAnita jayakumAra kI Rtu arthAt teja meM par3akara naSTa ho jAyeMge / zabdoM kI vicitratA se camatkAra utpanna hotA hai / zabdagata kI eka aura bAnagI draSTavya hai 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 5/88 2. vahI, 7/69 163 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNazriyaH kelisaraH savarNAH karIzakarNAttatayA sprnnaa| vaktrairbhaTAnAM kamalAvakIrNA zrIkuntalaiH shevlsaavtiirnnaa|| ajastramAjisvasRjA prapUrNA kilollstkungkumvaaripuurnnaa| yazaH samA rabdhaparAgacUrNA sma rAjate sA smudnggghuurnnaa|| jaba jayakumAra va arkakIrti kI senA kA Apasa meM yuddha ho rahA thA taba vaha raNabhUmi bAvar3I ke samAna laga rahI thii| vaha raNabhUmi, ramazrI ke kelisarovara sI bana gayI thI kyoMki usameM hAthiyoM ke kaTe par3e kAna patra ke samAna dIkhate the| yoddhAoM ke mukhoM sarIkhe kamaloM se vaha bharI thii| yatra tatra bikhare par3e bAla se vAra kA kAma kara rahe the| usameM jo rakta bharA thA, vaha kezara ke jala ke samAna thA aura jo zUratA dikhalAne vAle vIroM kA yaza phaila rahA thA vaha parAgasadRza thaa| isa prakAra ina saba sAmagrayioM se pUrNa vaha yuddhabhUmi prasannatA se iThalAtI bAvar3I laga rahI thii| rupaka alaMkAra ke dvArA kavi ne zabdoM meM bar3A hI manohArI va hRdayAvarjaka varNana kiyA hai| zabda-sauSThava anupama hai| aDagIcakArAdhvakalaDakalopI hayarijayaM nAma rathaM jyo'pi| kharo'dhvanA gacchati yena sUryastenaiba somo'pi sudhodhdhuryH|| jayakumAra va arkakIrti ke bIca yuddha kA varNana hai - nItimArga ke doSoM ko naSTa karane vAle jayakumAra ne bhI ariJjaya nAmaka ratha svIkAra kiyaa| kAraNa jisa rAste se tIkSNa sUrya jAyA karatA hai, usI rAste se amRtavRSTi kartA candramA bhI jAyA karatA hai| zabdoM ke camatkAra se yaha zloka camatkRti ko prApta hotA hai| zabdagata kA eka aura udAharaNa - tvadaparo jalabindurahaM jano jalanidhe milanAya punrmnH| yadagamaM bhavato bhuvi bhinnatAM tadupayAmi sadaiva hi khinntaam|| jaba arkakIrti jayakumAra se parAjita ho jAtA hai to usako yuddha karane para gaharA duHkha hotA hai aura vaha lajjita hotA hai| mahArAja akampana ne donoM meM sulaha karA dii| jayakumAra jItakara bhI arkakIrti se isa prakAra kahatA hai ki he jalanidhe! Apa samudra ke samAna aura maiM usakI mAtra eka bUMda hU~ jo 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 8/41-42 2. vahI, 8/69 ___ 3. vahI, 9/41 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terA hI aMgabhUta jana hai, kisI kAraNa bhUmaNDala para tumase jo alaga ho gayA, nizcaya hI isakA mujhe atyanta kheda hai| ataH Apase phira milanA cAha rahA zabdoM ke mAdhyama se jayakumAra kI udAratA, mahAnatA kA paricaya milatA fosfor zabdamaya camatkAra dekhiye - he chinnamoha janamodanamodanAya - tubhyaM nmo'shmnRsNshmnodmaay| nirvRtyapekSitanivedanavedanAya - sUryAya meM hRdrvindvinodnaay|| jayakumAra jaba vivAha maNDapa meM Ate hai to unakI dRSTi vedI para par3I taba vaha jina sUrya ko namaskAra karate hue kahate haiM - __ he moha rahita! lokoM ko Ananda pradAna karane vAle prabho! zAnti ke zamana ke lie preraka, svayaM Ananda svarupa, mukti ke lie Avazyaka nivedana ke jJAtA, tathA mere hRt kamala ke vinoda hetu sUrya rupa Apako namaskAra hai| viziSTa zabdoM ke dvArA jayakumAra jina sUrya kI stuti karate haiN| zabdoM meM camatkRti avalokanIya hai| zabdagata kA eka aura nidarzana dekhiye - sampUtatAmatati tAM vararAjapAde - . stasmin sadambarAvitAna itaH prsaadaiH| tatkAlakAryaparadArataraDagacAraH shuddhaantsindhurbhvtsmudiirnnsaarH|| vivAha kAla meM antaHpura kI zobhA darzanIya thii| vaha samudara ke samAna pratIta ho rahA thaa| zrI jayakumAra ke caraNoM se pavitratA ko prApta, sundara vastroM vAle maNDapa prAnta ke ho jAne para idhara prasAdoM se tatkAla kArya meM tallIna strI rupiNI taraGagoM kA prasAra bhItarI bhAga meM udavelita huA antaHpura hI samudra jaisA pratIta hotA thaa| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 10/96 2. vahI, 10/102 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra samudra meM tarageM uThatI hai, usI prakAra se anta:pura meM strI rupI taraMge prasAra kara rahI thiiN| viziSTa zabdoM meM zAbdika saundarya darzAyA gayA hai| zabdagata kI eka aura bAnagI draSTavya hai - sarpirarpitamukhyatimAnaM sendukendudyitprnnidhaanm| pANipadya mRdu sadya suvezA'pUrvamApya kumude mumude saa|| prasAda meM strI kI manohArI kalpanA kI hai| sundara vaiSavAlI kisI strI ne jisameM apane mukha kI pratibhA dIkha rahI hai aise ghRtapAtra ko, candrasahita samudra kI kalpanA kara aura hastakamalarupI gRha maM rakhakara apUrva Ananda ko prApta kiyaa| zabdoM kI cArutA se zabdoM meM vizeSa saundarya udgalita ho rahA hai| striyoM ko kAlpanika anubhUti viziSTa hai| zabdagata camatkAra viziSTa hai| zabdagata kA lalita udAharaNa - dantAvalImadharazoNimasaMbhRdaDakA - taambuulraagprinnaamdhyiaapypddkaam| yA sma pramASTimuhurAdRtadarpaNApi . lajjA tayAliSu tu haasysmrpnnaapi| jaba svayaMbara ke pazcAt jayakumAra, sulocanA va senA ke sAtha hastinApura kI aura prayANa karate haiM tathA rAste meM eka vana meM Thaharate haiN| vahA~ kI krIr3AoM kA varNana hameM striyoM kI manodazA ke mAdhyama se patA calatA hai| __jo adharoSTha kI lAlimA se cihnita dantapakti ko pAna kI lAlI se yukta samakSa darpaNa le bAra bAra sApha kara rahI thI, isase sakhiyoM ke bIca use lajjita tathA hAsya kA pAtra honA pdd'aa| zabdoM ke dvArA zabdagata camatkAra advitIya hai| zabdagata kA eka aura camatkAra - ___anekadhAnyArthakRtapravRttirjaDAzayasyoddhatatAM smtti| he zArade! zAradavattavAyaH samastu meghasya vinAzanAyA . jayakumAra vana meM prAta:kAlIna kRtya karake pUjA - arcanA karatA hai tathA sarasvatI jI kI vandanA karatA huA kahatA hai ki - 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 10/106 2. vahI, 18/10 2 3 .vahI, 19/29 166 888638888888888888328800558 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he sarasvati ! tumhArA yaha mArga kAryakalApa zarada Rtu ke samAna hai, kyoMki jisa prakAra zarada Rtu anekadhAnyArthakRta pravRtti aneka prakAra ke anAjoM ke utpanna karane meM pravRtta rahatI hai usI prakAra ApakA mArga bhI anekadhAnyaarthakRtapravRtti aneka prakAra ke artha - abhidheya vyaGagya aura dhvanya athavA aneka manuSyoM ke prayojana siddha karane meM pravRtta hai aura jisa prakAra zarada Rtu jaDAzaya jalAzayoM kI uddhatatA udvelAvasthA - mUrkha manuSyoM ke abhiprAya sambandhI uddaNDatA ko naSTa karatI hai| isa taraha jisa prakAra zarada Rtu megha jalAda kA nAza karane ke lie hai usI prakAra ApakA mArga bhI adya mere pApoM kA nAza karane ke lie ho / vizeSa zabda yojanA ke mAdhyama se camatkRti ke darzana hote hai / zabdagata kI eka aura bAnagI dRSTavya hai sApatrapatA yatra tadenA jagatAM kalpataruzca nirenAH / navapravAlopAdAnAya zizirazriyamanubabhUva cAyasa // - sulocanA va jayakumAra ke dAmpatya jIvana kA varNana ina paMktiyoM se patA calatA hai ki pAparahita tathA dAnazIla hone se jagata ke jIvoM ke lie kalpavRkSa svayaM svarupa rAjA jayakumAra ne navIna sundara bAlaka prApta karane ke lie usa samaya sulocanA kA upabhoga kiyA, jisameM Apatti se rakSA karane kI zakti vidyamAna thI aura zizira Rtu ke samAna jisakI zobhA thI / sulocanA . mAno zizira Rtu rupa thI, kyoMki jisa prakAra zizira Rtu meM navIna kisalayoM kI prApti ke lie patrarahitatA hotI hai arthAt patajhar3a A jAtI hai, usI prakAra sulocanA meM bhI Apatti se rakSA karane kI zakti vidyamAna thI / zabdagata camatkAra darzanIya hai| sulocanA kAntisudhAsarovarI rasairamuSyAH pariNAkomalaiH / vahan babhAvaGkuritAM vapurlatAM sadaiva muktaphalatAnvitAM jayaH // sulocanA kAntirupI amRta kI sarovarI thI / usake sahaja komala rasa se aDakurita pulakita athavA svedabinduoM se sahita hone ke kAraNa muktAphaloM se rahita ke samAna dikhanevAlI zarIra latA ko dhAraNa karate hue jayakumAra suzobhita ho rahe the / 1. jayodayamahAkAvya, 22/9 2. vahI, 23/7. 167 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sulocanA kA saundarya dekhakara jayakumAra ke zarIra meM sAtvika bhAva ke kAraNa romAMca athavA sveda bindue~ jhalakane lagatI thii| usase aisA pratIta hotA thA ki usane asaphalatA - niSphalatA ko chor3akara sArthakatA prApta kI hai athavA motI hI dhAraNa kiye haiN| zabda sauSThava se camatkAra kI chaTA anupama hai| zabdagata camatkAra eka aura udAharaNa draSTavya hai - vihRtya cAnyA api tIrthabhUmikAH suskucdusskRtkrmkuurmikaaH| manaH punastasya babhUva bhUpatermahAmateH shriipuruprvtaarcne|| ... sulocanA va jayakumAra ko jaba apane pUrva bhAvoM kA smaraNa hotA hai va vidyAoM kI prApti hotI hai, usake pazcAt ve donoM sabhI parvatoM para hote hue kailAza parvata para pahu~cate haiN| . . jinameM pApa karmarupI kachue, atyanta saMkoca ko prApta ho jAte haiM, aisI anya tIrtha bhUmiyoM meM bhI gamana karane ke bAda buddhimAna rAjA jayakumAra kA mana kailAza parvata kI pUjA karane meM tatpara huaa| zabdoM ke mAdhyama se jayakumAra kI manodazA kA varNana bahuta hI prabhAvapUrNa zabdagata kI anupama chaTA dekhie - tvadIyapAdAmbujarAjabhAjAM bhuvAM bhavantIha mahaH smaajaaH| sumAni samprApya sugandhimanti sogandhyamArAnnRzayaM nynti|| jayakumAra va sulocanA ne kailAsa parvata para vicaraNa kiyA, va usake pazcAt snAna karake jayakumAra jinandra deva ke mandira meM bhagavAn kI stuti karate haiM - he bhagavAn ! Apake caraNarupI zreSTha kamaloM kI sevA karane vAlI pRthvI ke isa loka meM bahuta bhArI utsavoM ke samUha udbhUta hote haiN| yaha ThIka hai kyoMki sugandhiyukta puSpa apane saMparka se manuSya ke hAtha kI sugandha prApta karA hI dete haiN| jisa prakAra sugandhita puSpa ko hAtha meM lene se hAtha sugandhamaya ho jAtA hai usI prakAra ApakI sevA se pRthvI para rahane vAle sabhI jIvoM kA uddhAra ho jAtA hai| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 24/16 2. vahI, 24/95 168 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya udAharaNa prastuta hai - nADkaM TaDakamivAzanipratikRtau lebhe vacastaddhRdi hAvAdIhamanAGa na tatpariNatiM prApoSare biijvt| tasyAH kiJca manorathonnatagiri bhettuM vacovajrarAT zrIstamberamapattanezvaramukhAdeva punniryyo|| jayakumAra ke zIla kI parIkSA lene ke lie raviprabha nAmaka deva ne apanI kAMcanA nAmaka devI ko jayakumAra ke pAsa bhejaa| jisa prakAra vajra kI pratimA para patthara tor3ane vAlI TAMkI sthAna nahIM pAtI hai usI prakAra devatA ke vacana jayakumAra ke hRdaya meM sthAna nahIM prapAta kara sake aura jisa prakAra bhUmi meM bIja aMkurAdi rupa pariNati ko prApta nahIM hote usI prakAra usake hAva-bhAva Adi bhI jayakumAra ke hRdaya meM kucha bhI pariNamana nahIM kara ske| usake manoratharupI unnata parvata ko bhedane ke lie hastinApura ke svAmI jayakumAra ke mukha se isa prakAra kA vanaca rupI zreSTha vajra prakaTa huaa| viziSTa zabdoM ke mAdhyama se zabdagata saundarya meM navInatA A gayI hai| tanayAbhiSavotsavakriyA nRpternirgmsmbhvdighryaa| garalottaralaDubhuktivadabhavat sabhyajanAya pvitbhRt|| jayakumAra ko jaba saMsAra se virakti ho jAtI hai taba vaha sabhI sAMsarika bandhanoM ko tyAgane kA nizcaya karate haiM tathA apanA rAjya bhAra apane putra anantavIrya ko sauMpa dete haiM to loMgo kA mana isa prakAra anubhava karatA hai - rAjA jayakumAra ke gRha tyAga se hone vAlI lajjA ke kAraNa putra anantavIrya ke rAjyAbhiSeka sambandhI utsava kI kriyA sabhyajanoM ke lie usa modaka bhukti laDDa - bhukti ke samAna huI jisameM khAne ke bAda viSa paripAka hotA hai| tAtparya yaha hai ki jo manuSya rAjyAbhiSeka ke samaya upasthita the unhoMne pahale harSa kA anubhava kiyA usake pazcAt viSAda kaa| zabdoM ke dvArA rAjyAbhiSeka kA varNana anupama hai| zabdagata kA eka majula udAharaNa draSTavya hai - sa kaMkaraprastarazaDakunodapratodayoryacchatu sprmodH| kaThorayoH zrIpadayoH kaza (pa) sacchItAtapaprAyasahaH shsH| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 24/136 2. vahI, 26/38 3. vahI, 27/13 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta zloka meM gRhastha ke kArya kalApa kA varNana kiyA gayA hai| gRhastha apane hAthoM kA upayoga uparyukta kAryo meM karatA hai, parantu zIta uSNa Adi parISadoM ko pracura mAtrA meM sahana karane vAlA haMsayogI kaMkar3a sahita patthara tathA kIla Adi ke bhItara ghusa jAne se pIDAyukta sAdhuoM ke karkaza sparza vAle caraNoM meM harSapUrvaka kaza pradAna karatA hai| arthAt apane hAthoM se unake pAdamardana karatA hai| zabdagata kI eka aura bAnagI dekhie - yo nAbhijAtapatrAttaM siktavAtho maansaamRtaiH| zikhAlutAM nayan vAtaM klpdrummivaanvgaat|| ___ jayakumAra ne jaba muni veSa dhAraNa kiyA taba jayakumAra ne hInajAtIya pavana Adi ko udAra bhAva se alaMkRta kara coTI dhArI banate hue mAnoM parivartana kA vRkSa hI khar3A kara diyA thA athavA zuSkaprAya vRkSa ko mAnasa sarovara ke jala se sIMcakara punaH pallavita harA-bharA karate hue kalpavRkSa ke samAna manohara kara diyA thaa| athavA dhyAna mudrA meM nAbhikamala se utpanna vAyu ko hRdayakamala kI vAyu se mizrita kara tAlustha vAyutA ko prApta karate hue vAMchita dAyaka hone se mAnoM kalpavRkSa banA diyaa| viziSTa zabda yojanA se camatkRti utpanna ho rahI hai| arthagata camatkAra - jayodaya mahAkAvya meM arthagata camatkAra prAyaH dekhane ko milatA hai| AcArya jJAna sAgara jI ne apane jayodaya mahAkAvya meM arthagata camatkAra kA bahuta mAtrA meM prayoga kiyA hai| arthagata camatkAra vahA~ hotA hai jahA~ zloka kA artha hRgayaMgama ho jAye, usa zloka kA artha itanA sazakta ho ki vaha apanI ora AkarSita karake zloka ke artha kA bodha karA de| artha vemalya ke dvArA hI kAvya uccakoTi kI zreNI meM AtA hai| artha meM camatkAra kalpanA ke dvArA va nAyakAdi ke rupa meM uddhabhakti vaktA kI pratibhA ke dvArA kalpita bI ho sakatA hai| arthagata kA manohArI udAharaNa dekhie - guNestu puNyekapunItamUrterjagannagaH saMgrathitaH sukiirteH| kandutvamindutvi Dananyacaurerupaiti rAjJo himsaargauraiH|| 1. jayodayamahAkAvya, 28/29 2. vahI, 1/10 (pUrvArdha) ::::: 147 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zloka me jayakumAra ke atula zauryAdi, parAkrama, teja kA guNagAna karate hue kahate haiM ki - candrakiraNoM ko bhI lajAne vAle, kapUra se svaccha guNoM dvArA guthA yaha jagat rupa pahAr3a puNya kI ekamAtra pavitra mUrti rAjA jayakumAra kI kIrti geMda bana jAtI hai, arthAt jaise koI strI geMda se khelatI hai vaise hI jayakumAra kI kIrti jagat rUpa geMda se khelatI hai| jayakumAra kI khyAti itanI thI ki usake vaza meM saba kucha thaa| apane parAkrama se vaha saMsAra ko gaMda kI bhA~ti khelatA hai| apane parAkrama se usane hara eka ko asaMbhava se saMbhava banA diyA thaa| . niHzeSayatvambanidhIn sma sapta tasyAtra tejastaraNiH sudRptH| . vyazeyan vA drutamIrSayArya takAJchatatvena kilaarinaaryH|| jayakumAra ke teja kA varNana karate hue kahate haiM ki he Arya! dekho usa rAjA ke atyanta dedIpyamAna na tejarupI sUrya ne sAtoM samudroM ko sukhA diyA thA kintu isake viparIta usa rAjA ke zatruoM kI striyoM ne IrSyAvaza ho zIghra hI apane rodana dvArA unheM saikar3oM kI tAdAda meM bhara diyaa| tAtparya yaha hai ki usa rAjA ke teja se anAyAsa hI zatru loga kA~pate aura kitane to mara hI jAte the| ataH usakI rAniyoM ne ro-rokara saikar3oM samudra bhara diye| isa zloka kI arthagata cArutA spaSTa hai| arthagata kA maJjula nidarzana draSTavya hai - tatvabhRda vyavahRtizca zarmaNe puutibhednmivaagrcrmnne| tavadUSaraTake kilAphale kA pharasaktiruditA nirargale - munirAja jayakumAra ko vyavahAra kI upayogitA batalAte hue kahate hai ki yathArtha vyavahAra ThIka usI taraha sukhakara hotA hai jisa prakAra phor3e kI bhedanA navIna camar3A paidA karane ke lie hotA hai| kintu annotpAdana zaktizUnya usara bhUmi meM bIja bone se kyA lAbha ho sakatA hai ? __ yathArthavAda ko batalAte hue kahate hai ki baMjara bhUmi meM bIja bone se kyA lAbha ho sakatA hai kyoMki usase to hama annotpAdana kara nahIM sakate 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/26 2. vahI, 2/5 . 6545844265555888054538454417165654 5056664560 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki vaha bhUmi sakSama nahIM hai / isalie hameM anna utpAdana upajAU bhUmi para hI karanA cAhie / isa zloka kA artha prabhAvapUrNa hai / arthagata kA eka aura lalita udAharaNa - vANTavad vRSamapekSya saMhatA ghAsavadviSayadAsatAM gatAH / pAzavaddhanavilAsatatparA gehino hi satRNAzino narAH // - munirAja gRhastha manuSya kI va pazu ko eka samAna batAte hue kahate hai ki gRhastha loga pazuoM ke samAna satRRNAbhyavyavahArI hote haiM kyoMki pazu bhojana kI taraha dharma svIkAra kara ekatra hote haiM / arthAt jaise pazu apane poSaNa ke lie pazu - bhojana khAte haiM ThIka usI prakAra gRhastha bhI apane hitArtha hI dharmAcaraNa meM saMghaTita hote haiM / pazu jisa prAkara ghAsa se peTa bharatA hai, usI prakAra gRhastha bhI rUpa - rasAdi viSayoM ke dAsa dIkha par3ate hai| sAtha hI pazu jisa prakAra rasse se baMdhA rahatA hai, usI prakAra gRhastha loga dhana ke vilAsa meM baMdhe rahate haiM / ataH nizcaya hI mAnava tRNabhakSI pazutulya haiM / isakA atha4 cArutara DhaMga se hRdayaMgama hotA hai| bhAsvataH samudayaprakAzinaH kSodralezaparimugvikAzinaH / yatra vArijatulAvilAsinaH zrIyutAH khalu sabhAnivAsinaH // jayakumAra kI sabhA ke sabhAsada kamala ke samAna vilAsazAlI hote the, kyoMki jisa prakAra kamala sUrya ko dekhakara prasanna hote haiM arthAt khilate haiM, usI prakAra sabhAsada bhI vidvAnoM ko dekhakara prasanna hote the / kamala jaba khilate hai taba madhu ke kaNoM ko prakaTa karate haiM, vaise hI vahA~ ke sabhAsada svArtha parAyaNatA tyAga kara vikAsa yukta the / kavi ne apanI anupama lekhanI se sabhAsada va kamala kI bar3I hI sundara tulanA kI hai 1 Asyena cAsyAzca sudhAkarasya smitAMzu bhAsA tulayA ghRtasya / unasya nUnaM bharaNAya santi lasantyamUni pratimAnavanti // jaba sulocanA svayaMbara sabhA meM AyI to usakI zobhA dekhane yogya thii| 1. jayodayamahAkAvya, 2/20 2. vahI, 3/13 3. vahI, 5/82 172 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smita kiraNoM se bhAsita ho rahe isa rAjakumArI sulocanA ke mukha ke sAtha tulanA ke lie tulA para rakhA gayA candramA par3a gyaa| ataH usakI pUrti ke nimitta dIkha par3ane vAle nakSatra nAma ke choTe - moTe bATa zobhita ho rahe sulocanA kA mukha itanA AkarSita thA ki usakI tulanA ke lie candramA kI zobhA bhI kama thii| usakI pUrti ke lie nakSatroM kI bhI jor3a diyaa| lekina usakI sobhA kI pUrti phira bhI nahIM kara ske| isakA arthagata camatkAra advitIya hai| vaha apanI ora AkRSTa kiye binA nahIM rahatA hai| arthagata kA lalita dRSTAnta dekhie - dugdhIkRte'sya mugdhe yazasA nikhile jale mRSAsti staa| __ payaso dvivA vyatA'sau haMsasya ca tdvickt|| sulocanA kI svayaMbara sabhA meM Aye hue kAMcI nagara ke rAjA kA paricaya karAtI huyI vidyAdevI sulocanA se kahatI hai ki he mugdhe ! isa rAjA ke samIcIna yaza ne duniyA bhara ke jala ko dUdha banA diyA hai| ataH aba haMsa kA dUdha aura jala ko alaga karane kA kauzala aura payasa zabda do artho vAlA (jala aura dUdha) honA vyartha hai| isa rAjA ne apane yaza se vaha kArya kara dikhAyA jo kevala haMsa kA kArya thaa| inhoMne haMsa ke kauzala ko bhI nahIM bkhshaa| .. isakA artha sahaja hI hRdayaMgama ho jAtA hai| arthagata kI eka aura bAnagI draSTavya hai - dezAntare'sya kIrtirbahuvRddhe mAgiro punrmhilaa| navayauvanA tvamucitA niHzatroH zUratA shithilaa|| vidyA devI sulocanA ko jayakumAra kA paricaya karAtI huyI salahA detI hai ki isake cAra striyA~ thI unameM se pahalI kIrti to dezAntaroM meM calI gyii| lakSmI aura vANI atyanta vRddha ho clii| cauthI zUra vIratA bhI zatruoM ke abhAva se zithila par3a gyii| kintu tU navayauvanA hai, isalie tujhe isakI ardhAGiganI bana jAnA ucita hai| 1. jayodayamahAkAvya, 6/37 2. vahI, 6/109 38 3888888888888833552833333 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne jayakumAra ke guNoM kA cAra striyoM ke mAdhyama se sundara nirupaNa kiyA hai| isakA arthagata camatkAra gambhIraryapUrNa hai / eka anya udAharaNa draSTavya hai I - dIpastamomaye gehe yAvannodertA bhAskaraH / snehena dIpayatAM tAvat kA dazA syAtpunaH prage // ' andhakAramaya ghara meM rakhA dIpaka tela dvArA taba taka camakatA rahe jaba taka sUrya kA udaya na ho, kintu sabere sUrya kA udaya ho jAne para usakI kyA dazA hogI ? jisa prakAra andhakAra meM dIpaka kI upayogitA hai lekina jaba andhakAra dUra ho jAyegA to usakI koI upayogitA nahIM rhegii| kyoMki sUrya kI rozanI ke Age dIpaka kA prakAza nagaNya ho jAtA hai / kavi ne isakA arthagata camatkAra bahuta prabhAvapUrNa DhaMga se prastuta kiyA arthagata camatkAra kI aura bAnagI api haThAt pariSajjanuSAM mudaH sthalamativrajatIti vidhuntudaH / janatayA natayA sa samarcyate kimu na kintu tamaH parivarjyate // arkakIrti jaba jayakumAra se parAjita ho jAtA hai to akampana mahArAja arkakIrti ko samajhAne lagate haiM / Apa socate hoMge ki merA nirAdara ho gayA, kintu ApakA nirAdara nahIM huaa| dekhie rAhu haTha meM par3akara kamaloM kI prasannatA nahIM hotI, balki duniyA usako burA batAtI hai aura vinamra ho sUrya kA hI Adara kiyA karatI hai / kavi ke kahane kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra rAhu ne neka kArya kiyA lekina usako usakA zreya nahIM milA usI prakAra tumane acchA kArya kiyA hai lekina isakA zreya jayakumAra ko mila gayA / artha meM lAlitya hai / mAnasasthitimupeyuSaH pada-padamayugmamadhigatya te'pyadaH / IzvarAntaralireSa me sataH saurabhAvagamanena sandhRtaH // mahArAja akampana ne apanI putra akSamAlA kA vivAha arkakIrti ke 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 7/30 2. vahI, 9/15 3. vahI, 9/91 174 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha kara diyaa| usake pazcAt unhoMne apane sumukha nAmaka dUta ko sandeza dekara arkakIrti ke pitA rAjA bharata ke pAsa bhejaa| vaha dUta itanA prabhAvita huA ki vaha kahane lagA - he prabho! Apake ina donoM caraNakamaloM ko pAkara citta kI ekAgratA ko prApta merA yaha citta bhramara Apake saugandha ke bodha se bhalI bhA~ti baMdha gayA hai| vaha kahIM anyataH jAnA nahIM caahtaa| . isakA artha saundarya advitIya hai| isa kAraNa se yahA~ arthagata camatkAra hai| arthagata camatkAra kI eka aura bAnagI draSTavya hai - . asyA vinirmANavidhA vahuNDaM rasasthalaM ytshkaarikunnddm| sucakSuSaH kalpitavAn vidhAtA tadeva naabhiHsmbhuutsujaataa|| jaba sulocanA pANigrahaNa saMskAra ke lie AtI hai to jayakumAra usako pAkara usakA mana krIDA karane lagA aura usake rupa saundarya ke bAre meM mana hI mana socane lagA ki - vidhAtA brahmA ne isa sulocanA ke nirmANa karane meM jo sundara jala kA sthAna sahakArI kuNDa banAyA thA vahI sulocanA kI nAbhi ke rupa meM pariNata ho gayA hai| makAna banAne ke lie jala Avazyaka hotA hai aura usake lie kuNDa banAkara usameM jala bharA jAtA hai| isI prakAra se sulocanA ke zarIra kA nirmANa karate samaya vidhAtA ne eka sundara jalapUrita kuNDa banAyA thA jo bAda meM sulocanA kI nAbhi bana gyaa| kavi ne utprekSA ke mAdhyama se artha ko itanA prabhAva pUrNa banA diyA hai ki citta ko AkarSita kiye binA nahIM rahatA hai| sulocanA kI nAbhi kI gaharAI ke lie itanI acchI utprekSA kI hai| kimu so'sti vicArakRtpayodaH pariyacchaniha cAtakAya nodm| abhilASabhRte' parvatAya pratiniSkAsayate dadAti vA yH| jaba sulocanA ne jayakumAra ke gale meM varamAlA DAlI taba akampana ne kahA ki merI putrI ApakI sevA karane yogya bane aisA merA nirNaya hai| akampana jayakumAra se kahate hai ki vrraaj| jo megha pAnI cAhane vAle cAtaka ko to 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 11/30 2. vahI, 12/17 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnI nahIM detA, kintu parvata ko pAnI detA hai| jo ki use bAhara nikAla detA hai| ataH vaha megha vicArazIla nahIM hai| jisakI jisakI AvazyakatA hai usako vahI vastu pradAna karanI cAhie, yahI buddhimattA hai| ApakA merI putrI sulocanA ke sAtha anurAga hai to ise Apako hI denI caahie| isa manorama kti se artha meM camatkAra A gayA hai| arthagata camatkAra kA eka aura udAharaNa - nizendunA zrItilakena bhAlaM sarobjabundena vibhaatythaalm| mahodayA asti susampadevaM yuSmAbhirasmAkamaho sdaiv|| pANigrahaNa saMskAra ke pazcAt sabhI bArAtiyoM ko atithi satkAra va bhojana karAyA gayA va kanyApakSa vAloM ne kahA ki - he mahodayoM bArAtiyoM, jaise candramA dvArA rAtri tilaka ke dvArA lalATa aura kamala samUha ke dvArA sarovara zobhita hotA hai usI prakAra Apa logoM ke dvArA hama logoM kI sadA hI zobhA hai| yahA~ kavi ne nidarzanA alaMkAra ke dvArA bArAtiyoM kI zobhA kA varNana kiyA hai| arthagata camatkAra se artha itanA prabhAvapUrNa bana gayA hai ki usakA camatkAra darzanIya hai| lapati kAzi udArataraDigaNI vasatirapasarasAmuta raaddignii| bhavati tatra nivAsakRdeSakaH sa zakulArbhaka Iza vishesskH|| . akampana kA sumukha nAmaka dUta jaba bharata cakravartI ke pAsa AyA, bharata cakravartI usase apanA paricaya batAne ke lie kahA ki Apa kA kyA nAma hai tathA Apa kahA~ se Aye haiM ? isa para vaha dUta kAzI kI prazaMsA karatA huA kahatA hai ki he nAtha! vizAla bhAgIrathI nadI se sampanna yaha kAzI nagarI zobhita ho rahI hai (kA jala yA sukha, usakI AzI AzAvAlI yaha nagarI hai) sAtha hI yaha paramasundarI striyoM aura apsarAoM kI manoraMjanA nagarI hai| vahIM rahanevAlA yaha eka zakulA rbhaka arthAt machalI kA baccA hai| dUsare pakSa meM kalyANamaya kula kA bAlaka hai, bhagavAna aura ApakA nAma apane vAlA hai| artha meM ramaNIyatA hai| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1 2/140 2. vahI, 9/67 3032000683866666 3862530308888888 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthagata camatkAra kA eka aura nidarzana dekhie - dhAtrA kRtAsyAH prasRtAcchalena preddkhaabhrustmbhmyiitynen| sphuratpadADaMguSThanakhAzurAjiranto rteshcaanuvdetsmaajii|| jayakumAra sulocanA ke rupa saundarya ke bAre meM socatA hai ki isa vidhAtA ne isa sulocanA kI jaGadhAoM ke bahAne do svarNastambha aura unake bIca meM usake pairoM ke camacamAte a~guThoM kI kiraNoM ko rassI banAkara ratikAmadeva kI patnI ke jhUlane ke lie eka jhUlA taiyAra kara diyA hai| ise sAmAjika vyakti bhI kaheM ki yaha rati kA anokhA jhUlA hai| arthagata camatkAra ke dvArA sulocanA kI jaDghAoM kA bar3A hI manohArI varNana kiyA hai| artha sAmya kI dRSTi se isakA camatkAra avalokanIya hai| kusumAJjalibhirgharA yavArerubhayormastaka cuulikaabhyudaaraiH| janatA ca mudaJcanaistatAlamiti samyak skroplibdhkaalH|| sulocanA va jayakumAra ke pANigrahaNa saMskAra ke vivAha maNDapa meM lAyA jAtA hai| vahA~ havana kArya Arambha karane ke lie agni kI jvAlA utpanna kI gyii| usa samaya aisA pratIta ho rahA thA ki yaha sArI pRthvI to kusumAJjali se paripUrNa ho gaI aura varavadhU kI lalATa rekhA udAra jvAroM se paripUNa ho gaI tathA romA coM ke dvArA sArI janatA vyApta ho gii| isa prakAra vaha karopalabdhikA kAla vAstavika kalA kI upalabdhikA arthAt prasannatA kA kAla ho gyaa| bhAva yaha hai ki vivAha kA samaya parama zobhA ko prApta huaa| isakA artha manorama hai| eka aura lalita udAharaNa dekhie - pItvA divA zrImadhunastu pAtraM pUSA punalohitametya gaatrm| kSIvatvamApanna ivAyamadya samIhate'ho patituM vipadya svayaMbara ke pazcAt jaba jayakumAra va sulocanA aura senA hastinApura kI ora prayANa karate haiM taba vaha eka vana meM Thaharate haiN| vahA~ ve loga sUryAsta ke samaya usakI lAlimA ko dekhate haiN| sUrya dina bhara kamala rupa madyapAtra ko pIkara lAla zarIra ko prApta ho gyaa| madirApAna ke naze se usakA zarIra lAla ho gyaa| jaba vaha isa samaya 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 11/19 2. vahI, 12/57 3. vahI, (uttArArdha) 15/14 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipanna padarahita sthAna bhraSTa athavA niSkiraNa ho nIce giranA cAhatA hai / Azcarya hai ki madirA pAna kA aisA kuprabhAva hotA hai / kavi ne sUryAsta kA kitanA svAbhAvika varNana kiyA hai / madirA pAna jaise bure vyasana kA kuprabhAva sUrya kI lAlimA se karake artha ko camatkArI banA diyA gayA hai / eka aura udAharaNa draSTavya hai vidhubandhuraM mukhamAtmanastvamRtaiH samukSyArkADikataM kRtvA karaM mRdunAMzukena kilAlakacchavilAJchitam / bhAsUrakapolatalaM punaH proJchayAgurupatrADaka bhA bhAvena vismitakRt svato' bhAdapi tadA nitarAM zubhA // isameM prAta:kAla ke varNana meM sulocanA kI mAnasikatA kA varNana kiyA gayA hai / zobhanADagI sulocanA ne prAta: belA meM sUrya kI prabhA se cihnita apane candramA ke samAna sundara mukha ko amRta dUdha yA jala se dhoyA / dhote samaya usake hAtha meM kezoM kI kAlI kAnti pdd'ii| jise usane komala vastra se poMchA, dedIpyamAna kapola tala meM jaba kezoM kI kAnti par3I, taba usane use aguru patra se cihnita jaisA mAnakara sApha kiyA / yaha karate hue use vismaya ho rahA thA ki bAra-bAra sApha karane para bhI yaha kAlA dAga dUra nahIM ho rahA hai| isa taraha saba karatI huI atyanta suzobhita ho rahI thI / yahA~ arthagata kI manohArI chaTA darzanIya hai lavaNimAjadalasthajalasthitistaruNimAyamuSo'rUNimAnvitiH / lasati jIvanamaJjalijIvanamiha dadhAtvavadhiM na sudhIjanaH // jayakumAra va sulocanA jaba kailAza parvata kI yAtrA para jAte haiM taba vahA kAMcanA nAmaka devI jayakumAra ke zIla kI parIkSA ke lie unase saMbhoga kI icchA karatI hai / jayakumAra apane zIla se vicalita nahIM hote haiM aura isa ghaTanA se unameM vairAgya bhAva kI utpatti hotI hai tathA unheM saMsAra kI niHsAratA kA jJAna hotA hai ki - lAvaNya kamaladala para sthita jala ke samAna hai, yauvana prAtaHkAla kI lAlimA kA anusaraNa karane vAlA hai aura manuSya kA jIvana aMjali meM sthita 1. jayodayamahAkAvya, uttArArdha, 18/103 2. vahI, 25/5 178 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jala ke samAna kSIyamAna hai| isaliye jJAnIjana inake viSaya meM samaya kI avadhi na kareM, arthAt aisA vicAra na kareM ki yaha vastu itane samaya taka hamAre pAsa rhegii| jayakumAra ko saMsAra kI kSaNa bhaMguratA ke jJAna meM artha saundarya dRSTigata hotA hai| - snavadiho na tathA na dazAnataramapi tu mohtmohrnnaadrH| lasati bodhanadIpa iyAn yataH vidhipataGagaNaH patati svtH|| vivekI manuSya ko kisI padArtha maM na sneha rAga hotA hai aura na rAga ke viparIta dveSa hotA hai| usako to moharupa andhakAra ko dUra karane kA hI Adara hotA hai| jJAnarupa dIpaka hI aisA hai ki jisa para karmarupa pataMge svayaM par3ate haiM naSya hote haiN| kisI manuSya ko na mokSa mArga meM sneha-rAga rupa taila hai aura na saMsAra mArga meM dazAntara dveSa athavA battI hai, phira bhI vaha moharupI andhakAra ko naSTa karane meM Adara rakhatA hai usakA yaha kArya isa kahAvata ke anusAra hai ki na taila na bAtI, ujiyAlA meM rheNge| ataH jJAnarupI dIpaka ko prajvalita karanA cAhiye, arthAt vivekapUrvaka dharmAcaraNa karanA caahie| usI se karma nirjarA kA yoga prApta hotA hai| udbodhanaparaka yaha zloka arthagata cArUtva se paripUrNa hai| arthagata kA eka aura manohArI udAharaNa dekhie - . .. garavada varavastuyogataH prakRtaM tIrthakRtaH pryogtH| apavRtya ki karmakASTakaM bhavatIdaM bhuvi maDagalASTakam jaba jayakumAra ko vairAgya bhAva kI utpatti hotI hai taba vaha apanA rAjya apane putra ko sauMpakara sAMsarika bandhanoM kA parityAga kara dete haiN| isake pazcAt vaha AdinAtha ke samavasaraNa meM jAte haiM, usI samavasaraNa kA varNana kiyA gayA hai va tIrthakara kI mahimA batAyI gayI hai| jisa prakAra rasAyana Adi utkRSTa vastu ke saMyoga se viSaya naiSadha rupa meM parivartita ho jAtA hai usI prakAra tIrthakara ke saMyoga se jJAnAvaraNAdi ATha karma bhI parivartita hokara samavasaraNa bhUmi meM ATha maGagala dravya rupa ho gaye 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 25/69 2. vahI, 26/53 3666666 179 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the / tAtparya yaha hai ki samavasaraNa meM kalaza, zrRMgAra, dhvajA, darpaNa, chatra, camara, vyaMjana aura svastika ye ATha maGagala dravya vidyamAna the, jo ATha maGgala dravya na hokara jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke parivartita rupa the / isakA artha hRdayagrAhI hai / zabdArthagata camatkAra - zabdArtha gata camatkAra vahA~ pAyA jAtA hai jahA~ jisa zloka meM zabdoM kI cArutA, saundarya ho tathA artha ramaNIya ho vahA~ zabdArthagata camatkAra hotA hai| isameM donoM kA honA ati Avazyaka hai| kevala zabdoM ke manohArI hone se zabdAtha4gata camatkAra nahIM ho sakatA hai usI prakAra kevala artha meM ramaNIyatA hone se ise camatkAra kI zreNI meM nahIM rakha sakate haiM / jisa zloka meM donoM hI apanA camatkAra dikhAyeMge, vahIM para zabdArthagata camatkAra hogA / AcArya jJAna sAgarajI ne apane jayodaya mahAkAvya meM alaMkAroM ke dvArA zabdoM tathA artha ko prabhAvapUrNa tathA saundaryamaNDita banAyA hai| zleSa va vakrokti ke dvArA adhika camatkAra utpanna huA hai / zabda vaimatya va artha vaimatya se yukta camatkAra pUrNa vAkya sahRdaye ke hRdayoM ko apanI ora AkRSTa karate haiN| paM. jJAnasAgara jI ne isa kAvya meM aise hI camatkArI vAkyoM kA prayoga kiyA hai / zabdArthagata camatkAra kA udAharaNa kukSaNe smodyatate mudA saH surakSaNebhyaH sutarAmudAsaH / babandha mAmuSyapadaM rUSeva kIrtiH priyA'vApa digantameva // vaha rAjA zubha lakSaNoM se to dUra thA aura bure svabhAva meM prasannatA pUrvaka laga rahA thA, isalie roSa ke kAraNa hI mAno usakI mA~ ne usake paira bAMdha diye aura usakI kIrtinAma kI ardhAginI ruSTa hokara diganta meM calI gayI / yaha to nindAparaka atha4 hai kintu stuti paraka mUlArtha isa prakAra hai rAjA jayakumAra devatAoM dvArA manAye jAne vAle utsavoM se bhI udAsa rahakara pRthvI ke saMrakSaNa meM udyata rahatA thA / isalie lakSmI to usake pairoM ko cUmatI thI aura usakI kIrti saMsAra meM digantavyApinI ho gayI / vaha - yahA~ zabdamaya camatkAra ke sAtha artha bhI hRdayAvarjaka hai / ataH yahA~ zabdArthagata camatkAra hai / 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/45 180 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthagata camatkAra kA lalita udAharaNa azoka Alokya patiM yazokaM prazAntacittaM vyakasatsurokam / rAgeNa rAjIvadRzaH sametaM pAdaprahAraM sa kutaH saheta // munirAja ke Agamana ko dekhakara prazAntacitta yaha azoka vRkSa niHsaMkoca svayaM hI vikasita hotA huA anurAgavaza kamalanayanA nAminI dvArA kiye jAne vAle pAprahAra ko kaise saha sakatA hai ? yahA~ para kavi ne vibhAvanA alaMkAra ke dvArA zabdoM meM ramaNIyatA lAyI hai tathA artha bhI ramaNIya hai / ataH yahA~ zabdArthagata camatkAra hai| - zabdArthagata camatkAra kA eka anya udAharaNa padbhyAmaho kamalakomalatAM hasadbhayAM kiM kauzalaM zrayasi kauzalamA zrayadbhayAm / vairIza - vAji - zapharAjibhi - rapyagamyAM zrI dehalI nRvara naH sutarAmaraM yAn // jayakumAra kI sabhA meM jaba kAzI nareza kA dUta svayaMbara kA sandeza lekara AtA hai / taba jayakumAra usase vahA~ Ane kA kAraNa pUchate haiM he manuSya zreSTha ! hameM Azcarya hotA hai ki kamala kI komalatA ko bhI ha~sane vAle sukomala caraNoM se rAste meM kAToM para calakara Ane vAle Apa zatruoM ke ghor3oM ke khuroM se bhI agamyA hamArI vrajamayI dehalI para zIghratApUrvaka AsAnI se calakara A pahu~ce, aisI kauna sI kuzalatA rakhate haiM / isa zloka meM yamaka aura anuprAsa ke dvArA zabdoM meM camatkAra utpanna hotA hai / artha sAmya kI dRSTi se arthamaya camatkAra prabhAvazAlI hai / 1 zabdArthagata kA lalita udAharaNa mahImaghonaH sutarAmaghonaH samAgamo narmalamAgamo naH / bhavAdRzo bhAtyathavA dRzo'pi yato'dhunA niSphalatA vyalopi // kAzI nareza kA dUta jayakumAra kI prazaMsA karatA huA kahatA hai ki pRthvI ke indra Apa sarIkhe mahAnubhAva kA pAparahita pApoM kA nAza karane vAlA samAgama hI hama logoM ke lie atyanta prasannatA dene vAlA manovinodakArI hotA hai / kAraNa isa samaya dRSTi kI bhI sArI niSphalatA luptaprAya ho gayI hai / 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/84 2. vahI, 3/27 3. vahI, 3/32 181 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yamaka alaMkAra ke mAdhyama se zabdoM meM vArutA A gayI hai / atha4 bhI lAlitya se paripUrNa hai / zabdAtha4 gata kA manohArI udAharaNa dekhie mukurAdisamAdhoraM mauktikAdisamanvitam / navavidrumabhUyiSThamudyAnamiva maJjulam // kAzI nareza akampana ne apanI putrI sulocanA ke lie svayaMbara maNDapa ko isa prakAra sajAyA thA ki vaha bagIce kI taraha laga rahA thA / vaha maNDapa kisI bagIce kI taraha parama sundara hai| kAraNa jaise koI bagIcA kaliyoM se bharA hotA hai vaise hI isa maNDapa meM cAroM aura darpaNAdi lage hue hai| bagIce meM motiyA~ Adi puSpoM ke paudhe hote haiM to isameM bhI motI laTaka rahe haiN| bagIce meM nayI kopaleM dikhAyI detI haiM to yaha maNDapa bhI mU~goM kI jhAlara Adi se vyApta hai / kavi zliSTomA ke mAdhyama se zabdoM va artho ko prabhAvapUrNa banAyA hai / zabdArthagata kI eka bAnagI draSTavya hai bhUridhAnyahitavRttimatI tannirjaratvamadhigaMntumapItaH / saMvikAzayati vA jaDajAtamapyudarkamanuyAtyathavA'taH // yaha zarada kisI bhalI strI kI taraha hai jo nirjarapana ( devatApana) prApta karane ke lie aneka prakAroM se auroM kA bhalA karane meM lagI rahatI hai zaradaRtu bhI nirjarapana ( jalarahitatA) prApta karatI huI aneka prakAra ke dhAnyoM kI sampatti dene vAlI hai / bhalI strI mUrkha ke putra ko bhI samajhAkara ThIka mArga para le AtI hai| to zaradaRtu kamala ko vikasita karatI hai / bhalI strI bhaviSyat saubhAgyavRttAnta ko prApta karatI hai to zaradaRtu bhI pracaNDa sUya ko dhAraNa karatI hai / zilaSTa padoM se ye donoM artha nikalate haiM / inhIM ke dvArA zabdArthagata camatkAra uddIpta hotA hai / caturdasaguNasthAnamukhena zivapUrgatA / zuklena vAjinA tenArAtrimArgAnugAminA / jayakumAra sulocanA ke svayaMbara ke lie kAzI nagarI jAte haiM usI kA varNana hai ki - caudaha lagAmoM vAle mukha ke dhAraka jala jala-thala AkAza 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/75 2. vahI, 4/58 3. vahI, 3 / 114 182 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rupa tInoM mArgo se gamana karane vAle sapheda ghor3e ke dvArA jayakumAra ne zIghara hI kAzIpurI ko prApta kara liyA jaise samyagdarzana jJAna, caritrarupa tIna mArgoM se gamana karane vAle evaM caudaha guNa sthAnoM ko pAra karane vAle zukla dhyAna dvArA zIghra hI mukti prApta kara lI jAtI hai| zliSTa zabdoM ke dvArA jayakumAra kA kAzI pahu~canA mokSapurI ke samAna batalA diyA hai| zliSTa zabdoM ke sAmarthya se hI artha prabhAvapUrNa bana gayA hai| zabdArthagata kI eka aura bAnagI daoNSTavya hai - anunAmaguNamamuM punaraho rahovedinI mniissaabhiH| na tvApa sApadoSA'pyanaGagarupAdhipaM bhaabhiH|| sulocanA ne svayaMbara sabhA meM kAmarupAdhipa rAjA kA varaNa nahIM kiyaa| kyA kAraNa thA vaha zabdArtha ke dvArA kavi ne batAyA hai ki kAmarupAdhipa isa nAma se spaSTa ho rahA thA ki yaha apane kAmAMga meM gupta rUpa se vyAdhi saMjoye hue hai| ataH Azcarya hai ki apanI vicArazIlatA se gUDha rahasya ko jAna lene vAlI nirdoSarupA usa sulocanA ne use nAmAnusAra guNavAlA jAnakara svIkAra nahIM kiyaa| vakrokti ke mAdhyama se zabdArtha sazta ho gayA hai| zabdArthagata kA lalita udAharaNa dekhie - kautukAnukalitAlikalApA'' modpuuritdhraamguruupaa| tatsvayaMbaravanaM nijagAmAso vsntgnnnaasvbhiraamaa| sulocanA ke lie kAzI meM svayaMbara sabhA kA Ayojana kiyA jAtA hai| sulocanA jinendra deva kI pUjA karake svayaMbara maNDapa meM AtI hai| kavi ne usakI samAnatA basanta Rtu se kI hai| ' basanta kI samAnatA rakhane vAlI vaha sulocanA usa svayaMbara maNDapa rupI vana meM phuNcii| kyoMki basantaRtu phUloM para maMDarAne vAle bhauroM se yukta hotI hai to sulocanA bhI kautuka bharI apanI sakhiyoM ko sAtha liye thii| isI taraha basanta phUloM ke parAga se dharAtala ko purita kara mRdurupa banA detI hai to sulocanA bhI sabako prasanna karane vAlI thii| zabda va artha donoM meM hI camatkRti ke darzana hote haiN| eka aura 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 6/31 2. vahI, 5/64 1183 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa dekhie - - anukUle sati surathe vidAM mukhAbjAnyaguzca modpthe| pratikUle mlAnAnyapi tasmin mUrteH prbhaavtyaaH|| svayaMbara samAroha meM sabhI rAjAoM kA Agamana hotA hai| vidyA devI eka-eka karake rAjAoM kA paricaya karAtI hai| jaba vaha sulocanA ko lekara rAjAoM ke pAsa jAtI hai to usa samaya kI unakI mAnasika dazA kA marmasparzI citraNa yahA~ milatA hai| prabhAvatI mUrtivAlI usa sulocanA kA ratha apanI aura mur3ane para una vidvA vidyAdharoM ke mukha-kamala khila uThe aura usake pratikUla hone para punaH ve (mukhakamala) ThIka usI taraha murajhA gaye, jisa prakAra prabhA zarIra sUrya ke anukUla (sammukha) hone para vikasita hote haiM aura usake pratikUla hone para saMkucita ho jAte hai| somajojjavalaguNodayAnvayAH sambabhuH sapadi kaumudaashryaaH| ye'rkatejasavazaMgatAH pare bhUtale kamalatAM prpedire|| jaba sulocanA jayakumAra ke gale meM varamAlA DAla detI hai taba arkakIrti ko roSa A jAtA hai| vaha yuddha kI ghoSaNA karatA hai| to jayakumAra va arkakIrti kI senA meM logoM kA vibhAjana ho jAtA hai| soma yA candramA ke guNoM se prema rakhane vAle rAtri vikAsI kumuda hote haiM jabaki kamala (apane vikAsa ke lie) sUrya ke adhIna hote haiN| isI prakAra jayakumAra bhI somanAyaka rAjA se utpanna aura sahiSNutAdi ujadjavala guNoM se yukta the| ataH unake anuyAyI loga zIghra hI kaumudAzya ho gye| arthAt bhUmaNDalapara harSa ke pAtra bne| kintu jo arkakIrti ke pratApa ke adhIna yAnI usake pakSa meM the, ve kamalatA ko prApta hue| arthAta unake ka AtmA meM malinatA A gyii| bhava yaha hai ki jayakumAra ke pakSa vAle to prasanna ho uThe, para, arkakIrti ke pakSa vAle nirAza ho gye| zleSa ke mAdhyama se zabdoM meM vArutA va artha meM lAvaNya A gayA hai| premNA''syapIyUSamayUkhavantaM samujjavalaM komudmeghyntm| parA tu rAjIvadRzaH kilorIcakAra rAjJo dRgiyaM ckorii|| jaba sulocanA ko pANigrahaNa saMskAra ke lie bulAyA jAtA hai taba 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 6/11 2. vahI, 7/86 38888888888888 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra kI yaha dRSTirupIcakorI sabase pahale sulocanA ke mukha rupI candramA para gayI, kyoMki (mukha aura candramA meM eka vizeSatA hai ki) candramA kumudavRnda ko prasanna (vikasita) karatA hai aura sulocanA kA mukha pRthvI para prasannatA kA prasAra karatA hai| __zleSa, rupaka, saGakara alaMkAra ke dvArA zabdArtha meM camatkAra dRSTigocara hotA hai| zabdArthagata kA manohArI udAharaNa - khagAvalI rAganivAhinI hA'tha sparzamAtreNa nRNAM mdiihaa| hRdi praviSTA gaNikeva diSTA nimiilyennetrnikonnmissttaa|| arkakIrti ne svayaMbara viruddha jaba jayakumAra se yuddha kI ghoSaNA kI taba donoM ke bIca yuddha huA, usI kA varNana hameM milatA hai| ___ maiM socatA hU~ ki bANoM kI paramparA ko mahApuruSoM ne vezyA ke samAna ThIka hI kahA hai jo netrakoNoM ko mUMda detI hai| bANAvalI aura vezyA sparzamAtra se rAga utpanna karatI hai aura aMgIkRta karane para manuSyoM ke hRdaya meM praviSTa ho jAtI hai| zliSTopamA ke dvArA zabdoM meM camatkAra utpanna hotA hai tathA artha bhI saralatA se hRdayaMgama ho jAtA hai| zabdArthagata kI eka aura bAnagI dRSTavya hai - karau vidhestastavavaro dhiyApi saMvedanasyeyamaho kdaapi| namo'stvanaDagAya ratestu bharve smRtyeva loko ttrrupkceN| jaba jayakumAra va sulocanA ko pANigrahaNa ke lie vivAha maNDapa meM lAyA jAtA hai taba jayakumAra sulocanA ke rUpa saundarya ke bAre meM socatA hai ki jJAna se yukta vidhAtA ke donoM hAtha to nirbala hai, kyoMki va sAdhana hIna hai, AtmamAtra sApekSa hai, ata: unase sulocanA ke salone rupa kI racanA sambhava nahIM aura vedanAyukta hone se vidhAtA kI buddhi ke dvArA bhI sulocanA kI racanA kA kaba cintana kiyA gayA ? saca to yaha hai ki vidhAtA isake nirmANa kI to jAne dIjiye usake vicAra karane meM bhI asartha hai| aDarahita hone para bhI kevala smaraNamAtra ke binA kisI abhyAsa ke lokAttizAyI rUpa ko utpanna karane vAle ratipati ke binA kisI abhyAsa ke lokAttizAyI rupa ko utpanna 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 8/33 2. vahI, 11/85 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane vAle ratipati kAmadeva ko namaskAra ho| racanA kA sarvazreSTa adhikArI kAmadeva hI haiN| yadi vaha na ho to sRSTi hI banda ho jaaye| yaha kitane Azcarya kI bAta hai| yaha zabdArthagata camatkAra adabhuta hai| zabdArthagata kA eka anya udAharaNa - samAgatAM vAmaparamparAyAH pItvA suti komlrupkaayaam| taraGagabhaDagItaralAbhineturjagAma janmAtha ca mAnase tu|| sulocanA ko dekhakara jayakumAra ke mana meM taraha - taraha ke vicAra hiloreM lene lge| manohara paramparAvalI sulocanA kI sAmane AyI rucira kAyA svarupa (dhArA) ko pIkara (premapUrvaka dekhakara) jayakumAra ke mana meM nAnA prakAra ke vicAra utpanna huye| jaise vArSa Rtu meM jala dhArAoM ko pAkara mAnasa sarovara meM tarala taraGaga utpanna hote hai| ___ kavi ne kitanA svAbhAvika varNana kiA hai| zleSa ke dvArA zabdoM meM ramaNIyatA A gayI hai tathA artha kI ramaNIyatA hai| zabdArthagata kI eka bAnagI dekhie - vidamo na padamo'rhati yatra pANestulAM tu laavnnygunnaarnnvaanneH| vRtti punarvAJchati pallavastu tatreti bAlyaM paramastu vstu|| jayakumAra sulocanA ke aMga pratyaka ke saundarya ke bAre meM prazaMsA karatA hai ki isake hAtha anupama haiN| . sulocanA lAvaNya (lAvaNya kA artha saundarya hai para sUkSma dRSTi se vicAra kiyA jAye to isakA atha4 zarIra kI vaha camaka hai jisameM sAmane sthita vastu pratibimbata ho| guNa kI antima sImA hai, isake hAtha kI barAbarI jahA~ padya, jisameM pairoM kI zobhA ho nahIM kara sakatA vahA~ pallava usakI barAbarI kare to yaha usakI nAdAnI hai| kyoMki usameM to kevala pada paira kA lava aMza pAyA jAtA hai aise meM vaha usake hAtha kI tulanA ko kaise prApta kara sakatA hai| pairoM kI apekSA hAthoM kI kolamatA adhika hotI hai - aisA hama samajhate haiN| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 21/9 2. vahI, 11/42 1803 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthagata camatkAra ramaNIya haiN| zabdArthagata kA manohArI udAharaNa dekhie - sAraM sudhAMzoH samavApyamadhyAt kRto kapolo sussumaiksiddhyaaH| tajjambhapIyuSalavopalambhAda vraNaH punastatra klddkdmbhaat|| jayakumAra sulocanA ke gAloM kI prazaMsA karatA huA kahatA hai ki candramA ke madhyabhAga meM sAra prAptakara saundarya kI advitIya siddhi se yukta sulocanA ke donoM kapola (gAla) race gaye, kyoMki donoM kapoloM ke andara dA~rupI amRta ke aMza pAye jAte haiM, aura candramA meM kalaGaka ke kSaNa se ghAva dRSTigocara ho rahA hai| agara candramA ke sAra se usake kapola na race gaye hote to unake andara dAtoM ke rupa meM amRta ke aMza kaise pAye jAte, tathA candramA ke bIca meM kAlA - kAlA dhabbA kaise hotA ? zabdArthagata camatkAra camatkRti se paripUrNa hai| zabdArtha gata kA lalita udAharaNa draSTavya hai - nijakIrtikulAni kulyarAda sugunnshrennismutthitaanysau| zivirANi janAzrayocitAnyavalokyApa mudaM sudrshnii|| jaba jayakumAra ne hastanApura kI ora prayANa kiyA taba ve rAste meM gaMgA nadI ke taTa para ruke| vahA~ para tambU lage huye the unheM dekhakara jayakumAra bahuta prasanna huA, kyoMki vaha kulIna thaa| ataH usane una tambuoM ko apanI kIrti ke kula sarIkhe samajhA tathA ve tambU guNa zreNI samutthita the arthAt lambI lambI rassiyoM se kasakara uThAye hue the| kIrtivAle kula bhI uttama guNoM ke samUha dvArA hI prApta hote haiM aura ye tambU bhI uttama manuSyoM ke Azraya ke yogya the| ziSTa varNana se zabda va artha meM cArutA A gayI hai| zabdArthagata kA eka anya udAharaNa - bhUrjaprAyakapolake dalalatAvyAjena bIjAkSarAH prAnte kuNDalasampado vilasato yuktI ThakAro traam| lomAlIti ca nAbhikuNDakalitA zrIdhUpadhUmAvalI - sajjIyAjjapamAlikA guNavatIyaM hemasUtrAvalI 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 11/63 2. vahI, 13/66 3. vahI, uttarArdha 16/82 187 52256655 388888888808 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyikA ke kapoloM para jo patropalakSita latA kA AkAra banA huA thA vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM bhUrjapatra para mantra ke vIjAkSara likhe gaye hoN| kaMpoloM ke donoM aura kuNDala aise jAna par3ate the mAno mantra meM prayukta hone vAle "ThaH ThaH" nAmaka bIjAkSara hoN| nAbhi ke pAsa jo kAlI - kAlI romAvalI thI vaha aisI lagatI thI mAnoM nAbhi rupI yajJa kuNDa se dhUma kI paDita uTha rahI ho aura madhyabhAga meM sthita suvarNa mekhalA aisI jAna par3atI thI mAnoM mantra sAdhaka ke upayoga meM Ane vAlI japa kI mAlA smaraNI hI ho| zabdoM ke dvArA nAyikA kA varNana ramaNIya ho gayA hai tathA artha bhI camatkAra pUrNa hai| devIti yAso nvniitsmpttyodiyaayaabhyuditaanukmp| dugdhasya dhAreva kilAlpamUlyastatrA nuyogo mama tkrtulyH|| sulaconA jayakumAra se kahatI hai ki dayAdhArI svAmin ! yaha jo devI hai, vaha dUdha kI dhArA ke samAna navIna rUpa se prApta sampatti ke rupa meM udita huI hai, athavA makkhanarupa sampatti ke rupa meM utpanna huI hai| isa viSaya se merA . saMyoga to tarka ke samAna alpamUlya hai, arthAt koI mUlya nahIM rkhtaa| .. jisa prakAra tarka ke saMyoga se dUdha dahI rupa prApta hotA huA svayaM makkhana bana jAtA hai, usI prakAra mere nimitta mAtra se prApta namaskAra mantra ke grahaNa karane se yaha devIparyAya ko prApta ho gyii| isake devI banAne meM merA kucha mUlya nahIM hai| zabdArthagata camatkAra ramaNIya hai| zabdArthagata kA maMjula nidarzana draSTavya hai - gopatirjanatayAsi bhASito'smAkamAzu gunnvddhssstvkm| Aha so'tha vadatItare jayaH kinna gotriguNa eva bho bhvaan| hastinApura meM jayakumAra kA hemAGagada Adi sAloM ke sAtha hAsya vinod| kisI sAle ke dvArA jayakumAra ke lie yaha kahA jAnA ki Apa janatA ke dvArA gopati gAyoM ke pati (pakSa meM pRthvI pati) kahe jAte hai, isalie hama logoM ke liye bhI Apa zIghra hI guNavadavRSaH rassI sahita bela haiM, (pakSa meM guNasahita dharma hai) isa prakAra kisI anya ke kahane para jayakumAra 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 20/84 2. vahI, 21/85 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne kahA ki are! Apa kyA gotriguNa baila ke tIna guNoM se sahita nahIM hai, arthAt maiM to eka hI guNa se sahita hU~ para A tIna guNoM se sahita hai (pakSa meM gotrI kulIna manuSyoM ke guNoM se sahita hai) kavi ne zleSa va vakrokti ke mAdhyama se zabdoM meM camatkRti va artha meM saumyatA utpanna kI hai| zabdArthagata kA lalita udAharaNa - samudrasadasanAdaratAyAmastu sjjnaabhinrmdaayaam| kA nimajjaya hA nidAghabhItiryA vilagnake vliprnniitiH|| jisake madhyadeza meM trivali rUpa triveNI kI racanA hai jisakI sundara nAbhi hI narmadA nadI hai aura jo samudara ke samIcIna AsvAdana meM Adara bhAva se yukta hai aura jo harSasahita zabda karatI mekhalA ke vinaya bhAva se sahita hai, usa sulocanA meM avagAhana kara niddhAdhakAla grISmaRtu kA kyA bhaya raha jAtA hai ? arthAt kucha nhiiN| athavA jo sajjanAbhinarmadAyA - sajjanoM ko saba ora se sukha dene vAlI rahatI hai, aisI sulaconA meM avagAhana kara usakA saMparka prApta kara hAni dene vAle bhaya kA kauna sA bhaya raha jAtA hai| arthAt koI bhI nhiiN| zabdArtha kA manohArI udAharaNa dekhie - na bhavino divAsa iva zAzvatA mitiraharnizayoriha smmtaa| sphuTamanAtha ito naranAthatAM pramudito ruditaM punriikssytaam|| ___ saMsAra kI sthiti kA varNana karate hue kahate haiM ki saMsArI prANI ke dina bhI sadA eka rupa nahIM hai, unakI sthiti rAta aura dina ke samAna mAnI gaI hai| spaSTa dekhA jAtA hai ki jo anAtha hai vaha rAjyAvasthA ko prApta ho jAtA hai aura jo pramudita hai harSa kA anubhava kara rahA hai, vaha rudana ko prApta ho sakatA hai| sadA eka sA manuSya nahIM rahatA hai| kabhI sukha duHkha rupI cakra kA pahiyA calatA rahatA hai| anuprAsa ke dvArA zabda artha meM camatkAra utpanna ho rahA hai| zabdArtha gata kI eka aura bAnagI - 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha 22/11 2. vahI, 25/6 238235888 88888888336 85603888 1890 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saudhAyate'yaM samayaH svapAtA purAkRtiste vRtireva jaataa| dhvajatyajatvaprakRtiH kRtin te dhiyo'dhiyogaM sphuTatAM yjnte|| . jinendradeva ke dvArA jayakumAra ko dhrmopdesh| he kRtin! he vicArazIla! tumhArA yaha samaya AtmarakSAkArI hai ataH amRtapura ke samAna hai aura janma se lekara aba taka kA tumhArA kArya usakI vyAkhyA hai| athavA tumhArA yaha samaya prAsAda ke samAna hai, tumhArA aba taka kA kArya usakI bAr3I hai| tumhArA amarasvabhAva va usakI dhvajA hai aura tumhArI dhyAnaviSayaka buddhiyAM sphUrita ko svIkRta kara rahI haiN| ____ anuprAsamaya zabdoM se samaya kI upayogitA va artha ko prabhAvapUrNa banAyA gayA hai| kavirmanISI cAritra cakravartI mahAkavi AcArya jJAna sAgara jI mahArAja ne apane jayodaya mahAkAvya meM zabdagata, arthagata, aura zabdArthagata camatkAra kA nirupaNa karake isa mahAkAvya se saMskRta sAhitya jagat ko goravAnvita kiyA hai| yaha jayodaya mahAkAvya kAvya jagata ke kAvyoM kI maNiyoM ke hAra ke madhya anarthyamaNi ke samAna suzobhita hai| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha 27/3 (190 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTa adhyAya alaGakAragata camatkAra tathA jayodaya alaDakAragata camatkAra : vaidika RSiyoM ne samAhita citta se jo maMtroM kA sAkSAtkAra kiyA, ve alaMkAramaya haiN| Rgveda meM aneka sthaloM para alaMkAroM kA camatkAra parilakSita hotA hai| kAvya meM alaMkAra kA prayoga vaidika kAla se hI ho rahA hai| alaMkAra abhivyakti kI eka sazakta prnnaalii| alaMkAra se vibhUSita hokara sAdhAraNa vAkya bhI manohArI va cArUtva pUrNa ho jAtA hai| jisa prakAra sundara vastra tathA AbhUSaNoM se alaMkRta strI aura bhI kamanIya ho jAtI hai, usI prakAra kAvya meM sundara zabda va artha ke vinyAsa se kavitA meM saundarya kI abhivRddhi hotI hai| yahI abhivRddhi kAvya meM alaMkAra ke nAma se jAnI jAtI daNDI ne bhI "kAvyAdarza' meM kAvya kI zobhA bar3hAne vAle dharmo ko alaMkAra kahA hai| ... "kAvyazobhAkarAn dharmAn alaMkAran pracakSate" AlaMkArikoM ke do mata haiM jo prArambha ke vAmana, daNDI, udbhaTa, bhAmaha, rudraTa Adi AlaMkArika alaMkAra ko vyApaka kAvya tattva ke rUpa meM svIkAra karate haiN| "alaMkaroti iti alaMkAraH" zarIra ko vibhUSita karane vAle artha yA tatva ko alaMkAra kahA jAtA hai| AlaMkArika alaMkAra se vihIna kAvya ko kAvya kI zreNI meM nahIM rakhate haiN| ve alaMkAra ko kAvya kA prANAdhAra mAnate haiN| unake matAnusAra kisI tathya, ghaTanA, anubhUti yA caritra ko prabhAvapUrNa banAne ke lie kAvya meM alaMkAra kA prayoga Avazyaka hai| . __ lekina abhinavagupta, rAjazekhara, Anandavardhana mammaTa Adi AlaMkArika alaMkAra ko pradhAna tatva na mAnakara ise zobhAvardhaka dharma mAnate haiN| kAvya meM alaMkAroM kI sthiti aparihArya nahIM hai| aisA mammaTa kA mAnanA hai| unake matAnusAra alaMkAra kI sattA hai to usase kAvya kI zobhA bar3ha jAyegI yadi kAvya meM alaMkAra nahIM hai to kAvyatva kI hAni nahIM hogii| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "tadadoSau zabdArtho saguNAvanalaMkRtI punaH kvApi'" AcAryo ne alaMkAra ke do bheda kiye haiM - 1. zabdAlaMkAra 2. arthAlaDakAra aneka kaviyoM ne apane kAvya meM alaMkAroM kA vizeSa prayoga kiyA hai| unhIM ke kAraNa vaha prasiddhi ko prApta huye jaise kAlidAsa kI upamA unake kRtitva ko yazaH pradAna karatI hai| vahI bhAravi kA arthagaurava bhI vizeSa mahatva pradAna karane vAlA hai| naiSadha kAvya meM upamA, padalAlitya aura artha gaurava tInoM svarupa prApta hote hai| aneka kaviyoM, nATakakAroM ne aneka alaMkAroM kA prayoga karake apane apane grantha ke saundarya ko mohakara banAyA hai| vahIM Aja ke yuga ke kavivara ziromaNi sva. 108 jJAnasAgara jI ne apane mahAkAvya "jayodaya" va anya mahAkAvyoM meM anekoM alaMkAroM kA pracura mAtrA meM prayoga karake maMtramugdha kara diyA hai| AcArya jJAnasAgara jI kA kAvya jayodaya meM jina alaMkAroM kA prayoga bahulatA se kiyA gayA hai| ve isa prakAra haiM - anuprAsa, zleSa, utprekSA, upamA, rupaka, dRSTAnta, arthAntaranyAsa, vakrocita, samAsokti, virodhAbhAsa, yamaka aadi| inake dvArA prayukta alaMkAroM kA vyavahAra anya kaviyoM se sarvathA bhinna hai| inake kAvya meM alaMkAroM kA prayoga ehilaukika, pAralaukika sukha prApti ke lie kiyA gayA hai| sAtha meM isameM vairAgya bhAva bhI pratibimbata hotA hai| zabdAlaDakAra anuprAsa - anuprAsaH zabdasAmyaM veSamye'pi svarasya yat' vizvanAtha kavirAja ke anusAra svara kI viSamatA rahane para bhI zabda arthAt pada padAMza ke sAmya ko. anuprAsa kahate haiN| svaroM kI samAnatA ho cAhe na ho parantu aneka vyaMjana jahA~ eka se mila jAye vahA~ anuprAsa alaMkAra hotA hai| anugAminI prakRSTa racanA kA nAma anuprAsa hai| anuprAsa pA~ca prakAra kA hotA hai| - 1. kA. pra. sUtra 1, pra. ullAsa, 2. sA. dA. 10/2 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. chekAnuprAsa - cheko vyaMjanasaMghasya sakRtsAmyamanekadhA' - vyaMjanoM ke samudAya kI eka hI bAra aneka prakAra kI samAnatA hone ko cheka arthAt chekAnuprAsa kahate haiN| 2. vRtyAnuprAsa - anekasyekadhA sAmyamasakada vaassynekdhaa| ekasya sakRdapyeSa vRtyanuprAsa ucyte|| aneka vyaMjanoM kI eka hI prakAra se samAnatA hone para eka hI varNa kI eka hI bAra AvRtti hone para yA eka hI varNa kI aneka bAra AvRtti hone para vRtyAnuprAsa nAmaka zabdAlaMkAra hotA hai| 3. zrutyAnuprAsa - uccAryatvAdyadekatra sthAne taalurdaadike| sAdRzyaM vyaMjanasyaiva zrutyanuprAsa ucyte|| tAlU, kaNTha, mUrdhA, danta Adi kisI. eka sthAna se uccArita hone vAle vyaMjanoM kI (svaroM kI nahIM) samatA ko zrutyAnuprAsa kahate haiN| 4. antyAnuprAsa - vyaJjanaM cedyathAvasthaM sahAdyena svareNa tu|. Avartyate'ntyayojyatvAdantyAnuprAsa eva tt|| pahale svara ke sAtha hI yadi yathAvastha vyaMjana kI AvRtti ho to vaha antyAnuprAsa kahalAtA hai| isakA prayoga pada athavA pAda Adi ke anta meM hI hotA hai| 5. lATAnuprAsa - zabdArthayoH paurUktayaM bhede tAtparyamAtrataH lATAnuprAsa ityukto| . tAtparya bhinna hone para zabda aura artha donoM kI AvRtti hone se lATAnuprAsa hotA hai| . jayodaya mahAkAvya meM anuprAsa gata camatkAra - " rasAtale nAgapatirniviSTaH payonidhau pItapaTaH prvissttH| . . ananyatejAH enarasti ziSTaH ko veha loke kthito'vshissttH|| 1. sA. da., 10/3 2. vahI, 10/4 3. vahI, 10/5 4. vahI, 10/ 6 5. vahI, 10/ 7 6 . jayodaya pUrvArddha 1/9. 193 . 3030836965800046 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi isa zloka meM rAjA jayakumAra ke zaurya kI prazaMsA kapatA huA karatA hai ki jayakumAra ke Dara se zeSanAga pAtAla meM jA chipA / pItAmbaradhArI viSNu samudra meM so gaye / athavA isa jagata meM kauna aisA bacA huA hai jo inakI taraha bejor3a teja vAlA hai| isa zloka meM antyAnuprAsa kA camatkAra hai / viSTaH viSTa: "ziSTaH ziSTa: ' yaha zabda apanI dhvani se prabhAvita kiye binA nahIM rahate haiM / upAMzupAMsulai vyoni DhakkADhakkArapUrite / balAhakabalAdhAnAsmayUrA madamAyayuH // isa zloka meM svayaMbara hetu sasainya jayakumAra ke prasthAna kA varNana kiyA gayA hai| usa samaya ur3I huI dhUla se vyApta AkAza jaba nagAr3e kI AvAja se pUrita ho gayA, to megha garjana ke bhrama se mayUra matavAle ho uThe / 1 7 isameM "pa', pa, Tha Tha ba ba ya ya, kI AvRtti se chekAnuprasa hai / isameM varNa nagAr3e sI dhvani karake camatkAra utpanna kara dete haiM / sAmadAbhavinayAdaravAdairdhAmanAma ca vitIrya tadAdaiH / AgatAnupacacAra vizeSameSa samprati sa kAzinarezaH // svayaMbara sabhA meM kAzInareza ne samayocita bhASaNa, mAtyadAna, namaskAra aura Adarayukta namra vacanoM dvArA sundara nivAsasthAna dekara Agantuka logoM kA atyanta bhavya svAgata kiyA / yaha zloka vRtyanuprAsa kA sundara udAharaNa hai / isameM ma, da, ca Adi varNo kI kaI bAra AvRtti huI hai / sakalaH saMkalajJamAptavAn api samprArthayituM janaH sa vA / bhagavAn bhagavAnbhiSTuto vipadAmapyuta sampadAmuta // sabhI loga aura vaha mAhAraja akampana bhI bhagavAn ke pAsa jAkara stuti karane lge| kAraNa bhagavAn vipatti yA sampatti meM bhagavAn hI hai / arthAt vipatti meM yAda karane para ve usakA uddhAra karate aura sampatti meM aizvarya, pratiSThita kara dete haiM / isa zloka meM anuprAsa kI anupama chaTA dekhane yogya hai| isameM sakala sakala, bhagavAn bhagavAn, padA padA zabdoM kI AvRtti kI gayI hai / 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/111 2. vahI, 5/6 3. sA. da., 8/88 194 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya rave varavezavat stava caraNayo raNayodhanayoH stava / balavatAM hRdayAya samutsavaH stutikRtAM rasanAbhinayo navaH // he nyAyamukta ceSTA karane vAle aura aparimita zAsana karane vAle mahArAja ! sarvasamartha Apake lie jo maiMne nirAdara karane vAlA prasaMga upasthita kiyA, usakI manasA, vAcA, karmaNA nindA kara rahA hU~ / he prabho ! merA mana kabhI bhI Apake lie anAdara karane vAlA nahIM hai ! isameM kavi ne nuprAsa ke mAdhyama se artha ko prabhAvapUrNa banAyA hai| isameM va va, ra ra, ta ta varNoM kI AvRtti huI hai / iti vartmavivartavArtayA sahasAptAni padAni senayA / padavIha davIyasI ca yA samabhUtsApi tanIyasI tayA // kavi ne isameM mArga kA varNana kiyA hai| manohArI vArtAlApa se mArga meM aneka prakAra kA vArtAlApa karate hue senA ne zIghratApUrvaka gamana kiyA, jisase ki vaha bahuta lambA mArga bhI choTA sA pratIta hone lagA / isameM anuprAsa ke dvArA kavi ne nAda saundarya kI sRSTi kI hai| isa zloka meM vava, tata, nana varNoM kI AvRtti huI hai / tatatyajedaM bhabhabhAjanaM dududrutaM te mumukhAsavaM tu / badhvA dadedehi pipipriyeti madoktireSAli mude nireti // madirA ke naze meM kisI strI kI vANI aspaSTa tathA punaruvata ho gaI / vaha priya se kahatI hai ki madirA kA yaha pAtra zIghra hI chor3oM / mujhe apane mukha kI madirA de do / strI kI yaha aspaSTa tathA punarukta vANI sakhI ke harSa ke lie nikala rahI thI / yaha vRtyanuprAsa kA sundara udAharaNa hai| isameM bhabha, da da, mu mu, kI aneka bAra AvRtti huI hai / vRtyanuprAsa ke dvArA kavi ne varNoM kI AvRtti se jihvA kA lar3akhar3AnA sUcita kiyA hai| jo hameM mattadazA kA bodha karAtA hai / vibhavavAnahamityatihAsasin subhaga kiM tanuSe nanu zemuSIm / kuTakuTIghaTamehi nu yo bhRtaH sa vaziko vaziko'tha bhRzaM bhRtaH // he atyadhika sAhasa karane vAle bhale AdamI! maiM vibhavAn hU~ aizvaryazAlI hU~ aisI buddhi kyoM karatA hai, tU raihaTa ke ghaTa ko acchI taraha dekha, jo bharA hai vaha khAlI ho jAtA hai aura jo khAlI hai vaha bhara jAtA hai / tAtparya yaha hai ki 2. vahI, 13/41 4. vahI, uttarArdha 25/9 195 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 9/9 3. vahI, uttarArdha 16/50 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI sthiti eka sI nahIM rahatI hai jo Aja nirdhana hai kala vidvAna ho jAtA hai jo dhanapAla hai vaha daridra ho jAtA hai| . isa zloka meM anuprAsa kI yojanA prabhAvazAlinI kuTakuTIghaTamehi vaziko vaziko meM aneka vargoM kI AvRtti hai| eka anya udAharaNa darzanIya hai - munistu maunaM manute'JjanonaM kvaciddhitArtha svmukhaadghonm| nissArayedratnamivAtiyatnapurassaraM pratnapadaM vinuunm|| kavi ne isa padya meM upamA aura anuprAsa kA bar3A sundara saMyojana kiyA prathama to muMni mauna ko niSkalaMka mAnate haiM, yadi kahIM bolane kA avasara AtA hai to aise vacana mukha se nikalate haiM jo hitakArI hai jo hitakArI hoM, pApa se rahita hoM, yatnapUrvaka bolA gayA ho, purANapuruSoM ke varNana meM tatpara ho aura nUtanatA se rahita ho, arthAt kapolakalpita kalpanAoM se rahita ho aura ratna kI taraha mUlyavAn ho| mama, nana varNo kI AvRtti se yahA~ anuprAsa alaMkAra hai| sadeha dehaM malamUtragehaM bUyA suraamtrmivaapde'hm| tadvogayuktayA nivaddhapAMzu yAti strvsvednivaatipaashu|| isa jagat meM jisa zarIra ko malamUtra kA ghara tathA madirA ke pAtra ke samAna vipatti kA kAraNa kahatA hU~ jharate hue pasInA ke sAtha jisakI dhUli nikala rahI hai, aise apAMzu - niSprabhu zarIra ko yogI dhyAna kI yojanA se dhAraNa karate haiN| vinA sthAna ke hI use jIvana paryanta dhAraNa karate haiN| isameM kavi ne nAda saundarya ko vRtyanuprAsa aura antyAnuprAsa ke saMyoga se carama sImA para pahuMcA diyaa| kavi ne isameM deha deha, pAMzu pAzu kI AvRtti kI hai| yamaka alaDakAra - satyarthe pRthagarthAyAH svrvyNjnaasNhteH| - krameNa te naivA vRttiryamakaM vinigdyte|| yadi arthavAn ho to bhinna artha vAle, svara-vyaMjana samudAya kI usI 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 25/9 . 2. vahI.. 27/42 3. sA. dA. vahI, 10/6 3 08885603 1961 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama se AvRtti ko yamaka kahate haiN| jisa samudAya kI AvRtti ho usakA eka aMza yA sarvAMza yadi anarthaka ho to koI Apatti nahIM, kintu usake kisI eka aMza yA sarvAMza ke sArthaka hone para AvRtta samudAya kI bhinnArthakatA Avazyaka hai| samAnArthaka zabdoM kI AvRtti ko yamaka nahIM maante| cAra, tIna, do eka caramaoM meM vikalpa se yamaka hote haiN| yamaka ina pAdoM ke Adi, anta madhya, madhyAnta, Adyanta tathA Adi madhyAnta sabhI sthAna para hotA hai| jayodaya mahAkAvya meM yamakagata camatkAra - pratIhAramataH kazcat pratIhAramupetya tm| namati sma mudA yatra na matiH smrtHpRthk|| jisa rAjA ko dekha kAmadeva ke sivA dUsarI buddhi yA bhAvanA hI utpanna nahIM ho pAtI, prastuta sabhA ke bIca usa jayakumAra ke samIpa pratIhAra dvArA anumati prApta kara phuNce| kisI aparicita puruSa ne unheM namaskAra kiyaa| isa zloka meM prathama caraNa ke prArambhika bhAga kI AvRtti dvitIya caraNa ke prArambhika bhAga meM tathA isI prakAra dUsarI paMkti meM bhI AvRtti huI hai| isalie yahA~ para Adya yamaka alaMkAra hai| bhairavazyamapi yatra nabhastu bhairavasya dhrnniitlmstu| vAhanaiH pramuditaistatametat kaM nizAsu kumudaiHsmvetm|| zarada Rtu kI rAtri meM bhalI bhA~ti udita tAroM se nizcaya hI AkAza pramoda ko prApta hotA hai| bhUtala kAmollasita bhairava ke vAhanoM arthAt kuttoM meM vistRta ho jAtA hai, tathA yaha sarovara jala bhI rAtri vikAsI kamaloM se yukta ho jAtA hai| "bhairava bhairava" zabda kI AvRtti hone se isameM yamaka alaMkAra hai| yamaka kI anupama chaTA dekhie - sauSThavaM samabhivIkSya sabhAyA yatra rItiriti saarsbhaayaaH| vaibhavena kila sajjanatAyA modsindhurudbhuujjntaayaaH| kavi ne svayaMbara sabhA ke varNana ko yamaka ke prayoga se aura prabhAvazAlI banA diyA hai| usa sabhA meM vikasita kamala ke samAna prasannatA thii| usakA saundarya dekhakara sajjanatA ke vaibhava dvArA vahA~ kI janatA kA Ananda samudra umar3a rahA thaa| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/21 2. vahI 4/63 3. vahI 5/34 197 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zloka ke prathama pAda ke antya bhAga meM, dUsare pada ke antya bhAga meM sabhAyA eka hI zabda kI AvRtti huI hai| isI prakAra jjanatAyA kI AvRtti tIsare va caturtha pada ke antya meM huI hai| isalie yahA~ para antyayamakAlaMkAra hai / bhannAttinAma grahaNaM sapatnyAH samarpitAho madirApi patnyA / asyAH samasyA madadAraNAya dRzyApi tasyA madadAraNAya // isa padya meM madadAraNAya zabda kA yamaka atizaya hRdayaMgama hai / sauta kA nAma lekara pati ne apanI patnI ko madirA pIne ko dii| parantu vaha maMdirA usake lie nazA bar3hAne vAlI hone ke bajAya mada kA apaharaNa karane vAlI (mada - dAraNAya) siddha huI, kintu vaha raNa arthAt IrSyAjanita yuddha yA kalaha ke lie mada ko bar3hAne vAlI (raNAya madadA) bana gaI aura phira va madirA sapatnI ke lie mada bar3hAne vAlI aura saMgama ke lie ekAntavAsa kI icchA jagAne vAlI huI / tAtparya yaha hai ki vaha madirA dekhane mAtra se itanI vihvala ho gaI ki ekAntavAsa kI icchA karane lgii| AmantradAnA kimu devatAhamaho madiSTA kimu devatAha / bhacittabhAnAmasudevatApi tvaM yena lokeSvina devatApi // isa padya meM prathama caraNa kI AvRtti dvitIya caraNa meM kimudevatAha tRtIya caraNa kI AvRti devatApi caturtha caraNa meM hone se yamaka alaMkAra hai / amarahRdo mRduhAramaNI yA bhavati sma zramahA ramaNIyA / samaya ivAgAdvAramaNIyAn zarado'sya sudhA kA ramaNIyA // isa zloka ke cAroM padoM meM ramaNIyA zabda kI AvRtti huI hai / ataH yahA~ yamaka alaMkAra hai / yamaka kA camatkAra dekhie vipallavAnAmiha sambhavo'pi na vipallavAnAmuta zAkhinAmapi / sadAramante 'sya vihAya nandanaM sadA ramante rUcitastataH surAH // prastuta zloka meM prathama pada kI vipallavAna kI dvitIya pAda meM AvRtti tathA tRtIya pAda kI sadAramante kI caturtha pAda meM AvRtti hone se yahA~ A yamakAlaMkAra haiM / 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 16/30 2. vahI, 20/83 3. vahI, 22/42 4. vahI, 24/51 198 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhUta samabhUtarakSaNaH svasamutsargavisargalakSaNaH / zivamAnavamAnavakSaNa: nRpaterUtsavadutsa vakSaNaH // isameM kavi ne jayakumAra ke putra anantavIrya kI utpatti ke kSaNa kA varNana kiyA hai| rAjA jayakumAra kA vaha utsava kSaNa jisameM samasta jIvoM kA saMrakSaNa thA, jisameM dhana Adi kA pUrNa parityAga thA tathA jo mokSa lakSmI athavA sukha lakSmI ke Adara ke lie maGgala kalaza rupa thA, vaha jala ke ekatrita hone ke sthaAna ke samAna huA thA / isa zloka ke cAroM pAdoM ke anta meM kSaNa zabda kI AvRtti hai tathA tRtIya caraNa meM 'mAnava mAnava' kI AvRtti va caturtha pAda meM utsava utsava kI AvRtti ramya hai / yamaka kI eka aura bAnagI dekhie ita idaM tu kalevaramuddhatamitarataH sakalaM samalaM kRtam / tadapi yAti janaH samalaDakRtaM na punarIkSaNamevamalaMkRtam // he jitendriya idhara eka ora isa zarIra ko rakho aura dUsarI aura malasahita samasta vastuoM ko rakho, phira bhI yaha jIva samalaMkRtaM - malasahita samIcIna alaMkAroM se susajjita kiye hue zarIra ko prApta hotA hai / vicAra yukta vakSu ko acchI taraha prApta nahIM hotA / vakrokti alaDakAra - anyasyAnyArthakaM vAkyamanyathA yojeyadyadi / anya zleSeNa kA kvA vA sA vakroktistatodvidhA // jahA~ kisI ke anyArthaka vAkya ko koI dUsarA puruSa zleSa se yA kAku se anya artha lagA de vahA~ do prakAra kI vakrokti hotI hai / 1. zleSa vakrokti 2. kAku vakrokti jayodaya mahAkAvya meM vakrokti gata camatkAra mAnino'pi manujAstanujAyAmAgatA rasavazena sabhAyAm / jAyate sapadi tatra kimUhA svAgatA khalu vimAnisamUhaH // sulocanA ke svayaMbara meM usake prati prema bhAvanA se mAnI jana Aye 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 26/1 2. vahI, 25 / 58 3. sA.dA., 10/7 199 4. jayodaya, pUrvArdha 5/18 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA mAnahInoM kA samUha bhI. devamaNDala se aayaa| yaha koI bar3I bAta nahIM thii| . sulocanA ke svayaMbara meM mAnahIna tathA devagaNa pahu~ce isameM kyA vicAraNIya hai kyoMki vaha parama sundarI tathA rAjakumArI hai| isameM kAkuvakrokti alaMkAra eka anya udAharaNa - vaidyopakramasahitAMstatra nabhogAdhibhuva imAn suhitaa| .. tatyAja sapadi dUrA mdhuraadhrpinnddkhjuuraa|| buddhidevI sulocanA ko jaba svayaMbara meM upasthita rAjA kA varNana karAtI hai taba sulocanA ne buddhi devI ke upayukta kathana para socA ki ye to vidyAsambaddha upakrama hai evaM vaidyopakrama yAnI rogI hai| isalie nabhogAdhibhuva AkAza meM calane vAle pakSiyoM ke samAna hai| ataeva yaha bhoganIya nahIM hai| yaha socakara piNDakhajUra se madhura oThoM vAlI sulocanA ne unheM tyAda diyaa| * zleSa vakrokti kA camatkAra dekhie - - vRddhisthAne guNAdezAt shstraashukkiirtnm| samyagutkalitaM rAjannatra kAntatayA tvyaa| isa zloka meM durmarSaNa aisI cubhatI huI bAta arkakIrti kahakara yuddha ke lie prerita karatA hai - he rAjana! Apane to apane rAjA nAma ke anta meM 'ka' lagAkara aura 'rA' ke sthAna para 'ra' guNa. lAkara hajAroM kapar3oM ko dhone vAlA rajakapana hI spaSTa kara diyA batA diyaa| dUsarA artha yadyapi Apa sundara aura sUrya ke samAna tejasvI hai parantu Aja to apanI mahimA ke sthAna para Apane apamAna hI pAyA hai| eka aura udAharaNa draSTavya hai - yadasti bhaktAya samakSatAptistavaH svargiNi suupkaarH| vyadhAryi asyAbhiraho llaamaashubhkssnnaayaanyjlirevsaarH|| jayakumAra gaMgA devI se kahate hai - he devate ! jisa kAraNa mujha jaise bhakta ke lie sAkSAtkAra kI prApti rUpa ApakA prasaMga prApta huA yaha eka bar3A 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 6/10 2. vahI, 7/9 3. jayodaya, uttarArdha 20/80 200 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakAra hai / isalie hamane isa zubhakSaNa ke lie sAra bhUta sundara aMjali bA~dhI hai| arthAt Apane apane sAkSAtkAra kA jo avasara pradAna kiyA, usake lie meM hAtha jor3akara kRtajJatA vyakta karatA hU~ / ziSTa artha bhAta ke lie acche cAvaloM kI prApti huI hai isalie prazaMsA karatA hai / isalie maiMne use khAne - - sUpakAra - rasoiyA~ ApakI stuti ke lie zIghra hI aMjali bA~dha rakhI hai| arthAlaGakAra - upamA sAmya vA vyavaidhamyaM vAkyaikya upamA dvayoH / sAhityadarpaNakAra AcArya vizvanAtha ke anusAra eka vAkya meM do padArthoM ke vadharmya rahita, vAcya sAdRzya ko upamA kahate haiN| paM. jagannAtha ne upamA kI paribhASA isa prakAra dI hai -sAdRzyaM sundaraM vAkyArthIparakArakamupamAlaDakRtiH upamA ke do bheda haiM pUrNopamA cha: prakAra kI hotI hai / 1. vAkyagA zrotI 2. vAkyagA Artho 3. samAsagA zrotI 4. samAsagA ArthI 5. tadvitagA zrotI 6. tadvitagA ArthI / luptopamA ke unnIsa bheda hote haiN| donoM ke yoga se paccIsa bheda hue / luptopamA meM sAta bheda aura hote hai / kula milAkara battIsa ho jAte haiM / inameM se pratyeka dvArA pA~ca prakAra ke artho kA upakaraNa hotA hai / isa prakAra isake eka sau sATha bheda hote haiM / 1. pUrNopamA 2. luptopamA jayodaya mahAkAvya meM upamA alaMkAra - - yatazca padamodayasavidhAnaH sadA sulekhanvayasevyamAnaH / zrIpaJcAzAkhaH sumanaH samUhezvarasya kalpadrurivAsmadU hai // kavi ne isa padya meM rAjA jayakumAra ke guNoM kI prazaMsA karate hue kahA hai ki sajjanoM ke adhipati usa rAjA kA jo pA~ca aMguliyoM vAlA hAtha thA, vaha hamAre vicAra se isa dharAtala para avatarita kalpavRkSa hI thA / kAraNa vaha kamala ke saubhAgya kA vidhAna karane vAlA aura uttama rekhAoM se yukta thA / kalpavRkSa bhI kamalA ke udaya ko spaSTa karane vAlA aura devatAoM ke 1. sA. dA. 10/14 samUha se 2. jayodaya mahAkAvya pUrvArdha 1/51 201 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevyamAna hotA hai| jisa prakAra kalpavRkSa sampUrNa kAmanAoM kI pUrti karatA hai usI prakAra yaha jayakumAra bhI thaa| kavi ne rAjA kI kalpavRkSa se baDI hI manohArI upamA dI hai| upamA kA camatkAra dekhie - vAgmitA'pi sitA yAvadrasitA vshitaabhRtH| - bhASyAvalI ca dUtAsyAlAleva nirgaadiym|| prastuta zloka meM kAzI se hastinApura nagara meM pahu~ca kara dUta rAjA jayakumAra ko svayaMbara meM AmaMtrita karane ke lie AyA taba rAjA ne mizrI ke samAna apanI mIThI vANI se usakA svAgata kiyaa| tadannatara dUta ne rAjA ke vAgyavyahAra se Atithya pAkara usake mukha se lAra ke samAna vANI mukharita ho gyii| arthAt dUta ne vakSyamANa prakAra se uttara diyaa| kavi ne rAjA kI vANI kI upamA mizrI se dI hai| isa padya meM upamA alaMkAra kA prayoga kiyA gayA hai| eka anya udAharaNa - puSpAbhaM hasitaM yasyA bhUyugaM caapsnnibhm| dRzyate tanuretasyAH pusspcaapptaakinii|| dUta sulocanA ke sondarya kI prazaMsA karatA huA kahatA hai ki isa kanyA kI ha~sI puSpa kI taraha prasannatA evaM ujjavalatA kAraka hai| isakI donoM bhauheM kAmadeva ke dhanuSa ke AkAra kI hai| isakI dehayaSTi kAmadeva kI senA tathA patAkA kI taraha hai| . kavi ne sulocanA ke zarIra saundarya kI samAnatA kAmadeva kI senA se kI hai| anya udAharaNa dekhie - karburAsArasambhUtaM pdmraaggunnaanvitm| rAjahaMsaniSevyaM ca ramaNIyaM saro ythaa|| jayakumAra jaba kAzI meM svayaMbara maNDapa meM pahu~ce taba vaha svayaMbara 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/29 2. vahI, 3/53 3. vahI, 3/76 - Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDapa atyanta ramaNIya evaM manohArI pratIta ho rahA thaa| vaha maNDapa sarovara ke samAna ramaNIya ho rahA thA kyoMki sarovara meM jala kA samUha hotA hai to maNDapa bhI suvarNa se banA huA hai| sarovara meM kamala khilate haiM to yaha maNDapa bhI padamarAga maNi se yukta hai| sarovara meM rAjahaMsa hote haiM to yaha maNDapa bhI zreSTa rAjAoM se suzobhita hai| isa padya meM kavi ne upamAlaMkAra kA sundara vivecana kiyA hai| upamAgata camatkAra kA eka anya udAharaNa draSTavya hai - mukurAdisamAdhAraM mauktikAdisa mnvitm| ___ navavidramabhUyiSThAdyAnamiva mnyjulm|| prastuta padya meM kavi ne apanI kAvya meM nipuNatA vyakta karate he zliSTopamA kA bar3A hI mArmika prayoga kiyA hai| __ vaha maNDapa kisI bagIce kI taraha parama sundara hai| jaise koI bagIcA kaliyoM se bharA hotA hai vaise hI isa maNDapa meM cAroM ora darpaNAdi lage he hai| bagIce meM puSpoM ke paudhe hote hai to isa maNDapa meM motI laTaka rahe haiN| bagIce meM nayI koMpale dikhAyI detI hai to yaha maNDapa bhI mUgoM kI jhAlara Adi se sajA huA hai| kavi upamA prayoga meM siddhahasta hai| upamA kA lAlitya vakSyamANa zloka meM darzanIya hai - payodharasamAzliSTA dhvajAlI vishdaaNshukaa| talunIva lunIte yA vibhramaiH shrmbhddignaam|| kAzI ke bhavanoM kI zobhA kA varNana karate hue kavi ne taruNI ke sAtha bar3I hI manohArI upamA kI hai| vahA~ ke bhavanoM para phaharAtI huI sapheda vastra kI banI aura bAdaloM ko chutI jo dhvajAoM kI paMkti hai, vaha tarUNI kI taraha apane sAtha calane vAle pakSiyoM ke bhramaNa ke sahita prANiyoM kA parizrama dUra kara detI hai| taruNI bhI sapheda sAr3I pahane aura sadhana kucoM vAlI hotI haiN| vaha apane hAva - bhAva ke dvArA logoM ke mana ko lubhAtI aura zrama zAnta karatI rahatI hai| AsaneSu nRpatIniha kazcit sannivezayati sa sma vipshcit| dvAsthito ravikArAnavadAta utpaleSu sarasI va vibhaatH| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvA, 3/75 2. vahI, 3/82 2. vahI, 5/22 20808040 2 030 40000000000000 &0000000002 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaMbara ke liye Aye hue rAjAoM ko dvArapAla ne maNDapa meM una rAjA logoM ko Asana para vaise hI biThAyA, jaise prabhAta ravi kI kiraNoM ko sarovara sthita kamaloM para biThAyA karatA hai| jisa prakAra prabhAta sUrya kI kiraNoM ko Adara se baiThAtA hai usI prakAra dvArapAla ne sabhI ko acce acce AsanoM para bitthaayaa| kavi ne bar3I hI sacitra upamA dI hai| upamA kA eka aura udAharaNa dekhie - saMvahannapi gabhIramAzayamityanena viSameNa snyjyH| kena vA pralayajena sindhuvat kSobhamApa nilato'tha yo bhuvH|| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba sulocanA svayaMbara meM arkakIrti jayakumAra se yuddha ke lie ghoSaNA karatA hai| taba gaMbhIra Azaya dhAraNa karane vAlA vaha jayakumAra bhI isa ghaTanA se kSubdha ho uThA, aura bhUpAlaka va maryAdAzIla hotA huA bhI vaha pralayakAlIna suprasiddha pavana se samudra kI taraha caMcala ho utthaa| isameM kavi ne jayakumAra ke dhairya kI upamA samudra se bar3a hI prabhAvazAlI DhaMga se kI hai| jisa prakAra samudra atyanta gambhIra, maryAdAzIla hotA hai, usI prakAra yaha jayakumAra bhI maryAdAzIla thaa| samudra meM choTe-choTe tUphAna A jAyeM to usako kucha pharka nahIM par3atA jaba bhayaMkara tUphAna AtA hai tabhI samudra kSubdha hotA hai| usI prakAra rAjA jayakumAra asAdhAraNa paristhitiyoM meM hI kSubdha hote the| upamA kA eka anya udAharaNa draSTavya hai, jisameM ramaNIya camatkAra kA nidarzana hai - mama samarthanakRt samabhUttu sa kimu vadAni vdaabhyudydrussH| nipatate hRdayAya vimarSaNaH kila taroH kusumAya mrudgnnH|| arkakIrti apane kiye para pachatAvA karatA huA akampana se kahatA hai ki rAjana! Apa hI batAiye maiM kyA kahU~ ? jaba merA mana roSa meM A gayA aura apane sthAna se Digane lagA to jisa prakAra vRkSa para se girate phUloM ke lie havA kA jhoMkA sahAyaka ho jAtA hai vaise hI usa vikarSana ne mujhe sahArA diyaa| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 7/74 2. vahI 9/26 .0000000000 44468266555555550000004000 2 04) 360630888888888560226888888888888862 3%8383%88%%%%%%%%868808888888888888560000000000002 047 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi arkakIrti kI upamA phUloM se tathA havA ke jhoMke kI vikarSaNa se karake manovyathA ko bahuta prabhAvI banA diyA hai| veNIyameNIdaoNza evaM bhAyAchreNI sadA mekalakanyakAyAH / harasya hArAkRtimAdadhAnA yUnAM manomohakarI vidhAnAt // ' kavi ne sulocanA ke saundarya ko upamA ke dvArA aura ho viziSTa banA diyA hai| yaha mRganayanI sulocanA kI hI coTI suzobhita ho rahI hai jo sarvadA narmadA nadI kI dhArA kI bhA~ti kAlI aura ghuMgharAlI hai aura bhagavAn zaMkara ke hAra ke sarpa kI AkRti dhAraNa karatI huI apanI nirAlI racanA se taruNoM ke mana meM moha utpanna karane vAlI hai / kavi ne sulocanA kI coTI kI upamA narmadA nadI va ziva ke hAra se karake manohArI va sacitra varNana kiyA hai / upamAgata camatkAra kA eka anya nidarzana dekhie nandIzvaraM samprati devadeva pikAghganA cUtakasUtameva / vasvaukasArArkamivAtra sAkSIkRtyAzu santaM mumude mRgAkSI // - sulocanA jayakumAra ko dekhakara usa prakAra prasanna huI jaise nandIzvara ko dekhakara indra, AmramaMjarI ko dekha koyala tathA sUrya ko dekhakara kamalinI prasanna hotI hai| kavi ne isa zloka meM eka sAtha kaI upamAoM kA prayoga kiyA hai| kavi ne upamAoM kI mAlA sI banA dI hai / kavi upamA ke prayoga meM siddhahasta hai / jayaH pracakrAma jinezvarAlayaM nayapradhAnaH sudRzA samanvitaH / mahAprabhAvacchavimunnatAvadhiM yathA sumeru prabhayAnvito raviH // jisa prakAra prabhA se sahita sUrya bahuta bhArI prabhAyukta chavivAle uttuGaga sumeru parvata kI pradakSiNA karatA hai, usI prakAra nItipradhAna evaM sulaconA se yukta jayakumAra ne kAntizAlI usa jinamandira kI parikramA kI / kavi ne prabhA tathA sUrya kI upamA sulocanA va jayakumAra se dI hai, va sumeru parvata kI upamA jina mandira se dI hai / kavi ne upamA ke dvArA zAzvata satya kI ora saMketa kiyA hai| 1 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 11/70 2. vahI, 10/117 3. jayodaya, uttarArdha 24 /56 205 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA kA lAlitya isa zloka meM draSTavya hai - kimu bhavedvipadAmapi sampadA bhuvi zucApi rucApi jgtsdaam| karatalAhatakandukavat punaH patanamutpanataM ca samastu nH|| isa saMsAra meM jIvoM ko pRthvI para vipattiyoM kA samAgama hone para zoka aura sampattiyoM kA samAgama hone para rUci se kyA hotA hai ? arthAt kucha nahIM kyoki manuSyoM kA utthAna aura patana hastatala se tADita geMda ke samAna hotA hI rahatA hai| jisa prakAra hAtha se AghAta karane para geMda uThatI aura giratI hai usI prakAra saMsAra meM bhI bhAgyavaza patana va utthAna hotA rahatA hai| kabhI bhI eka sI paristhitiyA~ nahIM rahatI hai| kabhI duHkha hai to kabhI sukh| kavi ne geMda kI upamA ke dvArA saMsAra kI vAstavika sthiti kA varNana kiyA hai| para yahA~ jagat kI yarthAt sthiti kA geMda ke utthAna - patana se upamita kara kavi ne lAlitya kA AdhAna kara diyA hai| guNaviguNavidaM tu strAgami khyApayantu vizadimavidaMzA peyatADake'tra hNsaaH| azucipadakatuSTA AtmaghoSAH suduSTAH kimiva nahi varAkAH kAkumAyAntu kaakaaH|| svacchatA meM jinakA svabhAva praveza kara rahA hai, jo kAvya ke nirdoSa aMza ko grahaNa kara rahe haiM aise haMsa vivekI manuSya AsvAdanIya isa kAvya ke viSaya meM zIghra hI guNa aura doSoM kI samIkSA kareM, parantu jo azuddha ke pada grahaNa karane meM santuSTa haiM aise dayanIya duSTa purUSa isa kAvya ke viSaya meM kisI prakAra bhI tarkaNA ko prApta na hoN| kavi ne upamA ke dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki jo haMsa ke samAna nIrakSIra vivekI manuSya hai ve hI hamAre isa kAvya kI samIkSA ke adhikArI haiN| jo kauA kI taraha AtmazlAghI puruSa haiM ve isa kAvya kI samIkSA ke adhikArI nahIM hai| kavi ne isa mahAkAvya meM bahuta hI pANDityapUrNa upamAyeM dI hai| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 25/10 2. vahI, 28/91 888888sdssias -35888886d6d5c888888885600-68002888888888 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rupaka alaDakAra - rupakaM rUpitAropo viSaye nirphnve| tatparamparitaM sADaga niraDagamiti ca tridhaa|| AcArya mammaTa ne rUpaka kA svarupa isa prakAra batAyA hai| tadupakamabhedo ya upamAnopameyayoH / upamAna aura upameya ke abheda varNana ko rUpaka kahate haiN| jayodaya kAvya se isake udAharaNa draSTavya haiM - jayodaya mahAkAvya meM rUpakagata camatkAra - zrI payodharabharAkulitAyAH saMgirA bhuvnsNviditaayaaH| kAzikAnRpaticittakalApI sammadena sahasA sbhvaapi| zobhAyukta payodhara bhara se vyApta aura bhuvanavikhyAta usa buddhi devI kI yaha vANI sunakara mahArAja akampana kA citta mayUra ekAeka prasanna ho gayA, nAca utthaa| kavi ne isa zloka meM citta para mayUra ke Aropa se rAjA akampana kA Ananda vibhora anAyAsa hI vyaMjita ho utthaa|| bhujago'sya ca karavIro dviSadasupavanaM nipIya piintyaa| dizi dizi muJcati suyazaH kaJcukamiti he sukezi ryaat|| _isa zloka meM vidyA devI sulocanA ko jayakumAra kA paricaya karAtI huI kahatI hai ki he sundara kezoM vAlI! isake hAtha kA khaDagaru (talavAra rupa) sAMpa veriyoM ke prANa rupI pavana ko pIkara moTA - tAjA ho jAtA hai aura pratyeka dizA meM isakI rupI kA~calI chor3atA hai| yahA~ para rAjA ke hAtha para sarpa kA Aropa karane meM aura zatru ke prANa para pavana kA Aropa tathA yaza para keMcula kA Aropa prabhAvI hai| ataH yahA~ rupaka alaMkAra hai| rUpaka kA lAlitya draSTavya hai - tasya zuddhataravArisaJcare zauryasundarasarovare traiH| IkSituM zriyamudasphuradabhujA zaucavama'ni guNena niiruujaa| jayakumAra ke vIra kI prazaMsA kavi karatA huA kahatA hai ki usa 1. sA. dA. 10/28 2. kA. pra. 10/139 3. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 5/55 4. vahI 6/106 5. vahI, 7/84 20/ Dssssssssss8800300305000000000083%836308888888888888888888888888 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra kI bhujA zUra vIratArupa sarovara meM jo ki zuddhatara vAri arthAt khaDagarupa nirmala jala ke saMcAra se yukta thA, naukA rUpa meM apanI sobhA nihArane ke lie sphurita ho uThI arthAt nRtya karane lgii| vaha bhujA pavitra mArga para calane vAlI nirmala svAsthyAdi guNoM se yukta thii| yahA~ para bhujA, zaurya, khaga para kramazaH naukA, sarovara, nirmala jala saMcAra kA abheda Aropa hone ke kAraNa rUpaka hai| isameM rUpaka kA saundarya dekhie - vakrA: patAkAH kariNo'mbuvAhAH zarA mayUrAstaDito'sikA haa| ThakkAninAdastanitAnuvAdaH sudhI raNaM brbnnmujjgaad|| isameM jayakumAra va arkakIrti ke yuddha kA varNana hai| usa samaya raNa ko sudhIjana ne varSAkAla ke samAna khaa| kAraNa usameM patAkA hI bagule the hAthI hI bAdala the, mayUra ke sthAna para bANa the, camakatI huI talavAreM bijalI kA kAma kara rahI thii| vahA~ nagAr3e kI dhaavani meghagarjanA kA pratinidhitva kara rahI thii| kavi ne isameM yuddha para varSAkAla kA Aropa kiyA hai| dhvajoM, hAthithayoM, vANoM, talavAroM aura nagAr3e kI AvAja kramazaH baguloM, bAdaloM, moroM, bijalI aura bAdaloM kI garjanA se abheda sthApita karane ke kAraNa rupaka alaGakAra hai| mRduladugdhakalA kSariNI svataH kimiti gopatigorUditA ytH| samabhavata khalu vatsakavat skshcrvro'pyupklpdhro'nkH|| isa padya meM bharata cakravartI kI vANI kI prazaMsA vyakta kI hai| cakravartI kI vANI rupI gAya mAnoM svayaM hI mRdula mIThA dUdha pravAhita karane vAlI banakara prakaTa huI, jisameM vaha nirdoSa dUta nizcaya hI bachar3e ke samAna sahAyaka siddha huaa| kavi ne isa zloka meM vANI para gAya kA aura dUta para bachar3e kA Aropa kara rUpaka ke mAdhyama se bar3A hI citta ko AkarSita karane vAlA varNana kiyA hai| rUpaka kA eka aura udAharaNa dekhie - yatno'mRtAzramapareNa ca ravena tAta - - khyAta! prabhAtahavirAsana eSa jaatH| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 8/62 2. vahI, 9/71 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinne bhavatyamRtadhAmani nAma zumbhat - . svarNasya saMkalitumatra nviinkumbhm|| kavi ne isameM prAta:kAla kA manohArI varNana kiyA hai| pUrva dizA meM udita hotA huA lAla - lAla sUrya aisA pratIta hotA hai mAnoM AkAzarupI dugdhAdhikArI ke dvArA agni meM tapAkara svarNa kA navIna ghaTa banAyA jA rahA ho| candramA rupI ghaTa ke naSTa ho jAne para navIna ghaTa kA banAyA jAnA ucita hai| candramA rupI cA~dI kA maTakA phUTa gayA ataH aba majabUtI kI dRSTi se suvarNa kA ghaTa banAyA jA rahA hai| AcArya bhUrAmala jI ne rUpaka ke mAdhyama se apanI kalpanA ko sAkAra rUpa diyA hai| rUpaka kA lAlitya vakSyamANa paMktiyoM meM - matsyakerapi varAzayaH samAH sttrnggtrlaasturnggmaaH| sAmajA hi makarAnukAriNaH sainyasAgara ihaabhisaarinnH|| jayakumAra kI senA kA varNana karate hue kavi ne kahA hai ki isa senArupI samudra meM calane vAle jo geMr3e the ve macchoM ke samAna the, jo ghor3e the ve caMcala taraMgoM ke samAna aura jo hAthI the ve magaroM ke samAna the| jayakumAra kI senA itanI vizAla thI jo laharAte samudra ke samAna thii| mahAkavi ne rUpaka alaMkAra ke dvArA senA ko samudra jaisA citrita kiyA hai| rUpaka kI saMyojanA dekhie - saMsArasAgarasutIravadAdivIra - zrIpAdapAdapapadaM samavApa dhiirH| tatrA''narmastu jharaduttaralAkSimatvA - nmuktAphalAni lalitAni samApa stvaat|| dhIra vIra jayakumAra ne saMsAra rUpI sAgara ke uttama taTasvarUpa bhagavAn vRSabhadeva ke caraNarUpa vRkSa ke sthAna ko prApta kiyaa| vahA~ namaskAra karate hue unhoMne sAtvika bhAva ke kAraNa jharatI huI caMcala A~khoM se yukta ho manohara motI prApta kiye| arthAt bhagavAn vRSabhadeva ke caraNoM kA sAnnidhya pAkara unake netroM se harSa ke A~sU nikalane lge| ve azrukaNa motiyoM ke samAna pratIta hote the| 1. jayodayamAhAkavya, uttarArdha, 18/44 2. vahI, 2 1/8, 3. vahI, 26/69 209) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne isa zloka meM saMsAra. samudra evaM zrI pAdapAdapa para rupaka se saMsAra kI vizAlatA, gahanatA, bhagavAn ke caraNoM kI zAntipradAyakatA ke darzana karAye haiN| utprekSA alaDakAra : sambhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yt| AcArya mammaTa ke anusAra upameya ko upamAna ke sAtha eka rupatA kI sambhAvanA utprekSA alaDakAra hai| utprekSA do prakAra kI hotI hai 1. vAcyotprekSA 2. pratIyamAna utprekSA AcArya vizvanAtha ne isake bheda upabheda kiye haiM - vAcyevAdiprayoge syAdaprayoge parA punH| jAtirguNaH kriyA dravyaM yadutprekSyaM dvyorpi|| tadaSTadhApi pratyekaM bhaavaabhaavaabhimaantH| guNakriyAsvarupatvAnnimittasya punshctaaH|| dvAtrizaMdvidhatAM yaanti| jayodaya mahAkAvya meM utprekSAgata camatkAra - ahInalambe bhujama daNDe vinirjitaakhnnddlshunnddishunndde| parAyaNAyAM bhuvi bhUpateH sa zuceva zutkatvamavApa shessH|| AcArya bhUrAmala jI ne rAjA jayakumAra ke parAkrama aura zaktizAlitA kI abhivyakti utprekSA ke dvArA bar3I hI manohArI kI hai| rAjA jayakumAra ke bhujadaNDa sarparAja zeSa ke samAna lambe the aura unhoMne indra ke airAvata hAthI ko bhI jIta liyaa| mahArAja ke aise bhujadaNDoM ke bharose yaha sArI pRthvI sudRDha bana gyii| mAno isI soca meM zeSanAga sapheda par3a gyaa| utprekSA kI eka aura bAnagI draSTavya hai - samutkIrya karAvasyA vidhinA vidhivedinaa| taccheSAzeH kRtAnyeva paDakajAnIti siddhyti|| isa zloka meM sulocanA ke hAthoM ke saundarya kA varNana hai| vidhi ke 1. kA. pra. 10/137 2. sA.dA. 10/41-43 3. jayodaya pUrvArdha, 1/25 4. vahI, 3/50. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtA vidhAtA ne isa sulocanA ke donoM hAthoM ko bhalI bhA~ti banAkara usake bace kUr3e karakara se kamaloM ko bnaayaa| isIlie unakA kIcar3a paidA hone vAlA paMkaja nAma sArthaka siddha hotA hai| sulocanA ke sundara hAtha ke sambandha meM kavi ne sambhAvanA kI hai| Asyena cAsyAzca sudhAkarasya smitAzubhAsA tulayA dhRtsy| unasya nUnaM bharaNAya santi lasantyamUni pratimA nvnti|| AcArya jJAna sAgara jI ne sulocanA ke apratima mukha saundarya kA varNana kiyA hai| . kiraNoM se sulocanA ke mukha ke sAtha tulanA ke lie tulA para rakhA gayA candramA kama par3a gyaa| ataH usakI pUrti ke lie nimitta dIkha par3ane vAle nakSatra nAma ke choTe moTe bATa zobhita ho rahe haiN| sulocanA ke Age candramA kI kAnti bhI kama hai use apanI kAnti ko baDhAne ke lie nakSatroM kA sahArA lenA paDa rahA hai| kavi kI yaha kalpanA bar3I hI anUThI va adbhuta hai| utprekSA kA maMjula nidarzana dekhie - aprANakaiH prANabhUtAM pratIkairamAni cAjiH pratatA stiikaiH| abhISTasabhAravatI vizAlA'sau vizvasRSTa khalu shilpshaalaa| jayakumAra va arkakIrti ke mahAyuddha ke yuddha bhUmi kA varNana hai| yaha raNabhUmi yoddhAoM ke kaTe niSprANa hAtha, paira, sira Adi avayavoM se bhara gayI thii| kucha logoM ko aisI pratIti hotI thI ki mAnoM vAMchita sAmagrI pUrNa vizvakarmA kI zilpazAlA hI ho| chinna bhinna aMgoM se bharI huI yuddha bhUmi kI vizAla zilpazAlA se sambhAvanA kI gayI hai| khalu zabda ke prayoga hone se yaha vAcyotprekSA hai| mAsi mAsi sakalAnvidhubimbAnAtmabhUstirayate shritddimbaan| sannidhApya vibudhaH sa manISAmAnanAni racituM svidmiissaam|| vidvAna vidhAtA ne pratyeka mAsa ke anta meM hone vAle kalA sahita candramA ke bimboM ko jo viplava thA vinAza kA Azraya grahaNa karate haiM, jo chipAyA vaha mAnoM inhIM rAjAoM ke mukhoM ko banAne kI icchA se hI chipAyA ho| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 5/82 2. vahI, 8/37 3. vahI, 5/23 211 0 8686333333333333333 60030888888888885608600:04: Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zloka meM amAvasyA ke candra bimboM kA udaya vidhAtA ne isalie nahIM diyA ki inheM rAjAoM ke mukhoM kA nirmANa karane ke lie candravimboM kI AvazyakatA thii| yaha utprekSA kavi ke ananya kauzala kI dyotaka hai| dharAbhitapteti vidAM nidhAya sameti tasyA abhissecnaay| samAtsasaptAzvakazAtakumbhakumbhAntimAmbhodhimiyaM dinshriiH|| pRthvI saMtapta hai aisI buddhi dhAraNa kara usakA abhiSeka karane ke lie dina zrI nAmaka koI strI sUrya rupI svarNa kalaza lekara pazcima samudra ko gaI hai| sandhyA samaya lAlavarNa vAlA sUrya pazcima samudra ke samIpa pahu~cA hai| kavi ne utprekSA kI hai ki jaganmAtA pRthvI ko saMtapta dekha use nahalAne ke lie mAnoM dina zrI nAmaka koI strI sUryarupI svarNakalaza ko lekara pAnI lene ke lie pazcima samudra ke pAsa gayI hai| kavi ne sUrya ko dina zrI kA kumbha banAyA hai| isa zloka meM kavi kI maulika utprekSA kA camatkAra dekhie - vyomni sthitiM bharucitAM samatItya dIne rAjJo'pavartanadazA pratipadya hIne . sadyo'thavAbhyudayametari bhAvanAnA - mAghe'rthavatyapi pade vikRtoktimaanaat|| jaba AkAza rAjA - candramA (pakSa meM nRpati) kI apavartana dazA, astonmukha avasthA (pakSa meM kutsita zAsana pravRtti) ko prApta kara bharucitAMnakSatroM se dedIpyamAnatA (pakSa meM bharU-cintAM-suvarNa sampananatA) ko chor3akara dIna ho gayA - prabhAhIna ho gayA( pakSa meM nirdhana ho gayA) tathA sUrya zIghra hI abhyudaya udaya (pakSa meM sampannatA) ko prApta ho gayA, taba pakSI apanI kalakala dhvani se Agalokta bAraha bhAvanAoM meM se prathama bhAvanA - anitya bhAvanA ko sArthaka kara rahe the| bhAva yaha hai ki candramA rupI eka rAjA kA asta honA aura sUrya rupI anya rAjA kA udita honA isase saMsAra kI anityatA ko pakSI apanI kalakala dhvani se prakaTa kara rahe haiN| pakSIyoM ke dvArA kavi ne utprekSA kI hai| utpreyAgata saundarya kA eka anya nidarzana draSTavya hai - 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 15/16 2. vahI, 18/8 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ luptorUratnanicaye viyatIva tAte candre tu niSkaradazAmadhunA pryaate| dhUme'pakarmanayane drUtameva jAte mandaM caratyabhigamAya kileti vaate|| prAtaH belA meM vAyu manda - manda cala rahI hai, kyoM isake lie kavi ne utprekSA kI hai ki sabake lie Azraya dene se pitA ke tulya jo AkAza thA, usakA vizAla ratnoM kA saMgra (nakSatra samUha) lupta ho gayA lUTa liyA gyaa| putra tulya jo candramA thA vaha kiraNa rahita (pakSa meM hasta rahita) avasthA ko prApta ho gayA arthAt candramA AkAza ke lupta ratnoM ko khojane meM asamartha ho gayA aura rAtri meM vicarane vAle jo ulUka the unake netra dekhane meM asamartha ho gaye, ataH kisI sahAyaka ko na pAkara vAyu svayaM hI una lupta ratnoM ke samUha ko khojane ke lie hI mAnoM dhIre - dhIre cala rahI thii| candro'spRzatkamalinImahasatkamodi - nyetadvaye'rUNadUgaryamarAD vinodin| strAgabhyudeti kila tena kumudvatIyaM mauninyabhUcchazabhRdeti ca shocniiym|| he vinoda rasika! candramA ne kamalinI kA sparza kiyA, yaha dekha kumudinI ne ha~sa diyaa| ina donoM kAryo para krodha se lAla-lAla netra karatA huA sUrya rUpI rAjA zIghra hI udaya ko prApta ho rahA hai| isase kumudinI to mauna lekara baiTha gaI, nimIlita ho gaI aura candramA zocanIya avasthA ko prApta ho gyaa| kavi ne isa zloka meM utprekSA ke dvArA kumudinI kI nimIlana, sUrya kA udaya, candramA kI niSprabhatA kA varNana eka sAtha hI eka zloka meM bar3I kuzalatA ke sAtha kiyA hai| utprekSA kI eka aura bAnagI - prapaJcazAkho grahaNau jayasya to guNena baddho tu vibhorbbhuuvtuH| bhayAkulevetyapi bhAratI tadA tadAtmikA sA niragAt svtdrmtH|| prapaMcazAkha pA~ca - pA~ca aMguliyoM se sahita (pakSa meM prapaMca pratAraNA vistRta karane vAle) jayakumAra ke hAtha bhagavAn ke kSamA - satya saMyamAdi guNoM se (pakSa meM rassI se) baddha ho gaye, baMdha gaye, yaha dekha prapaMca pratAraNA (pakSa meM vistAra) karane vAlI unakI vANI bhI bhayabhIta hokara mukharUpa dhara se dhIre - dhIre nikala rahI thii| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 18/4 2. vahI, uttarArdhA, 18/38 3. vahI, uttarArdhA, 24/85 Mos8602338 29088888880608602 13) 868888 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra ne jApa ke bAda donoM hAthoM ko jor3akara manda svara se kucha pATha pddh'aa| isI kA varNana kavi ne utprekSA ke dvArA karake usako manohArI kara diyA hai| sandehAlaDakAra - sasandehastu bhedokto tadanukto ca sNshyH| sandeha alaMkAra vaha hai jahA~ sAdRzya ke kAraNa upameya kA upamAna (sameta) ke sAtha saMzayAtmaka jJAna hotA hai, aura vaha (upameya tathA upamAna) ke bheda kI yukti athavA anukti se do prakAra kA hotA hai| jayodaya mahAkAvya meM sandeha alaMkAra - kimindirA'sau na tu tusA'kulInA kalA vidhoHsA nklNkhiinaa| ratiHsatIyaM na tu sA tvadRzyA pratarkitaM rAjakulaiH svidsyaam|| sulocanA ko dekhakara rAjaputra Apasa meM bAtacIta karate haiM ki kyA yaha lakSmI hai ? nahIM, lakSaamI to akulIna hotI hai arthAt vaha pRthvI meM lIna nahIM hotii| ataH kulahInA hai, jabaki vaha uccakula meM paidA huI hai| yaha candramA kI kalA bhI nahIM hai, kyoMki vaha kalaMka se rahita nahIM hai, jabaki yaha kalaMka rahita hai| yaha rati bhI nahIM hai, kyoMki rati to dRzya nahIM hotI aura yaha dRzya hai| isa zloka meM nizcaya garbha sandeha alaMkAra hai| eka anya padya meM ukta camatkAra avalokanIya hai - alikocitasImni kuntalA vibabhUvaH sutnornaakulaaH| .. suvizeSakadIpasambhavA vilasantayo'JjanarAjayo na vaa|| natAgI sulocanA ke lalATa pradeza meM saMvAre gaye kezoM ne logoM ko saMzaya meM DAla diyA ki yaha tilaka rupI dIpaka se utpanna kahIM kajjala kA samUha to nahIM hai ? ___isameM sulocanA ke kezoM meM kajjala hone kA sandeha hai, ataH sandeha alaDakAra hai| eka anya udAharaNa meM bhI isakA camatkAra darzanIya hai - 1. kA. pra. 10/138 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 5/88 3. vahI 10/33 86000000000000000000000006600000000000000000000000000000% 2 1060888 280000000000000000000 214 3 685005000000000000000000000000000066 086000000000000 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zazinasvAsye radeSu bhAnAM kacanivaye'pi ca tamaso bhaanaam| samuditabhAvaM hatA zarvarIyaM samasti madanaikama jrii|| - mukha meM candramA kI, dA~toM meM nakSatroM kI aura kaizapAza meM andhakAra kI isa taraha ina tInoM kI sammilita zobhA ko pAkara yaha sulocanA sAkSAt rAtri yA phira kAmadeva kI puSpa-kalikA hai| ___ isa zloka meM sandeha sulocanA ke mukha eM dAtoM meM candramA va nakSatroM kA tathA kezoM meM kAlimA kA vyaMjaka hai| eka aura sandeha kI bAnagI - manobhuvA pANDuni kapolake natabhuvaH prtibimbtaalke| sphuradagurUdaro (lo) dArazaDakayA mRSTumihArabdhaM vysyyaa| nIce kI ora dekhane vAlI kisI strI ke gAla kAma vyathA se pANDuvarNa svaccha ho gaye aura unameM usI ke kezoM kA pratibimba par3a rahA thaa| sAmane khar3I usakI sahelI ne samajhA ki yaha isake kapoloM para agurupatra se nirmita kAlI kAlI patra racanA hai| ataH usane use dhonA zuru kara diyaa| kavi ne sandehAlaMkAra ke mAdhyama se bar3A hI manohArI varNana kiyA hai| bhrAntimAn alaMkAra - sAmyAdatAsmistadbuddhi ntimAn pratibhotthita! * jahA~ pratibhotthApita anya vastu meM sAdRzya vaza anya vastu kI bhrAnti ho vahA~ bhrAntimAn alaMkAra hotA hai| jayodayamahAkAvya gata bhrAntimAna alaMkAra - 'seveke'pi samabhUdguNavargaH paattvaabhrnnvibhrmsrgH| taM smayena janatA manute'raM nAyakaM kamapi sundrverm|| svayaMbara meM Aye rAjAoM ke sevakoM ko bhI dekhane vAle loga unheM sevaka na mAnakara nAyaka hI samajhate the, kyoMki ve sundara zarIra vAle, una sevakoM meM bhI caturatA, acche vastrAbhUSaNa evaM vibhramayuktatA Adi samucita guNa the| ataH dekhane vAloM ko sevaka bhI ukta guNoM ke kAraNa rAjA hI lagate the| isameM logoM ko sevakoM meM rAjAoM kA bhrama ho gyaa| 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 11/93 2. vahI, uttarArdha, 14/60 3. sA. dA. 10/36 4. jayodaya purvArdha, 5/30 215 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka aura padya dekhie vilUnamanyasya ziraH sajoSaM protpattaya khAtsaMpatadiSTapauSam / vakroDupe kimpuruSAGganAbhiH klRptAvalokyAtha ca rAhuNA bhIH // joza ke sAtha chedA gayA kisI yoddhA kA sira AkAza meM uchala kara vApasa pRthvI para girane jA rahA thA / use usa taraha AtA dekha vahA~ sthita kinnariyA~ bhayabhIta ho uThI ki kahIM hamAre mukhacandra ko rAhu grasane ke lie to nahIM A rahA hai| kinnariyoM ko sira meM rAhu kA bhrama ho gayA / sundara kalpanA hai| eka anya dRSTAnta para dRSTipAta kIjiye zAtakumbhakRtakumbhamanalpadugdhaka muroruhakalpam / jAnatI tamapi vAJcalakenAcchAdayat svamupapadya nirenAH // niSpApa kisI strI ne svarNa - nirmita aura dUdha se bhare ghar3e ko svayaM hI apane stana ke samAna samajha kara use A~cala se Dha~ka liyA / bhrAntimAn kA camatkAra anyatra draSTavya hai puline calanena kevalaM valitagrIvamupasthito bakaH / manasi vajratAM manasvinAmatannocchavetasarojasambhramam // sulocanA ke sAtha jayakumAra ke vidA ho jAne para mArga meM gaMgA nadI pdd'ii| usI ke taTa para baguloM kA aisA varNana kiyA gayA hai ki eka bagulA eka paira se khar3A hokara apanI grIvA ko Ter3hA kara diyA hai, yaha bagulA vivekIjanoM ke mana meM zveta kamala kA bhrama utpanna kara rahA hai / yahA~ bagule meM kamala kI bhrAnti honA hI bhrAntimAn kA AbhAsa karAtA hai / bhrAntimAna kI eka aura bAnagI dekhie AttamAttamapyaJjalau jalamadhIranetrA siJcituM balam (rama ) nijanetrapratibimbasaM zrayAjjahAvaho savisArazaDakayA // koI yaMcalAkSI pati ko nahalAne ke lie aMjali meM bAra-bAra pAnI letI thI parantu usameM apane hI netroM kA pratibimba par3ane se use machaliyoM kI zaDakA ho jAtI thii| isalie vaha pAnI ko yU~ hI chor3a detI thI / netroM meM machaliyoM ke bhrama se yahAM bhrAntimAn alaMkAra hai / isake dvArA 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 8/34 2. vahI, 10/104 3. vahI, 13/63 4. vahI uttarArdha 14/59 216 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne bar3A hI sajIva citraNa kiyA hai| yahA~ camatkAra yaha hai ki netroM kA AkAra machalI ke samAna mAnA gayA hai aura jisa prakAra machalI jala meM rahatI hai usI prakAra ve hI netra sundara hote haiM jo sarasa hote haiM tathA jinameM taralatA hotI hai| __ apahnati alaDakAra : . prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sA tvapahnutiH' jahA~ prakRta arthAt (upameya) kA niSedha karake anya arthAt upamAna kI siddhi kI jAtI hai vaha apahanuti alaMkAra hai| jayodaya mahAkAvya meM apahnati gata camatkAra - nAbhistu madhyadeze'syAH sarasA rskuupikaa| lobhalAjicchalenaitatparyante shaaddvlaavliH|| AcArya jJAna sAgara jI ne isa zloka meM apahanuti alaMkAra ke mAdhyama se sulocanA kI nAbhi kA varNana bar3A hI sarasa kiyA hai| isa sulocanA ke madhyadeza (udara) meM jo nAbhi hai, vaha to rasabharI bAvar3I hI hai| isalie usake cAroM aura rAmarAji ke vyAja se harI harI ghAsa, bAlatRNa lage hue haiN| ___dvipavRndapadAdidagambaraH saghanIbhUya bane crtyym| nikaTe vikaTe'tra bho vibho nanu bhAnorapi nirbhystvym|' jaba rAjA jayakumAra apanI senA ke sahita apane nagara ke lie prayANa karate haiM taba rAste meM vana meM par3Ava DAlate haiN| taba jayakumAra se eka vyakti kaha rahA hai ki yaha andhakAra hAthiyoM ke jhuNDa ke bahAne se ikaTThA hokara isa virATa vana meM bhAnu se bhI nirbhaya hokara samIpa hI vivaraNa kara rahA hai| arthAt yaha vana itanA saghana hai ki dina meM bhI jahA~ para aMdherA dikha rahA hai| isa zloka meM chala, kapaTa, vyAja Adi zabda prayukta hote haiM / arthAt inake artha se hI apahanuti alaMkAra niSpanna hotA hai| kyoki hAthiyoM ke vyAja se ghanAndhakAra ekatrita hai jo vicaraNa kara rahA hai| apahanuti kA sundara prayoga dekhiye - paDakejAtaM jitaM mukhena tava sukezi! saamprtmsukhen| mUrdhni milindAvalicchalena kRpANaputrIM kSipadiva ten|| 1. kA. pra. 10/146 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/47 3. vahI, 13/48 4. vahI, uttarrArdha 14/51 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulocanA ke saundarya kI prazaMsA karate hue jayakumAra kahate haiM ki he kukezi! isa samaya tumhAre mukha ne kamaloM ko jIta liyA hai, isalie vaha kheda se bhramarAvali ke bahAne apane mastaka para mAnoM churI calA rahA hai| prastuta zloka meM sulocanA ke sira para vidyamAna bUMgharAle bAloM kA niSedha karake vahA~ para talavAra kA prayoga kiyA hai| isalie yahA~ apahanuti alaMkAra hai| saccamUkramasamuccaladrajovyAjato vrajati sA sma bhuubhuNjH| nIrUjo'sya virahAsahA satI pRSThato vasUmatI va smprti|| jayakumAra kI senA ke padAdyAta se jo dhUli ur3a rahI thI usase aisA jAna par3atA thA mAno niroga rAjA ke viraha ko sahana karane meM asamartha hotI huI pRthvI hI dhUli ke bahAne pIche cala rahI ho| senA ke padAghAta se ur3atI huI dhUla ke sambandha meM AcArya jJAnasAgara jI ne bar3I hI anUThI kalpanA kI hai| apahanuti kA maMjula nidarzana dekhie - samApa zastreNa satA zatakratorayaM ca mugdhe mahatIM hatiM puraa| vraNAni nAnopahatAni jantubhirvibhAnti bho ghvrnaamto'dhunaa|| jayakumAra sulocanA se kahate hai ki he sundari! isa parvata ne pUrvakAla meM indra ke zaktizAlI zastra se bahuta bhArI kSati prApta kI thii| usa samaya jo ghAva ho gaye the ve hI isa samaya nAnA jantuoM se yukta guphAoM ke rupa meM vidyamAna haiN| ___ye guphAyeM nahIM ghAva hai aura purAne hone ke kAraNa unameM kIr3e par3a gaye haiN| isa zloka meM saccI bAta ko jhUThI aura jhUThI ko saccI batalAyA hai| prakRta kA niSedha kara aprakRta kI siddhi hone se apahanuti alaMkAra hai| apahanuti kA eka aura camatkAra avalokanIya hai - vyamuJcadekArthatayaikatAM gatau sa rAgaroSAviha diipdmbhtH| nijakriyAsambhramidarzino punrjvaajjyHsvsvkrvrnnlkssnno|| kavi ne jayakumAra ke dvArA jinendra bhagavAn kI pUjA arcanA ko apahanuti ke dvArA acchI prakAra se saMyojana kiyA hai| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha 21/14 2. vahI, uttarArdha, 24/40 3. vahI, 24/78 68502056660600-3900000000000000000000000000000 0 00000000000000000000000000000000000000000000 3302003035688888888560000000000000000218100000 0 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra ne zIghra hI dIpaka ke chala se eka prayojanatA ko prApta rAgadveSa ko chor3a diyA thA, kyoMki rAgadveSa aura dIpaka donoM hI apanI apanI saMbhramaNa rUpa kriyA ko dekha rahe the tathA donoM hI apane varNa rUpa lakSaNa ko dhAraNa karane vAle the| kahane kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra dIpaka, prakAza aura kajjala rUpa hote haiM, vAyu vega se halana-calana rUpa hote haiM, usI prakAra rAgadveSa bhI zubha, azubha rUpa hote hai aura saMsAra paribhramaNa ke kAraNa kahalAte zleSa alaGkAra AcArya vizvanAtha ne zleSa kA lakSaNa isa prakAra kiyA hai - zabdaiH svabhAvAdekArthe shlesso'nekaarthvaacnm| / jahA~ eka hI vAkya meM aneka artha kA bhAva ho vahA~ zleSa alaMkAra hotA hai| zabda zleSa aura artha zleSa ke dvArA hI artha kA bodha hotA hai| jayodayamahAkAvya meM zleSa alaMkAragata camatkarA - . jagati bhAskara eSa nararSabho bhavati bhvypyoruuhvllbhH| lasati kaumudamapyanubhAvayannamRtagutvayugityapi ca svym|| puruSoM meM zreSTha ye muninAyaka isa saMsAra meM sajjana rUpa kamaloM ke prati pAtra aura prANimAtra ko zikSA, jJAna dene vAle haiN| sAtha hI bhUmaNDala para harSa vistArita karate hue ye anAyAsa hI amRtavat jIvana dAyaka aura madhura ahiMsA dharmopadezaka bhI hokara zobhita ho rahe haiN| kavi ne zleSa ke camatkAra se muni ko eka sAtha sUrya aura candramA banA diyA hai| ye donoM kabhI eka nahIM hote| yaha muninAyaka kI vizeSatA hai ki ve donoM hI the| __isa padya meM bhAskara kA artha sUrya bhI hai aura usakA vizleSaNa bhavyapayorUhavallabhaH kA artha sundara kamaloM kA vikAsa karane ke kAraNa prItipAtra hai| isI prakAra amRtagutvayuga kA artha hai amRtamayI kiramoM se yukta candramA jo kaumudam arthAt kumudoM ko vikasita karate hue unakA harSa bar3hAtA hai| isa prakAra se kavi ne muni nAyaka ko candramA va sUrya donoM hI banA diyA hai| ye donoM kabhI eka nahIM hote, yahI vilakSaNatA hai jisake kAraNa yahA~ ramaNIyatA ke darzana hote haiN| 1. sA. dA. 10/57 2.jayodayamahAkAvya, pUrvArdha 1/96 3 59655852392665363234839636666665563636934550866608603808666660000806608605 4 13 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya nidarzana darzanIya hai - dUtavattu carakAryatatparAH zrotriyA iva ca sushrutaadraaH| yatra te naTavadiSTavAgbhaTA: smAvabhAnti bhissjo'dbhutcchttaaH|| vahA~ ke vaidya apUrva chaTA vAle the, kyoMki vaha naTa kI taraha vAgbhaTa the arthAt jaise naTa bolane meM bar3A catura hotA hai vaise hI ye vaidya bhI aSTAMga hRdaya granthakAra vAgbhaTAcArya ko mAnate the| jisa prakAra zrotriya uttama Agama kA Adara karate haiM usI prakAra vahA~ ke vaidya suzruta sahitAkAra suzrutAcArya kA Adara karate the| jisa prakAra dUta cara kArya tatpara rahatA hai usI prakAra vaidya bhI carakasaMhitA kAra carakAcArya ke prati anurAga rakhate the| kavi ne isa padya meM zleSopamA ke dvArA hastinApura ke vaidyoM ko vAgbhaTAcArya, suzrutAcArya carakAcArya kA Adara karane vAlA batAyA hai| zleSa kI chaTA nimnalikhita zloka meM bhI dekhI jA sakatI hai - yA sabhA surapateratha bhUtA'sau tato'pi punarasti supuutaa| sA'dharA sphuTamamartyaparItA'sau tu martyapatibhiH prinniitaa| yadyapi sabhI ke rupa meM indra kI sabhA bhI prasiddha hai phira yaha svayaMbara sabhA usase bhI bar3hakara hai kyoMki indra kI sabhA to adhara hai aura amartya sahita hai kintu yaha sabhA dharApara sthita hokara martyapatiyoM se yukta hai| isa padya meM adhara ke do artha haiM - adhara kA artha nIca aura dharApara sthita na hokara AsamAna meM sthita hai| isI prakAra amartya kA do artha hai| amartya zabda kA artha deva aura manuSya nahIM aisA bhI hotA hai| kavi ne zleSa ke dvArA svayaMvara sabhA kA sundara varNana kiyA hai|' koSApekSI karajitavasudho'yaM bhUridhA kthaadhaarH| zailocitakaricayavAn iha kampamupaitu ripusaarH| kavi isameM kaliMga rAjA kA varNana karate hue kahatA hai ki yaha rAjA akhaNDa khajAne vAlA hai| sampUrNa pRthvI se kara letA hai isa rAjA kI aneka loga aneka taraha se kathA gAte haiM, tathA yaha parvata ke samAna hAthiyoM ke samUha vAlA hai| ataH isake sAmane zatruziromaNi bhI kA~pane lagate haiN| 1. jayodayamahAkAvya, 3/16 2. vahI, 5/31 3. jayodaya purvArdha 6/24 206068383% 83000 22010 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa padya kA zleSa ke dvArA dUsarA artha yaha hai - kaliMgarAja ke inhIM vizeSaNoM meM jahA~ ka hai, vahA~ usake zatru pa ko prApta karate haiM arthAt poSApekSI udarApoSaNa kI apekSA vAle hai| parajitavasudhA jinakI bhUmizatruoM ne jIta lI hai| bhUridhA payAdhAraH bhayabhIta ho idhara-udhara bhaTakane vAle zailocita paricaya vAle arthAta parvatavAsI haiN| kavi ne zleSa ke dvArA kaliMgarAja kA manohArI citra khIMcA hai| eka aura vakSyamANa zloka kA Anananda lIjie - somajojjavalaguNodayAnvayAH sambabhaHsapadi kaumudaashryaaH| ye'rkataijasa vazaMgatAH pare bhUtale kamalatA prpedire|| prastuta padya meM kahA gayA hai ki soma yA candramA ke guNoM se prema rakhane vAle rAtri vikAsI sumuda hote haiM jabaki kamala apane vikAsa ke lie sUrya ke adhIna hote haiN| isI prakAra jayakumAra bhI somanAyaka rAjA se utpanna aura sahiSNutAdi ujjavala guNoM se yukta the| ataH unake anuyAyI loga zIghra hI kaumudAzraya ho gye| arthAt bhUmaNDala para harSa ke pAtra bne| kintu jo arkakIrti ke pratApa ke adhIna yAnI usake pakSa meM the, ve kamalatA ko prApta hue| yAnI unake ka AtmA meM malinatA A gyii| tAtparya yaha hai ki jayakumAra ke pakSavAle to prasanna ho uThe, para arkakIrti ke pakSa vAle nirAza ho gye| kavi ne jayakumAra ko candramA ke samAna batAyA hai| isa zloka meM zleSa kI chaTA nirAlI hai| samantabhadro guNisaMstavAya kilAkalar3ako yazaMsIti vA yH| tvamindranandI bhuvi sahitArthaH prasattaye saMbhavasIti naath|| he nAtha! Apa guNIjanoM kA paricaya karane ke lie samanta bhadra yAnI saba taraha se yogya hai| athavA yaza meM kalaMkarahita, akalaMka haiN| pavitritAtha4 Apasaba logoM kI prasannatA ke lie nizcaya hI indra ke samAna prasanna hone vAle hai| isameM kavi ne zlikaSTa zabdoM ke prayoga se prAcIna AcAryoM ke nAmoM kA ullekha bar3I caturatA se kiyA hai| zleSaM kA eka anya nidarzana darzanIya hai - . 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 7/86 2. vahI, uttarArdha, 9/90 20 0 8888888888888888888886255822530888888888888888889 0 0A (221) 8 92288888888888888888888888888 385338888888888888888-8:3:3333333333 0238885866086868686886863868638 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lasati kAzi udArataraDigaNI vasatirapsarasAmuta rddignnii| bhavati tatra nivAsakRdeSakaH sa zakulArbhaka Iza vishesskH|| akampana rAjA kA dUta bharata cakravartI ke pAsa jAkara kahatA hai ki he nAtha! vizAla bhagIrathI nadI se sampanna yaha kAzI nagarI zobhita ho rahI hai| (kaH jala yA sukha, usakI AzI - AzAvAlI yaha nagarI hai) sAtha hI yaha paramasandarI striyoM aura apsarAoM kI manoraMjaka bastI hai| vahI rahane vAlA yaha eka zukalArbhaka yAnI machalI kA baccA hai| dUsare pakSa meM kalyANa maya kula kA bAlaka hai, bhagavan aura ApakA nAma japane vAlA hai| anya udAharaNa dRSTavya hai - pAdekadezacchavibhAk prasattibhRtaH svataH pallavatAM vynikt| samasti yaH svayasya tu vAcyatAtatparaHpravAlo'pi sa caabhijaatH|| isa padya meM sulocanA ke caraNa kI sundaratA kA atizaya varNana kiyA gayA hai| jo kopala prasannacitta sulocanA ke caraNoM kI Azika chavi ko dhAraNa karatA hai vaha pallavatA (apane nAma kI sArthakatA) ko prakaTa karatA hai (kyoki vaha sulocanA ke pada caraNa lava-eka aMza hai) kintu sadyojAta pravAla (mUMgA) choTA (pravAla) hokara bhI (sulocanA ke caraNoM kI tulanA meM) apanI nindA kara rahA hai, ataH vaha kulIna hai| pallava kA artha kopala haiM aura pravAla kA artha mUMgA - ye donoM hI caraNoM ke upamAna hai| saMsAra meM yaha prasiddha hai ki sulocanA ke caraNa atyadhika lAla haiM aura komala bhii| pallava meM AMzika lAlimA aura komalatA hai| isa kAraNa vaha sulocanA ke caraNoM ke samakSa unakA aMza mAtra hai| ataeva usakA pallava nAma sArthaka hai| turanta utpanna huA mUMgA lAla to hotA hai para komala nahIM hotaa| isa dRSTi se usake caraNoM kI tulanA meM baccA hai| para vaha caraNoM ke samakSa AtmanindA karatA hai so ThIka hai kyoMki kulIna hai| kavi ne zleSa ke mAdhyama se sulocanA ke caraNoM ko vizeSa batAyA hai| saMbhaga zleSa kA sundara udAharaNa dekhie - navAlakenAdharatA prabAle mukhena yA'mAni sudntpaaleH| supA (dhA) kine me madhulena sAlekhyataH sudhAlena vighausudhA le| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 9/67. 2. vahI, 11/13 3. vahI, 11/79 dood 222 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulocanA ke saundarya kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki sundara dantapakti vAlI sulocanA ke abhinava kezapAza se vibhUSita mukha ne mUMge aura pallava meM jo adharatA - oSThatA yA guNoM kI apakarSatA mAnI, vaha ThIka hI hai, kyoMki mukha bAlaka nahIM, prauDha hai aura pravAla abhI zizu hai| yahA~ zleSa ke kAraNa va aura ba abheda hai, ataH navAlakena ke sthAna meM nabAlakena aura pravAleka ke sthAna para prabAle mAnakara yaha bhI artha kiyA gayA hai tathA anukUla karmapAka evaM prabhAva se yukta tathA sudhA amRta bhI jise duHkhaprada hai - aise mere lie madhura vaM sudhA cUne ko asvIkAra karane vAle (sulocanA ke) mukha ne amRta-garbha kiramaoM (cUne ke cUrNa) se yukta candramA ke viSaya meM bhI usI adharatA kA ullekha kiyA hai| arthAt adharaniSTha maanaa| anaDagajanmAnamaho sadaGagazaktyA pyajeyaM samudIkSya cddgH| gato vivektuM nijamityupAyAdupAsanAyAM gRhdevikaayaaH|| ardharAtri meM kAmadeva kI sahAyatA kA hRdya varNana kiyA hai| samartha - navayauvana se paripUrNa hone para bhI puruSa, kevala sundara zarIra kI zakti sAmarthya (pakSa meM zakti nAmaka zastra se) kAmadeva ko ajeya vicAra kara kisI upAya se apane Aro usase pRthaka karane ke lie gRhadevI apanI strI (pakSa meM kuladevI) kI upAsanA meM nirata tatpara ho gyaa| kAmodveka se nivRtta hone ke lie strI kI zaraNa meM gyaa| kavi ne zleSAlaMkAra ke dvArA do arthoM kA pratipAdana kiyA hai| kAma ko ajeya samajha kara sundara puruSa gRhadevI kI zaraNa meM gyaa| yahA~ gRharevikAyAH meM zle Sa hai| saddhAragaGgAdharamugrarupaM tvemmuccaistnshelbhuupm| digambara gauri! vidhehi candracUDaM kariSyAmi tmaamtndrH|| he gauravarNe! jo samIcIna hAra rupI gaDgA ko dhAraNa kara rahA hai tathA ugra rupa hai unnata hai (pakSa meM zivarupa hai) aise uccastana zailabhUpa-unnata stana rupa girirAja ko digambara vastrarahita karo jisase meM Alasya rahita ho use candra cUr3akara sakU~ - nakha kSatoM se vibhUSita kara skuuN| he gori! tumhArA stana kyA hai mAnoM zaMkara hai kyoMki jisa prakAra zaMkara saddhAragaDagAdhana samIcIna dhArA vAlI gaGagA ko dhAraNa karate hai usI prakAra 1. jayodayamahAkAvya, uttarrArdha, 16/4 2. vahI, 16/14 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stana bhI saddhAragaDagadhara - samIcIna hAra rupI gaMgA ko dhAraNa karatA hai| jisa prakAra zaMkara uccastana zelabhUpa - atyanta U~ce kailAsa parvata kI bhUmi kI rakSA karane vAle haiM usI prakAra tumhArA stana bhI uce stana zelabhUpa hai - atyanta unnata parvata rAja hai| tuma ise digambara banA do digambara nAma yuktakara do (pakSa meM vastra rahita kara do) jisase meM candracUDa candramauli nAma se yukta kara sakU (pakSa meM ardha candrAkAra nakSato se vibhUSita kara sakU) saMskRta kASoM se zaMkara ke nimnalikhita nAma prasiddha haiM - gaGagAdhara, ugra, kailAsapati, digambara tathA candracUDa aadi| yahA~ zleSAkAra dvArA ina nAmoM kA prayoga kiyA gayA hai| gaurI nAma pArvatI kA bhI prasiddha hai| samAsokti alaMkAra - samAsoktiH sameryatra kaaryliddgvishessnnaiH| vyavahArasamAropaH prastute'nyasya vstunH|| jahA~ sAdhAraNa dharma banAkara prakRta meM aprakRta vastuta ke vyavahAra kA Aropa hotA hai vahA~ samAsokti alaMkAra hotA hai| jayodaya mahAkAvya meM samAsoktigata camatkAra - pathA kathA cArapadArthabhAvA nuyogabhAjA'ryupalAlitA vaa| vidyA'navadyA'' pa na vAlasatvaM saMprApya varSeSu cturdshtvm|| rAjA jayakumAra kI kIrti kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki usa rAjA kI nirdoSa vidyA prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyoga aura kAraNAnuyoga ke anusArI mArga se upalAlita hotI huI bhAratAdi caudaha bhuvanoM meM vyApta hokara Alasyarahita ho gayI, nirAlasa ho vyApta ho gyii| samAsokti ke dvArA isakA artha yaha bhI hotA hai ki usa rAjA kI nirdoSa vidyA nAmaka strI kathA Adi cAra taraha ke mArgoM dvArA upalakSita hotI huI caudaha varSa kI Ayu prApta karane se bavacana ko lAMghakara yuvatI bana gayI hai| tIsarA artha isa prAkara se bhI hotA hai ki usakI eka hI vidyA kathAdi cAra upAyoM se lalita hotI huI caudaha prakAroM ko prApta ho gyii| arthAt vaha rAjA caudaha vidyAoM meM nipuNa ho gyaa| 1. sA. dA. 10/56 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/6 &000000 (224 2888888 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ para kavi ne prastuta mUla artha para aprastuta do arthoM kA samAropa hone para samAsocita ke darzana hote haiM / eka anya udAharaNa karaM sa jagrAha bhuvo niyogAt kRpAlutAyAM mnso'nuyogaat| dAsImivAsomayazAstathenAM vicArayAmAsa ca saMhatenAH // kRpAlutA meM hI mana kA jhukAva hone ke kAraNa sabhI prakAra ke pApoM se rahita asIma yazazAlI usa mahArAja jayakumAra ne mAtra apane adhikAra ke nirvAhArtha bhUmi kA kara (Taiksa) grahaNa kiyA / kintu vaha isa bhUmi ko dAsI kI taraha mAnatA thA / isa padya meM kara isa zliSTa pada se samAsokti kA yaha bhAva nikalatA hai ki jaise koI atyanta kRpAlu aura niSpApa puruSa kisI vidhAna vizeSa se kisI strI kA hAtha pakar3ane ko vivaza ho jAtA hai kintu bAda meM use dAsI kI taraha hI mAnatA hai, vaise hI yaha mahArAja pRthvI ke sAtha vyavahAra karatA thaa| isa aprastuta vyavahAra kA samAropa usa rAjA para kavi ne kiyA hai / somasUnurUcitAM dhanurlatAM sandadhau pravara ityataH satAm / zrIkare sa khalu bANabhUSitAM zuddhavaMzajanitAM guNAnvitAm // jayakumAra nizcaya hI sajjana puruSoM meM zreSTa mAnA jAtA thA, isalie unase cApayaSTi - sI aMgayaSTidhAraNI kisI yuvatI ke samAna dhanurlatA ko grahaNa kiyA, arthAt dhanuSa kA sandhAna kiyaa| vaha dhanurlatA zuddha vaMza (bAsa) meM utpanna thI, guNa (pratyaMcA) se yukta tathA samucita thI aura bANoM se yukta thii| - yuvatI bhI uttama kula meM utpanna rupa saundaryAdi guNoM vAlI tathA samucita (avasthA vAlI) hokara vANa yAni vivAha dIkSA se yukta huA karatI hai| isa prakAra se zleSa se dhanurlatA para yuvatI ke vyavahAra kA samAropa karane se yahA~ samAsokti alaMkAra banatA hai / samAsokti kI eka aura bAnagI dekha sakate haiM saMsthApanArthaM pravarasya yAvat pRSatpatiprAsanamuddadhAra / pratyarthino'laDakaraNAya kaNThe samarpayAmAsa zaraMsa cAram // 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/21 2. vahI, 7/83 3. vahI, 8 /54 225 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra va arkakIrti ke yuddha bhUmi kA varNana karate hue kavi kisI anya yauddhA kA varNana karate hue kahatA hai ki kisI eka yauddhA ne apane sAmane Aye balavAna ko mAra girAne ke lie jyoMhI bANa uThAyA, tyoMhI usa . dUsare yoddhA ne bar3I tejI se apane sAmane vAle zatru ko rokarane ke lie usake kaMTha meM khIMcakara bANa car3hA diyaa| dUsA artha kisI ne apane yahA~ Aye balavAn ko AdarapUrvaka baiThane ke lie siMhAsana diyA to usane badale meM usakI zobhA baDhAne ke lie usake gale meM hAra pahanA diyaa| isa aprastuta vyavahAra kA prakRta para samAropa hone se yahA~ samAsokti alaMkAra hai| balAtkSatottuGaganitambabimbA madoddhateH sindhuvdhuudvirpndraiH| gatvADakamambhojamukha rasitvA'bhicukSubhe'taH kaluSIkRtA saa|| .. jisake nitamboM ke (taToM ko) mada meM uddhata hAthiyoM ne balAtkAra se bhraSTa kara diyA hai aura anta meM jisake madhya bhAga ko prApta kara usake kamala rUpa mukha kA cumbana kara liyaa| isase vaha nadI rupI vadhU mAno kaluSita hokara kSobha ko prApta ho gii| isa zloka meM nadI para nAyikA kA Aropa evaM svacchandagAmI nAyaka kA Aropa gajarAja para kiyA gayA hai| isa prakAra nAyaka-nAyikA ke vyavahAra ke Aropa se samAsokti alaMkAra manohArI bana gayA hai| uccaiH pallavamadhojaTIti tapasyato'nyasme gunnriiti| anokahasya sukRtasaMgItirabhUdato yovnprtiitiH|| jayakumAra va sulocanA vivAha ke pazcAt hastinApura kI ora prayANa karate samaya eka vana meM Thahare usI vana kA varNana isa zloka meM hai| usa udyAna meM koI anokaha vRkSa uccaiH pallavaM upara kI ora pattoM ko karake (pakSa meM upara kI ora pairoM ko karake) adhojaTi-nIce kI ora jar3oM ko karake (pakSa meM jaTAdhArI - zira ko karake) tathA dUsaroM ke lie guNarIti - upakAra karane kI rIti ko prakaTa kara tapasyA kara rahA thaa| dhAma meM khar3A thaa| ataH usake sukRta saMgIti - puNya kA udaya huA thaa| isI kAraNa yuvitiyoM ke samUha usa ora pratIti-prati iti gamana ho rahA thaa| pakSa meM pratIti - vizvAsa ho rahA thaa| yahA~ samAsokti se yaha bhAva prakaTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra koI 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 13/96 2. vahI uttarArdha, 14/6 3000000000000000000000000000000000000000000000000000000000004204 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa upara kI ora paira aura nIce kI ora zira kara dhUpa meM khar3A ho, tapasyA karatA hai to use puNya kI prApti hotI hai aura usake phalasvarupa yauvata - yuvati samUha kA usa para vizvAsa jAgRta hotA hai / phalataH yuvati samUha Adi bhoga upabhoga kI sAmagrI use prApta hotI hai / sajjanatayA viyukto yAvatsaMyujyApi tarurabhUttAvat / kautukitAssstAM vipallavitvamapyAvirabhUdyatau'pavitvam // ' usa vana meM vana-krIDA ke samaya jo vRkSa samIcIna jana samUha (sajjanatA) se yukta the, kautukitA - nAnA prakAra ke puSpoM athavA saMgIta Adi vinoda se sahita the, vipallavitva - raMga biraMge viziSTa pattoM se rahita the tathA vAyu aura pakSiyoM ke saMcAra se sahita the ve hI vRkSa jaba ( vanakrIDA ke anantara ) samIcIna janatA se rahita ho gaye, unakA puSpa samUhaM naSTa ho gayA, unake nIce hone vAle nAnA vinoda samApta ho gaye, aura pakSiyoM kI cahala pahala athavA manda sugandha vAyu kA saMcAra bhI samApta ho gyaa| isa zloka meM samAsokti se yaha artha antanirhita hai ki jo vyakti sajjanatA sujanabhAva se sahita hone ke bAda jaba use chor3a detA hai taba usake saba kautuka vinoda naSTa ho jAte haiM / yaha bAta dUra hai, vipattiyoM ke aMza bhI use ghera lete haiM yahI nahIM vAyu kA saMcAra bhI naSTa ho jAtA hai| loga usake pAsa AnA jAnA chor3a dete haiM jisase use hInatA kA anubhava karanA par3atA hai / ataH kisI ko sujanatA nahIM choDanI caahie| samAsokti kA maMjula nidarzana draSTavya hai . caturazItiguNADikatalakSaNe'tra tu catuSpathake vicaran kSaye / janitutaiti mRtiM duritAkSataH na punareti paraM padamuddhataH // caurAsI lAkha yoni rUpa caurAhe meM bhramaNa karatA huA yaha jIva duSTa indriyoM kA vazIbhUta ho kSaNabhara meM janma ko prApta hotA hai aura kSaNa bhara meM hI mRtyu ko prApta hotA hai, parantu Age bar3hakara mukti ko prApta nahIM hotA / jisa prakAra se caupaDa kI cAroM paTTiyoM meM bhramaNa karatA huA pAsA ThIka na par3ane se kSaNabhara meM jIta kA anubhava karatA hai aura kSaNa bhara meM mArA jAtA hai parantu U~cA uThakara kendra ko prApta nahIM hotA, usI prakAra se yaha jIva narakAdi cAroM gatiyoM meM indraya viSayoM ke kAraNa paribhramaNa karatA huA janma 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 14/40 2. vahI, 25/42 227 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu ko prApta hotA rahatA hai para cakra se nikalakara mukti pada ko prApta nahIM ho paataa| kavi ne yahA~ caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karane vAle jIva ke svarupa kA yathArtha citraNa caupar3e kI goTa dvArA samAsokti ke mAdhyama se prastuta kiyA hai| dRSTAnta alaMkAra : dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam / ' jahA~ (vAkyadvaya) meM sAdhAraNa dharma Adi kA bimba pratibimba bhAva hotA hai, vahA~ dRSTAnta alaMkAra hotA hai| jayodayamahAkAvya meM dRSTAnta gata camatkAra : rUpavantamavalokya mAnavaM tatpitRvyamathavodarodbhavam / yoSitAM tu jaghanaM bhavettathA hayAmapAtramiva toyato ythaa|| kavi ne apane vicAroM ko spaSTa karane ke lie bar3A hI saTIka citraNa kiyA hai| apane dRSTAnta se striyoM ke mana kI caMcalatA kA bar3A hI hRdayaMgama varNana kiyA hai| manuSya ko rUpavAn honA cAhie, phira cAhe vaha cAcA yA putra hI kyoM na ho use dekhakara striyoM kA mana usI prakAra caMcala ho (dravita) ho uThatA hai jisa prakAra pAnI se kaccI miTTI kA vartana dRSTAnta kA camatkAra anyatra draSTavya bhUrizo'pi mama saMprasAribhiraurvavannRpa samudravAribhiH kiM vadAni vacanaiH sa bhArata-bhUpabhUna khalu zAntatAM gtH|| mahArAja akampana kA dUta Akara arkakIrti ke roSa ko dRSTAnta ke mAdhyama se abhivyakta karatA hai| isa zloka meM kavi ne batAyA hai ki jisa prakAra bar3avA nala samudra ke vipula jala se zAMta nahIM hotA, usI prakAra mere dvArA kahe gaye aneka prakAra ke sAntvanApUrNa vacanoM se bhI vaha zAnta nahIM huaa| yadyapi cApalamApa lalAma te jaya ihAstu sa eva mhaamte| urasi sannihatApi payo'rpayatyatha nijAya tuje surbhiHsvym|| 1. kA. pra. 10/155 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha 2/152 3. vahI, 7/72 4. vahI, 9/12 masoma 2 0020400628862558 8888888882 r doodaee2 2xT...... 10.00000000000000000028888888888888888888333333000280023 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zloka meM kavi ne akampana ke mAdhyama se bar3A hI saTIka dRSTAnta arkakIrti ke samakSa rakhA haiM / mahArAja akampana arkakIrti se kahate haiM ki Apake sAtha jayakumAra jo bhI capalatA kI hai use bhUla jAyeM usake viSaya meM cintA na kreN| dekhisa dUdha pIte samaya bachar3A gAya kI chAtI meM cATa mAratA hai phira bhI gAya aprasanna na hokara use dUdha hI pilAtI hai / eka anya dRSTAnta avalokanIya hai kSamo na bhoktuM mamatAM tu bhogI rahasyamaDagIkurute'tra yogI / yathoditaM laGaghanameti rogI niyogine tasya samasti no gIH // kavi ne isa zloka meM dRSTAnta ke mAdhyama se bhogI aura yogI ke antara ko spaSTa kiyA hai / bhogI manuSya mamatA ko chor3ane ke lie samartha nahIM hotA, jabaki yogI tyAga ke rahasya ko aMgIkAra karatA hai / jaise rogI vyakti ke kahe anusAra laMghana ko prApta hotA hai, parantu vivAha kArya meM dIkSita manuSya ke lie laMghana kI bAta bhI use rucikara nahIM hotI / eka aura padya draSTavya hai kavayo jinasenAdyAH kavayo vayamapyaho / kaustubho'pi maNiryadvanmaNiH kAco'pi nAmataH // - kavi isa padya meM dRSTAnta alaMkAra ke dvArA vinayapUrvaka apanI laghutA darzAte hue kahate haiM ki kavi to vAstava meM jinase Adi hI haiN| Azcarya hai ki hama bhI kavi bana gaye haiM / yaha to usI prakAra huA, jisa prakAra kaustubha maNi hI vAstavika maNi hai parantu kA~ca ko bhI maNi kahA jAtA hai| arthAt jinasena Adi hI vAstavika kavi hai hama to nAma ke kavi haiM / vyatireka alaDakAra : AdhikyamupameyasyopamAnAnyUnatA'thavA / vyatirekaH : eka ukte nukte hetau punastridhA // AcArya vizvanAtha ke anusAra jahA~ para upamAna se upameya ko adhika athavA nyUna batAyA jAye vahA~ vyatireka alaMkAra hotA hai / udabhaTa ke anusAra vyatireka kA svarUpa vizeSApAdanaM yatsyAdupamAnopameyayoH / nimittAdRSTidRSTibhyAM vyatireko dvidhA tu saH // 2. vahI, 28/87 4. kA. pra. 2/6 1. jayodayamahAkAvya uttarArdha, 27/6 2. sA. dA. 10/52 229 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyatireka alaMkAra ke caubIsa bheda haiM - vyatireka azleSanibandhanaH zleSanibandhanaH zAbde sAmye Arthe sAmye akSipte sAmye hetadrayoktau ekahetvanuktau aparahetvanuktau hetudvayAnukta jayodaya mahAkAvya meM vyatireka gata camatkAra - kathApyathAmuSya yadi zrutArAttathA vRkSA sA''rya sudhaasudhaaraa| . kAmekadezakSariNI sudhA sA kathA cturvrgnisrgvaasaa|| he sajjana! isa jayakumAra kI kathA yadi ekabAra bhI suna lI jAya to phira usake sAmane amRta kI abhilASA bhI vyartha ho jAyegI, kyoMki amRta to cAra puruSArthoM meM kAmasvarupa eka puruSArtha hI pradAna karatA hai, kintu isa rAjA kI kathA to cAroM puruSArthoM ko dene vAlI hai| ___isa zloka meM upamAna amRta se upameya jayakumAra kathA kI utkRSTatA kA varNana hone se vyatireka alaMkAra hai| vyatireka kI anupama chaTA anyatra dekhie - bhavAdbhavAn bhedamavApa car3agaM bhava: gaurI nijamardhamaDagam / caMkAra cAdo jagadeva tena gaurIkRtaM kintu yshomyen|| kavi ne vyatireka ke mAdhyama se camatkArI varNana karate hue rAjA jayakumAra ko mahAdeva se bar3A batalAyA hai| yaha rAjA jayakumAra mahAdeva se bhI bar3hA - car3hA thA, kyoMki mahAdeva to apane Adhe aMka ko hI gaurI (pArvatI) banA sake kintu isa rAjA ne to apane akhaNDa yaza dvArA sampUrNa jagat ko gaurI kara diyA arthAt ujjavala banA diyaa| vyatireka kI eka aura bAnagI dekhie - tulyo na bhAnurbhavato'khalasya zazI kalaDakAdapi duurgly| sindhugaMbhIro'pyajaDAzayasya tuDago'pi meruhRdi komlsy|| kavi ne vyatireka ke mAdhyama se jayakumAra ko sUrya, candramA, samudra aura meru parvata se bhI zreSTha batalAyA hai| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/3 2. vahI, 1/15 3. vahI, uttarrArdha 19/19 20000000333333000003083688886004866654330000 230 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUrya dedIpyamAna hone para bhI Apake tulya nahIM hai, kyoMki Apa prakRti vAle haiM aura sUrya tIkSNa prakRtivAlA hai| jayakumAra kalaMka-pApa se dUragAmI hai, ataH candramA bhI Apake tulya nahIM hai, kyoMki vaha kalaMka sahita hai| jayakumAra gambhIra hone ke sAtha-sAtha prabuddha Azaya sahita hai jabaki samudra jaDAzaya - jala kA saMgraha rupa hai| isI prakAra meru parvata U~cA hokara bhI Apake tulya nahIM hai kyoMki Apa tuGga udAra prakRti hone ke sAtha hRdi komala hRdaya meM komala haiM, parantu merU parvata hRdaya meM komala na hokara antaH kaThora hai| nidarzanA alaDakAra - AcArya vizvanAtha ne sAhitya darpaNa meM nidarzanA kA svarupa isa prakAra diyA hai - sambhavan vastusambandho'sambhavan vA'pi kutracit / yatra bimbAnubimktvaM bodhayetsA nidrshnaa|| jahA~ do vAkyArtha kA dharma - dharmI bhAva se sambhAvya sambandha dikhAyA gayA ho vahA~ nidarzanAlaDakAra hotA hai| yaha sambhavada vastu sambandha evaM asambhavad vastu sambandha ke bheda se do prakAra kA hotA hai| jayodayamahAkAvya meM nidarzanA gata camatkAra - jayamupeti subhiirumtillkaa'khiljniijinmstkmllikaa| bahuSu bhUpavareSu mahIpate maNiraho caraNe prtibddhyte||. aneka zreSTha rAjAoM ke rahane para bhI samasta sundariyoM ke mastaka kI mAlA zreSThatama taruNI sulocanA jayakumAra ko prApta ho rahI hai| aho Azcarya hai ki gale va mastaka para sthita hone vAlI maNi ko pairoM meM bAMdha diyA gayA hai| jahA~ maNiH caraNe pratibaddhyate yaha nidarzanA zreSThatama sulocanA ke jayakumAra ko prApta ho jAne ke anaucitya kA stara spaSTa kara detI hai| nirdazanA kA anya camatkAra - suSamApa maharghatAM pare(vi bhAgyeriva niitiruujjvlaiH| sutanostu vibhUSaNairyakA khalu lokervlokniiykaa|| kavi ne isa zloka meM sulaconA ke saundarya kI prazaMsA kI hai| sulocanA kA jo saundarya logoM ke dvArA darzanIya thA, vaha U~ce bhAgya ke kAraNa nIti kI taraha zveta AbhUSaNoM se atyanta zobhA ko prApta ho gyaa| 1. sA. dA. 10/51 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 9/77 3. vahI 10/39 2202888888888888888888888888888888iddio s .251 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zloka meM zveta AbhUSaNoM kA sambandha sulocanA se karAkara zobhA ko aura bar3hA diyA hai ki jo nirdoSa se sambaddha nIti kA nIti kI taraha kahakara pAramparika upamAna upameya bhAva sambandha rupa nidarzanA batAyI gaI hai| arthAntaranyAsa - sAmAnyaM vA vizeSo vA tadanyena smrthyte| yatsu so'rthAntaranyAsaH sAdhamyeNetareNa vaa|| arthAntaranyAsa vaha alaMkAra hai jahA~ sAdharmya yA vaidharmya ke vicAra se sAmAnya yA vizeSa vastu kA usase bhinna (vizeSa yA sAmAnya) ke dvArA samatha4na kiyA jAtA hai| jayodaya mahAkAvya meM antaranyAsagata camatkAra - zrIpAdapadamadvitayaM jinAnAM tasthau svakIye hRdi snddhaanaa| deveSu yacchadadadhatAM nabhasyA bhavanti sadyaH phalitAH smsyaaH|| vaha sulocanA apane citta meM bhagavAn jina ke caraNayugaloM ko bhalIbhA~ti dhAraNa kara sthita thii| kAraNa devoM para zraddhA rakhane vAloM kI AsamAnI samasyAyeM arthAt kaThina se kaThina bAteM bhI zIghra saphala ho jAtI hai| isa zloka meM sulocanA ke jinacaraNa kamala yugala ke dhyAna kA samarthana isa sAmAnya nIti se kiyA gayA hai ki jinendra bhaktoM kI samasyAeM jina caraNa yugala ke dhyAna se samApta ho jAtI hai| arthazAstramavalokayannRrAda kozalaM smnubhaavyettraam| zrIprajAsu padavIM vrajetparAM vyarthatA hi mrnnaadbhyddkraa|| sajjana puruSa ko arthazAstra kA adhyayana karanA cAhie jisase vaha samAja meM rahate hue kuzalatA pUrvaka jIvana yApana kara sake aura pratiSThA prApta kara sake anyathA daridratA maraNa se bhayaMkara duHkhadAyinI hotI hai| kavi ne isa zloka meM manovaijJAnika evaM dhArmika uktiyoM ke bala para kartavya vizeSa ke aucitya kI siddhi meM arthAntaranyAsa kA manohArI prayoga kiyA hai| yahA~ uttarArdhagata sAmAnya bhAva se pUrvArdhagata vizeSa bhAva kA samarthana kiyA gayA hai| AstadA sulalitaM calitavyaM tanmayA'vasaraNa bahu bhvym| zrIcatuSpathaka utkalitAya kasyacid vrajati cinna hitaay|| 1. sA. dA. 10/165 2. jayodaya mahAkAvya, pUrvArdha 1/68 3. vahI 2/59 4. vahI 4/7 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulocanA svayaMbara meM jAne ke icchuka arkakIrti apane jAne kI icchA prakaTa karate hue kahate haiM ki yadi aisI bAta hai to phira mujhe bhI calanA cAhie arthAta meM bhI cluuNgaa| kAraNa yaha avasara to bahuta sundara hai| caurAhe para rakhe hue ratna ko lene ke lie kisakA mana nahIM cAhatA ? yahA~ para kavi ne sAmAnya se vizeSa kA samarthana kiyA haiN| jayamahIpatujorvilasattrapaH sapadi vAcyavipazcidasau nRpH| kalitavAnitaretamekatAM mRdugiro hRyaparA na smaataa|| sulocanA kA jayakumAra ko varaNa karanA arkakIrti ko acchA nahIM lagA, jayakumAra va arkakIrti meM yuddha chir3a gyaa| jayakumAra kI vijaya huii| rAjA akampana ne kalaMga ke nivAraNa ke lie jayakumAra va arkakIrti kA milApa karA diyA satya hai mIThI bAta ke samAna mela karAne vAlI koI dUsarI vastu nahIM hai| kavi ne usa vizeSa vAkya ke samarthana ke lie sAmAnya vAkya mRdugirA hayaparA na samArdratA se samarthana kiyA hai| ahamaho hRdayAzrayavatprajaH svajanavairakaraH punrnggjH| bhavati dIpakato'Jjanavat kRtina niyamA khalu kaarykpddhtiH|| rAjA bharata apane putra arkakIrti ke avivekapUrNa kArya ko sunakara Azcarya karate hue kahate haiM ki maiM to prajA ko hRdaya meM sthAna detA hUM aura merA yaha putra hokara bhI apane kuTumbiyoM se hI vaira karane vAlA ho gyaa| yaha aisI hI bAta huI jaise dIpaka se kjjl| ataH kAraNa ke anusAra hI kArya huA karatA hai, aisA ekAntika niyama nahIM hai| kArya ke viruddha bhI kArya ho sakatA hai| ___ isa zloka meM vizeSa kA sAmAnya se samarthana kiyA gayA hai| eka anya nidarzana dekhie - hemADagadAdiSvadhunA sthiteSu babandha paDheM paTureNa tsyaaH| bhAle vizAle duritAntakAle bhavanti bhAvA ramiNA rmaasu|| isa samaya catura jayakumAra ne hemAGagada Adi sAloM ke sAmane sulocanA ke vizAla lalATa para paTTarAjJI pada kA paTTa bAMdhA, so ThIka hI kiyA, kyoMki pApa karma kA anta arthAt puNya karma kA udaya hone para striyoM ke 1. jayodayamahAkAvya, pUrvAdha, 9/40 2. vahI, 9/81 3. vahI, uttarrArdha 21/82 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayama meM puruSoM ke anukUla iSTabhAva hote hI haiM / isa zloka meM sulocanA ke paTTbandha vizeSa kA puNya karma ke udaya se prApta vaibhavoM ke dvArA samarthana kiyA gayA hai| arthAntaranyAlAsa ke prayoga meM kavi siddhahasta hai I visphUrtibhRnnRvara / kinnavadagureSa prAgutthito viyati zoNitakopadezaH / zrIsadmano'nubhavato madhumehapUrti bho rAjarUgvijayinastava bhAti mUrti: / - he narapravara! jayakumAra ! AkAza kI pUrva dizA meM uThA jo yaha lAla raMga dikha rahA hai, vaha kyA pakSiyoM kI cahala pahala se yukta vRkSa hI nahIM haiM yaha kaho / arthAt yaha lAla lAla pallavoM se yukta vRkSa hI haiM aura usake Azraya meM rahane vAle pakSI dAnA yugane ke lie idhara udhara ur3a rahe hai / idhara pUrNa vikAsa kA anubhava karane vAle kamala ke makaranda kI lakSmI suzobhita ho rahI hai| arthAt khile hue kamaloM se makaranda nikala rahA hai| aura idhara candramA kI kAnti ko jItane vAlA ApakA zarIra suzobhita ho rahA hai| hama sabako rUcikara ho rahA hai / tAtparya yaha hai ki candramA niSprabha ho rahA hai aura ApakI prabhA bar3ha rahI hai / - - arthAntara se isakA artha idhara AkAza meM jo pUrva kI ora lAlI dikha rahI hai vaha rakta ke prakopa se utpanna nirantara bar3hane vAlI usakI dAda kyA nahIM hai arthAt hai aura idhara kSayaroga para vijaya prApta karane vAlA ApakA zarIra mUtramArga se roga vizeSa se yukta dhanADya logoM ko bhI acchA laga rahA hai kAza aisA zarIra hameM bhI prApta hotA, phira sAdhAraNa rogiyoM kI to bAta hI kyA hai / kavi jJAna sAgara jI ne arthAntara se kSayaroga aura madhumeha jaise Adhunika arthoM kI avatAraNA kI hai| prabhAta varNana kA prasaMga kitanA prabhAva pUrNa ho gayA hai / stavo'tha bodhasya samAzrame tu nirIhatAyAH sa samasti hetu: / mano'DiganaH kAMcanAkAJcanAya yo vA yadarthI sa tadabhyupAyaH // 234 jinendradeva ke dvArA saMsAra kI sthiti kA varNana saMsArI jIva kA mana suvarNa kI stuti ke lie hotA hai, parantu samatA ke AdhAra bhUta muni meM 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha 18/22 2. vahI, 27/54 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtmajJAna kA stavana hotA hai kyoMki vaha nirIhatA kA hetu hai ThIka hI hai, kyoMki jo manuSya jisa vastu kA icchuka hotA hai vaha usI ke lie upAya karatA hai, saMgharSa karatA hai| . yahA~ para arthAntaranyAsa se muni ke AtmajJAnArtha stavana kA icchAnurupa upAyabhUta sAmAnya dvArA samarthana kiyA gayA hai| vidhoramRtamAsAdya santApaM tyjto'rktH| pUraNAya, prabhAtaM ca sndhyaanndiikssitshriyH|| vidhoH candranAyaka vAma svara se amUrta - amRta nAmaka prANAyAma vAyu ko grahaNa kara arkataH sUryanAmaka dakSiNa svara se saMtApa - recana vAyu ko choDane vAle tathA dIkSita zriyaH sAdhuoM meM zobhA sampanna jayakumAra kA prAtaH kAla sandhyAnaM samIcIna dhyAna kI pUrti ke lie huA thaa| arthAt samasta kAryo kI siddhi ke lie huA thaa| arthAntara se artha -rAtri meM vidhu - candramA se amRta lekara dina meM sUrya se saMtApa ko chor3ane vAle tathA nandI - Ananda yukta janoM ke dvArA jinakI zobhA IkSita - avalokita hai, aise jayakumAra ke prabhAta aura sandhyA dina rAta ko pUrNa karane ke lie hote the| arthAt jaba jayakumAra muni dhyAnAruDha hote the taba rAtri meM candramA unake zarIra ko zItalatA aura dina meM sUrya saMtApa pahu~cAtA thaa| prAta:kAla aura sandhyA kAla kramazaH nikalate jAte the| kavi ne isameM sAmAnya se vizeSa kA samarthana kiyA hai| vibhAvanA alaDakAra : vibhAvanA vinA hetuM kaaryotpttiryducyte| uktAnuktanimitatvAda dvidhA sA prikiirtitaa|| jahA~ hetu ke binA kAryotpatti batAyI jAya vahA~ vibhAvanA alaMkAra hotA hai| kAraNAntara kI apekSA karake mukhya kAraNa na kahakara kahA gayA ho, kAraNAntara kahIM ukta rahatA aura kahIM anukt| isa prakAra vibhAvanA alaMkAra ke do bheda bhI hote haiN| jayodaya mahAkAvya meM vibhAvanA gata camatkAra : phullatyasaDagAdhipatiM munInamavekSyamANo bakulaH kuuliinH| vineva hAlAkuralAn vadhUnAM vratAzriti baagtaavaanduunaam|| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 28/61 2. sA. dA. 10/66 3. jayodaya pUrvArdha 1/81 200000000000000000000000000000000000000000000230 33333333333333333333333 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigranthAdhipati muni mahArAja ko dekhakara kulIna bakula vRkSa mAno nidoSa mUlaguNoM ko hI prApta ho rahA hai| isalie vaha bandhuoM ke dvArA kiye gaye madya ke kulloM ke binA hI phUla rahA hai, jabaki bakula vRkSa mAninI ke madabhare madya ke kulloM se khilatA hai| aisA kavi samaya hai| isa zloka meM vibhAvanA alaMkAra hai, kyoMki kAraNa ke binA khilanA rupa kArya sampanna ho rahA hai| isameM vibhAvanA kI adbhuta saMyojanA hai| vibhAvanA kA camatkAra - tejisvinaH kareNApannA mRkSaNatanurAsIt sA svinnaa| samudiyAya tasyA yadapADagazcitraM so'bhuutknnttkitaanggH|| makkhana jaise zarIra vAlI sulocanA kA jaba agni ke samAna tejasvI jayakumAra hAtha se sparza karate the to vaha sveda se yukta ho jAtI thii| isameM Azcarya kI bAta nahIM thI kayoMki agni ke samparka se makkhana pighalatA hI hai parantu jaba sulocanA kA apAGaga kaTAkSa (aGagahIna) udita hotA to kumAra kA zarIra kaNTakita-romAMcita artha va kAMTo se yukta ho jAtA thA - yaha Azcarya kI bAta thI, kyoMki aGagahIna vyakti ke dvArA kAMToM kA vistAra karanA sambhava nahIM hai| para aisA varNana kiyA gayA hai| ataH kAraNa ke binA kArya kA varNana hone se vibhAvanA hai| virodhAbhAsa alaDakAra - virodhaH so virodhe'pi viruddhatvena yddhcH| jahA~ virodha na hone para bhI jo do vastuoM kA viruddhoM ke samAna varNana hotA hai vahA~ virodhAbhAsa alaGakAra hotA hai| yaha dasa prakAra kA hotA hai| jAtizvacaturbhirjAtyAyairvirUddhA syAd gunnstribhiH| kriyA dvAbhyAmapi dravyaM dravyeNeveti te dsh| jayodaya mahAkAvya meM virodhAbhAsa gata camatkAra - anaDagaramyo'pi nadaDagabhavAdabhUta samudro' pyjddsvbhaavaat| na gotrabhitkintu sadA pavitraH svaceSTitenetvamaso vicitrH|| rAjA jayakumAra sundara zarIra hone se kAmadeva ke samAna sundara thaa| maMdabuddhi na hone se mudrAoM se bhI yukta thaa| vaha apane gautra ko malina karane 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 22/38 2.kA. pra. 10/166 3. vahI, 10/167 4. jayodaya pUrvArdha 1/41 (236) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA nahIM, kintu sadA pavitra ujjavala caritra vAlA thA / isa prakAra se vaha vicitra prakAra kA thA / zAbdika virodha hone se virodhAbhAsa alaMkAra hai / kyoMki jo acche aMgovAlA hotA hai vaha anaMgaramya arthAt aMga kI ramaNIyatA se rahita nahIM ho sktaa| isI prakAra jo ajala sbAva ho vaha samudra nahIM ho sktaa| jo parvata kA tor3ane vAlA na ho vaha vajradhArI nahIM ho sktaa| eka anya udAharaNa draSTavya hai yaH paDakajAtaparikRcca punaH suvRtto rAjAdhvarodhi api satpathasaMpravRttaH / evaM viruddhabhavano'pyavirodhakartA he vizvabhUSaNa! vibhAti dinasya bhartA // isa zloka meM virodhAbhAsa alaDakAra dvArA sUrya kA sundara varNana kiyA gayA hai / padya meM Arya sabhI vizeSaNa virodha aura parihAra pakSa meM Ayojita hote haiM / - virodha pakSa meM yaha sUrya jisakA bhavana pakSiyoM ke rodha se sahita hai, aisA hokara bhI pakSiyoM ke rodha kA kartA nahIM hai / parihAra meM jise nakSatroM kA nivAsa viruddha pratikUla hai| aisA hokara bhI pakSiyoM ke rodha ko karane vAlA nahIM hai, arthAt pakSiyoM ke saMcAra ko karane vAlA hai| virodha meM rAjamArga kA virodhI hokara bhI samIcIna mArga meM calane vAlA hai| parihAra pakSa meM rAjA candramA ke mArga ko rokane vAlA hokara bhI nakSatroM ke mArga AkAza meM acchI taraha pravRtta hai / virodha meM pApa samUha kA sampAdaka hokara bhI AcAra se sahita hai / parihAra meM kamaloM kA parikRta poSaka hokara bhI gola hai / virodhAbhAsa kA cittAkarSaka udAharaNa dekhie sadAcAravihIno 'pi sadAcAraparAyaNaH / sa rAjApi tapasvI sat samakSo'pyakSarodhakaH // the kavi ne jayakumAra ke utkRSTa caritra kI abhivyaMjanA meM virodhAbhAsa kA prayoga kiyA hai / rAjA jayakumAra sadAcArahIna hote hue bhI sadAcAra meM tatpara rahate the, rAjA hokara bhI tapasvI the, samadRSTi rakhate hue bhI samadRSTi nivAraka | 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 18/76 2. vahI, 28/5 - 237 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUre zloka meM virodha mUlaka zabdoM kA prayoga hai| ataH virodha kA parihAra yaha hai ki vaha guptacara ke hIna (arthAt guptacara zUnya hokara jana varga se pRthaka the) sadAcAra meM tatpara the| vaha dIrtimAna (kAntizAlI) hote hue bhI tapazcaryA meM pravRtta the| vagaha sabake prati samAna dRSTi rakhate hue akSanirodhaka arthAt jitendriya the| atizyokti alaMkAra - vivakSA yA vizeSasya loksiimaativrtinii| asAvatizayoktiH syaadlNkaarottmaaythaa|| (prastutavastugata atizaya athavA utkarSa) kI lokika vAma vyavahAra kA atikramaNa karane vAlI vivakSA (vivakSAprerita varNana) atizayokti hai jo alaMkAroM meM zreSTha alaMkAra hai| jayodayaM mahAkAvya meM atizayokti gata camatkAra - guNastu puNyeka punItamurterjagannagaH saMgrathitaH sukiirteH| kandutvamindutvi DananyacaurerUpeti rAjJo himsaargaureH|| candrAkiraNoM ko lajAne vAle, kapUra se svaccha guNoM dvArA gUMthA yaha jagata rupa pahAr3a puNya kI ekamAtra pavitra mUrti rAjA jayakumAra kI kIrti kA geMda bana jAtA hai arthAt jaise koI strI geMda se khelatI hai, vaise hI jayakumAra kI kIrti jagat rupI geMda se khelatI hai| ___ isa zloka meM sambandha sambandhAbhAva meM sambandha kI kalpanA kI gayI hai| isalie yahA~ atizayokti alaMkAra hai| eka anya udAharaNa dRSTavya hai - citrabhittiSu samarpitadRSTo tatra zazvadapi maanvsRsstto| ninimeSanayane'pi ca devavyUha eva na vivecnmev|| akampana kI kAzI nagarI kA varNana karate he kahA hai ki vahA~ nagarI kI citrayukta bhittiyoM meM ekaTaka dRSTi lagAne vAle mAnava samUha aura nirnimeSa nayanavAle devoM ke samUha meM paraspara viveka prApta karanA bar3A hI kaThina ho gayA thaa| bheda meM abheda mUlaka atizayokti alaMkAra hai| 1. kA. pra., 2. jayodaya mahAkAvya, pUrvArdha, 1/10 3. vahI, 5/19 238 6 880000000000000000000000088888866600000MANAMAN Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizayokti kI eka aura bAnagI draSTavya hai - sArasakelirApi mithunena nadIpulinadezeSu ca ten| yadaDagabhAsu dine sati kokalokaH praapaapyshokmokH|| vidAI ke pazcAt sulocanA va jayakumAra ke nadI taTa para rukane kA varNana hai| sulocanA aura jayakumAra ke yugala nadI taTa ke pradezoM meM sArasa pakSiyoM kI krIr3A prApta kI athavA vaha prasiddha rasa krIr3A prApta kI, jisameM unake zarIra kI kAnti se uttama divasa ke rakhate hue cakavA - cakavI ne zoka rahita sthAna prApta kiyA thaa| ___ unake zarIra kI dIpti se nadI taTa para dina jaisA prakAza vidyamAna rahA, isalie cakavA - cakavI viyoga ke bhaya se duHkha nahIM hue| citrAlaMkAra - AcArya jJAnasAgara jI ne apane kAvyoM meM na kevala arthAlaMkAra, zabdAlaMkAra kA prayoga kiyA hai balki unhoMne citrAlaMkAra bhI prayukta kiye haiN| taccitraM yatra varNAnAM khhgaadyaakRtihetutaa| yahA~ racanA vizeSa meM vinyasta varNa khaDga, sUraja tathA kamala Adi ke AkAra kA nirmANa sA karate haiM, vaha citrAlaMkAra yukta kAvya hai| jayodaya mahAkAvya meM kavi ne cakrabandha citrAlaMkAra kA prayoga kiyA hai| pratyeka sarga ke anta meM eka-eka cakrabandha hai| isase sarga meM huyI pramukha ghaTanA kA saMketa milatA hai| isa kAvya meM 28 sarga hai, ataH isa prakAra 28 cakrabandha hai| pratyeka cakrabandha kA varNyaviSaya isa prakAra hai - . . . 1. jayamahIyateH sAdhusadupAsticakrabandhaH 2. nAgapatilambackrabandhaH 3. svayaMbarasomaputrAgamacakrabandhaH 4. svayaMbaramati cakrabandhaH 5. svayaMbarArambhacakrabandhaH 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha 22/71 2. kA. pra. 9/85 000000000000000000000000000000000003 2 39) 333333333356082355558265373323883-3800-8338-55-5668 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. nRpaparicaya, varamAlAropacakrabandhaH 7. samarasaMcayacakrabandhaH 8. arkaparAbhavacakrabandhaH 9. bharatalambanacakrabandhaH 10. karagrahArambhacakrabandhaH 11. sudRzaH kathanaM cakrabandhaH 12. karopalambanacakrabandhaH 13. jayogaGagAgata cakrabandhaH 14. saridavalamba cakrabandhaH 15. nizAsamAgamacakrabandhaH 16. somarasapAnacakrabandhaH 17. suratavAsanAcakrabandhaH 18. vikRtabhAtanabhazcakrabandhaH 19. zAntisindhustavacakrabandhaH 20. bharatavandanacakrabandhaH 21. puramApajaya cakrabandhaH 22. mithaH pravartanam cakrabandhaH 23. dampativibhavA cakrabandhaH 24. gajapuranetustIrthaviharaNam cakrabandhaH 25. jayasadbhAvanA cakrabandhaH 26. nirgamanavidhicakrabandhaH 27. jayakupataye saddharmadezanA cakrabandhaH 28. tapaH pariNAma cakrabandhaH isa prAkara hameM pratyeka sarga kA cAra itane zabda samUha ke patA cala jAtA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamahIpateH sAdhusadUpAsti cakrabandhaH janmazrIgupsAdhana svayabhavan saMduHkhadainyAdenyAda bAhirthanenaiSaM vidhuprasiddhayazase pApAyakRta sattavayaH / maMjUpAsakasaDagataM niyamanaM zAsti sma pRthvIbhRte, tejaH puMjamayo yathAgamamathA hiMsAdhipaH zrImate // r (3) zrI ma jaH pra va 5 F 4 (3) sti 96) S515555 5 8 F ca I- nin zrI +r || FR ja sA 96) b sma ya Shang 19 (382 D | Ta +9 Zi (A) Dai ma yo 241 Zheng Zai Di 15 21.14 ja 12 Li ga cakrabandha ke aroM ke pratyeka akSara aura chaThe akSara ko kramazaH paDhane para jayamahIpateH sAdhutadupAsti yaha vAkya banatA hai / vaha isa bAta kA sUcaka hai ki isa sarga meM jayakumAra ke dvArA sAdhu kI upAsana kI gayI hai| tajjanmotthitamitthamunmadasukhaM labdhvA yathApAkali pazcAtsamprati jampatI adamatAmevaM hRdA cArUNA / paMcAkSANi nijAni nirmadatayA tadRttamatyutamaM bhaDakSUdgItamihomavItapadakairityutRRNADakaM mama // - Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaH pariNAma cakrabandha - mi . Srpor REETE | F FDME15 sam PP TA without AVENATANDE . cakrabandha ke aroM meM vidyamAna prathamAkSaroM ko krama se par3hane se tapaH pariNAma yaha zabda banatA hai| isase patA calatA hai ki kavi ne isa varga meM jayakumAra dvArA mokSaprApti kA varNana kiyA hai| AcArya jJAna sAgara jI ne apane jayodaya mahAkAvya meM ramaNIyatA, utkRSTatA evaM viziSTatA, manobhAvoM kI ugratA manuSya ke cAritrika vaiziSTaya, paristhitiyoM evaM ghaTanAoM kA hRdayasparzI anubhava karAne ke lie alaMkArAtmaka zailI kA Azraya liyA hai| kavivara jJAnasAgara jI ne ina alaMkAra ko balAt chandoM meM samAhita nahIM hai apitu ye alaMkAra unakI adbhuta kAvya pratibhA, prakANDa pANDitya, maulika cintana, anavarata adhyayana-manana, viSaya pratipAdana kI anUThI zailI, agAdha vaiduSya Adi unake vividha guNoM ke phalasvarupa kAvya meM apane Apa avatarita hue hai| __alaMkAroM kI suSTha saMyojanA se kAvya saundarya krama nahIM hai apitu usameM utkarSa hI huA hai| usameM atizayatA AyI hai, ramaNIyatA meM vRddhi huI hai| abhiprAya kI abhivyakti camatkAra pUrNa DhaMga se huI hai jo bar3I prabhAvI hai| isI se yaha mahAkAvya bIsavIM zatAbdI kA advitIya mahAkAvya bana gayA hai| SurenTHRE 242) Maithi Lata Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya rasagata camatkAra tathA jayodaya rasagata camatkAra isa bhAratIya kAvyazAstra kA bahucarcita zabda hai 1 laukika rasa evaM kAvya jagata ke rasa meM bahuta antara hai| vedoM meM rasa zabda kA artha somarasa ke artha meM kiyA gayA hai| Rgveda meM somarasa kA prazasta vANI meM stavana kiyA gayA hai / ta gobhirvRSaNaM rasaM madAya deva vItaye / sutaM bharAya saMsRja / devoM mada karane ke lie usa abhiyuta aura abhISTavarSaka somarasa meM gavya milAo / rasa kA AdhyAtmika artha upaniSad meM aura bhI spaSTa ho jAtA hai / raso vai saH, rasaM hayevAyaM labdhvA''nandI bhavati / vaha rasa rupa hai isalie rasa ko pAkara jahAM kahIM rasa milatA hai use prApta kara manuSya Anandamagna ho jAtA hai / rAjazekhara ke kathAnAnusAra nandikezvara ne brahmAjI ke upadeza se sarvaprathama rasa kA nirupaNa kiyA / parantu nandikezvara ke rasa viSayaka mata kA patA nahIM calatA / rasa siddhAnta kA prAcInatama upalabdha grantha nAdayazAstra hai / jo bharata muni kI racanA ke rupa meM prasiddha hai| isameM rasa ke aMga- upAMgoM kA paryApta vistAra se vivecana kiyA gayA hai| nATyazAstra ke chaThe aura sAtaveM adhyAya meM rasa aura bhAva kA nirupaNa prastuta kiyA gayA hai| anya adhyAyoM meM rasa kI zeSa sAmagrI nAyikA ke aMgaja, sahaja aura ayatnaja alaMkAra, kAmadazA tathA avasthA anusAra nAyikA ke vAsakasajjA Adi ATha bheda, prakRti ke anusAra uttama madhyama, adhama nAyaka-nAyikA ke bheda tathA dUtI prasaMga kI carcA hai| isake atirikta saMgIta, AbhUSaNa Adi ke prayoga, vAdya-yantroM ke prayoga Adi meM bhI rasa kA ullekha kiyA gayA hai| isa prakAra nATyazAstra meM sampUrNa rasa kalevara mila jAtA hai / bharata kA 1. Rga, 9.6.6 2. te. upa., 2.7 243 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana vizad aura varNana sarvatra sAMgopAMga hai| bharata ne nATaka ko hI vAGamaya kA sarvazreSTha rupa mAnA hai| nATaka kA prANa rasa hai, koI bhI nATyAMga rasa ke binA nahIM cala sktaa| tatra rasAneva taavdaadaavbhivyaakhyaasyaamH| na hi rasAd Rte kazcidarpaH prvrtte|| rasa parabrahma kA Ananda svAbhAvika hai jisako vaha kabhI-kabhI abhivyakta karatA hai| usI abhivyakti kA nAma caitanya camatkAra athavA rasa hai| kAvyasya zabdArthoM zarIram rasAdizcAtmA, guNaH zoryAdivat doSAH kANatvAdivat, rItayo'vayavasaMsthAnavizeSavat alaMkArAH kttkkunnddlaadivt| rasa vastutaH kAvya kA prANa hai| jisa taraha prANa zarIra ke andara avasthita rahakara svayaM ko prakAzita karatA hai, vaise hI rasa zabdArtha ke andara avasthita rahakara svayaM ko prakAzita karatA hai| sAhityazAstriyoM ke anusAra - vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI bhAvoM ke dvArA AsvAdana yogya kiyA gayA sthAyI bhAva hI rasa kahalAtA hai - vibhAveranubhAvaizca saatvikaivybhicaaribhiH| AnIyamAnaH svAdyatvaM sthAyIbhAvo rasaH smRtH|| kAvya rasa se prApta Ananda camatkAra kAvya koza, nATya donoM ke samAveza kauzala para AdhRta hotA hai| yathA ebhyazca sAmAnyaguNayogena rasa niSpadyante arthAta ina bhAvoM ko sAmAnya rUpa se prastuta kiyA jAtA hai to rasoM kI niSpatti hotI hai| (nATyazAstra kA. ma. pR. 106) . rasa ke sampUrNa vivecana kA AdhAra bharata muni kA yaha prasiddha sUtra tatra vibhAvAnubhAvyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH arthAt vibhAva, anubhAva, vyabhicArI bhAva ke saMyoga se rasa kI niSpatti hotI hai| dekhane se to yaha sUtra jitanA choTA hai vicAra karane para utanA sAra garbhita hai| bharata muni ne isakA jo bhASya likhA hai vaha bar3A hI sugama hai| bharata sUtra ke TIkAkAroM ne bhinna - bhinna vyAkhyAeM kI haiN| bharata sUtra meM 1. nA. zA., sandarbha adhyAya saMkhyA do 2. dazarUpaka, 4/1 240 0696580000000000023888888888888888600M ANASA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyogAt aura niSpattiH ina do zabdoM ko lekara vidvAnoM meM matabheda haiN| jinameM cAra mata pradhAna haiM inameM bhaTTalollaTa, zakuka, bhaTTa nAyaka tathA abhinavagupta / bhaTTollaTa - utpattivAdI haiN| ve rasa ko vibhAvAdi kA kArya mAnate hai| zaMkuka - vibhAvAdikoM ke dvArA rasa kI anumiti mAnate haiN| unake matAnusAra vibhAvAdikoM kA rasa se anumApya - anumApaka sambandha hai| bhaTTanAyaka - bhuktivAdI hai| unakI sammati meM vibhAvAdi kA rasa se bhojya - bhojaka sambandha hai| jise pramANita karane ke lie unhoMne abhidhA se atirikta bhAvakatva tathA bhojakatva nAmaka do vyApAroM ko svIkAra kiyA hai| abhinavagupta - vyaktivAdI hai| unhIM kA mata adhika manovaijJAnika hai| isalie sabhI ke dvArA Adara va zraddhA kA pAtra hai| samagra sthAyIbhAva vAsanArupa se sahradayoM ke hRdaya meM vidyamAna rahate haiN| vibhAvAdikoM ke dvArA ye hI supta sthAyIbhAva abhivyakta hokara Anandamaya rasa kA rupa prApta kara lete haiN| mammaTa ne rasa kA svarupa nimna zabdoM meM pratipAdita kiyA hai - kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni c| ratyAdeH sthAyino loke tAni yennaadykaavyyoH|| vibhAvaanubhAvAstat kathyante vybhicaarinnH| . vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyobhAvo rasaH smRtH|| kAraNa rUpa vibhAva, kArya rupa anubhAva aura sahakArI rupa vyabhicArI bhAvoM se vyakta Azraya meM sthita sthAyI bhAva ko rasa kahate haiN| rasa kI saMkhyA ke viSaya meM kAvyazAstriyoM meM matabheda hai| . bharata ne rasa saMkhyA kevala ATha mAnI hai - zrRMgArahAsyakaruNA rodrviirbhyaankaaH| bIbhatsAdbhutasaMjJo cetyaSTo nATye rasAH smRtaaH|| bharata ne apane pUrvavartI brahmA athavA druhiNa ke matAnusAra rasa ATha mAne haiN| zAnta rasa ke bAre meM bar3A vivAda hai| bharata va dhanaMjaya ne nATaka meM zAMta rasa ko asvIkAra kiyA hai| abhinavagupta ne atyanta prabala zabdoM meM buddhi-bala se zAnta rasa kI nATya aura kAvya donoM meM pratiSThA kI hai| isa prakAra abhinava gupta ne mAnA hai 1. kA.pra., 4/27-28 2. nA. zA. 6/16 3888888888888600000000000000000003089826023384309338888888888888672 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki rasa nau hI hote haiN| evaM te nyaivrsaaH| na kama aura na jyaadaa| rUdraTa ne svIkRta saMkhyA meM preyAn rasa kI vRddhi kI hai| zrRMgAravIrakaruNA bIbhatsabhayAnakAdbhutA haasyH| raudra zAntaH preyAniti mantavyA rasAH srve|| vizvanAtha vAtsalya ko rasa mAnane ke pakSadhara hai| sAhitya meM rasa kI mahattA hai| laukika saMskRta kA prathama zloka jo krocavadha ke zoka bhAvanA ke adhika bhara jAne para Aveza ke kAraNa vAlmIkI kA zoka zloka meM pariNata ho gayA vaha rasamaya hI thaa| rasa ko saba sampradAyoM ne apanAyA hai| rasa kAvya kA prANatatva hai kAvya kA janma hI rasa dazA meM huA thaa| kAvyazAstriyoM ke matAnusAra nava prakAra ke sthAyI bhAva haiM aura unhIM bhAvoM ke anusAra 9 rasa hai| rasa . sthAyI bhAva zrRMgAra rati hAsya hAsa karuma zoka krodha raudra vIra utsAha . bhayAnaka bhaya adbhuta vIbhatsa . jugupsA vismaya zAnta nirveda AcArya jJAna sAgara jI ne apane jayodaya mahAkAvya meM sabhI rasoM kA prayoga kiyA hai| lekina zAnta rasa mahAkAvya kA aMgIrasa hai| zeSa zrRMgArAdi rasa aMga rasa ke rupa meM prayukta hue hai| zrRMgAra rasa zvazurAlayavartino nije patitAM dRgbhramarI mukhaambuje| avarodhumivAvaguNThataH suduugaacchaadydpykunntthtH|| 1. hindI abhinavabhAratI, pR. 640 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 10/70 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAjA jayakumAra jaba vivAha ke lie rAjamArga se nikalate hai to striyoM meM unako dekhane kI utsukatA itanI prabala hotI hai ki sundara netroM vAlI kisI strI ne vara dekhane kI abhilASA kI, isI bIca sasurAla ke kisI puruSa ne usakI aura dekhA to usane apanA bUMghaTa Age kara liyA, mAno usakI dRSTi ne bhauroM ko dabA rakhane ke lie hI aisA kiyaa| isa zloka meM nAyikA Alambana vibhAva tathA sundara netra uddIrana hai| puruSa kI aura dekhanA, bUMghaTa Age karanA anubhAva hai| lajjita honA vyabhicArI bhAva hai| rati sthAyI bhAva hone se zrRMgAra rasa niSpanna hotA hai| taralAyatavartirAgatA sA bhavadatrasmaradIpikA svbhaasaa| abhibhUtatamAH samA janAnAM kimiva snehamiti svayaM ddhaanaa|| . sulocanA ke saundarya kA nirupaNa karate hue kavi kahate haiM ki jaba sulocanA ko vivAha ke lie maNDapa meM lAyA gayA to sampUrNa vAtAvaraNa prakAzita ho gyaa| caMcala evaM vizAla netroM se yukta sulocanA jyoMhI maNDapa meM praveza karatI hai tyoM hI usane apanI kAnti se vahA~ ke andhakAra ko dUra kara diyA, vaha sulocanA darzakoM ke lie svayaM hI sneha ko dhAraNa karatI huI kAmadeva kI dIpikA (uddIpana karane vAlI) siddha huii| isa zloka meM sulocanA Alambana vibhAva, caMcala evaM vizAla netroM se yukta mukha uddIpana hai| andhakAra ko dUra karanA anubhAva hai| rati sthAyI bhAva hone se zrRMgAra rasa hai| * eka anya udAharaNa darzanIya hai - utkrAntavatI komArameSA cnycllocnaa| snehAdiva tathApyenAM neva bhAraHsa baadhte| jayakumAra kI rAjyasabhA meM kAzI nareza kA dUta unakI putrI rAjakumArI sulocanA ke svayaMbara kI sUcanA dekara usake rUpa saundarya ke bAre meM batAtA hai ki hAva-bhAva bhare caMcala netrovAlI yaha sulocanA ko mAra avasthA pAra kara cukI hai, pRthvI para kAmadeva ko bhI tiraskRta kara rahI hai| phira bhI mAnoM svAbhAvika sneha ke vaza kAmadeva use jarA bhI kaSTa nahIM de rahA hai| arthAt yuvAvasthA meM bhI vaha nirvikAra ceSTAvAlI hai| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 10/1 1 3 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 3/42 247 5004588888888 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulocanA Alambana vibhAva, caMcala netra anubhAva, rupa saundarya uddIpana vibhAva, lajjA vyabhicArI bAva hai| rati sthAyI bhAva hone se zrRMgAra rasa kI dhArA pravAhita hotI hai| zrRMgAra rasa kA eka anya udAharaNa draSTavya hai - bhUyo virarAma karaH priyonmukhaH san rugnvitstsyaaH| pratyAyayo dRganto'pyardhapathA cpltaa''lsyaat|| jaba sulocanA svayaMbara sabhA meM AtI hai to vidyA devI anekoM rAjyoM . ke rAjAoM se paricaya karAtI hai| anta meM jayakumAra ke pAsa pahu~catI hai| vidyAdevI ne jaba sulocanA ke citta ko jayakumAra ke anukUla pAyA to vaha jayakumAra ke guNoM kA varNana karane lgii| use sunakara sulocanA ke hRdaya meM jayakumAra ke prati aura bhI atizaya prema umar3a par3atA hai aura vaha use (jayakumAra) ko gale meM vara mAlA DAlanA cAhatI hai, kintu usakA varamAlA vAlA hAtha jayakumAra ke sammukhahokara bhI bAra-bAra bIca meM ruka jAtA thaa| isI taraha usakI palakeM bhI capalatA tathA Alasyavaza bIca rAste se vApasa lauTa AtI thii| isa zloka meM Alambana, uddIpana, anubhAvoM aura vyabhicArI bhAvoM ke svAbhAvika varNana se zrRMgAra rasa abhivyakta hotA hai| punaH draSTavya hai - zlathIkRtAzleSarase hRdIzvare vinidranetrodayameti bhaaskre| sakhIjane dvAramupAgate'pyaho cacAla nAliGaganato'GaganA stii|| svayaMbara ke pazcAt kAzI se hastinApura prayANa karate samaya samasta senA gaGgA taTa sthita eka vana meM Thahare vahA~ rAtri nivAsa kiyA, jaba prAtaH kAla huA, usakA varNana kiyaa| ___ vallabha kA aliGagana prema zithi ho gayA, sUrya udayAcala para pahu~ca gayA aura saheliyA~ dvAra para A gaI, phira bhI jAgRta satI sulocanA AliGgana se calAyamAna nahIM huii| bhAva yaha hai ki pati kI nidrA bhagna na ho jAve, isa bhaya se usane AliGgana nahIM chodd'aa| isa zloka meM sulocanA Alambana vibhAva hai, yugala dampatti ke vilAsa 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 6/199 2. vahI, uttarArdha 18/92 ... 338888888888888888880808082 48 20000-000-00000000000-01-03-3-8000-4000sama sa :228672 40 988888888-28-30-380823228222880 255826503633 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddIpana vibhAva hai, gAr3ha AliGgana anubhAva hai, rati sthAyI bhAva tathA vibhAva, anubhAva, saMcArI ke saMyoga se zrRMgAra rasa banatA hai| mukhAravinde zucihAsakezarelivat sa mugdho madhure mRgiidRshH| prasannayoH pAdasarojayordRzaM nidhAya padmApi jayasya smbbho|| vaha jayakumAra mRganayanI sulocanA ke ujjavala hAsa rupI kezara se yukta sundara mukhakamala para bhramara ke samAna mugdha hote hue suzobhita ho rahe the aura sulocanA unake prasanna carama kamaloM meM apanI dRSTi lagA kara zobhAyamAna ho , rahI thii| isa zloka se zrRMgAra rasa kI abhivyakti ho rahI hai| isakA sthAyI bhAva rati hai| isameM sulocanA Alambana vibhAva, mAdhurya se bharA mukha kamala uddIpana hai| sulocanA ke netra caraNa kamaloM meM par3e haiM anubhAva hai| hAsya saMcArI bhAva hai| hAsyarasa - duzi caiNamadaH kapolake''janakaM haarltaavlgnke| razanA tu gale'balAsviti rayambodhakarI pristhitiH| jaba kAzI nagarI meM jayakumAra kI bArAta nikalI, taba jayakumAra ko dekhane kI prabala abhilASA se striyoM kA samUha rAjamArga meM A gayA, jayakumAra ko dekhane kI ghabarAhaTa meM striyoM ne apane AbhUSaNoM ko ThIka jagaha na pahana kara galata sthAna para dhAraNa karane lgii| nAriyoM kA anaucitya pUrNa DhaMga se AbhUSaNa dhAraNa karanA hAsya rasa kI puSTi karatA hai| usa samaya striyoM meM har3abar3I prakaTa karane vAlI yaha sthiti paidA ho gayI ki kisI ne A~khoM meM kastUrI lagA lI, dUsarI ne kapoloM para aMjana pota liyA, kisI ke kamara meM hAra dhAraNa kara liyA to kisI ne gale meM karadhanI pahana lii| veza vikRti ke kAraNa hAsya kI vyaMjanA ho rahI hai| nipayo caSkArpitaM na nIra jaladAyAH pratibimbataM shriirm| samudIkSya muddIritazcakampe bahuze tymitiiryNlllmbe|| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 23/5 2. jayodaya pUrvArdha 10/59 3. vahI, 12/1 20 (249 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra va sulocanA ke vivAha meM paMkti bhoja ke avasara para bArAtiyoM aura kanyApakSa kI mahilAoM ke bIca hAsa-parihAsa hotA hai| jaba koI strI jala ko parosa rahI thI usakA svAbhAvika citraNa kavi ne isameM kiyA hai| jala ko parosane vAlI jisa strI kA pratibimba jala meM par3a rahA thA ataH usa jala ko bArAtI ne nahIM piyA, kintu usake pratibimbata zarIra ko dekhakara yaha bahuta ThaMDA hai aisA kahate hue usake adbhuta saundarya ke dekhane ke bahAne se usa jala pAtra ko usane hAtha se uThA liyaa| hAsya kI eka aura abhivyajaMnA dekhie - * api sAtvikasiprabhAgudIkSya vyaMjana ko'pi vidhunvatIM shrssH| kalitoSmamiSo'bhyudastavaktro hiyamujjhitya tadAnanaM ddrsh|| kisI bArAtI ko pasInA A gayA use garmI se utpanna huA samajhakara koI yuvatI para paMkhA karane legI to usa samaya vaha bhI garmI kA bahAnA karake apane mu~ha ko U~cA karake usa strI ke mukha ko saharSa dekhane lgaa| garmI ke kAraNa pasInA AnA Alambana vibhAva, paMkhA karanA uddIpana vibhAva hai, mukha ko Upara karanA anubhAva, manovRtti ko chipAnA vyabhicArI bhAva hai| hAsya sthAyI bhAva hone se hAsya rasa niSpanna hotA hai| hAsya rasa kI eka anya bAnagI draSTavya hai - upapIDanato'smi tanvi bhAvAdanubhUSNustavakAbhrakAmratAM vaa| vata vIkSata cUSaNena bhAginniti sA prAha ca culadA shubhaaddgii| koI strI Ama parosa rahI thI use dekhakara koI bArAtI kahane lagA ki tumhAre AmoM ko maiM dAbakaradekha lUM ki ye kaise komala haiN| isa para vaha bolI cUsa kara hI dekha lo naa| bhAva yaha hai ki vaha to use patnI rUpa meM banAnA cAhatA ha kintu vaha use mAtA kA bhAva prakaTa kara niruttara kara detI hai| ___ isa zloka meM Amraphala ko khAnA Alambana vibhAva hai, usakI aura dekhanA uddIpana vibhAva, manovatti ko tirohita karanA vyabhicArI bhAva hai| hAsya sthAyI bhAva hone se hAsya rasa kI abhivyakti hotI hai| vANI kI vikRti hI hAsya rasa kA paricAyaka hai| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 12/1 22 2. vahI, 12/127 25000 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAsya kA manohArI udAharaNa - athaM kampanAdhinAtho bhaved bhavAneva deva bhuumitle| bhavadaparaH kazca naro'kampanasutatAM vrajed bndho|| jayakumAra va sulocanA apanI senA sahita jaba vidA hokara hastinApura pahu~cate haiM taba unake sAtha hemAGagada Adi sAle bhI hote haiN| vahA~ para hemAGagada Adi sAloM ke sAtha jayakumAra kI vinodagoSThI cala rahI hai| kisI ne jayakumAra se kahA ki he deva isa bhUtala. para Apa hI kampana bhIrUtA ke adhinAtha svAmI haiM tathA kampanarupa AdhimAnasika vyathA ke nAtha haiN| jayakumAra ne kahA he bandho Apake sivAya dUsarA kauna manuSya akampana sutatA-yamarAja ke putra ka prApta ho sakatA hai ? arthAt maiM to kampana kA hI adhinAyaka hU~ para Apa to akampana yama ke putra hokara usake uttarAdhikArI bana rahe haiN| Apake sivAya akampana kAzI nareza kI putratA ko kauna prApta ho sakatA hai| yahA~ para akampana kA dUsarA artha yama liyA gayA hai| hAsyotpAdaka vibhAvoM, anubhAvoM evaM saMcArI ke varNana se hAsya rasa kI vyajaMnA hotI hai| karuNa rasaH - mRtADaganAnetrapayaH pravAho madAmbhasA vA kariNAM tdaaho| yo'bhUccayo'do'sti mamAnumAnumadagIyate'so ymunaabhidhaanH|| arkakIrti va jayakumAra ke bIca mahAyuddha ho rahA thaa| donoM senAoM ke loga mara rahe the| usa samaya yuddha bhUmi kA vAtAvaraNa bar3A dayanIya thaa| / usa samaya mRta zatruvIroM kI striyoM ke AsuoM kA jala athavA hAthiyoM ke madajala kA samUha bahA, Azcarya hai ki vahI yamunA nadI ke nAma se Aja kahA jAtA hai, aisA merA anumAna hai| , ___ isa zloka meM mRta zatru Alambana vibhAva hai, unakA darzana uddIpana hai, striyoM ke netroM se AsuoM kA nikalanA anubhAva hai| cintA vyabhicArI bhAva hai| zoka sthAyI bhAva hone se karuNa rasa kI abhivyaktI hotI hai| karuNa rasa kI eka aura bAnagI darzanIya hai - tanaye mana etadAturaM tava niryogavisarjane prm| lalanAkalanAmni kintvasau vyavahAro'vyavahAra eva bhoH|| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 21/83 2. vahI, 8/40 3. jayodaya pUrvArdha 13/9,10 3000 251 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayi yAhi ca pUjyapUjayA svayamasmAnapi ca prkaashy| jananIti parisUtAzrubhirbahulAjAM stanute sma yojitaan| yugmm|| isa zloka meM usa samaya kA varNana hai jaba sulocanA vivAha ke pazcAt apane ghara se vidA ho rahI hai aura usakI mAtA usako kartavyatA kA jJAna karAtI hai| sulocanA kI mAtA vidAI ke samaya bolI hai putrI, tujhe vidA karate samaya merA mana bahuta khinna ho rahA hai, kintu kiyA kyA jAya, lalanA jAti ke lie yaha vyavahAra to anivArya hI hai| isalie he tanaye jAo aura pUjya puruSoM kI pUjA karake apane Apako bhI aura hameM bhI ujjavala bnaao| isa prakAra kahate hue A~khoM se nikale A~suoM se mizrita khIla sulocanA ke mastaka para ddaale| kavi ne karuNa rasa kA bar3A hI svAbhAvika citraNa kiyA hai| raudra rasa - kalyAM samAkalayyogrAmenAM bhrtnndnH| raktanetro javAdeva babhUva kSIbatAM gtH| rAjakumArI sulocanA svayaMbara sabhA meM upasthita aneka rAjakumAroM ke sthAna para jayakumAra kA varaNa kara letI hai| isase durmarSaNa khinana ho jAtA hai aura apane svAmI arkakIrti kA apamAna samajhakara unako jayakumAra ke prati ukasAtA hai| isase, arkakIrti jayakumAra va sulocanA ke pitA akampana ke prati krodha se prajvalita ho jAtA hai| isa prakAra dUrmarSaNa kI ugra vANI rupa teja madirA pIkara bharata samrATa kA putra zIghra hI madamatta hotA huA lAla netroM vAlA bana gyaa| __ arkakIrti isa rasa kA Azraya hai| durmaSaNa ke vacana uddIpana vibhAva haiN| netroM kA lAla honA anubhAva hai, madamatta honA vyabhicArI bhAva hai| krodha sthAyI bhAva hone se raudra rasa niSpanna hotA hai| eka dUsarA maMjula udAharaNa draSTavya hai - rAjJAmAjJAvazo'vazyaM vazyo'yaM bho punaH svmm| nAza kAzIprabhoH kRtvA kanyA dhnyaamihaanyet|| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 7/17 2. vahI, 7/22 (2523 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arkakIrti ko apane khaDga para garva hai ki vaha sabako apane adhIna kara sakatA hai| yaha merA khaDga rAjAoM kI merI AjJA meM rakhane vAlA aura mere vaza meM hai| isalie yaha kAzIpati akampana kA nAza kara usa bhAgyazAlinI kanyA ko mere pAsa yahA~ lA degaa| ___ arkakIrti ke kruddha hone se rodrarasa kI abhivyakti hotI hai| apanI vIratA kI prazaMsA karanA anubhAva hai, ugratA, moha vyabhicArI bhAva hai| raudra rasa kA camatkAra dekhie - kSamAyAmastu vizrAmaH zramaNAnAM tu bho gunn| surAjAM rAjate vaMzyaH svaMya maanyckmuurdhni|| arkakIrti jayakumAra se yuddha kI ghoSaNA karatA hai to usakA maMtrI svAmI kA hita cAhatA huA zubha vacanoM ke dvArA unako samajhAtA hai, lekina mada abhimAnI arkakIrti para usake vacanoM kA koI bhI prabhAva nahIM par3atA hai aura vaha maMtrI se kahatA hai suno| kSamA bolakara vizrAma lene vAle to zramaNa hote haiN| kSatriyoM kA putra to apane bala dvArA siMhAsana ke sira para ArUr3ha hotA mana meM sthita jayakumAra vibhAva, sulocanA ke dvArA mAlA pahanAnA uddIpana vibhAva hai, pratizodha kI bhAvanA anubhAva hai| IrSyA saMcArI bhAva hai| draudra kA eka aura nidarzana - yatyate'tha sadapatyatejasA sArpitA kmlmaalikaa'jjsaa| mUrchitA'stu na jayAnanendunA tAvatArkakarataH kilaamunaa|| arkakIrti dUta se kahatA hai ki he sajjanAtmaja! jayakumAra ke kaNTha meM sulocanA dvArA arpita vaha padyamayI varamAlA jayakumAra ke mukha candra se murajhAne na pAye, nizcaya hI isalie sUrya ke kara svarUpa arkakIrti ke hAthoM, teja se yaha prayatna kiyA jA rahA hai| jayakumAra Alambana vibhAva hai| arkakIrti isakA Azraya hai| sulocanA dvArA varamAlA DAlanA uddIpana vibhAva hai, vIratA kI prazaMsA karanA anubhAva hai, moha Adi vyabhiAcIra bhAva hai| .. krodha sthAyI bhAva hone se raudra rasa niSpanna hotA hai| 1. jayodaya pUrvArdha 7/46 2. vahI, pUvArdha, 7/64 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrarasa nirgame'sya paTahasya niHsvano vyAnaze nabhasi satvaraM ghanaH / yena bhUbhRdubhyasya bhImayaH kampamApa khalu sattavasaJcayaH // jayakumAra va arkakIrti ke bIca yuddha kI jaba ghoSaNA kara dI gayI taba jayakumAra apane dala-bala ke sAtha arkakIrti se yuddha ke lie jAne lagA / isa prakAra saja dhana ke sAtha jayakumAra nikalA to usake bhairI kI teja AvAja zIghra hI sAre brahmANDa meM phaila gyii| phalataH donoM tarapha se bhUbhRtoM ( rAjA aura parvatoM kA) AtmabhAva va prANivarga nizcaya hI bhayabhIta hokara kAMpane lagA / isameM vIrarasa kA sAgara laharAtA huA pratIta hotA hai / nimnADikata zloka meM vIra rasa kI vyaMjanA dekhie azrunIramadhunA sakajjalamAdadho ripuvadhUpayodharaH / dikulaM khalu rajo'nvitaM tadutpAtamasya gamane'rayo viduH // jayakumAra va senA ko dekhakara zatru pakSa apane Apako nirbala samajhane lagA aura unakI striyoM kI bar3I kAruNika dazA ho gayI / jayakumAra ke dvArA prayAma ke samaya zatruoM kI vadhuoM ke payodhara kajjalayukta AsuoM kI bUMdoM se chA gaye / dasoM dizAe~ evaM AkAza dhUli se vyApta ho gayA, to zatruoM ne samajhA ki unakI yAtrA meM utpAta ho gayA / arkakIrti isakA Alambana vibhAva hai| yuddha ke prayANa anubhAva garva Adi vyabhicArI bhAva hai / utsAha sthAyI bhAva hone se vIra rasa niSpanna hotA hai| - samudyayo saMgajagaM gajasthaH pattiH padAtiM rathinaM rthsthH| azbasthito zvAdhigataM samiddhaM tulyapratidyandri babhUva yuddham // jayakumAra va arkakIrti ke bIca jaba yuddha ho rahA thA taba unakI senA meM paraspara isa prakAra yuddha ho rahA thA ki gajAdhira ke sAtha gajAdhipa, padAi ke sAtha padAti, rathArUr3ha ke sAtha rathArUr3ha aura ghuDasvAra ke sAtha ghuDasavAra jUjha paDe / isa prakAra apane apane samAna pratispardhI ke sAtha bhISaNa yuddha huA / isa zloka meM pratipakSI yoddhA Alambana vibhAva hai, unakI ceSTAe~ uddIpana 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 7/97 2. vahI, pUvArdha, 7/99 3. vahI 8/11 254 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAva hai / pratidvandvI ke sAtha yuddha pravRtti anubhAva hai, Avega vyabhicArI bhAva hai / utsAha sthAyI bhAva hone se vIra rasa kI abhivyakti hotI hai / vIra rasa kA camatkAra dekhie ito'yamarkaH sa ca saumya eSa zakuH samantAd dhvajavastralezaH / raktaHsma ko jAyata Ayatastu gururbhaTAnAM viravaH samastu // ketuH kabandhocvalanaikahetustamo mRtAnAM mukhamaNDale tu / somo vasasiprasaraH sa tAbhi: zanezcaro'bhUtkaTako ghaTAbhiH / mitiryataH paJcadazatvamA khyannakSatraloko'pi navatrikAkhyaH / kvacitparAgo grahaNa ca kutri khagolatA bhUtyamare tu tatra // ' - yuddha bhUmi hameM khagola kI bhA~ti dikha rahI thI kyoMki eka ora to arka (sUrya aura arkakIrti ) thA to dUsarI ora soma kA putra buddhimAna (budha) jykumaar| dhvajAoM kA vastra zukra (sapheda) thA to yoddhAoM ke zarIra se bahA rakta (maMgala) to bhUmi para ho rahA thA yoddhAoM kA zabda guru ( gurugraha) thA, aneka kabandhoM kA uchalanA ketu kA kAma kara rahA thA / mare yoddhAoM ke mukha para tama (rAhu) thA aura camakatI talavAreM candramA kA kAma kara rahI thii| sAtha hI hAthiyoM kI ghaTA se vyApta hone ke kAraNa sArA senA samUha zanezcara bana rahA thA, arthAt dhIre dhIre cala rahA thA / vahA~ kA anumAna anta meM maraNarupI pandraha tithiyoM kA smaraNa karAtA thA / raNabhUmi meM kSatriya loga pITha nahIM dikhAte the / ataH 27 nakSatra the| kahIM to parAga - candramA kA grahaNa ( rAga se rahita honA) thA to kahIM dhara-pakar3a hotI thI jo sUryagrahaNa kA smaraNa karAtI thI / kavi vIra rasa ke mAdhyama se yuddha sthala kA kitanA svAbhAvika citraNa kiyA hai / isa zloka meM jayakumAra va arkakIrti Alambana vibhAva hai, yoddhAoM ke zarIra se bahatA rakta uddIpana vibhAva, raNabhUmi anubhAva hai, kolAhala honA vyabhicArI bhAva hai / utsAha isakA sthAyI bhAva hai| vIrarasa kA anya nidarzana nipAtayAmAsa bhaTaM dharAyAmekaH punaH sAhasitAmathAyAt / sa taM gRhItvA padayozca joSaM protkSiptavAn vAyupathe saroSam // 1 senAniyoM ke sAhasika kArya kA varNana isa zloka meM kiyA gayA hai| ki eka vIra ne dUsare vIra ko jamIna para girA diyaa| vaha girA huA manuSya 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 8/20-22 2. vahI, 8/25 255 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekadama sAhasa kara uThA aura usane dUsare bhaTa ke paira pakar3a kara use AkAza meM uchAla diyaa| isa zloka meM vIra puruSa Alambana vibhAva hai| jamIna para giranA uddIpana vibhAva, sAhasa kara uThanA anubhAva hai, capalatA pUrvaka uchAlanA vyabhicArI bhAva hai| utsAha sthAyI bhAva hone se vIra rasa kI puSTi hotI hai| eka anya ramaNIya nidarzana dekhie - raNo'naNIyAnanayo rabhAvai sdivyshstrprtishstrbhaavaiH| samutsphuradvikramayorakhaNDavRttayA tadAzcaryakaraH prcnnddH|| usa samaya prasphurita balazAlI una donoM sUnami arkakIrti kI ora se aura meghaprabha jayakumAra kI tarapha se donoM kA bar3e vega se divya zastra aura pratizastroM dvArA akhaNDavRtti se bar3A hI AzcaryakArI pracaNDa ghora yuddha huaa| ___ jayakumAra va arkakIrti Alambana vibhAva, donoM yoddhAoM kA yuddha uddIpana vibhAva hai, yuddha meM pravRtta honA anubhAva hai| krodha vyabhicArI bhAva hai tathA utsAha sthAyI bhAva hone se vIra rasa niSpanna hotA hai| vIrarasa kI eka aura bAnagI - rathasAdatha sArasAkSilabdhapatinA samprati naagpaashbddhH| zuzubhe'pyazubhena cakrituk tattamasA santamasArireva bhuktH|| jaba jayakumAra va arkakIrti kA paraspara yuddha hotA hai aura jayakumAra vijaya zrI ko prApta karatA hai tathA vaha arkakIrti ko parAjita karake apane ratha meM DAla letA hai| usa samaya nAgapAza meM bAMdhakara jayakumAra ne arkakIrti ko apane ratha meM DAla diyaa| usa samaya vaha aisA pratIta ho rahA thA ki rAhu dvArA AkrAnta sUrya hI ho| jaise nAgarapAza to rAhu huA aura arkakIrti huA sUrya / Alambana, uddIpana, anubhAva va vyabhicArI bhAva ke mAdhyama se va utsAha nAmaka sthAyI bhAva hone se vIra rasa ke darzana hote haiN| bhayAnaka rasa - jayodaya mahAkAvya kA yaha sundara zloka bhayAnaka rasa kI abhivyakti karatA hai - prApya kampananamakampano hRdi mantriNAM gaNamavApa saMsadi vigrahagrahasamutthivyathaH pAntha uccalati kiM kadA pthH|| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 8/73 2. vahI, 8/81 3. vahI, 7/55 3583358027256 %8000300388885600266666666666688888888888888882 0053333 3 33333330000 3 3388888888800 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaMbara sabhA meM sulocanA ke dvArA jayakumAra ke gale meM svayaMbara mAlA DAlane se arkakIrti roSa meM A jAtA hai tathA sumati nAma ke maMtrI ke bhaDakAye jAne para vaha yuddha kI ghoSaNA kara detA hai / akampana yaha samAcAra sunakara hRdaya se kA~pa uThA aura usane sabhA meM maMtriyo ke samudAya ko bulaayaa| kAraNa jhagar3e kI bAta sunakara usake mana meM vyathA paidA ho gyii| ThIka hI hai, kyA kabhI koI pathika ucita mArga se haTa sakatA hai| bhaya nAmaka sthAyI bhAva hone se bhayAnaka rasa niSpanna hotA hai / ekaanya nidarzana avalokanIya hai vilUnamanyasya ziraH saMjoSa protpattayakhAtsaMpatadiSTapauSam / vakroDupe kimparuSADaganAbhi: klRptAvalokyAtha ca rAhuNA bhIH // jaba jayakumAra va arkakIrti ke bIca yuddha ho rahA thA to yuddha sthala para yoddhAoM ke vidIrNa kA citraNa kavi ne bhayAnaka rasa ke mAdhyama se kiyA hai / joza ke sAtha chedA gayA kisI yoddhA kA sira AkAza meM uchala kara vApasa pRthvI para girane jA rahA thA / use usa taraha AtA dekha kara vahA~ sthita kinnariyA~ bhayabhIta ho uThI ki kahIM hamAre mukha candra ko rAhu grasane ke lie to nahIM A rahA hai / bhayamaya vibhAva, anubhAva, vyabhicArI ke mAdhyama se tathA bhaya sthAyI bhAva hone se bhayAnaka rasa kI puSTi hotI hai / bIbhatsa rasa : aprANakaiH prANabhRtAM pratIkeramAni cAjiH pratatA satIkaiH / abhISTasaMbhAravatI vizAla sau vizvastraSTuH khalu zilpazAlA // jayakumAra va arkakIrti ke yuddha ke pazcAt raNa bhUmi kI sthiti itanI karuNAmayI ho gayI thI jinake prANa nikala kara hAtha paira kaTa gaye the ve bIbhatsa rasa kI puSTi karA rahe the / - vaha raNabhUmi yoddhAoM ke kaTe niSprANa hAtha, paira, sira Adi avayavoM se bhara gayI thii| kucha logoM ko vaha aisI pratIta hotI thI mAnoM vAMchita sAmagrIpUrNa vizvakarmA kI zilpazAlA ho / 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 7/55 2. vahI, 8/37 257 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zloka meM hAtha paira kaTe Alambana vibhAva hai, unako dekhanA uddIpana vibhAva hai| zUnyatA moha vyabhicArI hai| jugupsA sthAyI bhAva hone se bIbhatsa rasa kI abhivyakti ho rahI hai| bIbhatsa kA camatkAra draSTavya hai - pitsatsapakSAH pizitAzanAyAyAntastadAnIM smrorvraayaam| carAzca pUtkAraparAH zavAnAM prANA ivAbhuH paritaH prtaanaaH|| yuddha ke uparAnta yuddha bhUmi meM giddha zavoM kA mAMsa nikAla kara khA rahe haiN| ve hameM bIbhatsa rasa kI pratIti karA rahe haiN| usa samaya usa samarabhUmi meM pakSiyoM ke samUha vahA~ mAMsa khAne ke lie Aye the| ve una zavoM para aise pratIta hote the mAnoM phUtkArapUrvaka. nikalate unake prANa hI hoN|. . : . __ isameM zava darzana Alambana vibhAva hai, giddhoM ke dvArA mAMsAdi bhakSaNa uddIpana rupa se citrita hai, aisA bhayAnaka dRzya dekhakara A~khe banda karanA anubhAva hai| vyAdhi, Avega saMcArI bhAva hai| jugupsA sthAyI bhAva hone se bIbhatsa rasa hai| adbhuta rasa - nabhaH sadAM taM vicarantabhujjavalaM vihAyasA vyomarathaM vilokyn| . prabhAvatItyuktavacA vicakSaNo mumUrccha jAtismaraNaM jayo vrjn|| / jayakumAra va sulocanA apanI chata para baiThe the, usa samaya unhoMne AkAza meM deva vimAna dekhA, usako dekhakara unako pUrva janma kA smaraNa hote hI jayakumAra ko avadhi jJAna, va sulocanA ko jAti smrnn| vicArazIla jayakumAra vahAM AkAza mArga se jAte hue vidyAdharoM ke vimAna ko dekhakara jAtissaraNa ko prApta hue tathA prabhAvatI yaha vacana kahakara mUrchita ho gye| __isa zloka meM devavimAna kA darzana Alambana vibhAva hai, pUrva janma kA smaraNa udadIpana vibhAva hai, mUrchita honA anubhAva hai, cintA honA vyabhicArI bhAva hai| vismaya sthAyI bhAva hone se adbhuta rasa niSpanna hotA hai| adbhuta rasa kA saundarya darzanIya hai - jayo'tha jAtismRtimeva tA priyAmalabdhasUrvAmiva sundarI shriyaa| upapetya rantuM paradAbhidA hiyA babhAra mUcrchAmapi caavRtikriyaam|| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 8/39 2. vahI uttarArdha 23/10 3. vahI, 23/11 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra ko apanA pUrvajanma kyA prApta kiyA thA, mAnoM alabdha pUrva sundarI hI prApta kI thii| use pAkara ramaNa karane ke lie mAnoM lajjAvaza paradA rUpa mUrchA ko svIkRta kiyA thaa| prabhAvatI rUpa meM jJAna honA Alambana vibhAva hai, janma smaraNa uddIpana vibhAva, icchAe~ vyabhicArI bhAva hai| viSamaya sthAyI bhAva se adbhuta rasa kI pratIti hotI hai|. .. adbhuta rasa kA camatkAra draSTavya hai - kamanaH shmnndinaamunaa'phtaastrstvnukmpyaa'dhunaa| samitAzca mitAH sumshreyaamRtvstddhitvstuditsyaa|| rAjA jayakumAra ne apane putra anantavIrya kA rAjyAbhiSeka karake use rAjanIti sambandhI jJAna diyA, usake pazcAt ve bhagavAn AdinAtha ke samavasaraNa gae va usakA vrnnn| vahA~ sabhI Rtue~ eka sAtha prakaTa huI thI usase aisA jAna par3atA thA ki zAnti meM Ananda kI anubhUti karane vAle arhanta bhagavAn kAmadeva ko zastrarahita kara diyA thA, aba karuNAbuddhi se usakI hitakArI vastu dene kI icchA se puSpoM kI zobhA meM pUrNatA ko prApta chahoM RtueM mAnoM eka sAtha AI isameM samavasaraNa maNDapa Alambana vibhAva hai, romAMca anubhAva hai| eka anya udAharaNa dekhie - samavasaraNamevaM vIkSamANo'thaM devaM . guNamaNimanulebhe harSametena rebhe| ___ pulakakulakazaMsA antarenoduraMzAH sapadi bahirUdIrNA punnypaake'vtiirnnaat||. samavasaraNa meM pahu~cane ke pazcAt vaha AdinAtha ke caraNoM ke sAnidhya meM gye| isa prakAra samavasaraNa ko acchI taraha dekhate hue jayakumAra guNarupI maNiyoM se sahita bhagavAn AdIzvara ko prApta hue, arthAt unake samIpa phuNce| isalie unhoMne bahuta bhArI harSa prApta kiyA aura usa harSa se unake zarIra meM romAMca nikala aaye| ve romAMca aise jAna par3ate the mAno puNyodaya meM avatIrNa 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 26/47 2. vahI, 26/68 (259) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone se unake bhItara jo pApa ke kutsita aMza the ve romAMca samUha ke chala se bAhara nikala Aye hoN| zAnta rasa - jayodaya mahAkAvya kA aGagI rasa zAnta rasa hI hai ataH inake pracura udAharaNa yahA~ upalabdha hai| yathA - ___ yasyAntaraGage'dutabodhadIpa: pApapratIpaM tamupetya niipH| / svayaM hi tAvajjaDatAbhyatIta uSeti puSTi sumnprtiitH|| jayakumAra vana krIr3A ke lie jAte haiN| vahA~ unheM munirAja ke darzana hote hai| jaba ve darzana ke lie jAte hai to dekhate haiM ki samasta vana muni rAja ke Atithya meM saMlagna ho jAtA hai| jisake antara meM adbhuta jJAnarupI dIpaka jagamagA rahA hai usa pApa ke zatru maharSi ko prApta kara yaha kadamba kA vRkSa apane Apa jar3atA se rahita ho phUloM se vyApta hotA huA puSTa ho rahA hai| isameM munirAja zAnta ke Alambana vibhAva ke rUpa meM dRSTigocara hote haiN| vana uddIpana vibhAva hai, harSa Adi vyabhicArI bhAva rupa se haiN| zama nAmaka sthAyI bhAva hone se zAnta rasa kI abhivyakti karatA hai| zAnta rasa kA ramyarupa dekhie - bhuvi mahAguNamArgagaNazAlinA suvidhadharmadhareNa ca saadhunaa| - abhayamaDigajanAya niyacchatA yadyapi mokssprsvtyaasthitm|| ye munirAja itane guNa sampanna haiM ki prANiyoM ko jIvana denA inake vaza meM hai| isa bhUmaNDala para ye sAdhU munirAja guNasthAna aura mArgaNAoM kI carcA se sampanna haiM, uttama vidhiyukta dharma ke dhAraka haiN| tathA prANimAtra ko abhya dAna dete haiN| phira bhI ye mukti prApta karane meM tatparatA se lage hue haiN| guNa (pratyaMcA) aura mArgaNoM (bANoM) se yukta, uttama rdha (dhanuSa) ke dhAraka ye sAdhurAja prANimAtra ko abhayadAna dete hue bhI acUka nizAnA lagAne meM bhI tatpara haiN| Atmane hitamuzanti nizcaya vyAvahArikamutAhitaM nym| viddhi ta punaradaH purassaraM dhAnyamatista na vinA tRnnotkrm|| jayakumAra ke pUchane para munirAja ne gRhasthoM ke hita ke lie kalyANakArI 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/85 2. vahI, 1/98 3. vahI, 2/3 000000000000033333333300 388888888888888888835265823588638680538086868605868863868688688 E 8 %88856006 0 0 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza vyavahAranaya ke sAtha unakI upayogitA aura upAdeyatA batalAte hue kahate haiM ki yadyapi mahAtmA loga nizcaya naya ko apanA hitakara tathA vyavahAranaya ko ahitakara kahate haiM phira bhI he ziSya yaha samajha leM ki nizcaya naya vyavahAra naya pUrvaka hI hotA hai, kyoMki dhAnya bhUse ke binA nahIM hotA / zAnta rasa kA eka aura nidarzana karmanirharaNkAraNodyamaH poruSo'rtha iti kathyate'ntimaH / satsutatsvakRtamAtra sAtanaH zrAvakeSu khalu pApahApanam // munirAja mokSa kI upAdeyatA batAte hue kahate hai ki puruSArthoM meM antima * mokSa-puruSArtha karmoM ke abhAva kA kAraNarUpa udyama hai / vaha tyAgI tapasviyoM meM to apane kiye vihita karma mAtra kA nAzaka hai| kintu zrAvakoM ke lie nizcaya hI vaha pApoM kA nAzaka hai| - saMsAra kI niHsAratA Alambana vibhAva hai, munirAja kA upadeza uddIpana vibhAva hai, mokSa kI mahattA anubhAva hai / zama sthAyI bhAva hone se zAnta rasa kI puSTi hotI hai| zAnta rasa kI eka aura bAnagI draSTavya hai kSaNarUciH kamalA pratidiDamurkha suradhanuzcalamendriyikaM sukham / vibhava eSa ca suptavikalpavadahaha dRzyamado 'khilamaMzruvam // jaba jayakumAra va sulocanA tIrthayAtrA para jAte hai taba vahA~ kAMcanA nAmaka devI jayakumAra ke sIla kI parIkSA ke lie AtI hai lekina jayakumAra apane sadAcaraNa se vicalita nahIM hote haiM / isa ghaTanA se unake mana meM vairAgya bhAva kI utpatti hotI hai aura vaha apane putra kA rAjyAbhiSeka karake vana meM cale jAte haiM / unako saMsAra kI niHsAratA kA patA calatA hai aura digambara muni bana jAte haiM / dhana sampatti pratyeka dizAoM meM camakane vAlI bijalI ke samAna hai, indriyajanya sukha caMcala hai aura putra pautrAdi rupa vaha vaibhava svapna ke samAna hai / kheda hai ki dikhAyI de vAlA saba kucha anitya hai, sthira rahane vAlA nahIM hai / zAntarasa kI zItalatA dekhie he deva doSA varaNaprahINa! tvAmAzrayed bhaktivazaH pravINaH / namAmi tatvAdhigamArthamArAnna bhAmitaH pazyatu bhAradhArA // 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 2/22 2. vahI uttarArdha, 25/3 3. vahI 26/72 261 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saMsAra kI kSaNa bhaMguratA ko jAnakara jayakumAra vana meM cale jAte haiN| vana meM bhagavAn AdinAtha ke samavasaraNa meM pahu~ca kara mokSa ke lie RSabhadeva se vinayapUrvaka stuti kI ki hai rAgAdi doSa tathA jJanAvaraNAdi karmo se rahita / deva! bhakti ke vazIbhUta catura manuSya ApakA hI ? Azraya lete haiM, ataH tattvajJAna ke lie meM zIghra hI Apako namaskAra karatA hU~ aura cAhatA hU~ ki aba kAmadeva ke astra zastroM kI dhArA mujhe na dekhe| .. jagmurnidhUtisatsukhaM samadhikaM nirdezatAtItipaM yasmAduttamadharmataH sumanasaste shshvdudbhaasitm| kujJAnAtigamantimaM sa manasA tenArjitaH siddhaye yenAso janirAyatiH sakuzalA pNcaaytcchittye|| jayakumAra ne jinendradeva ke dharmopadeza ko bar3I zraddhA se grahaNa kiyA va nirgrantha dIkSaA dhAraNa kii| pavitra cittavAle ve prasiddha mahApuruSa samatA ke samudra vacanAgocara sthAyI, kujJAna se rahita aura antima sarvotkuSTa nirvANa sukha ko prApta hue the aura jisake dvArA vartamAna jIvana tathA AgAmI jIvana kuzalatA se yukta hotA hai, usa uttama dharma ko jayakumAra ne paMcandriyoM kI prakRti kA vighAta karane evaM mukti prApta karane ke lie hRdaya se svIkRta kiyaa| zAntarasa kA camatkAra - sadAcAravihIno'pi sdaacaarpraaynnH| sa rAjApi tapasvI san smkssopykssrodhkH| jayakumAra ne bhagavAn RSabha deva se dharma upadeza sunakara tapasvI ho jAte haiM va digambara mudrA ko dhAraNa kara lete haiN| vaha muni jayakumAra sadAcAra-nirantara paribhramaNa se rahita hokara bhI sadAcAraparAyaNa the, nirantara paribhramaNa karane meM tatpara rahate the| (parihAra pakSa meM svAdhyAya Adi samIcIna AcaraNa meM tatpara the) rAjA hokara bhI tapasvI the (parihAra meM rAjA-sundara zarIra vAle hokara bhI tapasvI the) aura samakSa paMcendriyoM se sahita hokara bhI akSarodhaka indriyoM kA nirodha karane vAle the (parihAra pakSa meM samakSa-sarvasAdhAraNa ke gocara-milane ke yogya athavA samIcIna akSa AtmA se sahita the) zama sthAyI bhAva hone se zAnta rasa niSpanna hotA hai| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 27/66 2. vahI uttarArdha, 28/5 2008 -26210 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnta rasa kA eka aura zloka - zrIyuktadazadharmo'pi nvniitaadhikaarvaan| / tatvasthiti.prakAzAma svaatmnekaayito'pybhuut||.... jayakumAra ke tapasvI hone ke pazcAt unake Antarika guNoM meM aura vRddhi ho gyii| zobhA sahita kSamAdi daza dharmo se yukta hokara bhI ve no dharmo ke adhikAra se sahita the jIvAdi sAta tatvoM kI sthiti kA prakAza karane ke lie eka svakIya AtmA ke sAtha hI ekatva ko prApta the| parihAra pakSa meM - ve daza dharmo ke adhikAra se yukta hokara bhI navanIta makkhana ke samAna komalatA ke adhikArI the| saMsAra kA uccheda karane vAlI vAstavika sthiti kA prakAza karane ke lie ve svakIya AtmA ke sAtha ekatva ko prApta hue the| zAnta rasa ke mAdhyama se mokSa kI mahattA darzAyI gayI hai| __ AcArya jJAna sAgara jI ne apane z2ayodaya mahAkAvya meM sabhI rasoM kA bar3I sugamatA se varNana kiyA hai| inako agara rasasiddha kavizvara kahA jAye to koI atizayokti nahIM hogii| jayodaya mahAkAvya meM zrRMgAra, hAsya, vIra, raudra, karuNa, bhayAnaka adbhuta evaM bIbhatsa sabhI rasoM kI vyaMjanA kI gayI hai| koI bhI rasa achUtA nahIM rahA hai| zAnta rasa kAvya kA aMgI rasa hai| jayodaya mahAkAvya meM zAntarasa kI dhArA gaMgA ke rUpa meM aura zrRMgAra rasa kI dhArakA yamunA rupa meM tathA vIrarasa kI dhArA sarasvatI rupa meM pravAhita kiyA hai| triveNI kA saMgama hameM mahAkAvya ke mAdhyama se ho jAtA hai| zAntarasa rupI gaMgA ne apane pravAha se sabhI ko abhiSkita kiyA hai| to hAsya, adbhuta, bIbhatsa, raudra Adi rasa choTI-moTI pahAr3I nadiyAM haiM jo samaya samaya para isa gaMgA meM milakara usakI aura mahattA bar3hA detI hai| .. 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 28/40 263 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya prakhyAtavRtta camatkAra tathA jayodaya prakhyAtavRtta camatkAra prakhyAtavRtta camatkAra use kahate haiM jahA~ para prakhyAta vyakti ke caritra para AdhRta kathAvastu meM camatkAra hai, jisase usakA kathAMza prabhAvapUrNa ho jAye / yaha kAvya ke prakhyAta viSaya meM rahane vAlA camatkAra hai / jayodaya mahAkAvya kI kathA bhI aitihAsika va prakhyAta hai / isake yazasvI nAyaqa jayakumAra ke caritra se kathAnaka aura bhI samujjavala va camatkArapUrNa ho gayA hai| prakhyAtaMvRtta kA camatkAra dekhie purA purANeSu dhurA guruNAM yamIza iSTaH samaye puruNAm / zrIhastinAgAzrayaNazriyo bhUrjayo'tha yo'pUrvaguNodayo' bhUta // prAcIna kAla meM purANoM meM prasiddha AcAryo meM pradhAna bhagavAna jinasena ne zrIvRSabhadeva tIrthaDakara ke samaya saMyamiyoM ke rupa meM jise cAhA apUrva guNoM se sampanna ve jayakumAra mahArAja hastinApura kA zAsana kara rahe the / arthAt hastinApura ke nareza the / alaMkAra kA artha mahAdeva karane kA yaha artha hogA ki vaha rAjA mahAdeva ke tulya guNoM se samanvita thA isI taraha zrI: pArvatI, hastIgaNeza, nAga:- zeSa tInoM ke pura arthAt zarIroM kI zobhA ke svAmI yaha rudrapakSa meM artha hogaa| vaha guNoM meM mahAdeva ke samAna thaa| jayakumAra kI kathA kA prakhyAta honA isa zloka se jJAta hotA hai / anya udAharaNa dekhie tanoti pUte jagatI vilAsAtsmRtA kathA yA'tha kartha tathA sA / svasevinImeva giraM mamA''rAva punAtu nA'tuccharasAdhikArAt // -- jayakumAra kI kathA kI upayogitA batAte hue kavi kahate haiM ki jayakumAra kI jo kathA lAlAvaza smaraNa mAtra se ihaloka aura paraloka donoM lokoM ko pavitra kara detI hai vaha usI kathA kI sevA karane vAlI merI vANI ko navarasoM ke vipula anugraha dvArA zIghra hI kyoM na pavitra karegI arthAt avazya kregii| 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/2 2. vahI, 1/4 264 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ prakhyAta puruSa caritra para AdhRta kathAza meM camatkAra hai| eka aura bAnagI draSTavya hai - yasya pratApavyathitaHpinAkI gaDagamabhaDagAM na jhaatythaakii| pitAmahastAmarasAntarAle nivAsavAn so'pybhvdvishaale|| rasAtale nAgapatirniviSTaH payonidho pItapaTa: prvissttH| ananyatejAH punarasti ziSTaH ko veha loke kthito'vshissttH|| isa prakAra hAtha meM khaDga uThAne ke anantara mahArAja jayakumAra ke teja se pIr3ita, ataeva du:khI ho zaGkara nitya pravAhita hone vAlI gaMgA ko kabhI nahIM chodd'te| pitAmaha brahmadeva ne vizAla kamala meM DerA jamA liyaa| zeSanAga pAtAla meM jA chipaa| pItAmbara dhArI viSNu samudra meM jAkara so gye| athavA isa saMsAra meM kauna aisA bacA huA hai jo isakI taraha bejor3a teja vAlA hai| jayakumAra ke teja se kathAvastu meM camatkAra utpanna ho gayA haiN| anya nidarzana avalokanIya hai - bhavAdbhavAna bhedamavApa caDagaM bhavaH sa gaurI nijmrdhmddgm| cakAra cAdo jagadeva tena gaurIkRtaM kintu yshomyen|| kavi jayakumAra ke caritra kA yazogAna karate hue kahate haiM ki yaha rAjA mahAdeva se bhI bahuta bar3A car3hA huA thA, kyoMki mahAdeva to apane Adhe aGaga ko hI gaurI (pArvatI) banA sake, kintu isa rAjA ne to apane akhaNDayaza dvArA sampUrNa jagata ko hI gaurI kara diyA arthAt ujjavala banA diyaa| yahA~ jayakumAra ke yazasvI vyaktitva ke varNana meM camatkAra hai| eka anya nidarzana dekhie - pravartate kiJca matirmameyaM nabhasyabhUdra vyaapttyaa'pymeym| tejaH sato janmavato'gravati nAyitaM tdrvitaamiyti|| jayakumAra ke vRttagata camatkAra se isa zloka meM bhI lAlitya A jAtA merI (kavi kI) buddhi to aisA mAnatI hai ki una rAjA jayakumAra kA teja sAre AkAza meM phailakara bhI kucha zeSa baca gayA thA, jo ikaTThA hokara 1. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/8-9 2. jayodayamahAkAvya, pUrvArdha, 1/15 3. vahI, 1/23 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva-sAdhAraNa ke samakSa dRzyamAna ravi (sUrya) kA rupa dhAraNa kara rahA hai| jayakumAra kA jo teja bacA usase sUrya kA nirmANa huA / jayakumAra kI cAritrika vizeSatAoM se hI jayodaya mahAkAvya kI kathA meM camatkRti ke darzana hote haiM / prakhyAtavRttagata camatkAra isa zloka meM bhI avalokanIya hai yasya prasiddhaM karaNAnuyogaM sametya taddivyaguNaprayogam / babhUva tAvannavatAnuyogacatuSTaye he sugdRDhopayoga // una divya guNoM ke dhAraka mahArAja jayakumAra ke kartavya kA saMsarga pAkara prathamAnuyogAdi cAra anuyogoM meM navInatA prApta ho gayI hai / usa rAjA jayakumAra kI pAMcoM indriyoM kA samAgama pAkara cAra anuyoga nau saMkhyA ko prApta ho gaye / kAraNa, rAjA jayakumAra RSabhadeva bhagavAn ke gaNadhara the / ataH unhoMne apane prayAsa se prathamAdi cAra anuyogoM kA nirmANa kiyA thA / jayakumAra ke caritra para AdhRta kathAMza meM camatkAra hai / eka anya lalita udAharaNa dekhie. bhAlena sArdha lasatA sadAsyametasya tasyeva sametya dAsyam / sindhoH zizuH pazyatu pUrNimAsyaM candro'dhigantuM muhureva bhASyam // jayakumAra kI cAritrika vizeSatAoM se kathAnaka meM camatkAra utpanna huA hai| camakane vAle lalATa ke sAtha isa rAjA kA mukha DeDha candramA ke samAna thaa| vaha bar3A sundara thA / ataH samudra kA putra yaha candramA AhahlAdanIya prabhA ke bhASya kA adhyayana karane ke lie isa rAjA ke mukha kA ziSya banakara bAra-bAra pUrNimA ko prApta ho, arthAt jayakumAra kA mukha Der3ha candramA ke samAna thaa| usakI samAnatA pAne ke lie candramA yadyapi bAra- bAra pUrNimA taka pahu~catA thA, phira bhI usakI dAsatA svIkAra na karane ke kAraNa eka candramA hI rahakara usake samAna prabhA na pA sakA / - prakhyAtavRtta kA manohArI udAharaNa dekhie kaNThena zaDakhasya guNo vyalopi varo dvijArAdhyatayA'dharADepi / kaNoM savarNo pratidezameSa babhUva bhUpo matisannivezaH // 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 1/34 2. vahI, 1/55 3. vahI, 1/62 266 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . hastinApura ke adhipati rAjA jayakumAra ke rupavAn va vidvatA kA guNagAna karate hue kavi kaha rahA hai ki - ___ usa rAjA ke kaMTha ne to zaMkha kI zobhA haraNa kara lI aura usakA udhara prazaMsanIya dAMtoM vAlA thaa| usake kAna acchI taraha sunane vAle the| isa taraha vaha rAjA jayakumAra apane pratyeka aMgoM se sundara hote hue vRddhi se saMyukta thaa| kAraNa usakA kaMTha zaMkha kA guNa mUrkhatA ko naSTa karane vAlA thA, usakA adhara brAhmaNoM kI arthAt paNDitoM kI saMgati meM rahane se zreSTha thA aura usake kAna to svayaM hI savarNa varNa zravaNazIla arthAt vidvAna the| eka anya udAharaNa draSTavya hai - prAtarAdipadapadmayorgataH zrIprajAkRtinirIkSaNe nvtH| navaktamAtmavanitAkSaNe rataH sarvadeva sukhinAM sa smmtH|| mahArAja jayakumAra prAta:kAla to Adijinezvara RSabhadeva ke caraNoM kI sevA pUjA meM lagA rahA thaa| usake bAda dina meM cAroM vargoM kI prajA ke kAryoM kA nirIkSaNa kiyA karatA thaa| rAtri meM apanI striyoM ke sAtha vilAsAdi utsava meM nimagna rahatA thaa| isa prakAra vaha sarvadA sukhI janoM meM zreSTha mAnA jAtA thaa| isase jayakumAra kI bhagavAn ke prati AsthA, prajA ke prati kartavya pAlana, va sAsAMrika sukhoM meM rUci se usakA caritra utkRSTatA kI zreNI meM AtA hai| maMjula nidarzana vakSyamANa paMktiyoM meM - rAjattavavizadasya yA svataH kssiirniirsuvivecnaavtH| sAtha mAnasamaya sma rakSati saMstavaM sukhagatAya pksstiH|| jisa prakAra sukhagatAyapakSatiH yAnI sundara khagatA prApti ke sAdhana paMkha kA mUla rAjahaMsa kI mAnasarovara kI ghaniSThatA kI rakSA kiyA karatA hai, unhIM paMkhamUloM ke badaulata gagana meM ur3akara vaha mAnasavihAra kI apanI prasiddhi banAye rakhatA hai| vaise hI jayakumAra kI sukhAgatAya pakSatiH arthAt sukha se jIvana-nirvAha ke lie saMghaTita zAsana-pariSada usake sammAnapUrNa paricaya kI rakSA karatI thI, vaha sammAna dRSTi se hI paricita huA karatA thaa| jaise rAjahaMsa svabhAvataH dUdha kA dUdha aura pAnI kA pAnI kara detA thA vaise hI yaha rAjA bhI 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 3/3 2. vahI, 3/7 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvataH guNa aura doSa kA viveka karane vAlA thaa| isI prakAra rAjahaMsa cAMdI ke pAtra kI taraha zvetavarNa kA hotA hai vaise hI yaha rAjA bhI rAjatatva kA paNDita hai| isase hameM jayakumAra ke vivekavAn hone kA paricaya milatA hai| inase kathAnaka meM camatkAra utpanna hotA hai| samudaGgaH samudagAd mArgalaM maarglkssnnm| nararAda pararAvairI satvaraM sttvrnyjitH|| isameM usa samaya kA varNana hai jaba jayakumAra svayaMbara sabhA ke lie kAzI prasthAna karate haiN| prasannacitta dUsare rAjAoM kA zatru sAhasI aura balavAn vaha jayakumAra kAzI gamana rupa vAMchitasiddhirupa lakSmI ke bAdhaka mArga ko zIghara hI pAra kara gyaa| prakhyAta puruSa jayakumAra ke caritra para AdhRta isa kathAMza meM camatkAra hai eka aura bAnagI draSTavya hai - vAjinaM bhajati tu bhajati muJcati koSaM ca muJcati hyraatiH| tyajati kSamAM tyajatyapi baddhairyo'smin yathA khyaatiH|| buddhidevI sulocanA ko svayaMbara sabhA meM jayakumAra kI vIratA kA guNagAna karatI huyI kahatI hai - yaha rAjA jaba prayANa ke lie ghor3e para car3hatA hai to isakA verI bhI bhayavaza AtmarakSArtha jina bhagavAn ko bhajane lagatA hai| jaba vaha koSa (myAna) ko talavAra nikAlakara pheMka detA arthAt talavAra ko naMgI kara batAtA hai to verI bhI apanA koSa (khajAnA) tyAga detA hai| isI prakAra jaba yaha kSamA tyAga kara ruSTa hotA hai, to isakA verI bhI kSamA (pRthvI) chor3a detA hai| isa taraha jaisA yaha rAjA karatA hai mAno spardhAvaza isakA verI bhI vaisA hI karatA hai| - jayakumAra ke parAkrama se kathAvastu meM camatkAra utpanna hotA hai| abhyApa susnehadazAviziSTaM sulocanA somkulprdiipm| mukheSu sattAM sutarAM samApa sadaJjanaM caaprpaarthivaanaam|| 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 3/109 2. vahI, 6/111 3. vahI, 6/131 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba sulocanA jayakumAra kA varaNa karatI hai taba rAjAoM kI kyA dazA hotI hai usakA isameM varNana hai - jaba sulocanA ne uttama sneha kI dazA se viziSTa somakula ke dIpaka jayakumAra ko prApta kara liyA to usI samasa dUsare rAjAoM ke mukhoM para sahaja meM hI gAr3ha aMjana ne apanI sattA jamA lI, arthAt unake mukha kAle par3a gye| yahA~ para kavi ne jayakumAra ko somakula kA dIpaka batalAyA hai, dIpaka meM tela aura battI huA karatI hai| yahAM bhI sneha tela kA nAma hai aura dazA battI kA nAma hai| usase zarAba meM kAjala lagatA hI hai| eka aura manohArI udAharaNa dekhie - kiJca meghasahitaprabho'vraNI khecaraiH katipayaiH khgaagrnnaaH| meghanAthakatayaiveva taM tadA'vApya tatra shkaaritaamdaat|| jaba jayukamAra va arkakIrti ke yuddha kI ghoSamA ruyI taba meghaprabha nAma kA rAjA jayakumAra ke zauryAdi guNoM se prabhAvita hokara usakI senA meM mila gyaa| vaha meghaprabha nAmaka vidyAdhara jo ki bar3A zaktizAlI, doSa rahita aura vidyAdharoM kA mukhiyA thA, apane yoddhAoM ke sAtha jayakumAra se A milA aura usakI sahAyatA karane lagA, kyoMki jayakumAra meghezvara thaa| jayakumAra ke parAkrama kI khyAti sampUrNa brahmANDa maM vyApta thii| jisake vIratApUrNa kAryoM se jayodaya mahAkAvya meM camatkRti vyApta ho gayI hai| eka anya udAharaNa dekhie - nirgame'sya paTahasya niHsvano vyAnaze nabhasi satvaraM ghnH| yena bhUbhradubhayasya bhImayaH kampamApa khalu sttvsnycyH|| jaba jayakumAra sajadhaja ke yuddha ke lie prayANa karatA hai, to usakI bherI kI teja AvAja zIghra hI sAre brahmANDa meM phaila gyii| phalataH donoM tarapha ke bhUbhRtoM (rAjAoM aura parvatoM kA) satva saMcaya (AtmabhAva aura prANivarga) nizcaya hI bhayabhIta hokara kA~pane lgaa| __ jayakumAra ke caritra para AdhRta isa kathAvastu meM parAkrama aura vIratApUrNa kAryoM se camatkAra A gayA hai| prakhyAtavRtta camatkAra kA lalita udAharaNa dekhie - 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 7/89 2. vahI, 7/97 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadAzugasthAnamitaH sa dhIraH prANapraNetA jydevviirH| arAtivargastRNatAM babhAra tadA'tha kaasstthaadhigtprkaarH|| jaba prajA ke prANoM kI rakSA karane vAle dhIra vIra jayakumAra ne dhanuSa uThAyA taba nAnA dizAoM se Aye zatruvarga ne tRNatA svIkAra kii| jayakumAra ke sAmane zatru Tika nahIM sake jaise havA se tRNa ur3a jAtA hai| vaise hI ve titara - bitara ho gye| yahA~ prakhyAta puruSa jo jayakumAra hai usake caritra vara AdhRta kathAMza meM camatkAra hai| eka anya udAharaNa draSTavya hai - AsIrikalAsau balisaprayoge'pi sphItimApto grhnnaanuyoge| jayazriyo devatayA praNItahetiprasaGagago'tha jayasya hiitH|| jayakumAra ke vIratApUrNa mahanIya kAryoM ke varNana se prakhyAta vRttagata camatkAra utpanna hotA hai| jaba jayakumAra va arkakIrti ke bIca yuddha ho rahA thA, to ardhacandra nAmaka bANa jayakumAra ko vijaya zrI dilAne meM kAraNa bnaa| yaha bANa devatAoM dvArA praddhatta aura baliyoM ke saMprayoga se sphUrtizAlI ho gayA thaa| ataH jayakumAra ko vijaya prApta karAne meM samartha thA jaise ki praNItAgni meM bali DAlane para vaha aura bar3hatI hai tathA pANigrahaNa karAne meM samartha bhI hotI hai usI prakAra isa ardhacandra bANa se jayakumAra kA sAtha diyaa| jagatIjayavAn bhujorasI samavarSatasuyazaH sutejsii| sitazoNamItviSAM bhiSAtsvavibhUSAM grajuSAM prbhorvishaam|| jayakumAra ke zauryAdi kA parAkrama sAre saMsAra meM vyApta thaa| jisase jayakumAra ke caritra se kathAnaka meM camatkAra ke darzana hote haiN| jagat pati jayakumAra kI bhujAoM ne sAre saMsAra para vijaya prApta kara lI thI, isalie mAno apane AbhUSaNoM ke agrabhAga meM vidyamAna, zveta aura lAla maNiyoM kI prabhA ke vyAja se suyaza aura pratApa kI varSA kara rahI thii| prakhyAta vRtta kI eka aura bAnagI draSTavya hai - 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 8/47 2. vahI, 8/79 3. vahI, 10/46 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . adhyAtmavidyAmiva bhavyavRndaH - sarojarAjiM madhurA milindH| 'prItyA yayau so'pi takAM sugaura - gAtrIM yathA candrakalAM ckorH|| . jaba jayakumAra va sulocanA ko pANigrahaNa saMskAra ke lie vivAha maNDapa meM lAyA jAtA hai taba jayakumAra ne sulocanA ko usI prakAra dekhA jisa prakAra mukti ke icchuka bhavyajIvoM kA samUha adhyAtmavidyA ko, bhramara jaise kamala paMkti prApta karake, tathA cakora pakSI jaise candramA kI kalA pAkara prema se pItA hai vaise hI usa jayakumAra ne usa sundarAGagI sulocanA ko prema se piyA arthAt atyadhika AdarapUrvaka dekhaa| yahA~ prakhyAta strI puruSa sulocanA va jayakumAra ke praNaya citraNa se kathAvastu meM camatkAra hai| . asyA hi sargAya purA prayAsaH paraH praNAmAya vidhervilaasH| . strImAtrasRSTAviyameva gurvI samIkSyate shriipdsmpdurvii||. isa sulocanA ke nirmANa ke lie nizcaya hI pUrvakAla meM nirmita striyoM kI sRSTi meM brahmA ko mahAn prayAsa karanA par3A, usI prayAsa se dakSatA ko prApta kara isa anupama sulocanA kI racanA kii| sulocanA ko praNAma karane ke lie bhaviSya meM strI sRSTi ke lie agalA prayAsa brahmA kA vilAsamAtra hogA, vizeSa parizrama nahIM karanA pdd'egaa| yaha sulocanA lakSmIpada kI zobhA ke lie Azraya bhUmi hai aura yahI strImAtra kI sRSTi meM sarvottama pratIta ho rahI hai| yaha striyoM meM sarvottama ratna, hai| isake samakSa koI dUsarI strI nahIM hai| sulocanA.ke.,alokasAmAnya saundarya varNana se kathAvastu meM camatkAra A gayA hai| eka anya udAharaNa draSTavya hai - * guNino guNine trayIdharAya mRduvaMzAya tu dIyate vraay| / trivizuddhimatA mayA jayAya hyasako karmakarI zarIva yA yt|| . tannayA vinayanviteti rAjJaH nayamAkarNya smrthnekbhaagyH| kRtavAstaditi pramANameva varapakSo guNakAri smpde'vn| he sajjano! trayI vidyA ke jAnane vAle aura uttama vaMza vAle aise isa 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 10/118 2. vahI, 11/84 3. vahI 12/29-30 2088800000000000000003888888888888886000000000 2 710) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (dhanuSa) guNavAn para (jayakumAra) ke lie tIna pIr3hiyoM meM vizuddhi vAle mere dvArA yaha kanyA jo ki bANa kA kAma karane vAlI hai, vaha dI jA rahI hai, arthAt dhanuSa kI saphalatA jisa prakAra bANa ke dvArA hotI hai usI prakAra isa jayakumAra kA trivarga jIvana isa sulocanA ke dvArA saphala hogaa| yaha putrI vinaya yukta hai| isa prakAra rAjA kI vANI ko sunakara usI kA samarthana karate hue varapakSa ke logoM ne apane samAja ke abhyudaya ke lie svIkAra kiyaa| jayakumAra ke caritra meM camatkAra hai| usake guNavAn batAyA gayA hai| jayatAdayatAvazato rasato'sau narendrasaMyogaM ya iha zAradAsAradhAraNaH padamAbhiruciH shucigH| gagananadImadyApasUlalitAM rAjahaMsa AkhyatA - .. sttraambhojnikaaykaaygtmaargaadhirgtyaatH|| . jaba jayakumAra svayaMbara ke pazcAt sulocanA va senA ke sahita hastinApura prayANa karatA hai to rAste meM gaMgA nadI ke taTa para vizrAma karatA hai| yaha jayakumAra jo sarasvatI ke sAra ko dhAraNa karane vAlA hai, sulocanA ke prati rUci rakhane vAlA hai aura pavitra hai rAjAoM meM pramukha ginA jAtA hai vaha Aja jaba narendra ke saMyoga vAlI sundara gaMgA nadI ke taTa para AyA taba vahA~ ke kamaloM ke samUhoM se usake mArga kA kheda dUra ho gayA arthAt vaha vahA~ vizrAma karane lgaa| jayakumAra ke caritra varNana se kadyAMza meM camatkAra hai| eka manohArI udAharaNa aura draSTavya hai - bhavAbhiyaM prApya dhiyaM zriyaMca satAmiyantaM sahakAriNaM c| nItiM sa lene caturaGagatAnAM rucAM sa naathshcturnggtaanaam|| jJAnI janoM ko prApta zobhAoM ke svAmI una jayakumAra ne saMsAra se nirbhaya jinendradeva, sarasvatI, lakSmI aura satpuruSoM ke sahakArI gaNadhara deva inheM prAptakara inakI stuti kara sAma, dAma, daNDa aura bheda nAmaka cAra aGagoM ke vistAra se saMhita nIti ko prApta kiyaa| jayakumAra kA dharma ke prati niSThA bhakti bhAvanA va deva pUjana se usake caritra meM camatkRti ke darzana hote haiM jisase kaMthA vastu meM bhI camatkAra utpanna huaa| 1. jayodayamahAkAvya, pUvArdha, 13/1 16 2. vahI, uttarArdha 19/47 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya udAharaNa dekhie - sadanumAnite taralito hite pariSadAspade bhrtmaadde| yadiva khaJjanaH paramaraJjanamatha nabhastale shshinmujjvle|| anusamagrahIttamapi kinnahiM sa ca tamo'bhimit svmRdurshmibhiH| kaumudasthitiM varddhayanniti sambabhAvatIddhA pristhitiH|| jayakumAra svayaMbara ke pazcAt ayodhyA prayANa karate haiN| sarvaprathama ve bharata cakravartI se kAzI meM apane va arkakIrti ke sAtha hue yuddha ke lie kSamA yAcanA ke lie unakI sabhA meM jAte hai| jisa prakAra svakIya hita meM utsuka cakora sadanumAnita nakSatroM se suzobhita ujjavala AkAza tala meM paramAlAdakArI candramA ko prema bharI dRSTi se dekhatA hai aura apanI komala kiraNoM se andhakAra ko naSTa karatA tathA kumuda samUha kI vikAsa rupa sthiti ko vRddhigata karatA huA candramA usa cakora ko anugRhIta karatA hai, apanI nirmala cAMdanI se prasanna karatA hai aura usa samaya kI vaha sthiti atyanta suzobhita hotI hai| usI prakAra Atma hita meM utkaNThita jayakumAra ne bhI sadanumAnita-sabhya janoM se paripUrNa evaM pavitra sabhA sthAna meM atizaya AnandakArI bharata mahArAja ko prema bharI dRSTi se dekhatA hai| manda muskAna tathA madhura bhASaNa Adi ke dvArA arkakIrti ke parAjaya se kahIM mahArAja bharata kupita to nahIM hai, isa prakAra saMzaya rupI timira ko naSTa karane vAle evaM kaumudaH sthiti pRthvI para prasannatA kI sthiti ko baDhAte hue bharata mahArAja ne kyA jayakumAra ko anugRhIta nahIM kiyA thA ?. avazya kiyA thaa| isa prakAra jayakumAra va bharata ke milane kI yaha paristhiti atyanta suzobhita ho rahI thii| isase hameM jayakumAra kA bharata ke prati Adara bhAva dRSTigocara hotA hai| isase kathAvastu meM camatkAra utpanna hotA hai| prakhyAtavRtta kI eka aura bAnagI dRSTavya hai - tatra sa prabhavidhenugatvataH snehamApa vRssvtsltvtH| zasyatoyajanasazrayatvatastulyatAmanubhavan mhtvtH| rAjA jayakumAra ayodhyA meM bharata se milane ke pazcAt hastinApura prayANa karate haiN| vahA~ kavi ne hastinApura va jayakumAra una donoM kI tulanA kI hai| isase jayakumAra ke caritra se kathAvastu meM camatkRti ke darzana hote haiN| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha 20/8-9: 2. vahI, 2 1/44 273 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra usa deza meM tulyatA kA anubhava karate hue sneha ko prApta hue| tulyatA nimna prakAra thI - jisa prakAra jayakumAra saphrabhavidhenuga sadAcArI janoM meM vinayazIla thI, usI prakAra vaha deza bhI saprabhavidheyuga acchI nasla kI gAyoM ko prApta thaa| jisa prakAra jayakumAra vRSavatsala-dharmasneha se sahita the, usI prakAra vaha deza bhI vRSasatsala-baila tathA bachar3oM ko svIkRta karane vAlA thA tathA jisa prakAra jayakumAra zasyatojayanasaMzraya - prazaMsA yogya deza se paramAtmA kI ArAdhanA ke AdhAra the, usI prakAra vaha deza bhI zasyatoyajanasaMzrayadhAnya, jala aura manuSyoM kA AdhAra thaa| .. sadasi yadapi bhUbhujAM ca mAnyaH sevaka iva khalu bhuvo bhvaanyH| AtmAnaM pazyato'pi tasya nAnyaH ko'pi babhUta dRzi jnysy|| jo rAjA jayakumAra nizcaya se pRthvI ke sevaka ke samAna the arthAt saba logoM ke sukha-du:kha meM sammilita ho unakA duHkha dUra. karate the, ve. rAjAoM kI sabhA meM sammAnanIya the aura jaba ve sandhyA vandanAdi ke samaya AtmAvalokana karate the taba usa jJAnI rAjA kI dRSTi meM koI dUsarA nahIM rahatA thA, sabako ve apane samAna hI dekhate the| prasiddha bhI hai jo sabako apane samAna dekhatA hai vahI paNDita, jJAnI kahalAtA hai| isameM prakhyAta puruSa jo jayakumAra haiM unake caritrotkarSa se kathAMza meM camatkAra eka manohArI udAharaNa draSTavya hai - giraM vicAreNa girA zriyaM zriyA sulocanAmAtmavazaM nynym| mithaH pratiSThApradayA dayAzrayastrivargazaktyA sa rarAja raajghH|| anItikAraka zakti sampanna rAjAoM ko naSTa karane vAle rAjAdhirAja tathA dayA ke AdhArabhUta jayakumAra vicAra se vANI ko, vANI se lakSmI ko aura zrI zobhA se sulocanA ko apane vaza meM karate hue paraspara sApekSa trivarga zakti se suzobhita ho rahe the| " ____ jayakumAra ne apanI tarkazakti ke dvArA saba ko sammAnita kiye hue the tathA dharma, artha, kAma trivarga ko bhoga rahe the| jayakumAra kI cAritrika vizeSatAoM se jayodaya mahAkAvya kI kathAvastu meM camatkAra A gayA hai| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha 22/26 2. vahI, 23/4 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya udAharaNa draSTavya hai - samunnAmAtilaghu prabhoH puro dvayaM militva zayayozca saamprtm| ziraH svayaM bhaktitulAdhiropitaM gurUtvatazcAvananAma bhuupteH|| rAjA jayakumAra va sulocanA parvatoM kI yAtrA para jAte haiN| vahA~ kelAza parvata para jAte hue rAste meM jina mandiroM ko dekhate haiM, vahA~ jAkara ve jinendradeva ko praNAma karate haiN| isa samaya bhakti kI tarAjU para car3he hue rAjA jayakumAra ke donoM hAtha paraspara mila kara prabhu ke Age zIghra hI Upara uTha gaye, parantu bhakti rupa tarAjU para car3hA huA rAjA kA zira gurutA-mahattA ke kAraNa svayaM nIce kI aura jhuka gyaa| tAtparya yaha hai ki rAjA ne hAtha jor3akara tathA zira jhukAkara prabhu ko namaskAra kiyaa| isase jayakumAra kI jinendradeva ke prati bhakti bhAvanA dRSTigocara hotI eka lalita udAharaNa dekhie - ya upazruti nirvRtizriyA kRtasaMketa ivAtha bhuurdhiyaam| vijanaMhi janekanAyakaH sahasevAbhilalASa caaykH|| jaba kAMcanA nAmaka devI jayakumAra ke sAmane hAva bhAva prakaTa karake saMbhoga kI yAcanA karatI hai to isa ghaTanA se jayakumAra ke hRdaya me vairAgya utpanna ho jAtA hai| jo vicAra zaktiyoM ke sthAna the, janasamUha ke advitIya nAyaka the tathA candramA ke samAna zubha bhAgya ko dhAraNa karane vAle the| aise jayakumAra ne akasmAt hI nirjana vana meM jAne kI abhilASA kii| isase aisA pratIta hotA thA mAnoM muktirupI lakSmI ne kAna ke pAsa Akara milane kA saMketa hI kara diyA ho| yahA~ prakhyAta puruSa jayakumAra ke caritra se kathAzaM meM camatkAra hai| saMsArasAgarasutIravadAdivIra -- zrIpAdapAdapapadaM samavApa dhiirH| tatrA''namastu jharaduttaralAkSimattavA nmuktAphalAni lalatiAni samApa stvaat| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 23/66 2. vahI, 25/86 3. vahI, 26/69 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakumAra bhagavAn AdinAtha ke samavasaraNa meM le jAte haiN| ve vahA~ vRSabhadeva ke pAsa jAte hai| isakA kavi ne bar3A mArmika citraNa kiyA hai| jayakumAra ne saMsAra rupI sAgara ke uttama taTasvarupa bhagavAn vRSabhadeva ke caraNarupa vRkSa ke sthAna ko prApta kiyaa| vahA~ namaskAra karate hue unhoMne sAttivaka bhAva ke kAraNa jharatI huI caMcala A~khoM se yukta ho manohara motI prApta kiye| bhagavAn vRSabhadeva ke caraNoM kA sAnnidhya pAkara unake netroM se harSa ke A~sU nikalane lge| ve azrukaNa motiyoM ke samAna jAna par3ate the| ___ bhagavAn vRSabhadeva ke prati agAdha bhakti se unake guNoM meM camatkRti ke darzana hote haiN| eka aura bAnagI dekhie - vidhoramRtamAsAdya santApaM tyjto'rktH| pUraNAya prabhAtaM ca sndhyaanndiikssitshriyH|| jaba jayakumAra ne sAMsArika sukhoM kA parityAga karake digambara mudrA ko dhAraNa kiyA aura muni banane ke lie kaThina parizrama karane lge| vidho : candranAmaka vAma svara se amRta - amRta nAmaka prANAyAma vAyu ko grahaNa kara arkataH sUryanAmaka dakSiNa svara se recana vAyu ko chor3ane vAle tathA sAdhuoM meM zobhA sampanna jayakumAra kA prAta:kAla samIcIna dhyAna kI pUrti ke lie huA thA, arthAt samasta kAryo kI siddhi ke lie huA thaa| rAtri meM vidhu candramA se amRta lekara dina meM sUrya se saMtApa ko chor3ane vAle tathA Anandayukta janoM ke dvArA jinakI zobhA avalokita hai aise jayakumAra ke prabhAta aura sandhyA dina rAta ko pUrNa karane ke lie hote the, arthAt jaba jayakumAra muni dhyAnArUDha hote the taba rAtri meM candramA unake zarIra ko zItalatA aura dina meM sUrya saMtApa pahu~cAtA thA, prAta:kAla aura sandhyAkAla kramazaH nikalate jAte the| eka rAjA hokara munivrata dhAraNa karanA bar3A hI vicitra hai| apane guNoM ke kAraNa hI jayakumAra kA caritra jagadvikhyAta hai| jayakumAra ke isa udAtta caritra se kathAvastu meM camatkAra hai| 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 28/61 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tajjanmotthimitthamunmadasukhaM labdhvA yathApAkali pazcAtsamprati jampatI adamatAmevaM hRdA cArUNA / pa cAkSANi nirjAni nirmadatayA tadvRttamatyuttarma maDakSUdagItamihopavItapadakairityuttRNADakaM mama / isa prakAra bhAgyodaya ke anusAra sAMsArika uttama sukha prApta kara jisa dampatti ne sarala hRdaya se apanI pAMcoM indriyoM kA damana kiyA thA, usa dampatti jayakumAra aura sulocanA kA yaha uttama carita maiMne yahA~ mada rahita ho saMskArita padoM se zIghra hI prakaTa kiyA hai / merA yaha kAvya utRNAGaka - nirdoSa rahe, yaha bhAvanA hai| yaM pUrvajamahaM vande sa vRSottamapAdapaH / etadIyopayogAyeyaM sampallavatA mama // maiM jisake pUrva meM ja hai, aise ya arthAt jayakumAra ko namaskAra karatA hU~, kyoMki ve dharma ke uttama vRkSa the / inhIM ke upayoga ke liye arthAt inhIM kA caritra varNana karane ke lie merA yaha samIcIna padoM kA prayoga hai, athavA maiM una pUrvavartI guruvarga ko praNAma karatA hU~, jo dharma sambandhI uttama AcaraNa kA pAlana karatA thA / merI yaha zabda rupa sampatti inhIM ke upayoga ke liye haiM / jayakumAra kI kathA itihAsa prasiddha hai / isaliye kavi bhUrAmala jI ne apane kAvya ko isa yazasvI vyaktitva se maNDita kiyA hai| isalie jayodaya mahAkAvya meM camatkAra A gayA hai / 1. jayodayamahAkAvya, uttarArdha, 28/70 277 2 vahI, 28/71 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya upasaMhAra kAlidAsottara saMskRta kaviyoM meM camatkAra - pradarzana kI pravRtti prAyaH dekhI jAtI hai| isa tathya kI jAnakArI saMskRta ke kAvyazAstrIya granthoM ke anuzIlana se hotI hai| AcArya kSemendra ke kavikaNThAbharaNa grantha kI vizeSa rupa se prasiddhi hai| isameM kSemendra ne dasa prakAra ke camatkAra kA nirupaNa kiyA hai| dazavidhazcamatkAraH, avicAritaramaNIyaH, vicAryamANaramaNIyaH, samastasUktavyApI, sUktaikadezadRzyaH, zabdagataH, arthagataH, zabdArthagataH, alaMkAragataH, rasagataH, prkhyaatvRttgshc| ina sabhI camatkAroM ke anekAneka udAharaNa jayodaya mahAkAvya meM milate haiN| jayodaya mahAkAvya ke praNetA vANI bhUSaNa paM. bhUrAmala jI bIsavIM zatAbdI ke eka pratibhA sampanna jaina mahAkavi the| bhUrAmalajI jJAna ke agAdha sAgara the| ve dharma, darzana, vyAkaraNa aura nyAya ke vetta evaM sadAcAra kI sAkAra pratimA the| niSparigrahitA, nirmamatva, nirabhimAnitA unake bhUSaNa the| kavitva unakA svAbhAvika guNa thaa| saMskRta jaina mahAkAvyoM kI vizAla paramparA AThavIM zatI se vartamAna zatI paryanta kula eka hajAra do so varSoM kI hai| isameM 18 vIM zatAbdI evaM 19 vIM zatAbdI zaUnya kAla ke rUpa meM parigaNita hai| isa zatAbdI meM racita jayodaya mahAkAvya AcArya jJAnasAgara jI kI vANI ke camatkAra ke rupa meM prasphuTita kRti hai| sAhitya sAdhanA ke utakaTa prayatna jinavANI ke prati ananya bhakti kA sAkSAt mUrtimAna svarupa hai| kAvya ke prANa pramukha zrRMgAra, vIra evaM zAntarasa kA jo madhurima paripAka isameM prakaTa huA hai vaha advitIya hai| itihAsa purANa sammata vyApaka evaM gambhIra kathAnaka yukta tathA 28 sargo meM nibaddha yaha mahAkAvya kavi kI analpakalpanA kI prasavitrI nava navonmezAlinI pratibhA kA abhivyajaMka hai| isameM itihAsa vizruta mahApuruSa jayakumAra evaM pativratA nArI sulocanA kI paurANika kathA sugumpita hai| jayakumAra va sulocanA ke mAdhyama se mAnava carita tathA mAnava Adarza ko isa mahAkAvya meM darzAyA gayA hai| unakI isa kAvya racanA meM mahAkAvya ke lie apekSita samasta tatva vidyamAna hai| yaha unake agAdha pANDitya aura apUrva vAgvaidagdhya kA apratima nidarzana hai| AcArya jJAna sAgarajI ne jisa bhASA lAlitya aura kAvya kauzala Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se kAvyagata guNoM ko isa kRti meM vikIrNa kiyA hai, vaha samacamuca stutya hai| isa mahAkAvya ne jaina saMskRta mahAkAvya kI dhArA ko purarujjIvita kara diyaa| yaha mahAkAvya mahAkavi mAgha, bhAravi, aura harSa kI zailI se vizeSataH anuprANita hai| jayodaya mahAkAvya neSadhIyacarita mahAkAvya kI zailI kA nukaraNa karatA hai jisameM kavi ne neSadhakAra harSa kI bhA~ti hI pratyeka sarga ke anta meM paricaya diyA hai - zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNavarNina ghRtavarI devI ca yaM dhiicym| tenAsminnudite jayodayanayaproddhArasArazrito - nAnAnavyanivedanAtizayavAn srgo'ymaadirgtH|| jayodaya mahAkAvya pratibhA ke camatkAroM se bharA par3A hai| isake kalApakSa aura bhAva pakSa donoM hI sahRdayoM ko AhalAdita karate haiN| isa mahAkAvya meM navyatA ke pade - pade darzana hote haiN| vizeSataH rasoM, kalpanAoM, alaMkAravinyAsa, chandoyojanA evaM bhASA prayoga meM pUrvApekSayA nUtana mArga apanAyA gayA hai| zrI bhAgIrathaprasAda tripAThI vAgIzazAstrI ke zabdoM meM samaSTitaH yaha mahAkAvya isa zatAbdI kI sarvazreSTha kAvyakalA kA nidarzana hai| prAcInatA ke sAtha navInatA kA asAdhAraNa samanvaya prastuta karatA hai| apAre kAvya saMsAre kavireva prajApatiH isa ukti kA nidarzana edaMbhugIna kisI kAvya meM dekhanA ho to vaha jayodaya mhaakaavym| yaha alaMkAroM kI maMjUSA, cakrabandhoM kI vApikA, sUktiyoM aura upadezoM kI suramya vATikA hai| isameM kavi ke pAMDitya evaM vedagdhya kA apUrva sammilana kAvya kI udAttatA kA paricAyaka hai| kAvyakSetra ke andhakAra - yuga ko gaurava pradAna karane vAlA yaha gauravamaya mahAkAvya hai| navArtha - ghaTanA ke lie isakI kahIM kahIM durUhatA asvAbhAvika nahIM hai| prakRti nirIkSaNa meM hAkavi kI sUkSmekSikA zakti ko usakI kalpanA zakti ne pUrNataH paripuSTa kiyA hai| jayakumAra evaM sulocanA ke viSaya meM viracita pUrvavartI kAvyoM kI ratnamAlA meM jayodayamahAkAvya anarthya maNi ke rupa meM dedIpyamAna ho rahA hai| mahAkavi jJAnasAgara jI kI anupama kRti jayodaya mahAkAvya rasa paripAka, kathAnaka AsphAlana, bhavavistAra, kalA sauSThava, bhASA saMgaThana, evaM uddezyatA, mahanIyatA ke stara kA ajAta zatru hai| isa anupama kRti meM sarvAdhika ramaNIyatA 1. jayodayamahAkAvya, 1/113 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaveta aMga hai usameM antaH sphUrti ramaNIyArtha prtipaadktaa| ramaNIyatA - pratyeka kArya kI uttama pariNati jo mAnava mana ko unnata evaM AhalAdita kara deM usameM anubhava kiyA jA sakatA hai| sAmAnyataH ramaNIya zabda kA artha sundara, manorama evaM rasAtmaka samajhA jAtA hai, parantu zaurya cAritrika guNAtmakatA, janahita deza, sevA, tyAga evaM mAnavIya bhAvoM se alaMkRta pravRtti meM bhI ramaNIyatA anta:syUta rahatI hI hai| mAnava vyaktitva meM saralatA aura guNAtmaka vRddhi bharane vAlA pratyeka artha ramaNIya hai| ataH isI vyApaka artha ke dharAtala para jayodaya mahAkAvya kI samIkSA kI gayI hai| mahAkAvya meM lakSaNa se lakSita isa mahAkAvya kA nAyaka hastinApura kA kSatriya nareza jayakumAra hai| ataH isI dhIrodAtta nAyaka jayakumAra ke jIvana caritra ko dhyAna meM rakhate hue isakA nAma jayodaya mahAkAvya rakhA gayA hai| AcArya jJAna sAgara jI ne apane saMskRta kAvyoM ke nAma udayAnta rakhe hai jisase jayakumAra nAyaka kA caritra adhika grAhaya evaM gaurava ko prakaTa karane vAlA hai, tathA sAtha hI jaina darzana ke carama lakSya mokSa prApti kA sAdhana hai| . yaha kAvya kRti bhAva, bhASA, kAvya saundarya, rasa paripAka varNana, vaicirupa, alaDakAra-yojanA, bhAvAnurupa chanda vinyAsa, zAstrIya jJAna Adi sabhI dRSTi se anupameya hai| varNanAtmaka dRSTi se isameM sUryodaya sandhyA, dizAoM meM andhakAra tArAoM kA chiTakanA, candrodaya, prAta:kAla tathA camatkArika Rtu varNana Adi kA mahAkAvya meM varNana kiyA gayA hai, jo kavi kI alaukika pratibhA ko pradarzita karatA hai| kavi kA uddezya kevala itavRtta kA varNana mAtra nahIM hai balki vaha apanI saphala lekhanI se aisA tathya sahRdaya sAmAjika ke lie prastuta karatA hai jisase pAThaka ko vigalitavedyAntarasamparkazUnya alaukika Ananda kI anubhUti ho ske| saMsAra kI niHsAratA aura udavegajanakatA ko dekhakara mahAkaviyoM ne lokottara Ananda kI upalabdhi catuvargaphala kI prApti ke lie kAvyAtmikA sarasvatI sRSTi kA nirmANa kiyaa| isIliye prabhu sammita vaidAdizAstra tathA suhRdayasammita purANa - itihAsa kI zabdAvalI se vilakSaNa satkavi kI maMjubhASiNI kAminI kI bhA~ti mAnava mana ko AhalAdita karatI huI use apUrva evaM alaukika Ananda kI upalabdhi karAtI hai| mahAkavi bhUrAmala jI kI vANI dvArA sphUrAyamANa divya alaukika sarasa kAvya racanA unakI vilakSaNa pratibhA ko sUcita karatI hai| kavi jana Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratinidhi hotA hai usake vicAra sabake vicAra hote haiM, isalie usakI anubhUti lalita pada kadambaka rupa meM sahRdaya ke hRdaya meM praviSTa hokara jaDa cetanAtmaka jagata se usakA tAdAtmyAdhyAsa karA detI hai| yaha tAdAtmyAdhyAsa hI tanmayIbhAva hai, jahA~ apane parAye kI bhAvanA samApta ho jAtI hai auka sahRdaya sAmAjika apane anta:sthita aura cindaviziSTa ratyAdibhAvoM kA AsvAdana karatA hai| yaha AsvAdana hI kAvya kI parAupaniSad hai aisI anubhUti karAne meM sakSama kavi hI rasasiddha kavIzvara kahA jAtA hai, jisake dvArA pUNyavAn vyakti brahmasvAda sahodara rasa kI anubhUti karatA hai| jayodaya mahAkAvya meM kalA pakSa adabhuta hai aura usameM bhI padalAlitya samagra mahAkAvya meM parivyApta hai| kavi ne padalAlitya yojanA anuprAsa, yamaka, zabda zleSa, virodhAbhAsa Adi vividha alaDakAroM ke dvArA kI hai| ina saba alaDakAroM ke mAdhyama se alaDakAragata camatkAra ne kAvya ko prabhAvapUrNa banA diyA hai| jisa prakAra koI kamanIya kAminI apane vilAsayukta padanikSepa ke dvArA kAmukoM ke citta ko balAt curA letI hai, usI prakAra jayodaya mahAkAvya kI alaMkAragata camatkAra yojanA yukta kavitA vanitA sahRdayoM ke hRdayoM ko balAt AkRSTa kara letI hai| kavi bhUrAmala jI ne eka zilpI ke sadRza kAvya saundarya ke lie cuna-cuna kara lalita padoM ke prayoga dvArA anirvacanIya lAvaNaya rAzi kI sRSTi kI hai| AcArya jJAna sAgara jI kA padalAlitya mAtra bAhya saundarya taka sImita nahIM balki kavitA ke komala evaM gambhIra hRdaya pakSa kA bhI marmasparzI hai tathA dhvani pradarzana ke sAtha rasaniSpatti meM pUrNataH samartha hai| kavi kI kavitA nava navonmeSazAlinI pratibhA samutpanna hai mAtra abhyAsa janya nhiiN| ve kevala kalA pradarzana taka hI saceSTa nahIM hai balki ve mAnava ke antasa taka ramane ke lie saceSTa hai isalie AcArya ke pada lAlitya meM zrRGagArAdi rasoM ke anukUla mAdhurya Adi guNoM aura vedI Adi rItiyoM kA samyak sammizraNa milatA hai| paTalAlitya yadi rasAnukUla ho to adhika camatkAraka aura hRdayasparzI hotA hai anyathA vaha kalA pradarzana mAtra hotA hai| jayodaya mahAkAvya rasa dhvani se paripUrNa hai| sAmAnyatayA zrRMgAravIra, zAnta rasa se bharapUra hai parantu sUkSma dRSTi se dekhane parajahA~ zrRMgAra pramukha hai vIra aura zAnta gauNa hai aura jahA~ vIra rasa pramukha hai vahA~ zrRMgAra aura zAnta gauNa hai, parantu jaba zAnta rasa apane pUrNa vaibhava aura AntariktA ke sAtha 28 veM sarga meM AsphAlita hotA hai to anya rasa sarvathA cuka hI jAte haiN| vaha rasa isa 300000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 0 0 3586%ssssss%83 806666664 0 8888888888638 2-08:0506 000000000 6 838369383888068333333333880000000028 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkAvya meM aGgI rasa hai / AThaveM sarga meM jahA~ jayakumAra aura arkakIrti kA yuddha varNana hai vahA~ vIra rasa kI chaTA dekhate hI banatI hai tathA 14 veM se 17 veM sarga meM zraGgAra kA varNana hai / kavi bhUrAmala jI ne kalApakSa ke sAtha bhAva pakSa kA bhI anupama prayoga kiyA hai| anuprAsa aura bhinna vividha alaMkAraM meM bhI padya racanA hote hue bhI lalita pada yojanA dvArA kavi padalAlitya meM prasiddha dDI, mAgha aura harSa se bhI Age nikala gaye haiN| navIna ramaNIya tathA anavadaya rasAnukUla pada zayyAyukta lalita padAvalI meM zrutimadhuratA, saMgItAtmakatA aura layAtmakatA kA samyak viniyoga jayodaya mahAkAvya meM sarvatra dRSTigocara hotA hai / kAvya meM kevala padoM kI tukabandI nahIM haibalki kavi kA abhinava lalita padasanniveza sahasA sahRdayoM ke hRdayoM ko Avarji kara letA hai / pazcAt artha pratIti ke mAdhyama se kAvya rasa meM Dubo detA hai / jayodaya meM arthagata camatkAra kI saMyojanA hRdayAvarjaka va AkarSaka hai| arthagaurava ke dvArA camatkAra utpanna hotA hai / artha gaurava kA tAtparya hai alpa zabdoM meM vipula atha4 kA sanniveza kara denA / isako hama gAgara meM sAgara bharane vAlI lokokti se upamita kara sakate haiM / artha gAmbhIrya kA to yaha jayodaya mahAkAvya grantha akSaya bhaMDAra hai / vAstava meM mahAkavi bhUrAmala jI ke baDe se bar3e atha4 ko thor3e se zabdo meM prakaTa kara apanI vilakSaNa kAvya cAturI dikhAI hai| isa kAvyagata vizeSatA ke liye unakI jitanI prazaMsA kI jAye utanI kama haiM / alpa zabdoM dvArA adhika artha kI abhivyaMjanA kAvya meM prAyaH do prakAra se kI jA sakatI hai| eka to zleSa, samAsokti Adi alaMkAroM kA prayoga karake dUsare jIvana ke satya kA udghATana karane vAlI nItiviSayaka kintu rasamayI sUktiyoM ke ramaNIya viniyojana dvArA / jayodaya mahAkAvya meM bhUrAmala jI ne ina donoM sAdhanoM ke dvArA atha4gambhIrya ko sazakta kara camatkAra utpanna kiyA hai| mahAkavi kA kavitva usa samaya adhika camatkArI hotA hai jaba ve jar3a se cetana ke vyavahAra kA Aropa karate haiM / vahA~ samAsokti alaMkAra kA prasaGaga hotA hai 1 zleSa aura samAsokti ke atha4 saDakula prayodoM se yaha mahAkAvya bharA par3A hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki mahAkavi ne samAsokti zleSa Adi ke mAdhyama se sAsa zailI meM prastUyamAna artha gAmbhIrya kA suSThu paricaya diyA hai / 282 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina sthaloM para mahAkavi ke paurANika jJAna lokottara vaiduSya evaM gambhIra cintana kA paricaya milatA hai| mahAkavi bhUrAmala jI kA vaiduSya vyApaka thA / unakI sUktiyA~, nIti, rAjanIti, loka vyavahAra, dharma darzana Adi ke yarthAtha evaM talasparzI jJAna se anusyuta haiM / unameM kavi kA gambhIra pANDitya jhalakatA hai / unakA jayodaya mahAkAvya nissandeha subhASita rateM kA daidIpyamAna bhANDAgAra hai / * mahAkavi bhUrAmala jI apane jayodaya mahAkAvya meM artha bAhulya kI abhivyakti hetu sabhI alaMkAroM kA upayoga karane meM pUrNa saphala hue haiM / kavi kI anUThI kalpanA aura dvividha artho ko sameTane vAlI pratibhA kA maNikAMcanayoga hameM jayodaya mahAkAvya meM pade pade dRSTigata hotA hai / jayodaya mahAkavya artha kI gambhIratA para nibaddha hone ke kAraNa kaI sthala prabhAvotpAdakatA se samaveta hai| yaha pAThakoM ke dila aura dimAga para prabhAva DAlane meM pUrNata: saphala rahA hai / ye artha gaurava kA nirvAha karane vAle zreSTha kavi haiN| inakI mahattA kisI bhI bahuzruta kavi bhAravi Adi se kama nahIM hai| mahAkavi bhUrAmalaM jI ne apane kAvya meM zabdoM ke dvArA abhISTa artha ko dyotanA, kalpanA, sUkSma vicAroM kA sumadhura sammizraNa kiyA hai| unakA sampUrNa mahAkAvya pUrNataH samRddha hai / jayodaya mahAkAvya meM prakRti varNana meM mAnavIya saMvedanA ke aneka sthala haiM / prakRti ke nAnA rUpoM kI vyAkhyA bahuta rocaka aura hRdayahArI hai / AcArya jJAnasAgara jI ne prathama, trayodaza, cartudaza, paMcadaza, aSTAdaza sargo meM prakRti ko uddIpana vibhAva tathA kahIM kahIM svatantra sahaja rupa se citrita kiyA hai / aSTAdaza sarga meM kavi ne prabhAta belA kA manorama citra aMkita kiyA hai / yaha sarga sampUrNa kAvya meM apanI viziSTa ramaNIyatA aura arthavattA ke stara para ananvaya hai| sUrya candra kA udayAsta, vana pakSiyoM kA kalarava, sarovara, nada, nadI, vApikA evaM udyAna tathA basanta Rtu Adi kA svatantra evaM sandarbhita citraNa vizeSa rupa se sahRdayajanoM ko AkRSTa karatA hai| prakRti ke mAnavIya bhAvoM ke citraNa se kAvya meM divya sajIvatA kA saMcAra huA hai| paM. bhUrAmala jI ne jayodaya mahAkAvya meM apane vyAkaraNa veziSTaya ko jisa prakAra vaiyaMjanika bhASA meM vyakta kiyA hai vaha bhI apane meM vilakSaNa hai / paM. bhUrAmala zAstrI ne dArzanika aura sadAcAra sambandhI tatvoM kA nirupaNa darzana kI karkaza zailI meM nahIM kiyA hai apitu kAvya kI madhumaya zailI meM hI tatva nirupita hai / jayodaya mahAkAvya meM kavi kA uddezya darzana zAstra kI gUr3ha aura gahana bAtoM para dRSTi karanA nahIM balki jayakumAra evaM sulocanA ke kathA prasaMgoM ke varNana meM jIvana aura jagata ke rahasyoM kA udaghATana hone se vibhinna 283 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanika sampradAyoM ke siddhaAntoM ko upasthApita karake anekAnta ke Aloka meM unakI samIkSA kara jaina darzana kI pratiSThA kI hai| kavi jJAna sAgara jI kA dArzanika varNana unake gahana dArzanika granthoM ke adhyayana ko dyotita karane vAlA hai| jayodaya mahAkAvya meM varNita dArzanika jJAna tatvajijJAsuoM ko sadbodha evaM satya mArga kI aura agrasara karane meM pUrNatayA sakSama hai| AcArya bhUrAmalajI ne jayodaya mahAkAvya meM dharma, artha, kAma, mokSa puruSArtha catuSTaya ko ginAte hue artha aura kAma puruSArtha laukika sukha ke lie aura janmAntarIya AgAmI sukha ke lie mokSa puruSArtha tathA dharma puruSArtha ko donoM hI jagaha Avazyaka mAnA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki AcArya ne akarmaNyatA, deva prAbalya ke sthAna para puruSArthoM ko buddhi pUrvaka siddha karane kA amara saMdeza diyA hai| isa mahAkAvya kI kathA ko AcArya ne cartuvarganisargavAsA kahakara cAroM puruSArthoM ko dene vAlI kahA hai| AcArya jJAnasAgara jI ne dharma, artha, kAma, mokSa cAroM hI puruSArthoM ko jayodaya rupI sAgara meM samyaka saMyojanA kara isa mahanIya grantha ko sahRdaya pAThakoM ke lie paramopAdeya banA diyA hai| yaha jayodaya mahAkAvya uttama kAvya kI koTi meM gaNanIya hai isameM koI sandeha nahIM hai| mahAkavi jJAnasAgarajI ne apanI analpa kalpanA zakti se samucita mahAkAvya ko vilakSaNa banA diyA hai| isa mahAkAvya meM vastu, alaMkAra, rasa ina tInoM prakAra kI dhvaniyoM kI abhivyaMjanA kI gayI hai| isa mahAkAvya meM vAcyAtizAyI vyaMgya ke hone ke kAraNa yaha mahAkAvya uttama kAvya kI koTi meM AtA hai| jaina darzana ke siddhAnta jaise anekAntaka, syAdavAda, vastu kI sarasarAtmakatA samavApa kA nirAkaraNa Adi kA cAmatkArika kAvya kI bhASA meM gumphana karake zrI harSa jaise dArzanika kaviyoM kI zreNI meM A gaye hai| isa mahAkAvya kA jitanA adhyayana kiyA jAye utanA kama hai| pratyeka bAra ramaNIya arthakI pratIti yahA~ hotI hai| paM. bhUrAmalajI kA zabda bhANDAgAra akSaya hai| unakI alaMkAra yojanA rasAnusAriNI hai| mahAkAvya kAvya kalA kA utkRSTa nidarzana hai| jayodaya mahAkAvya meM kadama kamada para navInatA ke darzana hote hai| yaha mahAkAvya kavi kI kalpanAoM kA anupama bhaNDAra hai| jayodaya mahAkAvya meM abhinava padalAlitya yojanA, zobhAkAraka alaMkAroM kA sanniveza aura zAntarasa kI mAdhurI rupI triveNI pravAhita huI hai jisameM avagAhana karake mAnava sahI rupa meM sadyaH parinivRtiH 388888 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta kara sakatA hai| navInatA, ramaNIyatA tathA anavadya rasAnukUla pada, zayayAyukta lalitapadAvalI meM zrutimadhuratA, saMgItAtmakatA aura layAtmakatA kA samyak viniyoga jayodaya mahAkAvya meM sarvatra dRSTigocara hotA hai| jayodaya kA prayojana Atma kalyANa hai| azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti karAnA hI AcArya jJAna sAgara jI kA abhipreta hai| yaha mahAkAvya samAja kA prazasta darpaNa hai| jisameM manuSya apane avaguNoM ko samajhakara unheM sudhArane kA prayatna kreN| isameM samUce jIvana kA sAra hai| bhUrAmala jI ne jayodaya mahAkAvya kA sRjana kara bhAratIya saMskRta sAhitya kI samRddhizAlI banAyA hai| yaha mahAkAvya kAvya evanaM sAhitya rupa ubhaya viSaya se sampanna hai| yaha sabhI AbAla vRddhoM ke par3hane yogya hai| AcArya jJAnasAgara jI asaMkhya guNoM ke sAgara hai| inameM jJAna tapa, saMyama, zIla Adi kAvyatva ke guNa bhI bhare par3e haiN| inhIM guNoM ke kAraNa unhoMne apane jayodaya mahAkAvya ke sAtha sAtha anya kAvyoM kI garimA ko bar3hAyA hai| vAstava meM AcArya jI usa prasphuTita kamala kI taraha hai jinakI yaza rupI sugandha sAre saMsAra meM vyApta hai| itane vizAla evaM gambhIra mahAkAvya ke viSaya meM itanA kahanA paryApta hogA ki yaha kRti bhAvoM kI udAttatA, bhASA kI prAjalatA aura zilpa kI abhirAmatA ke staroM para divakAlAtIta hai| kavipravara bhartRhari ke samAna mahAkavi jJAna sAgara jI kA bhI zrRMgAra varNana aura zAntarasa varNana kI paraspara virodhI sthitiyoM para asAdhAraNa adhikAra hai ve vastutaH lokottara mahApuruSa hai aura unakA jayodaya mahAkAvya samasta kAvyocita guNoM se yukta AsAdhAraNa mahAkAvya 28000000000000000000000233843200305505500 (2850 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariziSTa jayodaya mahAkAvya meM subhASita 1. kimanyakairjIvitameva yAtu na yAcitaM mAni upeti jAtu samarthavAna manuSya apanA gaurava saMbhAle rakhatA hai| bhale hI jIvana samApta ho jAye vaha kabhI kisI se yAcanA karane nahIM jAtA hai / 1/72 2. anubhavanti bhavanti bhavAntakAH 1/94 agaNita guNa jo vizva meM vyApta hai ve hI samAdara pAte haiM aura saMsAra kA ata karate haiN| 3. dhAnyamasti na vinA tRNotkaram dhAnya bhUkhe ke binA nahIM hotA hai | 2/3 4. tavadUSaraTa ke kilAphale kA prasaktiruditA nirargale 2/4 auSadhi ke vinA khulajAne mAtra se dAda kA roga kaise dUra ho sakatA hai arthAt kabhI nahIM / 5. kinnu kAkagatamapyupA zrayatyatra haMsavadakuNcitAzrayaH 2/9 kyA haMsa kI taraha koI udAracetA kabhI kaue kI bhI cAla grahaNa karatA hai arthAt kabhI nahIM / 6. sammatA hi mahatAM mahAnvayAH / 7. prastareSu maNayo'pi hi kvacit / kahIM kahIM pASANa meM bhI mUlyavAna ratna mila jAyA karate haiM / 8. neva lokaviparItamalicatuM zuddhamapyanumatirgRhIzituH - 2/11 2/12 2/15 zuddha vAta bhI lokaviruddha hone para gRhastha loga svIkAra nahIM karate / 9. sarvameva sakalasya nauSadham / 2/17 sabhI auSadhiyA~ sabake lie upayogI nahIM hotI / 10. vArSikaM jalapIha nirmalaM kathyate kila janai: sarojalam 2/33 varSA kA nirmala jala tAlAba meM ekatra hone para loga use tAlAba kA jala hI kahate haiM / 11. ajJatA hi jagato vizodhane syAdanA tmasadanAvabodhane / 2/45 apane ghara kI jAnakArI na rakhate hue duniyA ko khojanA ajJatA ho hogii| 12. yogyatAmanucarenmahAmatiH kaSTakRdbhavati sarvato hyati / 2/51 samajhadAra ko cAhie ki vaha yogyatA se kAma le, kyoMki ati sarvatra dukhadAyI hI hotA hai / 13. zrI pramANapadavIM vrajenmudA vAgvizuddhiruditArthazuddhidA / vacana kI zuddhi hI padArtha kI zuddhi kI vidhAyaka hotI hai / 286 2/52 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/99 14. zrI prajAsu padavIM vrajetparA vyarthatA hi mrnnaadbhyngkraa| 2/59 dhanahInatA maraNa se bhI baDhakara bhayaMkara du:khadAyinI hotI hai| .. 15. nAmbudhau makarato' hitaa| 2/70 samudra meM rahakara magaramaccha se virodha karanA hitavAha nahIM hotaa| 16. mUlamasti vinayo hi dhrmsaat| - dharma kA mUla vinaya hI hai| 2/73 17. bhasmanA kimamunA pariSkRtaM dhAnyamastyaghRNitaM na saamprtm| 12/77 bhasma dvArA saMskArita dhAnya dhunatA nahIM hai| 18. svarNamagnikalitaM hi raajte| 2/81 agni ke dvArA tapAyA gayA suvarNa hI camakadAra banatA hai| 19. kA gatiniziM hi dIpakaM vinaa| 2/97 rAtri meM dIpaka ke vinA gati hI kyA hai| 20. deyamannavasanAdvanatpazaH syAt paropakRtaye satAM rsH| bhale puruSoM kA vaibhava to paropakAra ke lie hI huA karatA hai| 21. kanyakAkanakakambalinviti nirvapeddhi jagatAM mithaH sthitiH| 2/100 ___ saMsAra meM jIvoM kA jIvana nirvAha paraspara ke sahayoga se hI hotA hai| 22. narvamityathamucitAya dIyatAM hIGigata svaparazarmaNe staam| 2/104 satpuruSoM kI ceSTAeM to apane aura parAe donoM ke kalyANa ke lie hI hotI hai| 23. prArthayet prabhumabhinnacetasA citisthatirhi prishuddhirensaam| 2/122 citta kI sthiratA hI pApoM se bacAne vAlI hotI hai| 24. saheta vidvAnapade kuto rtm| 2/140 vidvAn puruSa ayogya sthAna meM kI jAne vAlI rati krIDA kaise sahana kara sakatA hai| 25. bhAvastRNamivAraNye'bhisaranti navaM nvm| _2/147 vanoM meM nayI nayI vAsa ghAsa carane vAlI gAyoM kI taraha vyabhicAriNI striyA~ navIna-navIna puruSoM kI ora abhisaraNa kiyA karatI hai| 26. vAmA gatirhi vAmAnAM ko nAmAvetu taamitH| - 2/150 nizcaya hI striyoM kI ceSTAe~ viparIta, paraspara viruddha hotI hai| isa saMsAra meM kauna puruSa unakA rahasya jAna sakatA hai| 27. visArasantateH kiM syAjjIvanaM jIvanaM vinaa| 3/31 jala ke vinA machalI kA jIvana kaise ? 28. sahabhAvo hi vndhutaa| sAtha denA hI vandhutA hotI hai| 3/70 36666688888888888888888888888500 :386686868888888888 38888882580808888888888888888888888888888888888888888 3287 C 01 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/102 29. iSTe prameye prayateta vidvAn vidhermanaH samprati ko nu vidvAn 13/85 vidvAna kA kArya hai ki vaha apanI abhISTa siddhi ke lie prayatna karatA rhe| 30. yogyena hi yogysnggmH| .3/88 yogya ke sAtha yogya kA sambandha hI suzobhita huA karatA hai| 31. zobhate zociSAM sArthestejasvI tapano'pi cet| sUrya svayaM tejasvI hai, phira bhI kiraNoM ke vinA usakI zobhA nahIM hotii| 32. zrI catuSpathaka utkalitAya kasyacid vrajati cinna hitaay| 4/7 ___ corAhe para dhare hue ratna ko lene ke lie kisakA mana nahIM caahtaa| 33. kiMvidhoH zaradi naapyupcaarH|| 4/9 kyA zarada Rtu meM cAMdanI kI pUcha nahIM hotI (hotI hI hai) 34. dugdhato hi navanItamudeti gostRNAni hi smaadrnne'ti| 4/21 makkhana gAya ke dUdha se hI nikalatA hai aura vinA Adara ke gAya bhI ghAsa nahIM khaatii| 35. savihAya hRdayaM na guNebhyaH sthAnamanyaducitaM khalu tebhyH| 4/26 kSamAdi guNoM ke lie hradaya ko choDa dUsarA kauna sA sthAna ucita ho sakatA hai| 36. dhImatAmapi dhiyA kimsaadhym| buddhimAna ke lie kauna sA kArya kaThina hai| 37. nAnuvartini ravo pratiyAte dIpake matirUdite vibhaate| 5/25 prAta:kAla ke samaya sUrya ke udita hone para dIpaka ko kauna yAda karatA hai| 38. bhAnoriva somakalAM kumudrtiikndsukRtaaNshaaH| 6/56 kumuvatI ke puNyAMza candramA kI kalA ko sUrya se khIMca lete haiN| 39. yAJcAmiva nirdhanAjjanoM dhninm| 6/77 yAcaka jana apanI yAcanA nirdhana manuSya ke pAsa se haTAkara dhanavAn ke pAsa le jAte haiN| 40. munijana iva saMsAra cvetovRttiM nijAM suhivaam| 6/90 muni loga paritRpta cittavRtti ko saMsAra se haTA lete haiN| 41. kimu deve viparIte parUSANyapi porUSANi syuH| 6/97 jaba daiva viparIta ho jAtA hai to kyA puruSArtha bhI vyartha ho jAte hai| 42. mAkandakSArakamiva kApi pikA sA madho khyaataa| . 6/101 basantaRtu meM koyala anya vRkSoM ko chor3a Ama ke bora para hI pahu~ca jAtI hai| 4/33 33828833500 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/14 7/15 7/31 7/49 7/78 43. aho mAyAvinA mA yA mAyAtu sukhtaH sphuttm| 7/4 mAyAviyoM kI mAyA saralatA se sAdhAraNa logoM kI samajha meM nahIM aatii| 44. aho dhArtasya dhUrtatvaM dhuurtvjjgjnycti| dhUrta kI dhUrtatA dhatUre ke samAna duniyA para apanA prabhAva jamAtI hai| 45. svAtantryeNa hi ko ratnaM vyaktvA kAcaM smessyti| 7/15 svatantratApUrvaka kauna ratna chor3a kA~ca grahaNa kregaa| 46. mAlAJcopaimi bAhAM hi niitividho'bhinndti| nItimAn vyakti apanI bhujAoM kA bharosA karatA hai| 47. pramApaNaM janaH pazyennItireva guruH satAn / 7/47 nIti hI sabakI guru hai| 48. dvipendro nu mRgendrasya sutena tulnaamiyaat| hAthI yadyapi auroM se bar3A hai phira bhI vaha siMha ke bacce kI barAbarI kara sakatA hai| 49. nItireva hi balAd balIyasI bala kI apekSA nIti hI balavAn hotI hai| 50. sthAnaM cakampe'hicarasya tAvadbhavyasya devaM labhate prabhAvaH bhavya puruSoM kA prabhAva anAyAsa hI bhAgya ko anukUla kara letA hai| 51. dado yatazcAvasare'GagavattA nigadyate sA shkaaristtaa|| 8/77 moke para hAtha baTAnA hI sahakArIpana kahA jAtA hai| 52. svAsthyaM labhatAM cittaM hyAdAyAyogyamiha ca kimu vittm| ayogya dhana ko pAkara kyA kabhI citta svastha, prasanna ho sakatA hai ? / 53. kimiha bhavanti na tRNAni svayaM jagati dhaanyknnspurteH| isa jagat meM jamIna meM dhAna ke bIca chiTaka dene para vahA~ ghAsa svayaM nahIM ugtii| 54. urasi sannihatApi payo rpayatyatha nijAya tuje surbhiHsvym| 9/12 dUdha pIte samaya bachar3A gAya kI chAtI meM coTa mAratA hai, phira bhI gAya aprasanna na hokara svayaM use dUdha hI pilAtI hai| 55. yadiva kokarutena dinazriyaH samudayaH kRtnktlykriyH| .. 9/20 cakave ke vilApa se rAtri calI jAtI aura dina zrI kA samudaya ho jAtA 8/76 8/82 9/28 56. kathamivAndhakaloSThamapi kramaH kanakamityupakalpayituM kssmH| adhaka pASANa ko koI sone kA kaise banA sakatA hai ? 289 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57. sumukhanAma caraM nidideza sabhuvi satAM sahatA hi dizA dRza: / 9/58 santoM kI dizA dRSyi kI dizA svabhAvataH sadaiva anukUla hI huA karatI hai| 58. tapati bhUmitale tapane tamaH parihRto kimu dIpaparizramaH / 9/73 pRthvI para sUrya ke apane pUrNa teja se tapate rahate andhakAra miTAne ke lie kyA dIpaka ko thor3e hI zrama karanA par3atA hai ? 59. bhavati dIpakato'Jjanavat kRtin niyamA khalu kAryakapaddhatiH / dIpaka se kajjala ataH kAraNa ke anusAra hI kArya huA karatA hai, sarvathA ekAntika niyama nahIM hai| aisA 60. urarIkriyate na kiM pikAya kalikAmrasya zucistu sampradAyaH / Ama kI maMjarI kyA koyala ke lie aMgIkaraNIya nahIM hotI ? apitu avazya aMgIkArya hotI hai, yaha pavitra sampradAya sanAtana hai / 61. jagatAM tujupAyano'pi kRpaH kimu no vAridavAridakSarUpaH / 12/86 kuA~ duniyA~ kI pyAsa ko miTAne vAlA hotA hai phira bhI vaha barasAta ke pAnI ko saMgraha karane meM tatpara rahatA hI hai / 62. sarasaH suta tAmRte kutaH zrIH kamalinyai kila yatpunaH sadastri / 12/98 sarovara kamalinI kI rakSA karatA hai to kamalinI ke dvArA sarovara kI zobhA hotI hai / 63. vinayAnnAstyaparA guNajJatA ve / vinaya se bar3hakara anya koI guNa grAhakatA nahIM hai 1 64. kArye'stu bhanagvilambanam / karane yogya kArya meM vilamba karanA acchA nahIM hotA hai / 65. vaMzinaH pratyupakArazUnyAH / uttama vaMza vAle loga pratyupakAra ko bhulA nahIM karate / 66. viSamamadaM viSasya bhavatIti / viSaM kI auSadhi viSa hI hotI hai| 67. jaMDaprasaGage monaM hi hitam / jar3a mUkhoM ke prasaMga meM mauna raha jAnA hI hitakara hotA hai / 68. kaluSatAmagAdapi ca jaDAnAM parAbhavaH kaSTakaro nAnA / 12/31 290 12/100 13/6 13/105 14/39 14/77 14/84 1 mugdhabuddhi janoM ko bhI parAbhava nAnA kaSToM kA karane vAlA hotA hai 69. vipatsu sampatsavapi tulyatevamaho taTasthA mahatAM sadeva / 15/2 mahApuruSoM kI pravRtti saMpatti aura vipatti meM sadA eka samAna hotI hai / 70. kRtajJatAM te khalu nirvahanti tamAmasubhyo pyamalAstu santi / 15/3 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo zuddha svabhAva vAle hote haiM ve prANa dekara bhI kRtajJatA kA atyanta nirvAha karate haiM / 71. lolupAnAM tu kutaH prabuddhiH lobhI jIvoM ko viveka kahA~ hotA hai ? 16/48 72. nityaM vibhAvamayadaM / SavizodhanAya paDakerUhasya purataH zazinI'bhyupAyaH / 20/10 apane sadAtana virodha ko dUra karane ke lie kamaloM ke Age candramA kA hI udyama ho rahA ho / 73. sarvasvamUlyamiti tulyatayAnijasya kuryAcchitaM laghumapIha janaH prazasyaH / 20/15 uttama manuSya zaraNa meM Aye hue sAdhAraNa manuSya ko bhI svayaM apane samAna kara letA hai / 74. kiM tatra cAJcatu ruciM caturasya cetaH / 20/28 vicArazIla manuSya kA citta kyA ruci kara ho sakatA hai arthAt nahIM ? 75. arkeNa bAlAmatikarkazena kiM mallimAlAnvayate kuzena / 20/35 20/42 kyA atyanta kaThora DAbha ke dvArA mAlatI kI mAlA gUthI jAtI hai ? 76. matsI sarasyAzrayiNI yadacchayA sA prekSate saamprtmbupRcchyaa| machalI sarovara meM svecchAnusAra calatI avazya hai, para vaha pAnI kI AjJA se hI calatI hai, usakA ullaMghana kara nahIM calatI / 77. samazcaviSamaH sUktirityeSAsti na vAritA / kabhI mitra bhI zatru ho jAte haiM / 21/82 78. bhAle vizAle duritAntakAle bhavanti bhAvA ramiNAM rmaasu| pApa karma kA anta arthAt puNya karma kA udaya hone para striyoM ke viSaya meM puruSoM ke anukUla bhAva hote hI haiM / 79. vibhavamayo ravasampadA pikaH / 20/52 291 22/4 zvasampadA, Azika sampadA se kauna manuSya vaibhavasAlI hotA hai 1 80. yadapADagazcitraM so bhUtkaNTakitAGagaH / 22/38 aGagahIna vyakti ke dvArA kAToM kA vistAra karanA sambhava nahIM hai / 81. abhyAgatasya vizrAntaye sA chAyevopakAriNI / 22/82 chAyA atithi ke vizrAma ke lie upakAriNI thI / 82. aho durantA bhavasabhavAvaniH / 23/19 vAstava meM janma se sahita yaha pRthvI duHkha rUpa pariNAma se sahita hai| 83. tadAvacetuH paritaH pravRttiH sakhISu sakhyaM vyasene'nuvRttiH / 23/21 vipatti meM sAtha rahanA hI mitratA kahalAtI hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23/42 84. mahAtmanAmapyanuziSyate dhRtiraho na yAvad vinireti sNsRtiH| 23/34 jaba taka saMsAra nivRtta nahIM hotA hai taba taka mahApuruSoM kI bhI AkAMkSA avaziSTa rahatI hai| 85. aho jagatyAM sukRtaikasantaterabhISTasiddhiH svameva jaayte| 23/35 __ pRthvI para puNya kI advitIya paramparA se vAMchita artha kI siddhi svayameva - ho jAtI hai| 86. yathAGakurotpAdanakRd dhanAgamaH phalatyaho kintu shrtsmaagmH| 23/36 varSA Rtu aMkura utpanna karatI hai parantu phala detA hai zarada Rtu kA Agamana / 87. aho sajjanasamAyogo hi jagatAmApaduddhartA / satpuruSoM kA samAgama samasta jIvoM kI Apatti dUra karane vAlA hotA hai| 88. bhavAntarAriH svarito ca kintu maho janAH sattapasA vrjntu| 23/70 namIcIna tapa se manuSya uttama prabhAva ko prApta hotA hI hai| 89. sthAne manaH praNyanaM hi bhvenmhttvm| 23/84 samucita sthAna meM manakA jAnA hI mahattvapUrNa hotA hai| 90. kasya labdhirna yugasya dttiH| 24/88 lenA eka na denA do| . 91. cintAmaNi prApya naraH kRtArthaH kimeSa na syaadviditaakhilaarth| 24/94 cintAmaNi ratna ko prApta kara kyA manuSya kRtArtha nahIM hotaa| 92. sumAni samprApya sugandhimanti saugandhyamArAnnRzayaM nynti| 24/95 sugandhita puSpa apane saMparka se manuSya ke hAtha ko sugandha prApta karA hI detA hai| 93. muharaho svadite jvalitAdharaH svidabhilASaparo maricI nrH| 25/23 caTapaTA khAne kA abhilASI manuSya oTha ke jalate rahane para bhI bAra-bAra mirca kA svAda letA hai| 94. asuhatiSvapi dIpazikhAsvaraM zalabha Anipatatyapasa mbrm| 25/24 patiMgA prANaghAta karane vAlI dIpa zikhAoM para binA kisI pratibandha ke zIghra hI A par3atA hai| 95. zirasi sannihitAzchagalo balAvapi dhRtotti mudA yvtnnddulaan| 25/35 bali ke saMkalpita bakarA zira para rakhe hue jau aura cAvaloM ko prasannatA se khAtA hai para mRtyu kI ora nahIM dekhtaa| 96. anayanasya vaTovalanaM punaH kavalitaM ca zakRtkariNA ttH| 25/68 andhA vaTe bachar3A khaay| (292 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27/52 28/82 97. satyA tvaduktiH zatapatranItirguNeSu naSTeSu pare'pi hiitiH| 26/81 ___ guNoM ke naSTa hone para guNI bhI naSTa ho jAtA hai| 98. prayojanAdhInakavandanastu vilokate kvApi jana na vstu| __jo apanA prayojana siddha karane ke lie AtmA kI vandanA karatA hai, vaha apane prayojana ke atirikta kahIM bhI kisI vastu ko nahIM dekhatA hai| 99. aDiganaH svatalasAdabhAsinI dIpikeva jagate prkaashinii| 27/62 saMsArI manuSya kI buddhi dIpaka ke samAna yadyapi jagat ko prakAzita karatI __ hai parantu apane Apako prakAzita nahIM krtaa| 100. ramaNI ramaNIyatva patirjAnAti no pitaa| strI ke saundarya ko pati jAnatA hai, pitA nhiiN| 101. kathamapyaimi gurvIkaH zasyasampatkaraM khlm| 28/94 khalihAna bhUsA se dhAnya ko alaga kara detA hai| 102. nirAzrayA na zobhante vanitA hi latA iv| striyA~ latAoM kI taraha Azraya vihIna hokara kabhI suzobhita nahIM huA karatI hai| 103. hIrAdhA hi kutaH pratipAdyAiicantAmaNo lasAti puute| 8/91 cintAmaNi ratna ke prApta ho jAne para hIrA, pannA Adi kA koI prayojana hI nhiiN| 3/65 293) 38863.38233388888888888888888888888888888888 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTa anuzIlita evaM sandarbhita granthoM kI sUci alaGakAra sarvasva rUyyaka alaMkAra cintAmaNi AcArya ajitasena apaprabhaMza bhASA sAhitya kI devendra kumAra zAstrI zodha pravRttiyA~ abhijJAna zAkuntalam kAlidAsa, nirNaya sAgara pres| Adi purANa (bhAga-1) AcArya jinasena, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, dvitIya saMskaraNa, varSa 1963 Adi purANa (bhAga-2) AcArya jinasena, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, dvitIya saMskaraNa, varSa-1965 aucityavicAracarcA kSemendra, caukhambA prakAzana, vArANasI, prathama saMskaraNa, varSa-1968 Adhunika hindI kAvya meM nityAnanda zarmA pratIka vidhAna Adhunika hindI kavitA meM kailAza vAjapeyI zilpa kavikaNThAbharaNa . kSemendra, motIlAla banArasIdAsa, dillI, paTanA, banArasa, prathama saMskaraNa, prA. vAmana kezava lele, varSa-1967 kAvyaprakAza mammaTAcArya, jJAnamaNDala, vArANasI, dvitIya saMskaraNa, varSa-1960 kAvyAdarza AcArya daNDI, bhaNDArakara insTITyUTa, pUnA, prathama saMskaraNa, san - 1928 kAvyAlaMkAra bhAmaha, caukhambA prakAzana, vArANasI, dvitIya saMskaraNa, san - 1928 kAvyAnuzAsana hemacandra, nirNayasAgara prema bambaI, dvitIya saMskaraNa, varSa-1934 camatkAra candrikA zrI AcArya vishveshvr| candrabhacarita vIranandI, jaina saMskRta saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa, san 1971 citramImAMsA appraya diikssit| 2008 -294 2068800300000000000044.74%8630016 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayodaya mahAkAvya (pUrvArdha) jayodaya mahAkAvya (uttarArdha) jaina dharma jaina dharmAmRt jaina saMskRta kAvya samIkSAtmaka adhyayana jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (bhAga - 1 aMga Agama) jaina sAhitya kA bRhaditihAsa ( bhAga - 2 aMgabAhya Agama) jaina sAhitya kA vRhad itihAsa ( bhAga - 3 Agamita vyAkhyAe~) zrI vANIbhUSaNa paM. bhUrAmala jI zAstrI (AcArya jJAna sAgara jI mahArAja) digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, vIra sevA mandira TrasTa, jayapura (rAjasthAna), dvitIya saMskaraNa, san 1994, paM. hIrAlAla siddhAnta zAstrI | zrI vANI bhUSaNa paM. bhUrAmala jI zAstrI, (AcArya jJAna sAgara jI mahArAja) digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, vIra sevA mandira TrasTa jayapura) rAjasthAna, dvitIya saMskaraNa DA. pannAlAla sAhityAcArya, san 1994 siddhAntAcArya zrI kailAza candra zAstrI mantrI, sAhitya vibhAga, bhAratIya digambara jaina saMgha, / caurAsI, mathurA, caturtha saMskaraNa, varSa 1966 hIrAsiddhAnta zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, saM. 1965 DaoN. nemacandra zAstrI akhila bhAratIya vidyuta pariSad paM. pecaradAsa dozI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna jenAzrama hindU yunivarsiTI, vArANasI 1966, paM. dalamukha mAlavaNiyA evaM mohanalAla mehatA / DaoN. jagadIza candra jaina va DaoN. mohana lAla mehatA, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna jainAzrama, hindU yUnivarsiTI vArANasI-5, varSa 1966 paM. dalasukha mAlavaNiyA evaM DaoN. mohanalAla mehAta / DaoN. mohanalAla mehatA, adhyakSa - pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna evaM sammAnya prAdhyApaka banArasa hindU yUnivarsiTI pArzvanAtha vidyAzrama 295 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha saMsthAna, jenAzrama, sana-1967 paM. dalasukha mAlavaNiyA evaM DaoN. mohana lAla mehatA (sampAdaka) jaina sAhitya kA vRhad itihAsa DaoN. mohana lAla mehatA va pro. hIrA lAla ra. (bhAga-4, karma sAhitya va kApaDiyA, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna Agamika-prakaraNa) jenAzrama, hindU yUnivarsiTI, vArANasI-5, san 1968 paM. dalasukha mAlavaNiyA evaM DaoN. mohana lAla mehatA (sampAdaka) jaina sAhitya kA vRhad itihAsa paM. aMbAlAla pre. zAha (bhAga-5 lAkSaNi sAhitya) pArzvanAtha vidyAzrama zokha saMsthAna, jainAzrama hindu yUnivarsiTI, vArANasI-5, sampA. paM. dalasukha mAlavaNiyA evaM DaoN. mohanalAla mehatA, san 1969 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa DaoN. gulAba candra caudharI (bhAga-6 kAvya-sAhitya) pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna sampA. paM. dalasukha mAlavANiyA evaM DaoN. mohanalAla mehatA, hindU yunivarsiTI vArANasI-5, varSa 1973 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paM. ke. bhujavalI zAstrI, zrI pI. TI. mInAkSI (bhAga-7 kannaDa, tamila, marAThI sundarama pille, DaoN. vidyAdhara joharApurakara evaM jaina sAhitya) zrI raMga zorirAjana pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna sampA. sAgaramala jaina, vArANasI-5, varSa-1981 jainendra siddhAnta koSa (bhAga-2) jainendra varaNI, bhAratIya jJAnapITha dillii| jaina darzana DaoN. mohana lAla mehatA, zrI sanmati jJAna pITha, lohA maNDI, AgarA, prathama saMskaraNa, varSa 1959 dayodaya (campUkAvya) AcArya jJAna sAgarajI mahArAja DaoN. darabArI lAla koDhiyA nyAyAcArya vInA (ma. pra.) dvitIya saMskaraNa, 1994 . dharmadarzana-manana aura mUlyAMkana devendra muni zAstrI Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura, prathama saMskaraNa, varSa-1985 dhvanyAlAke Anandavardhana, jJAnamaNDala li., vArANasI, vi. samvat 2019 nATyazAstra bharata muni, motIlAla banArasIdAsa, vArANasI, prathama saMskaraNa, san 1964 nATyadarpaNa rAmacandra guNacandra, dillI vi. vi., san 1961 neSadhacaritam mahAkAvya zrIharSa, caukhambA vidyA bhavana, vaaraannsii| pravacana sAra zrI madbhagavatkundAcArya, zrI vANI bhUSaNa paM. bhUrAmala jI zAstrI (AcArya jJAna sAgara jI mahArAja) zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, ajamera (rAjasthAna) dvitIya saMskaraNa, varSa-1994 prAkRtakathA sAhitya parizIlana prema sumana jain| prAcIna bhAratIya saMskRti IzvarI prsaad| vIrodaya mahAkAvya zrI vANI bhUSaNa, paM. bhUrAmala zAstrI, (AcArya jJAna sAgarajI mahArAja) prakAzaka-zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, vIra sevA mandira TrasTa, ajamera (rAjasthAna) sampA. paM. hIrAlAla siddhAnta zAstrI dvitIya saMskaraNa, 1994 vivekodaya kSu. 105 zrI jJAna bhUSaNa jI mahArAja (AcArya jJAna sAgara jI mahArAja) sampA.-DaoN. daravArIlAla koDhiyA nyAyAcArya, vInA zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, vIra sevA mandira TrasTa-ajamera (rAjasthAna) dvitIya saMskaraNa, 1994 vakrokti jIvita kuntaka, caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI, vyAkhyAkAra-rAdhezyAma mizrA prakAzana varSa samvat 2039 bRhatkathAmaMjarI kSemendra, dvitIya saMskaraNa, 1931 38888888888 30608888888 358888888888888888888888888888888888888888833333333333333333338888888888888888888888888888888888888888888888888 (297D 388888888 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana bhAratIya darzana bhAratIya saMskRta ke vikAsa meM nemacandra zAstrI / jaina vAGamaya kA avadAna (khaNDa-1) bhAgyodaya bhAratIya sAhityazAstrakoSa bhaktirasAmRtasindhu bhAratIya sAhitya zAstra (prathama bhAga ) mahApurANa ( bhAga - 2 ) mahAkavi AcArya jJAnasAgara adhyAtma saMdohana mahAkavi jJAnasAgara ke kAvyaH eka adhyayana muni manorajjanA zItiH rasa siddhAnta AcArya umeza mizra, bhArgava bhUSaNa presa, vArANasI, dvi. saM., varSa 1964 AcArya baldeva upAdhyAya, zAradA mandira, ravIndra purI durgAkuNDa, vArANasI, navIna saMskaraNa, 1971 rasagaMgAdhara zrI jaina samAja - zrI jJAnasAgara jI mahArAja, haoNsI, pra. saM. san 1945 sampAdaka - DaoN. rAjavaMza sahAya hIrA vihAra hindI grantha adAdamI / rupa gosvAmI, pra. saM. san 1963 apacArya baldeva upAdhyAya / mahAkavi puSpAdatta, bhAratIya jJAna pITha prakAzana, naI dillI, pra. saM. varSa 1979, sampA. - DaoN. pI. ela. vedya, anuvAdaka, DaoN. devendra kumAra jaina (ena. e. pI. eca. DI.) zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, jayapura (rAjasthAna ) pra. saM., sampA. DaoN. arUNa kumAra jaina zAstrI, varSa 1996 DaoN. kiraNa TaNDana, IsTarna buka liMkarsa, dillI vANIbhUSaNa paM. bhUrAmala jI zAstrI, (AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ) zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, ajamera (rAjasthAna) sampA. DaoN. daravArIlAla koDhiyA, dvi. saM., 1994 DaoN. nagendra, nezanala pabliziMga hAUsa, dillI, varSa - 1964 paNDitarAja jagannAtha, caukhambA prakAzana, vArANasI, ta. saM., san 1970 298 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzam zizupAlavadha zrRMgAra zataka zrItatvArtha-sUtra-mahAzAstra / kI tatvArtha dIpikA kAlidAsa, cokhambA saMskRta pustakAlaya, vaaraannsii| mahAkavi mAgha, hindI sAhitya sammelana, prayAga, pra. saM. san 1952 bhartRhari, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, san 1979 hindI TIkAkAra zrI 105 kSu. zrI jJAna bhUSaNa jI mahArAja (AcArya jJAna sAgara jI) zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja -ajamera (rAjasthAna) vIra sevA mandira TrasTa, dvi. saM., varSa-1994 vANIbhUSaNa paM. bhUrAmala jI zAstrI (AcArya jJAna sAgara jI mahArAja) zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, vIrasevA mandira TrasTa, ajamera (rAjasthAna) dvitIya saMskaraNa, 1994, sampA. paM. hIrAlAla siddhAnta shaastrii| pANDuraMga vAmana kANe, indracandra zAstrI, anu. motIlAla banArasI dAsa, vaaraannsii| DaoN. nemacandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha sudarzanodaya saMskRta kAvyazAstra saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna saMskRta hindI zabda koza saMskRta sAhitya kA itihAsa samyaktva sAra zataka vAmana zivarAma ApTe, motIlAla banArasI dAsa, dvi. saM., 1966 baldeva upAdhyAya, zAradA mandira, vArANasI, varSa 1968 vANIbhUSaNa paM. bhUrAmala jI zAstrI (AcArya jJAna sAgara jI mahArAja) zrI . digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, ajamera (rAjasthAna) vIra sevA mandira TrasTa, jayapura, sampA. daravArI lAla koDhiyA, nyAyAlaya, vInA (ma. pra.) dvi. saM. 1994 AcArya vizvanAtha, cokhambA vidyA bhavana, vArANasI, pra. saM., varSa-1969 (299 sAhityadarpaNa Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta AlocanA sallekhanA darzana samayasAra baladeva upAdhyAya, bhArgava bhUSaNa presa, vArANasI, pra. saM. san 1957 / DaoN. rameza candra jaina, zrI tAmapatra, zAstra evaM prakAzana samiti zrI digambara jaina pArzvanAtha aTAmandira lalitapura (u. pra.) pra. saM., varSa-1994 AcArya kunda kunda, AcArya jJAna sAgara jI mahArAja, zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja ajamera (rAjasthAna) dvi. saM. varSa 1994 hindI vyAkhyA AcArya vizvezvara dillI dillI dvArA prtipaadit| P.V. KANE, Motilal Banaidas, Varanasi, IIIrd Ed., 1961 V. G. Gokhie hindI vakroktijIvita History of Sanskrit Poeties Indian thought through the ages Kshemendra Studies A History of Sanskrit Literature Problems of Modern aesthetios artistic image Dr. Suryakanta Dr. A. B. Keith Mthain obsyannikob - patra - patrikAe~ 1. jaina mitra, ajJAta, jaina prakAzana sUrata, aprela san 1966 ii.| 2. bAhubalI sandeza mAsika prapatra / 3. saMsmaraNa - zrI jJAna sAgara jI mahArAja kA saMkSipta jIvana paricaya muni saMgha vyavasthA samiti nasIrAbAda (rAjasthAna) san 1974 I. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA prakAzana - sUcI patra bhagavAna RSabhadeva granthamAlA atizaya kSetra sAMgAnera ( jayapura ) se nimna pustakeM Aja taka prakAzita ho cukI haiM 1. pravacanasAra mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 2. samayasAra mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 3. jayodaya mahAkAvya (pUrvArdha evaM uttarAMza) mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 4. vIrodaya mahAkAvya mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 5. sudarzanodaya mahAkAvya mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 6. dayodaya (campU) mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 7. vivekodaya 75/ 150/ 14. mAnavadharma (hindI) 80/ 100/ 15. karttavya patha pradarzana 9. samyaktva sAra zataka mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 10. tatvArthasUtra mahAzAstra mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 11. muni manoraMjanAzIti mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 12. bhakti saMgraha mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 13. hita sampAdaka mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 8. samudradatta caritra (bhAgyodaya) 30/mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 75/ mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 30/ 30/ 60/ 60/ 20/ 20/ 30/ 30/ 30/ 16. bhAgya parIkSA mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 17. RSabha caritra mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 18. guNa sundara vRttAnta mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 19. sarala jaina vivAha vidhi mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 20. pavitra mAnava jIvana mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 21. sacitta vivecana mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 22. sacitta vicAra mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 23. svAmI kundakunda aura sanAtana jaina dharma 24. itihAsa ke panne mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 25. zAMtinAtha pUjana vidhAna mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI ( anuvAdaka nihAlacanda jaina) 26. mAnavadharma (aMgrejI) mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI 27. sudarzanodaya (aMgrejI) mahAkavi AcArya jJAnasAgarajI (DaoN. balajItasiMha) 301 25/ 26/ 20/ 15/ 20/ 12 12/ 20/ 15/ 20/ 50/ 100/ 10/ 28. mahA. A. jJAnasAgarajI ke hindI sAhitya kI maulika vizeSatAeM DaoN. ke. 29. mahAkavi A. jJAnasAgarajI saMskRta sAhitya meM prakRti citraNa kI ela. . jaina Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 15/ 14/ vizeSatAyeM - 10/- . . muni zrI sudhAsAgarajI DaoN. kiraNa TaNDana 45. jiyeM to kaise jiyeM ? 30. mahAkavi A. jJAnasAgara ke kAvya eka muni zrI sudhAsAgarajI adhyayana 65/- 46. citta camatkAra DaoN. kiraNa TaNDana muni zrI sudhAsAgarajI 31. A. jJAnasAgara sAhitya meM paryAvaraNa 47. saMskRti saMskAra eka dRSTi . 50/- muni zrI sudhAsAgarajI ___paM. nihAlacanda jaina 48. niyati kI sImA 15/32. A. jJAnasAgara dvArA smRta sAhitya 50/- muni zrI sudhAsAgarajI DaoN. rameza canda jaina 49. phUTI AMkha viveka kI 15/33. AcArya vidyAsAgara granthAvalI muni zrI sudhAsAgarajI ____I, II, III, IV 100/-, 85/- 50. nAva aura nAvika 15/A. vidyAsAgara jI muni zrI sudhAsAgarajI 34. vidyAdhara se vidyAsAgara 50/- 51. kar3avA mIThA saca DaoN. sureza"sarala" . muni zrI sudhAsAgarajI 35. je gurU caraNa jahAM par3e 20/- 52. vAstukalA kA kIrtistambha 7/elabama muni zrI sudhAsAgarajI 36. AdhyAtmika panaghaTa 15/- 53. sudhA sandohana - muni zrI sudhAsAgara jI muni zrI sudhAsAgarajI 37. nagnatva kyoM aura kaise? 15/- 54. mu. zrIsudhAsAgarajI vyaktitva ___ muni zrI sudhAsAgarajI aura kRtitva 38. muni kA mukharita mauna 15/- muni zrI sudhAsAgarajI (kavitAeM) 55. kunda-kunda vANI 15/muni zrI sudhAsAgara jI vizeSAMka 39. adyo sopAna 56. aMjanA pavanaMjaya nATakam 20/___muni zrI sudhAsAgara jI muni zrI sudhAsAgarajI 40. jIvana eka cunautI 15/- 57. AdibrahmA RSabhadeva ___muni zrI sudhAsAgarajI __anuvAda DaoN. ramezacaMda jaina 41. samyaktvAcaraNa 10/- ___58. bauddha darzana kI zAstrIya samIkSA 30/muni zrI sudhAsAgara jI DaoN. ramezacaMda jaina 42. dRSTi meM sRSTi 15/- 59. he jJAnadIpa Agama praNAma 10/muni zrI sudhAsAgarajI DaoN. ramezacaMda jaina 43. tIrthapravartaka 35/- 60. vAstusAra prasAda maMDana 125/muni zrI sudhAsAgarajI 61. vAstusAra prakaraNa 125/44. zruta dIpa . 16/ zrI parama jaina candADagaja Thakkara pherU 35/ 25/ 8000000000000003035530000030030000020652800000000000 386223338 3 02 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/ 62. sallekhanA darzana 20/- 74. saMskRta sAhitya meM bIsavIM zatAbdI sampAdaka-DaoN. ramezacanda jaina ke jaina manISiyoM kA yogadAna 50/sallekhanA para vidvat saMgoSThI-lalitapura DaoN. narendrasiMha rAjapUta 63. vizva ke kIrtistambha 151/- 75. cAritra cakravartI 80/navagajaratha smArikA lalitapura paM. sumeracanda divAkara 64. kIrtistambha - 185/- 76. mokSa mArga prakAzaka 65/ A. jJAnasAgara dvArA racita vIrodaya para paM. ToDaramalajI dvitIya vidvata saMgoSThI, ajamera (rAja.) 77. nIti vAkyAmRta 65/65. laghutrayI maMthana 10/- pa. somadeva (A. jJAnasAgara dvArA racita sudarzanodaya 78. AhAradAna kaise bhadrodaya/dayodaya para tRtIya vidvat zrI dezarAja 'eDavokeTa' saMgoSThI-byAvara) . 79. mA~ mujhe mata mAro 15/66. jayodaya mahAkAvya parizIlana150/- DaoN. sunIla jaina evaM trizalA jaina (A. jJAnasAgara racita jayodaya para 80. jinapUjA 25/caturtha vidvata saMgoSThI-kizanagar3ha) saMkalana 67. mahAkavi A. jJAnasAgara adhyAtma 81. mahAkavi A. vidyAsAgara kI sAhitya sandohana A. jJAnasAgara sAhitya para sAdhanA evaM zodha saMdarzikA 15/ paMcama vidvata saMgoSThI, jayapura 90/- muni zrI sudhAsAgara jI 68. jaina darzana meM ratnatraya kA svarUpa 20/- 82. A. jJAnasAgaravAGmaya meM naya nirUpaNa DaoN. narendra kumAra jaina paM. zivacaraNa lAla jaina 35/69. jaina rAjanaitika ciMtanadhArA 20/- 83. A.jJAnasAgara sAhitya meM citrAlaMkAra ___ DaoN. vijaya lakSmI jaina DaoN. rudradatta tripAThI 30/70. jayodaya mahAkAvya kA 84. A. vidyAsAgara kA vyaktitva evaM samIkSAtmaka adhyayana kAvyakalA DaoN. kailAzapati pANDeya DaoN. mAyA jaina 71. jayodaya mahAkAvya kA zailI 85. mahAparva-rAja vaijJAnika anuzIlana 35/- muni zrI sudhAsAgara jI DaoN. ku. anurAdhA jaina 86. jindagI kA saca 15/72. sarvArthasiddhi kA samIkSAtmaka muni zrI sudhAsAgara jI adhyayana 50/- 87. paNamAmi caraNaM visuddhataraM DaoN. sImA jaina muni zrI sudhAsAgarajI 73. pAsaNAhacariu-eka samIkSAtmaka 88. sudhAsAgara hindI iMgliza DikzanarI adhyayana 50/- __ sampAdaka - DaoN. ramesacaMda 300/DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' 89. sAMkhya darzana kI zAstrIya samIkSA DaoN. zaktibAlA kauzala 45/ 50/ 20/ 8%33%8300 33000000000000000208603333333895608805250666666666666542003 3 03 03 0 050616505666555555555555500 0 89%88888888888882 m a r Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40/ 15/ -20/ 50/ 90. A.jJAnasAgara kI sAhitya sAdhana evaM 108.AcArya jJAna sAgara dvArA viracita "jayodaya'' sAMgAnera jina bimba darzana mahAkAvya "camatkAratatva" ke pariprekSya me 91. zodha saMdarzikA mahAkavi AcArya samIkSAtmaka adhyayana 50/jJAnasAgara ke vADamaya samAhita zodha 109.anekAnta evaM syAdvAda vimarSa 35/viSayaka zIrSaka 110.chahar3hAlA 15/preraNA muni sudhAsAgarajI 70/ paM. campAlAla jaina vizArada . 92. aba AI akla ThikAne 15/- 111.digambaratva evaM digambara muni 35/___muni zrI sudhAsAgara jI 112.AcArya jJAnasAgara mahArAja . 93. RSabhadeva cAritra kA dArzanika avadAna 50/AcArya jJAnasAgara jI 113.ratnakaraNDa zrAvakAcAra 94. vrata vidhi vidhAna saMgraha 20/- paM. mohanalAla zAstrI 95. sAMgAnera vAle bAbA bhagavAna 114.AdarzoM ke Adarza ___AdinAtha pUjana AratI cAlIzA 5/- pravacana AcArya vidyAsAgarajI 96. bhadrodaya (aMgrejI) 50/- 115.sAMgAnera vAle bAbA kI kathA 35/97. sAmAnya-jJAna-prathama / 15/- sureza sarala . - kSu. gambhIrasA. jI. 116.amRta vANI 35/98. pArzvanAtha caritraM . pravacana-muni zrI sudhAsAgara mahArAja jaya kumAra jaina 117.sudhA vANI 25/99. jJAna kA sAgara 50/ ___ 118.nitya pUjA sureza sarala 119.tatvArtha sUtra (guTakA) 100.samAgama 15/ 120.aMhisA kA zaMkhanAda 10/101.sudhA kA sAgara 60/- 121.AcArya jJAnasAgara ke hindI sureza sarala sAhitya kA samIkSAtmaka adhyayana 102.vasudhA para vidyAsAgara 15/- DaoN. rAjula jaina 50/103.A. vidyAsAgara granthAvalI parIkSIlana 122.jayodaya mahAkAvya kA dArzanika sIkara smArikA ramezacanda 150/- evaM sAMskRtika adhyayana 50/104.patha oNpha DyUTI 35/- DaoN. rekhA rAnI 105.guNa sundara vratAMta meM Agama kathAyeM 123.parama sudhAsAgara zrImatI alakA mizrA 50/- paM. lAlacanda jaina 'rAkeza' 106.AcArya jinasena kRta harivaMza purANa 124.muni sudhA sAgara vyaktitva parizIlana (koTA smArikA) 150/- aura sRjana paM. surendra kumAra jaina DaoN. dIpaka kumAra jaina 60/107.vIrodaya mahAkAvya kI sUktiyoM kA 125.yAgamaNDala paMcakalyANaka pUjana samIkSAtmaka adhyayana 20/- saMkalana bra.surendra jaina 'sarasa' 25/hemaMta siMha rAvata (304) 20/5/ 50/ ----- Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by : Deepak Banti Jain, Ajmer Mob.: 94141-56061 zrI digambara jaina atizaya kSetra mandira saMghIjI, sAMgAnera, jayapura kA vihaMgama dRzya