Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 01
Author(s): Thakurprasad Sharma
Publisher: Shripalnagar Jain S M Derasar Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004022/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa - prAcyasAhitya punaH prakAzana - zreNi graMthAGka - 3 vAcakapravara - zrIumAsvAtibhagavat praNItaM zrIsidhdasenagaNitaTIkayA - samalakRtaM shriittvaarthaadhigmsuutrm| [prathamo vibhAga] punaH prakAzanaprerakA: samatAsindhu-jJAnAnidhi - cAritraratna - pU. paMnyAsapravara zrIpadmavijayajIgaNivara - prathamaziSyaratna - dharmatIrthaprabhAvaka siddhAntasaMrakSakAkhaNDabAlabrahmacAri - pUjyApAdAcAryadava zrImad vijymitraanndsuuriishvraaH|| sampAdaka: bhavyadarzana vijayo guniH| prakAzaka : zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa: 12, je. mahetA roDa, vAlakezvara, muMbaI - 400 006. For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa - prAcyasAhitya punaH prakAzana - zreNi graMthAGka - 3 paJcazataprakaraNaprAsAda sUtraNasUtradhAra - pUrvadharamaharSi vAcakapravarazrIumAsvAtibhagavat praNItaM svopajJabhASyopari zrIsiddhasenagaNikRtIkayA - samalaGkRtaM svopajJa sambandhakArikopari zrIdevaguptasUri zrIsiddhasena gaNiviracita - vRttivdayavibhUSitaM zrItattvArthAdhigamasUtram / [ prathamo vibhAga: ] puna: prakAzanaprerakA : samatAsindhu - jJAnanidhi - cAritraratna - pU. paMnyAsapravara zrIpadmavijayajIgaNivara - prathamaziSyaratna - dharmatIrthaprabhAvaka siddhAntasaMrakSakAkhaNDabAlabrahmacAri pUjyapAdAcAryadeva zrImad vijayamitrAnandasUrIzvarAH / vIrasaMvata 2518 sampAdaka : bhavyadarzana vijayo muniH / prakAzaka : zrI zrIpAlanagara jaina zve. - mU. derAsara TrasTa : For Personal & Private Use Only vikramasaMvata - 2049 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH puna: prakAzana prasaMge kiJcidvijJApanam 13-14 prastAvanA 15-31 svopajJasambandhakArikA (TIkAbdayopetA) 1-24 prathamo'dhyAya: 25-135 dvitIyo'dhyAyaH 136-227 tRtIyo'dhyAya: rara8-ra70 273-314 caturtho'dhyAyaH paJcamo'dhyAyaH 315-441 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA 443-467 anubhavAdhAreNAzudizodhanapatrakam 468-486 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbaI-vAlakezvara-zrIpAlanagaravibhUSaNa yugAdideva zrISabhadeva paramAtmA Hain Education international For Personal & Private Use Only www.jatne brary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbaI-vAlakezvara-zrIpAlanagaravibhUSAga bhUmigRhanA mULanAyaka vIsamA tIrthapati zrImunisuvratasvAmI Jain Education Intemnational For Personal & Prvate Use Only www am beyong Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puna: prakAzana prasaMge. jainazAsananI zAstrasaMpattino koI tAga pAmI zakAya evo nathI. e zAstragraMthomAM samagravidhanuM tatvajJAna samAyeluM che. vAcakapravara zrIumAsvAtijI mahArAjAnI, tattvono saMgraha karavAnI kaLAkuzaLatAne nyAya ApatA kAlikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAe kahyuM che ke - "tattvono saMgraha karavAmAM umAsvAtijI mahArAja ziramora che.' teo 500 mahAna graMthonA racayitA che. emAM teozrInuM mahAzAstra 'tattvArthasUtra' AbAlagopAla prasiddha che. enI garimA-mahimAthI AkarSAIne enA upara zvetAMbara - digaMbara AcAryAdi munioe lagabhaga 25 jeTalA saMskRta vivecano lakhyA che. emAM prAcIna maharSi zrIsiddharSigaNinI TIkA ghaNuM ghaNuM vaizidhya dharAve che. ghaNAM varSo pUrve be bhAgamAM prakAzita thayela A graMtharatnanA puna: prakAzanarUpe punaruddhAranI khUba AvazyaktA hatI. amAre tyAM be-be cAturmAsa karI upakAranI varSo varSAvanAra dharmatIrthaprabhAvaka pU.A.bha. zrImada vijayamitrAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAe A graMthanA puna: prakAzananI preraNA karI, eno saharSa svIkAra karI amArA TrasTanA jJAnakhAtA taraphathI A graMtha puna: prakAzita thaI rahyo che. paramapUjya tapAgacchAdhipati paramazAsanaprabhAvaka vyA. vA. zAsanasaMrakSaka sAcA saMghahitaciMtaka A.bha.zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI ma.sA.nI divyakRpA punaH prakAzanamAM prerakabaLa banI che. puna: prakAzanamAM, pUrva prakAzaka zreSThi devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDanA ame AbhArI chIe. zrIzrIpALanagara jaina che.mUderAsara TrasTa tathA zrIzrIpALanagara jaina che. mU. upAzraya TrasTanI sthApanAnA cakro vi.saM.2022 mAM gatimAna thayA. saM. 2026 mAM zrIzrIpALanagara bilDIMga taiyAra thayuM. jaino AvIne vasavA lAgyA. saM. 2029 mAM gaganacuMbI, AmUlacUla saMgemaramaranuM derAsara tathA vizALa upAzraya taiyAra thayAM. jainamaMdiramAM bhUmigRhamAM tathA uparanA gabhArAmAM padharAvavA mATe mevADanA delavADA gAmathI 57 IMcanA zrI munisuvratasvAmI tathA 51 IMcanA zrI AdinAtha bhagavAnanA nayanaramya prAcIna jinabiMbo maLI gayAM. - parama pUjya saMghakauzalyAdhAra siddhAMta mahodadhi karmasAhityanipuNamati suvizAlagacchAdhipati saMyamatyAgatapomUrti A. bha.zrImad vijayapremasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTadhararatna paramazAsanaprabhAvaka vyAkhyAnavAcaspati suvizAla gacchAdhipati pa. A. bha. zrImada vijayarAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. nA varadahaste zAnadAra pratiSThA mahotsava ujavAyo, te ja samaye pU.A.bha. zrIjInA samudAyanA pU. munibhagavaMtonI AcAryapadavIo thaI. pratiSThA mahotsavabAda dina-pratidina sarvAgINa vikAsa thato rahyo. eka pachI eka pU. AcAryabhagavaMtAdi cAturmAso, upadhAnAdi ekathI eka caDhiyAtA dharmAnuSThAno thatA rahyA. jaina pAThazALA, AyaMbilakhAtuM vagere saMsthAo udaya pAmI ane suvAsa paNa comera patharAI. ahIMno jJAnabhaMDAra paNa samRddha che. zrIsaMgha paNa jIvadayA, devadravya, prabhubhaktinA mahotsa, vaiyAvacca vageremAM bhAre udAratAthI lAbha le che. varSItapanA sAmuhika pAraNAM paNa darasAla karAvAya che. jJAnakhAtAmAMthI prAcIna-arvAcIna graMthaprakAzanonuM kArya paNa cAluM thayuM che. A graMtha TrasTanI zrutabhaktinA gauravamAM vadhAro karaze emAM zaMkA nathI. tIrthoddhAra temaja jIrNoddhAramAM A TrasTe lAkho rUpiyA khacya che ane kharcavAnuM kArya avirata cAluM che. li. TrasTImaMDaLa lAlacaMda chaganalAlajI lAMgaThA sohanalAla rUpAjI hukamacaMda bherUmalajI jugarAja pukharAja rAMkA (sva. pukharAja hIrAcaMdajI rAMkAnA sthAne) For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalAgemarahasyavedI prauDhagItArtha jyotirvid pa.pU. AcAryadeva zrImad vijayadAnasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTAlaMkAra saccAritracUDAmaNi karmazAstranipuNamati suvizAla gacchAdhipati pa.pU. AcAryadeva zrImad vijayapremasUrIzvarajI mahArAja sAheba. For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saccAritracUDAmaNI sidhdAMtamahodadhi karmasAhityanipuNamati suvizAlagacchAdhipati sva. pU. pAda AcAryadeva zrImada vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA nA ajoDa padAlaMkAra For Personal & Private Use Only paramazAsanaprabhAvaka vyAkhyAnavAcaspati tapAgacchAdhipati zAsanasaMrakSaka pUjyapAda AcAryadeva zrImada vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcid vijJApanam / zrIvikramAdityAt 1974 tame'bde 'em. e.' parIkSottIraNAnantaraM 'vilsana' pAThazAlAyAM mayA gaNitAdhyApakapade'GgIkRte jainadharmasiddhAntaparizIlanAya samAsAdi kathamapyavasaraH / tatpUrva kevalaM jainasiddhAntasya sthUlasvarUpaM paramapUjyatAtapAdebhyo mayA'dhigatamAsIt / tata Arabhyaiva tasya jijJAsAGkaraH prarUDha AsIt, sa cedAnImavasaralAbhAdatIvAnurAgeNa vavRdhe / nAnAvidhagranthAlocane sUkSmadRzA vyAsaGge ca sampanne manmanasyevaM babhUva rAddhAnto yathA'smin darzane prAdhAnyena varIvarti syAdvAdazailI tathA nAnyatreti / paraM caitadIyasya viSayasyAtyantadurUhatvAt ko vA'sya zAstrasya pArINo mArgadarzakazca labhyeteti ciramahardivaM vicAryamANe'sminneva kAle saubhAgyena vidvadvaryaziSyavRndasahitaiH pUjyapAdasAhityapracAraka zAstra vizArada-jainAcAryazrIvijayadharmasUribhiriyaM mohamayInagarI yadRcchayA'lakRtA / teSAM darzanalAbhena tRSArtasya nIralAbha ivAtyantaM pramodaH samajani / ____ atha sUrimahAzayaiH sahAyAtAnAM sarveSAM paricayottaraM mama vijJaptyanusAreNa tadantevAsinyAyavizAradanyAyatIrthazrImaGgalavijayairjenasiddhAntapaThanArthe mahyaM yathAbhilaSitaM datto'vasaraH / kramazazca tebhyaH sakAzAnmayA'nyAnyajainadharmasaMbandhino'neke viSayA adhItAH, sabhASyaM tattvArthAdhigamasUtraM cAdhyetumArabdham / paThyamAne cAsminnavagataM mayA'sya bahayaSTIkA vrtnte| tAsu zrIsiddhasenagaNipraNItA TIkA pazcAdhyAyAntA mudritA'stIti / tasyAH prAptaye'tIva prayAso'kAri, parantu sa niSphalo babhUva / / kAlAntare jainazAsanaprabhAvakazrImohanalAlajIpraziSyaratnajainazilpajyotiSavidyAmahodadhizrIjayasUrayo'vAgatAstairAtmIyasaGgrahasthaM mudritapustakamekaM paThanArtha mAM prati dattam / anantaraM paThanakrame saMzodhanapaddhatidRSTipathamavatIrNA / tadaivaM cetasi manISA babhUva yadasya sarvAbhyarhitanibandhasya viSayollekhAdipUrvakaM punarmudraNaM karaNIyaM yenAsya daurlabhyaM chAtraparizramazca dUrIkRtaH syAditi / etat zrIyutajIvanacandrAya sahetukaM niveditam / tatkSaNamUrIkRtaM ca mudrApaNaM tena zreSThivareNa / punarapi mahatI cintA''patitA, sA cetyam-kAyaM svaparasamayAbhijJazrIsiddhasenagaNipraNItavyAkhyAlaGkRto'nekAnekagranthagrathananiSNAtavAcakavaryasaMdRbdhastattvArthAdhigamaH ka cAgamAlpapravezinI me matiriti zodhanakarma mayA pUrva nAGgIkRtaM, parantu AgamoddhArakajainAcAryazrIAnandasAgarasUrIzvarA mudrApyamANapustikAvalokanasaMskaraNAdau sAhAyyaM dAsyantIti zreSThivareNAzvAsane datte zodhanakAryamaGgIkRtaM mayA / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 atha kAryArambhe ' zrImohanalAlajI jainasenTralalAibrerI'taH tattvArthAdhigamasUtrasya zrI siddhasenagaNikRta TIkAyAH pratiH zrIjayamUripradhAna ziSya zrImatpratApamunidvArA samAsAditA / pratyantaraM ca labdhaM zrIjIvanacandrAt / tadanantaraM mudraNAlaya pustikA samArabdhA / pAThAntarArthaM zrIjayamUridattamudrita pustakasya 'baGgAla eziyATika sosAyaTI' prakAzitasya pustakasya copayogaH kRtaH / epAmAdarzapustakAnAM ka kha ga gheti saMjJA nirdhAritA / sandigdhastha - leSu sAdhanIbhUtAyAH sUryapurasthajainAnanda pustakAlayapratestu sAkSAdullekhaH / paJcAdhyAyaparyantamudraNAlaya pustikAyAH prAyaH samAptau satyAM viSayasUcakAnAM pArzvanirdiSTaTippanikAnAM mayollekho'kAri yena sulabhatayA sarveSAM viSayAkalanaM syAditi / anantaraM mudraNAlaya pustikA jaina siddhAntapAraGgata zrI AnandasAgara mUrisavidhe prahitA / mayyanukampAdrahRdayaistairmadabhyarthanayA prAyaH sarvatra AgamoddhRtapAThasthalacchAyAbhiH paJcamAdhyAye TippanIbhiva sA vibhUSitA / saMzodhanakArye cAtIva sAhAyyamakArIti teSAM paropakRti saujanyaM varNayituM na pAye / granthArdhasya parisamAptau prakAzakAya mayA sUcitaM yadasya zuddhipatraM sArvasiddhAntatastravedinA munivareNa tajjJagRhasthena vA yadi kriyeta tarhi mahAn lAbho bhaviSyati grantho'pi vizepata AdaraNIyaH syAditi / tadUrIkRtya tena vijJapsa jaina zAsana sevAhe vAkaiH upAdhyAyazrImaGgalavijayairmatprotsAhana garbhitametat kArya svIkRtam / ' ugrasena ' ( AgrA ) purasthazrIvijayadharmalakSmIjJAnamandirasya 326 petrAtmikAM zrIvikramAt 1722 tame varSe jyeSThakRSNadvitIyAyAM likhitAM nAtyazuddhAM pratiM samAdAya zuddhipatraM pAThAntarasametaM svAnubhavagamyapAThakalitaM tairakArIti teSAM kiyAn parizramo babhUveti vidvAMsa eva jAnIyuH / ante yairyairmahAnubhAvairyena kenApi sAhAyyadAnenAhamRNIkRtaH teSAM saujanyaM saMsmaran paThanapAThanapravaNapaNDitavaryebhyaH skhalitasthalasambandhinIM kSamAM yAcamAno'smAd vijJApanaprastAvAda viramAmi rasikanandanaH kApaDiyetyupAho hIrAlAlaH / 1 patrasyobhayapArzve triMzat triMzat paGkayaH, pratyekapaGktau ca ekaSaSTirakSarANi / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA... " yasya nikhilAzca doSA na santi sarve guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // 1 // " manISimanomAnasamarAlAnAM tamastiraskAratatparataraNividhAnavedhasAM paJcazatIprakaraNapraNetRNAM vAcakavaryavirudavikhyAtAnAM munimUrdhamukuTamaNInAM zrIumAsvAtInAM viSaye vaktuM kaH kSamaH / tathApi syAdvAdazailIsamalaGkatasya lokAlokAkalanaikakuzalasarvajJamUtritasya rAgArAtiparAjayapArINasya ca jainadarzanasyAnurAgeNa 'zubhe yathAzakti yatanIya'miti ca nyAyena kriyate'yaM prayAso mayA mandamatinA / tatra prathamaM prastUyate granthavicAraH tatvArthAdhigamasUtretinAmadheyasyAsya mahAnibandhasya bhavati nAmnaiva viSayavyaktIkaraNam / jIvAjIvAdisvarUpatatvArthavivaraNAdevaitannAmasArthakyam / jainasAhityasya dravyAnuyogAdicaturanuyogAdiSu pradhAnatayA prathame dravyAnuyoge'sya smaaveshH| granthAdau bhASyabhUmikAyAM prastAvarUpAH 31 sambandhakArikAH saGgrahItAH / tadanantaraM prathame'dhyAye samyaktva nikSepa-nirdeza jJAna-nayAdInAM svarUpANi vyAkhyAtAni; dvitIye jIvala kSaNam,aupazamikAdibhAvAnAM 53 bhedAH, jIvabhedAH, indriyANi, AyuSaH sthitiH, vicAraH ya: lokaprajJaptinAmake tRtIye naraka-nArakANAM vicAraH, manuSyakSetravarNanaM, tirazcAmadhi kAraH; devagatipradarzananAmni caturthe devavicAraH, tadAdInAmAyuSo jaghanyotkRSTatA; paJcame dharmAstikAyAdikAjIvavyAkhyA, dravyalakSaNaM ca; SaSThe AsravaprastAvaH; anagArAgAridharmaprarUpake saptame dezaviratisarvavirativicAraH; aSTame bandhavicAraH, navame saMvaranirjarAvicAraH, dazame mokSatattvAdhikAravicAraH; tadante upasaMhArarUpeNa mokSamArgaH spaSTatayA pratipAditaH saMkSepeNa // sUtraparimANaM prAyaH 198 shlokaaH| bhASyapramANaM 2200 zlokAH, tatra parimANam // sUtrAdiH prArambhe 31, prathamAdhyAyAntimasUtrabhASye 9 (4+5), SaSThAdhyAyanavamasUtra bhASye1, ante 32 kaarikaaHprnniitaaH| zrIsaiddhasenIyaTIkAparimANaM 18282 / atraitaTTIkAprAntasthaprazastigatanimnalikhitazloko pramANam "aSTAdaza sahasrANi, dve zate ca tathA pare / azItiradhikA dvAbhyAM, TIkAyAH zlokasaGgrahaH // 1 // mUlasUtrapramANaM hi, dvizataM kizcidanakam / bhASyazlokasya mAnaM ca, dvAviMzatiH zatAni vai // 2 // " For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eteSu dazAdhyAyeSu vibhaktAnAM sUtrANAM saMkhyA 344 iti zvetAmbarANAM mAnyatA, digambarAstu tatsaMkhyA 357 manyante / yata ubhayorapi sampradAyayormAnanIyasyAsya granthasya sUtreSu sakhyAbhinnatA pAThAntarANi ca santi / digambareSvasya granthasya mokSazAstrarUpeNApi prasiddhiH / ekazaH pAThakaraNena ekopavAsopArjitapuNyaM ca bhavatIti garIyasIyaM samAdRtiH / uktaM capranthasya mahatvam / ... "dazAdhyAyaparicchinne, tatvArthe paThite sati / / ' phalaM syAdupavAsasya, bhASitaM munipuGgavaiH // 1 // " . asya sArvasiddhAntasArabhUtasya granthasya yad mahattvaM tadanumIyate tadupari saMskRta-hiMdIgujarAtI karNATakIya-AGgla-jarmana-bhASAsu likhitAnAM upalabdhavivaraNAnAM darzanAt / eteSAM kizcit svarUpaM vicAryate / tatra zvetAmbarasampradAye 1 tattvArthasUtrabhASyaM 2200 zlokapramANakaM vAcakavaryazrIumAsvAtiviracitam / 2 zrIsiddhasenadivAkaragumphitaM gandhahastimahAbhASyam (1) / 3 zrIdinnagaNiziSyasiMhamUripraziSyasiddhasenagaNikRtA bhASyAnusAriNI 18282 lokaparimitA ttiikaa| zrIharibhadramuripraNItA bhASyAnusAriNI 11000 zlokaparimitA TIkA / 5 nyAyavizAradanyAyAcAryamahAmahopAdhyAyazrIyazovijayaviracitA TIko bhaassysrkaanusaarinnii| 6 zrImalayagirimarisaMdRbdhA TIkA / 7 zrItattvArthaTippaNakaM cirantanamunivaryapraNItam / 1 idaM bhASyaM pazcAdhyAyaparyantaM pranthe'smin mudritamasti / 2 adhunedaM nopalabhyate / 3 ithaM TIkA pazcAdhyAyaparyantA'smin granthe mudritA, zeSabhAgastu bhaviSyati mudritH| 4 "tattvArthamUlaTIkAyAM haribhadrasUri"rityullekhaH pravacanasAroddhAraTIkAyAM 337tame ptre| paramparAnusAreNa sArdhapazcAdhyAyaparyantA TIkA zrIharibhadrasUrikRtA, avaziSTA tu tacchiSyavaryazrIyazobhadrasUribhI rcitaa| 5prathamAdhyAyaparyantA mudrApitA amadAvAdasthazreSThivaryamanasukhabhAItanujanurmANekalAlabhAIzreSThipravareNa / taMtaH paramanupalabdheH / 6 asyAH sambhave zrImalayagirisUribhiH prajJApanAvRttau nimnalikhitollekho hetuH-. " yathA ca pramANabAdhitatvaM tathA tattvArthaTIkAyAM bhAvitamiti tato'yadhAryam / " 7 idaM amadAvAdasthamANekalAlabhAIzreSThivaryeNa mudrApitam / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 zrItattvArthAdhigamasUtrasya gurjarabhASAyAM vivecanam / 9 sabhASyatattvArthAdhigamasUtrasya vyAkaraNAcAryapaNDitaThAkuraprasAdazarmapraNIto hindI bhaassaanuvaadH| 10 zrItattvArthAdhigamasUtrasya DaoN. yAkobImahAzayakRto jarmanabhASAnibaddhAnuvAdaH / digambarasampradAye 'vivaraNAni yathA 11 AptamImAMsApraNayitRzrIsamantabhadrasvAmikRtaM 84000 zlokapramANakaM gandhehastimahAbhASyam / 12 zrIpUjyapAdasvAmiviracitA sarvArthasiddhiTIkA 5500 zlokaparimitA (mudritaa)| 13 zrImadbhaTAMkalaGkadevaracitaM tattvArtharAjavArtikam zlo0 saM0 16000 (mudritam ) / 14 zrImadviAnandisvAmipraNItaM tattvArthazlokavArtikam zlo0saM0 18000 (") / 15 zrIzrutasAgarasUriviracitA zrutasAgarITIkA zlo0 saM0 8000 / 16 zrIzrutasAgara ripraNItA tattvArthasya sukhabodhinITIkA / 17 zrIvibudhasenAcAryakRtA tatvArthaTIkA 3250 / 18 zrIyogIndradevakRtA ttvprkaashttiikaa| 19 zrIyogadevagRhasthAcAryasandRbdhA ttvaarthvRttiH| 20 zrIlakSmIdevagRhasthAcAryakRtA tattvArthaTIkA / 1 asya dvitIyAvRtteH prasiddhikartA-mAstara puruSottamadAsa jayamala, surt| prathamAvRttestu mhezAnAsthazrIzreyaskaramaNDalaM prasedhakam / 2 mumbApurIsthazrIparamazrutaprabhAvakamaNDalasvatvAdhikArimiH prAkAzyaM niitH| asminnanuvAde bahuvyaH skhalanA ityullekhaH aSTamAke vivecane / 3 sabhASyatattvArthAdhigamasUtretinAmakasya navamAGkagranthasyotthAnikAdhAreNAtrollekhaH kriyate, jainagranthAvalyAM (pR0 88-89) tu kvacit kvacid minnatA dRzyate / 4 eteSAM jIvanarekhA''lekhitA''rAdhanAkoze / 5 adhunA nopalabhyate idaM bhASyaM, kintu zatAbdItaH pUrvaM tadabhUditi viduSAmullekhAt pratibhAti / 6 nandisaMghAcAryAH devanandi-jinendrabuddhi-candagomi ityaparAyAH jainAbhiSeka-samAdhizataka-cikitsAzAstrajainendravyAkaraNAdipranthavidhAtAra ime pUjyapAdAH / ___zakaSaSThIzatAbdIjanmapavitritakheTanagarA himazItalanRpasabhAtArAdevIjetAraH assttshtii-bRhtryii-lghutryiircyitaarH| 8 aSTasahasrIpraNetAraH 681tame zakasaMvatsare jAtAH / 9zakasaMvatsare 1550 tame jAtA yazastilakanAmacampUkathAyA yshstilkcndrikaattiikaakaaraaH| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 zrIabhayanandisUripraNItA taatprytttvaarthttiikaa| 22 tattvArthasUtravyAkhyAnaM karNATakIyabhASAyAm / 23 zrItattvArthAdhigamasUtrasya mahAzayajagamandaralAlajainIkRtaM AGglabhASAyAM vivaraNam / aparaM ca hindIbhASAyAM paJcadaza TIkA vartante / teSAM nAmAdyullekhAya uparyukto navamAGko pranyo drssttvyH|| granthakAraparicaya: granthakAranAmAdiSu zvetapaTAnAM dikpaTAnAM ca naikatA / tasmAt prathamataH zvetAmbarAnusArI vRttAnto daya'te / tatra uparyukta 344 sUtrANAM taduparikRtabhASyasya tatpUrvapraNItasambandhakArikANAM ca praNetAra uccai garazAkhIyabhagavatpAdazrIumAsvAtisUrayaH / etairjanmanA 'nyagrodhikA' paavniikRtaa| 'vAtsI'gotrIyA umA mAtA 'kaubhISaNI 'gotrAkhyaH svAtiH pitA caipAM janmadAtA / anayornAmadheyayoH saMyojanena teSAM nAmaniSpattiryathA baippabhaTisUrIzvarAbhidhAne / ime sUrayaH janmato dvijAH zivAdau raktA Asan , kintu jinamUrtidarzanAt jainavratadhAriNo'bhUvan , krameNa pUrvavido bhUtvA vAcaketipadavI prAptavanta ityavagamyate zrIguNAkarasUrikRtanimnollekhadarzanAt ...anyatra devAntare na toSa-cittAnandamupayAti-upaiti umAsvAtivAcakavat / so'dRSTapUrvI jinamUrtiM dRSTvA stutiM paThitavAn punareva tavAcaSTe, bhagavan ! vItarAgatAm / na hi koTarasaMsthe'no, tarurbhavati zADvalaH // 1 // tato'nyatra zivAdau virakto jinadharmadarzanAsaktobhUdumAsvAtirdvijasUnurAttavrataH sUripadamApa / kramAt pUrvagatavettA vAcako'bhUt / " -bhaktAmarastotravRttau (pR0 29) vAcakamukhyasya zivazriyaH praziSyAH, ghoSanandizramaNasya ziSyAH, vAcanayA tu mahAvAcakazramaNamuNDapAdasya praziSyAH vAcakapadavIsamalaGkRtA ime umAsvAtayaH / 1 jainendravyAkaraNasya bRhadvRttikArAH 775tame zakasaMvatsare jaataaH| 2 zrIlakSmIsenabhaTTArakasatkam / 3 jambUdvIpasamAsaTIkAyAM zrIvijayasiMhamunIzvarairapyuktam" asya saGgrahakArasya umA mAtA svAtiH pitA, ttsmbndhaadumaasvaatiH|" 4 bappanAmA pitA, bhaTTinAnI mAteti vizeSaH / For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viharamANaizca taiH 'kusumapure' pATalIputranAmadheye'yaM granthaH sanDandhaH / atra ca bhASyAnte dattA nimnalikhitA prazastiH pramANam / "vAcakamukhyasya ziva:zriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghossnndikssmnnsyaikaadshaanggvidH||1||-aaryaa vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kobhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAdhyem // 3 // ahaMdvacanaM samyag gurukrameNAgataM smupdhaaye| duHkhAte ca durAgamavihatamati lokamavalokya // 4 // idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // " vAcakavaryazrIumAsvAtInAM kRtayaH1 zrItattvArthAdhigamasUtram / 2 zrItattvArthAdhigamabhASyam / 3 preshmrtiH| 4 jambUdvIpasamAsaprakaraNam / 5 pUjAprakaraNam ( ekonaviMzatizlokAtmakam ) / 6 shriivkprjnyptiH| 7 kssetrvicaarH| 1 dharmaratnaprakaraNapraNetRzrIzAntisUribhirapi tatprakaraNa ( gA0 103 ) svopajJavRttAvukam" pUrvagatavedinA comAsvAtivAcakena praNItapravacanonnatihetuprazamaratitattvArthAyanekamahAzAstreNa / " 2 prasiddhayanusAreNa / 3 dharmabindoH zrImunicandrasUrikRtaTIkAyAM nimnalikhitollekhAt" umAsvAtiviracitazrAvakAzato tu atithizabdena sAdhvAdayazcatvAro gRhItAH, tatasteSAM saMvibhAgaH kArya tathA ca tatvATaH-atithisaMvibhAgo nAma ati yayaH sAdhavaH sAdhvyaH zrAvakAH zrAvikAzcaiteSu gRhamupAgateSu bhaktyA'bhyutthAnAsanadAnapAdapramAnanamaskArAdibhirarcayitvA yathAvibhavazakti anna-pAna-vastrauSadhAlayAdipradAnena saMvi. bhAgaH kArya iti / " 4 zrIharibhadrasUrikRtaTIkAsamalakRto'yaM grantho vAcakavaryasya kRtiriti pratibhAti / 5 navamAkAnthotthAnikAyAM yazobhadracaritraM vAcakavaryANAM kRtirityullekhaH, parantu pramANAnupalabdheH sa vicaarnniiyH| For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIumAsvAtimaharSibhiH prakaraNapaJcazatI praNItA ityulekhaH zrIjinaprabhasUrikRtatIrthakalpe prazamarateH zrIharibhadrakRtaTIkAyAM ca / anena eteSAM paJcazataprakaraNapraNetRrUpeNa prasiddhiH zvetAmbarasampradAye / sthAnAGgavRtti - paJcAzakavRtti-zrIuttarAdhyayanavRttyantargatanimnalikhitapAThA vAcakavarya kRtopalabdhagrantheSu na dRSTipathe'vataranti, ato'pi saMbhavati teSAmanyagranthapraNetRtvam / "uktaM ca vAcakamukhyairumAsvAtipAdaiHkRpaNe nAthadaridre vyasanaprApte ca rogazokahate / yad dIyate kRpArthAdanukampA tad bhaved dAnam // 1 // abhyudaye vyasane vA yat kiJcid dIyate sahAyArtham / tatsaGgrahato'bhimataM munibhirdAnaM na mokSAya // 2 // rAjArakSapurohitamadhumukhamAvalladaNDapAziSu ca / yad dIyate'bhayArthaM tadabhayadAnaM budhairjJeyam // 3 // abhyarthitaH pareNa tu yad dAnaM janasamUhamadhyagataH / paracittarakSaNArthaM laJjAyAstad bhaved dAnam // 4 // naTanartamuSTikebhyo dAnaM sambandhibandhumitrebhyaH / yaddIyate yazo'rthaM garveNa tu tad bhaved dAnam // 5 // hiMsAnRtacauryodyataparadAraparigrahaprasaktebhyaH / yad dIyate hi teSAM tajjAnIyAdadharmAya || 6 || samatRNamaNimuktebhyo yaddAnaM dIyate supAtrebhyaH / akSayamatulamanantaM tad dAnaM bhavati dharmAya // 7 // zatazaH kRtopakAro dattaM ca sahasrazo mamAnena / ahamapi dadAmi kiJcit pratyupakArAya tad dAnam // 8 // " --sthAnAGgasya zrIabhayadevasUrikRtavRttau 20 " umAsvAtivAcakenApyasya samarthitatvAt / tathAhi tenoktam - samyagdarzanasampannaH SaDvidhAvazyaka niratazca zrAvako bhavati iti // " " uktaM vAcakamukhyaiH - - paJcAzakasya zrIabhayadevasUrikRtavRttau paribhavasi kimiti lokaM, jarasA parijarjaritazarIram / acirAt tvamapi bhaviSyasi, yauvanagarvaM kimudvahasi ? // 1 // " zrI uttarAdhyayanasUtra (a0 10, patrA0 244 ) sya zrIbhAvavijayakRtavRttau For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 " samyaktvajJAnazIlAni, tapacetIha siddhaye / teSAmupagrahArthAya smRtaM cIvaradhAraNam // 1 // jI kUrcI zikhI muNDI, cIvarI nana eva ca / tapyannapi tapaH kaSTaM, mauDhyAddhisro na siddhyati // 2 // samyagjJAnI dayAvAMstu, dhyAnI yastapyate tapaH / namIvaradhArI vA sa siddhayati mahAmuniH // 3 // " iti vAcakavacanaM zrIuttarAdhyayanasya zrI zAntyAcAryakRta ( a0 2, patrA 0 93 ) vRttau " uktaM ca vAcakaiH zItavAtAtapairdazaiM - mazakaizcApi kheditaH / mA samyaktvAdiSu dhyAnaM, na samyak saMvidhAsyati // 1 // " "sUribhiruktam dharmopakaraNamevaitat, na tu parigrahastathA // jantavo bahavaH santi, durdarzA mAMsacakSuSAm / tebhyaH smRtaM dayArthaM tu, rajoharaNadhAraNam // 1 // Asane zayane sthAne, nikSepe grahaNe tathA / gAtrasaMko (ku) cane ceSTaM tena pUrva pramArjanam // 2 // tathA - zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayana sUtra ( a0 2, patrA0 95 ) vRttau santi sampAtimAH sattvAH, sUkSmAzca vyApino'pare / teSAM rakSAnimittaM ca vijJeyA mukhavatrikA // 3 // kizca - bhavanti jantavo yasmA - dannapAneSu keSucit / tasmAt teSAM parIkSArtha, pAtragrahaNamiSyate // 4 // aparazca samyaktvajJAnazIlAni, tapazcetIha siddhaye / teSAmupagrahArthAya smRtaM cIvaradhAraNam // 5 // zItavAtAtapairdazai - rmazakaizcApi kheditaH / mA samyaktvAdiSu dhyAnaM, na samyak saMvidhAsyati // 6 // For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tasya tvagrahaNe yat syAt , kSudraprANivinAzanam / jJAnadhyAnopaghAto vA, mahAn doSastadaiva tu // 7 // " -zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanasUtra( a0 3, patrA0 180 )vRttI " Aha vAcaka: yAvat paraguNadoSaparikIrtane vyApRtaM mano bhavati / tAvad varaM vizuddha dhyAne vyagraM manaH kartum // 1 // " --zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanasUtra ( a0 4, patrA0 190-191 )vRttau " Aha ca vAcakaH-' iha cendriyaprasaktA nidhanamupajagmuH' tadyathA-gAryaH satyakirtekarddhiguNaM prApto'nekazAstrakuzalo'nekavidyAbalasampanno'pi / " -zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanavRttau( a0 4, patrA0 191 )vRttI " uktaM ca vAcakaiH__ maGgalaiH kautukairyogai-vidyaamntrstthaassdhH| .. na zaktA maraNAt trAtuM, sendrA devagaNA api // 1 // " -zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanasUtra(a0 4, patrA0 191 )vRttau " vAcakenApyuktam yad rAgadopavad vAkyaM, tattvAdanyatra vartate / sAvadhaM vA'pi yat satyaM, tat sarvamanRtaM viduH||1||" -tattvArthAdhigamasatrasya(a0 7, sU09)zrIsaiddhasenIyaTIkAyAm zrIumAsvAtivAcakAnAM samayaH janmamaraNazRGkhalAvidyamAnabhavyAnAM mokSamArgopadeSTAraH saGgrahItRSvananyatamA ime sUrayaH kadedaM bhUmaNDalaM bhUSayAmAsuriti prazno'dhunA vicAryate / sUrivaryakRtabhASyAntadattaprazastita idaM spaSTaM bhavati yadime sUraya uccnaagrshaakhiiyaaH| asyAH zAkhAyA utpattistu zrIAryadinaziSyazrIAryazAntizreNikasamaye / AryadinAH zrIvIrAt 421tame'bde jAtAnA AryendradinAnAM shissyaaH| anena zrIumAsvAtayaH zrIvIrAt paJcamazatAbdIpUrvakAlInA netyanumIyate / zrIdharmasAgaragaNi viracitAyAM zrItapAgacchapaTTAvalIsUtravRttau tu ullekho yathA ___"zrIAryamahAgirisuziSyau bahulabalissahI yamalabhrAtarau / tatra balissahasya ziSyaH svAtiH, tattvArthAdayo granthAstu tatkRtA eva saMbhAvyante / tacchiSyaH zyAmA. 1 kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryakRtasiddhahemavRttau ( a02, pA02, sU039)" upomAsvAti saGgrahItAraH, upajinabhadrakSamAzramaNaM vyAkhyAtAraH, tasmAdanye hInA ityarthaH" 2idaM ca prajJApanAnandIpAvalyoH anugaami| 3 saMbhAvanA tu nAmasAdRzyabhrameNa / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAryaH 'prajJApanA kRt zrIvIrAt SaTsaptatyadhikazatatraye ( 376 ) svargabhAcha / pro. piTarsanakRte riporTasaMjJake pustake umAsvAtisamayaH zrIvIrAt na zatatrayIpUrvika ityullekhaH / " ato'numIyate zrIumAsvAtayaH zrIvIrAt dvizatAbdIpUrvakAlInAna, zrIvIrAt prAyaH 720tame varSe teSAM prAdurbhAva iti yugapradhAnAvalyAdhAreNAnumIyate / digambarasampradAyAnusAreNa zrIvIrAt 714-798 paryanto jIvanakAlaH zrIumAsvAtInAm / yadyapi zrIumAsvAtInAM samayamImAMsane etAdRzI bhinnatA vartate, tathApIdaM sunicitaM sambhAvyate yadeteSAM prAdurbhAvaH zrIvIrAt dvizatAbdIta uttarakAlInaH, navamazatAbdItaH pUrvakAlIna iti // atha dikpaTAnusArI vRttAnto likhyate / tatrAsmin granthe dattAnAM kacit pAThasaMkhyAbhimAnAM sUtrANAM racayitAraH prAptacaraNarddhayaH padmanandAparAbhidhAnA umaasvaatyH| ekadA jainasiddhAntaviSayiNI svazaGkAM dUrIkartuM te videhakSetravartizrImanAmAntaram ndharatIrthakaramupAjagmuH / cAraNArddhibalAt gaganapathA gacchatAM teSAM hastanyastA mayUrapicchikA'dhaH patitA / tadAnIM viSNucaraNavihAriNaH kasyacid gRdhrasya picchikA gRhItvA nijakarma nirvAhya puraH praceluH / atasteSAM gRdhrapiccha ityaparA AhA AsIt / uktaM ca "tattvArthasUtrakartAraM, gRdhrapicchopalakSitam / vande gaNIndrasaMyAta-mumAsvAmimunIzvaram // " etairmahAzayaiH kA bhUmiH svajanmanA'laGkRteti na jJAyate / parantu yadi caramatIrthakarazrImahAvIranirvANasamayaH khristazakAt 527 varSapUrvako nizcIyate tarhi umAsvAtInAM i0 sa0 135-239 jIvanakAlaH / janmana ekonaviMzativarSeSu vyatIteSu jIvanarekhA mahasodvignaiH ebhirmahAzayaiH zrIkundakundAcAryasamIpe dIkSA kkssiiktaa| tataH paJcaviMzativarSAnte ca mUripadaM prAptam / anenAdhAreNaiSAM jIvanakAlasya sthUlarUparekhA'numIyate, sA yathAvIrAt khristAt janma 714tame'bde 135tame'nde dIkSA 733 , 154 // mUripadam 758 , 179 // svargagamanam 798 , 219 , For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 granthakArasampradAya: zvetAmbaradigambarasampradAyAnusAri vRttAntadvayaM vicAritam / adhunA sUtrakArAH zvetAmbarIyA digambarIyA vA ityanveSaNA kriyate / ubhayapakSe granthasya prAmANyarUpeNa svIkRtistasmAt tadgatasUtragaveSaNenaiva granthakArasampradAyo nizcetavya iti yuktiyukto mArgaH / ato'nyayuktInAmatropekSA kriyate / tatra caturthAdhyAye 'dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH' iti tRtIye sUtre sUtrakArairbhavanavAsinAM daza vyantarANAmaSTau jyotiSkANAM paJca kalpopapannavaimAnikAnAM ca dvAdaza bhedA iti devabhedapradarzakamuddezasUtramuktam / digambarAnuyAyiTIkAkAramahAzayairapi sarvArthasiddhiTIkAyAM (pR0 135 ) tattvArtharAjavArtike (pR0 150) tattvArthazlokavArtike (pR0 372 ) cedaM mUtraM maulikarUpeNa kakSIkRtam / parantu sUtrasaMgRhItabhedapradarzanasamaye bhavanavAsinAM vyantarANAM jyotiSkANAM tu yathArthabhedAn pradarzayitvA vaimAnikAnAM bhedapradarzanasamaye sUtrakArAbhimatAn dvAdaza bhedAn parityajya SoDazabhedAnAM pradarzanaM digambaraiH kRtaM, tasAt kiM uddezabhaGgadoSAropaNaM na bhavati / yadi kalpopapannavaimAnikAnAM SoDazabhedapradarzanaM sUtrakArAbhimataM syAta, tarhi 'dazASTapazcaSoDazavikalpAH kalpopapannaparyantAH' iti uddezasUtraM vidadhyAt / na ca vyadhAt / tesAdanaumAkhAtikametadityanumIyate / vicAryatAmubhayapakSIyasUtram / tatra digambarasampradAye yathA "saudharmaizAnasAnatkumAramAhendrabramabrahmottaralAntavakApiSThazukramahAzukrazatArasahasrArepvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu praiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau c|" -tattvArtharAjavArtike a0 4, sU0 19 zvetAmbarasampradAye tu "saudharmaizAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu aveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / " / -(a0 4, sU0 20) sUtrakArANAM zvetAmbaratve'nyA yuktirapi / tathAhi-pazcamAdhyAye dravyANAmavagAhanirUpaNasamaye yathA 'dharmAdharmayoH kRtsne' (lokAkAze), 'ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAM', 'asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAM ' iti sUtrANi racitAni, tathaiva yadi mukhyakAlarUpAH samagralokagatAH kAlANavaH satyAH syustarhi teSAmapyavagAhakSetraM sAkSAt pradarzitaM bhavet / na ca kenApi prakAreNa sUtrakAraderzitaM, tasmAt kAlANUnAM mukhyakAlarUpeNa sattA teSAM mate'pi 1vaimAnikAno lejhyAsthityadhikAre digambaramAnyatAyA durghaTanA'pi vicAraNIyA / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 neti pratibhAti / asminnabhAve siddhe sUtrakArAH zvetAmbaramatAnusAriNa iti saNTaGkate / bhagavatIprajJApanAdiSvAgameSu kAlANUnAM pratipAdanaM na kRtam, evaM sati sUtrakArairapi AgamaviruddhaM sUtraM na vyaraci / nanu kAlANUna digambarA api naiva manyante iti cet, tanna, tattvArtharAjavArtike ( pR0 228 ) ' vartanA pariNAmakriyA paratvAparatve ca kAlasya' (a0 5, sU0 22 ) iti sUtrasya vyAkhyAne nimnalikhitollekhAt / " dvividhaH kAlaH - paramArthakAlaH vyavahArarUpaceti / tatra paramArthakAlaH vartanAliGgaH tyAdInAM dharmAdivat vartanAyA upakArakaH / sa kiMkharUpa iti cet, ucyate - yAvanto lokAkAze pradezAstAvantaH kAlANavaH parasparaM pratyabandhAH ekaikasminnAkAzapradeze ekaikavRttyA lokavyApinaH / " sUtrakArAbhiprAyeNa nizrayakAlasyAsvIkArAt tatsvarUpAH kAlANavo'pi na bhaveyuH, ata eva taisteSAmavagAhakSetraM na pradarzitaM, ' mUlaM nAsti kutaH zAkhA' iti nyAyAt / kizca yadi kAlo mukhyadravyaM syAt tarhi 'ajIva kAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH ' ( a0 5, sU0 1 ) ityatrAjIvarUpeNa tasyApyullekhaH karaNIyo bhavet / tato'nantarasUtre ' dravyANi jIvA' ityatra kAlasyApi mukhyadravyarUpeNa gaNanA syAt / na ca kRtA sUtrakAraiH, tasmAnna mukhyadravyarUpaH kAlaH / na ca ' guNaparyAyavad dravyaM ' ( a05, sU0 38 ) iti dravyasya lakSaNakathanAnantaraM ' kaoNlazca' (a05, sU0 39 ) iti sUtreNa kAlasyApi mukhyadravyatvarUpeNa siddhirbhavatIti vAcyam / yadi tatrollekha karaNe'pi sA siddhirbhavet, tarhi sarveSAmapi dravyANAM mukhyadravyatvasiddhayarthaM tatraivollekhaH karaNIyo bhavet, na tu prathamataH / aparaJca tatratyaM 'dravyANI' ti sUtramapi niSphalaM syAt // 4 kSut-pipAsA - zItoSNa-daMzamazaka-caryA - zayyA-vadha-roga-tRNasparza- malA iti parISahavyAkhyAne sUtrakAraiH kizca ekAdaza jine ' ( a0 9, sU0 11 ) iti sUtreNa spaSTatayaiva kevalinyAhAraparISahaM vyAkhyAyamAnaiH kevalinAmAhArasadbhAva AkhyAyi / dikpaTAstu kevaliSu pAtrAdyupakaraNAkavalAhArAsambhavamadhyAsyamAnA naivaM manvate, svasvavyAkhyAsu ca niSedhAya naJadhyAhArAdi kurvanti, parISahANAM guNasthAnAvatAraprasaGge niSedhAdhyAhArAdi vihAya asaGgataM kimapi vyAkhyAyate taiH / atra cArya vivekaH - dikpaTAH kevaliSu kavalAhAraM naivAbhimanyante, zvetAmbarAstu svIkurvanti / yadi dikpaTIyAbhiprAyeNa mohodayasahAyI kRtakSudvedanAyA abhAvAd bhagavati kevalini kSutpipAsAprasaGgAbhAvaH, tataH 4 1' dravyANi ' ' jIvAzca' iti pRthak pRthak sUtraM dikUpaTamate / 2 zvetAmbaramate saptatriMzattamaM sUtramidam / 3 ' kAlazcetyeke ' ( a0 5, sU0 30 ) iti zvetAmbaramatasUtrapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathaM kevalinyekAdaza parISahAH kathitAH 1 na ca kSutpipAsayoH mohodayasahAyIkRtakSudhAdivedanIyajanyatvaM satyamastIti vAcyaM, mohodayasahAyIkRtakSudhAdivedanIyajanyatvasya kSutpipAsAdiSu 'vedanIye zeSAH' (a0 9, sU0 16) iti sUtreNa nirAkRtatvAt kevalavedanIyajanyatvasya pratipAdanAcca / anyacca kSutpipAsayoH mohodayasahAyIkRtavedanIyajanyatvaM nAstIti sayuktikaM pratipAditaM nyAyAcAryanyAyavizAradamahAmahopAdhyAyazrIyazovijayapAdaiH adhyAtmamataparIkSAgranthe catustriMzadatizayAnAM siddhiprasaGge / ___ aparazca yathA mohAbhAvAt adarzanalAbhanAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArA iti ekAdaza parISahAH kevaliSu na svIkriyante dipaTairapi, tathaiva kSutpipAse api mohodayasahAyakAbhAvAt na svIkriyetAM taiH, svIkArazca taiH kRta iti vicAraNIya sthalaM vidvdbhiH| 'pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH' (a0 9, mU046) iti sUtrasya vyAkhyAnAvasare pulAkAdInAM vizeSapratipattyarthamuktaM zrImadbhaTTAkalaGkadevaiH "pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAH dvayoH saMyamayoH sAmAyikacchedopasthApanayorbhavanti / ........ bakuzo dvividhaH-upakaraNabakuzaH zarIrabakuzazceti / tatra upakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitraparigrahayuktaH, bahuvizeSayukopakaraNakAGkSI tatsaMskArapratIkArasevI bhikSurupakaraNaba kuzo bhavati / zarIrasaMskArasevI shriirbkushH|"' -tattvArtharAjavArtike (pR0 359) evaM sati kevalakamaNDalu-picchikAyuktanana eva sAdhuH, na tu vizeSopakaraNayuktaparigrahadhArI iti manyamAnAn digambarIyAn prati prazno'yam yadi bhavatAM mate picchikAkamaNDalU vinA'nyasyopakaraNasyAsvIkAra eva, tarhi uparyuktalakSaNAnAM bakuzanigrenthAnAM nigranthatvasyAbhAvaH, teSAM upakaraNeSu saktacittatvAta, vividhavicitraparigrahayuktatvAt, bahuvizeSayuktopakaraNakAGkitvAt, tatsaMskArapratIkArasevitvAt / yadyeSAmapi nirgranthatvaM svIkriyate bhavadbhiH, tarhi kiM na dharmopakaraNAnAM mukterabAdhakatA svIkriyate / 'mUrchA parigrahaH' (a0 7, sU0 12) iti parigrahalakSaNasvIkArAt bakuzanimrantheSu dharmasAdhanopakaraNasadbhAve'pi mUrchAyA abhAvAt nirgranthatvaM samasti ityabhiprAyeNedaM sUtramupanyastaM sUtrakAraiH iti virodhaparihArakaraNaM dikpaTAnAM svamatavyAghAtabhIteH duHzakam / aparazca digambarasvarUpaliGgina eva nirgranthAH iti manyamAnaidigambarairvicAraNIyaH tattvArtharAjavArtikakArANAmayaM mudrAlekhaH-- 1 sarvArthasiddhiTIkAyAmapyevaMvidha ullekhaH / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 "liGgaM dvividhaM-dravyaliGgaM bhAvaliGgaM c| bhAvaliGga pratItya sarve paJca nirgranthA liGgino bhavantIti / dravyaliGgaM pratItya bhaajyaaH|" ___aparaJca zrItattvArthaTippaNakasya prAntabhAge mUtraviSayakapAThabhinnatAnyUnAdhikatAyA vicAraNe anaumAsvAtikAni etatsthalAni iti nirdiSTaM vartate, parantu tadupari yathAyogyavicArakaraNAya samayAbhAvAt na kimapi vivRNomi / tat tata evAvalokayantu aalokvntH| evaM mUtrakArANAM zvetapaTatyasamarthanasamarthAnAM yuktInAM sadbhAve'pi digambaramAnyatA'smin samAnaviSayake granthe nAsambhavinI, yataH kalyANamandira-bhaktAmara-sindUraprakarAdayo granthAH zvetapaTIyA api mAnyanta eva dikpttiiyaiH| ante sauhArdahRdayebhyo digambaramahAzayebhyo vijJaptiriyaM mama-yadA uparitanayuktiSu skhalanAH sambhaveyuH, sUtrakArANAM dikpaTatvasiddhau bhavatsakAze ca sUtragaveSaNapUrvikA yuktayo varteran, tarhi tattanivedanena kRpAM kurvantu bhavanta iti // TIkAvicAraH asmin granthe tattvArthAdhigamasUtrasya sambandhakArikopari TIkAdvayaM vartate / tatra prathamA vIraM praNamyetyAyekapadyapUrvikA shriidevguptmuuriprnniitaa| dvitIyA tu zrIsiddhasenamUripraNItA jainendrazAsanetipaJcapadyAtmikA'vataraNakalitA pUrvApekSayA saMkSiptatarA / bhASyAnusAriNI TIkA tu zrIsiddhasenamUribhireva sandRbdheti zrIdevaguptamUrikRtaTIkAyA adarzanAdanumIyate / parantu zrIdevaguptamUrikRtAyAH sambandhakArikATIkAyAH prAnte "itIyaM kArikATIkA, zAstraTIkAM cikiirssnnaa|| sanhabdhA devaguptena, prItidharmArthinA staa||1||" ityullekhe vilasati kasmAt taiH sUtraTIkA na vyaracIti prazno vicAraNIyaH // kiM yathA zrImalayagirimUraya Avazyakasya bRhatkalpasya vRttiM racayanta eva kAlaM cakrustathaite'pi / TIkAkAraparicitiH zrIdevaguptasUrayaH zrIdevaguptanAmAnau dvau sUrI iti spaSTamayagamyate navapadanavatattvaprakaraNayorvivaraNavinyastanimnalikhitaprazastitaH " tatrAsIdatizAyi buddhivibhavavAritriNAmagraNIH siddhAntArNavapAragaH sa bhagavAn zrIdevaguptAbhidhaH / sUri riguNAnvito jinamatAdudhRtya yena svayaM zrAtRRNAM hitakAmyayA viracitA bhavyAH prabandhA navAH ||4||-shaarduul0 1 ayamevollekhaH sarvArthasiddhiTIkAyAM (pR0 270 ) / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tenaiva svapadapratiSThitatanuH zrIkakasariprabhu nAnAzAstrasubodhabandhuramatirjajJe sa vidvAniha / mImAMsAM jinacaityavandanavidhi pazcapramANI tathA buddhvA yasya kRtiM bhavanti kRtinaH sadodhazuddhAzayAH ||5||-shaaiil. tatpAdapadmadvayacaJcarIkaH ziSyastadIyojani siddhmuriH| tasAda vabhUvojvalazIlazAlI triguptiguptaH khalu devaguptaH ||6||"-upjaati: dvitIyadevaguptasUrayaH pUrvAvasthAyAM jinacandragaNIti nAnA prathivA navatattvaprakaraNapraNetAra iti samApti( pazcadazama )gAthAvivaraNAt sphuTamevAvagamyate / sA gAthA ceyam " iya ee navatattA, sabheyabhinnA u saMgahanimittaM / gaNiNA jiNacaMdeNaM, saraNatthaM appaNo raiyA // 1 // " zrIyazodevopAdhyAyanirmitaM tadvivaraNaM tu yathA "gaNinA pANmAsikabhagavatyaGgopadhAnodvahanAvAptagaNinAnA jinacandreNa pUrvAkasthAnAmaitava, tasyottarAvasthAyAM tu zrIdevaguptAcAryeNetyarthaH / " ___ime jinacandrAparAbhidhAnAH sUrayaH zrIkakkasUrINAM ziSyAH na tu praziyA iti pratibhAti navapadaprakaraNaprAntagAthAdarzanAt / sA caivam " Ii navapayaM tu evaM, raiyaM sIseNa kakkamarissa / gaNiNA jiNacaMdeNaM, saraNatthamaNuggahatthaM ca // 1 // " etat samarthyate navapadalaghuvRttiprazastyApi / sA vettham" navapadaTIkA proktA, shraavkaanndkaarinnii| zrIdevaguptasUribhi-bhAvayitavyA prayatnena // 1 // trisaptyadhikasahasre (1073), mAse kArtikasaMjJite / zrIpArzvanAtha caitye tu, durgamAya ca( ta ?)pattane // 2 // 1 chAyA evametAni navatattvAni samedamitrAni tu saGgrahanimittam / gaNinA jinacandreNa smaraNArthamAtmano racitAni // 2 jinacandrasUrINAmantevAsI dhanadevetyAdyanAmA / 3 chAyA evaM navapadaM tvetad racitaM ziSyeNa katkatsUreH / gaNinA jinacandreNa smaraNArthamanugrahArtha ca // For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakAnandaTIkeyaM, navapadasya prkiirtitaa| jinacandragaNinAmnA, tu gacche 'Ukeza' saMjJake // 3 // katkadAcAryaziSyeNa, kulacandrasaMhitena ca / tenaiSA satritA TIkA, nirjarArtha tu karmaNAm // 4 // " aparazca prAcInagurjarakAvyasaGghahe navame pariziSTe'yamullekho'pi hetu: " saMvat 1414 (1) varSe vaizASasu 10 gurau saMghapatidesalasuta sA0 samarasamarazrIyugmaM sA0 sAligasA0 sajjanasiMhAbhyAM kAritaM / pratiSThitaM zrIkakkamariziSyaiH zrIdevaguptasUribhiH / zubhaM bhavatu // " evaM virodhApattau satyAM sambhavedevat-gurvAvalIkAreNAlpakAlInAcAryapadAvasthAdikAraNAt siddhasUrayo na prakAzitA bhveyuH| yadvA zrIkakkasUrINAM zrIsiddhasUridevaguptAcAryoM iti dvau ziSyau vartetAm / . devaguptasUriviSaye evaM vicArite'pi ekanAmadhAriNoranayorvikramArkIyaikAdazazatAbyA vidyamAnayorukezagacchAlaGkArasUrivaryayoH kaH sambandhakArikAyAH vivaraNanirmAtA iti nAvadhAryate / anyaH ko'pi sadRzanAmadhArI munivaryo'pi vyAkhyAtA sambhavet / nizcayastu sAdhanAbhAvAd duHshkH| zrIsiddhasenagaNayaH imA TIkAM vihAya zrIsiddhasenagaNimiH ko'pyanyo grantha niramAyIti na zrutipathamavatIrNa, parantu AcArAGga-vivAhaprajJapti prajJApanA-nandIsUtra-dazAzrutaskandha-dazavaikAlika-vizeSAvazyakA-''vazyakaniyukti-nizIthabhASyA-'nuyogadvAra-mazamaratiparibhASenduzekhara-pANinIyavyAkaraNapramukhAnyAnyagranthAvataraNasamalataTIkAvalokanenApi nizcIyate teSAM vidvattvam / ime sugRhItanAmadheyA maharSayaH svajanmanA kadA kA bhUmi bhUSayAmAsuriti nAvagamyate sAdhanAbhAvAt, parantu tasaMttAsamayavicAropayoginimnalikhitaprazastitaH sphuTIbhavati etAvad yadime zrImaddinagaNikSamAzramaNaziSyazrIsiMha. sUrINAM praziSyAH zrIbhAsvAminAM tu shissyaaH| AsId dinnagaNiH kSamAzramaNatAM prApat krameNaiva yo vidvatsu pratibhAguNena jayinA prakhyAtakIrtibhRzam / 1 anena saMbhAvyate jinacandragaNeH kulacandretyaparaM nAmadheyam / 2 avataraNasUcI dvitIye vibhAge dAsyAmi / 3 zrIsiddhasenagaNisamayavicAraM kariSye dvitIye vibhaage| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voDhA zIlabharasya sacchutanidhirmokSArthinAmagraNI jaijvAlAmalamucakairnijatapastejomiravyAhatam ||1||-shaarduul. yatra sthitaM pravacanaM, pustakanirapekSamakSataM vimalam / ziSyagaNasampradeyaM, jinendravatrAd viniSkrAntam // 2 ||-aaryaa tasyAbhUt paravAdinirjayapaTuH saiMhIM dadhacchUratAM nAmnA vyajyata siMhasUra iti ca jnyaataakhilaarthaagmH| ziSyaH ziSTajanapriyaH priyahitavyAhAraceSTAzrayAd ____bhavyAnAM zaraNaM bhavaughapatanaklezArditAnAM bhuvi // 3 ||-shaarduul. nidhuuttmHsNhtirkhnnddmnnddlshshaangkscchaayaa| adyApi yasya kIrtibhramati digantA'navizrAntA // 4 ||-aaryaa0 ziSyastasya babhUva rAjikaziroratnaprabhAjAlaka vyaasnggcchritsphurnnkhmnniprobhaasipaaddvyH| bhAsvAmIti vijitya nA(mA?)ma jagRhe yastejasAM sampadA bhAsvantaM bhvnirjyodytmtirvidvjjnaagresrH||5|| zArdUla0 kSamayA yukto'tulayA, smstshaastraarthvinmhaashrmnnH| gacchAdhipaguNayogAd , guNAdhipatyaM cakArAryam // 6||--aaryaa tatpAdarajo'vayavaH, svlpaagmshemussiikbhujaaddyH|| tattvArthazAstraTIkA-mimAM vyadhAt siddhasenagaNiH ||7||-aaryaa0 yadyapi bhASyAnusAriTIkAkArANAM zrIsiddhasenagaNInAM paricayaH tatkRtaprazastitaH sphuTIbhavati, tathApi siddhasenetinAmadheyAnAM vividhasUrINAM viSaye kizcidapi vaktuM nAnAvazyakam / 1 zrIsammatitarkAdiprauDhagranthapraNetAraH tArkikacUDAmaNayaH kumudacandretyaparanAmagheyAH kalyANamandirastotrakAraH zrIsiddhasenadivAkarAH vRddhavAdisUriziSyAH / 2 vAdikuJjarakesarItyAdivirudadhArizrIbappabhaTisUriguravaH zrIsiddhasenasUrayaH / 3 zrIvappabhaTTimUrisantAnIyayazobhadrasUrigacchAlaGkArayazodevasUriziSyAH vilA. savaIkahAsUtradhArAH sAhAraNetyaparanAmakAH zrIsiddhasenasUrayaH / 4 pravacanasAroddhArasya saM0 1142tame varSe vRttinirmAtAraH candragacchIyapradyumnasUriparamparAgatadevabhadraziSyAH siddhasenasUrayaH zrIyazodevasya guravaH / 5 bRhatkSetrasamAsasyaH saM0 1192tame varSe TIkAkArAH upakezagacchIyadevaguptasUriziSyAH shriisiddhsensuuryH| For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 6 zrInANakIyagacchabhUSaNAH zrIsiddhasenasUrayaH saM0 1433 / 7 zrIsiddhisAgaramUrisantAnIyAH zrIsiddhasenasUrayaH saM0 1294 / 8 zrIsarasvatInadItaTe siddhapurapattane siddhacakramAhAtmyapraNetAraH zrIsiddhasenasUrayaH / evamanyAnyapustakAdhAreNa saMzodhya pAThAntaracchAyATippanAdinA vizadIkRtya zuddhipatreNa ca saMkalayya sampAdite'sin manomohake granthe satataM samabhyasyantAM tatvArthAnvepiNachAtrAH, sAdhantamavalokayantAmAlocakAH, tarkayantAM tArkikAH, phalegrahitAM nayatAM mAmakInaM parizramam, saMzodhayantu sUcayantu ca sadayAH sahRdayA matimAnyaprabhavA dRSTidoSanibaddhA vA skhalanA iti prArthayamAnaH satatamadhyayanAdhyApanakAryadakSazemuSIzekharazramaNAdibhyaH madaGgIkRtakAryasarvAGgatAsAdhakAni kaSTasAdhyAni sUtrakArasampradAyasamayAdiviSayakAni sAdhanAni yAcamAnaH zvetAmbaradigambarAmnAyasUtrapAThabhedasUcI-varNAnusArisUtrAnukramaNikA-sUtrakArasampradAya-tatsamayanirNaya-zrIsaiddhasenIyaTIkA'ntargatasAkSIbhUtapAThapradarzakakoSTa. kAdisamanvitaM dvitIyaM vibhAgaM yathAmati saMzodhya dhIdhanakarakamale samarpayiSyAmIti ca nivedayamAno viramAmi / mohamayInagaryA, bhUlezvaravIbhyAm . ) sujJasevAsamutsuko ASADhakRSNaikAdazyAM hiiraalaalH| 1982tame vaikramIyAbde. 1 zrImajinavijayamunisampAdite prAcInalekhasaMgrahadvitIyavibhAge 530.531tamau lekhaa| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIparamAtmane namaH | zreSThi- devacandralAlabhAI - jainapustakoddhAra pranthAGke zrIumAsvAtivAcakavaryaviracitam tattvArthAdhigamasUtram svopajJAH sambandhakArikAH ( zrIdeva gupta sUri-zrIsiddhasenagaNipraNIta TIkAdvayayutAH ) samyagdarzanazuddhaM, yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // AryA zrIdeva guptasUrikRtATIkA - vIraM praNamya sarvajJaM, tattvArthasya vidhIyate / TIkA saMkSepataH spaSTA, mandabuddhi vibodhinI || anuSTup vyAkhyA - samyagatpravacanamadhigamya kAla saMhanana zraddhApurAdeH parihANimavalokya savAnukampayA samAsato mokSamArgamupadeSTukAma AcArya idamAha -- samyagdarzana zuddhaM yo jJAnaM viratimeva cAmoti / atra samyagdarzanazuddhamiti kataro vigraha AsthIyate ? yadi tAvat samyagdarzanena zuddhamiti karoti karaNe tRtIyA, parazvAdInAmiva prAG nirvRtirvaktavyA; uta kartari, tadA darzanajJAnayorabhedAd Atmano, ya ApnotItyayuktam / atha samyagdarzanAyeti tAdayeM caturthI, dArviva yUpAya, prAgeva darzanAt zuddhaM jJAnam, avAptajJAnasya ca kevalina iva kiM darzanena ? uta samyagdarzanAt hetau paJcamI, svayaMsambuddhAdiSu virudhyate, teSAM hi jhagityeva jJAnaM na hetukramamapekSate / atha samyagdarzane zuddhamiti nimittasaptamI, caturthIpakSadoSaH / tasmAd vaktavyo'tra samAdhiH / yathecchasi tathA'stu / nanUktaM doSabhUyastvam / naite doSAH / karaNe tAvad 1 AryA - lakSaNam -- yasyAH pAde prathame, dvAdaza mAtrAstathA tRtIye'pi / aSTAdaza dvitIye, caturthake paJcadaza sA''ryA // For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIdevaguptavakSyamANA nirvRttiH "tanisargAdadhigamAdvA" (a0 1, sU03) iti / kartaryapi,ata eva ApnotIti yuktam, AtmA hi samyagdarzanI salilamiva svacchatAmanyAM jJAnAvasthAmAmotIti vkssyte| avazyaM ca ya iti kartunirdezaH kartavyaH, sa yupAyairAtmAnaM zodhayatIti / caturthyAmapyadhigamAmiprAyaH, naisargikAd avAptazraddho'dhyayanAdibhirAdhigamikamAnoti. tadarthamiti, zuddhikAraNaM tu zuddhamadhyayanAdikAle / paJcamyAmapi, svayaMsambuddhAdiSu nisargasamyagdarzanahetukameva tat, vakSyati hi "aparopadezo nisargaH" iti, teSAM hi paropadezamantareNa kSayopazamAdilabdhibhyaH samIhamAnAnAmuttarakAlaM prAgiva drAg utpadyate jJAnam / saptamyAmapi satsaptamI, sati hi samya. gdarzane zuddhaM jJAnamanyathA sarvazuddhaprasaGga iti / adhikaraNe vA, yathA Akare zuddhAni bhANDAnIti / evamanye'pyAkSepaparihAramAgAH santi, prasaGgabhayAt tu nAdriyante / tRtIyApakSaH punaratra jyAyAn / samyagdarzanena zuddhamiti "kartRkaraNe kRtA" (pANiniH 2 / 1 / 32) iti smaasH| tatpUrvakamityarthaH, darzanamUlatvAJca zreyasastena zuddhamityucyate / uktazcAyamarthaH pravacane-- "bhraSTenApi ca cAri-trAd darzanamiha dRDhataraM grahItavyam / sidhyanti caraNarahitA, darzanarahitA na sidhyanti // " AryA na ca zrutamadhIyAnasyAdhyayanAdibhyo'dhigamasamyagdarzanAvAptiriti kRtvA jJAnazuddhaMdarzanamAzakitavyam,prAga darzanAdajJAnameva / taduktaM ca pravacane- "dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mithye"ti| na cAzuddhAzaye bhaiSajamiva zrutamAtmalAbha labhate / etenAzayazuddhau tasyaiva samyaktvena vipariNAmo jAyata iti vyAkhyAtameva / zrutamevAzayazodhanamiti cet, na, abhavyAnAmadhyayanAdikriyAsambhave'pi darzanAsambhavAt, vakSyati hi, samyagdarzanaparigRhItaM matyAdi jJAnamanyathA tvajJAnameveti / bhavati cAnyathApi padArthAdhyayanamAtraM, na tu ruciM virahayya darzanam, avazyaM praagaashyvishuddhiressttvyaa| ya iti janmavataH katuruddezaH / jJAnaM paJcaprakAraM vakSyamANam / tatrAdhatrayaM vyabhicAritvAdiSyate tasya vizeSaNaM, uttaraM tu dvayaM zuddhatvAdeva na, daivaraktA hi kiNshukaaH| viramaNaM virativrataM saMyamazcAritramityarthaH / sA'pi samyakpUrvikaiva paJcatayA vakSyate / atra kiM samyagdarzanazuddhA viratiriSyate, uta jJAnazuddhA ? ubhayathA'pyadoSaH, kAraNakAraNatvena darzanazuddhA kAraNatvena jnyaanshuddhaa| vakSyati hi, "viratirnAma jJAtvA'bhyupetyAkaraNam" (a07,sU01, bhASyam )iti / itthaM ceyaM viratiyaduta darzanajJAnazuddhAzayasvAminI, itarathA tu mArjArasaMyamakalpA syAta, etaca saccaritramadhikRtya vakSyati "uttaralAme tu niyataH pUrvalAbhaH" (a01, sU0 1, bhA0 ) iti / tasmAt tritayamapyetat samyakpUrvakaM niHzreyasAya kalpata iti sAdhUpadezaH / evakAro'vadhAraNe, darzanajJAnavirataya eva janmanaH sulabdhatve kAraNaM, nonama, adhikamapyato nAstyeveti / ekatamavat tu janmAnyajanmApekSayA sulabdhamiva sulabdhaM, vakSyati caiSAM mokSahetutvam / taccavidhArayati, trayamevaitat nonamadhikaMvA mokSAyeti / tacca saprayojanaM sUtre'bhidhAsyate, 1 matizrutAvadhayo viparyayazca (a0 1, sU0 32) iti sUtrasya bhASye / 2 'jJAnaM bhavatyanyathA'jJAnameveti' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH cazabdo jJAnamiti bhinnavAkyatvAd viratiM ceti sambandhAya, ekaikasya vA nirjarAhetoH prAptau janma sulabdhamiti vikalpArthaH / tacca sulandhamivetyuktaM, ApnotItyavasthitaM khatantraM kartAraM darzayati, darzanAditrayamApnoti labhate'dhigacchatItyarthaH // duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma ||-duHkhytiiti duHkhaM paritApayatItyarthaH, taca zArIraM mAnasaM ca vakSyamANaM, dvandvabhUyiSThatvAt saMsAro vA duHkhaM, nimittaM hetuH prasUtirAdhAraH / duHkhAnAM nimittaM, duHkhaM cAsya nimittam, tatra duHkhAnAM nimittamiti janmani sati zarIramanasI tadbhavaM ca duHkham , ata evoktamanyatrApi-"nahyazarIraM pratapantyupadravAH" iti / uttareSAmapi nimittaM janma, tadvAn duHkhitaH sannupaplutacetAH klIbo'samyagviSahamANaH saMsArasvabhAvamajAnan taditarapratikArAn abhIpsurazubhamArabhate, tataH karmapAzAvapAzitaH punarapi duHkhabhAgI bhavati / saMsArapakSe'pi duHkhasya-saMsArasya nimittam , mUDho hyekajanmani bahUni janmAntaravIjAnyupacinoti / etena duHkhaM cAsya nimittamiti sthitam / apizabdo duHkhAnAM duHkhasya vA nimittamityasmin pakSepi [na] duHkhanimittamiti vikalpayati, katham ? SaT puruSaprakRtIrvakSyati / tatra yadA saMsAro duHkhaM tadA''dyacatuSTayasya mUDhatvAt tannibandhanam , uttarayostu avAptadarzanAditrayIkayoretadeva paramArthasAdhanaM caramaM ceti na duHkhanimittam , yadA tu zArIrAdiduHkhapakSoM duHkhaM cAsya nimittamityayaM vAcyo'rthastadA sarveSAmeva janmavatAM duHkhanimittamityayaM vikalpaH / idamiti janmabahutve'pi mAnuSaM janma pratyakSaM pradarzayati, nahyanyatra viratilAbho'sti / katham ? narakeSu tAvad bhUyasA duHkhenAjasramanutaptadehamanasAmazaraNAnAmatyantopahatasaM. kliSTapariNAmAnAM hitazravaNamapi nAsti, kutastadupadezakAraNam ? tirazcAmapyatyantamUDhamanasAmakaruNaparAdhInAzaraNajIvitAnAM sarvAbhibhUtajanmanAmAbhiyogyAdiduHkhAnubaddhadehamanasAM hitopadezazravaNazraddhAviratI kutaH 1 tathA devAnAmapi kRcchrAvAptaviSayasukhalavAkhAdApahatacetasAmanavAptahitazravaNAnAM keSAMcicca kathaMciddhitazravaNasaMbhave'pyavazyabhogakAdhInatvAt akamabhUmitvAcca viratyabhAva eva / mAnuSye'pi devakurvAdhakarmabhUmiSu bhogaparatvAt , karmabhUmiSu cAntyAvasAyimlecchAdiSvatyantanighRNatvAt , AryeSvapi copadezakazraddhAdyabhAvAt kuto viratiH ? vikalaM cedaM trikamasAdhanamityataH sarvopavAdazuddhaM tritayalAbhopAyakSama midamityAcAryaH svajanmanidarzanena pratyakSamAha-teneti / yattadornityasambandhAd yacchabdoddiSTameva kartAraM nirdizati / sulabdhamanindhaM zlAghyaM jyAyaH / sati hi saMsAre'vazyambhAvi janma, tacca darzanAditrayasahitatvAt mokSasAdhanaM yadi bhavati, tataH sulabdham ; anyathA hi kSudrajantUnAmiva maraNAyaiveti darzayati / bhavatIti sphuTArtham , jAyate'sminniti janma, tacca mAnuSamityuktam / athavA bhavati janmeti saMsArAstitvaM darzayati / AtmA hi svakRtakarmasantAnAnusyUtaH san dhAvati bhavAd bhavAntaraM, tasya paryaTato bhavati janma / etenaikAntanityAdInAM 1'zarIrAdiduHkhaM cAsya' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIdevaguptasaMsArAbhAvAt sarvA prakriyA durupapAdA iti vyAkhyAtam , punazca vakSyati vistareNa zAstra eva / iti prathamakArikArthaH // 1 // evaM sati saMsAro'stIti jJApite tasyAnAditvakhyApanArthamAhajanmani karmakleza-ranubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo, yathA bhavatyeSa paramArthaH // 2 // AryA vyA-janmani karmetyAdi / athavA uktaM duHkhanimittaM janma tataH kathamityAryayaivAhajanmani karmaklezairanubaddhe smiMstathA prayatitavyam / janmoktavakSyamANalakSaNam / kriyata iti karma jJAnAvaraNAdyaSTadhA vakSyate / kliznanti klezayanti vA svAminaM, klizyate vaibhiriti klezAH, te'pi mohanIyabhedAH krodhAdayaH kaSAyA vakSyante / anubaddhe santataveSTite, katham ? sati hi janmani kAyavAGmanohetukaM karma bhavatItyuktaM, tataH pravRddhakarmAzayasyaudayikabhAvAnuvartino'svavazasya saMsArahetavaH krodhalobhAdayo'nekajanmAntaraklezanAya klezA Avirbhavanti, tato rAgadveSAdihetukaM tIna karmAnubaddhaM, punarapi janmani sati karma bhavati, karmabhyaH klezAH, klezebhyaH punarapi janmetyevamanubaddhamityucyate / etena saMsArasyAnAditvaM duHkhabhUyastvaM ca vyAkhyAtam / atra ca satyapyanAditve parasparahetutve ca trayANAM janmAnubaddhamityuktaM pratyakSatvAdAdhAratvAt pUrvoktatvAcca / evaM ca kRtvA anyatrApyuktam " vividhabAdhanayogAd duHkhameva janmotpatti"riti / asminniti, tadeva mAnuSaM janmAneDayati, pratyakSameva klezAnubaddhaM dRzyata iti, keSAJcid devajanmana evottaropapattipratilambhaH kila,tadAzaGkAniSedhAya cAsminnityAha, dUragAnAmapi punarAgatyAsminneva karmabhUmitvAt prayatnapUrvakaH karmaklezAbhAva iti / tathA prayatitavyam / tatheti prakArArthe, tena prakAreNa drshnaaditrylaabhopaaypuurvkmityrthH| prayatitavyam praghaTitavyaM sarvajanminA''tmanA karmaklezasantatatvamavagamya saMsArodvignena virAgamArgAnuvartinA prakarSeNa sarvAtmanA tapaHsaMyamAdiSu vartitavyamityarthaH / Adyarthe vA prazabdaH, samyagdarzanAdilAbhAnantaramAdAveva yatitavyam, na punarvizvasitavyam, pApA hi karmaklezAH pravRddhAH santaH punarapi darzanAdi pratipAtayantIti / na ceyaM svamanISikA, vakSyati hyAcAryaH zAstre "anantAnubandhyudayAt pUrvotpannamapi samyagdarzanaM prtipttii"ti| kimartha prayatitavyamityAha-karmaklaMzAbhAvI yathA bhavati / karmaNAM klezAnAM cAbhAvaH kSayastairviyoga ityarthaH / kathaM ca sa bhavati ? zaGkAyaticAraviyuktAvAptadarzano hi zuddhAzayastribhuvanamapyupahitamohamahendhanajvalitakarmadahanakAthyamAnamazaraNamamalajJAnAgamacakSuSA'valokya garbhavAsAdibhayodvignaH prANAtipAtAdiviratipratijJAmAruhya tadRDhIkaraNArtha ca paJcaviMzatibhAvanAmAvitAnta 1'sarvajanminAmAtmanAH' iti ka-pAThaH / 2 aSTame'dhyAye dazamasya sUtrasya bhASye / 3 garbhavAsAd vignaH' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH rAtmA dvAdazAnuprekSAsthirIkRtAdhyavasAyaH saMvRtAzravatvAdanaminavakarmAgamaH tapaHsaMyamAdimizca pUrvopAttakSayazuddhAzayo mohAdimalaprakSayAdavAptakevalaparamaizvaryaH phalabandhanazeSacatuSprakRtikSaye karmaklezAbhAvAvasthAmAmotIti, punarapi vistarataH zAstre vakSyAmaH / atra ca janmakarmaklezaprayAbhAve'pyaSTakarmaklezAbhAva ityuktaM, te hyavazyaM janmakAraNaM, janmatvetatkAraNamapItyupadiSTaM, atastadabhAve prAgeva janmAbhAva itybhipraayH| klezAnAM ca karmabhedatve'pi pRthagrahaNaM prAdhAnyArtham, etadbhAvAbhAve hi bandhamokSau, vakSyate-"sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / sa bandhaH" (a08,suu02-3)| mohAdikSayAt kevalaM tatazca mokSa iti / evaM tarhi karmagrahaNaM mAbhUt / naivaM zaGkayam / vyavahAra eva na pravartate, pradhAnA hi karmasaMjJA vakSyamANA, tadekadezAzca klezA iti jJApitaM bhavati / eSa paramArthaH / eSa iti vakSyamANavistaramapi samAsato'vadhArya pradarzayati, bahuvicitragranthopahito'pyetAvAnevaiSa paramArtho yaduta karmaklezAbhAvo nono nAbhyadhiko veti / parama utkRSTo jyAyAn, arthaH prayojanaM phalaM paramArthaH, atyantazuddhatvAt pUjyamAno vArthaH, darzanAdilAbhaphalaM mokSa ityAdvitIyArthaH // 2 // yadi punarekabhavena paramArthaH zakyate'vagantuM na ca klezaprahANaM, tataH ka upAya ityAha paramArthAlAbhe vA doSeSvArambhakasvabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavadyaM yathA karma // 3 // AryA vyA0-paramArthAlAbhe vetyAdi / paramArtha uktavakSyamANanirvacanaH, taM yadA kAlasaMhananaparihANerna labhate tadA, dopeSu, dUSayantyAzayamiti doSAH kaSAyAsteSAmeva gauNaparyAyajJApanArtha prayojanArthaM ca doSA ityAha-ArambhakasvabhAveSu / ArambhayatItyArambhakaH azubhe pravartayatItyarthaH, ArambhakaH svabhAvo yeSAM te ime ArambhakasvabhAvAH / nahyaduSTAzayo'zume pravartate iti pratItam, klezAstu apravartamAnamapi pravartayantIti / evaM sovyApArANAM vizeSasaMjJA gauNI doSA iti, doSeSviti stsptmii| ArambhakasvabhAveSu satsu kiM kartavyam ? tathA pravartitavyamiti vartate, tathA kiM bhvtiityaah-kushlaanubndhmevetyaadi| kuzalaM kSemamanapAyaM zivamityarthaH / tacca kuzalakAraNatvAt tadanubadhnAti, tasmin vA'nubandho'syeti, kuzalaprayojanamityarthaH / evAvadhAraNe, kuzalAnubandhameva, nAkuzalAnubandham, na vA kuzalAkuzalAnubandham / syAdityadhISTe liG, evamadhIcchati kuzalaM me syAditi / kiM tat kuzalAnubandhamiti vakSyamANamapi samAsenAha-anavadyaM nAvadyamanavadyamagaDaM karma kuzalAnubandhaM bhavatItyarthaH / yatheti tathApekSaH, tathA pravartitavyam yathA kuzalAnubandhaM karma bhavati, karmeti vizeSyaM tacca vyAkhyAtamiti tRtIyAryArthaH // 3 // 1'no jano'bhyadhikazceti ' iti ka-pAThaH / 2 'saMhananaparihANena parihANena ' iti ka-pAThaH / 3 'pravartamAnamapi ' iti vizeSaH k-pustke| 4 'savyApArANAM ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptauktamapizabdavikalpe SaT puruSaprakRtaya iti, kAH punastA iti, etAH adhamatamaH adhamaH vimadhyamaH madhyamaH uttama uttamottama iti, AsAmAcAryo nirUpaNArthamAha karmAhitamiha cAmutra, cAdhamatamo naraH smaarbhte|| ihaphalameva tvadhamo, vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // AryA vyA0-karmAhitamityAdi / athavA kimanyadapi karmAsti yato vizeSyate kuzalAnubandhamiti, omityAha caturvidham, kathamiti, SaTU puruSAH tepAmAyatrayasthAkuzalAnubandha, caturthasya kuzalAkuzalAnubandhaM, paJcamasya kuzalAnubandhaM, SaSThasya tu niranubandhamiti / eSAM svAmI vikalpamAha-karmAhitamityAdi / karmAhitamiha cAmutra cAdhamatamo naraH samArabhate / ahitamakuzalamityarthaH, kAhitam ? iha cAmutra ca, ihalokaparalokayoH, iha ceti evArthe cazabdaH / AstAM tAvatparaloke, ihaiva tAvadidaM jijIviSubhiriva viSapAnamArabhyamANamahitAyeti / uttaraH samuccaye, iha cAmutra ceti, adhamatamo jaghanyatamaH-pApiSThaH naro manuSyaH / trayANAmapi sambhave vyavahArapradhAnatvAdArambhasamarthatvAca prAyaH purussnirdeshH| smaarbhte| samekIbhAve, kriyAyogAbhividhyorAG, sarvArpitakaraNopakaraNo hyahitamArabhate, saMrambhasamArambhArambhAvasthAzca vakSyati, tAsAmAdyadvitIyayostAvadayamahitAnubandhI kiM punastRtIyasyAmiti darzayati / nidarzanaM tvasya mArgikamatsyabandhAdayaH, te hi sarvakutsitavRttayo'ntyAvasAyino viziSTajanadhikRtajanmAno rUkSasphuTitavikRtazarIrAH kRcchreNApi jijIviSavaH salilAraNyaparvatAdiSu paropaghAtAya paryaTantaH kSutpipAsAzItoSNavarSavAtadaMzAdisannipAtaduHkhapratyapAyamihaivApnuvanti,AyurbhogAnantaraM cAkuzalakarmapreritA narakeSatkaTaduHkhabhAvino bhavantItyevamubhayalokAhitAnubandhyadhamatamaH / ihaphalameva tvadhamaH,iha phalamasyeti ihaphalaM karma, evAvadhAraNe, ihaphalameva ca karma nordhvamiti, tuzabdo vizeSopapradarzananivRttyoH, na tadihaphalameva, adhamastvevamupAttabuddhiH san samArabhata iti / paralokamanorathaM nivartya viziSyopadarzayati / adhamo jaghanyaH pApaH / nidarzanaM paralokApavAdiprabhRtayaH, te hi kRcchrAvAptaviSayAmiSAnuSaktacetaso mohapaTalAkulAntarAtmAno bhogalavatyAgAsahiSNavo nirbIjA apalApitvAdekAkino mA bhUSyan niSkutsitA iti ca sahAyAn jighRkSavaH, kaH punaH paralokAdAgato mUDhapravAdo'yametAvadevedamindriyagocarAntarvati vastu nordhvamityevamAdibhirvAlizajanavipralambhanopAyaiH paralokamapokhaiva aihalaukikeSu pUrvebhyo nyUneSu karmasu pravartante / vimadhyamastUbhayaphalArtham, aprApto madhyamAvasthAM vimdhymH| ubhayasin phalaM ubhayaphalaM tadasyArthI nivandhanamityubhayaphalArtha karma, ubhayaphalAya ubhayaphalArtha karma, samArabhate iti karoti / kathamubha yatrApi phalaM bhuMjIyeti tuzabdo vivecayati / nidarzanaM mahAbhogikRSIvalavaNigA1'adhamAdhamaH' iti ka-pAThaH / 2'mA bhUSyan naH kutsitA' iti na-pAThaH, 'mAbhUSyan niHkutsitA' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH dayaH / te hi putradArAdyaviyogamicchantaH pUrvopAttaviSayAparityAgena zeSopArjanaparA nisargabhadramanaso'rthijanamanaHprINanakRtaprayatnAH paralokaphalArthinaH prasiddhapuNyadvAreSu yathAzakti svamupayuJjate / tadetat trividhasvAmikamapi karma saMsArabIjopacayAt sAmAnyato'kuzalAnubandhamityucyate // 4 // idAnIM kuzalAkuzalAnubandhakhAmIparalokahitAyaiva, pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate, viziSTamatiruttamaH puruSaH // 5 // AryA vyaa0-prloketyaadi| paralokajanmanaH paralokajanmane vA hitaM paralokahitaM tadartha paralokahitAya,ihalokApratibandhaM paralokaikArpitamanastvaM caivakAro'vadhArayati / pravatete prayatate, samArabhata iti vartamAne'pi kartRnirdeze punargrahaNam / sa hi dvitIyAvasthAprAptaH sarvArpitakaraNopakaraNa ityuktam, asya tu tisRSvapyavasthAsu sAmAnyataH pravartata iti vyapadeza ityayaM vishessH| pUrvottarAvasthAmadhye bhavo madhyamaH kriyAsu sadA, ayaM kriyAzabdo'sti bhAvavacanaH-kadA'sya kriyA, asti spandane-niSkriyamAkAzaM, asti cikitsane,-catuSpadI kriyA, asti nyAyyekriyAvAn brAhmaNaH iha nyAyyavacanaH nyAyyeSu pravartata ityarthaH / tacca nyAyyamiva, sadA sarvakAlaM yAvajjIvam / nidarzanaM tApasAdayaH, te hi grAmagRhavAsabhogAn parityajya vanavAsAbhiratayaH paralokArthinaH zIrNaparNamUlakandaphalAdyAhAriNaH abhiSecanahavanAdiSu kriyAsu pravartante, etadapi pUrvottarotkRSTahInatvAnmizrAnubandhamityucyate kuzalAkuzalAnubandhasvAmI / mokSAyaiva tu ghaTate viziSTamatiruttamaH purussH| mokSo'zeSakarmaviyogalakSaNo vakSyate tadarthaM mokSAya / saMsArabhogeSvekAntaniHspRhatvam , evakAro'vadhArayati, nivRttivizeSaNayostuzabdaH catuHsvAmikamapyetadbhavAnubandhaM karma nivartayati, darzanamAtralAbhe'pi mokSAyaiva tu ghaTata iti vizeSayati / ata evoktaM paramArthAlAbhe'pi kuzalAnubandhAyAnavadyakamaNe yatitavyamiti, pravartata iti vyAvRttatvAdvizeSAca ghaTata ityuktam , darzanamAtramapi labdhvA'vAptaparamArthabIjo'hamavazyamamuktamArgo'dhigamiSyAmi kSemamiti zanaiH zanairapi ghaTata iti vizeSaH, catuSpuruSIto viziSTA matirasyeti viziSTamatiH, uttamaH pradhAno vidvAnnara iti vartamAne'pi puruSagrahaNAt pUrvairekAntabhedavizeSamAha / puNyavattvaM cAsya darzayati, yAvadayaM na mucyate tAvat prAyo vishissttpurussvedaadipunnyraashibhaagii| vakSyati puruSavedAdayaH puNyamiti, nidarzanaM yatizrAvakAdayaH, te hi darzanAdilAbhAnantaramevodadhisalilAntarvartina iva naulAbhaparituSTAH duSTaparicitavyAlAkulabhImaguhAnuzAyina ivAvazyaMbhAvi bhayaM saMsAre'nupazyantaH sarvathA zaktito vA prANAtipAtAdiviratAH saMsArabhogalavanirabhivAJchA yatante, 1 'myasekaprayogAnuSaga...'iti ka-pAThaH, sa-pATho'pi / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptayadapi kalamakedArAvasekapAyAnuSaGgAbhivardhitotpalavaniHzreyasaprAptyantarAladevAdibhavasukhaM tadapyavagaNayyAsaktA mokSAyaiva ghaTanta ityetat kuzalAnubandhamanavayaM karma, anyathA niranubandhatulya eva syAt tatazca pazcaiva syuH, antyasya tu caramatvAniranubandhaM carameSvapi vaktRtvAt tadvizeSaparigrahaH // 5 // niranubandhakhAmI, sa cAyamyastu kRtArtho'pyuttama mavApya dharma parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo 'pyuttama iti pUjyatama eva // 6||aaryaa vyA0-yastu kRtArtha ityAdi / yaH puruSa iti vartate,punararthe tuzabdaH,yaH punariti, kRto'rtho'neneti kRtaartho'vaaptessttaarthH| AneDane'pizabdaH, AstAM tAvadasmadAdirakRtArthaH, kRtArtho'pi sanityAcAryo darzayati, uttama pradhAnaM mokSaphalamavApyAdhigamya jJAtvA, sa cottamaH kSamAdidazalakSaNo vakSyate / sutalAbhAdiSu kRtArthazabdaM vyabhicarantaM dRSTvA vizeSaNamAha-uttamamavApya, kimuttamamavApya uttamamartha iti vartate, arthavazAca vibhaktipariNAmaH, uccairgRhANi devadattasyAmantrayasvainamiti, yathA sa cottamo'rthaH sarvaprayatnaprayojanaM kevalajJAnaM tadavApya kRtArtho bhavatIti darzayati,etenaiva dharmasyottamatvaM vyAkhyAtam / nahi sarvajJo'nyathA prnnyti| parebhya upadizati kutArthatve'pi caturthI,vakSyamANanAmakarmacoditaHtadupayogArthamupadezadAnakarmaNA parAnabhipretIti darzayati-nityaM sa uttamabhyo'pyuttama iti pUjyatama eva, nityaM pratidinamupadizatyAkarmakSayAt, ayaM hyAgamaH-tIrthakaraH pratidivasamAdyAM caramAM ca pauruSIM dharmakathAM karoti / niyogapadAdiSu cApekSikamuttamatvaM pUjyatamatvaM ca taniSedhArthamAha-nityamevAsAvuttamottamo nityaM ca pUjyatamo na parvakAlAdiSviti / sa iti yadapekSo nirdezaH, uttamebhyo'nantaranirdiSTebhyo'nyebhyazca prasiddhebhyaH uttamebhyo'pi tAvadayamuttamaH kimuteta. rebhyaH ityapizabdo darzayati / iti evamarthe, evaM ca kRtvA'yaM pUjyatama eva / evakArazcArthe, uttamottamazcAyaM pUjyatamazceti, AdaraM cAvadhArayati, sAdareNAyaM puujytmH||6|| paJcabhireva gate'rthe'syopanyAsaH pravacanapraNetRtvAdAcAryazvopadeSTukAmaH kRtArtho'pyupadizati kiM punarasadvidha ityasUyAdvArA upadezagauravaM darzayati / kaH punarasAviti prayojanamevodAharaNenAha tasmAdarhati pUjAmarhannevottamottamo loke / devarSinarendrebhyaH, pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm // 7 // AryA vyA0-tasmAdahatItyAdi / yathA(smAt) kRtArtho'pyupadizati tasmAt kAraNAditi kAraNe paJcamI, arhati bhAgI yogyatamaH, pUjAmacanamabhISTavAdibhirabhigamanaM, ko'sAviti For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtIkA ] sambandhakArikAH nirdizati -- arhanneva, nAmnaH prayojanamuktaM niruktadvAreNa pUjAmarhatIti, evAvadhAraNe ayamevAsAvuttamottamo nAnya iti / loke, kRtsne'pi jagati naikadeze / kutaH punaH pUjAmarhatItyAha - devarSinarendrebhyaH pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm / devebhya RSibhyo narendrebhyaH pratyekamindrazabdaH / pUjyebhyo'pyanyasattvAnAmiti mAhAtmyakhyApanameva, anyasattvAnAM devAdayaH pUjyAstebhyo'pyarhati pUjAmarhanniti / evaM cAnyebhyo'pi pUjAmarhatIti vyAkhyAtameva, nahi rAjani samuttiSThati parSadutthAnaM prati vitarkaH / sa tAvadarhatu pUjAM, atha pUjakAnAM tu kRtArthamakopaprasAdamarcayatAM kA guNAvAptiH 1 naivaM zaGkayam, dRzyate hi agnirakopaprasAdo'pi sevakAnAmIpsitanirvRttihetuH syAt / agneriva dAhAdyanIpsitamapi tasmAd bhaviSyatIti, tacaivaM, duSTabuddhayo rAgadveSamapyagnimivAnyAyena sevamAnAH svAzayadoSAdeva zazinIva loSTukSepamAtmopaghAtAya karmopacinvanti, khapariNAmo hi naH pravacane pradhAnaM karmopacaya heturityupadezaH, vakSyati ca zAstre " pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" ( a0 7, sU0 8 ) ityevamAdiSu // 7 // " nanu cAta eva te sutarAmacarhA yaduta nirAkRtarAgadveSamalAH / nahi kaluSamudakaM malavizuddhaye, yadyevamucyatAM tarhi tadacanAt kiM hitamavApyata ityAhaabhyarcanAdarhatAM, manaHprasAdastataH samAdhizva | tasmAdapi niHzreyasa-mato hi tatpUjanaM nyAyyam // 8 // AryA vyA0 - abhyarcanAdarhatAmiti / abhyarcanAt pUjanAt, abhigamanastutivandanaparyupAsanAdeH, :, keSAm arhatAM, karmaNi SaSTI, arhanto'bhyarcya ityarthaH / kiM bhavatItyAha - manaH prasAdaH manasaH prasAdaH, prasIdati manaH / na caitadAzaGkayam, prAk pUjanAdaprasanne manasi pUjanapravRttyabhAva eveti, bhavati hIzvarAnuvRttyAdibhirapi pravRttiH, sA ca laukAntikavidhau vakSyate / pUjanAt UrdhvaM prAyeNa manasi prasAdAbhiprAyaH, loke'pi prasannamanasAmapISTajanAdisamAgamAnantaraM manaH prasAda iti pratItam / tataH kimityAha - tataH samAdhizca tasmAn manaHprasAdAt samAdhirekAgratA nirviplavamanastvaM nirvRtirbhavati / cazabdaH samuccaye, samAhitasya sataH zuzrUSA, tataH zravaNaM, zravaNAda grahaNadhAraNohApohAH, tataH saMsAratattvAdhigamaH, tasmAddhitAhitaprAptiparihArAvityevamAdayazreti, tasmAdapi niHzreyasaM, tasmAdapi samAdhyAdiguNAvAptitAratamyAn nniHzreyasamadhigamyata iti / ato hi tatpUjanaM nyAyyam, yata iyaM kalyANaparamparA niHzreyasaniSThA nirvartate, tata eva teSAM kRtArthAnAmapi satAmarhatAM pUjanaM nyAyAdanapetamiti siddham / evaM ca kRtArthatve'pi sutarAmarhatpUjanaM nyAyyamiti darzitaM bhavati / adhunA hi sattvAH prAyo'lasAH kezAdibhIravaH pramAdinazca teSAM zAntAkArapratimAdi dRSTvA dravyAdyapekSakarmopazamAdilavdhamohanIya vivaraprasanna - manasAM prAyeNa tadvacanazravaNazraddhopajAyate, tato darzanAdilAbha iti / keSAMciccAdhigatadarza 1' alaM zuddhaye ' iti ka-pAThaH ! 2 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptanAnAmapi pramAdinAM pratimAdidarzanena tadvandanaguNAnusmaraNAt saMvegAdi bhavatIti sAdhUktaM tatpUjanaM nyAyyamiti // 8 // ____ gRhItametat, yat punaruktaM kRtArtho'pyupadizatIti tadviruddhaM, kRtArthacopadizati ceti, nahi kazcinirabhivAJchaH zramamAdriyamANo dRSTa iti coditaH kAraNamAha tIrthapravartanaphalaM, yat proktaM karma tIrthakaranAma / tasyodayAt kRtArtho-'pyahastIrtha pravartayati // 9 // AryA vyA0-tIrthapravartanetyAdi / bhavasamudraM taranti tena tadvA'dhigamyeti tIrtha, pravacanamityarthaH, tasya pravartanaM praNayanaM, tadasya karmaNaH phalam, upabhogo vipAkaH prayojanamiti tIrthapravartanaphalaM, yat proktaM upadiSTaM karma, koktaM, pravacane, tatprAmANyAcca zAstre (a06, sU023) vakSyate darzanavizuddhayAdihetukaM karmASTake / katarat punastadityAha-tIrthakaranAma, tIrtha karotIti tIrthakaraH / 'kRJo hetvAdiSu' (pANiniH a0 3, pA0 2, sU0 20) iti hetau TaH, tIrthakarastIrthaheturityarthaH, tasya nAma, kAraNe kAryopacAraH, tIrthakaranAma kAraNaM tIrthakaranAma, yasminnupAtte tIrthakaro'yamityevaM vyapadizyate, tasyodayAt kRtArtho'pyahastIrtha pravartayati, yat proktaM tasyodayAt tadvipAkAt kRtArtho'pyahastIrthamityetaduktanirvacanaM, pravatayati praNayati upadizati karotIti, tasya caitadeva phalamityuktaM, na copabhuJjAnaH punarapi vedyate ityAzaGkitavyam, uktaM hi SaSThasya niranubandhaM karmeti, kiMpunaritthaM dRSTamityAha-na kizcidasAdhAraNo'yamatizayaH tathApi nidarzanamAtramidam // 9 // tatsvAbhAvyAdeva, prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya, pravartate tIrthakara evam // 10 // AryA vyA0-tatsvAbhAvyAdeveti / tadeva prakAzanaM svabhAvastatsvabhAvaH tadbhAvastatsvAbhAvyaM prakAzamayamityarthaH / tasmAdeva kAraNAt prakAzayati avabhAsayati, tanmayatvamevAsya prakAzane kAraNaM nAnyadityevakAro'vadhArayati / bhAsaH karotIti bhaaskrH| yathA,dharmapratyAsattI, lokaM bhuvanam / atra ca bhAskaragrahaNena tadvimAnasampratyayastadupadezastu pratItatvAt / tIrthapravartanAya pravatate, tIthekara eva tIthemuktaM tatpravartanAthe, pravartate prabhavati tIrthakara evaM, yathA bhAskaraH, ubhayorapi svabhAvAnugRhItA nirAkAGkSA tanmAtraphalA pravRttirityarthaH, tadevaM sarvatIrthakaropadezaprayojane vyAkhyAte // 10 // adhunA yasya tIrthe pravartamAne AcAryaH zAstraM prakartumicchati taM janmanaH prabhRti kathayitukAma idamAha 1 tavacanaguNA' iti k-paatthH| 2 'gRhItaM tat' iti ka-pAThaH / 3 'dezaprayojana vyAkhyAtam' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH yaH zubhakarmAsevana-bhAvitabhAvo bhaveSvanekeSu / jajJe jJAtekSvAkuSu-siddhArthanarendrakuladIpaH // 11 // AryA vyA0-yaHzubhakarmetyAdi / ya ityuddezo'smAdekAdazyAmAryAyAM tasmai iti nirdeshaapekssH| zubhaM karma bhUtavratyanukampAdAnAdihetukaM darzanavizuddhayAdihetukaM ca vakSyate (a0 6, sU0 13,23) / tasyAsevanamabhyAsastena bhAvito bhAvo'ntarAtmA'syeti shubhkrmaasevnbhaavitbhaavH| kiyatkAlaM, bhaveSvanekeSu, naikasminna dvayorbahuSu / Agamo hyayaM kAntArapranaSTasAdhumArgApradarzanAt samyagdarzanaprathamalAbho vardhamAnasvAmina iti / ante kimityAha-jajJe jJAtetyAdi / jajJe jAtavAn, ka, jJAtA nAma kSatriyavizeSAH, teSAmapi vizeSasaMjJA ikSvAkavaH, keSu, jJAteSvikSvAkuSu, teSAmapi bahutvAt piturasya vizeSaNaM siddhArthaH, sa eva narendraH, tasya kulaM gRhaM, tadupacArAt santAno vA, tasmin dIpanaM dIpaH, prakAzo'dbhutaM lalAmetyarthaH / vardhate hIdaM kozAdhabhivRddhayA vardhamAna ityato dIpa ityuktam // 11 // kiMguNo jAtavAnityAhajJAnaiH pUrvAdhigatai-rapatipatitairmatizrutAvidhibhiH / tribhirapi zuddhairyuktaH, zaityadyutikAntibhirivenduH // 12 // AryA vyA0--jJAnairityAdi / pUrvamevAdhigatAnyavAptAni pUrvAdhigatAni jJAnAni, tairapratipatitairanAvRtaiH / apratipatitagrahaNAca jJApayati pUrvatamabhaveSvapi zubhakarmAsevanAdavAptAnyevAsan, pramAdAt tu punarAvRttAnyanantaraiH punarapratipatitairiti / ata eva prAguktamasmAbhiH karmaklezeSu na vizvasitavyamiti / jJAnapaJcakatvAdAha-matizrutAvadhibhiH, teSAmapyekaikazaH zuddhitAratamyasadbhAvAdAha-tribhirapi zuddhairyuktaH tribhirapIti, vizuddhimeva vizeSayati, trINyapi zuddhAni naikaM dve veti, anyathA trikaM kaNThoktameva / yuktaH, sahitaH, sampannaH, yuktagrahaNAt tu nAnyat jJAnamAzaGkitavyam , uktasalilakhacchatA(bhA)vAptivat, vakSyate ca samAdhiH zAstre, kiM punarithamityAha-zaityadyutikAntibhirivenduH, yukta iti vartate, yathA hInduH zaityAdibhiravirahitaH kSetrAt kSetrAntaraM yAtyevamasAvapi apratipatitajJAnatrayo devabhavAdihAgata iti // 12 // tasya jAtasya kiM svruupmityaahshubhsaarsttvsNhn-nviirymaahaatmyruupgunnyuktH| jagati mahAvIra iti, tridazairguNataH kRtAbhikhyaH // 13 ||aaryaa vyaa0-shubhsaaretyaadi| ayaM sArazabdosti tAva bAhulye, tvaksAro vetasaH,asti 'sAra'zabdasya arthavividhatA draDhimni sArakASThaH khadiraH, asti parivi'sAra zabdasyA- stare etatsAro'yaM manuSyaH, asti kSepe vAksAro bhavAn, asti prAdhAnye vividhatA " sAro'yamatra gRhe, asti sukhe atraiva vakSyati niHsAraH saMsAra iti, iha tu For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptaprAdhAnye, sAraM pradhAnamiti yAvat, prAdhAnya eva cAyaM mukhyaH, vividhaM prayujyate tUpacArataH, sattvamavaiklavyaM, saMhananaM zarIradraDhimA, vIryamutsAhaH, mAhAtmyaM mahimA kalAdiprAvINya, rUpaM cArvaGgAvayavasannivezaH, guNA dAkSiNyAdayaH, loke cAzubhanibandhanAnAmapyeSAM prAyo darzanAt pratyekaM zubhavizeSaNam, ebhiH zubhainivRttaH hitaprayojanayuktaH sampannaH, kinnAmetyAhajagatItyAdi / vIro vikrAntaH zUraH mahAn vIraH mahAvIraH, iti evamarthe, kRtsne'pi jagati ayameko mahAvIra iti / evaM ca kRtaabhikhyH| antarmuhUrtamAtreNa bAlyakaumAradaze abhyatItya avAptayauvanatRtIyadazAstridazA devAH, tairguNebhyo guNato, nimitte paJcamI, abhikhyAtirabhikhyA kIrtiauNanAma kRtAmikhyA yasyeti kRtAbhikhyaH pratiSThitakIrtiriti yAvat , kathaM, guNataH / taduktaM hi pravacane-pUrvavairasaGgamasuropahitakAlacakrAdisannipAtApradhRpyatvAdindrAdayo vIranAmAnamuccairucceruriti, gRhanAmApi cAsya gauNaM tatkuladIpa iti gatasvAna kaNThoktam // 13 // atha kiM prAkRtavadhamadhyuSitavAn, netyAhasvayameva buddhatattvaH, sttvhitaabhyudytaaclitsttvH| abhinanditazubhasattvaH, sendrlokaantikairdevaiH // 14 // AryA vyA0-svayamevetyAdi / svayamevAnupadezAt anAcAryo buddhtttvo'vgtprmaarthH| uktaM hi, pUrvAdhigatajJAnatraya iti, buddhvA tattvaM kimavasthA-sattvahitetyAdi, sattvahitArthamabhyudyatamacalitaM sattvamasyeti sattvahitAbhyudyatAcalitasattvaH buddhatattvo hyevamamanyata 'alamanenAnekakaTuduHkhasannipAtapratibhayabahulena saMsAravAsena, mohadaurAtmyaM hIdaM yadime'ndhatamase'pi vartamAnAH sattvA nodvijante tadeSAM pratibodhanaM nyAyya miti, evamabhidhyAya abhinanditazubhasattvaH abhinanditamanumoditamabhiSTutamanubaMhitaM sattvamasyAbhinanditazubhasattvaH, kenAbhinanditaM. sendrailokaantikairdevaiH, salokAntikairindrairiti prApte sendrarityuktaM, lokAntikAnAmatra prAdhAnyAt , te hyatyantasamyagdRSTaya etacchIlAca, vakSyati hi lokAntikAstu sarva eva samyagdRSTaya iti // 14 // evamabhisambuddhena kimanuSThitamityAhajanmajarAmaraNArtaM, jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM, zamAya dhImAna pravavrAja // 15 // AryA vyA0---janmajaretyAdi / janmanA jarayA maraNena ca ArtamabhidrutamabhibhUtamabhigrastaM jagat tribhuvanamapyatrAzaraNaM aparitrANaM abhisamIkSya jJAnacakSuSA'valokya, niHsAraM nissukhama 1' vyatItya ' iti ka-pAThaH / 2 'gauNaM nAma ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH ramaNIyam / catasro'pi hi narakatiryaGmanuSyadevagatayo dAhakSudAmayAbhiyogyAdiduHkhamayyaH, kA'tra sAravatteti abhisamIkSya kiM kRtamityAha - sphItamityAdi, sphItaM samRddha makaNTakaM, apahAya tyaktvA, rAjyaM janapadaM, zamAya dhImAn pravatrAja, zamAya mokSAya, na paralokArtha, uktamasya niranubandhaM karmeti / dhImAniti, niSkramaNAnantaramevAsya caturthaM manaH paryAyajJAnamAvirbabhUva, anyathA tUktameva dhImattvaM na ceyaM svamanISA / uktaM hi pravacane - cAritrapratipattyanantarameva prAkkevalotpattezcaturjJAninastIrthakarAH pravavrajuH / / 15 / / ataH pravrajyAbahutve katarAmabhyupetavAn ityAhapratipadyAzubhazamanaM, niHzreyasasAdhanaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA, vratAni vidhinA samAropya // 16 // AryA 13 vyA0 - pratipadyetyAdi / pratipadya gRhItvA, azubhakarmakSapaNopAyabhUtaM azubhazamanaM, na ca puNyopAdAnamanyabhavAnAkA kSatvAt, ato niHzreyasasAdhakaM mokSaprApakaM, kiM tat, zramaNaliGgaM zramaNacihnaM prAyaH zramaNatvagamakaM tacca svakarapaJcamuSTayavatAritaniHzeSakezaM aSTAdazazIlAGgasahasrAnuSThAnAbhyupagatapratijJamamaropahitasitai kadukUlakRtavaikakSyaM atyantasarvasattvAnudve jenamasaGgapadaprApakaM pratipadya / anyeSvapi ca zramaNaliGgopacArAdvizeSamAryayaivAha - kRta sAmAyikakarmA kRtaM sAmAyikaM karmAnena kRtasAmAyikakarmA, karomi bhadanta ! sAmAyikaM sarvAn sAvadhAn yogAn pratyAcakSe ityevaM, na cAsyAnyo bhadanto'nyatra siddhebhyaH AcArArthaM tvanena siddhAn vA prayuktam / vratAni vidhinA samAropya / ayaM vratazabdo'sti 'vrata' zabdasyArtha - bhojane payovrata iti, asti nivRttau vRSalAnnaM vratayati, atyAcAre idaM vaividhyam vaH kulatratam asti pratijJAyAM sthaNDilazAyitrato yatiH, iha tu nivR ttipratijJayoH, hiMsAdinivRttimAtApanAdipratijJAM cAbhyupagamya, tAni vratAnyahiMsAdIni vakSyante / vidhinA vakSyamANAnupUrvyA, AcAravyavasthArthamata eva vratAnItyuktaM, itarathA hi vakSyamANasUtrInirdezAd vratamiti brUyAt / cAturyAmikanivRttyarthaM ca vratagrahaNam, Agamo hyayamAdyantayostIrthakarayoH satvAzayApekSayA paJcamahAtrato dharma iti / samAropyAtmasthAni kRtvA, kiM pravatrAjeti vartate / yathA hi nAma rAjA hastyAdibalayukto'rIn nihatya rAjyaM prApnuyAdevamasya mukhyA pravRttiriti // 16 // samyaktvajJAnacAri-trasaMvaratapaH samAdhibalayuktaH / mohAdIni nihatyA - zubhAni catvAri karmANi // 17 // AryA vyA0 - samyaktvetyAdi / sarve ime dharmAH sakalazAstrArthanibandhanA vakSyamANAstathApi tasya vizeSa ucyate, samyaktvaM kSAyikaM jJAnaM kevalAdyate, cAritraM chedopasthApyaparihAravizuddhi 1 - mudvegajananasaGga --' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptavarja, ete hyaticAravazena bhavataH, niraticArazcAyaM zeSatrayaM tvavasthAvizeSavazena sambhavet / saMvaro niruddhasarvAzravatvAt kRtsnaH / tapo bAhyaM SaDvidhamapi, antastapasastu vinayavyutsarge yathAsambhavam / dhyAnaM tu pradhAnakarmakSayakAraNatvAt samAdhiriti kaNThoktameva / anena balena yuktaH / mohAdItyAdi, mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyAnihatya prakSapayya, azubhAni, gatArthatve'pyazubhagrahaNamanyakarmabhyo'zubhataratamakhyApanArtha, catvAri karmANItivyutkrAntyAnupUrvyA kevalotpattisUtrasambandhasaGkhyAkhyAjJApanArthamuktam, te hi catvAro'pi saMsAraduHkhapratibhayapradAH zatravaH // 17 // kiM phalamityAhakevalamadhigamya vibhuH, svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho-'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // AryA vyA0-kevalamityAdi / kevalamamizramasAdhAraNamadhigamya prApya, vibhavIti vibhuH sarvagatajJAnAtmetyarthaH / svayameva svazaktyaiva, na rAjeva saamntaadimishrH| kiM tat, kevalaM jJAnaM darzanaM ca vakSyamANam , anantaM na kacitpratihataM sarvatragamata eva vibhurityuktam / adhigamya kiM kRtamityAha--lokahitAyetyAdi, sarvametadgatArtham, idamiti yadevedamadhunA pravartate // 18 // kiyat punastadityAhadvividhamanekadvAdaza-vidhamahAviSayamamitagamayuktam / saMsArArNavapAraga-manAya duHkhakSayAyAlam // 19 // Ayo vyA0-dvividhamityAdi / vakSyamANametanmahAviSayaM sarvadravyANyasarvaparyAyANi traikAlyamasyeti / amitagamayuktaM, gamAH panthAno nayAH vakSyamANAstairasaGkhyeyayuktamabhisantatam / kiyadgaNamityAha-saMsAretyAdi, saMsRtiH saMsAraH, saMsaraNaM vA saMsAraH, sa nAmAdizcaturvidho vakSyate, sa eva arNavaH saMsArArNavaH / kathaM cAsAvarNavaH, narakatiryagmanuSyAmaragaticatuSTayadustaravipulapAtraH / priyApriyavirahasamprayogakSudabhighAtAdisannipAtapratibhayAnekaduHkhAgAdhasalilaH paropaghAtikrUrAnAryajanAnekamakaravicaritavipamaH mohamahAnilapreraNAdhmAyamAnagambhIrabhISaNapramAdapAtAlaH narakAdivikRtabhImavaDavAmukhagrasyamAnAnekapApakarmasattvaH rAgadveSaprabalAniloddhatasaMjAyamAnavIcIprasRtAzayavelaH tadevamasya bhagavanto yatayo dvAdazAGgavipulazarIraM samyagdarzanAyopabaddhasandhiH prANidayAdivratasampannakaniruddhAzravadvAraM santopamitasvAdUdakAdyupahitapAvanaM vizuddhajJAnasannihitaniryAmakaM sakalacAritravidhAnAnukUlapavanapreritaM vizuddhadhyAnabalopahitasarvamaGgalarakSaM pravacanayAnapAtramAruhya saMsArArNavasya pAraprAptiphalaM zivamakSayamanAmayaM mokSamavApnuvantItyevametat alaM paryAptaM saMsArArNavapAragamanAyetyucyate. ata For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH eva tarantyanena tadvAdhigamyeti tIrthamityuktaM, anye'pi pRthivIkAyikAdayaH sattvAH saMsArasya lokasya karmapreritAH pAraM gacchantIti jJApanArtha duHkhakSayAyAlamiti vizeSitam // 19 // kimasya mAhAtmyamityAhagranthArthavacanapaTubhiH, prayatnavadbhirapi vaadibhinipunnaiH| anabhibhavanIyamanyai-rbhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // AryA vyA0-granthArthatyAdi / pratyekaM paTuzabdaH, santi hi kecit yathA'dhItagranthapaTavo . nArthapaTavaH, kecicAnadhItagranthA apyarthapaTavaH, kecidapyanadhigatagranthArthA 'paTu'zabdasyArthanAnAtvam 4-api svavikalpitavacanapaTava ityato vizeSayati triSvapi ye paTavaH / evaM / vidhA api kecidudAsInA bhavantItyAha / prayatnavadbhirapi vijagISodyataiH, vAdibhirnipuNaiH nyAyakuzalaiH, anabhibhavanIyamanyairadhRSyamanyairvAdibhiranyaistIrthikaiH / kimiva, bhAskara iva sarvatejobhiH / bhAskara iva maNipradIpAdibhiH sarvatejobhiranabhibhavanIyaH idaM tIrtha dezayAmAsa // 20 // kimarthaM punarayamupanyAsa ityAhakRtvA trikaraNazuddhaM, tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate, vIrAya vilInamohAya // 21 // AryA tattvArthAdhigamAkhyaM, barthaM saGgrahaM laghugrantham / vakSyAmi ziSyahitamima-mahadvacanaikadezasya // 22 ||"-yugmm vyA0-kRtvetyAdi / kAyavAGmanAMsi trINi karaNAni, taiH zuddhaM akalaGka, zuddhAni vA trINi karaNAnyasminniti trikaraNazuddham / zAraGgajagdhAdijJApakAt tu nisstthaaprnipaatH| tasmai iti yaH zubhakarmAsevana ityuktaM sambadhyate paramarSaye namaskAraM kRtveti vartate, pUjyetyAdi, pUjyatamAya bhagavate, gatamabhidevAdibhyo'pi namaskAramarhati kimuta matta iti smArayati / bhajanaM bhajante vA tamiti bhagaH zrIrityarthaH, sA ca sarvAtizayamayI varNitA vakSyati ca, so'syAstIti bhagavAn tasmai bhagavate / vIrAya vilInamohAya, gatamapyAcAryaH paramabhaktyAvirbhAvitacetAH punaH punaH kaNThoktaM nAma karoti, athavA svayameva buddhatattva ityataHprabhRti sAmAnyatIrthakaralakSaNasadbhAvAt tadvacanasajighRkSurviziSya vIrAyetyAha / na ca mantavyamidamiti vartamAnatIrthapraNetRtvAdvizeSitamiti, tadapi hi sAmAnyArthamevAtItA api idameva dvAdazAGgaM dezayAmAsuH tathA anAgatA dezayiSyanti avasthitatvAdayonAM anyathA kevalajJAnahInotkR1 yugmasya lakSaNam "dvAbhyAM yugmamiti proktaM, tribhiH zlokairvizeSakam / kalApakaM caturbhiH syAt, tadUrva kulakaM smRtam // " For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIdevaguptaSTatAprasaGgaH syAt / na ceyaM khamanISikA / uktaM hi pravacane, ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadAcinnAsIna kadAcinna bhavati na kadAcina bhaviSyati babhUva bhavati bhaviSyati ceti / vilInamohAya dhvastasaMsAravIjAyetyarthaH // 21 // kRttvottarakAlaM kimAha-. vyA0-tattvArthetyAdi / tattvArtho'dhigamyate'nenAsmin veti tattvArthAdhigamaH iyamevAsya gauNyAkhyA nAmeti tattvArthAdhigamAkhyastaM, bahvayaM sa ca bahvarthaH bahurvipulo'rtho'syeti bahvarthaH saptapadArthanirNaya etAvAMzca jJeyaviSayaH / saGgrahaM samAsaM, laghugranthaM zlokazatadvayamAtraM, vakSyAmIti vacorUpaM, anyathA hi brUteH kriyAphalalakSaNamAtmanepadaM syAt / ziSyahitamalpagrantha halasA apyadhIyante, adhunA hi kAlaparihANeralasatvAt sattvAnAmazakyaH sakalapravacanAdhigamastadanadhigame ca dIrghaH saMsAraH tasmAdimamalpagranthaM saGgrahamadhItya bIjamAtramapi tAvallabhantAM ziSyA ityataH ziSyahitaM vakSyAmIti abhiprAyaH / imamiti, anantarameva vakSyAmIti / kasya saGgrahamityAha-ahaMdvacanaikadezasya, arhatAmahadbhayo vA vacanaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM tasyApyekadezasya saGgrahaM vakSyAmi na sarvasya mahattvAdityarthaH // 22 // evaM tIrthamahimAkSiptabuddhirAcAryazaktimasambhAvayannAcAryadezIyaH prAhamahato'timahAviSaya-sya durgamagranthabhASyapArasya / kaH zaktaH pratyAsaM-jinavacanamahodadheH kartum // 23 // AryA vyA0-mahata ityaadi| ayaM mahacchabdo'sti prAyaH prAMzutve mahAvRkSaH, asti vaipulye mahodadhiH, asti pUjane mahApuruSaH, asti bhUyastve mahaujA AdityaH, "mahata zAdatyA asti prAdhAnye mahAdevaH, asti saMjJAyAM mahAjanaH, asti prazasye mahodayo " bhUyAH, iha tu bhUyastve, bahugranthaviSayasyeti, prAdhAnyapUjitatve tUkte, evaM vaipulyamapi mahodadhereva vakSyati / durgamagranthabhASyapArasya, durgamo granthabhASyayoH pAro niSThA'syeti durgamagranthabhASyapAraH / tatrAnupUrvyA padavAkyasannivezo granthaH, tasya mahattvAdadhyayanamAtreNApi durgamaH pAraH, tasyaivArthavivaraNaM bhASyaM, tasyApi nayavAdAnugamatvAdalabdhapAraH, ayaM hyAgamaH sarvazaktyanvitena mahatApi puruSeNa sakalapravacanArthaH azakyo vyAvarNayitu miti / taditthamasya kaH zakta ityAdi, ayaM kiMzando'sti kSepe kiMsakhA 'kiM'zabdasya vividhArthAH yA va yo'bhidruhyati, asti prazne kiM te priyaM, asti nivAraNe kiM te ruditena, " astyapalApe kiM te'haM dhArayAmi, astyanunaye kiM te'haM karomi, astyavajJAne kastvAmullApayate, iha tvapalApe, nAstyasau yo'sya jinavacanamahodadheH pratyAsaM kartuM samartha ityabhiprAyaH // 23 // yazcaitatpradhArayedasAvidamapyadhyavasyedityAhazirasA giri bibhitse-ducipseca sa kSiti doAm / pratitIrSeca samudra, mitseca punaH kuzAyeNa // 24 // Ayo For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH vyomnInduM cikramiSena, merugiriM pANinA cikampayiSet / gatyA'nilaM jigISe - caramasamudraM pipAsecca // 25 // AryA kiJca, khadyotakaprabhAbhiH, so'bhibubhUSecca bhAskaraM mohAt / yo'timahAgranthArthaM, jinavacanaM saMjighRkSeta // 26 // " - vizeSakam 17 vyA0 - zirasetyAdi / bhettumicchet, uccikSipsecca sa kSitiM dorbhyAM tameva giriM saha kSityotkSeptumicchet, dorbhyAM bAhubhyAM pratitIrSecca samudram tarItumicchet, dorbhyAmiti vartate, mitsecca punaH kuzAgreNa, tameva samudramudabinduparimANAdhigamAya kuzAgreNa mAtumicchet ||24|| vyA0 - khadyotaketyAdi / khadyotakairbhAskaramabhibhavAmIti bhAskaro'hamityevamicchet, mohAt mUDho nirarthakamunmatto'nAtmajJaH, mohAditi ca giribhedAdiSu sarvatra sambadhyate, satyAdi, atimahAgranthArthaM jinavacanaM yaH saMgrahItumicchati sa idaM prakrAntaM sarvamadhyavasyedityarthaH / / 26 / / evaM codita AcAryaH sarvametadevamityanujJApavAdamAha - ekamapi tu jinavacanAd, yasmAn nirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH, sAmAyikamAtra padasiddhAH // 27 // AryA vyA0- - ekamapItyAdi / ekamapi padaM, kiM punariyAn saptapadArthasaMgraha iti tuzabdo vizeSayati, jinavacanAdityavacchede paJcamI, yathA samUhAcchukkaM prakAzate / yasmAditi kAraNe paJcamI / yasmAt kAraNAnnirvAhakaM sugRhItamapyabhyasyamAnamuttarottarajJAnakAraNatvAd bhavottArakamityarthaH / na ceyaM svamanISikA ityAha zrUyante ityAdi, zrUyante cAnantA iti cazabdaH samuccaye, bIjalAbhAt tada vinAzAduttarottaravRddhisambhavo'vasIyate / zrUyante cetyabhiprAyamAtrA'vadhAraNe, evaM zrUyante pravacane - 'karomi bhadanta ! sAmAyikamityetAvataiva padena bhAvataH sugRhItenAnantakAlena anantAH siddhA' ityuktaM pravacane, udAharaNamAtraM tuSamASaiH svAdhyAya iti // 27 // yasmAccaivamAgamo nirvAhakamiti cAvasIyate-- tasmAt tatprAmANyAt, samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAra, grAhyaM dhAryaM ca vAcyaM ca // 28 // AryA vyA0 - tasmAdityAdi / tasmAdAgamaprAmANyAt, samAsataH saMkSepeNa, vyAsato vistareNa, yathAzaktyA'dhyeyaM jinavacanaM, na punaravamantavyamiti darzayati, zreya iti, idameva hi For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptazreyo nAnyaditi, nirgatavicAraM niHzaGkamityarthaH / grAhyamadhyayanazravaNAbhyAM, dhAryamanuprekSaNAdibhiH, vAcyamarthavicAraNAdibhiH / grahaNadhAraNe tAvadAtmopakAriNI // 28 // kiM punarvAcanayeti codite'dhyApanasyaiva gauravakhyApanArtha AtmaprayatnadRDhIkaraNArtha cAha na bhavati dharmaH zrotuH, sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhayA, vaktustvekAntato bhavati // 29 // AryA vyA0-na bhavatItyAdi / zrotA hi kadAcidanyamanasko duSTAntarAtmA vA zRNuyAda, evaMvidhasya zroturna hitazravaNamAtrAdevaikAntena dharmo'stIti darzayati / hitagrahaNamAneDanArtha, hitamapi tAvat zRNvatAM na sarveSAM dharmaH kiM punarahitamiti / bruvata ityAdi, vaktA hi yadA stutimAnalAbhAdinirIhaH kathamamI zrotAro'nugRhItAH pratibudhyerannityavAptabuddhirhitamupadizati tadA'syaikAntato bhavati dharmaH / evaM ca kRtvA khapariNAmo naH pravacaneSu zubhAzubhopacayaM prati paraM pramANamiti darzitam / na cAtrAtmanepadAzaGkA, nirAkRtaM hi stutyAdikriyAphalaM, niranubandhAbhiprAyAt , na ca dharmo'pyabhipretaH, avazyaMbhAvI tvasAvityuktaH // 29 // evaM nizcityAhazramamavicintyAtmagataM, tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca (hi), hitopadeSTA'nugRhNAti // 30 // AryA vyaa-shrmmityaadi| yo hRdayazoSAdirAtmagataH zramastamavigaNayya-naitanmama duHkhamihaiva caitatsUpayukta zarIramiti paricintyopadeSTavyaM, tasAditi prakrAntaprayojanamupasaMhRtya nicinoti, ayaM vinizcayo yaduta zreyo mokSamArgaH sarvakAlamupadeSTavyaH, na punarazreyaH sAvadyamithyAzrutamAtmaparopaghAtIti / idaM ca punaH zreyasa upadezaprayojanaM nirdhAya Aha, AtmAnamityAdi, yadayaM zrutvA pApebhyo nivRttya hiteSu pravartamAnaH kalyANabhAgI bhavati sa tatropadeSTA heturityubhAvapi hitopadezenAnugRhyate iti // 30 // vidyAzilpakalAyupadezeSvapi hitabuddhistadvArthinAmityAdi nirAkaraNArthamAha-- narte ca mokSamArgAd, hitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAt paramidameve-ti mokSamArga pravakSyAmi // 31 // AryA vyA0-narte cetyAdi / vigatadvandvasannipAtAvyayapadaprApaNahetormokSamArgAte nAnyo hitopadezaH kRtsne'pyasmin jagati vidyate / ye tvanye rAgabuddhivikalpavazena hitopadezatvena gRhItAste bhavavIjAnubandhitvAddhitopadezAbhAsA api na bhavanti, kuto hitopadezAH / yatazcaivaM, tasmAdityAdi, tasmAdityupasaMharati / paramutkRSTaM idameva hi hitopadezam , anantaraM mokSamArgaH, iti evamarthe, evaM nirdhArya vakSyAmi, samAptau vA, alamatiprasaGgena / adhunopanyAsaprayojanaM-mokSasya mArga Ado vakSyAmi pravakSyAmIti / etAvatya etA AryAzcAtra nAbhi For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikataTIkA ] sambandhakArikAH likhitAH tAsu na zramo'mizaGkathaH, prasaGgabhayAt prAyo nigadoktArthatvAca na vimardaH / ataH paraM zAstraM bhavatIti // 31 // itIyaM kArikATIkA, zAstraTIkAM cikIrSuNA / sanhabdhA devaguptena, prItidharmArthinA satA // anuSTupa __ zrIvarddhamAnasvAmine namaH / atha zrIsiddhasenagaNipraNItA dvitIyA TIkA prArabhyate / avataraNamjainendrazAsanasamudramanantaratna-mAloDya bhavyajanatoSavidhAyi yena / ratnatrayaM guru samudbhatamiddhabuddhayA, tattvArthasaGgrahakRte praNamAmi tasmai // 1 // vasantatilako sa eva dhIpo vidhurAM dhiyaM me, nayapramANAdivicAranItau / paTuM vidhattAM vyasanAvamane, kurvanti santaH karuNAmavazyam // 2 // upajAtiH saGkSiptavistIrNaruciprabodhaiH, pUrvairmunIzairvivRte'pi zAsne / yAtuM pathA vAJchati madhyamena, buddhirmadIyA paripelavApi // 3 // indravajrA uktaM jinendrairjagadekanAthaiH, sarva nayadvaitamatAnusAri / jJeyasvarUpaM pravibhajya samyaka, saMyojanaM kevalameva cintyam // 4 // " vimuktimArge muninAthadezite, vyadhAyi mauDhyAd yadasAmprataM mayA / titikSatAM tat sujanaH samAdhinA, vilokya randhaiSitayA vinA kRtaH // 5 // upendravajrA mokSamArgopadezaH zreyAn parinirvANasya puruSArthaprAdhAnyAt, duHkhodvegAddhi jIvalokaH sukhaprepsayA ca klezArtihetUn parijihIrSana sukhAnandanimittopAditsayA ca sarvakriyAsu pravartate / sukhaduHkhaprAptyabhAvazca loke tantrAntareSu ca sannikRSTakAraNabhAvobhIpsyate dharmasyArthakAmayozca / sukhaM hi dvividhaM vaiSayikabhedAnirvANaprAptilabdhAtmasthasukhabhedAca, tatra yanmaukSaM sukhaM tadAtyantikamaikAntikamanatizayamanAbAdhakaM kevalaM nirAvA svAdhInaM ca, zazvadapratipAtAdAtyantikaM, vyatikIrNasukhaduHkhahetubhAvArthAntarAnapekSatvAdaikAntikam, prakarSakASThAvasthAnAdanuttaratvAdanatizayam, prANyupamardanajalaukikasaukhyavaiparI vasantatilakA-lakSaNam" uttA vasantatilakA tabhajA jagau gH"| 2 'dhIro vikalA' iti ka-pAThaH / 3 upajAti-lakSaNam" syAdindravajrA yadi tau jagau gaH, upendravajA jatajAstato gau| anantarodIritalakSmabhAjau, pAdau yadIyAvupajAtayastAH " // For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIsiddhasenatyAdanAbAdhakam, sarvadvandvasparzaviSayAtikramAd duHkhalezAkalaGkitaM kevalam, niSpratidvandvamiti nirAbAdham, AtmatAdAtmyAvirbhAvAnmanojJaviSayasaMsargAyattA notpattirasyeti svAdhInamiti / tacaitacaitanyavIryaprazamAdiguNatattvasyAtmanaH saMsargapratibandhoparAgavigamAt punarbhavapravandhocchedAt duHkhAnAmatyantanivRtteH jJAnAdisvatattvAvasthAnaniHzreyasAvApteradhigamyata iti tatsAdhanazAsanamukhyaprayojanaH kRtsna upadezaH paramarSeH, tadanuSaGgataH zeSavyAkhyAnAt, atazca mukhyapuruSArthasAdhanasAdhyAvyabhicArazAsanAcchAstrametat, viSayarddhisaMyogasamutthasya tu sukhasyAtyantikAdiviparItavizeSaNAnugatatvAt duHkhottaratvAt duHkhapratikAramAtratvAcca, tadartha zAstramazAstraM syAt, tadupAyopadezavidhimantareNApi tatsiddhathupapattezceti, abhyudayaprAptyutsavaphalo dharmaH pratiSedhyapakSakSiptaH pratimantavyaH, arthakAmau ca, yasmAccaite duHkhAbhAvArthinAM nAtyantAbhAvahetavaH tasmAdabhyudayaphaladharmArthakAmopadezo na hitopadeza iti sarveNApi tadarthaH prayAso nAstheya ityrthH| sarvasyAsya viSayasukhaciphalatvAta taddoSaduSTatvAditi, paramarSeH pravaktunisargAdeva lokAnugrahakAritAyAM prANinAM ca hitAhitavibhAgopadezaviziSTAnugrahahetvabhAvAniHzreyasAvAptihetUpadezapravRtyupapatteH, sadAcAryayuktito hitAhitagrAptiparihArArthinAM ca kAmAdiSu dopadarzanAnniHzreyasArthitvAniHzreyasamArgopadezaH zAstre pravartate ityayaM zAstrapravRttihetukRtaH zAstrasambandhaH / sa cAyaM bhASyakArikAbhiH prakAzyate-puruSArthasiddhiM pratyAgUrNAnAM hitAhitaprAptiparihArArthinAM vidheyapratiSedhyavivekapradarzanArtha hi kArikAdvayamAdyam / paramakAryamabhIpsadbhiH pradhAnapuruSArthaprAptikAGkibhiH parahitaprepsubhirniHzreyasArthibhirityarthaH / paramanivRteraThyatvAt tatsiddhiyogyatApratighasAmarthyAdevaMprakArasAdhanaguNasamagrairbhAvyam, arthApAstatadviparItArthatatsAdhanaparihAribhizceti ato vidheyo'rthaH / karmaklezAnAmatyantAbhAvAdanavaratApratipAti muktisukhaM, samyagdarzanAdIni tatsAdhanAni ca, arthAd vyudasanIyaH saMsArasukhAbhilASaH tatsukhasAdhanAni ca, tasmAniHzreyasAvAptaye yatitavyam, tatsiddhisamartha ca sAdhanamArogyasyeva cikitsA samyakzraddhAnajJAnasaMvaratapAMsIti, nRsuraizvaryasukhatatsAdhanArtha ca na yatitavyamiti / yatazcaivaM samyagdarzanajJAnatapoguNasAmagrIyogayuktasya dravyakSetrakAlabhAvaprabhedasaMsAramahAduHkhaprapazcApAtamahAbhayahetUnAM kAtsnyena prakSayAdAtyantikI duHkhanivRttiniSpratidvandvApratipAtiparamasukhalAbhacopapadyate, tasmAduktaM "tena sulabdhaM bhavati janma" (1) iti / karmaklezA iti ca, duHkhAnAM naimittikatvAd bhavenivRttiriti, anapekSapariNAmatvAt svabhAvatve hi nApavrajyeran klezAH, prAktanaM tu karmaklezavizeSaNaM, na pradhAnezvarAdikRtAH karmaklezA iti / evaM kriyAntaraprasiddhipravRttiH kriyAntaraprasiddhinivRttizca kRtA, tasmAdityamuktaM bhagavatA, " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " ( 1, 1 ) iti ( 1, 2 ) / nanvevamaprazvAsaH kazcit, iha hi samyagdarzanAdiyukto mumukSustadartha samyagIhamAno'pi niHzreyasamanavApyoparameta sa idAnIM nRsurasukhapratiSedhAd viphalaprayAsaH syAt , dRzyate hi prazvAsaH For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gANikRtaTIkA ] sambandhakArikAH pradhAnakAryasiddhizca, yathA ito'STayojanyAmujjayinI vartate tAmekenAhA gaccha pareNa nivartethAH yadi caikenAhA na prApnuyAstato'mukasmin grAme sukhamuSitvA zvaH praveSTAMsi tUrNaM cAgaccherityetasmAd vAkyAd gantA prazvastaH san na gamane virasIbhavati, pUrvasmAt tu vyAhanyate, evaM nRsuraizvaryarddhinirapekSa upadezo'prazvAsAya syAditi, tataH prazvAsArthamucyate " paramArthAlAbhe vA" (3) ityAdi / janmAntarasaJcitAnAM hi karmaNAM bandhanikAcanAdyavasthAvaicitryAt tahetukarAgAdidoSANAM ca karmAvAhitvatAcchIlyAt kazcit tadbhavenaiva niHzreyasaM nAdhigacchet, tathApi tasya zuddhaprayogahetukaM kalyANaprAptikAraNaM puNyaM karma syAditi / syAnmatam , nanvevamabhyudayAzaMsA kRtA syAt iSTazarIrendriyAdinRsuravizeSaprAdurbhAvaphalatvAt puNyasya, niSiddhAbhyupagame cAbhyupetabAdhA syAditi / ucyate, naiSa dopaH / nRsuraizvaryasukhapratiSedhAt / nRsuraizvaryasukhapratiSedhaparaM hi muneH kRtsnaM vacanam // "sallaM kArmoM" ityAdi / svargalokagamanasukulapratyApattyAdivacanaM tu pradhAnArthanizcayadADhAMpAdanArtham / yathA'nucchibhArizeSo'pi vijigISurbhogeSu na vyAsajyateti, taducchedAda bhogeSu vyAsaGgo'pi svanubandha iti tatvAdhAnyapratIteritarasukhasyApyasukhatvamupadiSTaM syAt, tanmAtrAbhiSvaGgaparihArArthamitthaM, sarvatra priyahitanizcayasiddheH / " siddhe vA bhavati sAsae, deve vA apparae mahiDie" // -dazavaikAlike a0 9, u04, gA0 7. " u~uppasanne vimaleva caMdimA, siddhi vimANANi vayaMti tAiNo" // --daza0 a0 6, u0 2, gA0 68. " dukkarAiM karittANaM, dussahAI sahittu ya / keittha devaloesu, kevi sijhaMti nIrayA" ||--daza0 a0 3, gA0 14. ityAdi // nRsuraizvaryaniHzreyasaviSayANAM sarvavAkyAnAM siddhiH / tatazca nedaM yathoktaprazvAsavAkyatulyam, na hyatra kAlAdhvaparimANagantRzaktivanivRttikAlapariccheda iti / yathA vA sarvamupakluptaM bhojanavidhAnamupacayaM brUyAt kintvapathyamiti / evaM ca tatprasaGgapratiSedho gamyate tasmAt 1 'praveSTAsmi' iti ga-TI-pAThaH / 2 'syAnmantA' iti kha-ga-pAThaH / 3 'bAdhI' iti ka-pAThaH / 4 sallaM kAmA visaM kAmA kAmA aasiivisovmaa| kAme patthayamANA akAmA jati duggatiM // (uttarAdhyayane a0 9, gA0 53.) [zalyaM kAmA viSaM kAmAH kAmA AzIviSopamAH / kAmAn prArthayamAnA akAmA yAnti durgatim // ] 5 'padArthopadAnArtha' iti g-ttii-paatthH| 6 siddho vA bhavati zAzvataH devo vA alparajAH (alparataH) mahArddhakaH / 7 'uppasanne' iti kha-pAThaH / 8 Rtu ( zarat ) ( kAle ) prasannaH vimalazca candramA iva tAyinaH ( prasannA vimalAzca ) vimAnAni siddhiM (ca) vrajanti . 9 duSkarANi kRtvA duHsahAni sahitvA ca / kecidatra devalokeSu ( utpadyante ) kecit sidhyanti nIrajasaH // For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tattvArthAdhigamasUtram [ zrIsiddhasenasa tasyopasarjanamartho'nabhisaMhitAnuSakta iti / naiva cAtra nRsuraizvaryasukhAnujJA, niHzreyasAvAptihetutvenAnavadyakarmAbhyanujJAnAt punarbhavaprabandhakaraM na bhavati mokSakarameva tu bhavatItyanavayaM hi karma tat, sarvatra hi bhagavatA nirnidAnatvamabhiprazastam, uktaM hi "bhujo nidAnakaraNaM mukkhamaggassa palimaMthU, savvatthaviNaM bhagavayA aNidANadA pasatthA (dazAzrutaskaMdhe)" iti / / tato yadyapyAzu na labhate tathApi tatsamyagdarzanAdikRta eva sa tasya mokSa iti / idAnIM vicitraprasthAnatvAdadhamAdiSaTpuruSavizeSanirdhAraNena maGgalapUrvakatvAcchAstrapravRttemaGgalapUrvakamidaM zAstram, taccAtraikAntikAdiphalayogAt prakRSTatvAca namaskAro bhAvamaGgalaM pravacanasaddharmatIrthapraNAyine mahAvIrAyeti bhagavata eva pUjyAnuttaratvapratipAdanArtham, tadanuSaGgataH zAstropodghAtArthaM pravaktRzuddheH pravacane zuddhirAkhyAtA syAditi bhagavati jAtaprasAdabahumAno guNajJaH saGgrahakAraH zrotRNAM zAstre gauravotpAdanArtha cAha-"karmAhitaM" (4) ityAdi / puruSArthAnAM caturNAmubhayasminnapi loke yo viparItAnuSThAyI atyantamubhayalokagarhitaparadAracauryAdyAsevamAnaH so'dhamAdhamaH // 1 // aihalaukikasukhaprArthanAparaH paralokasukhavimukhaH aihikapratyapAyabhayAdatyantanindyacauryaparadArAdi pariharana viSayasukhAsaktaH puruSo'dhama ityanumIyate // 2 // svaprasthAnAt ya ubhayalokArtha prayatate dAnAdhyayanAdyAsevamAnaH satkAralAbhayazomitrAdyaihikaM phalaM paraloke'pi nRsurezvaryaprAptimabhikAGkSan sa vimadhyamo'numIyate // 3 // yaH punarihasukhanirapekSobhiSecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsabhaihyAdyAsevamAnaH paratIrthiko lokottaramArgapratipanno vA devendracakravartimahAmANDalikAdyaizvaryasamAkRSTamAnasaH saubhAgyAdi vA prArthayamAno nidAnaparastapovikrayeNa paralokasukhameva pradhAnIkurvan madhyama ityanumIyate // 4 // dRSTAnuzraoNvikeSvartheSu zuddhayatizayadarzanAdaparituSyan saMsArabhayodvegAt sarvasaGgatyAgo lokadvayaniHzreyasasukhAvaha iti matvA na punarviSayAbhiSvaGge mana Adheyamiti niHzreyasAvAptipradhAnaH sarvathA punarbhavaprabandhocchittaye prayatitavyam ityevaMparAnuSThAnaH "karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH" (2) iti tatprAptiyogyAni sAdhanAni samyagdarzanajJAnacAritrANi sarvAticAravizuddhayA samAcaran uttamo'numIyate, aikAntikAtyantikaniratizayAnAbAdhaniHzreyasaphalapradhAnakRtArthatvaprArthanAt // 5 // yaH punaH prArthanIyAtyantavizuddhaphalaprAptAvatyantakRtArtho'pi prArthanIyaphalAbhAvAt paranimittopakAraphalanirapekSaH sattvAnAmanupayAcitaniSkAraNavatsalaH atyantahitaparaH paropadeze vartate nisargata eva so'tyantazubhatIrthakaranAmakarmodayaprabhAvAta vaktavya evopadeza iti tIrthakRttvasvAbhAvyAt prayatate, bhAskare prakAzanapravRttivatprakRSTatamatvAt sarvalokottamaH tatazca pUjyAnAmapi pUjyatamatvAda devAdhideva ityabhilapitArthaprepsAkRtA 1 'marthAnami' iti k-paatthH| 2 bhUyo nidAnakaraNaM mokSamArgasya parimanthaH ( vighnaH ), sarvatrApi ca bhagavatA anidAnatA prshNsitaa| 3 'zAstrepyAdyAntArtha' iti ka-kha-pAThaH / 4 'zrAvikeSTArtheSu' iti g-paatthH| 5'zuddhayana iti zuddhayannA vA' itik-paatthH| 6 'yogyAni samyak' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNikRtaTIkA ] sambandhakArikAH 23 daraiH sa evAtizayAdarcanIyaH // 6 // (3-6) sa kaH, ahamiti sAmAnyokta vizeSe vyavasthApyate yAvat "tasmAdahati pUjAmahannevottamottamo loke" (7) iti // sa kimartha kRpAprasAdayorabhAvAdarthyanugrahApravaNaH sarvajagatA sevyata iti cet, prakSINAzeSarAgAdidoSavAtasya prasAdadraviNAbhAve'pi tatsevAto niHzreyasalAbhasya dhruvatvAta, tadAha-"abhyarcanAdarhatAM" (8) ityAdi // kRtakRtyasya prayojanoddezAbhAvAdaprekSitakAryaceSTAnAptatvAt parAnugrahapravRttireva tarhi na syAditi cet, na, tIrthakRnAmakarmAnubhAvAjagaddhitakAritvazailyupapatteH, anapekSitaprayojanabhAskaraprakAzanAdivadityAha-" tIrthapravartanaphalaM" (9) ityAdi // athavA'nuttarapAramarSajJAnabuddhAtizayAcaprameyarddhiniHzreyasAbhyudayArthagamanamapekSya kRtArthatvavizeSaNAt avazyavedyatIrthakaranAmakarmavedanAdyAyuSkatantubandhAdikSapaNamAtrakAryazeSApekSamakRtArthatApi syAdvAdino na doSAyeti (10) // atrAha-saMsArAntarvartijanasAmAnyAt tasyeyaM kuto'nuttaraguNasampat, kRtArthatvaM vA ?, nahISTaH saH svayambhUriti, ucyate, anubhAvavizeSajanitatAratamyakuzalAkuzalaprapaJcaiH karmabhirevApAditaprakarSanikarSabhedavaizvarUpyo jIvaloko dRSTo, nahi karmaNAmaladhyamastIti, ato'nekajanmAntarAbhyAsAt tIrthakRttvAbhinivartikAbhiH darzanatapoyogAdyuttamavizuddhAbhirbhAvanAbhirupacitasphAtIkRtaparamaprakRSTapuNyasambhArAtizayAdopANAmatyantavyAvRtteH anarghyaguNaratnamahAnidhInAM (1) paramezvaratvamupapannaM bhagavata ityAha"yaH zubhakarmAsevana" (11) ityAdi yAvat "kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate vIrAya vilInamohAya" (21) iti // ato'parimeyAnuttarAnantaguNasvArthasampayuktaH saddharmatIrthasyAsya praNAyako bhagavAn jagatparamezvaraH pratyAsanno'smatparamabAndhavo mahAvIro'bhipraNamya ityasyaiva namaskAraH ityevaM namaskArabhAvamaGgalapurassaratvaM tattvArthAdhigamasaGgrahasyAviSkRtam / zuddhizca yathoktamaunIndrapravacanAnapetatvAditi (11-21) // idAnIM saGgrahavivakSAprayojanamAha-"vakSyAmi ziSyahitamimaM"iti / kathaM "bahvarthasaGgrahaM laghugranthaM" (22) iti vacanAt, kAlAnubhAvAdalpasAmayoM bhavyAH kathaM nAmA'lpIyasA vAkprabandhena mahato'rtharAzeradhigantAraH syuriti / syAnmataM kimayaM kRtsnasya pravacanasya saGgraha uta tadekadezasyeti, ekadezasaGgraho'yamityAha-"ahaMdvacanakadezasya" (23) iti aidaMyugInabhavyalokAnugrahamabhisandhAya kimarthaM punaH samastazrutasaGgrahAdara eva na kRta iti cet kRtsnazrutArNavasaGgrahakaraNAzakyatvAdarthyamapi hi naivAzakyamArabhyate ityazakyatApratipAdanArthamAha-"zirasA" (24-26) ityAdi / syAdaddhirjinavacanaikadezasaGgrahatvAt ziSyahitapratijJA vitathA syAt, sarvajagatsvabhAvanirNayAt hitAhitaprAptiparihArArthinAmanugrahaH syAt, sakalajagattattvaM ca samastazrutaughapratipAdyamiti / ucyate, nAyaM niyamaH zrutArNavasya pAraM gatavata eva zreyaHprAptiriti, kintvetadapi dRSTaM prava 1 'svAtIkRta' iti k-paatthH| 2 'puNyapuNya' iti ka-pAThaH / 3 'rayAnmantA' iti kha-ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIsiddhasenacane dharmasyaikasyApi padasyopayogaH saMsAranirvAhakaH kimaGga punarevaMvidhArthavistAraviSayasyeti, tasmAt saGkSapAd vistarAJca jinavacanaM zreyaskaramiti / tadAha-" ekamapi tu jinavacanAd" ityAdi yAvat "dhAya ca vAcyaM ca" (27-28) iti // kizca jinamatAnabhibasya parasyedaM codya-lokAnugrahAsampAdanAdvayartha ekadezasaGgraha iti, kathaM ?, saMsAraduHkhArtasattvA'nukampAdravIkRtAtmA parAnugrahapravaNo vidhipravRtto'saparopakAro'pi tatprayogazuddhita eva svayaM tAvaniHzreyasabhAg bhavatIti niyamAdasAkaM yatidharmo dezanIyaH saddharma iti hetoH / proktaM hi bhagavadbhiH "uThiesu vA aNuTiesu vA sussUsamANesu paveaeya ajjavayaM" ityAdi yAvat "bujjhamANANaM jahA se dIve asaMdINe evaM saraNaM bhavai mhaamunnii"|' -AcArAGge, zru0 1 a0 6 u. pa. tthaa| "bhavasayasahassamahaNo, vivohao bhaviya puMDarIyANaM / dhammo jiNapannatto, pakappajaiNA kaheyavvo" // AryA iti, tadAha-" na bhavati dharma" ityAdi (29-31) / iti svopajJasambandhakArikAH TIkAdvayasametAH samAptAH // 1'dvayartha' iti kh-paatthH| 2 utthiteSu ( upasthiteSu) anupasthiteSu pravedayet-ArjavitAm / 3 utyamAnAnAM yathA sa dvIpaH asyandanaH evaM zaraNaM bhavati mahAmuniH / 4 bhavazatasahasramathano vibodhano bhavyapuNDarIkANAm / dharmo jinaprajJaptaH *prakalpayatinA kathayitavyaH // * prakalpa:-AcAraprakalpaH nishiithsuutrmityrthH| For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram zrI umAsvAtivAcakavaryaviracitaM svopajJabhASyAlaGkRtam zrI siddhasena 'gaNipraNItaTIkAyutam / prathamo'dhyAyaH 1 hitopadeze ca kartavye niHzreyasAvAptyupAyopadezAn nAnyaH kazciddhitopadeza ityuktamsUtram-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1-1 // TIkA-idamAdyamanavayaM muktipathopadezasUtraM sakalatatvArthazAstrAbhidheyamurarIkRtya prAvRtava, dvAdazAGgapravacanArthasaGgrAhisAmAyikasUtravat / yata iha hi zAstre prasaGgAnuprasaGgatastraya eva padArthAH samyagdarzanAdayo vimukteH kAraNatvena nirUpyante / atha kasAt hetava eva mokSasya kathyante ? na punaH sa eva pradhAnatvAdAdau pradazyata iti / ucyate-kAraNAyattajanmatvAt kAryANAM kAraNamevopAdadate prAk prekSApUrvakAriNaH / athavA satyamasau pradhAnaH tathApi tu tatra prAyo vAdinAM nAsti vipratipattiH / yadyapi bhAvAbhAvAdirUpeNAsti vigAnaM, tathA'pyasti tAvan mokSa ityanAdRtya bhAvAdirUpatAM taddhetuSu prAyo visaMvAda iti manyamAnaH paraparikalpitAthAhetUneva mukteH pazyan samyagdarzanAditrayamevopanyastavAn / atra cAvadhAraNamavazyaM dRzyaM, samyagdarzanAdInyeva mokSamArga iti / anavadhAraNe hi sati anyasyApi muktipathasya sadbhAvAdanarthakamevopadezadAnaM syAt, tenaiva siddhatvAditi / samyakazabdazca darzanazabdasannidhau zrUyate atastenaiva sahAsyAbhisambandho na jJAnacAritrAbhyAmiti kazcidAzaGketa,atastanivAraNAyAha bhASyakAra: bhASyam-samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArgaH / taM purastAllakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / zAstrAnupUrvIvinyAsArtha tUddezamAtramidamucyate / etAni ca samastAni mokSasAdhanAni / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram / uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / tatra For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakazabdaphalam tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 samyAgati prazaMsAoM nipAtaH, samaJcatervA bhAvaH / darzanamiti dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiH, etat samyagdarzanam / prazastaM darzanaM samyagdarzanam / saGgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jJAnacAritrayorapi // 1 // ___TI0-arhadabhihitAzeSadravyaparyAyaprapaJcaviSayA tadupaghAtimithyAdarzanAdyanantAnubandhikaSAyakSayAdiprAdurbhUtA rucirjIvasyaiva samyagdarzanamucyate, samyagjJAnaM tu lakSyalakSaNavyavahArAvyabhicArAtmakaM jJAnAvaraNakarmakSayakSayopazamasamutthaM matyAdibhedaM, samyakcAritraM tu jJAnapUrvakaM cAritrAvRtikarmakSayakSayopazamopazamasamutthaM sAmAyikAdibhedaM _ sadasatkriyApravRttinivRttilakSaNaM mUlottaraguNazAkhAprazAkham // atra da bhASye codayati-atha kimarthaM pratyekaM samyakzabdaH prayujyate ? - yAvatA samyagdarzane sati yaj jJAnaM caraNaM vA tatsamyageva bhavatItyato na samyakazabdo'nayovizeSaNatayopAdeyaH / ucyate-satyametat, kintu na jJAnamAtramatra vivakSitaM, cAritramAnaM vA, kintu vizeSarUpe ubhe api, itarathA hi samyagdarzanasampanne vidyate samyagjJAnasamyakcAritre na tu te sAkSAnmokSamArgatAM vibhRta iti etat, naiva tatra samyarucAritrasambhava iti / tacca na, yato dezarUpe'pi cAritre cAritrazabdo vartata eva-tacAjJAbhimatacAritrAt samyakazabdavizeSaNena vyAvatyaMta iti / syAdevaM tatrAzaGkA-kiM te bhavato mokSakAraNe uta mA bhUtAM? tadAzaGkAnirAsAthai samyagiti jJAnacaraNayorupAdhitvenopAdAyi mUriNA / athavA darzanajJAnacAritrANAM trayANAmapi vyabhicAra upalabhyate, yato mithyAdarzanapudgalodaye jIvasya mithyAdarzanaM mithyAjJAnaM mithyAcAritramiti mukterasAdhakatvAn mithyAzabdena vizeSyante, tAnyeva samyagdRSTemuktisAdhanatvAd yathArthagrAhitvAca samyakzabdena vizeSyante, darzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ca darzanajJAnacAritrANi samyak ca tAni darzanAdIni ceti samyagdarzanajJAnacAritrANIti, ato vyabhicArAd yuktaM yat samyakazabdena sarvANi darzanAdIni vizeSayati / cAritramiti, yo'yamitizabdaH sa iyattAM darzayati, etAvantyeva muktemArgo nAto'nyo'sti / eSa ityanena tu itinA iyattA'vadhRtasvabhAvamantarviparivartamAnaM svapratyakSaM parasmai vA sAmAnyena pratipAditaM parapratyakSaM nirdizati / tisro vidhAH-prakArA anantarapradarzitA yasya sa trividhaH, ko'sau ?, ucyate-sUtropanyasto mokSamArga iti / mokSa iti ca jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmakSayalakSaNa: kevalAtmasvabhAvaH kathyate svAtmAvasthAnarUpo, na sthAnam, yato mokSasya mArgaH, zuddhirucyate, na punardhAmnaH zuddhirvivakSitA, yA tvasau karmaNAM mucyamAnAvasthA tacchodhanAyaitAni pravartante, 1 jJAnacAritrayorapi samyaktayopAdAnamityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 27 athaveSatprAgbhAradharaNI mokSazabdenAbhidhAtumiSTA, yasmAt tadupalakSitopariyojanakro zaSaDbhAgo bhagavatAmAkAzadezaH prAdezi divyadRzvabhirAdhAraH, tasyAyaM sUtropanyAsaphalam mArgaH-panthAH, samastapratyapAyaviyutaH pATaliputragAmimArgavanmokSa mArga ityasya eSa trividha ityetadvivaraNam , evaM sAmAnyena sUtraprakAzaH pratyapAdi // adhunA paraH praznayati-kimetAvadeva mokSamArgopadezanamuta vistareNApyasti kiJciditi ? astItyAha / yadyasti kimiti nocyate ? Aha-taM purastAllakSaNato vidhAnatazca ityAdi / tamiti mokSamArgamanantarazrutaM nirdizati, purastAditi asmAt sUtrAduparitanasUtreSu, lakSaNata iti, lakSyate'neneti lakSaNaM, tad dvidhA Antarabahirbhedena, ruciparicchedAnuSThAnAkhyAH pauruSeyyaH zaktayo jIvasya yAH samAsAdya vyapadizyate samyagdarzanItyAdyAntaram / bAhyaM tu tatprarUpaNapravaNasUtrazabdarAziH antarlakSaNopakAritayA pravartamAnaH "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam (1-2)" ityAdi / vidhAnata iti bhedtH| nanu ca sarvadravyabhAvaviSayA rucirekaiva kutastasyAH prabhedasambhavaH / ucyate-satyamekA ruciH, sA tu nimittabhedAd bhedamaznute, kSayakSayopazamopazamalakSaNaM sAsvAdanavedakalakSaNaM ca / tathA caivotpattikAraNavazAdekarUpAyA apyupariSTAd bhedo nidarzayiSyate / yataH kasyAzcit svabhAva eva nimittam utpadyamAnAyAH, kasyAzciJcopadezo nimittam, ityamuM ca pAzcAtyabhedamAzritya bhedadvayaM vidhAnato vakSyati / cakAraH samuccaye / vistareNa iti samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArga ityamuM samAsavyAkhyAbhedamaGgIkRtya ihaiva sUtre vakSyamANaM, tatra samyagiti prazaMsArtho nipAta ityAdikaM saGkepamAzritya vakSyamANo vistIrNo'bhimatastattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM ityAdirato vistareNetyAha / upadekSyAma iti bhaNiSyAmaH svaparAnugrahArtham / yadi taM hi lakSaNavidhAnAbhyAmuttaratropadekSyasi tatastameva brUhi kimanenAdyasUtropanyAsena saGkepArthAbhidhAyinA'narthakeneti coditaH pratyAha-zAstrAnupUrvIvinyAsArthamityAdi / mukhyapuruSArthasAdhanasAdhyAvyabhicArazAsanAt zAstramiSTaM pramANaprameyasiddhinirUpaNaM ca, tasyAnupUrvI-kramaH-paripATI, tasyA vinyAso racanA,tatprayojanArtham,tuzabdAllAbhakramapradarzanArthaM ca / shushruussnnaaNcaadrprtipaadnaarthmidmucyte| aviziSTapadArthAbhidhAnaM uddezaH, tanmAtramidaM samyagdarzanAdisUtramabhidhIyate saGgrahapratijJAnAt, etat kathayatyAdau samyagdarzanaM lakSaNavidhAnAbhyAM nirdhArayiSyAmi,tato jJAnaM, tatazcAritramityeSA vakSyamANaracaneti pratipadyasva / ayaM ca lAbhakramaH samyagdarzanAdInAM, pUrva samyagdarzanajJAne, tatazcAritramutpattAviti / ziSyANAM cAtra grahaNAdiSu pravartamAnAnAM na zakyaM vacanamantareNAdarAdhAnamityataH sakalazAstrasaGgrAhIdamAdAvucyate sUtram / Aha paraH, ucyatAM nAma tathA, kiM tUcyamAne'sminnanvevaM bhavitavyam-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgA iti, abhidhAnasyApyabhidheyamAzritya vacanaM pravartate, mokSamArgazabdasya samyagdarzanAdInyabhidheyAni teSAM For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalam tattvArthAdhigamasUtram [ adhyApaH 1 ca bahutvAt bahuSacanenaiva bhvitvymiti| ucyate-prekSApUrvakAritAnumIyate sUtrakArasyaivama bhidadhataH, yato mokSamArgA ityukte ekaikasyaitatparanirapekSasya mokSaM na prati sAdhanabhAvo gamyeta, na caitadiSTam , yataH samuditaireva darzanA - dibhiH sAdhyA muktiH na vyastairiti, etadAha-etAni ca samastAni mokSasAdhanAnItyAdi, / etAni prAk pratyakSIkRtAni samyagdarzanAdIni vyapadizyante, cazabdo hizabdArthe nipAtAnAmanekArthatvAt hizabdazca yasmAdarthaH / samastAni iti sarvANi, samyagdarzane satyapi yadi jJAnaM na bhavati tayozca satoryadi kriyA na vidyate tata iSTamartha na sAdhayati, rogApanayanalakSaNamArogyamiva rogiNaH / yathA zArogyArthirogiNaH bheSaje rucistadviSayaM ca parijJAnamidamevauSadhamasya vyAdherapanayanakAri, sati caitasmin dvaye yadi samyagjJAnapUrvikAyAM pathyAdyabhyavaharaNakriyAyAM vizeSeNa vA pravartate tato'sya rogAH praNazyanti nAnyathA, evamihApi tritayaM samuditaM triphalAdyupadezavatsiddheH sakalakarmakSayalakSaNAyAH sAdhanabhAvaM bibharti // arthApattyA siddhe'pyAha vacasA spaSTaM arthApattilabhyaphalapradarzanAya / yathA-ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAmityAdi / samyagdarzanAdInAM trayANAM ekatarasyApyabhAve'lAbhe, asAdhanAni-anivartakAni, asmAt kAraNAt trINyapi mokSamArgazabdaH samuditAnyabhidheyIkRtya pravRtta ityekatvAt tasya samudAyasyaikavacanameva nyAyyamiti, atastrayANAM samyagdarzanAdInAM grahaNamAzrayaNaM mokSArthinA kAryamiti / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyamuM granthamapunaruktaM manyamAnA guravaH kathayantyevaM-upAttaM sAdhyaM mokSaM na sAdhayanti vyastAni, yatpunaH pratyekameSAM sAdhyam tatsAdhayantyeva, yathA samyagdarzanasya devalokaprApaNasAmarthya, jJAnasya jJeyaparicchedaH, kriyAyAH zubhAzubhakarmAdAnaM dezakSayo vA karmaNAmiti / athavA vivaraNagrantheSu na bahUnAM kAraNatA gurulAghavaM pratyAdriyante sUrayaH, arthApattyanabhijJAnAmapyupadezapravRtteH / athavA etAni cetyanyathA khyApyate, ya evaM codayanti kimarthamiti bahu mokSakAraNatayA'bhyupeyante samyagdarzanAdIni, na punaryathA sAGkhyAdibhirjJAnameva kevalaM muktikAraNamabhyupagamyate, yataH "paJcaviMzatitattvajJa" ityAdi kathayanti / ucyate-na kevalaM jJAnaM mukteH kAraNaM paryApta, kriyArahitatvAt paGgavat, na ca kriyAmAtram, viziSTajJAnarahitatvAt andhavat, ato'bhyupehi samastAni samyagdarzanAdIni mokSakAraNAnyekatarAbhAve'pyasAdhanAni ataH kAraNAt trayANAM grahaNaM kRtam ||ath yadA darzanAdInAmekaM prAptaM bhavati tadA parasyAvasthAnamasti ? nAstItyAha-bhajanA kAryA / atra tAM darzayati-eSAM ca pUrvasya lAbhe bhajanIyanuttaraM, uttaralAbhetu niyataH pUrvalAbha ityAdi / eSAmiti, darzanAdInAM sUtro. ktAnAm, cazabdaH samuccaye / kathamiti cet , yathaiva samastAnAM muktihetutA pratipannA evamidamapi __1 'ekaikasyetarani.' iti kha-pAThaH / 'ekaikasyaitasya tatparani0' iti ga-pAThaH / 2 'sAdhayanti' iti ga-pAThaH / 3'vizeSaNe' iti g-ttii-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ca pratipattavyam / kiM taditi cet , ucyate-lAbhaniyama iti / pUrvasya lAbha iti sUtrakramamaGgIkRtya pUrvasya-samyagdarzanasya lAbhe-prAptau bhajanIyaM-vikalpanIyaM syAt vA na veti, uttaraM, jJAnaM cAritraM ca, yataH devanArakatirazvAM manuSyANAM ca keSAzcidAvibhRte'pi samyagdarzane na bhavatyAcArAdikamaGgapraviSTaM jJAnam, na vA dezasarvacAritramiti / tathA prApte'pi jJAne kenacit na cAritraM niyamata eva prAptavyam, tadAvaraNIyakarmodayAditi, samyagdarzanAta ataH kaizcidevaM bhASyametad vyAkhyAyi-paramArthato yasmAt trINyapi samyagjJAnasya samyagdarzanAdIni bhinnAnIti / kathaM hi bhedaH samyagdarzanasya __ bhinnatA jJAnAditi ceta, ta evaM varNayanti pRSTAH, kAraNabhedAt svabhAvabhedAdityAdinA, kAraNabhedastAvadayam, yataH samyagdarzanasya tritayaM kAraNaM samutpattI, kSayopazamaH kSayaH upazamazceti / jJAnasya tu kSayaH kSayopazamo vA, yadi ca na tayorbhedaH kimiti darzanasya trividhaM kAraNam itarasya dvividham ? / tathA svabhAvabhedo'pyasti, yajjaineSu padArtheSu svataH parato vA rucimAtramupapAdi 'tadeva satyaM niHzaGkaM yajjinaiH praveditamupalabdhaM ceti / tathA viSayabhedo'pyasti, sarvadravyabhAvaviSayA ruciH samyaktvaM "sevvagayaM sammattaM " iti vacanAt, zrutajJAnaM tu sakaladravyagocaraM katipayaparyAyAvalambi cetyevaM kila pAramArthikaM bhedaM pazyadbhirbhASyaM vyAkhyAtam / apare tu, jJAnadarzanayoH samIcorbhedamaprekSamANAH prabhASante, eSAM ca pUrvasya dvayasya samyagdazenasya samyagjJAnasya ca lAbhe-prApto, bhajanIyaM syAd vA na veti, uttaraM cAritram, uttarasya tu sUtrakramopanyastasya samyakacAritrasya lAbhe niyato nizcitaH pUrvalAbha iti-pUrvayoH sUtrakramavyavasthitayoH samyagdarzanasamyagjJAnayolobhaH-prAptiriti, anyathA tat samyakcAritrameva na syAd yadi tAbhyAmanugataM na syAditi // nanu kathaM kAraNAdikaM bhedaM na pazyanti ? / ucyate-matijJAnasyaiva rucirUpo yo'pAyAMzastat samyagdarzanam , jJAnAdRte'nyat samyagdarzanaM na samasti / kAraNAdibhedastvanyathA vyAkhyAyate, yo'sAvupazamo'nantAnubandhyAdInAM sa tasya samyagdarzanasyotpattau nimittaM bhavati, yathA kevalajJAnasyotpattau mohanIyakSayaH, na punastadeva mohanIyaM kevalasyAvaraNamiti zakyamabhyupagantuM, nimittaM tu mohanIyakSayaH tenAkSINena kevalasyAnutpatteH, evamihApi yAvadasAvanantAnubandhyAdInAmupazamo na bhavati na tAvat samyagdarzanaparyAyasyAvirbhAvaH, na punastadevAnantAnuvandhyAdyAvaraNaM samyagdarzanasya / kiM punarAvaraNamiti cet, jJAnAvaraNameva, tAvacedaM kSayopazamaM na pratipadyate yAvadanantAnubandhyAdInAM nopazamaH samajanIti / anantAnubanthyAdhupazame sati tadupajAyata ityupazamasamyagdarzanaM bhaNyate, svAvaraNakSayopazamamaGgIkRtya kSayopazamajametaducyate, tasmAt parata upazamavyapadezo na svAvaraNApekSayA iti / tathA svabhAvabhedaH pUrvapakSavAdinA yo'bhyadhAyi tatrApyevaM paryanuyogaH kartavyaH ko'yamabhilASo 1 'zreSThAH' iti ka-kha-pAThaH / 2 sarvagataM samyaktvaM (Ava0 ni0)| 3 'prakAzyate' iti ka-kha -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 rucitattvalakSaNo'nyo matyAdyapAyAMzaM virahayyeti / evaM viSayabhedo'pi nirAkArya iti / tasmAt jJAnasyaiva viziSTAvasthA'nyamataparikalpitatattvanirAsato jinavacanonItapadArthazraddhAnalakSaNA samyagdarzanavyapadezaM pratilabhata iti nyAyyam / idAnIM sUtropanyastasamyagdarzanAdyavayavAnAM prativibhAgataH karotyarthapratipAdanam-tatra samyagiti prazaMsAoM nipAta ityAdinA / tatretyanena samyagdarzanazabde jJAnAdiSu ca yaH samyakazabdaH sa kimAntaramurarIkRtya pravRttaH ? nAmAkhyAtAdInAM kimetat padamiti paryanuyoge satyAha-samyagiti / itizabdo'rthAdvazudasya svarUpe sthApayati, samyakzabda ityrthH| prazaMsA, aviparItatA yathAvasthitapadArthapariccheditA, sA'bhidheyA vAcyA'syeti prazaMsAthaiH, nipAtyate'rthAvadyotakatayA nipAtaH / idaM ca kila nisargasamyagdarzanAGgIkaraNAd vyAkhyAnamavyutpattipakSAzrayaM parigRhyate, yatastatpUjitataraM svata evopajAyamAnatvAt, taditarat tu yadyapi tathaivAviparItArthatayA viSayamavacchinatti tathApi tatra parasAhAyikamasti tadasmin pakSe nAvazyatayA zritam |evN tAvat prakRtipratyayamanAlocya samyakazabdArtho nirUpitaH, vyutpattipakSe'pyarthapradarzanAyAha-samaJcatevo / sampUrvAdazcateH sAdhyametadrUpamiti, arthaH punaH gatiH pUjA vAzrayaNIyeti, tatra pUjA pUrvavyAkhyA ___ nena darzitA, iha tu gatyartho varNyate, samaJcati gacchati vyApnoti sarvAn zabdArthaH yak dravyabhAvAniti samyak / kaH karbartha iti cet yadetad darzanaM rucirUpaM tat sama - zcati vyApnoti evamete jIvAdayo'rthAH yathA nayasAmagryA jainairAkhyAyante, na punarekanayAvalambisAGkhyavat pratipadyante, nityA evaite, anityA iti vA zAkalikacIvarakavat , na santi vA laukAyatikavaditi, kathaJcitsanti (kathazcin na santi) kathaJcinnityAH kathazcidevAnityAH dravyapayoyanaryadvayaprapaJcApekSayetyAviSkariSyAmaH paJcamAdhyAye / evaM ca tatra yadA dRSTiH pravartate tadA samyagiti kathyate / vAzabdo vikalpapradarzanAya / etasmizca pakSe kilAdhigamasamyagdarzanaM kathitam , yatastadeva prAyovRttyA dravyaparyAyanayasamAlocanena gurUpadezapUrvakamitikRtvA yathAvadavagacchati zAstrAdyabhyAsAditi / evaM samyakzabda nirUpya samprati darzanazabdArthakathanA, yataH anekasmin kArake ca lyuT sambhAvyate karaNAdike pazyati sa tena tasmistasmAdityAdi, ato viziSTa eva kArake bhAvAkhye dRzyata ityAdibhAvo darzanamiti / dRSTiA aviparItArthagrAhiNI jIvAdikaM viSayamullikhantIva pravRttA sA samyagdarzanam / atha kimarthamanyAni kArakANi nirasya bhAvakArakamAdideza bhASyakAraH ? ucyate-jJAnameva tat tAdRzaM mukhyayA vRttyA tathA'vasthitaM, ye tu tatra karaNAdivyapadezAsta upacaritA iti kRtvA na teSvAdara iti bhAvaM darzitavAn / dRzeriti / etatpUrveNa vA sambandhamupayAti dRzeryadetadarzanamiti rUpametat bhAve bhAvAbhidhAyi pratipattavyam, athavA pareNa dRzeH prAptirupalabdhirvAcyA sA caivaMrUpA, avyabhicAriNItyAdi / vyabhicaratyavazya miti sapratyayasa 1 dhanazcihnitaH ayaM stra--pAThaH / 2 'nayaprapaJcA' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisvarUpam sUtra 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vyabhicAriNI, sA ca ekanayamatAvalambinI, sAmAnyamevAsti na vizeSAH santi, vizeSamAtraM vA samasti na sAmAnyamityAdikA, yataH sA nayAntareNApakSipyate asatyatvAta, ato vyabhicAriNI, na vyabhicAriNI avyabhicAriNI, kA, yA sarvAnnayavAdAn sAkalyena parigRhya pravRttA kathaJcit sAmAnyaM dravyAstikAjJAcchandataH satyaM vizeSAzca paryAyAvalambanamAtrasatyA ityAdiprapaJcenAvyabhicAriNI, tAM kathayati-sarvendriyAnindriyArthaprAptiriti / . sarvANi niravazeSANi, indriyAnindriyANi, indrasyAjIvasya indriyAnindriyaisa liGgAni zrotrAdIni paJca, anindriyaM, manovRttirodhajJAnaM ceti / zrotrAdInAM paJcAnAM dvayozcAnindriyayoroM viSayaH zabdAdiH paricchedyaH, zrotrAdiparicchinnArthAnusandhAyi ca manovijJAnamanupravRtteH / oghajJAnamanindriyajamevendriyAnusArivijJAnanirapekSaM, 'pRSThata upasarpantaM sarpa buddhayaiva pazyantI'ti vacanAt, vallayAdInAM nIvAdyabhisapeNajJAnaM kacinmanonirapekSamiti, atasteSAmindriyAnindriyArthAnAmupalabdhiH-prAptiH svataH parato vA tadarthaprakAzanottarakAlabhAvinI grAhyA, na tu teSAM sarvendriyAdyarthAnAM sannikarSamAtraprAptirabhipretA, na ca sarvendriyANAM svena viSayeNa sahAzleSaH samasti, yatazcakSuH svadezasthaM yogyadezavyavasthita rUpamArUpayati, nAsya gamane sAmarthyamasti, aprApyakAritvAt / zrotrAdIni tu prAptArthagrAhINi, prApyakAritvAt catvAri, manovijJAnaM tu tatpRSThAnusArivikalpakam , ato'vyabhicAriNI sarvendriyAdyupalabdhiH, idameva tattvaM paramArthaH zeSaH paramArtho na bhavati / etatsamyagdarzanam / samprati nipAte samyakazabde gRhIte yo'rthastaM bhAvArthaM ca darzayati--prazastaM darzanaM samyagdarzanamiti / aviparItAnAM dravyabhAvAnAM jagannAthAbhihitAnAmAlambikA pravRttiH rucilakSaNA sA prazastaM darzanamiti, prazastamuktisukhahetutvAt / tathA vyutpattipakSAzrito yo'rthastaM kathayati-saGgataM vA darzanaM samyagdarzanamiti / nityAnityasadasatsAmAnyavizeSeSu jainapravacanAnusArAt tasyaiva vijJAnasya nayadvayasamAropaNena ca pravRttiH sA saGgatamiti vyapadiSTA / evaM samyagdarzanazabdAvayavAnvAkhyAnaM kurvatA bhASyakRtA samyagjJAnacAritrayorapi kAkA kRtam / samyagjJAnazabde'pi samyakazabdaH prazaMsArtho nipAtaH samazcatervA, jJAnamiti ca bhAva eva, evaM cAritramapi, svasthAne ca vizeSamAviSkariSyAma iti // 1 // ____samprati samyagdarzanAdInAM yathAkramasanniviSTAnAmAdyasyaiva lakSaNaM yathoddezastathA nirdeza ityabhidhAtukAma Aha--"tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" (1-2) / 'padAkSaravacanavAkyAnAmabhiprAyavivaraNaM vyAkhyeti vacanAt / prAgavAci vAcakamukhyena "lakSaNato vidhAnatazcopadekSyAmaH " (1-1) iti, satyapi pramANanayanirdezasadasadAyanekAnuyogadvAravyAkhyAvikalpe punaH punastatra tatraitadeva dvayamupanyasyan bhASyAbhiprAyamAviSkaroti sUriH lakSaNavidhAne evAsmin zAstre ca pradhAnAdhikArike ityato lakSaNamupanyasyati / atra paryAyani For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 maidapramedAdibhiH padAdhabhiprAyaHprakAzanIyaH, tatra pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyAH, prakRtipratyayAdinirbhedena tathA gRhItAnvarthazabdavivaraNaM nirbhedaH, tathA vAkyAntareNa nirUpaNaM prabhedaH, tatredaM sUtraM vAkyAntaranirUpaNadvAreNa prANAyi surigaa| athavA samudAyo mukteH kAraNatayA nirUpita iti, na ca samudAyiSvaparijJAteSu tat parijJAnamastItyAdyasya lakSaNapracikAsayiSayA sUtraM papATha // sUtram-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 1-2 // ttii0-tttvaarthtyaadi| anekasamAsakalpanAsambhave yatra sukhena buddhirAdhAtuM zakyate pratipipAdayiSitArthapravaNA tAM kalpanAmupanyasyati // __bhA0-tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM, tattvena vA arthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnaM, tat samyagdarzanam / tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / tattvAni jIvAdIni vakSyante (1-4) / ta eva cArthAH, teSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 2 // TI-tattvAnAmarthAnAmiti / tattvAnAm aviparItAnAM, ke vA aviparItAH ? ye syAdvAdakesarigocaramanatikramya sthitAH, ye tvekanayakalpakavilokitAste viparItAH / arthAnAmiti, aryamANAnAM svaiH svairjJAna vizeSaiH paricchidyamAnAnAM, zraddhAnaM rucirabhiprItiH samyagdarzanaM, yathA'rhatA vigatarAgadveSaprapaJcena jagade jagadekabandhunA tathedaM satyaM jIvAdivastu / nanu ca vyabhicAre sati vizeSaNavizeSyakalpanA nyAyyA yathA nIlotattvArthasyArthaH tpalAdiSu, iha tu yat tattvaM tannArtha vihAyAnyad bhavitumarhati arthoM vA tattvamantareNeti yadeva tattvaM sa evArtho ya eva cArthastadeva tattvamiti punaruktArekA / ucyate / paramatApekSaM vizeSaNamityarthasya tattvamupAttaM, yataH kANabhujamatanirUpito buddhakapilAyuktazcArtho vyabhicArI, sattAdravyatvAdisAmAnyavizeSarUpaM parityaktaparasparasvAtmA khapuSpavadasanneveSyate, nahi vizeSAH sambhAvayituM zakyAH anvayinaikena zUnyAH, na cAsti sAmAnyaM, nirvizeSatvAt ityAdidoSasaMsparzaparijihIrSayA vizeSaNamAzrIyate, tasyAnarthatvAdekanayAbhiprAyamAtratvAditi, ato vyabhicArAd yuktaM tattvazabdopAdAnam , svamatamapyaGgIkRtyaikanayAvalambanamanartha eva tattvazabdena vyudasyate // athavA kimasmAkaM eramatenaikanayAvalambanena ca yadeva niHzaGkaM tadevAzrayAma iti vigrahAntaraM darzayannAha --tattvena vArthAnAM zraddhAnamiti / idamapyarthakathanaM na tu tripadastRtIyAtatpuruSaH sambhavati, evaM ca dRzyam-arthAnAM zraddhAnamarthazraddhAnaM tattvenArthazraddhAnaM tattvArthazraddhAnamiti, vAzabdaH pakSAntarapradarzanArthaH, ayaM vA pakSa Astheya iti / tat iti pUrvasUtroktaM nirdizati For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 2 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 33 samyagdarzanamiti lakSyaM lakSati, tattveneti ko'rtha ityata Aha-tattvena bhAvato nizcitamityartha iti / tattvenetyasya vivaraNaM, bhAveneti copayuktasya nizcayanayamatAllabhyata iti kathayati / athavA bhAveneti svapratipattyA, no mAtApitrAdidAkSiNyAnurodhAt na vA dhanAdilAbhApekSakRtakamAtrazraddhAnaM nizcitaparijJAnaM tadeva tathyaM yajjinairbhASitamupalabdhaM vA, ityevaM samAsakalpanAdvayaM nirdizyAvayavArthaM darzayannAha - tattvAnItyAdi / tattvAni ityaviparIta - bhAvavyavasthAni niyatAni jIvAdIni iti / jIvA upayogalakSaNA (2-8) AdiryeSAM sUtrakramamAzritya tAni jIvAdIni / tattvArthazabdayorvizeSyakalpanAmAzrityAha - ta eva cArthA iti / ta eva ceti arthApekSayA puMliGganirdezaH, ta eva jIvAdayaH, arthA aryamANatvAd anAdisAdipAriNAmikAdinA bhAvena jIvapudgalA anAdipAriNAmikena ca jIvatvenopayogasvarUpeNa sAdipAriNAmikena ca manuSyanArakatiryagdevAdinA, pudgalA apyajIvatvenAnupayogasvarUpeNAnAdipAriNAmikena ca sAdipAriNAmikena kRSNanIlAdinA paricchidyamAnatvAt arthA ityucyante / dharmAdharmAkAzAstu anAdipAriNAmikenaiva gatisthityavagAhasvabhAvena paricchidyante, yato na kadAcit tAmavasthAmatyAkSustyajanti tyakSyanti vA / paratastu sAdipAriNAmikenApi paricchidyanta eva yathoktamAkAzAdInAM trayANAM parapratyayo niyamata ityataH paricchidyamAnatvAdarthA ityucyante || zraddhAnamityasyArtha nirUpayati - zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNamiti / anena zraddhAnamityetallakSaNaM teSu pratyayAvadhAraNamiti kathayati / teSu iti jIvAdiSu // nanu ca paSThyarthaM prAk pradarzya saptamyarthakathanamidAnImasAmpratamiti / ucyate - etat kathayati, prAyaH SaSThIsaptamyora SaSThIsaptamyoH kathaMcidabhedaH bheda eva dRzyate, yathA girestaravaH girau tarava iti, ye hi tasyAvayavAste tasmin bhavanti, evamatrApi yajjIvAdInAM zraddhAnaM tajjIvAdiSu viSayeSu bhavatIti na doSaH / pratyayAvadhAraNamiti, pratyayena pratyayAt pratyaye pratyayasthAvadhAraNamiti / yadA tAvat pratyayenAvadhAraNaM, tadA AlocanAjJAnena zrutAdyAlocya evametat tattvamavasthitamityavadhArayati / avadhAraNamiti ca kartari bhAve vA, jIvo'vadhArayati, tasya cAvadhAraNaM ruciriti / athavA pratyayeneti kAraNena nimittenAvadhAraNam / kiM nimittamiti cet, tadAvaraNIyakarmaNAM kSayaH kSayopazamo vA, tena nimittenAvadhArayati etadeva tattvam / athavA utpattikAraNaM pratyayaH, svabhAvo'dhigamo vA tena pratyayena kAraNeneti, evaM tattvamavasthitamityavadhArayati / tasmAd vA kSayAdikAdavadhAraNam / sati vA tasminnavadhArayati / SaSThIpakSe'pi pratyayasya-vijJAnasyAvadhAraNaM anyamataparikalpitataccAdapAsya tadvijJAnaM jaina eva tattve'vadhArayati, etadeva tattvaM zeSo'paramArtha iti / evaM tattvArthazraddhAnamiti vivRtaM padaM, samyagdarzanamiti tu pUrvayoga eva vivRtaM na tad vivRNoti / etat punaH samyagdarzanaM kathamutpannaM sat pareNa jJAyate kiM cihnamasyotpannasyeti ? cihnaM darzayati-tadevamityAdi / tad iti tattvArthazraddhAnaM nirdizati / evamityavaya ': For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 vapratibhAgena nirdhArita prazamAdicihnamavabudhyasva / suparIkSitapravaktRpravAcyapravacanatattvA bhinivezAd doSANAmupazamAt prazama ityucyate, indriyArthaparibhogaprazamAdivyAkhyA vyAvRttivoM prazamaH, tasya prazamasyAbhivyaktiH-AvibhovazcidraM lakSaNaM bhavati samyagdarzanasya / yo hyatattvaM vihAyAtmatAtattvaM pratipannaH sa lakSyate samyagdarzanasampanna iti| saMvegaH-sambhItiH jainapravacanAnusArAd yasya bhayaM narakAdigatyavalokanAd bhavati, ta eva jIvAH svakRtakarmodayAnarakeSu tiryakSu manujeSu mahad duHkhaM zArIramAnasazItoSNAdidvandvApAtajanitaM bhArAropaNAdyanekavidhaM dAridyadaurbhAgyAdi cAnubhavati tad yathaitan na bhaviSyati tathA yatnaM karomItyanenApi saMvegena lakSyate, samastyasya samyagdarzanamiti / nirvedo-viSayeSvanabhiSaGgo'haMdupadezAnusAritayA yasya bhavati, yathehaloka eva prANinAM durantakAmabhogAdhyavasAyo'nekopadravaphalaH paraloke'pyatikaTukanarakatiryagmanuSyajanmaphalaprada ityato na kiJcidanena ujjhitavya evAyamatiprayatnenetyevaMvidhanirvedAbhilakSyaM samyagdarzanamiti / anukampA-ghRNA kAruNyaM sattvAnAmupari, yathA sarva eva sattvAH sukhArthino duHkhaprahANArthinazca, naitepAmalpA'pi pIDA mayA kAryeti nizcitya cetasA''rdraNa pravartate svahitamabhivAJchannityanenApi cihnayate rucistttvprvnnaa| Astikyamiti astyAtmAdipadArthakadambakamityeSA matiyasya sa AstikaH tasya bhAvaH tathApariNAmavRttitA Astikyam, santi khalu jainendrapravacanopadiSTA jIvaparalokAdayaH sarverthA atIndriyA iti, evaMrUpeNApyAstikyena jJAyate samyagdarzanayukto'yamiti / ata evaiSAM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAnAM abhivyaktiH -udbhavo-janma saiva lkssnnN-cihnmsyotpnnsyeti| maunIndrapravacanAnusArAcca, yadA prazamAdaya AzrIyante tadA yadapare codayanti mithyAdRSTerapyevaM samyagdarzanaM cinhayeteti tad dUrAMpAstaM bhavati / nahi teSAmahedupadezAnusArAt prazamAdayo jAyante, tadviparItamithyAjJAnasamanvayAt tu yathAkathaJcidaviditaparamArthAH pravartamAnAH prazamAdivAtena pIDayante / samprati vyAkhyAya rucelekSaNaM nigamayati-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti / sAmAnAdhikaraNyaM cAtaH kRtavAn , na yato'styanayoranyatvarUpo bheda iti yathAnebhinnarUpo dhUmaH, yathA'niruSNa ityevaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 2 // evaM nirdhArite samyagdarzanasvarUpe Aha-sarva satpadyamAnaM vastu hetumapekSyotpadyate thaTAdaya iva mRdAdinA, evamidaM prAgavasthAyAM mithyAdRSTeraprakaTIbhUtamuttarakAlamupajAyamAnaM prazamAdinA lakSyate, tasya punarutpattau ko heturityucyate sUtram-tanisargAdadhigamAd vA // 1-3 // TI-tacchabda etacchabdArthe matvetyAha---- 1 ' sarveSAmatIndriyAH' iti kha-pAThaH / 2 -- dUrAdapAstaM ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-tad etat samyagdarzanaM dvividhaM bhvti| nisarganisagodhigama- samyagdarzanam adhigamasamyagdarzanaM ca / nisargAdadhigamAdU votpadyata iti dvihetukaM dvividham / nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanAntaram / jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate (2-8) / tasyAnAdau saMsAre paribhramataH karmata eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAdapUrvakaraNaM tAdRg bhavati yenAsyAnupadezAtU samyagdarzanamutpadyata ityetat nisargasamyagdarzanam // adhigamaH abhigama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM paropadezAd yat tattvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti // TI0-tadetaditi / etadityukte'pyanekasya viSayasya pratyakSasya etacchabdavAcyasya sambhavAt prakRtena vyavacchedaM karoti-samyagdarzanamiti / nimittadvayenopajAyamAnatvAd dvividhamityAha, na punaratra mukhyayA vRttyA bhedaH pratipAdayitumiSTaH, kAraNasya pRSTatvAditi, tenaiva nimittadvayena vyapadizannAha-nisargasamyagdarzanaM adhigamasamyagdarzanaM ceti / AtmanastIrthakarAdyupadezadAnamantareNa svata eva jantoryat karmopazamAdibhyo jAyate tata nisargasamyagdarzanam , yat punastIrthakarAdyupadeze sati bAhyanimittasavyapekSamupazamAdibhyo jAyate tat adhigamasamyagdarzanamiti, ca zabdo bhinnanimittapradarzanaparo nisargasamyagdarzanasya nisarga eva prayojanamitarasya tvadhigama eva, na punarekasyaiva samyagdarzanotpattau dvayaM nimittaM bhavatIti etadeva vA'(cA?) samAsakaraNe prayojanaM cazabdena dyotitamiti, itarathA hyevaM vaktavyaM syAt nisargAdhigamAbhyAmiti, vAzabdo'pi ca na kartavyo bhavati ekasyaivobhayarUpasya nimittasyAzritatvAditi / tadevaM laghunopAyena siddhe'rthe yada bhinnavibhaktitAM zAsti tat kathayati-bhinne khelvete kAraNe / atha kathaM tadevaM vyapadizyate nisargasamyagdarzanaM kathaM vA'dhigamavyapadeza pratipadyata ityata Aha-nisargAdadhigamAda votpadyata iti / iti tasmAdityasyArthe, yacchabdastu yattadonityasambandhAdeva nIyate, yasmAnisargAdadhigamAca kAraNAdupajAyate tasmAt tenaiva vyapadizyate yavAGkuravat, yattadapUrvakaraNAnantarabhAvyanivRttikaraNaM tat nisarga iti bhaNyate / tasmAt kAraNAt nisargAkhyAdutpadyate yA'sau ruciH sA kAryAkhyA / tathA yo'sau bAhya upadezaH sa ta(ya?)tra heturbhavati tata utpadyate yA ruciH sA tatkAryA bhavatItyevaM kAryA ruciH kAraNaM 1 'khalveva ' iti ka-kha-pAThaH / 2 sA tatkAryAkhyA' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 nisargo'dhigamo veti / evaM caHkAryakAraNabhAve darzite codaka Aha-yadi mukhyayA vRttyA hetuH pratipAdyate sUtreNa tathA sati kimevaM purastAda vyapAdezi bhavatA tadetat samyagdarzanaM dvividhamiti ? evaM tu vAcyamAsIt-tasya samyagdarzanasya dvau hetU iti, tAveva sUtrapratipAdyau hetU pradarzanIyau, na punaH sUtreNAnabhisamIkSitaM dvividhatvamityevaM paryanuyuktaH smAha-dvihetukaM dvividhamiti / dvau nisargAdhigamAkhyau pratyekaM asamAsakaraNajJApitau hetU yasya tad dvihetukam, sa tu dvividhamiti mayA vyapadiSTaM, etat kathayati kAraNadvairUpyAn kAryadvitvaM na punarmukhyabhedapratipAdanaM prepsitaM, iha tu sUtre nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnata iti ( 1-7 ) / vidhAnagrahaNAt kSayasamyagdarzanAdividhAnaM pratipAdayiSyate / yadi tadyutpattau nisargaH kAraNamabhyupeyate tathA sati vAcyo nisargaH kimAtmako'sAviti ? ucyate-nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanarthAntaramityAdi / nisRjyate-tyajyate'sau kAryanirvRttau satyAmiti nisargaH, nahi kArye utpanne kAraNenApekSitena kiJcit prayojanamasti, utpanne hi samyagdarzane anivRttikaraNaM tyajyate, prayojanAbhAvAt, na cAtyantaM tasya tyAgamabhyupagacchAmo, yatastadeva kAraNaM tenAkAreNa pariNatamiti, utphaNaviphaNaprasAritAkuNDalitabhujaGgavat,(ut-) phaNapariNAmena yo'hirajaniSTa sa eva vigataphaNo mukulamAdhAya santiSThate, utthitAsInazayitanikuTitapuruSavad, vA utthito'pi puruSaH puruSa eva niSaNNaH zayito vA, nAvasthAmAtrabhedAdavasthAvato bhedaH zakyo'bhyupetum, parizaTitapatrApariNAmabhedaH GgArakitapuSpitapalAzavat pariNAmasyAnekarUpatvAt / pariNAmino'nvayi dravyasya na sarvathA bhedastattvAt / evamihApyanivRttirUpo nisargaH pariNAmaH samyagdarzanAkAreNa vartate, pUrvAvasthAM vihAya pariNAmaH, anvayi jIvadravyaM tu dhruvaM pariNAmi coktam, sRjeH pariNAmepratItatvAt svabhAva ityAha / yataH pariNAmo hi prayogeNa ghaTAdInAM visrasA cAbhrendradhanurAdInAM dRSTa ityataH vaisasikapariNAmaM kathayatyanena, nAsAvanyena prANinA tasya kriyate'nivRttirUpapariNAma iti, svenaivAtmanA'sau bhAvo janita iti svabhAva ityucyate, nArthAntaravRttitvamasti vyavahArAt , nizcayAt tu sarvazabdAnAM bhinnArthatvam / sa punaranivRttisvarUpapariNAmaH kasya bhavati kathaM vA prApyate ? ityukte uttaraM bhASyamAha-jJAnadarzanetyAdi / yenAsyAnupadezAt samyagdarzanamutpadyate ityetatparyantaM yaduktaM kasyeti ? jIvasyeti bruumH| kiMlakSaNo jIva iti / navaparijJAte jIve tasyaiSa iti zakyaM pratipattumiti / ucyate jJAnAdyupayogalakSaNa iti / upayogarUpo jIvaH jJAnaM ca darzanaM ca tAvevopayogI lakSaNamasya sa jJAnadarzanopa yogalakSaNa iti, jJAnaM nAma yajIvAdInAM padArthAnAM vizeSaNariccheditayA pravartate tad jJAnam, yat punasteSAmeva sAmAnyaparicchedapravRttaM skandhAvAropayogavat tad darzanamabhidhIyate / na ca kazcidevamAtmakaH prANI vidyate ya AbhyAM rahita iti, 1 'yapAdizi' iti ka-kha-pAThaH / 2 'yuktamAha' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yespi hi prakRSTAvaraNakarmapaTalAcchAditA nigodAdayaH paJcaikendriyA jIvanikAyAste'pi sAkArAnAkAropayogayuktA iti / yataH sparzanendriyaM hi teSAmasti, tacca sAkArAnAkAropayogasvarUpamato vyApilakSaNam / jJAnadarzanopayogau lakSaNamastyetat sUktamiti / itizabdaH evakArArthe, jIva evopayogalakSaNo na paramANvAdaya iti / vakSyate-abhidhAsyate, upayogalakSaNo jIva ityasmin dvitIyAdhyAyavartini sUtre, ato nirjJAtasvarUpasya jIvasya sa nisargarUpaH pariNAma iti / yadapyuktaM kathaM prApyata iti, tat kathayati - tasyAnAdAvityAdinA / tasyeti nirdhAritasvarUpaM jIvamAha / tasya jIvasyAnubhavata ityanena nisargaprAptirItiH sahAbhisambandhaH / tathA sthAnAntarANi gacchato'nAdimidhyAdRSTerapi sata etAni sarvANi jIvavizeSaNAni / anAdau saMsAra ityasya tu narakAdi - bhavagrahaNeSvityetad vizeSaNam, karmata eva karmaNaH svakRtasyeti trayANAM vizeSaNavizeSyatA, bandhanikAcanodayanirjarApekSaM vividhaM ityetad dvayaM puNyapApaphalamityasya vizeSaNam, anubhavata ityasya tu hetugrantho'yaM jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAditi, tAni tAnI - tyAdipadadvayaM gacchata ityasya vyApyaM karma evaM sambandhe kathite vivRNoti - avidyamAna Adirasya so'yam anAdiH, na khalu saMsArasyAdirdRSTaH kevalajyotiSA'pi prakAzite samasvajJeya rAzau, atastasyAbhAvAdanupalabdhiH, na tu jJAnasyAzaktigrahaNaM pratIti / sandhAvanti yatra svakarmabhiH preryamANA jantavaH sa saMsAra iti, utpattisthAnAni narakAdIni, niarastr tu sarvaM svapratiSThaM vastviti Atmaiva, ta eva vA prANinaH sandhAvantastAMstAn pariNAmAnnArakAdIn saMsAra iti kathyate, anAdau saMsAra iti ca sRSTiM nirasyati / nahi kacijjagataH sraSTA kartA samasti puruSaH, yathaiva hi tena kenacit sRSTA: prANyAdi ( 2 ) - mantastathA'nye'pi prANinaH / kartrantarAbhyupagame cAnavasthA / sati copakaraNakalApe dalikadravye ca nipuNAH kumbhakArAdayaH kAryotpAdAya yatamAnAH phalena yujyante nAnyathA, na cAkAzAdInAM kAraNamupalabhyate kiJcit nApi kiJcit sarge jagataH sraSTuH prayojanamasti prekSA pUrvakAriNaH / krIDAdyarthamiti cet, kutaH sargazaktiH ? prAkRtatvAt / sukhitaduHkhitadevanArasacyotpAdane cAkasmikaH pakSapAto dveSitA ceti / evaM kAryakAraNasambandhaH samavAyapariNAma nimitta nirvartakA dirUpaH siddhivinizcaya-sRSTiparIkSAto yojanIyo vizeSArthinA dUSaNadvAreNeti / karmata iti paJcamI, jJAnAvaraNAdikASTa vidhAdudayaprAptAt krodhAdyAkArapariNAma hetukAt yadyadanyat karmopacitajJAnAvaraNAdi tasya karmaNaH svakRtasyeti / tacca karmato yadupAdAyi karma tat svenAtmanA kRtaM na punaH prajApatiprabhRtinA tat karma saMzleSitamAtmasAmarthyAt etat syAd yadA''dikarma prajApatirakarot sarvaprANinAM tato'nyA karmasantatiH svakRtetISTameva prasAdhitamiti, ucyate - evamarthamevaivakAraH prayujyate, karmata eva sarva karma badhyate, anAditvAt saMsRterAdikarmaiva nAsti, jagatkartRtvavAda nirAsaH For Personal & Private Use Only 37 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 pratiSiddhazca kartA / tadapi vA karmata eva badhyate karmatvAdidAnIntanakarmavat / evaMvidhasyAsyopAttasya karmaNaH phalamanubhavata iti / kimapekSaM punastatphalamAha-bandhanikAcanodaya nirjarApekSamiti / bandho nAma yadA''tmA rAgadveSasnehalezAvalIDhasthitibandhAdi 3. sakalAtmapradezo bhavati tadA yeSvevAkAzadezeSvavagADhasteSvevAvasthitAn svarUpam - kArmaNavigrahayogyAnanekarUpAn pudgalAn skandhIbhUtAnAhAravadAtmani pariNAmayati sambandhayatIti svAtmA tatastAnadhyavasAyavizeSAjjJAnAdInAM guNAnAmAvaraNatayA vibhajate haMsaH kSIrodake yathA, yathA vA AhArakAle pariNativizepakramavazAdAhato rasakhalatayA pariNatimAnayatyanAbhogavIryasAmarthyAt, evamihApyadhyavasAyavizeSAt kiJcid jJAnAvaraNIyatayA kiJcid darzanAcchAdakatvenAparaM sukhaduHkhAnubhavayogyatayA paraM ca dazenecaraNavyAmohakAritayA'nyannArakatiyaanuSyAmarAyuSkenAnyad gatizarIrAdyAkAreNA'paramuccanIcagotrAnubhAvenA'nyad dAnAdyantarAyakAritayA vyavasthApayati / eSa prkRtibndhH| sthitibandhastu, tasyaivaM pravibhaktasya adhyavasAya vizeSAdeva jaghanyamadhyamotkRSTAM sthiti nivartayati jJAnAvaraNAdikasyaiSa sthitibandhaH / anubhAvabandhastu, kRtasthitikasya svasmin kAle paripAkamitasya yA'nubhUyamAnAvasthA zubhAzubhAkAreNa ghRtakSIrakozAtakIrasodAhRtisAmyAtso'nubhAvayandhaH / pradezabandhastu, anantAnantapradezAn skandhAnAdAyaikaikasmin pradeze ekaikasya karmaNo jJAnAvaraNAdikasya vyavasthApayatItyeSa pradezabandha iti / nikAcanA tu spRSTAnantarabhAvinI, spRSTatA tu noktA bhASyakAreNa pRthag nikAcanAbheda evetikRtvA / kathamiti cet, bhAvayAmaH, baddhaM nAmAtmapradezeH saha zliSTaM, yathA sUcayaH kalApIkRtAH paraspareNa baddhAH kathyante, tA evAgnau pratikSiptAstADitAH samabhivyaMjyamAnAntarAH spRSTA iti vyapadizyante,tA eva yadA punaH punaH pratApya ghanaM ghanena tADitAH pranaSTasvavibhAgA ekapiNDatAmitAstadA nikAcitA iti vyapadezamaznuvate, evaM karmApyAtmapradezeSu yojanIyam / tasyaivaM nikAcitasya prakRtyAdibandharUpeNAvasthitasya udayAvalikApraviSTasya pratikSaNamudayamAdarzayato yA'vasthA zubhAzubhAnubhAvalakSaNA sa udayo vipAka iti / udayAnubhAvasamanantaramevApetasnehalezaM parizaTat pratisamayaM karma nirjarAvyapadezamaGgIkarotIti / bandhAdayaH kRtadvandvAstA apekSata iti karmaNyaN / bandhanikAcanodayanirjarApekSaM, kiM tat phalaM, kathaM punastatphalaM bandhAdyapekSate ? ucyateyato bandhAdiSvasatsu na tatsambhava iti / ka ? anubhavato, nanvabhihitamanAdau saMsAra iti, sa punaH kiMbheda iti etat kathayati-nAraketyAdi / nArakatirazcoryoniH-utpattisthAnam, tacca dvitIye vakSyata iti / manuSyAzcAmarAzca teSAM bhavaH prAdurbhAvaste bhavanti yatra / grahaNAni-AdAnAni taccharIragrahaNAni ityarthaH / teSu ca teSu bhaveSu anAdisaMsArAtmasu, vividhamityanekavidham, 1 'tIti tataH' iti ga-pAThaH / 2 'darzanAvaraNa' iti kha-TI-pAThaH / 3 'samabhipadyamAnAntarA' iti khaTI-pAThaH / 4 'kvAnubhavo' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam yataH sAtasamyaktvahAsyAdikAH prakRtayo vividhAstAsAM phalamapi vividhameveti / tathA jJAnAvaraNAdyA api vividhAstatphalamapi vividhamucyate, puNyamanugrahakAri sAtAdi, pApamupaghAtakAri jJAnAdiguNAnAm, tayoH puNyapApayoH phalaM-kharasavipAkarUpaM puNyapApaphalam, tadanubhavato jIvasyopabhuJjAnasya, anu pazcAdarthe, pUrva grahaNaM pazcAt phalopabhoga iti / kathamanubhavata ityAha-jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt, jJAnadarzane vyAkhyAte tayoH svAbhAvyaM tasmAt jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAditi / etaduktaM bhavati-yadA yadopabhuGkte tadA tadA cetayate sukhyahaM duHkhito'hamityAdi, sAkArAnAkAropayogadvayasamanvitatvAdavazyatayA cetayata iti, uttaragranthenApi sambandho'sya / tAni tAnItyAdi / jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAdeva tAni tAni pariNAmAntarANi yAti na tu tAbhyAM rahita iti / tAni tAnIti muhUtAbhyantare'pi manasazcalatvAd bahUni gacchati, tAni ceha zubhAni grAhyANi, yato darzanaM samprApnoti zubhAjJA(?)mAskandaniti, teSAM bahutvAd vIpsayA nirdizati / athavA yAnyeva pUrvANyadhyavasAyAntarANi tAnyeva parAdhyavasAyatayA vartanta ityanvayaM darzayati-pariNAmazcAnekarUpo vijJAnAdisvabhAvaH cetanAcetanadravyagataH, tatrAcetanaH paramANvAdInAM zuklAdiH, cetanasya tu vijJAnadarzanAdiviSayasvarUpaparicchedAtmakaH / tathA devAdyavasthA'pudgalAtmikA avivakSitacetanAbhAvA'cetanAsvabhAvA veti / ataH pariNAmasya vyabhicAre vizeSaNopAdAnamarthavatpazyannuvAcedaM pariNAmo'dhyavasAyarUpa iti / tasya sthAnAntarANi malImasamadhyatItrANi, zubhe jaghanye vartitvAt tato vizuddhataraM sthAnamanyadArohati, tato'pi vizuddhatamamaparamadhigacchataH prApnuvato vardhamAnazubhapariNaterityarthaH, anena ca gacchata iti samastamidaM caturvidhasAmAyikotpAdakANDaM sUcitaM bhavati // "sattaNhaM payaDINaM anbhintarao u koDikoDIe / kAUNa :sAgarANaM jai lahai cauNNamegayaraM // " -vizeSAvazyake gA0 1193 atra bahu vaktavyamityataH prakRtopayogi kevalamucyate / sa khalu jIvastAni zubhAnya dhyavasAyAntarANyAskandananAbhoganivartitena yathApravRttikaraNena tAmutkRSTAM nisargAdhyavasAya sAyaH karmasthitimava hAsya koTIkoTyAH sAgaropamAnAmantaH kSapayaMstAvat prApa yati yAvat tasyA api palyopamAsaGkhyeyabhAgaH kSapito bhavati tasmin sthAne prAptasyAtiprakRSTadhanarAgadveSapariNAmajanitaH vajrAzmavad durbhadakaThinarUDhagUDhagranthirjAyate, tatra kazcid bhavyasattvastaM bhittvA'pUrvakaraNabalena prAptAnivRttikaraNastattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamAsAdayati, kazcid granthisthAnAdadho nivartate, kazcit tatraivAvatiSThate, na parato nAdhaH prasapetIti / atra copadeSTAramantareNa yat samyaktvaM tanaisargikamAcakSate pravacanavRddhAH / 1 saptAnAM prakRtInAM AbhyantaraM tu kottikottyaaH| kRtvA sAgaropamANAM yadA labhate caturNAmekatarat // prApti For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 enameva ca viprakIrNamarthamAkhyAtavAn tAni tAnItyAdinA bhASyagranthenotpadyata ityevamantena / anAdimithyAdRSTerapi[iti ] / nAsyAdirastItyanAdiH anAdimithyAdRSTirasyetyanAdimithyAdRSTiH-aprAptapUrvasamyaktvalAbhaH, na cAsti kazcit tAdRk kAlo yasminnupadizyatAyaM mithyAdarzanaM pratipannavAniti / tathA cAgamaH "atthi aNantA jIvA jehiM na patto tsaaiprinnaamo"| tasyAnAdimithyAdRSTeH, apizavdAt sAdimithyAdRSTerapi, yo hi bhavyaH samyaktvaM pratipadya prAka pazcAdanantAnuvandhikaSAyodayAjjAtavyalIko manojJaparamAnavaddhamatirjaghanyenAntarmuhUrte sthitvotkarSeNApApudgalaparAvarte punaH pratipadyamAnaH sAdimithyASTirbhavati, tasyApi sato-bhavataH pariNAmavizeSAt, pariNAmo'dhyavasAyazcittaM tasya vizeSaH sa eva vA pUrva jaghanyamaGgIkRtya paraH paraH zubho vizeSa ityucyate, pariNAmavizeSaceha yathApravRttikaraNamabhimataM, tataH paraM apUrvakaraNaM, aprAptapUrva tAdRzaM adhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate granthi vidArayataH, tatazca granthibhedottarakAlabhAvyanivRttikaraNamAsAdayati, yatastAvanna nivartate yAvat samyaktvaM na labdhamityato'nivRttikaraNaM, granthAntare prasiddhatvAt bhASyakAreNAnivRttikaraNaM nopAtam / avazyatayA vA samyagdarzanaM labhamAnasta llabhata iti kAkA'bhyupetameva, tadabhAve'bhAvAt , ato na kazcid virodha iti / samprati nigamayati-yadevamupajAtametannisargasamyagdarzanamiti / jIvasya upayogasvAbhAvyAt tadadhigamAt prApyate / ko'dhigama iti cet taducyate-adhigamo'bhigama ityAdi / gamergatyarthasvAjjJAnArthatA, gamo jJAnaM ruciriti, adhiko gamo'dhikaM jJAnam, kathaM vAdhikyam ? yasmAt parato nimittAd bhavati tadAdhikyAdadhikamucyate, abhigamastu gurumAbhimukhyenAlambya yajjJAnaM sobhigmH| AgamastvAgacchatyavyavaMcchittyA varNapadavAkyarAzirAptapraNItaH pUrvAparavirodhazaGkArahitastadAlocanAttattvarucirAgama ucyate, kAraNe kAryopacArAt, naDalodakaM pAdaroga iti| nimittaM tu yad yad bAhyaM vastUtpadyamAnasya samyagdarzanasya pratimAdi tat tat sarvamAgRhItaM, tato nimittAt pratimAdikAt samyaktvaM nimittsmygdrshnmucyte| zravaNaM zrutirAkarNanaM tato yjjaayte| zikSA-punaH punarabhyAsaH, AptapraNItagranthAnusArI tato yada bhavati / upadizatItyupadezo-gurureva devavacchabdasaMskArastato yat prAdurasti / evamete kizcida bhedaM pratipadyamAnA anarthAntaramiti vyapadizyante / evaM paryAyakathanaM kRtvA sampiNDaya kathayati tadevamityAdinA // tadadhigamasamyagdarzanam, evamityanenoktena bhedanirUpaNena yadbhavati / paropadezAdityanena tu nimittamAtramAkSiptaM grAhyam, anyathopadezAcchabdAditi [na] vyAptirAkhyAtA syAt, yato na kevalaM zabdAdeva bhavati, kintu kasyacid bhavyasya pratimAdyA 1 rAnti anantA jIvA yaiH na prAptaH trasAdipariNAmaH / 2 'yathevamupajAtameva / tanni.' iti ka-kha-pAThaH / 3 'vyavasthityA' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 41 lokya bhavatyeva / paropadezAt paropaSTambhena yadudeti tattvArtheSu - jIvAdiSu zraddhAnaM - ruci - stadadhigamasamyagdarzanamiti // 3 // sampratyuttarasUtrasambandhaM svayameva lagayannAha - bhA0--atrAha tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam / tatra kiM tattvamiti / atrocyate // 3 // TI0 - atrAhetyAdi / atra - etasmiMstavArthazraddhAnalakSaNe samyagdarzane viSaya svarUpoparakte vyAkhyAte viSayavivekamajAnaMzcoda ko'nUnudat - bhavatA tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityetaduktaM, tatra kiM tattvamiti, tatretyanena tattvArthazraddhAnazabde yastattvazabdastatra kiM tattvaM kiMtasyAbhidheyamiti // nanu cAyukto'yaM prazno, bhASye tattvasya purastAnnirNayaH kRta iti, tattvAni jIvAdIni vakSyate ta evArthA ityasmin, ato nirjJAte tattve praznayato jADyamavasIyate, ucyate-na jADyAt praznaH, satyamuktaM tattvAni jIvAdIni, Adizabdena tu anekasyAkSepa iti nAstIyattA, tasmAd bhASyAd na nirNayo'taH iyattAparijJAnAya praznaH / sUrirAha - atro - cyate / atra bhavatpradarzite tasvazabde yadabhidheyaM tadiyattayA nivRttasvarUpamucyate sUtram -- jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 1-4 // TI. - jIvAjIvAssrava ityAdinA / samAsapadaM caitat samAsapade ca vigrahamantareNa na sukhena pratipattiH parasmai zakyA kartuM ityato vigrahayati / bhA0 - jIvA ajIvA AstravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA sapta padArthAstattvAni / tAn lakSaNato vidhAnatazca purastAd vistareNopadekSyAmaH // 4 // jIvAditattvasapta -jIvA ajIvA ityAdi / jIvA aupeza mikAdibhAvAnvitAH sAkArAnA - kArapratyayalAJchanAH zabdAdiviSayaparicchedino'tItAnAgatavartamAneSu samAnakartRkakriyAH tatphalabhujaH amUrtasvabhAvAH / ebhireva dharmairviyutA kasya svarUpam / ajIvAH dharmAdayazvatvAro'stikAyAH / AssUyate yairgRhyate karma ta AsravAH zubhAzubhakarmAdAnahetava ityarthaH / bandho nAma, tairAsravairhetubhirAttasya karmaNaH AtmanA saha saMyogaH prakRtyAdivizeSitaH / teSAmevAtravANAM yo nirodhaH - sthaganaM guptyAdibhiH sa saMvaraH / karmaNAM tu vipAkAt tapasA vA yaH zATaH sA nirjarA / jJAnarAmavIryadarzanAtyantikai kAntikA bAdhanirupamasukhAtmana AtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH / itizabda iyattAyAm, etAvAneva / eSa iti bhavataH pratyakSIkRto vacanena / sapta TI0 -- 1 'AsravaH' iti ka-kha-gha-TI-pAThaH / 2 'upazamikAdi' iti ka-kha- pAThaH / 6 For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 - vidhAH sapta prakArA yasya sa saptavidhaH, artho'ryamANatvAt, eSa saptavidho'rtha iti padatrayaM tattvamityasya vivaraNam, tattvamiti vA'vyutpattau tathyaM sadbhUtaM paramArtha ityarthaH / vyutpattau tu jIvAdInAmarthAnAM yA svasattA socyate, tasyAzca sattAyAH pratibhedaM prativastu yo bhedastamanAdRtyaikatvamekatvAccaikavacanamupAttavAn // athaivaM kazcit codayet -- yA'sau jIvAdInAM sattA, sA na vaizeSikairivAsmAbhirbhinnA jIvAdibhyo 'bhyupeyate - yato'bhihitam - " ghaDasattA ghaDadhammo tatto'Nano paDAio bhinno N (vize0 1722) " / tasmAt prativastu sA bhettavyA, prativastu ca bhidyamAnA bahutvaM pratipadyata iti bahutvAda bahuvacanena bhavitavyam tattvAnIti, ucyate - sAmAnyena vivakSitA satI saikatvamiva vibharti, mukhyayA tu kalpanayA vastudharmatvAt prativastu bhettavyA bhavati, tadA ca bahuvacanenaiva bhavitavyameveti etadAha-ete vA sapta padArthAstattvAnIti / ete prAk pratyakSIkRtAH / vAzabdo hi prativastu bhidyamAnaM tattvaM bahutvaM pratipadyata ityasya pakSasya sUcakaH / sapta ca te padArthAzca saptapadArthAH jIvAdayaH / tattvAni dRzyAni, puNyapApayozca bandhe'ntarbhAvAnna bhedenopAdAnam / yadyevamAtravAdayo'pi pazca tarhi na jIvAjIvAbhyAM tattvamityekavacane hetuH AsravAdInAM bhidyante / kathamiti cet, ucyate- Asravo hi mithyAdarza - tattvAnAM jIvA - nAdirUpaH pariNAmo jIvasya / sa ca kaH AtmAnaM pudgalAMca jIvayorantarbhAvaH viraha ? / bandhastu karma pudgalAtmakamAtmapradezasaMzliSTam / saMvaro - pyAsravanirodhalakSaNo dezasarvabheda AtmanaH pariNAmo nivRttirUpaH / nirjarA tu karmaparizATaH, jIvaH karmaNAM pArthakyamApAdayati svazaktyA / mokSo'pyayamAtmA samasta karmavirahita iti / tasmAt jIvAjIvAstattvamiti vAcyam / ucyate - satyametadevam, kiMtu iha zAstre ziSyaH pravRttiM kArito'smAt kAraNAt jJAnAdikAt sevyamAnAd bhavato mokSAvAptirbhaviSyatyanyathA saMsAra iti, tasya ca yadi muktisaMsArakAraNe na bhedenAkhyAyete tato'sya samyakpravRttireva na syAt / yadA tvevaM kathyate, Asravo bandhazcaitadvayamapi mukhyaM tattvaM saMsArakAraNam, saMvaranirjare ca mukhyaM tattvaM mokSakAraNamiti, tadA'nAyAsAt saMsArakAraNAnAM heyatayA yatiSyate muktikAraNAnAM cAdeyatayeti, tasmAcchiSyasya heyAdeyapradarzanAyA''sravAdicatuSTayamupAtam / yat tu mukhyaM sAdhyaM mokSaH yadarthA pravRttistat kathamiva na pradarzyateti, tasmAd yuktaM yat paJcApyupAdIyanta iti / kiM punareSAM jIvAdInAM lakSaNamagnerivauSNyam ? ke vA bhedA jIvAdInAM yathA tasyaivAstArNapArthyAdaya ityukte tAn lakSaNata ityAdyAha / tAn jIvAdIn lakSaNataHsvacihnena, vidhAnato - bhedena, cazabdAd bhedAnapi saprabhedAn vakSyAmi, purastAtupariSTAt, kiM saGkSepeNota vistareNa ? vistareNetyAha / kathamiti cet, ucyate - jIvasya lakSaNamidamupayogalakSaNo jIva iti ( 2-8 ), tadeva lakSaNaM vidhAnataH kathayiSyati, sa dvividhaH, sAkAro'nAkArazca punastAvaSTacaturbhedAviti ( 2-9), tathA saMsAriNo muktAzca 1 'cAvyutpattI' iti ka - kha- pAThaH / 2 ghaTasattA ghaTadharmaH tasmAdananyaH paTAdito bhinnaH / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5] __ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam (2-10), punarvistaraH saMsAriNasvasAH sthAvarAzcetyAdinA ( 2-12 ) / tathA ajIvAdInAM dharmAdInAM lakSaNaM gatisthityAdi ( 5-17 ), dharmAdharmAkAzAnAM tvekatvAnnAsti vidhAnam ( 5-5), pradezAn vA'GgIkRtyAsaGkhyeyAH pradezAH dharmAdharmayoH (5-7), jIvasya ca (5-8 ), AkAzasyAnantAH (5-9) iti syAdeva vidhAnam / AsravaM lakSaNena bhaNiSyati, kAyavAGmanaHkarma yogaH (6-1) sa AsravaH (6-2) iti, punastasya bhedaM zubhaH puNyasyetyAdi ( 6-3,4 ) / bandhasya lakSaNaM bhaNiSyati, sakaSAyatvAt jIva ityAdikam (8-2), punastasya vidhAnaM prakRtisthityAdikam ( 8-4) / tathA saMvaralakSaNaM AsravanirodhaH saMvara iti (9-1), punastasyaiva vidhAnaM sa guptisamitidharmAdikam (9-2) / nirjarAyA lakSaNaM vakSyati, tapasA nirjarA ceti (9-3), punastadbhedA anazanAdayaH (9-19) / mokSaH kRtsnakarmakSayalakSaNaH (10-3), prathamasamayasiddhAdi vidhAnam // 4 // atrAha-kathaM punaramI jIvAdayo'dhigantavyA iti ? ucyate-nAmAdibhiranuyogadvAraistathA pratyakSAnumAnAbhyAM (pramANAbhyAM ) naigamAdibhizca vastvaMzaparicchedibhinayaistathA nirdezasvAmitvAdibhiH satsaGkhyAkSetrAdibhizca / tatra katibhedA jIvA iti pRSTe caturbhedatAkhyAnAyAha sUtram-nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 1-5 // TI-iti / athavA'bhidhAsyati bhavAn upayogalakSaNo jIvaH(2-8),tatra kiM sarvo jIva upayogalakSaNaH ? / netyAha-bhAvajIva evopayogalakSaNa iti / atha kimanyo'pyasti yato bhAvajIva iti vizeSyate ? astItyAha / katividhazcet, ucyate-nAmetyAdi, tRtIyArthe tasiH, sUtrAthe ca kathayannAha bhA0-ebhirnAmAdibhizcaturbhiranuyogadvAraisteSA jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa lakSaNato vidhAnatazca adhigamArtha nyAso nikSepa ityarthaH / tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAma saMjJAkarma ityanAntaram / cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH / yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtivAdindro rudraH skando viSNuriti / dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate / athavA zUnyo'yaM bhnggH| yasya hyajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAt, aniSTaM caitat / bhAvato jIvA aupazamikakSAyikakSAyopaza 1'adhigamAya ' iti ka-kha-gha-TI-pAThaH / 2 'yasya nAma' iti gha-TI-pAThaH / 3 'dravyajIva ' iti gh-ttii-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 mikaudayikapAriNAmikabhAvayuktA upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca hividhA vakSyante (2-10) / evamajIvAdiSu sarveSvanugantavyam // paryAyAntareNApi nAmadravyaM, sthApanAdravyaM, dravyadravyaM, bhAvato dravyamiti / yasya jIvasyAjIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyam / yat kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyam, devatApratikRtivadindro rudraH skando viSNuriti / dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat / kecidayAhuH-yad dravyato dravyaM bhavati taca pudgaladravyameveti pratyetavyam / aNavaH skandhAzca, saGghAtabhedabhya utpadyanta iti vakSyAmaH (5-25,26) / bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNapayoyANi prAptilakSaNAni vakSyante (5-37) / Agamatazca prAbhRtajJo dravyamiti bhavyamAha / dravyaM ca bhavye / bhavyamiti prApyamAha / bhU praaptaavaatmnepdii| tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi / evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArtha nyAsaH kArya iti // 5 // TI-ebhirityAdi / ebhiriti sUtroktaiH, kaiH ? nAmAdibhiH, nAma AdiryeSAM te nAmAdayastairnAmAdibhiriti, Adizabdena ca neyattA'vadhRtetyatazcaturbhirityAha / ata eva vigrahamapi na kRtavAn, caturbhirityanenaiva samAsA'vyaktAbhidhAnasya vyaktIkRtatvAditi / anuyogaH-sakalagaNipiTakArtho'bhidhIyate tasya dvArANi-tasyArthasyAdhigamopAyA ityarthaH / atastairnAmAdibhirviracanA kAryA / viracanA viracyamAnaviSayetyatastannyAsa ityAha / asya ca vivaraNaM, teSAM iti anantarasUtroktAnAm / tAneva spaSTayati-jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati-viracanA kAryeti / sa kimartha nyAsaH kriyata ityAhavistareNetyAdi / purastAt tvidamuktaM 'tAn jIvAdIn vistareNa lakSaNato vidhAnatazyopadekSyAma' iti (1-1) / teSu ca lakSaNavidhAneSu vakSyamANeSu sarvatraiSA nAmAdikA vyAkhyA'vatAraNIyA, kimartham 1 adhigamArtha-prativiziSTajJAnotpattyarthamiti / kathaM nAma lakSaNAdivAkyeSu sarvatraivaMvidhAM pratipattiM kuryAt jijJAsuH ? 'upayogazcaturbhedaH, jIvazca' ityAdi, ato'dhigamArthe nyAsaH / nyAsa ityasya ca prasiddhatareNa zabdena paryAyeNArthamAcaSTe-nikSepa ityarthaH / tamAmAdicatuSTayaM yathA lakSye'vatarati tathA kathayati-tadyathA, nAmajIva ityaadi| nAmaiva jIvo nAmajIvaH, yo'yaM jIva iti dhvaniH, ayaM ca yasya jIvapadArthe nAmAdinyAsaH kasyacid vastuno vAcakaH sa nAmajIvo'bhidhIyate, vastusvarUpapratIti hetutvAcca, vastusvarUpaM zabdaH, tadanAtmakatve vastuvyavahAravicchedaH, tadAtmakatvAcca stutau rAgaH stutyasya, dveSazca nindAyAM dveSyasya / sthApanA(tyA a)pi vastvAtmatAM 1 'diSvapiH' iti gha-TI-pAThaH / 2 ' sarvaguNa ' iti gh-ttii-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 45 darzayati-sthApanAjIvo nAma jIvAkAraH, pratikRtisadbhAve'nyathA'sadbhAve, tannimittakazreyobhyupagamAt, gandhapuSpAdinimittArthatyAgazca, tadbhaktipravRtteH, kumbhavadAkAro'rtho vastutvAt, tathA "jAvaMti ceiyAI ti"| dravyajIvo nAma, yo'yamasmin zarIraka AtmA sa yadA bhAvejJAnAdibhirviyuto vivakSyate sa dravyajIvaH, anAgatarAjatvarAjaputrasevanaM hi dRSTaM, tatra dravyatvAt (siddhi-) zilAtalAdyujjhitAtItayatizarIranamaskaraNaM ca, upayogakriyayorapi jJeyo, yeSAmarthAnAM na ca tadupayoge vartate sa tena bhAvenAbhAvAdatItAnAgatatadbhAvApekSayA tadbhAvApravRtto'pi sa evAsAvadhyavasIyate suptacitrakaraghRtakumbhAdivat, tathA ca " jaM hohisi titthayaro" "vaMdAmi jiNe cauvvIsaM" ityAdi / eSa eva hi tairjJAnAdibhiryukta AzrIyamANo bhAvajIva iti, bhAvaH pramattadoSamarSaNAdeH, ta(ya)thA "annattha vaMjaNe nivaDiyaMmi jo khalu maNogao bhAvo / tattha u maNaM pamANaM na pamANaM vaMjaNacchalaNA ||"-vishe0 2545 ityAdi / atra cAdyA nAmAdayastrayo vikalpAH dravyAstikasya, tathA tathA sarvArthatvAt, pAzcAtyaH paryAyanayasya, tathApariNativijJAnAbhyAmiti / athavA'sminneva zarIre ya AtmA tatraiva te nAmAdayazcatvAro niyujyante, yo'yamasminnAtmani jIva iti dhvaniH pravatate eSa nAmajIvaH, tasyaiva ya AkAro hastAdyavayavasanivezAdiH sa sthApanAjIvastadekapariNAmAt, tasyaiva jantoH sakalaguNakalAparahitatvavivakSA bauddhavyavahArAnusAriNI dravyajIvaH, sa eva jJAnAdiguNapariNatibhAvatveTa vivakSito bhAvajIva iti,etat kathayati nAmajIva ityaadinaa|| samprati nAmasthApanAdravyabhAvAnAM jIvavizeSaNatayopAttAnAM svArthe lakSye pradarzayannAhanAma saMjJAkarmetyanAntaramityAdinA / nAmeti kimuktaM bhavati ? ucyate--saMjJAkarmetyanarthAntaram, saMjJAyAH kriyA saMjJAkriyA saMjJAkarma nAmakaraNaM ityarthaH, anena dhvaninA vastvidaM pratipAdyata itiyAvat / tat punaH pratipAdyaM vastu tasya dhvanervAcyenArthena yuktaM bhavatu mA vA bhUdityetat kathayati-cetanAvata ityAdinA / cetanA-jJAnaM sA yasyAsti taJcetanAvat, tadviparItamacetanam / dravyasyeti pradarzanamidaM, guNakriyayorapi naamaadictussttyprvRtteH| athavA dravyasya prAdhAnyamAviSkaroti, yatastadeva dravyaM guNakriyAkAreNa vartate, ko'nyo guNaH kriyA vA dravyamantareNa 1 varNakaviracanAmAtrakramaprAptanAnAtvanaTavad dravyameva tathA tathA vivartate ato na staH kecid guNakriye dravyAstikanayAvalambane satIti / atastasya dravyasya yasya kasyacin nAma kriyate vyavahArArtha saMjJAsaMketaH kriyate / kIdRgityata Aha-jIva iti / 1 'yAvanti caityAni' iti / 2 'yad bhaviSyati tIrthakaraH' ( Avazyaka-niryuktau ) / 3 'vande jinAn catuviMzati' (Ava-caturviMzatistavaH ) / 4'anyatra nipatite vyaJjane yaH khalA manogato bhAvaH / tatra tu manaH pramANaM na pramANaM vyajanaM chalanA // 5 'bodhavyavahArA' iti ka-kha-pAThaH / 6 dravyasya iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 itinA kharUpe jIvazabdaH sthApyate, jIva ityayaM dhvaniH, natvetadvAcyArtho nAmatayA niyujyte| sa nAmajIva iti, sa ityanena tatra cetanAvatyacetane vA yadRcchayA yo jIvazabdo niyuktastaM vyapadizati, sa zabdo nAmajIva iti / etaduktaM bhavati sa eva zabdo jIva ityucyate tadvastUpAdhika iti, arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti nyAyAt // saMprati sthApanAjIvaM kathayati-yaH kASThapusta ityAdinA / yaH sthApyate jIva iti sambandhaH, ka sthApyate ? kASThapustAdiSvityAha / kASThaM-dAru, pusta-duhitakAdisUtracIvarAdiviracitaM. citraM-citrakarAdyAlikhitam, karmazabdaH kriyAvacanaH pratyekamabhisambadhyate, kASThakriyetyAdi / akSanikSepa iti sAmayikI saMjJA candanakAnAM nikSepo racanA vinyAsa iti / ete kASThapustacitrakamAkSanikSepA AdiryeSAM racyamAnAnAM te kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdayaH, Adizabda ubhAbhyAM sambandhanIyaH, kASThapustacitrakarmAdayo ye sadbhAvasthApanArUpAstathA'kSanikSepAdayo'sadbhAvasthApanArUpA ye, teSu bahuSu sthApyate-ya ucyate teSu kASThAdiSu bahuSvAdhAreSu ya eko racyate jIvAkAreNa, etadAha-jIva iti / sa jIvAkAro racitaH san sthApanAjIvo'bhidhIyate / etaduktaM bhavati-zarIrAnugatasyAtmano ya AkAro dRSTaH sa tatrApi hastAdiko dRzyate itikRtvA sthaapnaajiivo'bhidhiiyte|| nanu cAkSanikSepe nAstyasAvAkAra iti, ucyate-yadyapi bahIrUpatayA nAstyakSe nikSipyamANe'sAvAkAraH, tathApi buddhathA sa racayitA tatra viracayati tamAkAram, ata eva sthApanA nAmadravyAbhyAM sudUraM bhinnA, yato nikSipyamANaM vastu na zabdo bhavati, nApi tadbhAvaviyutaM vivakSyate, kintvAkAramAtraM yat tatra tad vivakSitamiti / sthApanAjIvaM dRSTAntena bhAvayati-devatApratikRtivadityAdinA / deva eva devatA tasyAH pratikRtiH-vimbaM, sA ca na saiva sahasrAkSavajrapANizvetavAsodhArirUpA, nApi tato'tyantaM bhinnakhabhAvA, atyantabhinnakhabhAvAbhyupagame hi sA pratikRtireva na syAt kuDyavat , ato'vazyaM kathaJcidasau tato bhidyata iti pratipattavyam, ye tasyAM mukhyadevatAyAM sahasralocanAdyavayavA yathA saMniviSTA dRSTAste'syAM kASThamayyAM dRzyanta ityetAvatA saiva mukhyA devatA iyamiti nigadyate / ye tu tatra jJAnadarzanaizvaryAdayo dhamo dRSTAste'syAM kASThamayyAM na dRzyanta iti etAvatA prativimbamityabhidhIyate / ato yatheha kasyacit indrAdeH pratikRtiH sthApitA satI indra iti vyapadizyate, evamiha jIvAkRtiH pratimAdiSu sthApitA sthApanAjIvo vyapadizyate / rudra umApatiH, skanda iti skandakumAraH, uttarapadalopAt satyabhAmA satyeti yathA, viSNuriti vAsudevaH / eSAM ca na zAstre devatAkhyA samasti, lokAnuvRttyA bhASyakRduvAca / ata eSAM rudrAdInAM pratikRtI racitA rudra ityAdivyapadezaM labhate / evaM jIvasya kASThAdipu pratikRtiH kRtA sthApanAjIva ityabhidhIyate / dravyajIva iti / itiH prakArArthaH / yo'yaM prakAraH prAgupAdAyi dravyajIva iti taM pradarzayAmi / yo'yamAtmA sa ujjhitAzeSajJAnAdiguNasamudAyo dravyajIvo'bhidhIyate / etadevAha-guNaparyAyaviyukta iti / guNAH-sahabhuvo jJAnadarzanasukhAdayaH, paryAyAH-kramabhuvo For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam dravyaM manuSyAdayaH, guNAzca paryAyAzca guNaparyAyAstaiH viyukto rahita ityarthaH // nanu caivaMvidho'rtho nAstyeva, samastadharmakadambakarahitatvAt maNDUkajaTAbhAravadityukte Aha- prajJAsthApitaH / prajJA - buddhistayA sthApito - viyatyAlikhitaH kalpita itiyAvat / etaduktaM bhavati na teM guNaparyAyAstato dravyAda viSvagbhavanti, kiM tarhi ? buddhayA tatsthA eva vibhajyante, tatazca dravyamAtraM kevalamavatiSThate buddhiparikalpanAgocaratAmitam, etadAha - anAdipAriNAmikabhAvayukta iti / bhAvazabdo hi audayikAdiSu vartamAnaH pAriNAmika ityanena vizeSe sthApitaH / pAriNAmikabhAvo'pi sAdirastyandradhanurAdInAm, kiM tAdRzo'yaM ? netyAhaanAdipAriNAmikabhAva iti / anAdizvAsau pAriNAmika bhAvazcAnAdipAriNAmikabhAvastena yukto'nAdipAriNAmikabhAvayukta iti / etaduktaM bhavati - yattadanAdikAlasantatipatitaM tAvanmAtraM taditi maivaM maMsthAH anAdipAriNAmikabhAvayukta iti, atra bhAvazabdaH zrUyate itikRtvA'sti dravye ko'pi bhAvAMza iti / na khalu kazcit tatra guNaH paryAyo vA'stIti dravyamAtraM nirastAzeSaguNaparyAyatrAtaM dravyajIva ityevaM zabdyate / nanu ca satAM guNaparyAyANAM buddhayA nApanayaH zakyaH kartuM yato na jJAnAyattArthapariNatiH, artho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurastItyata Aha- zUnyo'yaM bhaGgaH / zUnya iti na sambhavati, ayaM iti dravyajIvavikalpa iti / yato dravyadevaH kaH ? / ucyate - yo bhavyo devatvaparyAyasya yogyo na tAvad bhavati sa manuSya eva san dravyadevo'bhidhIyate bhaviSyati itikRtvA, evamihApi yadyayamavadhIkRto jIvaH sa idAnImajIvaH sannAyatyAM jIvo'janiSyat tato'yaM vikalpaH samabhaviSyat, na caitadastItyetadAha-yasya jIvasyetyAdi / yasya iti vastunaH, hizabdo yasmAdarthe, ajIvasya cetanArahitasya sato vidyamAnasya acetanAvasthAyAM samprati bhavyaM bhaviSyaccetanAvatvaM bhavet idAnImacetanatvena vartamAnaH dravyajIva iti kAraNajIva:, AgAminyA jIvatAyAH kAraNamityarthaH, etat syAt iSyata evAyamarthaH / kvacid vastunyabhUtamidAnIM jIvatvaM bhaviSyatIti, tanna, aniSTatvAt, yathaiva hyasannasau vizeSo jIvatvena samprati AgAmikAle jIvatvaM pratipatsyata ityabhyupagamyeta, evaM yo'yamidAnIM jIvatayA vartate ayamevAyatyAmajIvatvaM yAsyatItyabhyupagamyatAm, evaM ca sati siddhAntavirodhaH, yato jIvatvamanAdyanidhanapAriNAmiko bhAvaH samaya iSyate / etadevAha - aniSTaM caitat iti / cazabda evakArArthe, aniSTameva siddhAntavirodhyevaitadabhyupagamAntaramiti // nanu caivaM sati nAmAdicatuSTayasyAvyApitA prAptA, dravyajIvavikalpAbhAvAt, abhyupagataM ca siddhAnte vyApitvena nAmAdicatuSTayam, yata evamAha - 64 jattha u jaM jANijjA nikkhevaM nikkhive niravasesam / jatthavi naya jANejjA caukkayaM nikkhive tattha ||" - anuyogadvAre 1 'ajaniSyata' iti ka- kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only 47 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 tatra catuSTayaM nikSipediti bhaNatA vyaapitaa'bhyupgtaa| ucyate-prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu sambhavanti, yadyatrekasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApitA, tatra niyuktikAreNa bhadrabAhusvAminA avizeSeNa prANAyi nAmAdIti / apare tvetaddoSabhayAdevaM varNayanti-ahameva manuSyajIvo dravyajIvo'bhidhAtavyaH uttaraM devajIvamaprAdurbhUtamAzritya, ahaM hi tasyotpitsordevajIvasya kAraNaM bhavAni, yatazcAhameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, ato'hamadhunA dravyajIva iti / etata kathitaM tairbhavati pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNamiti ? asmiMzca pakSe siddha eva bhAvajIvo nAnya iti, tasmAdidamapi pariphalgu vijJAyate, etatpakSasamAzrayaNena ca nAvyApitA nAmAdicatuSTayasyeti / athavA jIvazabdArthajJastatrAnupayukto dravyajIva iti / evaM hyuktaM " Agamato jANae aNuvautto" jIvazabdArthajJasya vA yaccharIrakaM jIvarahitaM sa dravyajIvaH // idAnIM caturtha vikalpaM darzayati-bhAvajIva iti / yaH uktH|| nanu ca bhAvajIva ityekavacanena pUrva vinyasya vyAkhyAvasare bahuvacanAntatApradarzanamayuktaM bhAvato jIvA iti / ucyate-maivaM kazcit jJAsId yathA eka eva bhAvajIvo na bhUyAMsa iti / yathA puruSakAraNina AhuH- "puruSa eveda"mityAdi, etanirAsAya bahuvacanamupAttavAn , bahava ete jIvA ityasya pradarzanArtham / bhAvata iti ca tRtIyArthe tasiH, bhAvaiH saha vartante iti te bhAvajIvAH / ke punaste bhAvAH yaiH saha vartante iti ? ucyate-aupazamikAdItyAdi / tatropazamaH pudgalAnAM samyaktvacAritravidhAtinAM karaNavizeSAdanudayo bhasmapaTalAcchAditAgnivat , tena nivRttaH aupazamikaH pariNAmo'dhyavasAya ityucyate / tathA jJAnAdighAtinAM pudgalAnAM ya Atyantiko'tyayaH sa kSayaH tena nivRtto'dhyavasAyaH kSAyika ucyate / tathA jJAnAdidhAtinAM pudgalAnAM kSayopazamau, kecit kSapitAH kecidupazAntA iti kSayopazamAvucyete, tAbhyAM nivRto'dhyavasAyaH kSAyopazamika iti / ye punaH pudgalA gatikaSAyAdipariNAmakAriNaH teSAmudayaH-anubhUyamAnatA yA sa udayastena nivRtto'dhyavasAya audayika iti / pariNamanaM pariNAmo jIvatvAdyAkAreNa yadbhavanaM sa pAriNAmikaH, svArtha eva prtyyH| eta eva bhAvA-adhyavasAyAstairyuktaH aupshmikaadibhaavyuktH| yathA kazcinmanuSyaH paJcabhirapi saMyukto bhavati / tatkathamiti cet ? ucyate-kasyacit saMyatAderupazAntakopAdikapAyasya aupazamikaH, tasyaiva kSapitAnantAnubandhimithyAdarzanAdeH kSAyiko bhAvaH, tasyaiva kSINopazAntamatizrutAdyAvaraNasya kSAyopazamiko bhAvaH, tasyaiva manuSyagatipariNAmakAripudgalodaye audayiko bhAvaH, tasyaiva jIvatvabhavyatvAdipariNAmaH pAriNAmika iti, evaM devAdInAM yathAsambhavaM bodhyAH / upayogalakSaNA iti sAkArAnAkArasaMvillakSaNA ityrthH| te ca naikarUpAH, kintu saMsAriNa ityAdi / saMsArazcaturvidha uktaH (1-3) sa yeSAmasti saMsAriNo-manu 1 Agamato jJAyakaH anupayuktaH ( anuyoga0 / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam pyAdayaH / muktAstu jJAnAvaraNAdikarmabhiH samastairmuktA ekasamayasiddhAdayaH / pazabdAda saprabhedA dvidhA vakSyante dvitIye'dhyAye (2-10) // evaM jIvapadArthe nAmAdinyAsamupadarya ekatra darzito'nyatra sujJAna eva bhvtiitytidishti-evmjiivaadissvityaadi| ajIvAdiSu iti cokte'pi punaH sarveSu ityabhidadhad vyAptiM nAmAdinyAsasya darzayati, anugantavyaM nAmAdicatuSTayaM darzanIyamityarthaH / ajIva iti nAma yasya cetanasyAcetanasya vA kriyate sa nAmAjIvaH / sthApanAjIvaH kASThAdinyastaH / dravyAjIvo guNAdiviyuto buddhisthApitaH / bhAvAjIvo dharmAdirgatyAdyupagrahakArIti / nAmAsravo yasyAsrava iti nAma kRtaM sa nAmAtravaH / sthApanAsravaH kASThAdiracitaH / dravyAsravastu AtmasamavetoH pudgalAH anuditA rAgAdipariNAmena / bhAvAsavAstu ta evoditaaH| dravyavandho nigaDAdiH, bhAvabandhaH prkRtyaadiH| dravyasaMvaropidhAnaM, bhAvasaMvaro guptyAdipariNAmApanno jIvaH / dravyanijerA mokSAdhikArazUnyA trIhyAdInAM, bhAvanirjarA karmaparizATaH samyagjJAnAdyupadezAnuSThAnapUrvakaH / dravyamokSo nigaDAdi viprayogaH, bhAvamokSaH samastakarmakSayalAJchanaH / tathA dravyasamyagdarzanaM ye mithyAdarzanapudgalA bhavyasya samyagdarzanatayA zuddhi pratipatsyante tad dravyasamyagdarzanaM, eta eva vizuddhA AtmaparigAmApannA bhAvasamyagdarzanaM / tathA dravyajJAnamanupayuktatAvasthA, bhAvajJAnamupayogapariNati vizeSAvasthA / dravyacAritramabhavyasya bhavyasya vA'nupayuktasya, upayuktasya kriyAnuSThAnamAgamapUrvakaM bhAvacAritramiti // ye'pi yeSAM jIvAdInAM sAmAnyazabdAsteSvapyasya nAmAdicatuSTayasyAvatAra iti kathayanAha-paryAyAntareNApItyAdi / pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyAH, paryAyAdanyaH paryAyaH paryAyAntaraM, tenApyasya catuSTayasya nyAsaH kAryaH, tadAhamAmadravyAdivicAraH di nAmadravyaM ityAdi / etad bhASyaM nAmAdijIvavyAkhyAnena bhAvitameva ___yAvat kecidapyAhuriti / tathApyazUnyArthamucyate-nAmadravyaM yasya cetanAvato'cetanasya vA dravyamiti nAma kriyate, yat punaH sthApyate kASThAdiSu tat sthApanAdravyaM viziSTAkAramiti / dravyadravyamiti ubhAbhyAM dravyazabdobhyAM guNAdibhyo niSkRSya dravyamAtre sthApyate / etadevAha-guNaparyAyaviyuktaM ityAdinA, taivirahitaM, na ca paramArthataH zakyante te'panetuM, tatsvabhAvatvAda, ataH prajJAsthApitamityAha / taccAnyasyAbhAvAt SaSThasya prasiddhameva tadeva kathayati-dharmAdInAmanyatamat iti / yadyadeva vivakSituM iSyate tat tadeSAM madhye grAhyaM nAtra niyama ityetat kathayati-zUnyo'yaM vikalpa iti| pUrvavat prayogatobhAvanA kAryA, epa tAvat tRtIyavikalpe granthakArAbhiprAyaH / apare tu kathayanti vikalpaM tRtIyamanyathA, 1 zubhAzubhAtmapariNAmakAraNabhUtapudgalApekSayA / 2 sakAmanirjarAmapekSya / 3 svarUpAvasthAnasya tattvAt nizzeSa. karmakSayasya tu tapaHsaMyamadvAratvAt / 4 dravyazabdadvayenetyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 tadAha-kecidapyAhuH ityAdi / kecit punarbuvate yadityaNukAMdi dravyato dravyaM iti, tRtIyArthe paJcamyarthe vA tasirutpAdyaH, dravyaiH sambhUya yat kriyate, yathA bahubhiH paramANubhiH sambhUya skandhastripradezikAdirArabhyate tad dravyadravyam / athavA yad dravyAt tasAdeva skandhAt tripradezikAderyadaikaH paramANuH pRthagbhUto bhavati tadA tasmAd bhidyamAnAt tripradezikAra skandhAt paramANuzca niSpadyate dvipradezikazca skandha iti, sa paramANurapi dravyadravyaM dvipradeziko'pi dravyadravyaM bhavatIti / tacaitad dravyadravyaM pudgalameva bhavatIti pratyetavyam / nahi jIvAdidravyamanyaiH sambhUyArabhyate, na cAnyasmAt bhidyamAnAt taniSpadyata iti, paramANavastu sambhUyAnyadArabhante tatazca niSpadyanta iti, yataH paJcame'dhyAye'bhidhAsyate aNavaH skandhAH (5-25) ityAdi, aNakaH-paramANavaH, skandhAH-dvipradezikAdayaH, saGghAtAt skandhA bhedAdaNavo niSpadyanta iti // bhAvadravyamiti caikaM vinyasya bhAvato dravyANi bahUnyupakSipato'yamabhiprAyaH,-anyAbhimataM yadekaM vizvasya jagataH kAraNaM brahmAdi tadapAsyate, bahUnyetAni svata eva sattAM dadhatIti pratipAdayati, kauni ca tAni ? dharmAdIni paJca, saguNaparyAyANi iti, gatyAdyagurulaghuprabhRtiparyAyabhAJjIti, etat syAd yadyena dharmeNa samanvitaM taM dharma na kadAcit tad jahAti tena sadAnvitamAste dravyANAM prApti _iti, etacca na, prAptilakSapAni-pariNAmalakSaNAnItiyAvat , ekSaNatA anyAnanyAMzca dharmAn pratipadyanta iti, jIvAstAvad devamanujAdIna pudgalAH kRSNAdIn dharmAdayaH punastrayaH parato'nyAnanyAMzca prApnuvanti, yato'nyasmin gacchati tiSThati avagAhamAne vA jIve pudgale vA gamanAdipariNAmasteSAmupacaryate, ato hi prAptilakSaNAni vakSyante / athavA bhAvadravyamiti, dravyArtha upayukto jIvo bhAvadravyamucyate, etad vA kathayatyanena bhASyeNa AgamatazcetyAdinA, athavA prAptilakSaNAnIti yaduktaM sA na svamanIpikA, yata Agame Apta evamupadideza-prAptilakSaNAnyetAni, kathamiti cet ? tadAha-AgamatazcetyAdi / tasiH saptamyarthe, Agamata Agame, pUokhye kathyamAne, prAbhRtajJa iti, zabdaprAbhRtaM, taca pUrve'sti, yata idaM vyAkaraNamAyAtaM, tataH zabdaprAbhRtaM yo jAnAti sa prAbhRtajJo gururevaM bravIti dravyamiti / asyAthai tIrthakRt kimAheti cet, taducyate-bhavyamAha / bhavyamiti ca na jJAyate tat spaSTayati-dravyaM ca bhavya iti / asyAyamarthaH-dravyamiti nipAtyate bhavya ceda bhavati / bhavyamiti sandehAspadameva keSAzciditi spaSTayati-prApyamAha / prAptavyaM taiH svagataiH pariNativizeSairgatyAdibhiH vyApyata ityarthaH / ato na khamanIpikA prAptilakSaNAnItyepAm // nanu cAyaM bhavatirakarmakaH sattAbhidhAyI kathaM prApyamityanena karmAbhidhAyinA kRtyena bhavyamityasyArtho vitriyate ? / ucyate-naivAyaM sattAbhidhAyakaH, tarhi ? prAptyabhidhAyI curAdAvAtmanepadI, bhU prAptAvAtmanepadI / tadAha prAptyabhidhAyinA kathyate tena, tadevaM iti 1 'yad dyaNukAdi' iti g-paatthH| 2 'kAderyuktaH' iti ga-pAThaH / 3 'kAnicit tAni ' iti ka-khapAThaH / 4 'kadAcid na jahAti' itika-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6] . svopajJamASya-TIkAlaGkRtam prAptyabhidhAyitve satyayamoM bhavyazabdasya, karmasAdhanapakSe prApyante svadharme yAni tAni bhavyAnyucyante, karIsAdhanapakSe tu prApnuvanti tAnyeva dharmAdInIti bhavyAni dravyANyucyante iti / etadAha-prApyante prApnuvantIti vA dravyANi / samprati jIvAdInAM nyAsaM pradarya teSAM ca paryAyasya dravyazabdasya anyeSAmapyevameva kArya ityatidizannAha-evaM sarveSAmityAdi / evaM yathA jIvAdInAM dravyazabdasya ca tathA sarveSAM guNakriyAdizabdAnAm, anAdInAM iti bhavyAbhavyAdInAma, AdimatAM ca manuSyAdInAM paryAyANAM, jIvAdInAM bhAvAnAM jIvAdibhyo'nanyavRttInAm, tatvAdhigamArthamiti tattvasya-paramArthasya bhAvasya adhigamaH sa sarvatra, na tu nAmasthApanAdravyANAmiti, heyatvAdeSAM, tattvAdhigamaprayojanaM nyAso nikSepo racanA kAryA buddhimatA mumukSuNeti // 5 // ziSya Aha-kathaM bhagavatA tattvAnAM jIvAdInAmadhigamaH kRtaH / yadi ca kenApyupAyenAdhigatAni bhavanti tato yuktaM kathanamanyasAyetAni tatvAnIti ? ucyate sUtram-pramANanayairadhigamaH // 16 // TI0-pramANanayairiti ca karaNe tRtIyA na kartari, yatastatra SaSThayA bhavitavyam 'kartRkarmaNoH kRtI' (pANiniH a0 2, pA0 3, sU0 65) iti / pramANe pratyakSaparokSe dve, avadhimanaHparyAyakevalAni matizrute ca, naigamAdayo nayAH paJca, pramANe ca nayAzca pramANanayAstaiH pramANanayaiH sAdhakatamaiH / bhA0-eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhiyaMstAnAM pramANanayairvistarAdhigamo bhavati / tatra pramANaM dvividhaM-pratyakSaM parokSaM ca vakSyate (1-10,12 ) / caturvidhamityeke nayavAdAntareNa / nayAce naigamAdayo vakSyante (1-34 ) // kizcAnyat // 6 // TI-eSAM cetyAdi / eSAm iti bhavataH prakaTIkRtAnAm, cazabda evakArArthe, eSAmevAnyasyAbhAvAt, athavA samuccaye, eSAM jIvAdInAM, caadhigama-sAdhanam zabdAnAmAdInAM ca, tattvAnAmiti cAnenobhayaM sambadhyate, jIvA dInAM tattvAnAM nAmAdInAM ca tattvAnAm / yathoddiSTAnAmiti / yathA paripATyA jIvAjIvAdikayA sAmAnyenAbhihitAnAmuddiSTAnAmiti / sAmAnyena ca jIvAjIvAtratra (1-4 ) ityasmin sUtre'bhidhAya punarnAmasthApanAdisUtre nAmAdibhirmeMdainyestAnAM, kimarthaM punarjIvAjIvAsravAdisUtre udghATya tato nAmAdimatre nystaani?| ucyateparijJAnArthamaneko jIvazabdavAcyo'rtha ityasya / etadevAha-nyastAnAmiti / adhigamopAyArtha 1'manyasyAyattAni ' iti kha-pAThaH / 2 'yathopadiSTAnAM' iti kha-gha-TI-pAThaH / 3 'nyastAnAmityadhigamopAyArthamupakSiptAnAmityarthaH' iti kha-gha-TI-pAThaH / 4 'nayAca paJca' iti kha-gha-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 mupakSiptAnAmityarthaH, ataH pUrvamudghaTTitAnAM nyastAnAM ca iha pramANanayairvistarAdhigamo bhvti| vistarAdhigama iti / ekaikasya tata udghaTanAdapakRSTasya vistareNa lakSaNavidhAnAkhyena vakSyamApena (1-10,1-35)pramANanayarUpeNAdhigamaH-paricchedo bhvti| etat kathitaM yadA yadAdhigamastadA tadAna pramANanayAna virahayyeti / na cAyaM paryanuyogaH kAryaH-pramANanayaiH kathaM bhavatyadhigama iti ? / yasmAjjJAna vizeSAH pramANanayAH, ataH prakAzasvabhAvatvAt pradIpavadadhigamazaktitA / atha katividhaM pramANamiti saGkhyAniyamAya praznayati / Aha-tatra pramANaM dvivi. gham / tatrati siddhAntaM nandAdikaM vyapadizati / pramANamiti ca pramIyate'nena tattvamiti pramANam, asmin pakSe AtmA sukhAdiguNakalApopetastenAvabudhyate pramANa-dvavidhyam sAdhakatamena matyAdinA viSayamiti pratipattavyam / yadA tu 'kRtyalyuTo bahulam' (pANiniH a0 3, pA0 3, mU0 113 ) iti kartari pramANamityetat tadAtmano'vibhaktaM matyAdijJAnapaJcakam , pramiNotyavagacchatIti pramANam, yadA tvadhikaraNe pramANamityetat tadA pramIyate'smin bahiraGgo'rtha iti pramANam, Atmanyeva bahiraGgArthapratibimbanAt, nahi vipayAkArAnArUpita tajjJAnaM tasya paricchede vartate, yadA tu tena viSayAkAreNa tajjJAnaM pariNataM bhavati tadA tasya vastunaH paricchedo'nyathA neti / dvividhamityanena saGkhyAniyama iti dvividhameva na punastrividhAdi / kathaM dvaividhyamiti cet ? ucyateihaivAdhyAye pratyakSaM parokSaM ceti vakSyate ( 1-11, 12 ) upariSTAt / parANi ca nirmANAGgopAGgodayanivRtyupakaraNarUpANIndriyANi 2-17 ) manazca manovargaNApariNatirUpaM dravyendriyaM paraM tebhyo ya pajAyate jJAnaM tannimittajaM tat parokSamucyate dhUmAdagnijJAnavat, pratyakSaM punaraznAti aznute vA'thonityakSa:-AtmA tasyAkSasyendriyamanAMsyanapekSya yat svata evopajAyate tat pratyakSam / yadi tarhi nandyAM dvividhamupadiSTaM kathamanuyogadvAragranthe caturvidhamupanyastam ? / yataH kecin naigamAdayo nayAH / caturvidhamityeke nayavAdAntareNa / eke sUrayazcaturvidhaM pramANamupadizanti nayabhedena pratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyam, etaca yathA duHsthitaM cAturvidhyaM tathA bhASyakAra evottaratra darzayiSyati (1-12) / evaM pramANAvayavaM nirbhidya vyutpattyAdidvAreNa nayAvayavaM vibhajannAha-nayAzcetyAdi / nayantIti nayAH kArakAH vyajakA iti yataH sUtrArtha ( yatastavArtha) darzayiSyati bhASyakAraH, ye hyanekadharmAtmaka vastvekena dharmeNa nirUpayanti etAvadevedaM nityamanityaM vetyAdivikalpayuktaM te nayA naigamAyo vakSyante (1-34) // nanu ca pramANamapi sAmAnyavizeSAtmakavastuparicchedyeva, nayA api caivaMvidhavipayopanipAtina eveti nAsti kazcid vizepaH, jJAnAtmapramANanagAna bhinnatA / katvAddhi nayA na bhedenopAdeyAH pramANAditi, asatyA eva nayA iti [ cedano ] heyatayA nyAyyamupAdAnamityetadapi na, yato vakSyati-" na vipratipattayorthAdhyavasAyA" iti [1-35 ], tathA " niyaya 1'apariNataM' iti kh-ttii-paatthH| 2 'muzanti' iti ga-pAThaH / 'katrAtha' iti 'katratha' iti vAga-TIpAThaH / 4 'paricchede ca, 'paricchede va' iti k-kh-paatthau| 5'sAyAt' iti k-kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 sUtraM 7 ] svopazamASya-TIkAlaGkRtam vayaNijasavvo" ityAdi / ucyate-pramANanayAnAmayaM bhedaH, pramANa samastavastukharUpaparicchedAtmakaM matyAdi nayAstu ekAMzAvalambina ityato bhinnaviSayatA, pratyakSaparokSavat / etaduktaM bhavati-sarvanayAMzAvalambi jJAnaM pramANam , yat tu jJAnamanekadharmAtmakaM sadvastu ekadharmAvadhAraNenAvacchinatyevamAtmakamevaitaditi tannayA iti kathyante, atazca pramANaM samyagjJAnaM, nayAstu mithyAjJAnam, yata Aha-" evaM sabvevi nayA micchodiTTI" ityAdi / evaM ca kRtvA pramANazabdasyAbhyarhitatvAt mUtre pUrvanipAta iti na codyAvakAzaH // apare varNayantiparasparApekSA naigamAdayo nayA iti vyapadizyante adhyavasAyAH, taiH parasparApekSairyajjJAnaM samastavastusvarUpAvalambana janyate tadanavagatavastuparicchedAbhyupAyatvAt pramANam / ye punanaiMgamAdayo nirapekSAH paraspareNa te nayAbhAsA iti // 6 // kizcAnyadityanenottarasUtraM sambandhayati, naitAvataiva vistarAdhigamastattvAnAM, yato'nyadapi vistarAdhigatau kAraNamasti, kiM tat ? nirdezAdi / ke punaH nirdezAdaya ityata AhasUtram-nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 1-7 // ttii0-nirdeshsvaamitvetyaadi| na tAvanirdezAdIn vyAcaSTe sambandhavAkyameva samarthayate bhA0-ebhizca nirdezAdibhiH SabhiranuyogadAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazA vistareNAdhigamo bhavati // ttii-ebhishcetyaadinaa| ebhiH, cazabdAt pramANanayasadAdimizca / ebhizceti . sAmAnyazabdanirdezena vizeSAvagatirasti, ato vizeSArthamAha-nirdezAnirdezAdInAM dibhiH / Adizabdena nirdeze sati neyattAparijJAnamastIti samAse cAvyaktAbhidhAnaM prasiddhaM na sUtrAdapIyattA sambhAvyeta ataH Sabhiriti / asmin kimetAni vyAkhyAdvArANi neti yA zaGkA tanirasanAyAha-anuyogadvAraH, vyAkhyAGgairityarthaH / eSAM ca vyApitA asti nAsti ityAzaGkAvyudAsAyAha-sarveSAmiti / ukte'pi caitasminnabhAvo'pi sarvazabdenopAttaH tannirAcikIrSayA''ha-bhAvAnAmiti / abhAve hi vyarthatvAt prayAsasya na tadviSayametaditi kathayati / bhAvA apyanyamatAbhimatAH santyatattvarUpA ityato dvayamupAdatte-jIvAdInAM tattvAnAmi. tyetat / te ca jIvAdayaH kimebhiH samAsena nirUpyante uta vyAsenetyata Aha-vikalpaza iti / zasazca kArakasAmAnyAd vidhAnamiti tRtIyArtha eSa ityetat kathayati vistareNetyanena / uktepi caitasminnaptampUrNameva vAkyaM syAd yadi pUrvasUtrAdadhigama ityetannAnuvarteta, ato'nuvati iti kathayati-adhigama iti / sattAM ca padArtho na vyabhicarati yadyapi tathApyanyasyAH / 'nijakakkavyatAsatyAH' ( sammati-tarke ) / 3 'evaM sarvepi nayA mibhyAdRSTayaH' ( smmti.)| vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 kriyAyA nAdhyAhAraH kartavyaH, tatazca bhavatItyAha / evaM sambandhaM lagayitvA sUtraM vyAkhyA nayanAha bhA0 - tadyathA / nirdezaH / ko jIvaH 1 / aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH // TI0 - tadyathetyAdi / yathaite bhAvyante nirdezAdayaH tathA kathyante, nirdeza iti copanyasya uddezavAkyamuccArayati - ko jIva iti / na cAprastutopanyAsaH, kathamiti cet ? ucyate - uddezavAkyamantareNa nirdezasya khyApanamazakyaM kartum, yadi hi pUrva sAmAnyarUpohezacodanA na syAnnirdezavAkyamapyasambaddhatvAdunmattavacovadasaGgatArthaM syAt, sAmAnyArthAbhidhAnamuddezaH, tadvizeSapratipipAdayiSayA vacanaM nirdezaH / pUrva praznavAkyamuccArayati - nirdizyamAnAthapakAri, kIdRzaH khalu mayA jIvaH pratipattavyaH 1 kiM dravyarUpo guNarUpaH kriyAsvabhAva iti / / nAmAdInAM vA anyatama iti pRSTe nirdeza iti - nizcayena upayujyate prastute vastuni sa nirdezaH / aupazamikAdibhAvetyAdi / aupazamikAdayo'bhihitAsta eva bhAvAstathAbhavanAdAtmanaH tairyuktaH aupazamikAdibhAvayuktaH / dravyaM jIva iti, guNakriyAnyudAsadvAreNa nizcayena tadAdiSTaM dravyaM jIva iti / dravyaM jIvaH sa cApyopazamikAdibhAvayukta iti / tatazca na kevalaM dravyaM nApi kevalA bhAvAH kintu ubhayAtmakaM jIvavastu pratipannaM bhavati / athavA dravyameva predhAnaM yatastena tenaupazamikAdibhAvena dravyameva tathA tathA viparivartate 1 // svAmitvAdayo jIve - bhyUhyA anayA dizeti na darzitavAn, vayaM tu darzayAmaH - svAmI - prabhuH tadbhAvaH svAmitvaM, jIvo hi kasya prabhuH ? jIvasya vA ke svAminaH 1 iti, ucyate - jIva eko'vadhIkRtaH dharmAdInAmastikAyAnAM svAmI, yataH sarveSu mUrcchA yAtyupalabhate paribhu ke zarIratayA vAdate'taH sarveSAM jIvaH svAmI, jIvasyApi jIvA anye tanmUrcchAdikAriNaH svAmino bhavanti 2|| sAdhyate yena tat sAdhanam, kena cAtmA sAdhyate ? ucyate- nAnyenAsau satataM samavasthitatvAd bAhyAn vA pudgalAn apekSya devAdijIvaH sAdhyata iti taistattatsthAnaM nIyata iti 3||adhikrnnmaadhaarH, kaisminnAtmA nizcayasya svAtmapratiSTatvAt svAtmani, vyavahArasya zarIrAkAzAdau 4 || sthitirAtmarUpAdanapagamaH / kiyantaM kAlameSa jIvabhAvenAvatiSThate / / bhavAnanaGgIkRtya sarvasmin kAle, devAdIMstu bhavAnaGgIkRtya yAvatI yatra sthitistAvantaM kAlaM tatrAvatiSThata iti 5 || vidhAnaM prakAraH, katiprakArA jIvAH ? sasthAvarAdibhedAH 6 // evaM zeSA api siddhAntAnusAriNyA dhiyAvalokya pAramarSaM pravacanaM vAcyAH, granthagaurava bhayAt tu nAdadre bhASyakAraH / tathA yadarthaM zAstrapravRttistatrApi yojanAM nirdezAdInAM kurvannAha - pA0 - samyagdarzana parIkSAyAm / kiM samyagdarzanaM dravyam ? / samyagdRSTijIvosrUpI noskandho nogrAmaH // 1 'guNya kriyA' iti ka- kha- pAThaH / 2 ' prAdhAnyaM iti ka-kha- pAThaH / 3 'kasmin vA' iti kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktvasya sUtra 7 ] ___ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI0-samyagdarzanaparIkSAyAmityAdi / yadA samyagdarzanaM parIkSyate tadApi _ samyagdarzanaM kiM guNaH kriyA dravyamiti pRSTe nirdezo bhavati, nirdeza: ya ucyate-dravyam , ye jIvena zubhAdhyavasAyavizeSeNa vizodhya pudgalAH pratisamayamupabhujyante ataste samyagdarzanasya nimittam, tadupaSTambhajanyatvAt zraddhAnapariNAmasya, tatazca kAraNe kAryopacArAd dravyaM samyagdarzanam / mukhyayA tu vRttyA rucirAtmapariNAmo jJAnalakSaNaH zraddhAsaMvegAdirUpaH samyagdarzanaM tadapyAsmadravyameva dravyanayasya, paryAyanayasya tu guNamAtramavaseyamiti / yadi tarhi pudgalA dravyastrabhAvA rucimApAdayantaH samyagdarzanamiti bhaNyante, na tarhi kSINadarzanamohanIyasya chadmasthakevalisiddhajIvasya samyagdarzanaM prApnotItyukte Aha-samyagdRSTijIva iti / samyak zobhanA dRSTiA satpadArthAvalokinI sA samyagdRSTiryasya kSINadarzanamohanIyasya sa samyagdRSTijIvaH / etatkathayati, kSINe darzanamohanIye naivAsau samyagdarzanI bhaNyate, kastarhi ? samyagdRSTirevAsaubhaNyate, tataH siddhasAdhyatA, sa punaH kSINadarzanamohaH kiM rUpI ? netyAha-arUpI / avidyamAna rUpamasyetyarUpI, sarvadharmAdiSu kSepaH / nAsau rUpAdidharmasamanvitaH amUrta Atmeti / chadmasthakevalinoryadyapi karmapaTaloparAgaH tathApyAtmA na svabhAvamupajahAti, AgantukaM hi karmarajo malinayatyAtmAnamabhrAdIva candramasam / siddhaH sarvathApyarUpa eva / samyagdRSTiridAnImAza kyate-kiM skandho grAma iti, tanirAsAyAha-noskandhaH / arUpatvAdeva na skandhaH, pudgalAdirUpakhapradezAGgIkaraNAt syAt skandhaH, athavA paJcAstikAyasamuditiH skandhaH, nozabdasya taddezavAcitvAnnoskandhaH samyagdRSTiH / evaM nogrAmo'pi vaktavyaH / evaM samyagdarzaninaH samyagdarzanakAraNatvAt pudgalAnapAdikSat samyagdarzanaM, tairviyutaH pudgalaiH smygdRssttiriti|| bhA0-svAmitvam / kasya samyagdarzanamiti ? etadAtmasaMyogena parasaMyogena ubhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / . parasaMyogena jIvasyAjIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIAtmaparobhayasaMga vAnAmiti vikalpAH / ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya mena samyaktvam - jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpA na santi, zeSAH santi // __TI-samprati svAmitvazabdoccAraNe svAmitvam ityanena kasya svAminaH samyagdanimityuddezavAkyamevaM kRtvA pravRttam / kiM yat samavAyyetat tasyaivaitat, uta tadutpattinimittabhUtasthAnyasyApi vyavahArArthamAzrIyata iti / ucyate-mukhyena tAvat kalpena yadyatra samavetaM tat tasyaiveti, vyavahArArthe tu nimittabhUtamapyAzrIyate / etadAha-AtmasaMyogenetyAdi / AtmasaMyogenAtmasambandhena / yadA hi utpadyamAnasya samyagdarzanasya parato'pi nimittAta pratimAdi. 1'viyutaiH' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 kAnnApekSA kriyate pratimAdeH tadA'sau pariNAma Atmani samaveta itikRtvA sa evAtmA tena pariNAmena tAni tattvAnyevamabhimanyate, ataH AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam, jIvasya svAminaH samyagdarzanaM ruciriti / parasaMyogeneti / paraM sAdhupratimAdivastu tannimittIkRtya zraddhAnapariNAma upajAyate ataH sa pariNAmastatkartRka iti tasya vyapadizyate / atra ca parasaMyoge SaD vikalpA bhavanti jIvasyetyAdayaH / yadA'sya jantoH paramekaM munimAlambya kriyAnuSThAnayuktaM sA rucirupajAyate, kSayopazamo hi dravyAdipaJcakamurarIkRtya prAdurasti, ato bahiravasthitasya sAdhorutpAdayituH sA ruciH, svaM kumbha iva kumbhakArasyeti / evamekamajIvAkhyaM padArthaM pratimAdikaM pratItya yadA kSayopazamaH samupAjani tadA tasyaivAjIvasya samyagdarzanaM nAtmana iti / yadA punadva sAdhU nimittaM kSayopazamasya vivakSitau nAtmA tadA jIvayoH samyagdarzanam / yadA punarajIvau pratimAkhyAvubhau nimittIkRtau tadA tayoH svAmitvavivakSAyAM tat samyagdarzanamiti / yadA punarbahavo jIvAH sAdhavastasyotpattau nimittaM bhavanti tadA jIvAnAM samyagdarzanaM natu yatra samavetamiti / yadA punarcahI : pratimA bhagavatAM dRSTvA tattvArthazraddhAnamAvirbhavati tadA ca tAsAmeva tatkartRtvAnnAtmana iti // ubhayasaMyogeneti / yadAtmano'ntaraGgasya bahiraGgasya ca sAdhvAdestad vivakSyate tadA ubhau tasya samyagdarzanasya svAminau bhavata ityubhayasaMyogo'bhidhIyate / atra ca lAghavika AcAryo heyAn vikalpAn darzayati / AdeyAH punarupAttavyatiriktAH / ayaM tAvadatra vikalpo na sambhavati jIvasya samyagdarzanamiti, yato'nena SaSThyantena samyagdarzanasya yaH samavAyyAtmA sa vA bhaNyate bAhyo vA tIrthakarAdiryamavalokya sa tAdRzaH pariNativizeSaH samudabhUditi, tatra yadyAtmA samavAyI sambadhyate, nAsti tadA parasya sambandhaH, ubhayasaMyogena caitaccintyate, atha bAhyastIrthakarAdibhirabhisambadhyate tadA nAtmAdisambandhaH atastyAjya evAyaM vikalpaH / evaM nojIvasyeti / ajIvasyetyarthaH / ekasyAH pratimAyA vivakSitatvAdubhayasaMyogAbhAva iti heyo vikalpaH / tathA jIvayoH samyagdarzanamiti na sambhavati yasmAd dvAvatra samavAyinau puruSau svAmitayA vivakSitau mama ca samyagdarzanamasya ca samyagdarzanamutpannamiti, yatastu tadAlambyotpannaM vivakSaiva svAmitayA utpAdakanimittayozcobhayasaMyogo vivakSitaH atastyajyate / tathA ajIvayoH samyagdarzanamiti dvayoH pratimayorAlambanIkRtayorbhedena tad vivakSitam, yatra tu samavetaM tatrAvivakSAtastyajyate ayamapi vikalpaH / tathA paJcamo'pi tyAjyaH / jIvAnAmiti / aa tara ra samyagdarzanasamavAyino vivakSitA jIvA mama asya cAsya ceti na yenAlambanena teSAmutpannaM tasyAlamvyasya tat samyagdarzanaM vivakSitam, tasmAdayamapi tyAjyaH / SaSTho'pi ajIvAnAmiti tyajyate, AlambyAnAM bahUnAM pratimAnAmetat samyagdarzana miti vivakSitaM, yatra tUtpannaM tatrAvivakSitaM yatra notpannaM tatra vivakSitamiti tyAjya eva SaSTho vikalpaH / evamete ubhayasaMyogavivakSAyAM SaDapi tyaktAH / / AdeyA api SaDeva, yathA jIvasya ca jIvasya For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 sUtraM 7 ] _____ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ca, yasya tadutpannaM tasya tatpariNantuH yaM ca nimittIkRtya sAdhamupajAyate darzanaM tasya ca taditi ubhayorvivakSitatvena jIvasya ca jIvasya ca vikalpaH smbhaavyte|1tthaa yasya tadutpanna tasya ca vivakSitam, yAbhyAM ca dRzyamAnAbhyAM sAdhubhyAM tadutpAditaM tayozca sAdhujIvayostat samyagdarzanamubhayatrApi khatvena vivakSitatvAt jIvastha jIvayozca dvitIyavikalpaH / 2 / tathA yasya tadutpannaM tasya vivakSitaM yaizca dRzyamAnaH sAdhubhirutpAditaM teSAM ca tat samyagdarzanaM sambhavIti vikalpo jIvasya jIvAnAM ceti / 3 / tathA yasya jIvasya tadutpannaM tasya ca vivakSitaM yayA ca dRzyamAnayA pratimayA ajIvarUpayotpAditaM tasyAzca taditi tadA jIvasya ca tata tasyAzra pratimAyAstaditi sambhAvyate vikalpaH jIvasyAjIvasya ceti / 4 / tathA jIvasya ta(ya)sya tadutpannaM yAbhyAM ca pratimAbhyAM dRzyamAnAbhyAM tadutpAditamubhayatra vivakSitatvAt sambhAvyayaM vikalpo jIvasyAjIvayozceti / 5 / tathA ta(ya)sya tadutpannaM yAbhizca pratimAbhiH dRzyamAnAbhirutpAditaM sarvatra vivakSitatvAt jIvasyAjIvAnAM ceti bhaGgakaH sambhAvyate / 6 / etadAha-zeSAH santi, paDityarthaH / samprati tRtIyadvAra parAmRzannAhasAdhanam iti / sAdhyate-nirvatyete yena tat sAdhanam / atra pRcchayamAnaM, tadAha - bhA0-sAdhanam / samyagdarzanaM kena bhvti?| nisargAdadhigamAd vA bhava tItyuktam (1-3) / tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamastu kSayopazamAdInAM nA samyagvyAyAmaH / ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNAsAdhanatA " pazamena kSayopazamAbhyAmiti // TI0-samyagdarzanaM kena bhavati-yA sau ruciH suvizuddhasamyaktvadalikopetA sA kena bhavatItyarthaH / itara Aha-nisargAdadhigamAd vA bhavatItyuktam , etat kathayati-na tAveva nisargAdhigamau tAdRzIM ruciM janayataH, kintu nisargAdhigamAbhyAM kSayopazamAdayaH karmaNoM janyante, tataH kSayopazamAdeH samyagdarzanaM sambhavati, tAvapi ca nisargAdhigamau karmaNAM kSayopazamAdereva bhavataH, tatastAbhyAmuttarottarakSayopazamaM vizuddhaM vizuddhataramApAdayamAnAbhyAM yadA prativiziSTaH kSayopazama ApAdito bhavati tadA tasmAt prativiziSTAt kSayopazamAt samyagdarzanaM bhavati iti kathayati / tatra nisarge bahu vaktavyamiti prAk taddarzitameva, ekena ca vAkyena na zakyaM tat samastaM darzayitumityatidizati-tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamo'lpavicAratvAdekenaiva vAkyena, samastAdhigamopasaMhArabhAvAdAha-adhigamastu samyagvyAyAma iti / gurvAdisamIpAdhyAsinaH zubhA yA kriyA samyagdarzanotpAdanazaktA sA samyagvyAyAma ityucyate / ubhayamapItyAdi / ubhayamapIti nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdazanaM ca, to ca nisagodhigamAvubhAvapi kathaM bhavataH ? / Aha -tdaavrnniiyetyaadi| tasya rucilakSaNasya jJAnasya yadAvaraNIyakaM tat tadAvaraNIyaM, AvaraNIyazabdAca nizcIyate 1'vyAkhyAyAma' iti ka-kha-pAThaH / 2 'karmaNAM' ityadhikaH ka-kha-pAThaH / 2 'vyAkhyAyAma' iti k-kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 jJAnam , tadanyatra hi jJAnadarzanAvaraNIyavarjite karmaNi nAvaraNIyavyavahAraH prAya iti / kiM punastadAvaraNIyam ? matijJAnAdyAvaraNIyam, anantAnubandhyAdi ca nimittatayA AvaraNIyam, yatastasminnupazAnte'nantAnubandhyAdikarmaNi tat matijJAnAvaraNIyaM kSayopazamAvasthAM bhajate etAvatA tadAvaraNIyaM bhaNyate / etacca purastAda bhAvitameva, ataH tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNa-uktalakSaNena upazamena ca kSayopazamAbhyAmiti ca prApyata iti // nanu ca jJAnAvaraNIyasyopazamo nAsti, tvayA caitanirUpitaM jJAnAvaraNamasyAvaraNamiti, tat kathametat / ucyate-satyametadevaM, kintu mohanIyopazamAdasya jJAnAvaraNasya kSayaH kSayopazamo vA bhavati, tataH kSayAt kSayopazamAcca samyagdarzanamiti bhAvitameva kiM bhavatA vismAryate ? // sampratyadhikaraNadvAraM spRzati bhA0-adhikaraNaM trividhamAtmasannidhAnena parasannidhAnenobhayasannidhAneneti vAcyam / AtmasannidhAnamabhyantarasanidhAnamityarthaH / parasannidhAnaM . bAhyasannidhAnamityarthaH / ubhayasannidhAnaM abhyantaravAhyayoH AtmaparobhayeSu / samyaktvavRttiH sa yA sannidhAnamityarthaH / kasmin samyagdarzanam ? / Atmasanni dhAne parasannidhAne ubhayasannidhAne iti / AtmasannidhAne tAvat jIve samyagdarzanaM jIve jJAnaM jIve cAritramityetadAdi / bAhyasannidhAne jIve samyagdarzanaM nAjIve samyagdarzana miti yathoktA viklpaaH| ubhayasannidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathoktA bhaGgavikalpA iti // ____TI0-adhikaraNamiti / adhikriyate yatra tadadhikaraNam-AdhAra Azraya iti / sa cAdhArastrividhaH-AtmA vA yatsamavetaM darzanaM mukhyataH, upacArAt paratrApi bhavati, yad vastu samAlambya tadupajAtaM tasminnapi, tadubhayavivakSAyAM cobhayatra tad Atmani paratra ca / etadeva traividhyaM darzayannAha- AtmasannidhAnenAtmanyeva sthitamityarthaH, parasannidhAnena paratra sthitamiti, Atmasthamapi sadasmin pakSe na vivakSyate, ubhayasannidhAnenAtmani paratra ceti vAcyam-vyAkhyeyamiti / AtmasannidhAnamiti cAsyArtha suhRd bhUtvA kathayatiAtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH / AtmaivAdhAra AtmasannidhAnam, prasiddhatareNa zabdenAbhyantarasannidhAnamiti vyapadiSTaH, Antara Asannastasya samyagdarzanasyeti / parasannidhAnamiti cAsyAthai vivRNoti-bAhyasannidhAnaM, bAhya-pratimAdi kalpitarUpam iti / evamubhayabhAvanA kAyo / adhunA''dhAre trividhe kathite parasyaitadeva sandehakAraNaM jAtam / ka tarhi samyagdarzanamiti pRcchati-kasmin samyagdarzanam ? athavA anyathA praznaH-samyagdarzanamityeSa guNaH, guNasya cAvazyamAzrayeNa bhavitavyam, sa punarAzrayaH 1'asya samyagdarzanasya' iti ka-TI-pAThaH / 2 'bAhyAbhyantarasaMnidhAnaM' iti ga-gha-pAThaH / 3'vAyapratimAdiH kalpitarUpa ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7] svopakSamASya-TIkAlaGkRtam kimabhyantaramAtmA uta bAhya pratimAdivastu yadupaSTambhenopajAtamutobhayamiti pranita AhaAtmasannidhAne tAvadityAdi / AtmAdhAravivakSAyAM jIve samyagdarzanaM, tasyAnyatrAdarzanAta, yathA ruciH, evaM jJAnacAritre apIti, etadAha-jIve jJAnaM jIve cAritramiti / na ca jJAnadarzanacAritrANi virahayyAnyo jIvo'stIti kAlpanikamapadizati / katham ? yadA tAvajjIve samyagdarzanaM tadA jJAnacAritre AdhArabhAvaM pratipadyate, jJAnacAritrAtmani jIve samyagdarzanam / yadA jIve jJAnaM tadA darzanacaraNayorAdhAratA, yadA jIve cAritraM tadA jJAnadarzanayorAdhAratA, cAritramAdheyamiti / etadAdi iti / etAni jJAnAdIni Adiyesya guNAntarasya tadetadAdi, tadapi jIve AdhAre dRzyam, bhavyAbhavyatvAdi / bAhyasannidhAne jIve samyagdarzanamityAdi // nanu cAtmanyevopalabhyata ityuktaM kathamidAnI parasminnapi vyapadizati ? / ucyate-na yadeva yatrAvibhAgenAvasthitaM tadeva tatretyucyate, kintu anyatrApyavasthitamanyatra apadizyate, devadatte dhanamiti gehasthameva tatretyucyate / jIve samyagdarzanamityAdayo vikalpAH pUrva bhAvitA eva, ihApyAdhArabhedaM kevalamuccArayatA sarve tathaiva bhAvanIyam / ubhayasannidhAne cAbhUtAH sadbhUtAzca SaDeva yathoktA bhaGgA eva vikalpAH bhaGgeSu vA vikalpA iti // sthitidvAram, sthitirityetad vivRNoti bhA0-sthitiH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlam ? / smygdRssttiiidhaa| ma sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA ca / sAdisaparyasamyagdRSTezca dvidhA vasAnameva samyagdarzanam / tajaghanyenAntarmuhUrtama, utkRSTena . sthitiH SaTSaSTiH sAgaropamAni(Ni) mAdhikAni / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA / sayogaH zailezIprAptazca kevalI siddhazcati // TI.-samyagdarzanaM kiyantaM kAlaM sampannaM sadavatiSThate ? "kAlAdhvanoH" (pANiniH a0 2, pA0 3, sU0 5) iti dvitIyA / praznayiturayamabhiprAyaH-prAgabhUtvA ... thyAdRSTerdarzanamAvizvakAsti, yaccosattimat ta (tkiJci )t sAdi saparyavasAnaM dRSTaM manuSyatvAdivat, kiJcit sAdi aparyavasAnaM siddhatvAdivat, AcAryo'pi praznAbhiprAyAnurUpamevottaramAhasamyagdRSTirdividhetyAdi / dvividheti sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA cetyevaM dvividhA zobhanA dRSTiH / kA ca zobhanA ? yA zuddhadalikakRtA, yA ca darzanamohanIyakSayAt trayANAM bhavati chadmasthasya zreNikAderiva, aparA bhavasthasyApAyasadvyaparikSaye kevalinaH, aparA siddhasyeti / tatra yA'pAyasadvyavartinI zreNikAdInAM sadvyApagame ca bhavati apAyasahacAriNI sA sAdisaparyavasAnA, yasmin kAle zreNikAdibhiderzanamohasaptakaM kSapayitvA rucirAptA sa AdistasyAH, yadA tvapAyaH-AbhinivodhikamapagataM bhaviSyati kevalajJAne utpanne so'nto'syAH samyagdRSTeH, etadAha-sAdiH saparyava 1 'anyathA' iti pAThAntaram / 2 'manyatvaM' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 sAneti / yA tu bhavasthakevalino dvividhasya sayogA'yogabhedasya siddhasya vA darzanamohanIyasaptakakSayAdapAyasadadravyakSayAccodapAdi sA sAdiraparyavasAneti / yasmin kAle darzanamohanIyaM kSapayitvA prAptA sa AdiH tasyAH / evametat tattvamityevaMvidhA yA ruciHsAna kadAcit tasyApaiSyatIti / evaM yathAkramamupanyasya svayaM vyAkhyAnayati-sAdisaparyavasAneti yaduktaM tasyedaM vyAkhyAnam-sAdisaparyavasAnameva samyagdarzanam / yaccApAyasadvyavarti tacca samyagdarzanamitIha bhaNati / yacca sadravyavigame apAyasambhave zreNikAdInAM tacca bhaNati / kathaM ca sAdIti ? sahAdinA vartata iti sAdi, yasmin kAle mithyAdarzanapudgalAn vizodhya sthApayati samyagdarzanatayA tadA sAdi, yadA tvanantAnubandhyudayAt punarmithyAdarzanatayA pariNAmamAneSyati kSapayitvA vA tAn samyagdarzanapudgalAn kevalI bhaviSyati tadA saparyavasAnam / saha paryavasAnena yad vatete tat saparyavasAnameva samyagdarzanam / yadA ca darzanasaptakaM kSapayitvA prApnoti zreNikAdiH sa Adistasya kevalaprAptAvanta iti / tat punaH samyagdarzanaM sAdisaparyava. sAnam / zuddhadalikasahavartinI ruciH kiyantaM kAlaM bhavatIti yat purastAccoditaM tad bhAvayannAha -tajjaghanyenetyAdi / tat-samyagdarzana javanyena antamuhUtem, muhUrto ghaTikAdvaya, muhUrtasya madhyaM antamuhUrtam / tadavatiSThate jaghanyeneti / 'supsupe'ti samAso bhavati / atyantasaMyoge kAlasya dvitIyA / etad bhavati tathA kazcijantuH samyagdarzanaM dvighaTikAntastatpariNAmamanubhUya mithyAdarzanI bhavati kevalI vA parataH, evaM ca jaghanyAM sthitimAkhyAyotkRSTAM nirUpayannAha-utkRSTenetyAdi / utkarSeNa kiyantaM kAlamAste ? SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, tadbhAvanA-ihASTavarSeH samyagdarzanamadhigamya samAsAditadIkSaH pUrvakoTI vihatyASTavarSAnAm aparicyutasamyagdarzano vijayAdInAM caturNAmanyatamasmin vimAne udapAdi sthitAvutkRSTAyAM, trayastriMzatsAgaropamasthitiH, tatkSayAcca pracyutya manujeSu sahadarzanaH samajani, punastenaiva prakAreNa saMyamamanuSThAya tadeva vimAnaM tAvatsthitimanuprApat , punaH sthitau kSINAyAmakSINatattvArthazraddhAnaH ( naratvamanugataH )saMyamaM prApyAvazyantayA siddhayati / evaM dve trayastriMzatau SaTSaSTiH pUrvakoTItrayAtiriktA, acyutakalpe vA dvAviMzatisAgaropamasthitistisro vArAH samutpadyate, ataH paramavazyambhAvinI tasya siddhiriti / yaduktaM purastAt-samyagdRSTirdvividhA sAdiH saparyavasAneti soM'zo bhAvitaH / sthitireva sAdiraparyavasAneti yo'zastaM bhAvayatyanena-samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA sayoga ityAdinA / saha yogaimanovAkakAyalakSaNaiH sayogakevalI, utpanne kevalajJAne yAvacchailezI no pratipadyate tAvat sayogakevalI, zailezIpratipattau tu niruddhayogatvAdayogaH / etadevAha-zailezIprApta iti / zilAnAM samUhAH zailAH teSAmIzo merustasya bhAvaH zailezI acalatetiyAvat tAM prAptaH / sa ceyAn kAlo jJeyaH-madhyamayA vRttyA paJca hastAkSarANyuccAryante yAvat , tataH paraM siddhayatyeva / eSa dvividho'pi kevalI sayogAyogAkhyo bhavasthaH sAdyaparyavasAnaH samyagdRSTirucyate / siddhazca For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sarvakarmaviyuta iti / yataH sAdirapyasau rucirna kadAcidapaiSyatIti / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnaivetyayaM strIliGganirdezaH bhavasthakevalinaH sayogAyogasya ca siddhasya ca tasyA rucerananyatvakhyApanArtho, nAsau tato'nya iti / athavA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA yAbhihitA tAmanubhavati sayogAdiriti neyam // samprati vidhAnadvAraM parAmRzannAha__bhA0-vidhAnam / hetutraividhyAt kSayAdi trividhaM samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohanIyasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA-kSayasamyagdarzanaM, upazamasamyagdarzanaM, kSayopazamasamyagdarzanamiti / atra caupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH // 7 // kiM cAnyat // TI0-vidhAnamiti / vidhIyate taditi vidhAnaM bhedaH prakAra iti // nanu ca sAdhanadvA re'bhihita eva bhedo nisargasamyagdarzanam, adhigamasamyagdarzanamiti ca, sAdhana-vidhAna -- kiM punarbheda AkhyAyate ? / ucyate-tatra na samyagdarzanasya bhedaH pratisaMkhyAnAM paraspareNa bhedaH pipAdayiSitaH, kintu nimittam , tatra kSayAdi yadutpattau kAraNatAM prati padyate tadbhedo vivakSitaH, iha tu tena nimittena yat kAryamupajanitaM tasya bhedaH pratipAdyata iti, evaM ca kRtvA vakSyamANasya saGakhyAdvArasyAsya ca vidhAnadvArasya spaSTa eva bhedo nidarzitaH syAt / vidhAnaM samyagdarzanasya bhedakaM, kSayasamyagdarzanam upazamasamyagdazanaM kssyopshmsmygdrshnmiti| saGkhyAdvAreSu tadvato bhedaH pratipAdyate, kiyat samyagdarzanam ? kiyantaH samyagdarzanina ityarthaH / nirNayavAkye'pi cAsaGkhyeyAni samyagdarzanAnItyasminnasaMkhyeyAH samyagdarzanina ityarthaH,matublopAdabhedopacArAt arzaAdipAThAdvA,tasmAdyuktaM trayANAM sAdhana vidhAnasaGkhyAdvArANAM paraspareNa bheda iti / samprati bhedakathane pravartamAna ekasyAzca bhedarUpatA rucerayuktarUpeti manyamAnaH kAraNopAdhikaM bhedaM darzayannAha hetutraividhyAt kSayAdi trividhamityAdi / tisro vidhA yasya sa trividho hetuH anyapadArthaH, trividhasya bhAvastraividhyam, hetotraividhyaM hetutraividhyam, tasmAddhetutraividhyAd vartamAnasAmIpyAdivat samAsaH / hetutraividhyapradarzanAyAha-kSayAdi trividhaM samyagdarzanam iti / kAryanirdeza eSaH, na ca tribhiH sambhUyaikaM janyate mRdudakagomayairivopavezanakaM, kintu kSayeNAnyaiva rucirAtyantikI sakaladoparahitA''virbhAvyate, kSayopazamenApi cAnyAdRzyeva, tathopazameneti, atastrividhaM samyagdarzanam / yatkArya kssyaadihetubhiH| ke punaste hetava iti ? / ucyate-kSayAdayaH, kasya te kSayAdayo'ta Aha-tadAvaraNIyasyetyAdi / tasya-samyagdarzanasya, AvaraNIyam-AcchAdakaM zazalAJchanasyevAbhrAdi, tasya cAvaraNIyaM karma jJAnAvaraNIyaM, mtyaadyaavrnniiymityrthH| tasya tadAvaraNIyasya karmaNaH / tathA darzanamohanIyasya ca iti, kasyeti cet ? ucyate-anantAnubanthyAdidarzanamohanIyasya ceti, anantAnuvandhyAdidarzanasaptakasya kSayAdibhya iti ca-kSayaupazamakSayopazamebhyo hetubhyastadupajAyate, samyagdarzanAvaraNIyasyeti ca bruvatA jJAnAvaraNIyama For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 bhyupagatam, tadabhyupagame ca jJAnatvaM samyagdarzanasya supratipAdyam / tathA darzanamohanIyasyeti bruvatA idamabhyupagatam-darzanamohanIyasya kSayAdiSu satsu tatprAdurbhAvo na punadarzanamohastadAvaraNamityetad bhAvitameva purastAt / granthakArasyApyayamevAbhiprAyaH punarudghaTita iti / tadyathA iti| ebhyo hetubhyo yat kAryamupajAtaM tat pradazyate-kSayasamyagdarzana miti / matyAdhAvaraNIyadarzanamohasaptakakSayAdupajAtaM kSayasamyagdarzanamabhidhIyate, teSAmevopazamAjjAtaM upazamasamyagdarzanamucyate, teSAmeva kSayopazamAbhyAM jAtaM kSayopazamasamyagdarzanamabhidadhati pravacanAbhijJAH / eSAM ca kSayAdInAM prAgbhAvanA kRtaiva, iha kevalaM tadAvaraNIyeSu laganIyA iti / evaM kSayAdihetukaM yat kAryamupAjani tat pradAdhunA etat pRcchayate-kimekarUpANyevaitAni utAsti kazcit prakarSa eSAmiti ? / ucyate ___ atra cetyAdi / atreti eSu kSayAdisamyagdarzaneSu, yathA kAryabhedo'bhyupagataH evaM prakarSabhedo'bhyupagantavya iti kthytyetccshbdH| taM ca prakarSa drshynnaah-aupshmiketyaadi| pUrva ca kSayasamyagdarzanaM pradhAnatvAdupanyasyedAnI prakarSasya nidaryatvAdante tadupanyasyati / upazamena-udayavidhAtarUpeNa nirvRttamaupazamikaM, kSayeNa-uparizATarUpeNopazamena ca nirvRttaM kSAyopazamikam, kSayeNa nirvRttaM kSAyikam, ata eSAmaupazamikAdInAmimAM racanAmAzritya parasya parasya vizuddhiprakarSo nirmalatA svacchatA tattvapariccheditetyarthaH / aupazamikaM hi samyagdarzanaM sarvamalImasam, alpakAlatvAt, bhUyazca mithyAtvagamanAt, yato'ntarmuhartamAnaM bhavet, yadi ca kAlaM tatrastho na karoti evaM sati mithyAdarzanameva pratipadyata ityAgamaH / tassAccaupazamikataH kSAyopazamikasamyagdarzanaM vizuddhataram, bahukAlAvasthAyitvAt, yata utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni taduktam, ata eva ca tasya vastuparicchede spaSTaM grahaNasAmarthyamanumAtavyamAgamAccAsmAt , tatazca kSAyikaM vizuddhatamam, savekAlAvasthAyitvAt spaSTavastuparicchedAcceti // 7 // kiM cAnyadityuttarasUtrasambandhavAkyaM, na kevalamebhirevaimizca nizcayaH kArya iti, kairiti cedityata AhasUtram-satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 1-8 // TI0-satsaGkhyetyAdi / sacchabdaM ca saGkhyAdi vizeSaNaM kazcidAzrayedityato nirAkaraNArtha vivicya darzayati bhA0-sat, saGkhyA, kSetraM, sparzanaM, kAlaH, antaraM, bhAvaH, alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / kathamiti cet, ucyate-sat, samyagdarzanaM kimasti nAsti ? astItyucyate / vAstIti cet, ucyate-ajIveSu tAvannAsti, jIveSu 'tattvAnAM ' ityadhikaH ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] svopajJamApya TIkAlaGkRtam tu bhAjyam / tadyathA-gatIndriyakAyayogakaSAyavedalelyAsamyaktvajJAnadarzanacAritrAhAropayogeSu trayodazasvanuyogadAreSu yathAsaMbhavaM sataprarUpaNA krtvyaa|| __TI-sat saGkhyA kSetramityAdi yuktamevaitad dvAramiti / itizabda iyattAyAm / iyadbhireva yejye te'traivAntarbhavanti, etaiya sUtroktaiH / etadeva vizeSayati-sadbhUtapadprarUpaNAdibhiH, sadabhUtasya-vidyamAnArthasya samyagdarzanapadasya prarUpaNA-tatvakathanaM sA AdiryeSAM tAni sadbhUtapadaprarUpaNAdIni tairiti vivekena phalaM darzayati-aSTAbhiriti / teSAM ca vyAkhyAnAGgatAM kathayati-anuyogadvArairiti / sarvabhAvAnAm ityanenaiSAM vyApitAM kathayati-sadAdInAM vikalpaza ityAdi vyAkhyAtameva / kathAmiti cedityanena parAmiprAyamAzaGkate-kena prakAreNa ebhirvistareNAdhigamaH kriyata ityevaM manyethAH? ucyate-yathA kriyate vistarAdhigama iti, sadityanenAvadvAra parAmRzati, kathaM caitasya dvArasyotthAnaM ? yathA zaGkate paraH-kimasti nAstItyevam, anyathA sattve nijhate ayuktamevaitat kathanamiti, ata AzaGkAvAkyaM darzayati-samyagdarzanaM kimasti nAstIti / asmAcArya saMzayaH, yataH zabdo'satyapi bAhyarthe zazaviSANAdikaH pravartamAno dRSTaH, sati ca bahira 'rthe ghaTAdau dRSTo ghaTAdiH, ataH kiM satyarthe utAsati samyagdarzanazabdaH pravRtto bahirartha iti praznayati |mriraah-astiityucyte / vidyate samyagdarzanazabdavAcyortho ghaTAdizabdavAcyavat / kathaM cAnena niracAyi, AptopadezAt prazamasaMveganirvedAdhanumAnAJca / itareNAvyaktAmidhAnavat pratipadya punazcodyate-ka caitaditi / guNo jhayaM tena ca paratantratvAt sAdhikaraNena bhavitavyam rasenevANuvyApinetyetadAzaGkaya parAmiprAyamAcArya Aha-kvAstIti cet manyase, ucyate-dvaye padArthA:-jIvA ajIvAzca / tatrAjIveSu tAvannAsti, nizcayAvalambanena dharmAdharmAkAzapudgaleSu, yato jJAnAkhyazcetanAvatsu samaveto guNaH sa kathamanyadharmaH sananyatra vartate / yathoktaM kasyeti svAmitvacintAyAM ajIvasya pratimAdeH samyagdarzanamiti tadupacArAta, natvaso mukhyaH kalpaH / iha tu mukhyAM vRttimazizriyada vAcakamukhyaH, ajIveSu tAvaduktakrameNa nAstIti / atha jIveSu kA vArtetyata Aha-jIveSu tu bhAjyam / tuzabda evakArArthe bhAjyameva, nAvazyambhAvi / sarveSu bhajanAM ca kathayanti .. tdythaa-gtiindriyetyaadinaa| gatyAdIni cAnyatrAvazyakAdau prapaJcenoktAni, azUnyArtha tu kizcid daya'te-gatyAdiSu pUrva pratipatrAH pratipadyamAnAtha samyaktvaM cintyante / tatra nArakaprabhRtiSu gatiSu catasRSvapi pUrva pratipanAH pratipadyamAnAzca jIvAH santi, narakagatIkSAyikakSAyopazamike syAtA, tiryaggatAvapyete, manuSyagatau trINyapi kSAyikAdIni santi, devagatau 'prakapaNAdIni ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 kSAyikakSAyopazamike bhavetAm / indriyANi sAmAnyenAGgIkRtya santi pUrvapratipannAH pratipadyamAnakAzca vikalpazaH, ekendriyeSu na pUrvapratipannAH na prtipdymaankaaH| dvitricaturindriyeSvasaMjJipaJcendriyeSu ca pUrvapratipannA bhAjyAH sAsvAdanasamyaktvaM prati pratipadyamAnAstu na santyeva, saMjJipaJcendriyeSu dvayamapyasti / kAyAn pRthivyAdInAzritya sAmAnyena dvayamapyasti, vizeSeNa dharaNijalAnalAnilataruSu dvayaM na sambhavatyeva, dvitricaturasaMjJipaJcendriyeSu pUrvapratipannAH syuH nAdhunA pratipadyante, saMjJipaJcendriyatrasakAye dvayamapi syAt / yoge manovAkkAyeSu sAmAnyena dvayamapi, kAyayogabhAjAM pRthivyAdInAM taruparyantAnAM na dvayaM, kAyavAgyogayujAM dvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM pUrvapratipannAH syuH na pratipadyanta iti / manovAkAyayogAnAM dvayam / anantAnuvandhinAmudaye na dvayaM, zeSakaSAyodaye dvayam / vedatrayasamanvitAnAM dvayamasti sAmAnyena; vizeSeNApi strIvede dvayaM puruSavede dvayaM, napuMsakaveda ekendriyANAM na dvayaM, vikalendriyANAmasaMjJipaJcendriyaparyavasAnAnAM pUrvapratipannAH kecit santi, na pratipadyamAnakAH, saMkSipaJcendriyanapuMsakeSu dvayaM, nArakatiyaGmanuSyAmareSu lezyAsu upAretanISu dvayam, AdyAsu pratipannAH syuH na tu pratipadyante / kiM samyagdRSTiH pratipadyate mithyAdRSTivA ? / atra nizcayanayasya samyagdRSTiH pratipadyate, abhUtaM notpadyata iti zazaviSANAdivat / vyavahArasya mithyAdRSTiH pratipadyate, pratipatterabhUtabhAvaviSayatvAt, asat kAraNe kAryamiti darzanAt / evaM jJAnI nizcayasyAjJAnI vyavahAranayasya / cakSurdazaniSu dvayam ekA(catura)kSAdyasaMjJiSu pUrvapratipannAH syuna tu pratipadyamAnakAH, saMjJipaJcendriyacakSurdarzaniSu dvayam, (acakSurdarzaniSu dvayam ), acakSurdarzaniSu pRthivyAdiSu paJcasu dvayaM nAsti, zeSeSu dvitricaturasaMjJipvacakSurdarzaniSu pUrvapratipannAH syune tu pratipadyante, saMjJipaJcendriyAcakSudezaniSu dvayam / cAritrI pUrvapratipanna eva, acAritraH pUrvapratipannaH pratipadyamAnakazca syAt / AhArakeSu dvayam, anAhArakaH pUrvapratipannaH na tu pratipadyamAnako'ntaragatau sambhavitA / upayoga iti, sAkAropayuktaH pratipadyate uta anAkAropayukta iti, ucyate-sAkAropayuktaH pratipadyate pUrvapratipannazca, anAkAropayuktastu pUrvapratipannaH syAt natu pratipadyamAnakaH, yataH " sarvAH kila labdhayaH sAkAropayogopayuktasya bhavanti" (prajJApanAsUtre upayogapade ) pAramarSavacanaprAmANyAt / eteSu trayodazasvanuyogadvAreSu vyAkhyAnAGgeSu yathAsambhavamiti yatra sambhavati yatra na sambhavati yathA vA kSAyikAdi samyagdarzanaM yatra sambhavati tathA vAcyaM, sadbhUtapadArthasya samyagdarzanapadasya prarUpaNA vyAkhyA kartavyA unnayA / bhASakaparittAdayastu nAdRtA bhASyakAreNa, prAyasteSAmupAttAnuyogadvArAntargateriti, yato bhASakaH paJcendriyeSvavatarati, paritto'pi kAyeSu paryAptasteSveva, sUkSmasaMjJibhavacaramAzca teSveva, ato nAdRtA iti // dvitIyadvAramupanyasyannAha 1 dhanucihagato bhAgaH g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhaa0-sngkhyaa| kiyat samyagdazanam 1 / kiM saGkhyeyamasaGkhyeyamanantamiti 1 / ucyate-asaGkhyeyAni samyagdarzanAni, samyagdRSTayastvanantAH // TI0-saGkhyeti / saGkhyA iyattA, sA caikA gaNitavyavahArAnuvartinI dvayAdikA zIrSaprahelikAntA gaNitaviSayAtItA ca, asaMkhyeyA jaghanyamadhyamotkRSTasakhyeyAdi - saMjJitA, aparA tadatikrameNa vyavasthitA anantA, sA'pi jaghanyAdisaGkhyAsvarUpamA bhedatrayAnugatA anuyogadvArAda(mU0 149)vistarArthinA'dhizamanIyA / ya ete samyagdarzanasamanvitAH sattvA gatyAdiSu te kiyanta iti tadvanta iha pRcchynte| uktaM cedaM purastAt , tataH pRcchati-kiyat samyagdarzanaM-kiMparimANAste samyagdarzanina ityarthaH, svayamevodghaTTayati saGkhyAbhijJaH san-ki saGkhyeyaM samyagdarzanarAzimabhyupagacchAmaH, utAsaGkhyeyaM, utAnantamiti / evaM pRSTe Aha-ucyate-asaGkhyayAni samyagdarzanAni, na saGkhyeyA nApyanantAH, kiM tarhi ? asaGkhyeyAH samyagdarzanina iti / kSayasamyagdRSTIn siddhAn kevalinazca virahayya zeSAH saMsAravartino yAvantaH kSayAdisamyagdarzaninaste nirdizyante asaMkhyeyAni samyagdarzanAnItyanena / ye tarhi kevalinaH siddhAzca te sarve kiyanta ityAha-samyagdRSTayastvanantAH / bhavasthakevalinaH siddhAMzvAGgIkRtyoktaM samyagdRSTayastvanantA iti // dvArAntaraspazenenAha bhA0-kSetram / samyagdarzanaM kiyati kSetre ? / lokasyAsaGkhyayabhAge // ___TI0-kSetram / kSiyanti-nivasanti yatra jIvAdidravyANi tat kSetram-AkAzam , yata ete'saGkhyeyatayA nirdhAritA anantatayA ca, ebhiH punaH kiyadAkAzaM vyAptamiti saMzaye sati pRcchati-samyagdarzanaM kiyati kSetre 1 // nanu ca samyagdarzanametena pRcchayate nirNayo'pi tasyaiva, samyagdRSTayastu na codyante na nirNAyanta iti / ucyate-ihAyaM samyagdarzanazabdo bhAvasAdhanaH samyagdRSTisamyagdarzanasamavAyI ubhayorvAcako'bhyupagantavyaH, apAyasadadravyasamyagdazeninastadviyutasya ca siddhabhavasthakevalyAkhyasya, nirNayavAkye'pyevameva dRzyam, athavA samyagdarzaniSu nirmAteSu samyagdRSTayo'pyanenaiva rUpeNa grahISyanta iti samyagdarzaninaH praznayati, athavA ekaM jIvamuddizyAyaM prAvRtat praznaH, ekatrAvadhRte kSetre'nyatrApyanumAnAt tat tathA pratipatsye'hamiti pRcchati-samyagdarzanaM kiyati kSetre iti / ekasmi~zca pRcchayamAne samyagdarzane * kiyati kSetre ityekavacanamapi sughaTaM bhavati / sarirAha-lokasyAsaGkhyeyabhAge iti / yadaikaH pRSTaH ekasyaivottaraM tadA ko'rthaH ? yo'haM samyagdarzanI so'haM kiyati kSetre-AdhAre sthitaH ? pRSTe uttaraM-lokasyAsaGkhyeyabhAge, dharmAdharmadravyadvayaparicchinnaH AkAzadezo jIvAjIvAdhArakSetraM lokaH, tasyAsaGkhyeyabhAge tvaM sthitaH, yataH asaGkhyeyapradezo jIvaH ato'saGkhyeyabhAga evAvagAhate sarvasya lokasya, buddhayA asaGkhyeyabhAgakhaNDakalpitasya ya eko'saGkhyeyabhAgastatra sthita iti / athApi sarvAnevAGgIkRtya praznaH tathApyasakhyeyabhAge pUrvasAdadhikatare lokasya sarve vartanta iti yuktamuttaram // For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 bhA0-sparzanam / samyagdarzanena kiM spRSTam / lokasyAsaGkhyeyabhAgaH, aSTau caturdazabhAgA dezonAH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti // atrAha-samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti / ucyate-apAyasadvyatayA samyagdarzanam , apAyaH-Abhinibodhikam , tadyogAt samyagdarzanam / tat kevalino nAsti / tasmAt na kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu bhavati // TI-sparzanam / AkAzapradezaiH paryantavartibhiH saha yaH sparzastat sparzanam , asmin dvAre pRcchayate-samyagdarzanena kiM spRSTam ityanena / atrApi samyagdarzanazabdaH sAmAnyavAcI dRzyaH, ekaM cAGgIkRtya pravRtta iti mantavyam , uttaram-lokasyAsaGkhyeyabhAgaH; spRSTa ityekAnekapraznAnurodhena neyam / yaH punaH samudghAtapratipannaH caturthasamayavartI bhavasthakevalI tena kiM spRSTaM lokasyeti ? / ucyate-samyagdRSTinA tu sarvaloka iti| yato'bhihitaM "lokavyApI caturthe tu" (prshm-rtau)| tuzabdo'vadhAraNe, samyagdRSTinaiva samudghAtagatenaiva samastalokaH chupyata iti / etasmin vyAkhyAne codako'cUcudat-samyagdRSTisamyagdarzanazabdayoyutpattau kriyamANAyAM bhAve kArake nAstyarthabheda iti, bhavAMzvAha samyagdarzanena lokAsaMkhyeyabhAgaH spRSTaH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti, tannUnaM bhavatA kazcidarthabhedaH parikalpita iti, ataH praznenopakramate-samyagdRSTisamyagdarzanayoH ko vizeSa iti ? / mRrirAha-atrocyateapAyasadvyetyAdi / apAyo-nizcayajJAnaM matijJAnAMzaH, sadvyANi punaH zobhanAni prazastatvAt vidyamAnAni vA dravyANi mithyAdarzanadalikAni adhyavasAyavizodhitAni samyagdarzanatayA ApAditapariNAmAni, apAyazca sadvyANi ca apAyasadvyANi teSAM bhAvaH apAyasadadravyatA, itthaMbhUtalakSaNA tRtIyA, yAvat so'pAyaH sambhavati yAvad vA tAni sambhavantItyeSA'pAyasadvyatA tayA smygdrshnm| apAyayuktAni sadvyANIti vinAzAzaGkAnirAcikIrSayA suhRda bhUtvA sarirAcaSTe-apAya:-AbhinibAMdhikam , tRtIyo bhedaH Abhinibodhikasya nizcayAtmakaH prasiddhaH tena yogastadyogaH tasmAt tenApAyena yoga iti vocyate, yataH samyagdarzanapudgaleSu satsu cApagateSu ca bhavatIti, vyApI sa ityarthaH, tadyogAt samyagdarzanam, etenApAyena yAvadasti sambandha iti, tena ca sambandhaH(dhe) satsu ca sadravyeSvakSINadarzanasaptakasyAsatsu ca sadravyeSu kSINadarzanasaptakasya, ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdarzanaM draSTavyam / ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdRSTivyapadezo nAsti / tat kevalino nAstItyAdi / taditi samyagdarzanaM saddravyApAyayogajanitavyapadezaM kevalino'tIndriyadarzitvAt na samasti / ato na samyagdarzanI kevalI / kastarhi ? Aha-samyagdRSTistu kevalIti / tAni ca buddhayA AdAya apAyasaddravyAmi tatra kevalini samyagdarzanivyapadezo niSidhyate / taistu vinA yadi samyagdarzanivyapadezaH kalpyate bhAvasAdhano'rtho'viziSTa itikRtvA tadA nAsti niSedha iti / tuzabdo'mumevArthamavadyotayati / evaM ca kRtvA pUrvaprazneSvapi sugharTa bhASyaM bhavati // dvArAntaraM chupati For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0- kAlaH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlamiti / atrocyate tadekajIvena nAnAjIvaizca parIkSyam / tadyathA - ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtam, utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, nAnAjIvAn pratei sarvAddhA || TI. - kAla iti / yadetat pUrvakairdvArairnirUpitaM tat samyagdarzanaM kiyantaM kAlaM bhavatIti praznayati // nanu ca sthitidvAre'pyetadeva pRSTamuktaM ca, kimarthaM ca punaH piSTapeSaNaM kriyate iti ? | ucyate - na kAlaH sthitimantareNa kazcidastItyasyArthasya khyApanArtha, tathA ca vartamAnAdInyeva kAlaliGgAni paThanti / athavA ekajIvAzrayaNena nAnAjIvasamAzrayaNena cAsti sthitidvAre sAkSAd vidhAnamiti, ato yujyate praznaH / tathA ca " puvvabhaNiyaM tu jaM bhaNNaeM " (nizItha - bhASye) ityAdi / atastat samyagdarzana me kajIvAGgIkaraNena sarvajIvAGgIkaraNena ca parIkSyam / etaduktaM bhavati - ekena prAptaM tat kiyantaM kAlamanupAlayata iti, nAnAjIvaizca kiyantaM kAlaM dhAryata iti parIkSyam / ekajIvaM pratItyAdi, pUrvabhAvita eva grantha iti, sthitidvAre nAnAjIvAn prati sarvAdvA sarvakAlaM, mahAvidehAdikSetramAzrityAvyavacchedAMt / iyaM tu sthitiH kSAyopazamikasya cintitA, aupazamikasya tu yathAsambhavaM antarmuhUrtapramANeti, kSAyikasya tu sarvadAvasthAnam // ato'nantaramantaradvAraM spRzati - bhA0--antaram / samyagdarzanasya ko virahakAlaH 1 / ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtam utkRSTena upArdhapudgalaparivartaH / nAnAjIvAn prati nAstyantaram // 67 " TI0 - antaramityanena samyagdarzanaM prApya punazvojjhitvA mithyAtvadalikodayAt punaH kiyatA kAlena lapsyata iti pRcchati - samyagdarzanasya ko virahakAla iti ? / samyagdarzanaM prApya punazrojjhitvA punaryAvanna samyagdarzanamAsAdayati sa virahakAlaH - samyagdarzanena zUnyaH kAlaH kiyAniti, aupazamikakSAyopazamike nizcitya nirNayavAkyaM pravRttam / ekajIvaM pratItyAdi / eko janturaupazamikaM kSAyopazamikaM vA prApya ujjhitvA punaH kazcin muhUrta - syAntara (reva) labhate, kazcit tu anantena kAlena labhate se cAntarakAla evamAkhyAyate, utkRSTenopArthapudgalaparAvartaH, pudgalaparAvarto nAma yadA jagati yAvantaH paramANavaste audArikAditayA sarve paribhuktA bhavanti, sa pudgalaparAvartaH audArikavaikriyataijasabhASAprApulaparAvarta - syArthaH / NApAnamanaHkarmabhedAt saptadhA, etatsamudAyasyArdhaM gRhyate kiJcidUnam / etat kathaM pratipAdayituM zakyata iti cet, upArdhapudgalaparAvarta ityanenocyate 'samudAyeSu hi zabdAH pravRttA avayaveSvapi vartanta' iti nyAyAt / ayaM cArdha - 1 'parIkSyante' iti ka - kha- pAThaH / 2 pUrvabhaNitaM tu yad bhaNyate / 3 ' vyavacchedAstA yat' iti stra-ga-pAThaH / 4 'sa vAnantaraM kAla' iti ka-tra-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 zabdaH samapravibhAgavacanaH kiJcinnyUnAmidhAyitvAt sa pulliGgaH, upagato'rdhaH upAdhaH, kiJcinyUna iti prAdisamAsaH / nAnAjIvAniti / sarvajIvAnAzritya nAstyantaraM, videhAdiSu sarvakAlaM samavasthAnAditi / kSAyikasya tvanapagamAnAstyantaram / gatamantaradvAram // dvArAntarAbhidhitsayA''ha___ bhaa0-bhaavH| samyagdarzanamaupazamikAdInAM tamo bhAvaH / ucyateaudayikapAriNAmikavarja triSu bhAveSu bhavati // TI0-bhAva iti / yeyaM ruciH jIvasya jinavacanazraddhAyinI sA kasmin bhAve aupazamikAdInAM samavataratIti prshnyti-smygdrshnmityaadinaa| samyagdarzanamityaviziSTAM ruciM kSayAdirUpAM trividhAmapi jijJAsate-ka kaite iti, (kaitaditi ?) tathA prativacanamapi bhavi dhyati-triSu bhAvaSviti / aupazamikAdInAmuktalakSaNAdInAMkatamo bhAvaH-katamAvastheti yAvata, mRristu heyabhAvanirasisiSayA AdeyaM triSvityanena kathayati, audayika-gatikaSAyAdirUpaM pAriNAmikaM ca bhavyatvAdilakSaNaM vihAya ye'nye trayaH kSAyikAdayasteSu bhAveSu bhavati, audayikapAriNAmikayorgatyAdibhavyatvAdyavadhAraNAnnAnayoH samasti, anAditvAca, eSa iti sUcyate triSu bhavati, naudayikapAriNAmikayoriti // dvArAntaraM spRzati bhA0--alpabahutvam / atrAha-samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyAtvamAhosvidalpabahutvamastIti / ucyate TI--alpabahutvamityanena / atraitasmistriSu bhAveSviti vyAkhyAte / AhAnyaH-eSAM kSAyikAdInAM samyagdarzanAnAM triSu kSAyikAdiSu pariNAmeSu vartamAnAnAM kiM tulyasaGkhyatvamuta neti, Azrayabhedena cAlpabahutvacintehAzritA, alpabahutvamitiH alpabahubhAvaH / kiJcidalpamatrAsti kizcit tu bahiti kathaM bhAvanIyam / ucyate ___ bhA0-sarvastokamaupazamikam / tataHkSAyikamasaGakhyeyaguNam / tato'pi kSAyopazamikamasaGkhyeyaguNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti| evaM sarvabhAvAnAM nAmAdibhiAsaM kRtvA pramANAdibhirabhigamaH kAryaH / uktaM samyagdarzanam / jJAnaM vakSyAmaH // 8 // TI0- sarvastokamaupazamikam, yata IdRzI pariNatiM zreNyArohAdisvabhAvAM na bahavaH samprApnuvantItyAgamAt, tataH kSAyikamasaMkhyeyaguNam , tataH aupazamikAt kSAyikamiti c| atrAya vizeSaH prekSyaH-chadmasthAnAM zreNikAdInAM yat kSAyikaM tad gRhyate, apAyasadbhAvAt, chadmasthavartinazca aupazamikasyAvadhitayopAttatvAt tata ityanenAvadhimatApi tAdRzena bhavitavyam / tata aupazamikAt kSAyikaM chadmasthasvAmikamasaGkhyeyaguNamiti, yo'sAvaupazamiko rAziH so'saGkhyeyena rAzinA guNyate, aupazamikAd bahutaramitiyAvat / tato'pi kSAyikAt kSAyopazamikaM bhavatyasaGkhyeyaguNaM, sarvagatiSu bahusvAmyAdhAratvAt / asaGkhyeya 1'bhAvAnAM ' ityadhiko gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam guNamiti ca yo'sau kSAyikarAziH so'saGkhyena guNyate,ataH kSAyikA bahutaramAsta itiyAvat / yata tarhi kSAyikaM kaivalyAdhAraM tata kiyata / ucyate sarvakevalinAmAnantyAdanantaguNaM, kaivalyAdhArametad dRzyamiti, ataH samyagdRSTayastvanantA iti| kevalino'nantA ityrthH| tatastadva|pyanantameva / iti dvaarprismaaptisuuckH| atha kiM samyagdarzanasyaiva nirdezAdisadAdibhidvArairadhigamaH kriyate uta jJAnAdInAmapIti / ucyate-jJAnAdInAmapi, kintu ekatra samyagadarzane yojanA kRtA'nyatrApyevaM dRzyetyatidizati-evaM sarvabhAvAnAm / evamiti yathA samyagdarzanasya tathA sarvabhAvAnAM jJAnAdInAM nAmasthApanAdibhI racanAM kRtvA pramANanayanirdezAdisadAdibhiH parIkSyAbhigamaH kArya iti / yat prastutaM samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH (1-1) iti tatra yat samyagdarzane vicArya tadabhihitam , tadabhidhAnAca parisamApitaM samyagdarzanamityetadAha-uktaM samyagdarzanam / dvitIyAvayavavyAcikhyAsAprastAvapradarzanAyAha-jJAnaM vakSyAmaH // 8 // kIdRk taditi ceducyatesUtram-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 1-9 // TI0-matizca zrutaM cAvadhizca manaHparyAyazca kevalaM ca matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni, jJAnamiti cAnena paJcApyetAni ekajJAnamiti naivaM grAhyam yathA samyagdarzanAdIni . trINyapi eko mokSamArga iti, kintu aikaikamatra jJAnamiti / yadyevaM jJAnamityekavacane jJAnAnItibhavitavyam, jJAnabahutvAt ucyate,-satyameva, pratijJArUpaM phalam tu prativacanaM bhavatItikRtvA ekavacanaM kRtaM, pratijJAtaM cAnena jJAnaM vakSyAma iti, atastadanurodhenaikavacanaM cakAra AcAryaH / ekaikasya jJAnatAM prakhyApayannAha bhA0-matijJAnaM zrutajJAnaM avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM kevalajJAnamityetat mUla vidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya purastAd vakSyante // 9 // TI-matijJAnaM shrutjnyaanmityaadi| mananaM matiH pariccheda ityrthH| zeSakArake . dhvapi yathAsambhavaM jJeyA, jJaptiAna vstusvruupaavdhaarnnmityrthH| matimatijJAnAdInAM | jJAnaM, materjJAnamiti samAso naiva kAryaH, materjJAnaM kiM ? yena sA gRhyate, sA ca gRhyate kevalAdinA, tatazcottarapadArthaprAdhAnyAt tatpuruSasya tanmARgrahaNaM syAta, natvindriyAnindriyanimittamiti, tasmAt jJAnazabdo vyabhicArI sAmAnyajJAnavAcakaH sannindriyAnindriyanimittopajAtayA bhatyA samAnAdhikaraNatayA vizeSyate, matizca sA jJAnaM ca matijJAnam / tacca zrotrendriyavyatiriktaM cakSurAdIndriyAnakSaropalabdhiryA tanma tijJAnam / zrutajJAnamiti / zrUyate taditi, asmin pakSe zabdamAnaM gRhyate, zrutiH zravaNamityasmin pakSe jJAnavizeSa ucyate, sa eva ca grAhyaH shrutmitynen| kIdRzaH sa iti cet ? 1 'bahutamamAsta' iti ka-kha-pAThaH / 2 'jJAyate jJAnaM' iti ka-va-pAThaH / vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 ucyate-zabdamAkarNayato bhASamANasya pustakAdinyastaM vA cakSuSA pazyataH ghANAdimirvA akSarANi upalabhamAnasya yad vijJAnaM tat zrutamucyate, tena jJAnaM vizeSyate, zrutaM ca tajjJAnaM ceti zrutajJAnam / avadhijJAnamiti / avazabdo'dhaHzabdArthaH, avadhAnAdavadhiH, jJAnaparicchedaH / etaduktaM bhavati-adhovistRtaviSayamanuttaropapAdikAdInAM jJAnamavadhijJAnam, yato bahutvaM ca viSayasyorarIkRtyaivaM vyutpattiH, anyathA tiryagRrva vA viSayaM paricchindAnasyAvadhivyapadezo na syAt / athavA avadhiH-maryAdA, amUrtadravyaparihAreNa mUrtinivandhanatvAdeva tasyAvadhijJAnatvam / tacca catasRSvapi gatiSu jantUnAM vartamAnAnAmindriyanirapekSaM manaHpraNidhAnavIryakaM prati viziSTakSayopazamanimittaM pudgalaparicchedi devamanuSyatiryaGnArakasvAmikamavadhijJAnamiti / avadhizca sa tajjJAnaM ca tadityavadhijJAnam / manaHpayoyajJAnamiti / mano dvividhaM-dravyamano bhAvamanazca, tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAyAste caivaMvidhAH-yadA kazcidevaM cintayet kiMsvabhAva AtmA? jJAnasvabhAvo'mUrtaH kartA sukhAdInAmanubhavitA ityAdayo jJeyaviSayAdhyavasAyAH paragatAsteSu yajjJAnaM teSAM vA yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnam / tAneva manaHparyAyAn paramArthataH samavabudhyate, bAhyAMstvanumAnAdevetyasautanmanaHpayoyajJAnam / kevalajJAnamiti / kevalaM-sampUrNajJeyaM tasya tasmin vA sakalajJeye yajjJAnaM tat kevalajJAnam, sarvadravyabhAvaparicchedItiyAvat / athavA kevalaM ekaM matyAdijJAnarahitamAtyantikajJAnAvaraNakSayaprabhavaM kevalajJAnaM vidyamAnasvaprabhedam / vizuddhiprakarSApekSA caiSAmAnupUrvIvinyAsaviracaneti, itiriyattAyAM, etAvadeva nAnyadastIti / etat ityavayavapravibhAgena yadAkhyAtaM, mUlam-AdyaM vidhAnaM-bhedaH, mUlaM ca tadvidhAnaM ca mUlavidhAnaM, mUla vidhAnena-mUlavidhAnataH, paJcavidhaM matyAdijJeyaparicchedi jJAnam / etaduktaM bhavati-maulAn bhedAnaGgIkRtya paJcavidhameva bhavati / atha kimanye eSAM paJcAnAM prabhedAH santi uta neti ? / sntiityucyte-prbhedaastvsyetyaadi| prabhedAH-aMzA avayavAH asyapaJcavidhasyopariSTAd vakSyante, mUlabhedAstu na, kathitatvAditi / matijJAnasyAvagrahAdayaH zrutasyAGgAnaGgapraviSTAdayaH, avadhijJAnasya bhavapratyayAdayaH, manaHpayoyajJAnasya RjumatyAdayaH, kevalajJAnasya tu na santyeva // 9 // atha purastAt pramANanayairadhigama ityuktaM, tatra na jJAyate kiM pramANamityata Aha sUtram-tat pramANe // 1-10 // TI0-tatpramANe iti / athavA'nyairanekadhA pramANamabhyupetaM, kApilaistridhA pratyakSAnu mAnAgamabhedAt, akSapAdena catvAri sahopamAnena, mImAMsakaiH SaDarthApattyabhAvAbhyAM saha, mAyAmUnavIyaTTai pratyakSAnumAne, kANabhujaizca dve trINi vA darzanabhedAt, bhavatAM kathamityata Aha-- bhA0--tadetat pazcavidhamapi jJAnaM he pramANe bhavataH parokSaM pratyakSaM ca // 10 // pramANasaMkhyA For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI0-tacchabda etadityasyArthe, paJcavidhamapi matyAdijJAnaM dve pramANe bhavata ityetadatra vidhIyamAnaM, dve eva pramANe bhavataH, nAnyat pramANamasti / / nanu cAnyairanekadhA kalpitaM, kathaM punaravadhriyate dve eveti ? / ucyate-anyeSAmatraivAntarbhAvAt pramANAntaratvaM nivAryate, na pramANatvam / kAnicicca naiva pramANAni, etacca dvayamuttaratra bhASyakAra eva darzayiSyati / atha dve pratyakSAnumAne ityevaM dvayaM grAhyamutAnyathetyAha-evaM cAnyatheti ca darzayati, 'parokSaM pratyakSa ceti pratyakSamityevaM parokSamiti ca anyathA, parokSaM cAsAda anumAnamiti noktaM, siddhAnte parokSamityupanyAsAt / "taM samAsao duvihaM pannattaM, taMjahA-paJcakkhaM parokkhaM ce (nandIsUtre sU0 2)"iti / paraiH indriyairukSA-sambandho yasya jJAnasya tat parokSaM jJAnam / etaduktaM bhavatiindriyanimittaiH sadbhiryajjJAnamAtmani sambandhamanuyAti tat parokSaM-matizrutarUpam / yat punarindriyAdinirapekSamAtmana evopajAyate tat pratyakSama, dvividhe'pi pratyakSaparokSe jJAne yaH sAkArAMzaH sa pramANavyapadezamanute, yathAbhihitam "sAkAraH pratyayaH sarvo, vimuktaH saMzayAdinA / __ sAkArArthaparicchedAt, pramANaM tanmanISiNAm // " iti, sAkArAMzasya pramANatA'vaseyeti / pramIyate'neneti pramANam , mIyate'neneti mAnaM, pariniSpannena mAnazabdena saha prazabdasyopapadasamAsaH, pragataM prakRSTaM mAnaM pramANasya zabdArtha: pramANam , prameyaparicchedArthinaH pramAtustatparicchedasiddhipradhAnAGgama tizayopakAritvAt prakRSTaM mAnaM pramANam / vAkyajJAnadvaividhyAt dvividhaM, pratyakSaparokSabhedAd vA / athavA sarvameva jJAnaM pratyakSaM manaindriyajIveSvakSazabdasya rUDhatvAt sAvaraNAnAvaraNavizeSAt tu bhidyate / sAvaraNAnAM tAvat tritayAbhimukhyenAsadAdInAM pratyakSameva jJAnam , tadyathA-AtmAbhimukhyena svapne bhayaharSarogagamanarAjyalAbhAdi, manaAbhimukhyena saraNapratyabhijJAnavitarkaviparyayanirdhAraNAdi, indriyAbhimukhyAcakSurAdiviSayaM rUpAdivat, nirAvaraNAnAmAtmAbhimukhyenaiva, abhyAtmaM tu svayaMdRzAM pratyakSajJAninAM, vizuddhazabdanayAbhiprAyeNa cedamekameva pratyakSaM pramANamiti // AcAryasiddhaseno'pyAha " abhitri mAdRzAM bhAjyamabhyAtmaM tu svayaMdRzAm / ekaM pramANamarthaikyA-daikyaM tallakSaNaikyataH // " pramANa-dvAtriMzikAyAm arthaikyaM kutaH ? / tallakSaNaikatvAt aryate-gamyate paricchidyata iti / athavA pramAtavyaM prameyaM pramAtumIpsitatamaM pramANArha vA karmasAdhanatvAnatikramAdekalakSaNatvam // 10 // ayamidAnIM viveko nAvadhRtaH paJcavidhasya madhye-kiM parokSaM kiM vA pratyakSamiti, tadvivekAvadhAraNAya Aha 1 tat samAsato dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-pratyakSaM ca parokSaM ca / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 sUtram-Aye parokSam // 1-11 // bhA0-Adau bhavamAdyam / sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti, tadevamAye-matijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhvtH| kutaH / nimittApekSatvAt a. pAyasadvyatayA matijJAnam / tadindriyAnindriyanimittamiti vkssyte| tatpUrvakatvAt paropadezajatvAca zrutajJAnam // 11 // ___TI-sUtropAttAdyazabdArtho'nyathA'vagamayituM na zakyate paramAyityato vyutpattyAhaAdI bhavamAdyam, yasmAt paramasti na pUrvamAdiH saH vivakSAvazAt, tatra bhavaM, digAditvAdyata, AyaM cAdyaM cetyAye iti, prativiziSTena ca krameNa vyavasthitAnAM Adyavyapadezo dRzyate, tadyathA-ayaM yatireSAM viziSTakramabhAjAmAdya iti / evamatrAmUrtAnAM jJAnAnAM kramasanivezo durupapAda iti mattvA bravIti-Aye iti, sUtrakramaprAmANyAt , sUtraM cAsanamapyanantaraM tyajyate, tat pramANe (1-10) iti sannivezAbhAvAt, tasmAt parameva matizrutAdi grAhyam , tatra kramaH-paripATI, sUtre kramaH sUtrakramaH, tasya prAmANyam-AzrayaNaM tasmAt / prathamadvitIye matizrute, zAstIti ca granthakAra eva dvidhA AtmAnaM vibhajya sUtrakArabhASyakArAkAreNaivamAha-zAstIti, sUtrakAra iti shessH| athavA paryAyabhedAt paryAyiNo bheda ityanyaH sUtrakAraparyAyo'nyazca bhASyakAraparyAya ityataH sUtrakAraparokSapramANam paryAyaH zAstIti / tadevamAdyavyapadeze siddhe sukhena vaktuM zakyate, kimiti cet, ucyate-matijJAnazrutajJAne dve api parokSaM pramANaM bhavataH, zeSamanUdya parokSapramANatA vidhIyate / kuta iti ca praznayiturayamabhiprAyaH-yamayaM hetumupanyasiSyati vakSyamANaM tatrAsya vyabhicAraM darzayiSyAmIti, itaro'pi savizeSaNaM hetuM buddhau nysyaah-nimittaapeksstvaaditi| dhUmAdagnijJAnaM parokSamupajAyate nimittApekSaM, tadvanmatizrute, indriyAnindriyanimittabhAvaH spaSTo mateH, zrutasya ca / na ca nimittApekSitA anaikA'ntikI, kathaM tavidhijJAnAditrayaM nimittamapekSate ? yato'vadhirAntaranimittaM kSayopazamamAlambya bahiraGgaM ca viSayamutpadyate, tathA manaHparyAyajJAnamapi, kevalajJAnamapi karmaNAM jJAnAvRtAM samastakSayamAzritya viSayaM cotpadyata iti ? / ucyate-itaraH savizeSaNo'yaM heturityAhaapAyasadvyetyAdi / anena ca pratijJAthai viziSyApAyasadravyetyAdinA tato hetuM savizeSaNaM kariSyati tdindriyaaniityaadinaa| yanmatijJAnaM dharmitayopAttaM tat kIdRzaM, parokSaM pramANaM vA sAdhyate / ucyate-apAyasadvyatayA matijJAnaM dharmitvenopanyastam, apAyo nizcaya IhAnantaravartI / sadvyamiti, zobhanAni dravyANi-samyaktvadalikAni, apAyazca sadvyANi ca teSAM bhAvaH-svarUpAdapracyutiH, tayetthaMbhUtayA matijJAnaM dharmi / etaduktaM bhavati-matijJAnasyAvagrahAdibhedasya madhye yo'pAyoM'zastanmatijJAnaM parokSaM pramANamiti / 1.zeSaH' iti ka-pAThaH / 2'pratijJAnArtha' iti kha-pAThaH / 3 'vA' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 11] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam avagrahehayoranizcitatvAnna samasti pramANam / sa cApAyaH sadvyAnugato yadi na bhavati tanmithyAdRSTerivAzuddhadalikakaluSitaH, ato yo'pAyaH sadvyAnuprAmANyam vartI sa pramANaM mtibhedH| yadA tarhi darzanasaptakaM kSINaM bhavati tadA sadvyAbhAve kathaM pramANatA zreNikAdyapAyAMzasya ? ucyatesadvyatayetyanenArthata idaM kathyate-samyagdRSTeryo'pAyAMza iti / bhavati cAsau samyag dRsstterpaayH| athavA ekazeSo'tra draSTavyaH, apAyazcApAyazcApAyau sadvyaM apAyasadravye parokSatA 5 ca sadadravyaM ca sadravye apAyau ca sadravye cApAyasadvyANi tepAM bhaavstyeti| idamuktaM bhavati-apAyasadvyAnugato yaH akSINadarzanasasakasya sa parigRhItaH, ekena apAyasadravyazabdena, tathA dvitIyenApAyo yaH sadadravyaM zobhanaM dravyaM, kazcApAyaH sadvyam ? yaH kSINadarzanasaptakasya bhavati / etenaitaduktaM bhavati-samyagdarzaninaH kSINAkSINadarzanasaptakasya yo'pAyo matijJAnaM tat parokSaM pramANam / savikalpamiti nimittApekSatvAd dhUmAdagnijJAnavaditi, evaM zrutajJAnasyApyapAyAMzaH pramANayitavyaH / samprati nimittApekSatvAdityasya yo vyabhicAraH punaH purastAdavAci tatparijihISayedamAha-tadindriyAnindriyanimittamiti vakSyate ityanena / taditi matijJAnam, indriyANi-zrotrAdIni anindriyaM-manaH oghajJAnaM ca tAni nimittaM-kAraNaM yasya jJAnasya tadindriyAnindriyanimittam, na hIndriyANyanindriyaM ca virahayya tasya jJAnasya sambhavo'stIti, tatazca heturevaMvidho jnyaa(jaa)tH-indriyaanindriynimitttvaaditi| viziSTameva nimittamindriyAnindriyAkhyamurarIkRtya nimittApekSatvAditi mayA prAgabhyadhAyi, nAstyato vybhicaarH| zrutajJAnasyA pIndriyAnindriyanimittataiva, kiMtu anyathApi nimittaM kathyate, tadAha-tatpUrvakatvAt / taditi matijJAnaM pUrva-pUrakaM pAlakaM yasya tat tatpUrvakaM tadbhAvastatpUrvakatvaM tasmAt tatpUrvakatvAt, yAvanmatistAvat tad bhavati, na tvIdRzyavasthA'sti yatra tanmatijJAnena vinA prAduHSyAta, atastanmatijJAnaM zrutajJAnasya pAlakaM bhavatItikRtvA matijJAnameva tasyAtmalAbhanimittaM bhavati, tasmin sati tasya bhavanAt, ataH zrutaM matiM nimittIkRtya pravartamAnamindriyAnindriyanimittaM sat kathaM pratyakSavyapadezaM labheta ? zrutasya parokSatA tathA paropadezajatvAca / zrutajJAnaM parokSaM, paraH-tIrthakarAdistasyo padezaH, upadizyate uccAryate ityupadezaH-zabdastasmAt paropadezAt-tIrthakarAdizabdazravaNAdupajAyate yat tadindriyAnindriyanimittaM zrutajJAnaM, tatpUrvakatvAt paropadezAditi ca, anena nimittabhUyastvaM khyApitam / yataH zrutajJAnamupajAyamAnaM svataH pratyekavuddhAdInAM manasi sati matijJAne ca sati samasti, ato nimittadvayamAzritaM bhavati / tathA yasyApUvamevedAnI prAdurasti tasya sati paropadeze satyAM mato satsu cendriyAnindriyedeti, ato nimi . 1 'zrutamatiM ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'zritaM ca ' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 tabhUyastvApekSatvAt parokSaM tad bhaNyate // nanu cendriyopaSTambhenopajAyamAnasya jJAnasya pratyakSatvaM loke prathitaM, tadapAkaraNapravRttasya lokavirodhaH, tathA idaM rUpaM pratyakSamiti yo'yaM pratyayo nAyaM parokSe dRSTaH / nahi dhRmAdagnimavagacchato'yamagniriti saMpratyayo bhavati, tatazca svapratIterapi virodha iti / ucyate-idaM rUpaM pratyakSamiti na tatra mukhyayA vRttyA rUpaM pratyakSaM, jJAnameva tu pratyakSaM, tena pratyakSeNa jJAnenAvacchinno'rthaH pratyakSa ityucyate, tasya yuktA pratyakSatA / kiMca-na sarvathendriyanimittasya jJAnasya pratyakSatA, niSedhAta, yataH sarvathA taM viSayaM na paricchettumalaM, cakSu rUpaM gRhNAtyArAdbhAgavarti, na paramadhyabhAgAvasthitam, tathA zrotrAdi vAcyam, avadhyAditrayaM punaH sarvAtmanA'vagacchati, atastasyaiva yuktA prtyksstaa| kiMcana sarvathendriyanimittasya jJAnasya pratyakSavyapadezo niSidhyate, yato'yaM nizcayamaGgIkRtya bhASyakRtA pratyakSavyapadezo niSidhyate, vyavahArAtviSyata eva / yato'bhihitaM nandyAm (sU0 2-3) "taM samAsao duvihaM paNNattaM, (taM. paccakkhaM ca parokkhaM ca / se kiM taM paJcakkhaM ? paJcakkhaM duvihaM paNNattaM ) taM0-indiyapaJcakkhaM noindiyapaJcakkhaM ca" indriyapratyakSamiti bruvatA vyavahArapratyakSatA bhavati, bhASyakArasyApi yogavibhAgAt tasyendriyajasya jJAnasya siddhA pratyakSatA, sa caivaM yogo vibhajanIyaH-Aye parokSaM nizcayataH tataH pratyakSaM, pratyakSaM cAye vyavahAraH, tato'nyat avadhyAdi ekAntenaiva pratyakSamiti // 11 // evaM parokSaM pradazya prAk pratijJAtaM pratyakSaM pramANaM kathayannAha sUtram-pratyakSamanyat // 1-12 // TI0-anyaditi cokte jAyate vicAraNA-kuto'nyaditi ? avadhIkRtameva vicchedakAraNaM khyApayan "te bhA0-matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tat pratyakSa pramANaM bhvti| kutaH / atIndriyatvAt / pramIyante'rthostairiti pramANAni / atrAha-iha avadhAritaM-dve eva pramANe pratyakSaparokSe iti // TI-matizrutAbhyAmiti / matijJAnazrutajJAnAbhyAM yadanyat , tasya caikaikasya pratya kSatAMprakAzayannAha-trividhamiti / ukte'pi caitasmin kiM tat trividhamiavadhyAdeH tyAha-jJAnaM, pratyakSaM pramANaM bhavatIti / pratyakSaM bhavatItyetad vidhIyapratyakSatA tetra,zeSasyAnuvAda iti| kuta iti ca praznayiturabhiprAyo'yam-yadyAntaranimittaM kSayopazamaH pratyakSatAyAH kAraNabhAvaM pratipadyate sa sarveSAM matyAdInAM sAdhAraNaH kSayopazamaH kAraNamastIti sarvapratyakSatvaprasaGgaH, atha pratyakSatAyAH pRthag nimittaM taducyatAmiti, itarastu asAdhAraNaM trayANAM pratyakSatAyAH prakaTIkurvan nimittamAha-atIndriyatvAditi / atikA 1'niSedhyate' iti kh-paatthH| 2 tat samAsato dvividhaM prajJaptaM, (tadyathA-pratyakSaM ca parokSaM c| atha kiM tata pratyakSam ? pratyakSa dvividhaM prajJaptam ) tadyathA-indriyapratyakSaM noindriyapratyakSaM ca / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12] _ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 75 ntamindriyANi atIndriyaM jJAnaM tadbhAvo'tIndriyatvaM tasAditi, yat prANinAM jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAt kSayAcca indriyAnindriyadvAranirapekSamAtmAnameva kevalamabhimukhIkurvadudeti tat prtykss-avdhyaadi| evaM tat pramANe (1-10) iti dvitvasaGkhyAyAH parokSapratyakSAkhyo yo viSayastamupadarya pramANazabdArthakathane prAvRtad bhASyakAraH-pramIyante'staiiriti pramANAnIti / (pramIyante)-paricchidyante-yathAvanidhIyante sadasannityAnityAdibhedenArthA-jIvAdayastairiti pramANAni, karaNe lyuT, karaNaM jJAnamAtmanaH, AhitapradhAnakAraNasya svatantrasya karturanekakArakazaktiyuktasya sAdhakatamatvavivakSAvazAdavacchedikA zaktirarthasya karaNavyapadezamaznute, tayA karaNabhUtayA paricchinatti-avabuddhayate jJAnapariNatirUpayA''tmaiva / tairiti / pramANadvaye'bhyupagate bahuvacanamayuktamiti cet, na, vyaktipakSasamAzrayaNAditi, yato matyAdikAH pazca vyaktayaH, tAsAM bahutvAt samIcInameva bahuvacanamiti / evaM dve parokSapratyakSe pramANe bhavata iti khyApite codayati-iha zAstre nirdhAritametad-de eva pramANe, anyathA tat pramANe ityatra yA dvitvasaGkhyA sA vyathaiva syAt, yadyavadhAraNatayA nAzrIyeta, tasmAdavazyaMtayA tad . vacanaM niyamakAri pratipattavyam-dve eva pramANe, ke ca ? pratyakSaparAkSe anumAnAdInAM binA iti, tatazcAnyeSAmapramANatA ApanA, na ca na santyevAnyAni, yato'nu mAnAdIni pramANAni manyante, sAGkhyAH pratyakSAnumAnAgamAkhyAni zrINi, naiyAyikAH pratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyAni, pratyakSAnumAnazAbdopamAnArthApattyabhAvA iti jaiminIyAH / etadAha bhA0-anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnyapi pramANAni iti kecit manyante / tat kathametaditi ? / atrocyate TI0-anumAnopamAnetyAdi / tatrAnumAnaM tAvat pakSadharmAnvayavyatirekajanitaM anumAnAdInAM jJAnam, prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnaM, yathA gaustathA "prasiddhena hi sAdharmyAta, sAdhyasAdhanamiSyate / ____upamAnaM paraistacca, yathA gaurgavayastathA // " tathA Aptopadeza AgamastadanusAri jJAnamAgama ucyate pramANaM varNapadavAkyAtmakaH / tathArthApattidvidhA shbdaarthaapttiraarthaapttishceti| tatra zabdArthApattirdevadatto divA na bhuGkte'nupahatendriyazarIrazceti, rAtrau tarhi bhuGkte iti / tathA arthArthApattirapi nIlaM pazyato yadindriyAnumAnaM samasti tat kimapIndriyaM yenaitanIlaM paricchinnamiti / sambhavo'pi pramANaMprasthe kuDavaH samasti, asmin prasthAkhye AdhAre kuDava AdheyaH sambhavatIti eSa sambhavaH / tathA'bhAvo'pi pramANAbhAvaviSayaH, yatra viSaye pratyakSAdipramANAnAmapravRttirasAvabhAvastadviSayamapi jJAnamabhAva iti vyapadizyate / ata eva tAnyanumAnAdIni kecidAcAryAH pramANA vyAkhyA gvyH| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 nIti manyante, tat kathamityevaM manyante, kimeSAM tAni na santi pramANatvena ? uta pramANAntarANi na bhavantIti / atrocyate mayA bhA0-sarvANyetAni matizrutayorantarbhUtAni, indriyArthasannikarSanimittasvAt / kizcAnyat / apramANAnyeva vaa| kutH1| mithyAdarzanaparigrahAt , viparItApadazAca // TI.-sarvANi ityaadi| sarvANi-samastAni etAni-anumAnAdIni mati . jJAnazrutajJAnayoreva antarbhUtAni-praviSTAni / kayopapatyeti cet tAmuanumAnAdInAmi papattimAha-indriyArthetyAdi / indriyANi-cakSurAdIni teSAmarthAhetatA rUpAdayaH indriyANi cArthAzca indriyArthAsteSAM sannikarSaH-sambandhaH sa indriyArthasannikarSo nimittaM yasya anumAnAdestadindriyArthasannikarSanimittam-anumAnAdi / kathaM punarindriyArthasannikarSaH kAraNamanumAnAdeH / ucyateanumAnaM tAvaccakSurAdIndriyadhUmAdyarthasannikarSajam, anyathA tasyAsambhavAt, indriyanimittatvAt saparArthasyAnumAnasyeti / upamAnamapi cakSurAdIndriyagavAdyarthasanikarSajam / AgamAkhyamapi zrotrendriyasya anindriyasya vA AptavacanArthasya sannikarSe sati prAdurasti / zabdA pattirapyevameva / arthArthApattistu cakSurAderindriyasya nIlAde rUpasya ca sannikarSa evopajAyate / sambhavo'pi prasthamartha dRSTvA zrutvA vA prAdurasti, evaM cakSuHzrotrayoH prasthArthaprasthazabdayoH sannikarSe sati tadudeti / abhAvo'pi pramANaM prameyAbhAvaviSayaH, manasA vikalpyArthamuttaratra sa eva viSayIbhavati vikalpito'rtho, nAnumAnAdasau bhidyata iti, evamindriyArtha sannikarSanimittAnyetAni matizratayorantarbhAvaM yAntIti // kiMcAnyaanumAnAdInAmanAdAnAma diti pakSAntaramAzrayati / apramANAnyeva vA / naivAnumAnAdIni pramA NAni, mithyAdarzanasamanvitatvAt, ayathArthopadezavyApRtatvAt unmattakavAkyavijJAnavat, etadevAha-mithyAdarzanetyAdi / mithyAdarzanam-ekanayAzrayaNaM tena gRhItaM mithyAdarzanaparigraho bhaNyate, yata eva ca mithyAdarzanaparigraho'ta eva viparItopadezAditi / viparItam-anyathAvasthitaM nAnAdharmakaM sadvastu ekadharmakamAzritaM viparItaM bhaNyate, tasya upadezaH kathanaM viparItopadezastasmAt , yata etAnyekanayAvalambInyanumAnAdIni viparItamekAntapakSAzritaM vastu vicchindanti tasmAdapramANAni parikalpitAnIti / na ca mithyAdRSTigRhItaM kadAcidapi jJAnaM bhaNyate, kintvajJAnameva, saMsArahetutvAt, etacottaratra nidarzayiSyatyeva / yata Aha bhA0--mithyAdRSTehi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate (1-32 ) / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA purastAd (1-35) 'vikalpitA'rtho' iti ka-ga-pAThaH / 2 'dharmakadambakaM sadastu ' iti ka-ga-pAThaH / prAmANya For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vkssyaamH||12|| atrAha-uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya-tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAd vistaraNa vakSyAma iti| taducyatAmiti / atrocyate TI-mithyAdRSTItyAdi / yasmAnmithyAdRSTerjantormatizrutAvadhayastrayo'pi nizcayena kutsitameva jJAnamajJAnamiti bhaNiSyate / yadyevaM kathaM tarhi matizrutayorantabhUtAnItyuktam ? ucyate-nayavAdamAzrityaitaduktam / kena tarhi nayavAdAntareNa matizrutAntargatAnItyAhanayavAdAntareNa tu ityAdi / nayA-naigamAdayaH teSAM vAdaH-svarucitArthaprakAzanaM nayavAdaH tasya antaraM-bhedo nayavAdAntaraM tena nayavAdabhedenaiva / yathA matizca zrutaM ca matizrute tayovikalpA-medAstebhyo jAyanta iti matizrutavikalpajAni bhavanti yathA tathA purastAt nayavicAraNAyAM vakSyAmaH (1-35) itizabdena yasya hi mithyAdRSTirajJo vA nAstIti vakSyati tanmatena tu pramANAnIti // 12 // atreti / etasmin jJAnapaJcake kathite sAmAnyena pramANadvaye ca-pratyakSaparokSarUpe vihite, paro'vocat-uktaM-pratipAditaM tvayA, kimiti cet-ucyate-matyAdIni paJca jJAnAni-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAnyeva uddizya, tata idamabhihitaM taducyate -tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAd vistareNa vakSyAma ityetat // nanu ca naivaMvidhaM tatre sUtre bhASyamasti-vidhAnato lakSaNatazceti, kathamayamadhyAropaH kriyate guroriti ? / ucyate-satyamevaMvidhaM bhASyaM nAstIti, evaM punaH samasti-prabhedAstvasya purastAd vakSyanta iti (1-9) / ataHprabhedA-matijJAne vidhAnalakSaNarUpAH pratipAdyante tatra bhASye, ato nAdhyAropa iti / vidhAna-bhedaH, matijJAnaM sabhedakaM vakSyAmIti pratijJAtam , tathA lakSaNam-asAdhAraNaM yacihaM matyAdestacca vakSyAmIti pratyajJAyi, taducyatAM vidhAnaM lakSaNaM ceti, evaM paryanuyukta Aha-atrocyata iti // atraitAsmaMzcodite ucyate mayA, lakSaNamalpavicAratvAt , anena sUtreNa matiH smRtyAdinA / athavA naiva matijJAnasyAnena sUtreNa lakSaNaM kathayati, pratItatvAt , pratItaM hi loke indriyAnindriyajaM jJAnaM, yacca pratItaM na tasya lakSaNamAcakSate vicakSaNAH, nahi hutAzanasyopNatAlAJchanamatyantapratItatvAdabhidadhate vidvAMsaH, kiM tarhi sUtreNa pratipAdayati ? ucyatelakSaNaM dvividhaM tatsthamatatsthaM ceti, tatsthamanerauSNyavat, atatsthaM vAriNo balAkAdivat , matijJAnasya lakSaNaM yattatsthaM na punastato jJAnAd bhinnamityetadAdarzayati sUtreNa // sUtram-matiHsmRtiHsaMjJA cintA'bhinibodha ityanAntaram // 1-13 // TI-matiH smRtiH sNjnyetyaadi| ata eva ca jJAnazabdaM pratyekaM lagayati bhA0-matijJAnaM smRtijJAnaM saMjJAjJAnaM cintAjJAnaM AbhinivAdhikajJAnamityanAntaram // 13 // 'tatra' iti ka-ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 TI0 - matijJAnaM smRtijJAnamityAdi / yeyaM matiH saiva jJAnamityasya khyApanArtha mananaM matistadeva jJAnaM matijJAnamiti / matijJAnaM nAma yadindriyAmateH paryAyAH / nindriyanimittaM vartamAnakAlaviSayaparicchedi / smaraNaM smRtiH saiva jJAnaM smRtijJAnaM, tairevendriyairyaH paricchinno viSayo rUpAdistaM yat kAlAntareNa vinaSTamapi smarati tat smRtijJAnam, atItavastvAlambanamekakartRkaM caitanyapariNati svabhAvaM manojJAnamitiyAvat / saMjJAjJAnaM nAma yattairevendriyairanubhUtamarthaM prAka punarvilokya sa evAyaM yamahamadrAkSaM pUrvAka iti saMjJAjJAnametat / cintAjJAnamAgAmino vastuna evaM niSpattirbhavati anyathA neti, yathaivaM jJAnAditrayasamanvite tatraiva paramasukhAvAptiranyathA netyetaccintAjJAnaM manojJAnameva / Abhinibodhikam abhimukho nizcito yo viSayaparicchedaH sarvairevaibhiH prakAraistadAbhinibodhikamiti / yadA caitallakSaNasUtraM tadA itizabda evamityasyArthe, evaMlakSaNamebhiH paryAyairnirUpitaM matijJAnaM jJeyamiti / evametat kiyatA'pyaMzena bhedaM pratipadyamAnamanarthAntaramiti vyapadizati / naiSAM matijJAnavirahito'rtho vikalpanIya iti / apare tu sarve paryAyazabdA evaite zatakratuzakrAdizabdavaditi manyante, nAtra bhedenArthaH kalpanIya iti / tathA cAsya sUtrasya pUrvapakSamanyathA racayanti evaM loke smRtijJAnaM atItArthaparicchedi siddham, saMjJAjJAnaM vartamAnArthagrAhi, cintAjJAnamAgAmikAlavipayamiti, iha tu siddhAnte AbhiniyodhikajJAnamevocyate, smRtyAdIni tu nocyante tatrAnabhidhAne prayojanaM vAcyam / ucyateAbhinibodhikajJAnasyaiva trikAla viSayasyaite paryAyA nArthAntarateti matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityasyAnarthAntarametaditi // 13 // 78 iha hi pratikSaNaM prANinamanyadanyacca jJAnamudeti, ghaTAlambanajJAnApagatau paTAlambanajJAnAvirbhAvaH, yaccotpadyate tatkAraNAyattajanma vadanti santaH - yathA ghaTaH puruSamRttikAdaNDAdyapekSya kAraNamAvirasti, evamasya jJAnasya samupajAyamAnasya kiM nimittamiti / ucyatesUtram - tadindriyAnindriyanimittam // 1-14 // bhA00-tadetat matijJAnaM dvividhaM bhavati- indriyanimittamanindriyanimittaM ca / TI0 - tadetadityanantaralakSaNopetaM matijJAnaM kiMnimittamiti / ucyate - heto dvaividhyAt dvividhaM bhavati, tenaiva hetunA dvividhena tatkAryamAdarzayati- indriyanimittamanindriyanimittaM ca / tatrendriyANi - sparzanAdIni paJca nimittaM yasya tadimateH kAraNAni ndriyanimittam, nahi zrotrendriyamantareNAyaM pratyayo bhavati zabdo'yamiti, na ca sparzanamantareNAyaM pratyayaH samutpadyate - zIto'yamuSNo vA, evaM zeSeSvapi vAcyam / tathA'nindriyanimittamiti indriyAdanyadanindriyaM - - manaH oghaveti tat , ' prANinAmanyazca' iti kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 79 nimittamasya matijJAnasya tadanindriyanimittamiti, smRtijJAnaheturmanaH / evaM caitad draSTavyamindriyanimittamekam, aparamanindriyanimittam, anyadindriyAnindriyanimittamiti tridhA, tatrai kamindriyanimittameva jJAnaM matyAkhyam, yathAdhvanivAridahanapavanavanaspatInAmekendriyANAM dvitricaturindriyANAmasaMjJinAM ca paJcendriyANAM manaso'bhAvAt, tathA'nindriyanimittaM smRtijJAnam, itarendriyanirapekSaM cakSurAdivyApArAbhAvAt, tathA indriyAnindriyanimittaM jAgradavasthAyAM, sparzanena manasopayuktaH spRzatyuSNamidaM zItaM ceti, indriyaM manazvobhayaM tasyotpattau nimittaM bhavati iti / tadetat sarvamekazeSAllabhyata iti, indriyaM cAnindriyaM ca : indriyAnindriye indriyAnindriyANi ca tAni nimittaM yasya tadindriyAnindriyanimittamiti / etadevAha - indriyanimittamanindriyanimittaM ca cazabdAdubhayanimittaM ceti, apekSAkAraNaM cAGgIkRtya sUtraM papATha AcAryaH tadindriyAnindriyanimittamiti / apekSAkAraNaM cAlokaviSayendriyANi, sati prakAze viSaye ca cakSurAdiSu ca satsu jJAnasyodbhavo dRSTaH, teSAmapi madhye'ntaraGgamapekSAkAraNamindriyAnindriyANi paThitam, pAramArthikaM tu kAraNaM kSayopazamo matijJAnAvaraNapudgalAnAm, nahi tadAvaraNakSayopazamamanapekSya jJAnasyotpattiriSyate / yadi tarhyantaraM nimittaM kSayopazamaH sa evopAdeyaH kiM bAhyenendriyAnindriyanimittenAdhIteneti / ucyate - sa kSayopazamaH sarvasAdhAraNa itikRtvA na paThitaH, cazabdena vA gRhIto draSTavyaH, indriyanimittamanindriyanimittaM ca, cazabdAt kSayopazamanimittamiti, na vA, bhAvendriyasya tadrUpatvAt iti / tatrendriyanimittaM svayameva bhAvayati - bhA0--- tatrendriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM ca // 14 // nimittatA mateH DhI0 - tatrendriyetyAdinA / tatra teSAM trayANAM madhye indriyanimittaM tAvad bhaNyatesparzanAdInAmiti / sparzanarasanaghrAgacakSuH zrotrANAM paJcAnAmeva indriyAnindriyapaJcasveva ityanyasyAbhAvAnniyamayati, sve- AtmIyA viSayA yeSu prANinaH saktiM bhajante teSu sveSu viSayeSu tadyathA - sparzanasya sparze, rasanasya rase, ghrANasya gandhe, cakSuSo rUpe, zrotrasya zabde, ata eSAM sparzanAdInAM svaviSayeSu pravartamAnAnAM grAhitayA yadupajAyate jJAnaM tat tAnIndriyANyAlambyotpadyamAnamindriyanimittamiti bhaNyate / idAnImanindriyanimittamAcaSTe - anindriyaM - manastannimittaM yasya tadanindriyanimittam / kIdRru tadityAha-manovRttirmanovijJAnamiti / manaso bhAvAkhyasya vartanaM - viSayapariccheditayA pariNatirmanovRttiH, oghajJAnaM ceti / oghaH - sAmAnyaM apravibhaktarUpaM yatra na sparzanAdInIndriyANi tAni manonimittamAzrIyante, kevalaM matyAvaraNIya kSayopazama eva tasya jJAnasyotpattau nimittam, yathA vallayAdInAM nIvAdyabhisarpaNajJAnaM na sparzananimittaM na manonimitamiti, tasmAt tatra matyajJAnAvaraNakSayopazama eva kevalo nimittIkriyate oghajJAnasya // 14 // 1' paThanti ' iti kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdyA tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 tat punarindriyanimittamanindriyanimittaM vA jJAnaM kimekarUpamutAsti kazcid bhedakalApaH / astItyAha / yadyasti tato bhaNyatAm / ucyate suutrm-avgrhhaapaaydhaarnnaaH|| 1-15 // bhA0-tadetat matijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhvti| tadyathA -avagraha IhA apAyo dhAraNA ceti / TI0-tadetat matijJAnaM lakSaNavidhAnAbhyAM yaduktam ubhayanimittamindriyanimi ___ ttamanindriyanimittam apizabdAdindriyAnindriyanimittamapi // athematerbhedAH "ndriyAnindriyanimittasamudAyarUpeNa sthitaM caturvidhaM kiM grAhyam ? / netyAha-ekazaH, ekaikaM sparzanendriyanimittaM caturvidhaM, rasanendriyanibhattaM caturvidhaM, ghrANendriyanimittaM caturvidham, cakSurindriyanimittaM caturvidhaM, zrotrendriyanimittaM caturvidhaM, manonimittaM caturvidhamiti / catasro vidhA yasya tacaturvidham / kAstAzcatasro vidhA ityAha-avagraha IhA apAyo dhAraNeti / sparzanAvagrahaH sparzanehA sparzanApAyaH sparzanadhAraNeti, evaM sarvatra dRzyaM yAvanmanodhAraNeti / para Aha-nirmAtaM cAturvidhyamekaikasya, idaM tu na vijJAtaM kiMvarUpA avagrahAdaya ityataH kharUpamavagrahAdInAM brUhi, evamukte sUriH svarUpapracikAzayiSayA''ha avagrahAdInAm bhA0-tatrAvyaktaM yathAsvamindriyaviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagraho graho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanAntaram // ttii0-ttraavyktmityaadinaa| tatreti caturvavagrahAdiSu prakrAnteSu avagraho'bhidhIyate / avagrahaNamavagrahaH sAmAnyArthapariccheda ityrthH| yad vijJAnaM sparzanAdIndriyajaM vyaJjanAvagrahAdanantarakSaNe sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpakalpanArahitasya nAmAdikalpanArahitasya ca vastunaH paricchedakaM so'vagrahaH avyaktaM jJAnamitiyAvat / yadAha-avyaktam-asphuTam avadhAraNamityanena sambandhaH |avyktN yadavadhAraNam-avyakto yaH pariccheda ityarthaH / kasyAvyaktaM kairvA tadavyaktamiti ? / ucyate-yathAsvamityAdi / yathAzabdo vIpsAyAM, yo ya iti, svazabda AtmIyavacano, yo ya AtmIya ityarthaH / yathAsvaM viSayo'bhisambandhyate, yo'yamAtmIyo viSayastasyAtmIyasya viSayasya indriyaiH sparzanAdibhiH karaNabhUtairye viSayAH paricchedhante teSAM viSayANAM sparzAdInAM avyaktamavadhAraNam, kIdRzamata Aha-AlocanAvadhAraNam , AmodAyAm AlocanaM-darzanaM, paricchedo maryAdayA yaH sa AlocanA / yathoktaM purastAd vastusAmAnyasyAnirdezyasya svarUpanAmajAtyAdikalpanAviyutasya avagrahasvarUpam yaH paricchedaH sA AlocanA maryAdayA bhavati / AlocanA ca sA avadhAraNaM ca tdaalocnaavdhaarnnm| ata etaduktaM bhavati-uktamAlocanAvadhAraNaM sparzanAdibhirindriyaiH sparzanAdInAmAtmIyAnAM viSayANAmAtmano yad bhavati so' 1 "nirdezasya ' iti kha-pAThaH / 2 ca vimuktI' iti kha-pAThaH / 3 ' anirdezasya ' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vagrahA, kiM punaH kAraNamAce kSaNe taM viSayaM paricchettuM yathAvana zaknoti parataca yathAvacchakSyati / ucyate-matijJAnAvaraNIyakarmaNaH sa tAdRzaH kSayopazamo yenAdau taM viSaya sAmAnyena paricchinatti, IhAyAM cAnyAdRzaH kSayopazamo yatastameva sphuTataramIhiSyate, apAye cAnyAdRzaH kSayopazamo yena tameva viSayaM sphuTataramavacchinattIti, dhAraNAyAmapyanyA zo yenAvadhArayiSyatIti, tasmAnmalImasatvAt kSayopazamasyAdAvavyaktamavadhAraNaM yat so'vagraha ityucyte| evaM svacihnato'vagrahaM nirUpya paryAyazabdaistameva kathayati-ava(graho graho)grahaNamAlocanAvagraho'bhidhIyate avadhAraNaM ceti, yo'sau sAmAnyaparicchedaH sa ebhiH zabdairarthato nAnAtvamapratipadyamAnairabhidhIyate / evamavagrahaM kathayitvA IhAyAH svarUpamAcikhyAsurAha bhaa0-avgRhiitm| viSayAthaikadezAccheSAnugamanam / nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram / / TI.-avagRhItamityAdi / avagRhItamityanena kramaM darzayati-sAmAnyena gRhIte IhA pravartate na pUrvameveheti, yadA hi sAmAnyena sparzanendriyeNa sparzasAIhAyAH svarUpam mAnyamAgRhItamanirdezyAdirUpaM tata uttaraM sparzabhedavicAraNA IhAbhidhIyata iti / etadAha-viSayAthai ketyAdi / viSayaH-sparzAdiH sa eva paricchedakAleya'mAgatvAt-paricchidyamAnatvAdartha ityucyate, viSayazvAsAvarthazca viSayArthaH tasyaikadezaH sAmAnyamanirdezyAdirUpaM tasmAt viSayAthaikadezAt paricchinnAdanantaraM yat zeSAnugamana zeSasya-bhedavizeSasyetyarthaH / anugamanaM vicAraNaM, zeSasyAnugamanaM vishessvicaarnnmityrthH| kimayaM mRNAlIsparzaH utAho sarpasparza iti / na caitat saMzayavijJAnamiti yujyate vaktum, yataH saMzayavijJAnamevaMrUpaM bhavati yadanekArthAvalambanamUrdhvatAsAmAnyaM pazyataH kimayaM sthANuruta puruSa iti naikasyApi paricchedaM zaktaM kartumiti tat saMzayavijJAnamabhidhIyate / IhA punarevaMvidhalakSaNaviparItA, yataH sparzasAmAnya upalabdhe taducarakAlaM mRNAlasparze sadbhUtavizeSAdAnapravRttA, asadbhUtavizeSaparityAgapravRttA cehetybhidhiiyte| amI pUrva mRNAlasparza mayA sadbhUtA vizeSA anubhUtA ityatastadabhimukhA'sau, amI ca nAnubhUtA iti tatparityAgAbhimukhA, ato na saMzayavijJAnenAsyAH sAmyamastItyetadAha-nizcayavizeSajijJAsA iihaa| nizcIyate'sAviti nishcyH| ko'sau ? vizeSa ityAha, viziSyate-bhidyate'nyasmAditi vizeSaH, nizcayazcAsau vizepazca nizcayavizeSaH, nizcito vizeSa ityarthaH, tasya jJAtumicchA yA sA jijJAsA, vidyamAnAvidyamAnavizeSAdAnaparityAgAbhimukhetyarthaH / saivaMvidhA IhAbhidhIyate / evaM svacina IhAM nirUpya paryAyazabdairarthato nAnAtvamapratipadyamAnairasammohAtha tAmevAcaSTe-IhA UhA ityaadi| yattadvizeSavicAraNaM sA tadIhetyevAtrAbhidhIyate, ceSTA UhA takaH parIkSA vicAraNA jijJAsesyevaM nAstyarthabheda eSAM zabdAnAm , satyapi cArthabhede'nyatrehA nArthAntarabhUtA evaite, ekarUpasvAt / IhAyAH svarUpamAkhyAya apAyasya tadanantaravartinaH svarUpaM didarzayiSurAha 1'avagRhIte' iti gha-pAThaH, samIcInataratha / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 bhA0-avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNA adhyavasAyApanodo'pAyaH / apAyo'pagamaH, apanodaH apavyAdhaH, apetamapagatamapavi. mapanutyamityanarthAntaram // TI-avagRhIte ityAdi / anenApi kramamAcaSTe, sAmAnyenAvagRhIte sparzasA mAnyaviSaye anirdezyAdirUpeHtata uttarakAlamIhAyAM pravRttAyAM, kathamiti apAyasya cet ? ucyate-samyagasamyagityevaM mRNAlIsparzaH kimutAhisparza iti / svarUpam - mRNAlIsparza ityevamAdAnAbhimukhatvAt samyak na ahisparzo'yamityevaM parityAgAbhimukhatvAdasamyagiti, tata uttarakAlaM samyagityapAyaH pravartate, natvasatyetasmin dvaya iti / sa punaH kiMrUpo'pAya iti? ucyate-guNadoSetyAdi / guNa iti yastasmin sAdhAraNo dharmo mRNAle sa guNaH, doSastu yastatra na sambhavati dharmaH sa dopaH, guNazca doSazca guNadoSo tayovicAraNA-mAgeNA gupadASavicAraNA tayA guNadoSavicAraNayA yaHpravartate' dhyavasAya:-cittaM, kIdRzam ? apanoda ityevaMrUpaH, apanudatItyapanodaH so'dhyavasAyo'panudati tatrAsannihitadharmamiti mRNAlasyevAyaM sparzaH atyantazItAdiguNasamanvitatvAditi asyaivAyamiti yaH pratyayo'nyasya na bhavatIti saH apaayH| saMpratyevaM lakSaNato nirdhAritasvarUpaM paryAyazabdestameva vyapadizatyanAntarabhUtaiH apAyo'pagama ityAdibhiH / apaitItyapAyaH, nizcayena paricchinattItyarthaH / apagacchatyapanudati apavidhyatItyarthaH / punazcApAya ityasya bhAvArthamurarIkRtya bhAvAbhidhAyibhireva kathayati-apetamapagatamityAdibhiH / mRNAlasyaivAyaM sparza iti yeyaM phalarUpA paricchitisvabhAvatA jJAnasyeti sA bhAvAbhidhAyibhirebhirucyate, apetamapagataM paricchinnametanmayA evmetnnaanythetyrthH| evaM nizcitasyArthasyottarakAlaM yadavisaraNam , adhunA yadA cAnyatrArtha upayukto bhavati tadApi yA vAsanA labdhirUpA yad vA'nyasmin kAlAntare'nusaraNametanmayA prAgAse vitamityeSA trirUpA dhAraNAbhidhIyate tAM darzayati bhA0-dhAraNA pratipattiyathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM c| dhAraNA pratipattiravadhAraNAvasthAnaM nizcayaH avagamaH avabodha ityanarthAntaram // 15 // ttii0-dhaarnnaaprtipttirityaadinaa|dhaarnneti lakSyam, pratipattiyathAsvamityanenAdya bhedamAdarzayati, asmin kAle nizcitasyArthasya yAvadanyatra nopayogaM yAti dhAraNAyA: tAvat arthasya yad darzanamapracyutiH sApratipattiH yathAsvamityucyate,prasvarUpam tipattiH-apracyutiH yathAsvaM-yathAviSayaM yo yaH spazAdirvipaya AgRhItaH tasyA'nAza ityarthaH / matyavasthAnamityanena dvitIyAM labdhirUpAMdhAraNAM kathayati, yadA apAya sparzAderviSayasya kRtvA'nyatropayukto bhavati tadA'pyasau labdhirUpA dhAraNA samasti, ato matyavasthAnamiti brUte / mateH dhAraNAkhyAyA avasthAnaM zaktirUpaM matyavasthAnaM bhaNyate / avadhAraNaM cetyanena tRtIyabhedaM kathayati / yadA kAlAntare tameva prAganubhUtaM viSayamAlamvya jJAna 1'vicAraNayA ' iti kha-pAThaH / 2 ' 0mapanutta. ' iti gha-pAThaH / '0vadhAraNamava0 ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 16] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mudeti tadA tadevAvadhAraNamiti bhaNyate yasmAdavadhArayati kAlAntarAnubhUtamarthamevametanmayA sevitamiti / samprati paryAyazabdestAmeva triprakArAmAcaSTe-dhArayatyartha tribhirapyebhiHprakAraiHsA dhaarnnaa| pratipattirnAma paricchinnerthe yAvadanyatropayogaM na yAti tAvadanAzastasyArthasya tasmin vijJAna iti / avadhAraNaM punaH kAlAntarAnusmaraNamAgRhItam / avasthAnamityanena tu anyatra padArthe upayuktasya yA labdhirUpA dhAraNA sA gRhItA / punareSAmanye trayo yathAsahakhyakena bhedA nidarzyante-nizcayo'vagamo'vabodha iti / nizcaya ityayaM pratipattirityasya paryAyaH, avagama ityayaM tu matyavasthAnasya labdhirUpasyeti / athavA aviziSTadhAraNAyAH sarva ete paryAyA ityanarthAntaramityAha / bhAvanA caivaM kAryA-apavarakAdyandhakArasthitena puMsA yadA sparzanendriyeNopalabdhamAghakSaNe sAmAnyamanirdezyamazeSakalpanArahitaM so'vagrahaH / yadA punastameva vicArayati kimayaM mRNAlasparza utAhisparza iti sehA / yadA'sya nizcitaM bhavati mRNAlasyaivAyaM nAheriti so'pAyaH / yadA tu nizcitaM santamavicyutirUpeNa dhArayati labdhirUpeNa vA kAlAntarAnusmaraNe vA sA dhAraNA / evaM rasanAdibhiH rasAdInAM yopalabdhiH saikaikA caturvidhA bhAvanIyeti / / 15 // ____ atrAha-ete hyavagrahAdayo jJAnavizeSAH kSayopazamavaicitryAt sparzAdikamarthamanyathA vA'nyathA nizcinvantastathAvyapadezabhAja ityuktam // athaiSAM svasthAne kSayopazamavaicitryamasti nAstIti / ucyate-asti, yato'vagrahaH kSayopazamotkarSApakarSApekSo'nekadhA bahAderarthasya paricchedakaH, evamIhAdayo'pIti, etadanena pratipAdayati sUtreNasUtram-bahubahuvidhakSipAnizritAsandigdhadhruvANAM setarANAm // 1-16 // ttii-bhubhuvidhetyaadinaa| zrutAnumitaizca padaiH prAyo vyAkhyA sUtrANAm , iSTe'pi anumIyamAnairavagrahAdibhirbahAdInAM sambandhaM lagayannAha "bhA0-avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgAH eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / setarANAmiti-sapratipakSANAmityarthaH / / TI-avagrahAdayazcatvAra ityAdi / avagrahAdayaH prAgatra (1.15) nirUpitasvarUpAH ra mUlabhedatazcatvAra iti, kSayopazamavaicitryAt tu nAnAbhedAsta eva bhavantIti apagrahAdebahAH davA matvA catvAra ityAha / matijJAnasya ca prakRtatvAt tadbhedA eta itidayo bhedAra matijJAnavibhAgA ityAha, avagrahAdayaH / ete'vagrahAdayaH eSAM sUtro. panyastAnAM bahAdInAM SaNNAm arthAnAm aryamANAnAmityarthaH / bahAdInAM paNNAmarthAnAM setarANAM ca te'vagrahAdayo grAhakA ityartha ityAha-setarANAM bhavantIti / ekaza iti c| ekaikasya bahAderarthakalApasya setarasya grAhakA iti ekaiko'vgrhaadirekshH| setara ityasya cADai naivaM grAhyaH-bahorarthasya kSiprArtha itara iti zakyaM vaktum, evaM bahAdInAmanizritAdiritara 1 vA'nyathA' iti kh-g-paatthH| 2 tritAnukadhuvA.' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taccArthAdhigamasUtram 84 [ adhyAyaH 1 iti, etannirAsAyAha- setarANAm, sapratipakSANAmityarthaH / etat kathayati- itarazabdasya virodhI yo'rthaH sa vAcyo bhavati, bahvarthasya ca stokArtho virodhI pratipakSaH, ityevaM zeSANAM pratipakSatA jJeyA, evaM sambandhaM lagayitvA'rthaM kathayati bhA0- bahavagRhaNAti alpamavagRhNAti / bahuvidhamavagRhAta ekavidhamavagRhNAti / kSipramavagRhNAti cireNAvagRhaNAti / nizritamavagRNAti anizritamavagRhNAti / asandigdhamavagRhNAti sandivagRNAti / dhruvamavagRhNAti adhruvamavagRhNAti / ityevamIhAdInAmapi vidyat // 16 // alpAvagrahaH TI0-baddavagRhNAti ityAdinA // nanu cAvagrahAdayaH prathamAntAH zrutAH pUrvasUtre ( 1 - 15 ), bahAyaceha SaSThyantA iti tatraivamarthakathanaM yuktaM - bahorartha - syAvagrahaH alpasyArthasyAvagraha iti / ucyate- nAyaM doSaH, yato'vagrahAdayaH kartRsAdhanAH tatra zrutAH, avagRhNAtItyavagrahaH, Ihata iti IhA, apaiMtItyapAyaH, dhArayatIti dhAraNA, yazvAsau jJAnAMzo'vagRhNAtItyAdirUpastasyAvazyaM karmaNA bhaviyam tacceha mahAdibhedaM sUtreNa viSayAtmakaM bhaNyate, ato nAstyarthabhedo bahoravagrahaH bahumavagRhNAtIti, anayoH eka evArthaH, kevalaM tu zabdabheda ucyate / sparzanAvagrahastAvadevaM bahumavagRhAti zayyAyAmupavizan pumAn tatsthayoSitapuSpavatracandanAdisparza bahuM santamekaikaM bhedenAvabudhyate, ayaM yoSitsparzo'yaM ca tallanapuSpasparzo'yaM ca tadgAtrAnulagracandanasparzo'yaM caitatparihitavastrasparzaH ayametadAbaddharasanAsparza iti, ato bahulasparza bhinnajAtIyamavagRhNAtIti // nanu cAvagraha ekasAmayikaH zAstre nirUpito na caikasmin samaye caivaikAvagraha evaMvidho yukto'lpakAlatvAditi / ucyate - satyamevametat, kiMtu avagraho dvidhA - naiyiko vyAvahArikaca // tatra naizvayiko nAma sAmAnyaparicchedaH, sa caikasAmayikaH zAstre'bhihitaH, tato naizvayikAdanantara mI haivamAtmikA pravartate kimeSa sparza utAsparza iti, tasyAzcAnantaro'pAyaH sparzo'yamiti, ayaM cApAyaH avagraha ityupacaryate, AgAmino bhedAnaGgIkRtya yasmAdetena sAmAnyamavacchidyate / yataH punaretasmAdIhA pravartiSyate kasyAyaM sparzaH ? punazcApAyo bhaviSyatyasyAyamiti, ayamapi cApAyaH punaravagraha ityupacaryate, ato'nantaravartinI mIhAmapAyaM cAzritya evaM yAvadasyAnte nizcaya upajAto bhavati, yatrAparaM vizeSaM nAkAGkSatItyarthaH / apAya eva bhavati na tatropacAra iti / ato ya eSa aupacAriko 'vagrahastamaGgIkRtya bahu avagRhNAtItyetaducyate, natvekasamayavartinaM naizcayikamiti, evaM bahuvidhAdiSu sarvatraupacArikAzrayaNAd vyAkhyeyamiti / samprati bahityasya pratipakSaM kathayati - alpamavagRhNAtItyanena yadA teSAmeva yoSidA1' anuktamavagRhNAti uktamavagRhNAti ' iti gha-pAThaH / 2 ' vindyAt ' iti ka-pAThaH / 3 ' tathAzritAH' iti ka - kha- pAThaH / 4 ' bahulasparze' iti ga-pAThaH / " bahnavagrahasya svarUpam For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam disparzAnAM yaM kiJcidekaM sparzamavagRhNAti anyAn sato'pi kSayopazamApakarSAt na gRhaNAti sadAlpam-ekamavagRhNAtItyucyate / bhuvidhmvgRhaatiiti| baDhyo vidhA yasya sa bahuvidhaH tmvgRhnnaati| bahuvidho nAma sa eva yoSidAdisparza ekaikaH zItasnigdhamRdukaThinAdirUpo yadAjvagRhyate tadA bahuvidhaM guNairbhinnaM sparza paricchindata tajjJAnaM bhuvidhmvgRhnnaatiityucyte| yadA tu yopidAdisparzamevaikaguNasamanvitaM zIto'yamiti vA snigdho'yamiti vA mRdurayamiti vetyevamavacchinatti tadA ekavidhamavaSTalAtItyucyate / tameva bhUyo yoSidAdisparzamAzu svenAtmanA yadA'vacchinatti tadA kSipramavagRhNAtIti bhaNyate / yadA tu tameva yoSidAdisparza svenAtmanA'vacchinatti bahunA kAlena tadA cireNAvagRhNAtItyucyate / cireNeti bahunA kAlena / anizritamavagRhaNAtIti nizrito liGgapramito'bhidhIyate, yathA yathikAkusumAnAmatyantazItamRdusnigdhAdirUpaH prAka sparzo'nubhUtastenAnumAnena liGgena taM viSayaM na yadA paricchindat tajjJAnaM pravartate tadA anizritaM aliGgamavagRhNAtItyucyate / yadA tvetasmAdAkhyAtAlliGgAt paricchinatti nizritaM tadA sa liGgamavagRhNAtIti bhaNyate / uktamavagRhNAtItyayaM tu vikalpaH zrotrAvagrahaviSaya eva na sarvavyApIti / yata uktamucyate zabdaH sa cApyakSarAtmakaH tamavagRhNAtIti / anuktastUktAdanyo "najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathAhyartha(gatiH)" (paribhASendazekhare pa074) iti anayA kalpanayA zabda evAnakSarAtmako'bhidhIyate tamavagRhNAti anutamavagRhAtIti bhaNyate / avyAptidoSabhItyA cAparairimaM vikalpaM projjhya ayaM vikalpa upanyasto nizcitamavagRhAtIti, nizcitaM sakalasaMzayAdidoSarahitamiti, yathA tameva yoSidAdisparzamavagRhat jJAnaM yoSita eva puSpANAmeva candanasyaivetyevaM yadA pravartate tadA nizcitamavagRNAtItyupadizyate / anizcitamavagRhNAtIti ca kadA vyapadizyate / yadA tameva sparza saMzayApannaH paricchinatti sparzo'yaM bhavati evaM tu na nizcinotiyoSita evAyaM, vilomadharmAderapIdRzo bhavati sparza iti saMzayaprAdurbhAvAt / dhravamavagRhaNAtIti / dhrudhamatyantaM sarvadetyarthaH / yadA yadA tasya tena sparzana yogo bhavati yoSidAdinA tadA tadA tamarthamavacchinattItyarthaH / etaduktaM bhavati-sati copayoge yadA'sau viSayaH sparzAkhyaH spRSTo bhavati tadA tamavagRhNAti, evam adhruvamavagRhaNAtIti / satIndriye sati copayoge sati ca viSayasambandhe kadAcit taM viSayaM tathA paricchinatti kadAcinetyetadadhruvamavagRhNAtItyupadizyate / evamityanenaitat kathayati-yathA viSayasya bahAdermedAd dvAdazaprakAro'vagraho'bhihitaH kSayopazamotkarSApakarSAd evam IhAdInAmapi IhApAyadhAraNAnAmapi jAnIyAda, bahIhate alpamIhate bahuvidhamIhate ekavidhamIhate kSipramIhate cireNehate anizritamIhate nizritamIhate uktamIhate anuktamIhate, dvitIyavikalpe nizcitamIhate sandigdhamIhate dhruvamIhate adhruvamIhate / evamapAye'pi bahapaitItyAdayo dvAdaza vikalpAH, dhAraNAyAM ca bahu dhArayatItyAdayo dvAdazaiva, evamavagrahAdInAM svasthAne dvAdazavidhatvam // 16 // For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 grAhyabhedAd bhedaM pratipAdyedAnImeSAmevAvagrahAdInAM viSayaM nirdhArayannAha sUtram-arthasya // 1-17 // bhA0-avagrahAdayo matijJAnavikalpA arthasya bhavanti // 17 // TI0-arthasyeti / kasya viSayasya grAhakA avagrahAdaya iti manyethAstvam ? / arthasyeti amH| arthazca sparzarasagandhavarNazabdAtmakaH tasya sparzAderarthasya avagrahAdayo'vacchedakA matijJAnavikalpAH matijJAnasyendriyAdibhedenAvibhaktasya vikalpAH aMzA ityarthaH / tadevaM vibhajyamAnamebhirbhedairavatiSThata iti yadi tarhi sparzAdeviSayasya grAhakAH avagrahAdayo'bhyupagamyante na tarhi dravyasya jJAnaM cakSurAdijaM kiJcidgrAhakaM samasti chAnasthikam 1 / ucyatesparzAdayo dravyaparyAyAH, paryAyagrahaNAca dravyamavacchinnamevAvasAtavyaM, tena rUpeNa dravyasyaiva bhavanAt , yato na dravyaviyutAH paryAyAH, paryAyavirahitaM vA dravyam , anyatarAnupalabdhAvanyatarasyAnupalabdheH / pratIndriyaprAptyA dravyasyaiva rUpAdivizeSeNabhAktvAt , vivakSAvazAca pradhAnaguNabhAvAbhyupagamaH pratipadyate jainaiH, ataH sparzAdigrahaNe dravyagrahaNamavazyaMbhAvi dravyagrahaNe vA spazAdigrahaNam , anyonyAnugamAt / arthasya spazodeH sAmAnyAnirdezyasvarUpasya nAmAdikalpanArahitasya avagraho grAhakaH, tasyaiva spazodeH kimayaM sparza utAsparza ityevaM paricchedikA IhA, tasyaiva sparzo'yamityevaM paricchedako'pAyaH, tasyaiva sparzAderarthasya paricchinnasyottarakAlamavismRtiyoM sA dhAraNA / evaM rasAdiSvapi pratyekamavagrahAdayo yojyaaH| idaM ca sAdhAraNamavagamyam-avagrahAdaya evArthasya matijJAnavikalpA grAhakAH nAnyo matijJAnAMza iti // 17 // atha kimanyo'pyasti kazcinmatijJAnAMzo yo'rthasya grAhako na bhavatIti niyamenApAsyate? / ucyate-asti, yaH sAmAnyamAtragrAhiNo'pyavagrahAduktasvarUpAdatyantamalImasarUpo'vagraha iti / sa tarhi kasya grAhaka iti ? / ucyate sUtram--vyaJjanasyAvagrahaH // 1-18 // bhA0-vyaJjanasyAvagraha eva bhavati nehAdayaH / evaM vividho'vagraho vyaJjanasyArthasya ca / IhAdayastvarthasyaiva // 18 // TI0-vyaJjanasyAvagraha iti / tatra vyajyate'nenArtha iti vyaJjanaM santamasAvasthitaghaTarUpapradIpAdivat , tat punarvyaJjanaM saMzleparUpaM yadindriyANAM sparzanAdInAmupakaraNAkhyAnAM sparzAyAkAreNa pariNatAnAM pudgaladravyANAM ca yaH parasparaM saMzleSastadvayaJjanaM, tasya vyaJjanasyAvagraha evaiko bhavati grAhakaH / kA bhAvaneti cet ? ucyate-yadopakaraNendriyasya sparzanAdeH pudgalaiH spazAMdyAkArapariNataH sambandha upajAto bhavati na ca kimapyetaditi gRhNAti kintvavyaktavijJAno'sau suptamattAdisUkSmAvabodhasahitapuruSavaditi tadA taiH pudgalaiH sparzanAdyu 1'vizeSeNa' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 19 : ] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam hAkhyA, pakaraNendriyasaMzliSTairyAca yAvatI ca vijJAnazaktirAvirasti saivaMvidhA vijJAnazaktiravagratasya sparzanAdyupakaraNendriyasaMzliSTasparzAdyAkArapariNatapudgalarAzervyaJjanAkhyasya grAhikA'vagraha iti bhaNyante / tenaitaduktaM bhavati - sparzanAdyupakaraNendriyasaMzliSTAH sparzanAdyAkArapariNatAH pudgalAH vyaJjanaM bhaNyante, viziSTArthAvagrahakAritvAt tasya vyaJjanasya paricchedako vyakto'vagraho bhaNyate, aparo'pi tasmAnmanAka nizcitataraH kimapyetadityevaMvidhaH sAmAnyaparicchedo'vagraho bhaNyate, tataH paramIhAdayaH pravartante, ataH sUktaM vyaJjanasyAvagraha eva atyantamalImasaparicchedaka iti, nehAdayaH, IhApAyadhAraNAstasya vyaJjanasya grAhikA na bhavanti, svAMze - bhedamArgaNanizcayadhAraNAkhye tAsAM niyatatvAt / evamuktena prakAreNa, sUtradvayAbhihitenetyarthaH / dvividha iti ca / viSayasya dvirUpatvAt dvividha ityuktam / etadevAha - vyaJjanasyArthasya ca paricchede pravartamAno dvividha ucyate, IhAdayastvarthasya sparzAdereva vizeSakA bhavanti, nehApAyadhAraNAsvavagrahasya dvairUpyamastIti // 18 // atha kiM sparzanAdInAmindriyANAM sarveSAM vyaJjanAvagrahaH samasti, uta kasyacinneti 1 / ucyate - kasyacinna sambhavatItyapi / etad darzayati sUtram - na cakSuranindriyAbhyAm // 1-19 // bhA0 - cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati, caturbhirindriyaiH zeSerbhavati / evametat matijJAnaM dvividhaM caturvidhamaSTAviMzatividhamaSTaSaSTayuttarazatavidhaM SaTtriMzastrizatavidhaM ca bhavati // 19 // atrAha - gRhNImastAvanmatijJAnam / atha zrutajJAnaM kimiti atrocyate // TI0 - karaNe sahArthe vaiSA tRtIyA, cakSuSA upakaraNendriyAkhyena saha noindriyeNa vAmanaoghajJAnarUpeNa saha te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintyamAnAH vastuvizeSAH saMzleSa na yAnti, ato vyaJjanam cakSurupakaraNendriyanoindriyayo rUpAdyAkArapariNatipudgalAnAM ca yat saMzleSarUpaM tadvayaJjanamevaMvidhaM nAsti, tadabhAvAcca tadavagraho'pi nAsti, etadAha-vyaJjanasyAvagrahoM na bhavati / etaduktaM bhavati - ye te dRzyamAnAzcintyamAnAzca vastuvizeSAH na te cakSurindriyeNopakaraNarUpeNa noindriyeNa ca saha saMzleSamitAH netrasyAprApya - paricchidyante, yato yogyadezAvasthitaM vastu cakSuH zarIrasthameva sat kAritvam / paricchinatti, na gatvA viSayaparicchede vyApriyate, na vA viSayamAgataM dhAnyamasUrakAkRtike indriyadeze'vagacchati, atatha locanamaprAptaviSayagrAhi na khalu grAjheNa tasyAnugrahopaghAtAnubhavo dRSTaH khAntasyeva, nApi dhAnyamasUrAkRtIndriyadezabarti viSayaparicchedi vilocanaM, yadi syAt tatastadgatamaJjanAdi paricchindyAt, na ca paricchinatti, ato nizcIyate'nAgataM viSayamavabudhyate tat, na vA gatvA viSayadezamityato na vyaJjanAvagrahastasya / manaso'pyevameva, na cintyamAnaM viSayaM prApya manaH cintayati, na vA AgataM svAtmanyavasthitaM viSayaM manaH paryAlocayati, yadi ca saMzliSya viSayaM paricchindyAt 9 For Personal & Private Use Only 87 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 manastato jJeyakRtamanugrahaM vikledAdirUpamanubhaved upaghAta vA dAhAdirUpamiti // athAmUrtasvAna dahyata iti, tadapyayuktam , Arhatasya hi pudgalAtmakatvAt mUrtatA manasyasidhyat, zarIrasthaM vA mano viSayaM nizcinoti, yathA hi sparzanaM karaNamagatveti na vA zarIrAt tasya niHsaraNaM, sparzanaM hi karaNaM sanna nissaraddaSTam , ato manazcintyamAnairvastubhiH saha na zliSyatIti vyaJjanAvagrahAbhAva AkhyAyate / caturbhiriti cakSurmanovyatiriktAni catvAryeveti, anyAni sAMkhyAbhimatAni nirasyati-caturbhireva nAto vyatiriktairindriyairiti, sparzanarasanaghrANazrotraiH zeSairiti, uparyuktavajaiH bhavati, vyaJjanAvagrahaH sambhavatIti yAvat / kimiti yadi etAni catvAryapyupakaraNendriyeNa saha zliSTaM sparzAdikaM viSayamavacchindate nAnyatheti ataH prAptaviSayagrAhitvAdeSAM sambhavati vyaJjanAvagraha iti / evametaditi lakSaNavidhAnAbhyAM ___ yanirUpitaM matijJAnaM tasya punaH sampiNDaya bhedAn kathayati dvividhamatijJAnasya bheda- mityaadinaa| dvividhamiti, indriyanimittamanindriyanimittaM ca / catuvicAra vidhamavagrahAdibhedataH / aSTAviMzatividhamiti, sparzanAdInAM mana:paryavasAnAnAM SaNNAmekaikasya catvAro bhedA avagrahAdayaste samuditAH sarve'pi caturviMzatirupajAtAH, tato'nyacakSurmanovarjasparzanAdInAM yo vyaJjanAvagrahaH caturbhedaH sa prakSiptaH, tato'STAviMzatividhaM bhavati / aSTaSaSTayuttarazatavidhamiti, tasyA evASTAviMzaterekaiko bhedaH Savidho bhavati bahvAdibhedena ata aSTaSaSTayuttarazatavidhaM bhavati / tasyA evASTAviMzaterekaiko bhedo dvAdazadhA bhavati setaravahvAdidvAdazakena, ataH SaTtriMzatrizatabheda(vidha)miti // 19 // ___ atra-asminnavakAze codakaH Aha-gRhNImo jAnImastAvat krameNa pUrvamudghaTTitaM lakSaNavidhAnarUpaM matijJAnaM, tadanantaraM tu yacchratajJAnamuktaM tanna vidma ityataH pRcchayate mayA-atha zrutajJAnaM kiMlakSaNamiti ? / asmin codite gururAha-ucyate mayeti sUtram-zrutaM matipUrvaM dayanekadvAdazabhedam // 1-20 // TI-zrutamiti lakSya, matipUrvamiti lakSaNaM, myAdividhAnaM, zrutamiti ca zrUyate hai. sma zrutam / evaMvidhAyAM ca kalpanAyAM zabdo'bhidhIyate na zrutiH, zrutaM - zravaNamiti bhavAsAdhanatAmabhyupaiti, prakRtena jJAnagrahaNena zrutamiti jJAnaM grAhya, na zabdaH, jJAnavicAraprastAvAt / yadi tu zrutajJAnasyAntarvartinaH sa zabdo nimittatA pratipadyamAnaH zrutavyapadezamaznute na kazcid doSaH, upacArasya vyavahArAGgatvAt / mukhyayA tu vRtyA zrutamityanena jJAnamucyate, etadAha bhA0-zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAsavacanaM AgamaH upadeza aitidhamAmnAyaH pravacanaM jinavacanamityanantaram // zrutaza For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-zrutajJAnamiti / matipUrvamityasyArtha vivRNoti-matijJAnapUrvakaM bhavatItyanena / matyA kRtayA jJAnaM vizeSayati-matijJAnamiti / tanmatijJAnaM pUrva yasya tanmatipUrva bhaNyate, apekSAkAraNaM ceha pUrvamityanenocyate, yathA ghaTasyotpattAvapekSAkAraNaM vyomAdyapekSyate, tena vinA tadabhAvAta, evamiha sati matijJAne labdhirUpe tataH zrutajJAnasyotpattiriSTA na matijJAnAbhAve, kiM punaH kAraNaM tadeva matijJAnaM na zrutajJAnIbhavatIti mRttikAvad ghaTarUpeNa ? ucyate-evaM sati zrutajJAne prAdurbhUte matijJAnasya nAzaH syAt, na caitadiSyate / yata Aha-"jatthamaI tattha suaM, jattha suaM tattha maI (jattha AbhiNivohiyanANaM tattha suyanANaM, jattha suyanANaM tatthAbhiNibohiyanANaM"' nandI0mU024) / tasmAdapekSAkAraNameva matijJAnaM tasyotpattau labdhirUpaM bhavati, na punaH samavAyikAraNamiti / etacca lakSaNamuktameva, yato matijJAnabhAve lakSyate zrutamiti / etacca zrutajJAnamevamAtmakamindriyamanonimittaM granthAnusAri vijJAnaM yaditi, taM ca granthaM darzayati bahubhiH pryaayshbdaiH-shrutmaaptvcnmityaadibhiH| zrUyate taditi zrutam , asmin pakSe zabdo'bhidhIyate, tasya zabdasya zrutajJAna-paricchedakAri zrutajJAnamiti gRhyate / evaM sarveSvAptavacanAdiSu paSThIsamAsa AzrayaNIyaH, Aptavacanasya jJAnaM yatparicchedakAri ityevam, Apto-rAgAdiviyutaH tasya vacanamiti // nanu cArthameva kathayati tIrthakRt, na sUtraM grathnAti, gaNadharAstu sUtrasandarbheNa vyApriyante, kathaM tarhi idamucyate-Aptasya-tIrthakRto vacanaM dvAdazAGgaM-gaNipiTakamiti / ucyate-gauNIkalpanAmAzrityoktamAsasya vacanamityetat / katham ? yadA hi bhagavAna jIvAdikamartha kevalajJAnabhAvatprabhAvaprakAzitaM gaNadharebhya AcaSTe tadA'sau jIvAdirarthastasmin kevalajJAnadarzanAtmake tIrthakRti samArUDha iva lakSyate pratibimbAkAreNopajAyamAnatvAt ato'sAvapyartha Apto bhavati, tadadhyAropAta, tasyAptasyArthasya tadgaNadharavacanaM pratipAdakamityAptavacanaM bhnnyte| yadvA gaNadharavacanamevAptavacanam, nizrayopajAyamAnatvAt Aptavacanamucyate / evamAgamAdiSvapi ghaTamAna mAyojyamiti / AgacchatyAcAryaparamparayA vAsanAdvAreNetyAgamaH, upadiAgamAdInAM vyutpattyarthaH N zyate-uccAryate ityupadezaH, aitihyamevametada vRddhAH smarantIti, AmnA yate-abhyasyate nijerArthibhirityAmnAyaH, prakarSeNa nAmAdinayapramANanirdezAdibhizca yatra jIvAdayo vyAkhyAtAstat pravacanam, jinA rAgAdisantAnaviji (varji?) tAstepAmidaM vacanamiti / evamebhiranantaravartibhiH eko'rthaH pratipAdyate dvAdazAGgaM gaNipiTakamitiyAvat, sa cAvazyakAdirAcArAdizca // evaM lakSaNataH paryAyatathAbhidhAyAmidhAnaM darzayati 1 yatra matistatra zrutaM, yatra zrutaM tatra matiH ( yatrAbhinibodhikajJAnaM tatra zrutajJAnaM, yatra zrutakSAnaM tatrAbhinibodhikajJAnam ) / 2'dakamapItyApta' iti kh-paatthH| 12 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 mA0-tad dvividhamaGgavAhyamaGgapraviSTaM ca / tat punaranekavidhaM dvAdazavidhaM . ca yathAsaGkhyam / aGgavAhyamanekavidham / tadyathA-sAmAyikaM, zrutazAnasya bhedaprApaNa caturvizatistavaH, vandanaM, pratikramaNaM, kAyavyutsargaH, pratyA - khyAnaM, dazavaikAlikaM, uttarAdhyAyAH, dazAH, kalpavyavahArI, nizIthamRSibhASitAnItyevamAdi // TI.-tad dvividhamityAdinA / dvau cAnekazca dvAdaza ca dvayanekadvAdaza te bhedA yasya tad dvayanekadvAdazabhedam , tacchrutaM dvividhamiti, paropAdhikaM dvividhatvamiti vakSyati / aGgapAyamiti / aGgAni-avayavA AcArAdayastebhyo bAhyamiti aGgabAhyam , aGgeSvAcArAdiSu praviSTam-antargatam aGgapraviSTam, aGgabAhyamaGgapraviSTam ca punaranena bhedena bhedyamanekavidham-anekaprakAram , aGgabAhyaM, dvAdazavidhaM-dvAdazabhedam aGgapraviSTamevaM yathAsaGkhyaM . yathopanyastamitiyAvat / aGgAbAhyamanekavidhaM sAmAyikAdi / samabhAvo aGgyAhyAdInAM yatrAdhyayane varNyate tattena varNyamAnenArthena nirdizati-sAmAyikAmiti / sAmAyikAdInAM / vyAyAnA evaM sarveSu vakSyamANeSvarthasambandhAd vyapadezo dRzyaH / caturviMzatInAM pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrthakRtAM varNyate sa caturvizatistava iti / vandanam-praNAmaH sa kasmai kAryaH kasmai ca neti yatra varNyate tat vandanam / asaMyamasthAna prAptasya yatestasmAt pratinivartanaM yatra varNyate tat pratikramaNam / kRtasya pApasya yatra kAyaparityAgena kriyamANena vizuddhirAkhyAyate sa kAyaSyu. ssrgH| pratyAkhyAnaM yatra mUlaguNA uttaraguNAzca dhAraNIyA ityayamarthaH khyApyate tat pratyAkhyAnam / dazavikAle putrahitAya sthApitAnyadhyayanAni dazavaikAlikam / AcArAt parataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitavanto yatayastena uttarAdhyayanAni / pUrvebhya AnIya sadhasantatihitAya sthApitAnyadhyayanAni dazA ucynte| dazA iti vyavasthAvacanaH zabdaH, kAcita prativiziSTAvasthA yatInAM yAsu varNyate tA dazA iti / kalpavyavahArau kalpyante-bhidyante mUlAdiguNA yatra sa kalpaH, vyavahiyate prAyazcittAbhavadvyavahAratayeti vyavahAraH / nizItham aprakAzaM sUtrArthAbhyAM, yad RSibhirbhASitAni pratyekabuddhAdibhiH kApilIyAdIni, evamAdi sarvamaGgabAhyaM dRzyam // bhA0-aGgapraviSTaM dvAdazavidham / tadyathA-AcAraH, sUtrakRta, sthAnaM, samavAyaH, vyAkhyAmajJaptiH, jJAtadharmakathAH, upAsakAdhyayanadazAH, antakRzAH, anutsaropapAtikadazAH, praznavyAkaraNaM, vipAkasUtraM, dRSTipAta iti // atrAhamatijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 91 vyAkhyA DI0 - aGgapraviSTaM dvAdazavidhaM bhaNyate / tadyathA, AcAro jJAnAdiryatra kathyate sa AcAraH / sUtrIkRtA ajJAnikAdayo yatra vAdinastat sUtrakRtam / aGgapraviSTAnAM yatraikAdIni paryAyAntarANi varNyante tat sthAnam / samyagavAyanaM varSadharaAcArAdInAM nadyAdiparvatAnAM yatra sa samavAyaH / vyAkhyAyante jIvAdigatayo yatra nayadvAreNa prarUpaNAH kriyante sA vyAkhyAprajJaptiH / jJAtA - dRSTAntAstAnupAdAya dharmo yatra kathyate tAH jJAtadharmakathAH / upAsakaiH - zrAvakairevaM sthAtavyamiti yeSvadhyayaneSu dazasu varNyate tA upAsakadazAH / antakRtaH - siddhAste yatra khyAyante vardhamAnasvAminastIrthaM etAvanta ityevaM sarvakRtAntAH antakRddazAH / anuttaropapAdikA devA yeSu khyApyantai tAH anuttaropapAdikadazAH / praznitasya jIvAderyatra prativacanaM bhagavatA dattaM tat praznavyAkaraNam / vipAkaH - karmaNAmanubhavastaM sUtrayati - darzayati tad vipAkasUtram / TInAm ajJAnikAdInAM yatra prarUpaNA kRtA sa dRSTivAdaH, tAsAM vA tatra pAtaH / atrAvasare codaka Aha-uktaM lakSaNaM vidhAnaM ca zrutasya, kintu yathA'yaM viSayaM nirUpayiSyate tathA na kazcid bhedo'stIti pRcchati matizrutayoH ko bheda iti 1 / bhaNyate prativizeSaH bhA0--utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayam, utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakamiti // atrAhamatizrutayoH gRhImo matizrutayornAnAtvam // atha zrutajJAnasya dvividhamanekaM dvAdazavidhamiti kiMkRtaH prativizeSa iti 1 / atrocyateTI0 - utpannetyAdinA / utpannaH -- svena rUpeNa jAtaH sparzAdirartho ghaTAdigataH, sa cotpanno yadi tena rUpeNa santiSThate na tu kapAlAdyavasthAM prAptastadA sparzanamatijJAnamevaM paricchinatti-- ghaTasyAyaM sparza iti, sa cApyutpannAvinaSTo yadi yogyadezastho bhavati tadA paricchinatti, na tu viprakRSTadezasthamityetadAha-sAmpratakAlaviSayamiti / anena vartamAnakAlaviSayatAM matijJAnasyAvedayate / zrutajJAnaM tu, tuzabdaH bhedapradarzanapara iti / taM bhedamAha - trikAlaviSayam / punazcedamaidamparya vyAkhyAnayati - utpannetyAdinA / utpanno-- vartamAnastamapi noindriyaM manaAkhyaM paricintayati - kIdRzo'yaM karkarasparza iti, vinaSTamapyanyatra lagnaM zarkarAsparzamatItaM cintayati - asyAH prAk zarkarAyAH mayA sparzo'nubhUta iti / anutpannamAgAminamevaMvidha eSAM kSIraguDAdInAM prativiziSTAt saMskArAt sparza upayAsyatIti, ata utpannAdigrAhakam / punazcodayati- avagato vizeSa etayoH, atha zrutajJAnasya dvividhAdibhedaH kiMkRta iti ? sarva taddravyazrutaM bhAvazrutasya nimittamiti zakyaM vaktum / evamukte sUrirAha- vaktRvizeSAd dvaividhyam / yad bhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhistatsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakara nAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAmbu bhA0 --- 1 'vaidameva padaM' iti kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaka tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 dvisampannairgaNadharaibdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGmatibuddhizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazatInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti // TI-vaktRvizeSAdityAdinA / vaktAraH tasya grantharAzernibandhakAsteSAM vizeSomedastasmAda baividhyaM-dvividhatvaM-dvibhedatA'numAtavyA / ydbhgvdbhirityaadi| ayaM piNDArthaH-tIrthaRdbhirarthaH kathitaH sa gaNadharairgaNadharaziSyAdibhizca racita iti gaNadharAstadvaMzavartinazca dvaye vaktArasta dAd dvividhmiti| etadAha-yad uktaM tairbhagavadbhiraizvaryAdiguNAnvitaiH, sarvadravyaparyAyAn jAnAti(nadbhiH) vizeSataH sarvajJaiH, tAneva sAmAnyataH pazyadbhiH sarvadarzibhiriti / sAmAnyakevalino hi pradhAnabhAvaM bibhrati RSayaH, pradhAnatarAstIrthakarAH paramarSibhiH ityAha, pUjAM tridazAdInAmarhadbhirityatorhadbhiH ( sambandha-kA0 7 ) / kimartha kRtakRtyA arhanto gaNadharebhyaH kathayantyarthamiti ? / ucyatekAraNam tatsvAbhAvyAditi / teSAmeSa eva svabhAvastIrthakRtAM yataH utpannadivyajJAnagaMNadharAdibhyaH prakAzanIyaH so'rtha iti, na ca svabhAve'sti paryanuyogo, bhAskaraprakAzavat , kimarthamayamaMzumAlI jagat prakAzayatIti na kazcit praznayati / athavA akRtArtha eva tadA bhagavAn , kimiti 1 karmodayabhAktvAt / kasya karmaNa iti cet ? ucyate-tIrthakaranAmAkhyasya / tadvayavizeSaNamupakSipati-paramazubhasyetyAdi / paramaM ca tacchubhaM ca paramazubhaM tasya / kathaM paramazubhateti ceda yatastasminnudite'nyA asAtAdikAH prakRtaya uditA api na svavipAkaM prakaTaM darzayituM zaktAH,kSIradravyApUritakumme picumandarasabinduvaditi / evaM paramazubhasya, pravacanaM dvAdazAGgaM tato'nanyavRttirvA saMghastasya pravacanasya pratiSThApanaM-nirvartanaM prayojanamasya tatpravacanapratiSThApanaphalaM tasya, tIrtha tadeva gaNipiTakaM sadhaH, samyagdarzanAditrayaM vA tat kurvanti-upadezayanti ye te tIrthakarAH, tAn nAmayati-karoti yat tat tIthakaranAma / tasya tadevAhadAdipUjAkaraNAddhetoH kriyamANaM karmetyabhidhIyate tasyAnubhAvAta , pazcAda vipaakaadityrthH| atastasmAdanubhAvAd yaduktaM-pratipAdita tIrthakRdbhiH tadeva tIrthakarapratipAditamarthajAtam-utpannamiti vA vinaSTamiti vA dhruvamiti vA ityevaM tad gRhItvA gaNadharaiH, teSAM tritayaM vizeSaNamupakSipatibhagavacchiSyarityAdinA svayaM gRhItaliGgatAM nirasyati / punazca sAmAnya . puruSA na bhavantIti darzayati-atizayavadbhiriti / atizayAHva viziSTAH shktyH| yathA-" pahU NaM cauddasapuvvI ghaDAdo( o ?) - ghaDasahassaM paDAo paDasahassa" ityevamAdayaH, te yeSAM santi te'tizayavantastairiti / tathA uttamAtizayetyAdinA kuNThatAM nirasyati, yata uttamA atizayAH (bIja 1 prabhuH caturdazapUrvI ghaTAt ghaTasahasraM paTAt paTasahasram (bhagavatyAM sU0 199) / NAnAM For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 20] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam koSThAdibuddhayaH ) prasAdAdayaH vAgvivakSitArthapratipAdikA buddhiH vIjakoSThakAdi, yAvad bhaNyate tat sarvamasau gRhNAti na kiJcit na pazyati tiltupmaanmpiityrthH| AbhiruttamAH atizayavAgbuddhibhiH sampannA-anvitAstaiH sAdhuvRndopadezanapravRttairgaNadhauribhiryat dRbdhaM-racitaM tadaGgapraviSTamAcArAdi bhaNyate, aGgabAhyaM sampratitanaiH kRtamiti tducyte| gaNadharA indrabhUtyA. dayaH teSAmanantare ye sAdhavaste'nantaryAH ziSyA ityarthaH te gaNadharAnantayoH jambUnAmAdayaH AdiryeSAMprabhavAdInAM te gaNadharAmantaryAdayaH, tairatyantanirmalAgamaiH paramaprakRSTA vAGmatibuddhizaktayo yeSAM tairiti,vAg-bhASA spaSTavarNA sakaladoSarahitAmatiH,buddhizcaturvidhA,zaktiH vAdalabdhyAdi / evaMvidhairapi nojjhitacAritrarityetadAha-AcAryaiH jJAnAdyAcArAnuSThAyi miriti| kimarthaM taistata eva pravacanAduddhRtya dazavaikAlikAdi racitam? ucyte-alpshktiinaamnugrhaarthm| kasmAdalpazaktaya iti cet? ucyate-kAlasaMhananetyAdi / kAladoSAt kAlasya duHkhaSa]mAbhidhAnasya svabhAvAt puruSA alpazaktayo bhavanti, saMhananacchedavarti sa eva doSastadvA'lpasAmarthyam , AyuH-jIvitaM tadalpaM yaH sarvaciraM jIvet sa varSazatamiti, a. etasmAt kAlAdidoSAdalpazaktayaH pumAMso bhaviSyantItyevaM manyamAnairgaNadharaivaMzajaiH mUribhiH ziSyANAM anugrahAya-upakArAyAlpenaiva granthena subahumarthamUhiSyanta iti manyamAnairyat proktaM dazavaikAlikAdi tadaGgabAhyamiti / ata eva dvividhakAraNAt mateH sakAzAt mahAviSayatA siddhA, etadAha bhA0-sarvajJapraNItatvAdAnantyAca jJeyasya zrutajJAnaM matijJAzrutajJAnasya mahIM nasya mahA nAnmahAviSayam / tasya mahAviSayatvAt tAMstAnarthAnadhikRtya addaadibhedH| prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiMcAnyat / sukha grahaNavijJAnApohaprayogArtha c|| ttii0-srvjnyprnniittvaadityaadi| sarvajaistIrthakRdbhiH praNItatvAdupadiSTatvAt mahAviSayaM zrutam , yataH saGkhyAmatikAntAnapi bhAvAnAkhyAtuM zakto'nantAn zrutajJAnAnusAreNa padArthAn , kiMca AnantyAjjJeyasya, anantaM hi jJeyamanena nirUpayituM zakyate sAmAnyataH, mantumatyA sampratitanArthagrAhikayA, zrutajJAnaM-granthAnusAri matijJAnAdindriyasamutthAt mhaavissymnekaarthpricchediityrthH| tasya zrutajJAnasya mahAviSayatvAda-bahvarthaviSayatvAt tA~stAn jIvAdInaryamANAnAzritya / etaduktaM bhavati-tatra granthe gaNipiTake ye viprakIrNA arthAstAn saMkulatayA sthitAn pazyadbhistaigeNadharaistacchiSyAdibhizva kathantvidametAvati granthe parisamApyata iti manyamAnairidamaGgamAcArAdIdaM ca tadupAGgamiti sthApitam , etadAha-prakaraNetyAdi / prakaraNaM yatra vivakSita AcAra ityAdirUpo'rtho niSThAM yAti tad bhaNyate tasya samAptiH tAmapekSate yat tat prakaraNaparisamAptyapekSam ,kiM tad? anggopaanggnaanaatvmiti| kizcAnyat itazca kAraNAdaGgopAGganAnAtvamiti / sukhagrahaNetyAdi / sukhena-anAyAsenApUrvasya grahaNaM kariSyanti aGgA 1cir3ito'yaM kh-paatthH| 2 ' 0padezena ' iti kha-pAThaH / 3 ' gaNadharAdibhiH ' iti sv-paatthH|| For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 naGgAnAM, sukhena ca gRhItaM dhArayiSyanti buddhayA, sukhena vijJAnaM tasminnarthe zRNvata utpAdayiSyantIti, sukhena apohaM-nizcayaM kariSyanti iti evamepo'rthaH sthita iti, sukhena ca prayogavyApAra kariSyanti pratyavekSaNAdikAle tena viditeneti // bhA0-anyathA hyanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavad duraMdhyavasAnaM syAt / etena pUrvANi vastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyaakhyaataaH|| ___TI0-anyathetyAdi / anyatheti bhedena racanAyA abhAve hi yasmAdanibaddhamaracitaM, kathamiti cet, aGgopAGgazaH, aGgAni AcArAgAdIni, upAGgAni rAjaprasenakIyaupapAtikAdIni, tAbhyAmakopA bhyAM parimivAviziSTArthAbhidhAyibhyAmaGgopAGgazaH, alpArthAccham / samudrasya prataraNam-uttaraNaM tena samudraprataraNena tulyaM vartate samudraprataraNavat, duradhyavasAnaM syAditi / duHkhenAdhyavasIyate duradhyavasAnam / yAvadetaduktaM bhavati-yadyetacchrutajJAnamaGgopAGgAdibhedena na racyeta evaM satyAnantyAda granthasya cAtibahutvAd duHkhena ziSyastatra ratiM badhnIyAt / yathA mahArNavaM pazyataH puMso.naH bhavati cetovRttirbAhubhyAM pratarAmIti, prataraNapravRtto'pi cAntarAla eva rasabhaGgaM pratipadyate, evamihApi yadA punaraGgopAGgAdikalpanayA racanayA pravibhakto bhavati sa mahAn grantharAzistadA'dabhranadItaDAmataraNavat sugamo bhaviSyatItyato'GgopAGganAnAtvamiti // atha pUrvAdiracanA kimarthA ityevamAzaGkayeta / ucyate-tatrApi nAnyat karaNe prayojanamasti, kintvetadeva, tadAha-etenetyAdi / etenAGgopAGgabhedaprayojanena sukhagrahaNAdinA pUrvANi dRSTipAtAntaHpAtIni pUrva praNayanAt, vastUni pUrvasyaivAMzo'lpaH vastunaH prAbhRtamalpataraM, prAbhRtAt prAbhRtaprAbhRtamalpataraM, tato'dhyayanaM granthato'lpataraM, tata uddezako'lpatara iti / vyAkhyAtAnIti / sukhagrahaNAdi yadevAGgopAGgAdikaraNe phalaM tadevAtrApIti // ___ bhA0-atrAha-matizrutayostulyaviSayatvaM, vakSyati dravyeSvasarvaparyAyeSu (1-27) iti / tasmAdekatvamevAstviti / atrocyate TI0-sampratyevaM manyate paraH-zrutajJAnasya dvividhAdikaraNe sUktamanena prayojanaM, yaduktaM mayA-kaH punarmatijJAnazrutajJAnayorvizeSa iti, tatrAnena sAMpratArthagrAhi matijJAnaM trikAlaviSayaM tu zrutajJAnamityayaM vizeSo darzitaH, tatraitAvatA'pyaparituSyan viSayakRtaM ca sAmyamubhayorastIti manyamAnaH atrAvasare bravIti-matizrutayoruktasvarUpayostulyaviSayatvamamijagrAha, nAsAvAcakSyate ihaivottaratra tasya vakSyamANasya sUtrasyaikadezamupanyasyati-dravyeSvasarvaparyAyeSu iti // sarveSu dharmAdidravyeSvasarvaparyAyeSu matizrutayoH pravRttirnibandha iti / tasmAd-viSayAdekarUpAt ekatvameva matizrutayorbhavatu, na bheda iti, anocyate 1 "gRhItvA' iti kh-paatthH| 2 'duradhyavaseyaM ' iti kh-paatthH| 3 'rUpasya ' iti kha-pAThaH / 4 'vyAkhyAtA iti' iti pratibhAti / 5'tatraivAparituSyan' iti ka-va-pAdaH / 6 'vAcaSTe' iti pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam bhA-uktametat sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM, vizuddhataraM c| kiMcAnyat / matijJAnamindriyAnindriyazrutasya zuddhatA, nAnimittam, Atmane jJasvAbhAvyAt pAriNAmikaM, zrutajJAnaM tu tatpUrvakamAptopadezAd bhavatIti // 20 // atrAha-uktaM zrutajJAnam / athAvadhijJAnaM kimiti / anocyate TI0-uktametaditi bhadaprayojanaM purastAt , tadevodghaTayati-vartamAnakAlaviSayaM vartamAnamarthamAlambate matijJAnam , zrutajJAnaM punastrikAlaviSayaM traikAlikamarthamAlambate, vizuddhataraM ca, vyavahi viprakRSTAnekasUkSmAdyarthagrAhitvAd vizuddhataramityucyate, kiMcAnyaditi / tathA ayamaparastayoovazeSaH-matijJAnamindriyANi-sparzanAdIni, anindriyaM-mana oghajJAnaM ca nimittamurarIkRtya pravartate, Atmano-jIvasya jJasvAbhAvyAditi / nAnAtIti jJaH, jJatvameva svAbhAvyaM jJasvAbhAvyamAtmarUpatA, tasmAt jJasvAbhAvyAditi / pAriNAmikAmiti sarvakAlavarti, na kadAcit saMsAre paryaTata etad bhraSTam , yato nigodajIvAnAmapi 'akSarasyAnantabhAgo nityodghATa' ityAgamaH ataH pAriNAmikam / zrutajJAnaM punarnaivaM sarvadA jIvasya bhavati, yatastatpUrvakam , matijJAne sati bhavati nAsatItyarthaH / tatpUrvakatve'pi ca satyupadezamapekSate, yata AptopadezAd bhavatIti, AptAHrAgAdivivarjitAH ahaMdAdayaH tebhya upadezo-vacanaM ( tasmAt ), dvacanamapekSya granthAnusAri zrutajJAnamudetItyarthaH / tasmAdekaM nityamaparaM cAnityamiti sthApitam // 20 // ___atrAvasare codaka Aha-pratipAditaM bhutajJAnaM bhavadbhiH, asmAdanantaraM yadavadhijJAnaM purastAniradikSada bhavAn (kimiti) kiMlakSaNaM kiMsvarUpaM tadityAha suutrm-dvividho'vdhiH|| 1-21 // TI-dvividho'vadhiH dve vidhe-dvau bhedau yasya sa dvividhH| tAveva dvau bhedau darzayatiavadherbhadau bhA0-bhavapratyayaH, kSayopazamanimittazca // 21 // TI0-bhavapratyaya ityAdinA // nanu ca lakSaNe pRSTe bhedakathanamanyAyyam , Amraprazne kovidArakathanavadaprastAvApAstamiti ? / ucyate-tadeva lakSaNaM bhedadvayakathanena nirUpyate iti na kizcida duSyati, bhavena-devanArakAkhyena tallakSyate'to bhavo lakSaNaM jJAnaM punarlakSyaM bhavatIti, tathA kSayopazamo lakSaNaM jJAnaM tu lakSyam / etaduktaM bhavati-bhavakSayopazamAbhyAM lakSyamANo dvividho'vadhiriti nAnyat kiMcana kathyate, bhavanti-vartante karma(vaza)vartino jantava ityasmin bhavo devAtmatayA yatra sthAne zarIramAdadate jIvAH sa bhavaH nArakAtmatayA ca, pratyayo nimittaM kAraNamiti, bhavaH pratyayo yasya sa bhavapratyayaH / avazyaM hyutpannamAtrasyaiva devasya nArakasya vA so'vadhirudbhavati, etAvatA sa bhavapratyaya ityabhidhIyate, tadbhAve bhAvAt tada 1"kiyadasyAnantaramuddiSTamiti ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 22 // tattvArthAdhimagasUtram - [adhyAyaH 1 bhAve cAbhAvAditi / mukhyaM tu kAraNaM tasyApyavadheH kSayopazama eva, na hyayadhijJAnadarzanAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamamapahAya devanArakANAmavadherutpattirastIti, tasyaiva tu kSayopazamasya sa bhavo nimittatAM bibharti, kAraNatvAt , devanArakAvadhirnimittI, tasya kAraNaM kSayopazamaH, kSayopazamasya kAraNaM bhava iti / azuddhanayamatena ca kAraNakAraNamapi kAraNaM maNyate / evaM bhavasya pratyayatA kSayopazamanimittatA ceti, yadA avadhijJAnadarzanAvaraNIyakamaNAM kSayaH-parizATaH saMjAto bhavatyuditAnAmanuditAnAM copazama:- udayavighAtalakSaNaH saMvRtto bhavati sa upazamastAbhyAM kSayopazamAbhyAM kAraNabhUtAbhyAM ya udeti sa kSayopazamanimitta iti manuSyANAM tirazcAM ceti // 21 // sUtram-tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm // 1-22 // TI0-tatreti tayorudghaTTitayodvayorAdyastAvaducyate, tamAha-bhavapratyayo'vadhiH nArakadevAnAm / nArakadevAnAmityamumavaMyavaM vivRNoti bhA0-nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM devanArakyoravadhiH . bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH / teSAM hi bhavotpattireva tasya "bhavahetukA heturbhavati, pakSiNAmAkAzagamanavat, na zikSA na tapa iti ttii-naarkaannaamityaadinaa| nArakAH zarkarAsanniviSToSTrikAkRtayaH teSu bhavAH atiprakRSTaduHkhopetAH prANino nArakAH, devA bhavanapatyAdayaH zubhakarmabhujaH teSAm / yathAsvamiti / yasya yasyAtmIyaM yadyadityarthaH / tad yathA-ratnaprabhApRthivInarakanivAsinAM ye sarvopari teSAM anyAdRzam , ye tu tebhyo'dhastAt teSAM tasyAmevAvanAvanyAdRk prastarApekSayeti / evaM sarvapRthivInArakANAM yathAsvamityetanneyam / devAnAmapi yad yasya sambhavati tacca yathAsvamiti vijJeyam, bhavapratyayaM-bhavakAraNaM adho'dho vistRtaviSayamavadhijJAnaM bhavati / pratyayazabdazca vijJAne prasiddha ityato'rthAntaravRttitAM darzayati-bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavati / bhavanimittamiti, bhavaH pratyayo-heturnimittamasya tadbhavapratyayamiti // nanu ca kSayopazamanimittatAM jJAnAjJAnAdisUtre kathayiSyati, bhavAvadheH kathamaudayiko bhavo'sya nimittamiti / ucyate-tasminneva kSayopazamalabdheravazyaMbhAvAdityuktaM kiM vismAryate bhavatA?, etadAhateSAmityAdinA / teSAM-nArakadevAnAM yasmAnArakadevabhavotpattilAbha evaM tasya avadhijJAnasya hetuH-kAraNaM bhavatIti / bhavotpattireveti ca niyama eva dRzyo vidyamAnamapi kSayopazamamanaGgIkRtya yadeva kSayopazamasya kAraNamasAdhAraNaM tatraivAdaramAdadhAna evamuktavAnbhavotpattireveti, na punarbhava evAsya nimittamiti, kSayopazamasyApyAzritatvAditi / yathA vA'nyatrApi bhava eva kevalo nimittaM bhavati kasyacit kAryavizeSasya tathA darzayati-pakSiNAmityAdinA / pakSiNAM-mayUrazukasArikAdInAM yathA AkAzagamanazaktiH prAdurbhavati 1 'kSayopazamanimittatAzceti ' iti ka-kha-pAThaH / HTHH For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 23 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 97 zikSAM anyopadezarUpAM tapazca anazanAdirUpamantareNa tadvannArakadevAnAM zikSAM tapacAntareNa tadavadhijJAnaM prAdurastIti // 22 // dvividho'vadhirityuktam, tatraikaM bhedaM pratipAdya dvitIya bhedaM darzayannAha - yathoktamityAdi / athavA yathA devanArakAvadhirbhavaM kSayopazamaM cobhayamapekSate evaM kiM kSayopazamo'pi avazyaM manuSyAdibhave prApte bhavatyeva uta neti 1 / ucyate-naH tatra bhavaH sannapi kAraNatayA'bhyupeyate, tadbhAve'pyabhAvAdavadheH, kiMtu kSayopazama eva prAdhAnyena nirUpyate sUtram - yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 1-23 // TI. - yathoktanimitta ityAdinA / yathA yena prakAreNa uktaM- uditaM nimittaMnaratirakSAM heturasya sa yathoktanimittaH // nanu bhavo'pi uditaM nimittaM tasyetyAdho'vadhiH zaGkaya svayamenaM yathoktaM nimittazabdamuccAryArthaM kathayati -- bhA0--yathoktanimittaH, kSayopazamanimitta ityarthaH / tadetadavadhijJAnaM kSayopazamanimittaM SaDvidhaM bhavati / zeSANAmiti nArakadevebhyaH zeSANAM tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca / avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM bhavati SaDvidham / tad yathA TI0 - yathoktanimitta iti / ka ukta evaM buddhirbhavet / ucyate - evaM kSayopazamanimitta ityarthaH, kSayopazamazca kSayopazamau tau nimittamasya ata evamabhidhIyate kSayopazamanimitta iti, yathA samyagdarzanAdi kSayopazamanimittaM tadvadeSa iti / SaDiti saGkhyeyapradhAnasaGkhyAbhidhAyI, vikalpa ityanekarUpaM yat kalpanaM yAvat sthAnai rUpairityarthaH / SaD vikalpA yasya sa SaDvikalpa ityavadhisambandhe SaD vikalpo'vadhiH pulliGgaH / yadA tvavadhizabdaH prakRtasya jJAnasya vizeSaNaM bhavati tadA napuMsakaliGgatA SaDvidhamiti / etadAha - tadetadityAdi / taditi purastAd yaduktaM, etaditi bhavataH pratyakSaM, hRdi viparivartamAnatvAt, avadhi - jJAnaM kSayopazamajaM, netarat, SaDvidhaM bhavati, SaDvidhakSayopazama sadbhAvAdityarthaH / keSAM SoDhA ? ata Aha- zeSANAm / asya cArtha vivRNoti - zeSANAmitya dinA / zeSANAmuparyuktavarjitAnAmU, te ke coparyuktAH ? devanArakAH, tebhyo devanArakebhyaH zeSANAm, tadvarjAzca nAnye tiryaGmanuSyAn antareNa santItyata Aha- tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca, tirathAMgavAdInAM yoniH - utpattisthAnaM garbhAdi tatra janyanta iti tiryagyonijAH paJcendriyAH paryAptAH saMjJino grAhyAH, teSAmeva tena yogAt, asaMjJipaJcendriyAdInAM tu tadabhAvaH, atasteSAM, manuSyANAM ca garbhajAdiviziSTAnAM na tu saMmUrcchajAnAmiti / kathaM punarekaM sat SaDvidhamiti vyapadizyate ? / Aha - upAdhibhedAt / sa copAdhiH kSayopazamo'nekarUpaH jJAnAvaraNIyakarmaNa ityetad darzayati-jJAnamavadhistasyAvaraNIyam - AcchAdakaM bhAskarasyaivAzrAdi tasya jJAnAvaraNIyastha kAlAntarakRtasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM uktasvarUpAbhyAM SaDvidhaM bhavati, 13 For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 dvivacanaM cAsAt kSayopazamAbhyAmityetat kriyate-yata ubhAvapi tasya samuditau santau nimittaM bhavataH, naikaika iti| yato na kSAyika kiJcidavadhijJAnaM, nApyaupazamika siddhAnte paThitaM, nimittaM tUktam / tat paividhaM yaiH prakArairvyavasthitaM tathopanyasyati bhA0-anAnugAmikaM, AnugAmikaM, hIyamAnakaM, vardhamAnakaM, anavasthitaM, avadheranAnugAmi- avasthitamiti / tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpanna kAdikA bhedAH tataH pracyutasya pratipatati, praznAdezapuruSajJAnavat // TI0-anAnugAmikamityAdinA / upanyasya cArtha kathayati-tatra teSu SaTsu anAnugAmikaM anugacchatyavazyamanugAmi tadevAnugAmikamAparvam , anugamaprayojanaM vA AnugAmikaM, tasya pratiSadho'nAnugAmikamiti / arthamasya bhAvayati-yatretyAdinA / yatra kSetre pratizrayasthAnAdau sthitasyeti kAyotsargakriyAdipariNatasya utpannam--udbhUtaM bhavati tena cotpannena yAvat tasmAt sthAnAnna niryAti tAvajjAnAtItyarthaH / tato'pakrAntasya sthAnAntaravartinaH pratipatati-nazyati / kathamiva ? ucyte-prshnaadeshpurussjnyaanvt| prazna:pRcchanaM jIvadhAtumUlAnAM taM praznamAdizatIti praznAdezaH, praznAdezazcAsau puruSazceti praznAdezapuruSaH, tasya jJAnaM tena tulyametad dRzyam , puruSapraznAdezajJAnavadityevaM gamakatvam , athavA praznAdezaH-pradhAnapuruSastaniSThaH-tatparAyaNastasya jJAnaM tadvaditi / kA punarbhAvanA ? yathA naimittikaH kazcidAdizan kasmizcideva sthAne zaknoti saMvAdayituM na sarvatra pRcchayamAnamartham , evaM tadapyavadhijJAnaM yatra sthitasyopajAtaM tatrastha evopalabhate tena nAnyatreti // bhA0-AnugAmikaM yatra kacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati, bhAskaraprakAzavat ghaTaraktabhAvavaca // TI-AnugAmikametad vipriitmiti| yatra kacidAzrayAdAvutpannaM tasmAt kSetrAntaragatasyApina pracyavate, bhAskaraprakAzavat, yathA''dityamaNDalabhavaH prakAzaH prAcyAM dizi prakAzanIyaM prAcIkazat tathA pratIcImukhacumbino'pi savitustAvat tamavakAzamuddyotayati prakAzo, manAgapi na kSIyate, kumbharaktatAvad vA bhAvanIyam , nahi ghaTasyApAkAduddhRtasya taDAkAdinA tasya raktatA bhraMzamaznute tadvadAnugAmikamavadhijJAnamiti / pUrvadRSTAnte ca parokSaH prakAzastAvatvena kSetrAntaraprAptasya savituH saMdigdhaH ataH pratyakSaM ghaTaraktatAdRSTAntamupAditAcAryaH // , bhA0-hIyamAnakam , asaGkhyeyeSu dvIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiyegUrvamadho vA yadutpannaM kramazaH saMkSipyamArNa pratipatati A adbhulAsaGkhyeyabhAgAt , pratipatatyeva vA paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvat // TI0-hIyamAnakaM hIyate krameNAlpIbhavati yat taddhIyamAnakam , asaGkhyeyeSu atikrAntazIrSaprahelikAgaNiteSvitiyAvat / dIpA jambUdvIpAdayaH samudrA lavaNAdayaH teSu pRthi For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23 ) svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vISu ratnaprabhAdikAsu, vimAneSu jyotirvimAnAdiSu, tiryag dvIpasamudreSu, UvaM vimAneSu, adhaH pRthivISu yadavadhijJAnamutpannaM bhavati tataH kramazaH parisaMkSipyamANaM-hIyamAnaM pratipatati / yasmAd yadvIpAnapazyat tat teSAmekaM krozaM punarna prekSate zeSaM pazyati, punarardhayojanaM na pazyatyevaM hIyamAnaM tAvaddhIyate yAvadagulAsakhyeyabhAgaH zeSaH, etadAha-A aGgulasyAsaMkhyeyabhAgAt aGgulaparimANasya kSetrasya asaMkhyeyAni khaNDAni kRtasya ekasmin asaMkhyeyabhAge yAvanti dravyANi samavasthitAni tAni pazyatItyarthaH / tataH kadAcidavatiSThate kadAcit pratipatatyeva, tAnyapi na pshytiityrthH| aGgulazabdazca paribhASitArtho draSTavyaH, anyathA'GgulAsaMkhyeyabhAgAditi bhavitavyam , anyeSAM tvevaMvidhameva bhASyamiti / kathaM hIyata iti ceda ? dRSTAntamupanyasyati-paricchinnetyAdi / paritaH-sarvAsu dikSu chinnA indhanapalAlAdi tasyopAdAna-prakSepaH tasya santatirnairantaryeNa prakSepaH, sA vizeSyate paricchinneti, nAtaH paramindhanaprakSepaH ataH paricchinnA indhanopAdAnasantatiH, etadubhayaM punarapi zikhAyA vizeSaNama, paricchinnA indhanopAdAnasantatiryasyAmagnizikhAyAM sA paricchinnendhanopAdAnasantatiH, agneH zikhA agnizikhA, paricchinnendhanopAdAnasantatyamizikhA tayA tulyametadIyamAnamavadhijJAnaM, yathA'panItendhanA'mijvAlA nAzamAzu pratipadyate tadvadetadapIti // __ bhA0-varSamAnakaM yadaGgulasyAsaMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM vardhate aasrvlokaatuu| adharottarAraNinirmathanAsannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat // TI-vardhamAnakaM yadagulAsaGkhyeyabhAgAdiSu / agulasyAsaMkhyeyabhAgamAtre kSetre tato'GgulamAtre tato'ratnimAtre ityAdiSUtpannaM tAvad vardhate yAvat sarvaloko dharmAdharmadavyadvayaparicchinno vyApto bhavati tadA AsarvalokAt , kathamiva vardhate ata Aha-adharottaretyAdi / adharaH-adhovartI uttaraH-uparivartI tAvevAraNI tAbhyAmadharottarAraNibhyAM nirmathanaM-saMgharSaNaM tena niSpanna-udbhUtaH, tadevamutpanno'vadhivRddhiM gacchati yathA tathAha-upAttetyAdinA / upAttaM prakSiptaM zuSkamAI na bhavati karISAdi tenopAttena zuSkeNa upacIyamAnaH vRddhi gacchannityarthaH, AdhIyamAnaH prakSipyamANo'nyo'pi punaH punaH indhanAnAM palAlAdInAM rAziH-samUho yatrAmau saH adharotarArANinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnAdhI. mAnendhanarAzyagniH, tena tulyametaditi, yathA'gniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAd vRddhimupagacchatyevaM paramazubhAdhyavasAyalAbhAdasau pUrvotpano vardhata ityarthaH // bhA0-anavasthitaM hIyate vardhate vardhate hIyate ca / pratipatati cotpadyate ceti / punA punarUmivat // 1'tAni tAni' iti g-ttii-paatthH| / '* nirmathanotpabhopAtta.' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 TI0-anavasthitamiti / nAvatiSThate kacidekasmin vastuni zubhAzubhAnekasaMyamasthAnalAbhAt, yata Aha-hIyate yojanaM dRSTvA tasyaivArdhamavagacchati tasyApyardhamevAdi, vardhate cArdhakrozaM dRSTvA krozamavaityardhayojanaM yojanamevamAdi, kadAcidubhayImavasthAmanubhavati vardhate hIyate ca, tasyaiva krozasyaikasyAM dizyaparakozo vRddhiH anyasyAM tasya krozasyAdha hInamiti / athavA pratipatati cotpadyate ceti kacit kAlAntara uditaM punarnazyati punazcodeti, kSayopazamavaicitryAt, punaH punarnAzotpAdasvabhAvamUrmivat yathA mahati sarasi svacchavAribhAriNi pUrNe prabalAnilavegavikSipyamANajale'dabhrormayaH samupajAtAH samAsAdita rodhesaH zamaM zanaiH zanairbhajante, punazvAbhighAtavizeSAt prAduHSyanti, ato yathormayo'navasthitA evamavadhijJAnamapIti // __bhA0-avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyAkevalaprA. seravatiSThate, AbhavakSayAda vA jAtyantarasthAyi bhavati liGgavat // 23 // uktamavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH // TI0-avasthitamiti / avatiSThate sma avasthitaM, yayA mAtrayotpannaM tAM mAtrAM na jahAtItiyAvat , etadAha-yAvati kSetra ityaadi| yAvati yatparimANe kSetre'GgalAsakhyeyabhAgAdAvutpannamAsarvalokAt tata iti tasAt kSetrAnna pratipatati-na nazyati, sarvakAlamAste, kuto'vadheryAvadAsta itiH ucyate-AkevalaprApteH, AmaryAdAyAm / kevalajJAnaM tasya prAptiH-lAbhaH AkevalaprApteryAvat kevalajJAnaM na prApnoti, prApte tu kevale chAnasthikaM jJAnaM vyAvatate / athavA maraNAt tadAha-AbhavakSayAt, bhavo-manuSyAdijanma yAvat tatra jIvati tAvada, bhavati tataH paraM na, tasmAd bhavakSayAt, tataH paraM nazyati / athavA jAtyantaramapi gacchantaM jIvaM na muJcati tadavadhijJAnaM, tenAnvita eva gacchati,liGgavajAtyantaraM (jAtyanta)rAvasthAyi vA bhavatItyetadAha-jAteranyA jAtiH jAtyantaraM tatrAvatiSThati tacchIlaM ca, kathamiva tadAdAya gacchati ? Aha-liGgavat puruSavedAdi liGgaM tridhA tena tulyaM vartata iti liGgavat , yathA iha janmanyupAdAya puruSavedaM jantujotyantaramAdhAvatyevamavadhimapi // // 1-23 // prastutavastuparisamApti sUcayatyuktamavadhijJAnamityanena uktaM lakSaNato vidhAnatazca avadhijJAnaM na punavocyamiti, tadanantarAnusAri manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH sUtram-RjuvipulamatI manaHparyAyaH // 1-24 // bhA0-manaHparyAyajJAnaM dvividham-RjumatimanaHparyAyajJAmanaHpayAyasya madA nam, vipulamatimanaHparyAyajJAnaM ca // 24 // atrAha-ko'nayoH prativizeSa iti ? / anocyate1 'rodhassu ' iti sva-pAThaH / 2 cihito'yaM sva-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 101 TI0 - RjuvipuletyAdi / Rjuzca vipulA ca Rjuvipule ete ca matI RjuvipulamatI, RjvI matirvipulA ca matiriti // nanu ca matirityanena jJAnamabhidhIyate, jJAnasya ca RjutvaM vipulatvaM cAyuktaM, 'nirguNA guNA' (a0 5, sU0 40 ) iti vakSyamANatvAt, mUrteSu caiSa vyavahAraH, RjvI vipulA cAGguliriti, jJAne tvamUrte RjutvavipulatvakalpanA na sAdhIyasIti / ucyate - RjutA vipulatA vA grAhyaviSayA samasti, Rjumati - vipulamatyoH svarUpam tathA jJAnasyopadezo bhaviSyati, yA matiH sAmAnyaM gRhNAti sA RjvItyupadizyate, yA punarvizeSagrAhiNI sA vipuletyupadizyate, Rju sAmAnyamekarUpatvAt, vizeSAstu viviktA bahavaH / yadi sAmAnyagrAhiNI RjumatirmanaH paryAyajJAnaM prAptaM tarhi manaHparyAyadarzanamapi, yasmAt sAmAnyagrAhi darzanamiSyate, na cArAdhitarAddhAntairmana: paryAyadarzanamadhyagAyi, Aha- yadyapyevamucyate sAmAnyagrAhiNI Rjumatiriti tathApyasau sAmAnya bhedarUpameva paricchinatti, yato bahUn bhedAn na zaknoti paricchettum, ataH sAmAnyagrAhiNI, paramArthatastvasau vizeSamekaM dvau trIn vA gRhNantI pravartate, ataH stokAbhidhAyI sAmAnyazabdo'tra, yA tu vizeSAn bahUn gRhNAti sA vipulamatiH / kecit tu manyante prajJApanAyAM manaH paryAyajJAne darzanatA paThyate, tatsambhave sAmAnyagrAhiNI ghaTi - tapadA, ataH Rjumatirvipulamatizca / kim ? manaH paryAyaH, mana iti ca manovargaNA jIvena manyamAnA dravyavizeSA ucyante, tasya manasaH paryAyAH - pariNAmavizeSAH manaHparyAyAH, manasi vA paryAyAH, teSu manaHparyAyeSu yajjJAnaM tanmanaH paryAyajJAnamiti / iha sAdhoH sakalapramAdarahitasya manaHparyAyajJAnAvaraNIya karmakSayopazamAt prativiziSTaM jJAnamudayate, yena jJAnena manaH paryAptibhAjAM prANinAM paJcendriyANAM manuSyalokavartinAM manasaH paryAyAnAlambate - jAnAti mukhyataH, ye tu cintyamAnAH stambhakumbhAdayastAnanumAnenAvagacchanti / katham ? ucyate - asyaitAni manodravyANyanenAkAreNa pariNatAni lakSyante ataH stambhAdizcintitaH, tasya pariNAmasya stambhAdya vinAbhAvAt na punaH sAkSAd bahirdravyANi jAnIte iti, kSayopazamavaicitryAt, kasyacit tadevaMvidhaM manaH paryAyajJAnaM bhavati yena sAmAnyaM ghaTamAtraM cintitamavagacchati tacca RjumatirmanaH paryAyajJAnam / aparasya tu tadAvaraNIyakarmakSayopazamotkarSApekSayaivaMvidhaM bhavati tad vipulamatirmanaH paryAyajJAnam ubhayamapIndriyAnindriyanirapekSam, ghaTamAtrAvacchedi prathamam, dvitIyaM tu paryAyazatairmRNamayaraktazuklAdipramANAdibhirvicintitaM ghaTamavabuddhyate, ata eva kSayopazamadvaividhyAt, prakRtena ca jJAnagrahaNena manaHparyAyaM sambandhana bhASyakRdAha - manaH paryAyajJAnaM dvividham / manaH paryAyasya teSu vA jJAnaM manaH paryAyajJAnaM, dve vidhe yasya tad dvividhaM, te dve vidhe darzayati - RjumatirmanaH paryAyajJAnam, Rjumatireva manaHparyAyajJAnaM ghaTAdimAtra cintitaparijJAnamiti, vipulamatireva manaH : paryAyajJAnaM, prasaGgataH paryAyazataiH parijJAnamiti / / 24 // evaM dvaividhye darzite codako'bhidhatte - manaH paryAyANAmubhayatra darzanam atIndriyatvaM cobhayoH RjuvipulamatyoH samAnam, ataH kiMkRtaM nAnAtvamiti praznayati-ko 1 sAmAnyaM' iti ka-kha-ga-pAThaH / 2 ' zabdArthaH ' iti ka-kha-ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 nayoH prativizeSaH 1 / ka ityasambhAvane, naiva kazcit sambhAvyate, anayoriti RjuvipulamatyoH prativizeSaH-svagato meda iti, ucyate guruNA sUtram-vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 1-25 // bhA0-vizuddhikRtazca apratipAtakRtazcAnayoH prativizeSaH / tadyathARvipulamatyo- ajumatimanaHparyAyajJAnAd vipulamatimanaHparyAyajJAnaM vizuddhavizeSa trm| kizcAnyat / TI0-vizuddhathapratItyAdi / vizuddheH kAraNAt tayoH RjuvipulamatyorvizeSaH apratipAtAca,vizuddhayA-bahutaraparyAyajJAnarUpayA kRto-janitaH vizuddhikRtaH,cazabdaH samuccaye, apratipAtena-acyavanarUpeNa kRtaH apratipAtakRtazcAnayoH-RjuvipulamatyoH prativizeSo-nAnAtvaM boddhavyam / tatra vizuddhikRtaM tAvad bhedaM darzayati-RjumatimanaHparyAyajJAnAt sAmAnyagrAhiNaH vipulamatimanaHparyAyajJAnaM nAnAvidhavizeSagrAhi vizuddhataramiti,yadravyaM yAvadbhiH paryAyairavacchinatti Rjumatistadeva dravyaM bahutaraiH paryAyairvipulamatiravagacchati, yathA ghaTe cintite RjumatimanaHparyAyajJAnenaitAvad vyajJAyi-ghaTo'nena cintitaH, vipulamatimanaHparyAyajJAnaM punastameva ghaTaM pArthivatvaraktatvapramANAdibhirbahubhirbhedairavabuddhayate, ato vizuddhataramucyate / kizcAnyaditi bhedasya upapattyantarasambhAvanAdvAreNa prayujyate, ihAnyo'pi nAnAtvakAryasti heturiti, tamAha bhA0-ajumatimanaHparyAyajJAnaM pratipatatyapi bhUyaH, vipulamatimana:paryAyajJAnaM tu na pratipatatIti // 25 // atrAha-athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti| atrocyate TI0-RjumatimanaHparyAyajJAnaM prAptamapyapramattasaMyatena pratipatati-pracyavate, apizabdAt kadAcinna pratipatatyapi, bhUyaH-punaH vipulamatItyAdi, yasya punarvipulamatimanaHparyAyajJAnaM samajani tasya naiva pratipatatyA kevalaprApteriti // 25 // evaM bhede RjuvipulamatyoH pratipAdite avadhermanaHparyAyajJAnasya cAtIndriyatve samAne rUpidravyanivandhanatve ca vizeSamapazyan brate-athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti / sa caivaM pUrvapakSavAdI codayati-kutaH prativizeSa iti hetvabhAvaM manyamAnaH, uttarapakSavAdI tu hetUna vizuddhayAdIn pazyannevamAha-atrocyate sUtram-vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH // 1-26 // avadhimanaHparyA- bhA0-vizuddhikRtaH, kSetrakRtaH, svAmikRtaH, viSayakRtazcAyayovizeSaH nayorvizeSo bhavatyavadhimanaHparyAyajJAnayoH / tadyathA TI0-vizuddhItyAdi / vizuddhiH-bahutaraparyAyaparijJAnakAraNatvaM, kSetraM-AkAzaM hazyamAnAdRzyamAnarUpyarUpidravyAdhAraH, svAmI-jJAnasyotpAdayitA,viSayo jJAnagamyaH padArthaH, For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 26 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 103 ebhyo hetubhyo'vadhimanaH paryAyajJAnayorvizeSo'vagantavyaH, paJcamyarthaM ca kRtazabdenAcaSTe, vizuddhayA kRto vizuddhikRtaH kSetreNa kRtaH svAminA kRtaH viSayeNa kRtaH viSayakRta iti / anayoriti avadhimanaHparyAyajJAnayoH prativizeSo - medo'vadhimanaH paryAyajJAnayoriti, tadyathA - ete yathA ghaTante tathA kathyante bhA0- avadhijJAnAt manaH paryAyajJAnaM vizuddhataram / yAvanti hi rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jAnIte / kiMzcAnyat / TI0 - avadhijJAnAduktalakSaNAt manaHparyAyajJAnaM vizuddhataram, kathaM ? vizuddhataratAM svayameva bhASyakRdAha - yAvanti - yatparimANAni niyamAdanantAni, hireva ityasyArthe, yAvantyeva, rUpameSAmasti rUpINi, pradarzanaM caitadraparasagandhasparzazabdavanti, dravyANi guNasaGghAtAtmakAni avadhijJAnI jAnIte, pazyati ceti dRzyam, teSAmavadhijJAnenopalabdhAnAM rUpidravyANAM yAvanti manaHparyAyajJAnino viSaya bhUyamAskandanti tAnyasau manaH paryAyajJAnI vizuddhatarANi - bahutaraparyAyANi jAnIte ityarthaH / tAnyapi ca manogatAnIti--manovyApArabhAJjItyarthaH, asazcintyamAnAni tu naiva jAnIte sAkSAt / kiJcAnyaditi, ayaM cAparo bhedaheturiti // bhA0- kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnamaGgulasyAsaGkhyeyabhAgAdiSUtpannaM bhavatyA sarvalokAt, manaHparyAyajJAnaM tu mAnuSakSetra eva bhavati, nAnyakSetra iti // kiMcAnyat / TI0 - kSetra kRtazcAnayoravadhimanaH paryAyayoH prativizeSo bhedo dRzyaH, etad bhAvayati- avadhijJAnamaGguletyAdi / aGgulasyAsaGkhyeyAni khaNDAni kRtAni, tatraikasminnasaGkhyeyabhAgamAtre kSetre yAvanti rUpidravyANi samavagADhAni sarvastokAni yaH pazyati, tataH sa eva vardhamAnena tena bahUni bahutarANi ca dravyANyavagacchati yAvat sarvalokAvasthitAni rUpidravyANi pazyati, zubhAdhyavasAyavizeSAditi, etadAha- aGgulasyA sakhyeyabhAgAdidhUtpannaM bhavatyAsarvalokAditi / manaH paryAyajJAnasya tu naitAvat kSetramasti, yato mana:paryAyajJAnaM mAnuSetyAdi, mAnuSakSetre - ardhatRtIyeSu dvIpasamudreSvityarthaH, nAnyakSetre iti na bA zarkarAprabhAdinarakeSviti // bhA0 - svAmikRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnaM saMyatasya, asaMyatasya, [saMyatAsaMyatasya caeN] (vA) sarvagatiSu bhavati, manaH paryAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati, nAnyasya // kiMcAnyat / 1 'rUpANi' iti gha- pAThaH / 2 'manorahasyagatAnIva' ityapi g-ttii-paatthH| 3 'manuSyakSetre' iti ka-kha - pAThaH / 4' bA' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 TI0 - svAmikRta ityAdi / avadhijJAnaM saMyatasya - sAdhorviratasyetyarthaH / asaMyatasya-aviratasya, vAzabdAt saMyatAsaMyatasya vA, sarvagatiSu nArakAdikAsu catasRSvapi bhavet yato nArakAdInAM sarveSAmavadhijJAnamutpadyate, manaH paryAyajJAnaM punarmanuSyasaMyatasyaiva bhavati, manuSyagrahaNAt nArakAdivyudAsaH, saMyatagrahaNAt mithyAdRSTyAdInAM pramattAntAnAM SaNNAM vyudAsaH, evakAreNa niyamayati- manuSyasaMyatasyaiva phalaM niyamasya darzayati- nAnyasyeti devAdernaitadutpadyata ityarthaH // 104 bhA0-viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpidravyeSvasarva paryAyeSvavadherviSayanibandho bhavati / tadanantabhAge manaHparyAyasyeti // TI0 viSayakRta ityAdi / rUpaSu paramANudravyeSu, asarvaparyAyeSviti / sarvesampUrNAH paryAyA - utpAdAdayo yeSAM tAni sarvaparyAyANi na sarva paryAyANya sarva paryAyANi teSu, tAni hi rUpadravyANyavadhijJAnI sarvANi jAnAti na tu teSAM sarvAn paryAyAniti, ekaikasya tu paramANoH kadAcidasaikhyeyAn paryAyAn jAnAti kadAcit sakhyeyAn jaghanyena caturo rUparasagandhasparzAniti, na punarekaikasya paramANoranantAn jJAtuM pratyalaM syAt paryAyAniti, yadi ca sarvAneva jAnIyAt kevalyevAsau syAt // " je egaM jANati se savvaM jANati"" iti [ AcArAGganAmakAt (sU0 122 ) ] AgamAt // ato'sarva paryAyeSu avadheH - avadhijJAnasya viSayanibandhaH - viSayagocara iti / manaH paryAyajJAnasya tu rUpidravyANi na sarvANi viSayaH, yatasteSAmavadhijJAnAnAM dravyANAmanantabhAgIkRtAnAM ya eko'nanta bhAgastasmin manaH paryAyajJAnasya viSayanibandhaH / tasmAdatIndriyatve tulye'pi vizuddhayAderbhedo'vadhimanaHparyAyayoriti // bhA0--atrAha-uktaM manaH paryAyajJAnam / atha kevalajJAnaM kimiti ? / atro - kevalAnabhidhAna- cyate- kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate - mohakSayAt jJAnadarzanAkAraNam varaNAntarAyakSayAcca kevalamiti (10- 1 ) // 26 // atrAha - eSAM matijJAnAdInAM jJAnAnAM kaH kasya viSayanibandha iti 1 / atrocyate TI0-atrAvakAze navIti-pratipAditaM manaHparyAyajJAnaM, tadanantaraM kevalajJAnamuddiSTaM, tat kiMsvarUpamiti praznayati - kevalajJAnaM kiMsvarUpamiti / ucyate - kramAgatamapIha na bhaNyate, yasmAt kevalajJAnasyotpattiH jJAnAvaraNIyAdInAM ghAtikarmaNAmAtyantikakSayAt sa cAtya - ntikakSayaH saMvareNa prApyate, saMvarazca navame'dhyAye vakSyate, tatsamanantaraM kevalajJAnaM dazame'dhyAye'bhidhAsyate, dazamAdhyAyAdisUtraM ca tasya pradeza ke paThati - mohakSayAdityAdi / mohanaM 1 'bhavati' iti ga-TI-pAThaH / 2 'sUkSmadravyANi' iti kha- pAThaH / 3 ya ekaM jAnAti sa sarva jAnAti / ' * mavadhijJAnajJAtAnAM' iti pratibhAti / 5' pradarzaka ' iti ka- stra-pAThaH / r For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 27-28] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam mohaH-mohanIya darzanamohAdibhedamaSTAviMzatividhaM tasya kSayo nAzastasmAt mohakSayAdAtyantikAt jJAnaM-matyAdi, darzanaM-cakSurdarzanAdi, tayonidarzanayorAvaraNIyaM--AcchAdakaM, antarAyaM-dAnalabdhyAdivighAti, ata eSAM ca jJAnadarzanAvaraNIyAntarAyANAM kSayAtzATAdAtyantikAt kevalajJAnaM prAdurasti sakaladravyabhedasaMgrAhIti // 26 // evaM matijJAnAdInAM paJcAnAmapi jJAnAnAM svarUpe'vadhRte tasya matyAderyo viSayastamajAnan pRcchati-eSAM pUrvoditAnAM matijJAnAdInAM ko viSayanibandhaH kasya jJAnasyeti / ucyate sUtram-matizrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1-27 // . bhA0-matijJAnazrutajJAnayorviSayanibandho bhavati sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / matizrutayornibandhaH tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte, na tu sarvaiH paryAyaiH // 27 // TI-matizrutayonibandha ityAdi / prakRtena jJAnena mAtezrute vizeSayannevamuktavAnmatijJAnazrutajJAnayorviSayanibandha iti / viSayavyApAro-viSayagocarobhavatIti, sarvadravyeSu sarvANi ca tAni dravyANi ca sarvadravyANi teSu dharmAdharmAkAzapudgalajIvAstikAyAkhyeSu / asarvaparyAyeSviti sarve niravazeSA utpAdAdayaH paryAyA yeSAM tAni sarvaparyAyANi, na sarvaparyAyANyasarvaparyAyANi teSu / etadeva bhAvayati-tAbhyAM hItyAdi, hi-yasmAt tAbhyAMmatizrutAbhyAM soNi dravyANi-dhamodIni jAnAti, na tu teSAM sarvAn paryAyAnutpAdAdIniti / kathaM punastAbhyAM sarvadravyaviSayo'dhabodhaH ? / matijJAnI tAvat zrutajJAnenopalavdheSvartheSu yadA'kSaraparipATImantareNa svabhyastavidyo dravyANi dhyAyati tadA matijJAnaviSayaH sarvadravyANi, na tu sarvAn paryAyAn , alpakAlatvAnmanasazvAzakteriti, tathA zrutagranthAnusAreNa sarvANi dharmAdIni jAnAti, na tu teSAM sarvaparyAyAniti // 27 // sampratyavadhijJAnasya viSayanibandhanaM kathayati sUtram-rUpiSvavadheH // 1-28 // bhA0-rUpiNveva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanibandho bhavati, asarvaparyAyeSu / . suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte, avadheviSayA " tAnyapi na sarvaiH paryAyairiti // 28 // ... TI-rUpiSvavadheriti / rUpiSveva-pudgaladravyeSveva avadheH atIndriyasya viSayanipandho bhavati sarveSu asarvaparyAyeSu / kiM yo'pi paramAvadhiratyantajJAnavizuddhastenApi rUpINyeva, nArUpINi jAnAtItyArekita Aha-suvizuddhenApi-paramaprakarSaprAptenApi, yo hyaloke lokapramANAnyasaMkhyeyAni khaNDAni pazyati tenApyavadhinA pudgaladravyANyevAvasIyante, na 1 'atyantavizuddha' iti ga-pAThaH / 14 For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 dharmAdIni catvAri / kiM sarvaparyAyaiH ? netyAha-tAnyapina sarvairityAdi / tAnyapi-rUpidravyANi na sarvaiH atItAnAgatavartamAnairutpAdavyayadhrauvyAdibhiranantaiH paryAyairiti // 28 // manaHparyAyajJAnasyAdhunA viSayanivandhanamAcikhyAsurAha sUtram-tadanantabhAge manaHparyAyasya // 1-29 // bhA0- yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge mana: paryAyasya viSayanivandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantamanaHpayAyasya viSayaH bhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte, rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca mAnuSekSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti // 29 // TI-tadanantabhAge manaHparyAyasya / tepAmavadhijJAnaviSayIkRtarUpidravyANAmanantabhAgastadanantabhAgastasmin manaHparyAyajJAnasya viSayanibandhaH / etad vivRNoti-yAni zuklAdiguNopetAni rUpINi dravyANi jAnAtyavadhijJAnI teSAmavadhijJAnadRSTAnAmanantabhAgo yastasminnanantabhAge ekasmin manaHparyAyasya viSayanibandho dRshyH| tadityanena avadhijJAnaviSayo'bhisaMbadhyate / tasyAvadhijJAnaviSayasya sarvarUpidravyAtmakasya yo'nantabhAgaH ekastaM manaHparyAyajJAnI jAnIte / etdaah-avdhijnyaanvissyetyaadinaa| tAnyapi cAvadhiviSayAnantabhAgavartIni rUpINyavagacchati-rUparasAdyupetAni evaMguNasamprAptAtmakAni dravyANi, tAnyapi na kuDayAdyAkAravyavasthitAni jAnAti, kintu manorahasyavicAragatAni mana:-anindriyaM prativiziSTapudgalapracitaM cetastadeva ca rahasyam-aprakAzasvarUpaM antarvartamAnaM manorahasye vicAro-vicAraNA anveSaNA, kathamayaM padArtho'vasthita ityevaMrUpA, tatra manorahasyavicAraNAyAM gatAni-praviSTAni cintyamAnAni jIvenetiyAvata, tAnyapi na sarvalokavartIni, kintu manuSyakSetram AmAnuSottarAt tasmin manuSyakSetre paryApannAni vyavasthitAnItiyAvat , avadhijJAninazca sakAzAd vizuddhatarANi bahutaraparyAyANi jAnIta itiyAvat // 29 // samprati kevalajJAnasya viSayamAcaSTesUtram-sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 1-30 // bhA0-sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayavA nibandho bhavati / taddhi sarvabhAvagrAhakaM sambhinnalokAlo viSayam / nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kavalajJAnaviSayAt paraM kinycidnyjjnyeymsti|| ttii.-srvdrvyetyaadi| sarvadravyeSu dharmAdiSu sarvaparyAyeSu utpAdAdiSu, dharmAdInAM ca trayANAM parata utpAdavigamo, pudgalAnAM jIvAnAM ca svataH paratazca, 1'paryAyasyAdhunA' iti g-paatthH| 2 'manuSyaH' iti gh-ttii-paatthH| kevalasya viSayaH For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 sUtra 30].. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yathA zuklatayA vigacchannIlatayopajAyamAnaH pudgala ityavatiSThate, jIvo'pi suratayotpadyate manuSyatayA vigacchati jIvatvena ca sadAvasthita iti, ataH sarveSu paryAyeSvevamAtmakeSuH kevalajJAnasya viSayanibandho gocaro bhavati / kathaM punaH kevalasya sarvANi dravyANi sarve paryAyAca gocarIbhavanti ? / ucyate-tat kevalajJAnaM yasmAt sarvabhAvagrAhakaM sarveSAM bhAvAnAM grAhaka-dravyakSetrakAlabhAvaviziSTAnAM tat paricchedakam--avabhAsakam , ata eva sambhinnalokAlokaviSayaM loko-dharmAdharmadravyadvayAvicchinnamAkAzaM, yatra tvAkAze tau dharmAdharmoM na staH so'lokaH, lokacAlokazca lokAloko sambhinnau ca to lokAloko ca sambhinnalokAloko viSayo-gocaro yasya tat sambhinalokAloka viSayam / etaduktaM bhavati-yadiha loke aloke vo'sti kiJcijjJeyaM tad yathA bahiH pazyatyevamantaH, evaM sambhinnalokAlokaviSayaM, sambhinnamiti sampUrNam, athavA sarvaiH paryAyarathavA yathAtmAnaM tathA param , athavA svaparyAyaiH paraparyAyaizca / atha kimetasmAjjJAnAt prakRSTataramanyat kiJcijjJAnamastIti ? / ucyate-nAtaH paraM jJAnamasti asmAt kevalAda paraM-pradhAnataraM jJAna-jJeyaparicchedi nAsti kizcit / etasmAd yadyapi jJAnaM na pradhAnataramasti viSayastarhi aprakAzito'sti tena kevalajJAneneti, tanna, yataH--na ca kevaletyAdi / kevalajJAnasya viSayaH sarvadravyANi sarvaparyAyAzca, etasmAd viSayAt paramanyat kiJcijjJeyaM nAsti yadaprakAzitaM kevaleneti // evaM vipayamAkhyAya kevalasya tasyaiva paryAyakathanaM karoti bhA0-kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddha kevalasvarUpam rUpam sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH // 30 // atrAha-eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve kati bhavantIti ? / atrocyate TI-kevalaM paripUrNa bhaNyate, sakalaM dravyabhAvajAlaM paricchindan paripUrNamiti, yathaikaM jIvapadArtha tathA paramapi paricchindata samagramiti vyapadizyate, asAdhAraNaM matyAdijJAnaratulyatvAt , nirgatA AlokendriyAdirUpA apekSA yatra tannirapekSaM, grAhya muktvA ne. ndriyAdInyapekSata itivAyat , vizuddha azeSajJAnadarzanAvaraNamalavilayanAt . sarvabhAvajJApakamiti sarveSAM jIvAdInAM bhAvAnAM jJApakaM-prarUpakam / / nanu ca mRkaM tat kevala jJAnaM, tat kathaM prarUMpakaM bhaNyate ? zando hi jJApako mataH, ucyate-upacArAt jJApakaM, yataH kevalajJAnena sarvadravyabhAvAn dRSTAn zabdaH prakAzayati, tataH vevalajJAnameva prakAzakaM bhavyate / lokAloko viSayo'sya tat lokAlokaviSayam / kathamiti cet, yataH anantAH paryAyAH-pariNAmAH yasya tat ananta paryAyaM, jJeyaM vA'nantaparyAyamitikRtvA tadapyanantaparyAyamabhihitaM, jJeyAnurodhena // 30 // 1'cAsti' iti k-paatthH| 2'jAta' iti ka-kha-pAThaH / 3'prarUpakaM jJApaka bhaNya te 'iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ___evaM sarveSAM matyAdInAM viSaye prakAzitevAvakAze brUte antevAsI-eSAmanantarakhyApitAnAM matijJAnAdInAM yugapad-ekasmin kAle ekasmin jIve kati bhavantyAdheyAni ? kimekaM dve trINi catvAri pazcApi ? sarvANi tAvanna saGgacchante sarvaprANinAm, evaM sati samatA syAt , sarveSAM ca sarvajJatA bhavet , virodhazca syAt kSAyikakSAyopazamikAnAM paraspareNa, tasmAd yathaite doSA na santi tathA vAcyam, ucyate atrasUtram-ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturyaH // 1.31 // bhA0-eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjyAni yugapade 1 kasmin jIve A catubhyaH / tadyathA-kasmiMzcijIve matyAdInAyugapadekajIve mekaM bhavati / kasmiMzcijjIve ve bhvtH| kasmiMzcit trINi jJAnasaMkhyA bhavanti / kasmiMzcicatvAri bhavanti // TI-ekAdItyAdi / ekazabdaH prAthamye vartate, ekaH-prathama AdireSAM tAnyekAdIni-prathamAdIni bhAjyAni-vikalpyAni syuna vA, yugapad-ekasmin kAle'vadhIkRte ekasmin prANini, A catubhya iti Aubhividhau na maryAdAyAm , yatrAsya maryAdA'bhipretA sUreH tatra prAggrahaNaM karoti, 'vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturvyaH' (a02,029) tathA 'pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt' (a02,sU039 ) tasmAdihAbhividhAvAG, A caturyo jJAnebhyaH ekasmin jIve sambhava iti, catvAryekatra jIve sambhavantIti / bhajanAMca darzayatikasmiMzcidityAdinA / kasmiMzcinmanuSyAdike jIve matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAmekaM sambhavati, kathaM ? yena nisargasamyagdarzanaM prAptaM tasya matijJAnamAdyamevaikaM samasti, na zrutaM, yatastallabdhA sAmAyikAdizrutaM na paThati, antareNApi ca zrutajJAnamaSTau pravacanamAtaraH saMgRhyante tena, atastasya granthAnusAri vijJAnaM zrutAkhyaM na sambhavati, ekaM-prathamaM matijJAnameva / kasmiMzcijjIve he bhavataH-samyagdarzanasamanvitasya zrotrendriyopalabdhiH zrutaM dvAdazAGga, zeSendriyopalabdhirmatijJAnam / kasmiMzcit prANini trINi, dve matizrute tRtIyaM cAvadhijJAnaM yasyotpannam / kasmiMzciJcatvAri, etAni trINi caturthaM manaHparyAyajJAnam, pratipannacAritrasya tIrthakRta iva // atha yasmin zrutajJAnamekaM kacit prANini sa kiM na pradazyate ? yato matirevaikA pradarzyate, ucyate-yatra zrutajJAnaM tatrAvazyaM matijJAnam , yatra matijJAnaM tatra zrutaM syAd vA na veti, tasmAnmatijJAnamevaikaM kacinidaryate, etadAha bhA0-zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt / yasya zrutajJAnaM tasya niyataM matijJAnam / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAd vA na veti / atrAha-atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati neti / atrocyate bhATebhyaH' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ____TI-zrutajJAnetyAdi / zrutajJAnasya evaM granthAnusAriNo matijJAnena indriyAnindriyanimittena niyato-nizcitaH sahabhAvaH ekatravRttirUpaH, kiM kAraNam ? tata Aha-- tatpUrvakatvAt-matijJAnapUrvakatvAt zrutasya, sati hi matijJAne zrutajJAnasambhava iti, ato yasya jantoH zrutajJAnaM granthAnusAryasti tasya jantoniyatamindriyAnindriyanimittaM matijJAnaM sambhavati, tasmAcchutajJAnaM yatra prANini tatra dve matizrute avazyaM dRzye, yasya tu jIvasya matijJAnaM kevalaM nisargasamyagdarzanakAle'navAptAkSarazrutasya tasya zrutajJAnaM syAd uttarakAlaM paThato, na vA'nadhIyAnasyeti, tasmAd yatraikaM dayate tatra matijJAnaM nidarzyate, zrutAbhAve'pi bhAvAditi / evaM bhajanAyAM nidarzitAyAM codayatyatrAvasare--atha kevalajJAnasya sakalajJeyagrAhiNaH pUrvaiH-pUrvakAlaprApyaiH pUrvairvA sannivezamaGgIkRtyAbhidhIyate matijJAnAdibhizcaturbhi:saha kiM sahabhAvaH-sahAvasthAnaM bhavati neti ? / ucyate-anyamatapracikaTaviSayA''ha bhA0-kecidAcAryA vyAcakSate-nAbhAvaH, kintu tadbhibhUtatvAdakizcikevale zeSajJAnA __ karANi bhvntiindriyvd| yathA vA vyane nabhasi Aditya sadbhAve'nyamatam / - udita bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanama "- NicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM prati akizcitkarANi bhavanti tadAditi / TI-kecidityAdi, matto'nye vyAcakSate sUrayaH, nAbhAva evAsti, kathaM hi sato vastunaH Atyantiko nAzaH syAt ? yadi ca syAt tato yathaiva kevalabhAsvati jAte jJAnacatuSTayamevamanye'pi zamavIryadarzanasukhitatvAdayo nazyantu, na ca teSAM nAzo'bhyupeyate, tasmAt sahAvasthAnamastyeva, yadi tadyasti sahAvasthAnaM matyAdijJAnacatuSTayasya kevalena saha tataH kimiti svamartha na prakAzayanti ? ucyate-abhibhavAt , tadAha-kintvabhibhUtatvAthataprabhAvatvAt akiJcitkarANi na kiJcidapi kartuM prakAzanaM prabhavanti / tatra dRSTAntamAha-yathA hi kevalinaH sadapi cakSurAdIndriyaM na vyApriyate viSayagrahaNaM prati, prakAzitatvAt kevalajJAnena, evaM matyAdicatuSTayamapi akizcitkara, tadIyasya jJeyasya kevalabhAsvatA prakAzitatvAt / athaitadapi sandihyate bhagavataH kevalino yannetraM tad viSayagrahaNaM prati akizcikaramiti, evaM sati asandeharUpaM dRSTAntaM darzayAmaH-yathA vA vyabhra ityAdi, yena prakAreNaitat sthitaM loke, vigatAnyabhrANi yatra tat vyabhraM tasmin vyabhre nabhasi-viyati AdityekiraNamAlini udite-prakaTIbhUte jvalanAdIni prakAzanaM pratyasamarthAni bhavanti, kimiti ? bhUritejastvAd-bahutejastvAt , Adityena-savitrA abhibhUtAni-tirohitasvasAmarthyAni anyeSAM tejAMsi anyatejAMsi, anyAni vA tejaAtmakAni jvalanAdIni, jvalano'gniH maNiH-sUryakAntAdiH candraH-zazI nakSatram-azvinyAdi, etAni jvalanAdIni prabhRtiHAdiryeSAM tejasA tAni jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni tejAMsi-tejomayAni prakAzanam 1 'nyathA''cakSate ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 udyotanaM prati akizcitkarANi bhavanti na kizcida bahiravasthitaM kuDayAdiviSayaM prakAzayanti, hataprabhAvatvAt , tadvaditi tena prakAreNa kevalabhAsvatA bhUritejasA''krAntAni na vipayaprakAzanaM prati vyApriyante // samprati parAbhiprAyeNaiva matyAdijJAnacatuSTayasya kevalena sahAnavasthAnaM darzayati bhA0-kecidapyAhuH-apAyasadvyatayA matijJAnaM, tatpUrvakaM zrutajJAnam , avadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye, tasmAnnaitAni kevalinaH sntiiti|| ttii0-kecidpyaahurityaadi| kecit punarbuvate-naitAni matyAdIni kevalinaH santi, yasmAnmatijJAnaM apAyasadadvyatayA bhavati, apAyo nAma zrotrAdIndriyopalabdhasyehitasyArthasya nizcayaH, naivaMvidho'pAyaH kevalino'sti, yAvacca zobhanAni samyagdalikAni santi tAvanmatijJAnaM, tadetada dvayamapi dUrotsAritaM kevalina iti nAsti matijJAnaM kevalinaH, matijJAnAbhAve ca matipUrvakasya zrutasya sutarAmabhAva ityataH zrutamapi nAsti, avadhimanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye gadite, na caivaMvidho'sti viSayaH kevalinaH, sambhinnalokAlokagrAhitvAt , tasmAt te api na sta iti, tasmAdupapattibalAdetAni catvAri kevalino divyadRzvano na snti| bhaa0-kishcaanyt| matijJAnAdiSu catueM paryAyeNopayogo bhavati, na yuga - pat / sambhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapat yogI paduSaH sarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamu" payogo bhavati // kiM cAnyat / TI-kizcAnyadityAdinA svAbhiprAyadvayaM prakAzayanti-matijJAnAdiSu catuSu matizrutAvadhimanaHparyAyajJAneSu paryAyeNa-krameNa upayogaH-svIyaviSayagrAhitA bhavati na yugapat , kasmin kAle na svasva viSaye eSAM vyApAraH ? yadA matijJAnI matijJAnenopayukto na tadA zrutAdInAmanyatamena kenacit , yadA ca zrutajJAnenopayukto na tadA matyAdInAmanyatameneti, kevalinastu na krameNaitajjJAnagato'styupayogaH, yataH sambhinna ityAdi / jJAnaM - vizeSagrAhi, darzanaM-sAmAnyagrAhi, jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane, sambhinne-sarvadravyaparyAyagrAhake jJAnadarzane yasya sa sambhinnajJAnadarzanaH tasya, evaM mAhAtmyAdiguNAnvitasya bhagavataH, kevalaM-sarvArthagrAhi jJAnaM yasyAsti tasya kevalinaH, yugapat-ekasmin samaye, kevalajJAne anusamayamupayogo bhavati darzane ca / kIzi kevalajJAne darzane vA ? / ucyatesarvabhAvagrAhake / sarve bhAvAH-pazcAstikAyAsteSAM grAhakaM, vizeSeNa pricchedkmityrthH| nirapekSe / nirgatA apekSA jJeyaM muktvA'nyatra indriyAdau yasya tannirapekSaM tasminirapekSe kevalajJAne vizeSagrAhiNi darzane ca sarvabhAvagrAhake nirapekSe sAmAnyagrAhiNi / anusamayamupayogo bhavatIti / anugataH-avyavahitaH samayaH-atyantAvibhAgaH kAlo yatra kAlasantAne sa kAlasantAno'nusamayastamanusamayaM kAlasantAnamupayogo bhavati, "kAlAdhva kramayugapa For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 31 ] svopajJabhApya-TIkAlaGkRtam 111 noratyantasaMyoge " ( pANiniH a0 2, pA0 3, sU05 ) iti dvitIyA, " avyayIbhAvo vA vibhaktyAdiSu " ( pA0 a0 2, pA0 1 sU0 6 ) vAraMvAreNopayogo bhavatIti yAvat / ekasmin samaye kevalajJAnopayoge vRtte tato'nyasmin kevaladarzanopayoga iti, evaM sarvakAlamavaseyam / yadyapi kecit paNDitammanyAH sUtrANyanyathAkAramarthamAcakSate tarkacalAMnuviddhabuddhayo vAraMvAreNopayogo nAsti, tat tu na pramANayAmaH, yata AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNo-' payogaM pratipAdayanti-" nANammi daMsaNammiya etto egayarammi uvattA" (prajJApanAyAm ) / tathA - " savvassa kevalissavi jugavaM do natthi uvaoga " ( vi0 3096 ) ityAdIni / athaivaM manyethAH sUtrANAmeSAmanya evArtho'nya evavyutpannabuddhibhirAkhyAyata ityetadapi tu duHzraddhAnam, yataH sarvasUtrANyandhapuruSasthAnI yAni sudhiyA gRhItAni zaknuvantyarthaM khyApayituM, yathA zveto dhAvatItyAdi, evaMvidheSu ca sUtreSvavazyamAptasampradAya evAnveSaNIyo bhavati, sa cAvicchedenArthasampradAyaH samastazrutadharAdadhikAriNaH pariSThavamAno muniparamparayA yAvadadyetyAgamAdavigAnena vAraMvAreNopayoga iti, kutaH punararthAgamoDakasmAt upayogavAdinaH ? svata eva cet prekSitaH svamanISikA siddhAntavirodhinI na pramANamityabhyupeyate // athAgamAt pradarzanIyaH tarhyasau tasmAd yatkiJcidetaditi / atha manyase sAkAro'nAkAra iti zabdabhedaH kevalamatra kevalini arthastvabhinna eva, yataH sarvameva vizeSaparicchedakaM jJAnaM kevalini samasti na darzanamiti, idamapi na jAghaTyate jJAnAvaraNaM bhagavataH kSINaM darzanAvaraNIyaM ca niravazeSaM, tatraikatve sati ko'yamAvaraNa bhedAbhimAno niSprayojanaH ? / tathA sAkAropayogo'STadhA darzanopayogacaturdheti, tathA jJAnaM paJcadhA darzanaM caturdheti, ekatve sati kuta idamapi ghaTamAnakaM ? na cAtIvAbhinivezo'smAkaM yugapadupayogo mA bhUditi, vacanaM na pazyAmastAdRzam, RmopayogArthapratipAdane tu bhUri vacanamupalabhAmahe, na cAnyathA jinavacanaM kartuM zakyate suviduSA'pIti, prakRtamanutriyate / etasmAt kevalajJAnopayogAt kevaladarzanopayogAcca vinA'nyasya upayogasya abhAvAt kevalini matyAdijJAnacatuSTayasahabhAvo na gamyate / kiMcAnyadityupapattyantaramAlambatekSAyopazamikakSA- bhA0 - kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi, kSayAdeva kitayA bhedaH kevalam / tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni bhavantIti // 31 // TI0 --- matyAdIni catvAri manaH paryAyaparyavasAnAni jJAnAni matizrutAvadhimanaHparyAyAvaraNIya karmaNAM kSayopazamAvurarIkRtya pravartante, tadAvaraNIya karmakSayopazamanimittAni, kevalaM punaH kSayakAraNameva, tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santIti / anyeSAM tu 1' * nuvizuddhabuddhayaH' iti ka kha - pAThaH, ' tarkabalAt tu vizuddhabuddhayaH' iti gha-TI-pAThaH / 3 sarvasyApi kevalino yugapad dvAvupayogau na staH / 2 jJAne darzane ca anayorekatarasmin upayuktAH / 4' eva vyutpanna ' iti ka-kha-ga-pAThaH / 5 ' santIti' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 granthaH 'jJAnadarzanAvaraNayostu kRtsnakSayAt kevalajJAnadarzane bhavataH tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santi, ' jJAnadarzanayorvizeSasAmAnyagrAhakayorye AvaraNe - AcchAdane tayoreva kRtsnakSayAt kevale jJAnadarzane - vizeSasAmAnyagrAhake utpadyete, atazcatvAri kSayopazamanimittAnyekaM kSayAdeva kevalaM kathaM punaratra sahAvasthAyitA ghaTe ||31|| evaM matyAdi jJAnapaJcakaM pramANaM pradarzya pramANAbhAsA vizcikIrSayA Aha-- sUtram - matizrutAvaghayo viparyayazca // 1- 32 // bhA0 - matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnamiti viparyayazca bhavati, ajJAna cetyarthaH / jJAnaviparyayo'jJAnamiti / atrAha - tadeva jJAnaM tadevA'jJAnamiti, nanu chAyAtapavacchItoSNavacca tadatyantaviruddhamiti / atrocyate TI0 - matizrutAvadhyo viparyayazca yathoktalakSaNA matizrutAvadhayastrayo 'pi viparyayazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH, jJAnAdhikArasya prakRtatvAt jJAnasya viparyayo viparItatA ajJAnaM, pramANAbhAsa itiyAvat / yadA yathArthaparicchedi tadA jJAnaM, yadA tvayathArtha pravartate tadA jJAnAbhAsam / evamukte para Aha- ekasya viruddhadharmadvayasamAropo na yukta iti, tadeva matyAditrayaM pramANaM tadeva cApramANamiti chAyAtapavada virodhitvAdekatrAsAmpratam, etadAhananu chAyAtapavad viruddhametat, yo hi chAyAyAmevAtapaM manyate Atape vA chAyAM tadatyantaviruddhaM syAt / pratItivirodhatha tathA, yo hi zItamuSNaM brUyAt uSNaM ca zItamiti pratyakSaviruddhaM ca jAyate / anrocyate - na brUma ekatrAdhAre etattrayaM jJAnamajJAnaM ca, kintvanyatra jJAnamanyatra cAjJAnamiti / ka tarhi jJAnam ? samyagdRSTau yo'vabodhastajjJAnam, AdhArAntare mithyAdRSTau yo'vabodhastadajJAnam / etadAha matyAdInAM vi paryayaH / bhA0 - mithyAdarzanaparigrahAd viparIta grAhakatvameteSAm / tasmAdajJAnAni bhavanti, tad yathA-matyajJAnaM, zrutAjJAnaM, vibhaGgajJAnamiti / avadhirviparIto vibhaGga ityucyate // TI0 - mithyAdarzanetyAdi / mithyAdarzanena tattvArthAzraddhAnarUpeNa parigraho yadA matyAditrayasya tadA viparItagrAhakatvaM - ayathArthavastupariccheditvam eteSAmiti matizrutAvadhInAM tasmAt kAraNAt ajJAnAni kutsitAnyayathArthaparicchedIni bhavanti matyAdIni / mithyAdRSTiparigRhItA matirmatyajJAnaM, mithyAdRSTiparimithyAhazAma- gRhItaM zrutaM zrutajJAnaM, mithyAdRSTiparigRhIto'vadhirvibhaGga iti / vinaGga jJAnitA ityasya cArtha prakAzayati- avadhirbhavakSayopazamanimitto viparIto'nyathA vastuparicchedI vibhaGga iti yathAvasthitavastuparicchedi ca pramANamiSTaM, na caitat tathetyataH : aprAmANyaM mithyAdRSTi parigRhItAnAmiti / atrAprAmANye khyApite mithyAdRSTiparigRhItasya matyAditrayasya codaka Aha - For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrva 33 ) svIpajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-atrAha-uktaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdi jJAnaM bhavatyanyathA'jJAnameveti / mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhavyAzcendriyanimittAnaviparItAn sparzAdInupalabhante, upadizanti ca sparza sparza iti rasaM rasa iti, evaM zeSAn , tat kathametaditi / atrocyate-teSAM hi viparItametad bhavati // 32 // TI0-uktaM bhavatA-pratipAditaM tvayA samyagdarzanena jIvAditattvazraddhAnarUpeNa parigRhItaM matyAdi jJAnaM bhavati / yathAvad vastuparicchedItiyAvat / anyathA tu midhyAdRSTinA parigRhItaM matyAdivayaM kutsitaM jJAnamajJAnameveti, tadetanna mRSyate, yataH . mithyetyAdi / mithyAdRSTayo'bhigRhItamithyAdarzanAH zAkyAdayaH, mithyAdRSTInAM prakArAH " anabhigRhItamithyAdarzanAH, pravacanArthasandehinaMzca trividhA iti / apiH sambhAvane, caH samuccaye, te mithyAdRSTayo dvidhA bhavyAzcAbhavyAzca, setsyan bhavyaH, naiva kadAcit setsyati yaH so'bhavyaH / te mithyAdRSTayo dvividhA api, indriyanimittAniti indriyANi-zrotrAdIni tAni nimittaM-kAraNamAzritya aviparItAn-yathAvasthitAn sparzAdIniti sparzarasagandharUpazabdAn upalabhante AtmanA, upadizanti ca anyebhyaH / kathamupalabhante kathaM copadizanti ? avaiparItyena, taccAvaiparItyaM darzayati-sparza-zItAdikaM sparzamiti aviparItatAmAcaSTe, rasaM-madhurAdikaM rasamiti evamaviparItamevaM zeSAn-zabdarUpAnavaiparItyena / tat kathametaditi, bAdhake hi pratyaye satyayathArthatA pratyayAntarasya AzrayituM zakyA, yathA zuktikAbuddhayA rajatabuddhirvAdhikayA zuktikAbuddhayA nivartyate, naivamatra bAdhakaM kazcit pratyayaM pazyAmo yabalAnmithyAdRSTInAM tadayathArtha jJAnaM manyemahIti ? / atrocyate-teSAMmithyAdRSTInAM yasmAt tad vijJAnaM viparItameveti, ayathArthapariccheditvAt // 32 // kutaH? sUtram-sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat // 1-33 // TI-sadasatorityAdi / sad-vidyamAnaM asad-avidyamAnaM tayoH sadasato:vidyamAnAvidyamAnayoH avizeSAd-yathAvadavabodhAbhAvAd, vidyamAne hi padArtha utpAdAdirUpeNAnyathAvabodha ekanayAzrayeNeti, avidyamAne'pi lalATadezAdhyAsyAtmA sAmastyena hRdayAdhiSThAno vA, evaM sadasatoravizeSAdayathAvabodhAt tadajJAnaM, yadRcchopalabdheriti anAlocitA arthopalabdhistasyA yadRcchopalabdheH sparzAdiparijJAnaM bhavati, unmattasyeva // bhA0-yathonmattaH karmodayAdupahatendriyamativiparItagrAhI bhvti| so'zvaM . gaurityadhyavasyati gAM cAzva iti loSTaM suvarNamiti suvarNa loSTa nitve hetuH iti lASTaM ca loSTa iti suvarNa suvarNamiti tasyaivamAvizeSaNa - loSTaM suvarNa suvarNa loSTamiti viparItamadhyavasyato niyata1'cAca iti' iti dha-pAThaH, 'cAzvamiti ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 majJAnameva bhavati / tadvanmithyAdarzanopahatendriyamatermatizrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavanti // 33 // tatvArthAdhigamasUtram cAritrAnabhidhAne hetuH TI0 -yonmatto vAyupizAcAdigRhItaH karmodayAn karmaNAM purAkRtAnAM vipAkAd yadA upahatendriyamatiH upahatendriya upahatamanAtha saMvRtto bhavati tadA viparItagrAhIanyathAvasthitavastuparicchedI bhavati, yataH sa unmattaH azvaM santaM gaurayamityeva - madhyavasyati evaM gRhNAtyupadizati ca gAM ca satIM azvo'yamityadhyavasyati svayamanyebhyavopadizyatyazvo'yamiti / sarvapadArtheSveva conmattasya yadRcchayopalabdhirna katipayeSvityetadudAharaNabhUyastvena kathayati-loSTaM suvarNamityAdinA / loSTaM pRthivIpariNAmaM santaM mRdAtmakaM suvarNamityadhyavasyati, suvarNa ca loSTamityadhyavasyati, kadAcicca loSTaM loSTamevAdhyavasyati, kadAcid vA suvarNa suvarNamityeva, tasyonmattasyaivamuktenAvizeSeNa ayathAvadavabodhena loSTaM suvarNamityevaM viparIta madhyavasyataH niyataM - nizcitamajJAnameva, kutsitaH meva tajjJAnaM bhavatIti / samprati dArzantike yojayati - tadvanmithyAdarzanenopahatendriyamanaskasya matizrutAvadhayastrayo'pyajJAnameva bhavanti, ekanayamatasamAzrayaNe tu na sarvavastuparicchedaH, na ca tAvanmAtraM tad vastu, nayamatAntareNAnyathApi paricchedAt, ataH ajJAnatA trayANAm, samagranayasAmagrIpratyayenaikaikanayAvalambI pratyayo nivartyata iti vidyate hi sarvanayasAmagrIpratyayo bAdhaka iti // 33 // bhA0-- uktaM jJAnam / cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / pramANe cokte / nayAn vakSyAmaH / tadyathA TI0 - prakRtaparisamAptiM sUcayati uktaM jJAnam, samyagdarzanajJAnacAritrANItyupakSitaM trayamiti, sampratyavasara prAptaM cAritraM, tacceha labdhAvakAzamapi nAbhidhIyate, yata ihAbhidhAyApi punaH saMvaraprastAve ' AzravanirodhaH saMvaraH', sa gupta samitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH' (a0 9, sU0 1-2 ) ityatra cAritradvAre saMvara prarUpake'bhidhAtavyamevAto granthasya lAghavamicchatA tatraiva navame'bhidhAsyate ityAha- cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / 'pramANanayairadhigamaH' (a01, sU06 ) iti ca yaduktaM tatra pramANametadeva paJcavidhaM samyagdRSTiparigRhItaM jJAnaM, tadAha-pramANe ca pratyakSaparokSe ukte, nayAstu pUrvaM noktA ityato nayAMna vakSyAmaH, te ca yathA svarUpato vyavasthitAstathA nirdizyante sUtram - - naigamasaGgraha vyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 1-34 // bhA0 - naigamaH, saGgrahaH, vyavahAraH, RjusUtraH, zabda ityete paJca nayA bhavanti // 34 // nayabhedAH TI0 - naigametyAdi / kRtadvandvasamAsAnAM paJcAnAmapi prathamAbahuvacanAntatA / nayA 1 nayAnatra ' iti kha- pAThaH / [ adhyAyaH 1 For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 sUtra 34] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam iti ca anekadharmakadambakopetasya vastuna ekena dharmeNonnayanamavadhAraNAtmakaM nitya evAnitya evetyevaMvidhaM nayavyapadezamAskandati, sa cAdhyavasAyavizeSa iti / nigamyante-paricchicante iti nigamAH-laukikA arthAH, teSu nigameSu bhavo yo'dhyavasAyo jJAnAkhyaH sa maigamasya nirdezaH nagamaH ra naigamaH / sa ca sAmAnyenApi vyavaharati sAmAnyabuddhihetunA sAmAnya " vacanahetunA ca, atyantaM bhedebhyo'nyatvarUpeNa sattAmAtreNa, tathA vizeSeNApi vizeSabuddhihetunA vizeSavacanahetunA ca atyantaM sAmAnyAdanyatvarUpeNa vyavaharati paramANuniSThitena, tathA sAmAnyavizeSeNApi gavAdinA sarvagopiNDeSvanuvRttyAtmakena azvAdivyAcyAtmakena ca vyavaharati, yathA loko vyavaharati tathA'nena vyavahartavyamiti, lokacopadiSTaiH prakAraiH samastairvyavaharati / pravacane ca vasatiprasthakanidarzanadvayena vibhAvitaH kANabhujarAddhAntaheturava _ gntvyH| abhedena saGgrahAt sarvasya saGgrahNAti iti saGgrahaH / saGgrahasya svarUpam / yadi bhavanAbhisambaddhasyaiva bhAvasya bhAvatvamabhyupagamyate tataH parisamA pitAtmasvarUpitvAd bhAvasya bhrAntisamupanibandhanaghaTAdivikalpaprakasanAnarthakyam , yadi ghaTAdi vastvapi bhavanapravRttitantramevetyevaM sati bhAva eva, tadanAntaratvAt tat svAtmavat , bhavanArthAntaratve vA vyomotpalAdivadasattvaM vikalpAnAM rAsabhaviSANAdisattvaM vA ghaTAdivad bhavanArthAntaratvAt , etaddarzanapurassarA eva ca sarvanityatvaikatvakAraNamAtratvAdivAdAH kAlapuruSasvabhAvadaivAdayazceti bhAvaH / nizcayAsadgRhItAnAM vidhipUrvaka mavaharaNaM vyvhaarH| yadi ghaTAdibhedazrutyA svasAmAnyAnubaddhasya vyavahArasya vyAkhyA yA nirastasAmAnyAntarasambandhasya zrUyamANatvAnuguNameva grahaNaM na syAt, kintu sarvavyapadezavizeSAbhivyaGgayo bhAva eva tena tena rUpeNAbhivyajyate, tato ghaTAdhanyavarabhedazrutau sarvarUpabhedabhAvapratItiprasaGgastatazca ghaTapaTodakAdirUpavyatikarabhAvAnizcayAbhAvaprasaGgaH, upadezakiyopabhogApavargavyavasthAdInAM cAbhAvAt sarvasaMvyavahArocchedaH, sarvavizeSavyAkaraNe ca nirnibandhanabhavanAbhAvAd bhAvAbhAva eva, avizeSatvAbhedatvAnirUpyatvAditamazca naivAsau bhAvaH kharaviSANAdivat , tasmAd vyavahAropanipatitasAmAnyopanibandhanaM tu yadeva yad yadA dravyaM pRthivIghaTAdi vyapadizyate tadeva tat tadA trailokyAvibhinnarUpaM satatamavasthi-. tAparityaktAtmasAmAnyaM mahAsAmAnyapratikSepeNa saMvyavahAramArgamAskandatIti / evaMvidhavastUpanibandhanaiva ca varNAzramapratiniyatarUpA yamaniyamagamyAgamyabhakSyAbhakSyAdivyavasthA, kumbhakArAdeva mRdAnayanAvamardanazivakasthAsakAdikaraNapravRttI vetanakAdidAnasya sAphalyam , avyavahAryatvAcca zeSamavastu, vyomendIvarAdivaditi / aju-samamakuTilaM sUtrayati Rju ajamaya vA zrutam Agamo'syeti sUtrapAtanavad vA RjusUtraH, yasmAdatItAnAgatavakrapavicAraH rityAgena vartamAnapadavImanudhAvati, ataH sAmpratakAlAvaruddhapadArthatvAt Rju1 'nidhitena ' ityapi paatthH| 2 'bhAvanizcayA0' iti k-g-paatthH| 3 'ditaca iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 sUtraH, eSa ca bhAvaviSayaprakArAtItAnAgataviSayavacanaparicchede pravRttaH sarvavikalpAtItAtisampramugdhasaGgrahagrahAviziSTatvAd vyavahArasyAyathArthatAM manyamAnaH acaraNapuruSagaruDavegavyapadezavad vatamAnakSaNasamavasthitiparamArthavastu vyavasthApayati, atItAnAgatAbhyupagamastu kharaviSANAstitvAbhyupagamAna bhidyate, dagdhamRtApadhvastaviSayazcAnAzvAso na kasyacidapi syAt , aghaTAdilakSaNamRdAdyanarthAntaratvAcca ghaTAdikAle'pi ghaTAditaiva syAt, na ca tadeva tadekaM mRd dravyamanyathA vartate, kiM tarhi 1 anyadeva, anya pratyayavazAda vA'nyathotpadyata iti na piNDAdikriyAkAle kumbhakAravyapadezaH, yadi cAnyadapi kurvannanyasya kartetyucyate paTAdikaraNapravRtto'pi pratyAkhyAtavijJAnAntarasambandhaH syAdeva kumbhakAraH, tatazcAzeSalokavyavahAroparodha ityataH pUrvAparabhAgaviyutaH sarvavastugato vartamAnakSaNa eva satyaH, nAtItamanAgataM cAstIti, etadarzananibandhanaM caitadupadizyate, "piva ca khAda ca" ityAdi "etAvAneSa puruSaH" ityAdi veti / zabdanayaH-zabda eva, so'rthakRtavastuvizeSapratyAkhyAnena zabdakRtamevArthavizeSaM manyate, yadyarthAdhIno vizeSaH syAt na zabdakRtaH, tena ghaTavartamAnakAle ghaTa eva nirvizeSaH syAt karmakaraNasampradAnApAdAnasvAmyAdivizeSAn nApnuyAt , tatazca ghaTaM pazyatyevamAdikArakakRto vyavahAraH chiyeta, samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitameva vastvabhyupaiti netarat, nahi puruSaH strI, yadIpyeta vacanArthahAniH syAt , bhedArtha hi vacanam , ataH svAtiH tArA nakSatramiti liGgataH, nimbAmrakadambA vanamiti vacanataH, sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmi pacAvaH pacAmaH iti puruSataH, evamAdi sarve parasparavizeSavyAghAtAdavastu, parasparavyAghAtAccaivamAdyavastu pratipattavyam, yathA ziziro jvalanaH, tathA viruddha vizeSatvAt taTastaTI taTamityavastu, raktanIlamiti yathA, yad vastu tadaviruddhavizeSamabhyupayanti santaH yathA ghaTaH kuTaH kumbha iti / tathA cocyate-yatra hyartho vAcaM na vyabhicaratyabhidhAnaM tat , evamayaM samAnaliGgasaGkhyApuruSavacanaH zabdaH, etaddarzanAnugRhItaM cocyate-" arthapravRttitattvAnAM zabda eva nivandhanam" iti, evamete mUlanayAH paJca naigamAdayaH / atra cAdyAzcatvAro'rthapradhAnatvAdarthatantratvAt , zabdanayaH punararthopasarjanaH zabdapradhAnaH zabdatantra iti // 34 // adhunaiSAM yathAsambhavaM bhedapratipipAdayiSayA''ha sUtram-Adyazabdau ditribhedau // 1-35 // TI0-tatra AdyazabdAvityAdi / tatra naigamAdiSu paJcasu yau Adyazabdo to , yathAsaGkhyaM dvitribhedau bhavataH, Adyau ca to zandau ceti samAnAAdyazabdanayabhedAH dhikaraNasamAsAzaGkAyAmAha 3 asyollekho harikArikAyAM 1'anyatpratyaya ' iti kh-g-paatthH| 2 'khyAtena ' iti kh-paatthH| zamdAdvaite / 4 'tatra Adyazabdo' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyam sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-Adya iti sUtrakramaprAmANyAnnaigamanAha / sa vibhedo-dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti / zabdastribhedaH-sAmprataH, samabhirUDhaH, evambhUta iti // TI0-Adya iti sUtrakrametyAdi / Adau bhava AdyaH ityanena sUtrakAraH kamAha ? / ucyate-naigama, kuta iti cet ? sUtrakramaprAmANyAt arthasUcanAt sUtraM naigamAdi kramaH-paripATI tasya prAmANyamevamAzrayaNaM tasmAnnaigamanayaM bravIti, sa Ayo naigamo dvibhedo dvau bhedAvasyeti dvibhedaH, tau ca bhedAvAcaSTe-dezaparikSepI naigamasya vaivi- va - sarvaparikSepI ca / dezo-vizeSaH paramANvAdigatastaM parikSeptuM zIla - masyeti dezaparikSepI, vizeSagrAhItyarthaH / sarvaparikSepI sarva-sAmAnyam ekaM nityaM niravayavAdirUpaM tat parikSeptuM zIlamasya sa sarvaparikSepI, sAmAnyagrAhItiyAvat / sAmAnyavizeSarUpastu noktaH, anuvRttilakSaNazcet sAmAnyaM, vyAvRttilakSaNazcet vizeSaH, tato'nyasyAbhAvAt / athavA AdyantayorgrahaNAt tanmadhyagatasyApi grahaNam / zabdastribhed iti zabdanayastribhedaH vyaMza iti, tAnAha-sAmprata ityAdinA, zabdasya traividhyam - sAmprataM-vartamAnaM bhAvAkhyameva vastvAzrayati yato'taH sAmprataH, - sampratikAle yad vastu bhavat tat sAmprataM tadvastvAzrayan sAmprato'midhIyate // nanu ca 'kAlAdva(?)J' (paa04|3|11) iti sAmpratika iti bhavitavyam , naiSa doSaH, vartamAnakSaNavartivastu vipayo'dhyavasAyastadbhavaH zabdaH sAmprataH, svArthiko vA prajJAditvAt / eSa ca maulazabdanayAbhiprAyAviziSTa iti na pRthagudAharaNairvibhAvitaH / yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhaH, sobhidadhAti-yadi liGgamAtrabhinnamavastu, visaMvAditvAt raktanIlatAdivat , evaM sati mUlata eva bhinnazabdaM kathaM vastu syAt ? zabdena hyoM niruktIkriyate etasmAniruktAdepa iti, yatra tadbhedastadbhinnameva, yathA tu pUrvanayenaikaM kRtvocyate indrazakAdi tathA yadavastu, ghaTajvalanAdivada bhinnanimittatvAta, anayorekatvenAvastutA / evaM ghaTakuTayorapi ceSTAkauTilyanimittabhedAt pRthaktA, tathA prakRtipratyayopAttanimittabhedAd bhinnau zakrendrazabdAvekArtho na bhavataH, viviktanimittAvabaddhatvAt gavAzvazabdavat / athApi pratItasvAdasaMpramohAlloke caivaM nirUDhatvAt indrazabdasya purandarAdayaH paryAyA ityetadanupapannama, evaM hi sAmAnyavizeSayorapi paryAyazabdatvaM syAdeva, yataH plakSa ityukte drAk kSe'sti sampratyayaH, astitvAsampramohe ca saMjJAntarakalpanAyAmihApi taryuktAdanuktapratipattau satyAM paryAyatvaprasaGgaH praviza piNDI, bhakSayetyasya gemAt , tathA'stirbhavantIparaH prathamapuruSeprayujyamAno'pyastIti gamyate, vRkSaH plakSo'stIti gamyate, nyAyAdastiH paryAyaH prAptaH, tasmAd bhedaH sAdhIyAn dantihastinozcaikatvAd dantahastaikatvaprasaGga iti / evaM saMjJAntarokteH saMjJA 'kimAha ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'gamanAt ' iti ka-ba-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ntarAbhidhAnamavastviti pratipAdite evambhUtanaya Aha-nimittaM kriyAM kRtvA zabdAH pravatante, nahi yadRcchAzabdo'sti, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kuTuMzca kuTo bhavati, pUrdAraNapravRtta eva purandaraH, yathA daNDasambandhAnubhavanapravRttadAsasyaiva daNDitvam, anyathA vyavahAralopaprasaGgaH / na cAsau tadarthaH, animittatvAd yathA bahutvaikavacanam, iti samuccaye parisamAptau ca // bhA0-atrAha-kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate TI0-atrAhetyAdi / asminnavasare naigamAdInAmadhyavasAyavizeSANAM lakSaNajijJAsayA viviktacihnaparijJAnAbhiprAyeNAha-kiM lakSaNameSAmiti / atrocyate-lakSaNam ___ bhA0-nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparinaigamalakSaNam jJAnaM ca dezasamagramAhI naigamaH // TI-nigameSvityAdi / na caitAni sUtroNyavRttitvAt , kaizcit punantyiA sUtrANIti pratipannam, tatra naigama ityasyAvayavapravibhAgena vyAkhyAnaM-nizcayena gamyante-uccAryante-prayujyante yeSu zabdAste nigamA--janapadAH teSu nigameSu-janapadeSu ye ityakSarAtmakAnAM dhvanInAM sAmAnyanirdezaH abhihitA-uccAritAH zabdA-ghaTAdayasteSAmartho-jaladhAraNAharaNAdisamarthaH,zabdArthaparijJAnaM ceti zabdasya ghaTAdirartho'bhidheyastatparijJAnam-avabodhaH, ghaTa ityanenAyamartha ucyate asya cArthasya ayaM vAcaka iti, yadevaMvidhamadhyavasAyAntaraM sa naigamaH, sa sAmAnya vizeSAvalambItyetada darzayati-dezasamagramAhIti / yadA hi kharUpato paTamayaM nirUpayati tadA sAmAnyaghaTaM sarvasamAnavyaktyAzritaM ghaTa ityabhidhAnapratyayahetumAzrayatyataH samagragrAhIti / tathA vizeSamapi sauvarNo mRNmayo rAjataH zveta ityAdikaM vizeSa nirUpayatyato dezagrAhIti bhaNyate naigmnyH|| samprati saGgrahasya lakSaNamAhasamahalakSaNam bhA0-arthAnAM sarvaikadezagrahaNaM saGgrahaH // ttii.-arthaanaamityaadi| arthAnAM-ghaTAdInAM sarvaikadezagrahaNamiti sarvasAmAnya ekadezo-vizeSaH tayoH sarvaikadezayoH--sAmAnyavizeSAtmakayorekIbhAvena brahaNam-AzrayaNamevaMvidho'dhyavasAyaH saGgraho bhaNyate / ekIbhAvena grahaNamevaM draSTavyamyau hi sAmAnyavizeSau naigamAbhimatau tau sampiNDaya saGgrahanayaH sAmAnyameva kevalaM sthApayati sattAsvabhAvam. yataH sattAto na vyatiricyate vizeSaH // vyavahAralakSaNAbhidhitsayA''havyavahAralakSaNam bhA0-laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyvhaarH|| TI0- laukiketyAdi / loke manuSyAdisvabhAve viditAH laukikAH-puruSAstai 'sUkSmANya ' iti kha-pAThaH / 2 kicit ' iti kha-ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 119 samaH-tulyaH, yathA laukikA vizeSaireva ghaTAdibhirvyavaharanti tathA'yamapItyatasta samaH, upacAraprAya iti / upacAro nAmAnyatra siddhasyArthasyAnyatrAdhyAropo yaH, yathA kuNDikA sravati, panthA gacchati, udake kuNDikAsthe sravati kuNDikA sravatIsyucyate, puruSe ca gacchati panthA gacchatIti / evamupacAraprAya upacArabahula ityrthH| vistRto-vistIrNo'neko'rtho jJeyo yasya sa vistRtArthaH adhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nigadyate // RjusUtralakSaNavyAcikhyAsayA AhaRjusUtralakSaNam bhA0-satAM saamprtaanaamrthaanaambhidhaanprijnyaanmRjusuutrH|| ttii0-staamityaadi|staaN-vidymaanaanaaN, na khapuSpAdInAmasatAM, teSAmapi sAmpratAnAM--vartamAnAnAmitiyAvat arthAnAM ghaTAdInAM abhidhAnaM-zabdaH parijJAnam-avabodho vijJAnamitiyAvata, abhidhAnaM ca parijJAnaM cAbhidhAnaparijJAnaM yat sa bhavati RjusuutrH| etaduktaM bhavati-tAneva vyavahAranayAbhimatAn vizeSAnAzrayan vidyamAnAn vartamAnakSaNavartino'bhyupagacchannabhidhAnamapi vartamAnamevAbhyupaiti nAtItAnAgate, tenAnabhidhIyamAnatvAt kasyacidarthasya, tathA parijJAnamapi vartamAnamevAzrayati, nAtItamAgAmi vA, tatsvabhAvAnavadhAraNAt , ato vastvabhidhAnaM vijJAnaM cAtmIyaM vartamAnamevAnvicchannadhyavasAya: sa RjusUtra iti // zabdanayasya tribhedasya lakSaNapracikAzayiSayA AhazabdalakSaNam bhA0-yathArthAbhidhAnaM shbdH|| . TI0-yatheti / yena kAraNena bhAvarUpeNa nAmasthApanAdravyaviyutenArtho ghaTAdiyathArthaH tasyAbhidhAnaM zabdaH yathArthAbhidhAnaM, tadAzrayI yo'dhyavasAyaH sa zabdanayatayA'bhidhIyate / vartamAnamAtmIyaM vidyamAnaM bhAvaghaTamevAzrayati natarAniti // ___ idAnImasya zabdanayasya yat purastAt traividhyaM darzitaM'zabda-stribhedaH sAmprataH, samabhirUDha evambhUta' iti, asyAdyabhedalakSaNodavibhAvayiSayA AhasAmpatalakSaNam bhA0-nAmAdiSu prasiddhapUrvocchabdAdarthe pratyayaH saamprtH|| TI0-nAmetyAdi / nAmasthApanAdravyabhAveSu namyamAne vastuni ghaTAdau sthApyamAne pA''kArAtmanA dravye ca guNasaMdrAvAtmake bhAve ca prativiziSTapayoyarUpe prasiddhapUrvot prasiddho-nitiH pUrvamiti-saMjJAsaMjJisambandhakAle prasiddho'sau ghaTAdizabdo'bhidhAnatayA teSAM nAmAdInAmasya ghaTAderarthasyAyaM vAcaka ityevaM prasiddhapUrvAd vAcyavAcakalakSaNasambandhasaGketanAd yogyatAlakSaNasambandhAvagatervA, zabdAditi, abhidhAnAt nAmna itiyAvat artheabhidheye yaH pratyayo-vijJAnaM sa sAmprato nayaH / etaduktaM bhavati-nAmAdiSu prativiziSTavartamAnaparyAyApanneSveva prasiddho vAcakatayA yaH zabdastasmAcchabdAt bhAvAbhidhA lakSaNAcisyAsayA' iti g-ttii-paatthH| 2 lakSaNAnvibhAvayiSayA' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 yinaH tadvAcye'rthe bhAvarUpe pravRtto'dhyavasAyaH sAmpratAkhyAmAsAdayati / yato bhAva eva zabdAbhidheyo bhavati, tenAzeSAbhilaSitakAryakaraNAditi // adhunA samabhirUDhalakSaNaM darzayannAha - samabhirUDhalakSaNam A0 - satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDhaH // TI0 - satsvartheSu ityAdi / satsu - vidyamAneSu vartamAnaparyAyApatreSvityarthaH, artheSughaTAdiSu asaGkrama ityanyatrAgamanaM zabdasya yat so'saGkramaH / yathA ghaTa ityasya zabdasya vidyamAnaM ghaTaM ceSTAtmakaM virahayya nAnyatra kuTAdyarthe ghaTAbhidhAnasAmarthyamasti, anamidheya - svAt, yadi cAsya ghaTazabdasya kuTAdirartho'bhidheyo bhavedevaM sati yathoktAH sarvasaGkaratvA - dayo doSA upajAyeran nityato na zabdAntarAbhidheyo'rtho'nyasya zabdasyAbhidheyo bhavati, evamasaGkramagaveSaNaparo'dhyavasAyaH samabhirUDhaH // evambhUtanayalakSaNonninIpayA Aha evaMbhUtalakSaNam bhA0-- 0 - vyaJjanArthayorevambhUta iti // TI0 - vyaJjanetyAdi / vyaJjanaM - zabdastasyArthaH - abhidheyo vAcyam tayorvyaJjanArthayorevaM saMghaTanaM karoti ghaTa iti yadidamabhidhAnaM tacceSTApravRttasyaiva jaladhAraNAharaNasamarthasya vAcakaM, ceSTAM ca jalAdyAnayanarUpAM kurvANo ghaTo mataH, na punaH kriyAto nivRttaH, itthaM yathArthatAM pratipadyamAno'dhyavasAya evambhUto'bhidhIyate iti // bhA0- - atrAha - uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAH / tatra nayA iti kaH padArtha iti / atrocyate - nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nayasya zabdArthaH nirvartakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram // TI0 - annAvakAze codakaH praznayati - uddiSTAH - abhihitAH lakSaNatastvayA - naigamAdayaH pazca / tatra naigamAdisUtre, nayA iti yadabhidhAnaM tasyAnekakArakasannidhAne sati kaH pratyayArtho grAhya iti saMzayAnaH pRcchati tannayA iti kaH padArthaH / tadityanena bahuvacanAntamabhidhAnaM nayA ityetannirdizati, nayA iti tu itizabdaH nayA ityasya padArthaviparyAsakRt, nayA ityasya zabdasya kaH padArthaH // nanu ca ko'rtha iyatA siddhaH / tatra padArtha iti padagrahaNamatiricyate ? | ucyate - zabdasya hi siddho'rtho vAcyo gamyaztha, yathA guDa ityukte dravyaM vAcyam, mAdhuryAdayastu gamyAH, evamihApi vAcyo'rtho yaH kazcit kartrAdirUpaH zeSastu gamya iti, tatreha vAcyamartha padagrahaNena praznayati, padasyArtho vAcyaH ka iti, na tu gamyamAnam, sUrirAha- atrocyate - nayAH prApakA ityAdinA kartrarthaH pradarzyate - nayanta iti nayAH, sAmAnyAdirUpeNArtha prakAzayantItyarthaH / prApakA ityanena nayaterantarNItaNyarthatA khyAyate, prApayanti Atmani taM tamartha svAbhimatAbhirupapattibhiriti / kurvantItyAdibhistu & vAcyaH' iti kha- pAThaH / 2 ' tanayA' iti pAThaH, sa eva ca TIkAkArasammataH / - For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 121 nayaterantaratApi zakyA kalpayitumityetad darzayati-kurvanti tad tad vijJAnamAtmana iti kArakAH, apUrva prAdurbhAvayanti vijJAnamitiyAvat / tathA siddhivacanopAyaM sAdhayanti zobhanAmanyonyavyAvRttyAtmikAM vijJapti janayantyataH sAdhakAH / tathA vartamAnArtho'pi nirvartakA iti nizcitena svenAbhiprAyeNotpannAH te'dhyavasAyavizeSA nIzamanAsAdayanto nirvatakA iti / tathA dIptyartho'pyayam / nirbhAsakAH vastvaMzajJApanaparatvAt / tathopalabdhyarthatA'pyasya upalambhakA iti darzayatyanena, prativiziSTakSayopazamApekSatvAt tAMstAnarthavizeSAnatyantasUkSmAnavagAhamAnAH upalambhakA iti / vyaJjanArtho'pyayaM vyaJjakA ityanena kathayati, vyaJjayantispaSTayanti-sphuTIkurvanti svAbhiprAyeNa vastu, yathA''tmasvabhAve sthApayantItyarthaH / evamete kiJcid bhedaM pratipannA api zabdA bhASyakAreNAnAntaramiti vyapadiSTA ityanAntaramiti // sakarmakANAM prApyeNa karmaNA bhavitavyamiti darzayati bhA0-jIvAdIn padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvatayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH // TI0-jIvAdIn padArthAn nayantItyAdi / atra ca NImaH prayogo nayaterartha iti jIvAdIna zAstrapratipAdyAn sapta padArthAnityanena vAcyAn vyapadizati, na gamyAna, tAn nayanti iti nyaaH| nayantItyAdinA ca yaH kartA darzitastamevAnanyaM kriyAto darzayati, yato nayAH nayanta ityanena kartuH prAdhAnyaM kriyAyAM guNabhAva iti kaizcit pratipannaM kriyAyAH prAdhAnyaM kartuguNabhAva iti, iha tathA nAtyantikaH katakriyayorbhedo'stIti, yataH sa eva padArthaH kartetyeva vyapadizyate svatantratvAt , tathA sa eva ca sAdhyAtmanA vartamAnaH kriyetyAkhyAyate, ataH kartRkriyayoranenAtyantikaM bhedaM nirasyati-nayanti ityAdinA / nayazabdArthe nirUpite codako'cUcudatbhA0-atrAha-kimete tantrAntarIyA vAdina Ahosvid svatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti / atrocyatenayAnAmadhyavasA ". naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH matibhedena vipradhAvitAH / ' jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / TI0-ya ete naigamAdayo vastvaMzaparicchedavyApRtA nayAH kimete tantrAntarIyA ityAdi, tanyante-vistAryante'sminnanena vA jIvAdayaH padArthAH tantraM-jainapravacanaM tamAdanyat kANabhujAdizAstraM tantrAntaraM tasmin bhavAH kuzalA vA tantrAntarIyAH / gahAditvAcchaH / svazAstrasiddhAnonavazyaM vadantIti vAdinaH, tat kiM vaizeSikAdayo vAdino nayA bhaNyante ? Ahosvit athavetyasya pakSAntarasUcakasya nipAtasyArtha pryuktH| svatantrA eveti / svaM-AtmIyaM tantra-zAstraM yeSAM te svatantrAH, svapradhAnAH jinavacanameva 1' tAnAsAdayanto ' iti ka-kha-pAThaH / nAntaratA For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 svabuddhayA vibhajanta evamAhuH / codakapakSagrAhiNa iti / codako duruktAnuktAdiscakastasya pakSo-viSayaH taM codakapakSaM grahItuM zIlameSAmiti codakapakSagrAhiNaH matibhedobuddhibhedastena vipradhAvitAH,ayathArthanirUpakA itiyAvat / evaM codayato'yamabhiprAyaH-yadyayaM tantrAntarIyatvameSAM darzayiSyati nAsya vakSyamANo vipratipattidoSa Apatsyate, atha svatantrA eveti nizceSyati tathA sati naiva svecchAsvatantrANAmabhyanujJAto vastvaMzo'bhyupeyo vastubhA. gazca projjhyaH, yasmAdekasyApi padasyArocanAnmithyAdarzana miti / evaMvidhadoSopacikSipsayA codayati // atha pakSAntaramAzrayiSyati tatrApyasya sukhena vipratipattidoSaM codayiSyAmIti matvA praznayati, mUristUbhayamapyetat parityajan pakSAntaramAzrayate atrocyate iti // naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH, kiM tarhi 1 tdaah-jnyeysyetyaadi| vijJAnagamyasya jIvAdeH svasaMvedyasya vAcyasyArthasya ghaTapaTAdeH adhyavasAyAntarANi vijJAnabhedAH, AdhikyenAvasIyante-paricchidyante tato yena so'dhyavasAyaH-pratyayo vijJAnam antarANIti bhedAkhyAnam, etAnIti naigamAdIni paJca, etat kathitaM bhavati-vastvevAnekadharmAtmakamanekAkRtinA jJAnena nirUpyata ityataH svazAstranirUpaNamevedam, etaMca darzayati bhA0--tadyathA-ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhinivRtta UrdhvakuNDalauSThAyataghaTe nayAvatAraH __ vRttagrIvo'dhastAt parimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha " uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminnekasmin vizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAt parijJAnaM naigmnyH|| ___TI-tadyathetyAdinA / yathA hyete ekavastuviSayA vijJAnavizeSAstathodAharaNena bhAvayati-ghaTa ityukte naigamAdhyavasAya evaM manyate-yo'sAviti lokasiddhaH, ceSTAbhinivRtta iti dhAsvarthAnugatimAviSkaroti, kumbhakAraceSTAbhinivRtto'rtho niSpannaH / kimAkAra iti ced ? ata Aha-UrdhvamityAdi / Urdhvamupari kuNDalI vRttAvoSThau yasya AyatA-dIrghA vRttA-samaparidhiH grIvA yasya UrdhvakuNDalauSThazcAsAvAyatavRttagrIvazceti samAnAdhikaraNaH, upari taavdevmaakaarH| atha adhastAt kimAkAra ityata Aha-adhobhAge parimaNDalaH, samantAda vRtta ityarthaH / kasya punaH kAryasyAsau kSama ityAha-jalAdInAmityAdi / jaladhRtakSIrAdInAmAharaNe-dezAd dezAntarasaJcAraNe samarthaH-zaktaH AnItAnAM ca dhAraNe prtylH| uttaretyAdi / pAkajaraktAdiguNaparisamAptyA niSpannadravyavizeSa iti / na dravyaM sAmAnyamAtraM, kiM tarhi ? dravyavizeSaH, paramArthe sati, vAcA na saMvRttisatIti, tasmin evamAtmake ekasmin vizeSAH zuklapItAdayaH kanakarajatAdayaH khaNDahuNDAdayo vA tadvati tajAtIyAH-tatprakArAH vyAvarNitaghaTaprakArAH teSu ca sarveSu lokaprasiddheSu avizeSAt abhedena parijJAnaM-nizcitAvabodhaH naigamaH dezasamagragrAhI naigama iti, pUrvAbhihitalakSaNaprapazco'yaM sAmAnyavizeSavaicitryapradarzanArthaH // 1 evaM ca' iti kha-ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam atha saGgrahaH kathaM ghaTamicchatItyAha bhA0 - ekasmin vA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH saGgrahaH // DhI 0 - ekasminnityAdi / ekasmin ghaTe bahuSu ghaTeSu vA nAmAdivizeSite - Sviti nAmasthApanAdravyabhAvaghaTeSvityarthaH / sAmprateSu vartamAneSvatIteSu - atikrAnteSvanAgateSu - AgAmiSu ghaTeSu yaH sampratyayaH - sAmAnyaM ghaTo ghaTa iti parijJAnaM sa saGgrahaH, yasmAt sAmAnyameva ghaTAdirUpeNa nirbhAsate, na sAmAnyAdanye vizeSAH santi / 123 vyavahArAbhiprAyaprakaTanAyAha bhA0- teSveva laukikaparIkSakaprAyeSUpacAra gamyeSu yathAsthUlArtheSu sampratyayo vyavahAraH // TI0 - teSvityAdi / ekadvibahutvanAmAdirUpeSu loke viditA laukikAH parIkSakatvena jJAtAH laukikaparIkSakAH-paryAlocakAH teSAM grAhyAH- AdeyAH jalAdyAharaNArtha ye ghaTAsteSu, upacAragamyeSviti lokakriyAdhAreSu yathAsthUlArtheSviti sUkSmasAmAnyopasarjaneSu, yato'sya vizeSaireva vyavahAro bhUyasA, na sAmAnyeneti // RjusUtranayamataM vivRNoti - bhA0 - teSveva satsu sAmprateSu sampratyayaH RjusUtraH // TI0 - teSvevetyAdi / ghaTeSu satsu - vidyamAneSu vartamAna samayAvadhikeSu sampratyayaH RjusUtra iti // adhunA sAmpratAbhiprAyaM nirUpayati bhA0-teSveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH // DhI.--teSvevetyAdi / RjusUtrAbhipreteSu vartamAnakAlAvadhikeSu nAmasthApanAdravyabhAvaghaTAnAM ye vAcakAH zabdAste cAnyatamagrAhiNaH yasmAd yasya zabdasya namyamAnaH padArtho vAcyo na tasya sthApanA, yasya vA sthApanA na tasya dravyaM, yasya dravyaM na tasya bhAvaH ityato nAmAdInAM ghaTAnAM ye zabdAH anyatamaM - nAmasthApanAdikaM gRhNanti te'nyatamagrAhiNasteSu zabdeSu uccAriteSvanyatamagrAhiSu yad vijJAnaM sa sAmprataH, te zabdA yadi prasiddhAH pUrvaM bhavantinirjJAtAbhidheyasambandhAH asyedaM vAcyamityanena rUpeNa, tathA gamakA ityetadAha - prasiddhapUrvakeSu, prasiddhaH pUrvo yeSAM prathamaM saGketaste prasiddhapUrvakAsteSu nAmAdInAmanyatamavAcahy sampratyaya iti // samabhirUDhamatodvibhAvayiSayA Aha 1' uccariteSu ' iti kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH1 ___mA0-teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsakramo vitarkadhyAnavat smbhiruuddhH|| TI-teSAmeva ghaTAnAM satAM-vidyamAnAnAM vartamAnakAlAvadhikAnAM sambandhI yo:dhyavasAyAsakramaH sa samabhirUDhaH, adhyavasAyo-vijJAnaM tasya vijJAnasyotpAdakatvAbhidhAnamapyadhyavasAyastasyAsakramaH-anyatra vAcyeSvapravRttiH, nahi ghaTa ityasyAbhidhAnasya kuTo vAcyaH, kuTa ityasya vA ghaTa iti / adhyavasAyAsakramaM ca dRSTAntena bhAvayati-vitarkadhyAnavaditi / anyatamaikayogAnAmekatvaM vitarkamiti vakSyati navame'dhyAye (sU041), vitarkaH zrutaM, vitarkapradhAnaM dhyAnaM vitadhyAnaM tadvat // nanvAdye'pi zuklabhede vitarkapradhAnatA samasti ? naivam , tatra saGkramAbhyupagamAt 'avicAraM dvitIyam' (a09,sU044) iti vacanAt ekatvavitarkaparigraha iti // evambhUtAbhiprAyamAviSkarotibhA0 teSAmeva vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // TI0-teSAmevetyAdi / teSAmevAnantaranayaparigRhItaghaTAnAM yo vyaJjanArthoM tayoranyonyApekSArthagrAhI yo'dhyavasAyaH sa evambhUtaH paramArthaH vyaJjanaM vAcakaH zabdaH, artho'bhidheyo vaacyH| atha kA punaranyonyApekSA ?, yadi yathA vyaJjanaM tathArtho yathA cArthastathA vyaJjanam, evaM hi sati vAcyavAcakasambandho ghaTate anyathA na, yogyakriyAviziSTameva vastusvarUpaM pratipadyata iti // __ evaM bhAvite nayAnAmabhiprAye codakaH svAbhiprAyamabhivyanakti bhA0-atrAha-evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAt nanu vipratipattiprasaGga iti / atrocyate TI-evamidAnImekasminnityAdinA bhASyeNa / evamiti yathA pratipAditairekavastuni parasparavilakSaNairbhedaiH, idAnImityetat pUrvAbhihitanayavAdakAlApekSayA prayujyate, evamavasthite nayaprasthAne'dhunA idamApanIpadyate-ekasminnarthe ghaTavastuni, bahuSvartheSu na doSAzaGkA'sti, prativastu nayapravRtteH, ekasmin punaradhyavasAyanAnAtvAd vijJAnabhedAta , nanuzabdo mImAMsAyAM, mImAMsanIyametadevaM, vipratipattiprasaGga iti, viruddhatvapratItirvipratipattistasyAH prasaGgo'niSTamitiyAvat ,na hyekameva vastu sAmAnyaM sat punarvizeSo bhavati, trikAlikaH varnamAnakSaNAvadhiko vA, nAmAditrayanirAsAd vA bhAvamAtraM paryAyazabdAnabhidheyo vA viziSTakriyAviSTo vA vastuvizeSa iti, viruddhAH pratItayaH sakalAH pratIyanta iti, na ca viruddhapratItikaH padArtho nizcetuM zakyate, na cAnizcayAtmakaM tattvajJAnamityAkumArasiddhiH / zAstrakArastu yenAbhiprAyeNa jJeyasyArthasyAdhyavasAyAntarANyetAnItyuktavAn taM pracikaTayiSurAhaatrAcyate vipratipattiparihAraH 1 'kAlikaH ' iti kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam __ bhA0-yathA sarvamekaM sadvizeSAt / sarvaM dvitvaM jIvAjIvAsavasyakatvAda tmakatvAt / sarva tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt / sarva catuSTayaM caturdarzanaviSayAvarodhAt / sarva pazcatvaM pazcAstikAyAtmakatvAt / sarva SaTrakaM sshdrvyaavrodhaaditi| yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarApyetAni, tabannayavAdA iti // TI0-yathetyAdi / sakalaM jagadanekAvayavAtmakamapi sattAmAtravyApteravizeSAdekamucyate / ekaM ca sada dvidhA, jIvAjIvamAtravivakSAvazAt / kathaM punarekasaGkhyAvyavacchinnaM sad dvitvasaGkhyAyA gocarIbhavati ?, na ca kAlpanikametat, aMzasadbhAvAt, tasmAnnAsti virodhaH, evaM nayeSvapyavirodhapratipattiH sAdhIyasIti / tathA tadevaikaM tridhA, dravyaguNaparyAyeSu sarvasyAvaruddhatvAd, guNaparyAyANAmanvayi dravya, guNA rUpAdayaH, paryAyAH kapAlAdayaH, sahabhUtvaM kramabhUtvaM cAdAya bhedenopAdAnamiti / tathA tadevaikaM caturdhA, cakSurdarzanAdibhicaturbhiH sarvasya vipayIkRtatvAt tanmAtratA / tathA tadeva paJcasvabhAvaM nirUpyate, paJcAstikAyAtmakatvAt, etadAha-save paJcatvamastikAyAvarodhAt, paJcasvabhAvaM sarvamidaM jagat, paJcabhirastikAyairavaruddhatvAt, dhodhokAzajIvapudgalAstikAyAtmakaM yataH / tathA tadeva paJcasvabhAvaM SaTsvabhAvaM, SadravyasamanvitatvAt, tadAha-save SaTrarka SaDdravyAvarodhAt, sarve paDasvabhAvaM jagat, kutaH ? SadravyAvarodhAditi / SaD dravyANi katham ? ucyate-paJca dharmAdIni kAlazcetyeka iti / yathA-yena prakAreNa etAH ekadvitricatuHpazcaSaDAtmikA avasthAH ekatra jagatyupAdIyamAnA na viruddhAH pratipatayo bhavanti, atha ca jJeyasya jagataH adhyavasAyAntarANi-paricchedakArivijJAnAnyekAdirUpeNa, tadvat tena prakAreNa nayAnAM vAdA-jalpA adhyavasAyakRtA na virudhyante / etat kathayati-yo hi nAma yatra vastuni dharmo na vidyate sa tatra svecchayopAdIyamAnastatsthenApareNa dharmeNa virodhaM pratipadyate, yathA''tmani ajJAnitA upAdIyamAnA jJAnarUpeNAtmasthena dharmeNa viruddhA satI tyajyate, naivaM nayeSu, yathA vA vyomni mUrtatA tatsthenApareNAmUrtena dharmeNa viruddhA satI vipratipattirucyate, naivaM nayeSu, yato vastu sAmAnyavizeSadharmasamanvitaM kazcit kenacidAkAreNa paricchinatti / yadi hyasannevAsau dharmastena nayena tatra vastunyadhyAropyeta syAda vipratipattiprasaGga iti, na tu tathA / ___bhA0-kiMcAnyat / yathA matijJAnAdibhiH paJcabhinirdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate, paryAyavizudvivizeSAdutkarSeNa, na ca tAni vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdAH // 1 'astikAyAvarodhAt ' iti gha-pAThaH / 2 'tA' iti gha-pAThaH / - -------- - - - - - - - - -- For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 __TI-kizcAnyadityanenopapattyantaramapyasti vipratipattidoSasya parihArArthamiti darzayati-yathA matizrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnaH paJcabhirdharmAdharmAkAzajIvapudgalAnAmastikAyAnAmiti, astIti-traikAlikasattAsaMsUcako nipAtaH, abhUvana bhavanti bhaviSyanti ca yato'taH mUcyante'stItyanena, kAya ityanena pradezAvayavabahutvamAcaSTe, vakSyati paJcame asaGkhyeyAH pradezAH (a05,mU07) ityAdi, ato'sti ca te kAyAzceti, teSAmanyatamaH artha iti dharmAdiH, pRthak pRthagupalabhyata iti, anyathA cAnyathA ca paricchidyata ityarthaH // nanu caikasvabhAvasya dharmAderastikAyasya matyAdijJAnarayukto'nyathAtvena pariccheda ityevaM codite Aha-paryAyavizuddhItyAdi / paryAyA-bhedAH-vijJAnasvabhAvA matyAdirUpAH teSAM vizuddhiH-svacchatA svAvaraNApagamajanitA tasyAH paryAyavizuddhervizeSo-bhedastasmAt paryAyavizuddhivizeSAda utkarSeNa-prakarSeNa tairmatyAdibhisteSAmastikAyAnAM pRthaka pRthagupalabdhirbhavati, tadyathA matijJAnI manuSyaparyAyaM vartamAnaM cakSurAdinendriyeNa sAkSAt paricchinatti, tameva ca zrutajJAnI AgamAnumAnasvabhAvena, tamevAvadhijJAnI atIndriyeNa jJAnena, tameva manaHparyAyajJAnI tasya manuSyaparyAyasya yaH prazne pravartate tadgatAni manodravyANi dRSTayA anumAnenaivataM manuSyaparyAyamavacchinatti, kevalajJAnI punaratyantavizuddhana kevalenAvabudhyate / na caitA matyAdikA vipratipattayaH-viruddhAH pratipattayaH, svasAmarthyena viSayaparicchedAt , tadvannayavAdA iti kiM nAzrIyate ? / athavA paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNetyanyathA varNyate, paryAyANAM-kramabhuvAM manuSyAdInAM jIvAstikAyAdisambandhinAM matyAdibhirjAnaiH pRthak pRthagupalabdhirbhavati, kathaM ? prakarSaNa, kasmAditi cet ? ucyate-vizuddhivizeSAt jJAnAdInAM matyAdInAM, yato matijJAnI manuSyAderjIvasya kA~zcideva paryAyAn paricchinatti tato bahutarAMzca zrutajJAnI jAnIte, yato'bhihitaM-" saMkhAtIte'vi bhave" ( Ava0ni0 ) ityAdi / zrutajJAnino'pi sakAzAda bahutarAnavadhijJAnI paryavasyati, vizuddhiprakarSAta , tato manaHparyAyajJAnI, tatazca sarvAtmanA kevalIti / na caivamanekadhA paricchedapravRttA matyAdikA jJAnazaktayo vipratipattivyapadezamaznuvate,tadvannayavAdA iti kiM naabhyupeyte?|| upapattyantaramAha bhA0-yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireratanA ko'rthaH pramIyate, svaviSayaniyamAt, na ca tA vipratipattayo ntaratA na bhavanti, tadvannayavAdA iti // TI0-yathA vetyAdinA / yathA vA giriguhAvasthito'mireko'nekena pratyakSAdinA paricchidyate pramANena, sannikRSTavartinA pratyakSeNa, viprakRSTavartinA liGgajJAnena, apareNopamayA kanakapuJjapiJjaraprakAzo'gniriti, anyaH AptopadezAdadhyavasyatyatra vanagahane'niriti, ata evaM pratyakSAdibhiH pramANaireko'rthaH pramIyate, kutaH 1 svaviSayaniyamAt, svaH-A 1 saGkhyAtItAnapi bhavAn / pramApa For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 127 smIyo viSayo-jJeyaH svazcAsau viSayazca svaviSayaH tasminniyamAt-niyatatvAt , yataH pratyakSAdIni svaviSayameva paricchindanti, na ca tA:-pratyakSAdikA jJAnazaktayaH viruddhAHayathAtmikAH pratipattaya iti ca yujyate'bhidhAtuM, tadvannayairapi svaviSayaniyamAnAsti vipratipattiprasaGga iti // . samprati prakrAntanayalakSaNamudAharaNaM cAdarzitaM saMkSiptarucInAmanugrahArthamAryAbhirvaktukAma evaM prakramatebhA0-Aha ca naigmshbdaarthaanaa-mekaanekaarthnygmaapekssH| nayakArikAH dezasamagragrAhI, vyavahArI naigamo jnyeyH||1||-aaryaa TI0-Aha cetyaadi| Aha cetyAtmAnameva paryAyAntaravartinaM nirdizati, nigamojanapadastatra bhavAH naigamAH-zabdAsteSAm arthAH-abhidheyAH atasteSAM naigamazabdArthAnAmeko-vizeSaH anekaM-sAmAnyam anekavyaktyAzritatvAt tAveva cArthoM ekAnekArthoM tayorekAnekArthayornayaH-prakaTanaM prakAzanaM ekAnekArthanayaH sa eva gamaH-prakAraH ekAnekArthanayagamastamapekSate-abhyupaiti yaH sa ekAnekArthanayagamApekSaH, pUrvavAcoyuktyA punaramumevArthamanusmarayannAha-dezetyAdi / dezo--vizeSaH samagraM-sAmAnya tayorNAhI-A. zrayitA, vyavahAro'sya sAmAnyavizeSAbhyAM parasparavimukhAbhyAM astIti vyavahArI, naigamo jJAtavyaH // 1 // saGgrahasya smaraNakArikAmAhabhA0-yat saGgahItavacanaM, sAmAnye dezato'tha ca vishesse| tat saGgrahanayaniyataM, jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH // 2 // TI0-yat saGgrahItetyAdi / yaditi jJAnaM sambadhyate, kIdRzaM taditi ? tat saGgrahItavacanaM sagRhItaM-sAmAnyaM vacanam ucyate taditi vacanaM, jJeyamityarthaH / saGgrahItaM vacanaM yasmin jJAne, sAmAnya jJeyaM yasya jJAnasyetyarthaH, tajjJAnaM sagRhItavacanaM, tat punarevaM jJAnaM pravartate-sAmAnye-sattAyAM deza iti sAmAnyavizeSe gotvAdike, atha ceti athavA vizeSe khaNDamuNDAdike / eteSu sarveSu sampiNDanArUpeNa pravartate yataH sAmAnya vizeSo vA,na sattAmantareNa kazcidastItyevaM sampiNDaya yat sattAyAMprakSipat pravartate jJAnaM tat sa mahanayaniyataM tajjJAnaM saGgrahasya nayasya nizcitamevaMsvarUpaM vidyAt-jAnIyAt nayavidhijJa iti nayabhedajJaH // 2 // vyavahArAbhiprAyAnusmaraNAyAhabhA0-samudAyavyaktyAkRti-sattAsaMjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM, vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // 1 'na yujyate' iti ka-kha-pAThaH / 2 'dezato vizeSAcca' iti kh-paarshvlikhitpaatthH| 3 ' taditi cet / iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tazvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 TI0 - samudAyetyAdi / samudAyaH - saGghAtaH vyakti:- manuSya iti AkRti:saMsthAnamavayavAnAM sattA - mahAsAmAnyaM saMjJAdayo - nAmasthApanAdravyabhAvAH eSAM samudAyAdInAM nizcayo - vizeSastamapekSate - abhyupaiti yaH sa samudAyavyaktyA kRtisaptAsaMjJAdinizcayApekSaH / kathaM nizcayamevApekSate na samudAyAdInIti ? ucyate - nahi samudAyastrailokyAdirUpaH samudAyino'ntareNa kaMcidapyasti, na ca vyaktiH sAmAnyavizeSarUpA manuSya ityAdikA manuSyAnantareNAsti, na cAkAra AkAravantamantareNAsti, na vA sattA sattAvantamantareNAsti, na vA nAmAdayo namyamAnAdInantareNa kecana sambhavanti, anupalabhyamAnatvAd vyavahArAkaraNAdityarthaH vizeSastu svapratyakSa iti, tasmAt sa eva satya ityevaM samudAyAdinizcayApekSastaM vidyAditi sambandhaH / lokopacAraniyatamiti / loke upacAraH girirdahyata ityAdikaH, tasmin lokopacAre niyataM - niSpannaM vyavahAranayaM vistRtamiti upacaritAnupacaritArthAzrayaNAd vistIrNamityarthaH, vidyAd-avabudhyeta // 3 // 128 RjusUtrasvabhAvamAha-- bhA0 0 - sAmprataviSayagrAhaka - mRjusUtranayaM samAsato vidyAd / vidyAd yathArthazabda, vizeSitapadaM tu zabdanayam // 4 // iti // TI0 - sAmpratetyAdi, sAmprato- vartamAnaH viSayo - jJeyastasya grAhakaM, vartamAnArthAzrayamityarthaH / samAsata iti saMkSepataH, yato vartamAnamAtmIyaM nAmAdikamityAdivizeSaNopetaM saGgacchatyayam / uttarArdhena zabdakharUpamAha - vidyAd yathArthazabdamiti / anena tu evambhUta iva prakAzito lakSyate, sarvavizuddhatvAt tasyeti, yataH sa evamabhyupaiti - yadA'rthazreSTa pravRttastadA tatra ghaTa ityabhidhAnaM pravartya, nAnyaditi / sAmpratasamabhirUDhau kasmAnnAgreDitAviticet ? ucyate tAvapi smAritAveva, yata Aha - vizeSitapadaM tu zabdanayamiti, vizeSitapadamiti vizeSitajJAnaM, yataH sAmpratasama bhirUDhayoranyAdRzaM jJAnaM, nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratItiH sAmprataH zabdAntaravAcyazcArthaH zabdAntarasya nAbhidheyabhavatItyevaM samabhirUDhavijJAnamiti, itiH nayAnusmaraNapariniSThAsUcakaH // bhA0- atrAha - atha jIvo nojIvaH ajIvaH noajIvaH ityAkArite kena nayena ko'rthaH pratIyate / iti / TI. - atrAha paraH - ghaTAdyajIvapadArthoddezena naigamAdayo nayA vibhAjIvAdI nayavicAra: vitAH, samprati jIvapadArthe vibhAvayannAha - atha jIvo nojIba ityAdi / athavA ghaTodAharaNe vidhireva kevalaH pradarzitaH, adhunA vidhipratiSedhau jIve nirUpayati- atheti prastutAnantarya dyotayati, zuddhapade kevale AkA - rite-uddiSTe uccarite vA jIva iti, nojIvaH ajIva iti dezasarvapratiSedhayuktayorvA 1' 0 saMjJAdi nizcayAH 0' iti ka- gha- pAThaH, '0 saMjJAvinizcayA 0' iti ga-pAThaH / 2 ' kebale AdiSTe' iti 1:21.6--2 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 35] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 129 jIvazabdayorucaritayoH, noajIva iti pratiSedhadvayasamanvite jIvazabde uccarite, kena naigamAdinA ko'rthaH pratIyate ? mUrirAha bhA0-atrocyate-jIva ityAkArite naigamadezasaGgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamabhirUdvaiH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt / ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nojIva ityajIvadravyaM, javisya vA dezapradezau / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti jIva eva, tasya vA dezapradezAviti // ____TI-zuddhapade jIva ityAkArite naigamaM samagragrAhiNaM vihAya evambhUtaM ca zeSairdezanaigamAdibhiH sarvAsu gatiSu vartamAno'bhyupagamyate, tadAha-naigamadazetyAdi / naigamena dezagrAhiNA tathA vyavahAreNa-vizeSagrAhiNA RjusUtreNa-vartamAnavastugrAhiNA sAmpratena-vartamAnabhAvagrAhiNA samabhirUDhena ca-pratizabdaM bhinnArthagrAhiNA, pazcasvapIti narakatiryaGmanuSyadevasiddhigatiSu, anyatama iti narakAdigativartI jIvaH prANI pratIyate, nAbhAvo nApi ca bhAvAntaram / kasmAditi codayati paraH-kimatropapattirastyuta svecchayA naigamAdayo'bhyupagacchantyevamiti 1 / sarirAha-astyupapattiH, tAM ca kathayati-ete hi nayA ityAdinA / ete naigamAdayo nayA yasmAt jIvaM prati-jIvamaGgIkRtya, kIdRzaM jIvamicchanti ? aupazamikAdibhiryo yuktaH sa jIvaH, aupa. zamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikayuktaH aupazamikAdiyuktaH, bhAva ityrthH| aupazamikAdiyukto yo'rthaH taM grahItuM zIlaM yeSAM te tagrAhiNaH / sarvAsu ca nArakAdigatiSu avazyamaupazamikAdInAM bhAvAnAM yaH kazcit sambhavati bhAvaH, siddhigatau ca yadyapyaupazamikakSAyopazamikaudayikAH na santi, tathApi kSAyikapAriNAmiko sambhavataH ityasAvapi jiivH| nojIva ityuccarite kiM pratIyate tairnayaH 1 ucyate-yadA nozabdaH sarvapratiSedhe vartate tadA 'naJyuktamaviyuktaM ca ' ityanayA kalpanayA vastvantarameva pratIyate, nAbhAvaH, tacAjIvadravyaM pudgalAdikamityarthaH / yadA tu nozabdo dezapratiSedhakastadA dezasyAniSiddhatvAjjIvasya dezazcaturbhAgAdikaH pradezo vA'tyantAvibhajanIya ucyate nojIva ityanena, etadAha-jIvasya vA dezapradezAviti / ajIva iti tUcarite sarvapratiSedhakatvAdakArasya paryudAsasya vA''zritatvAjjIvAdanyaH ajIva iti ajIvadravyameva pratIyate pudgalAdikam / noajIva iti punarabhihite dvayorapi nokArAkArayoH sarvapratiSedhe yadA vRttiH AzritA tadA 'dvau pratiSedhau prakRtaM gamayataH' iti jIva iti pratIyate, yadA punarakAraH sarvaniSedhako nozabdazca dezaniSedhako noajIva ityAzrIyate tadA nonorapi kRtArthataivaM syAd yadi tasya jIvasya dezapradezau gamyete ityato jIvasya dezapradezAvatra gamyete, tadAha 1 . dezasya ' iti ga-pAThaH / 2 ' tasyAjAvas ' iti ka-kha-ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 tasya vA dezapradezAviti / evaM tAvannaigamAdayazcaturSu jIva ityAdiSu vikalpeSu pravRttAH, evambhUtastu naivaM pratipadyate, kathaM tahIMti cedujyate-- bhA0 0 - evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH pratIyate / kasmAt / / eSa hi nayo jIvaM pratyauddhika bhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH, prANiti prANAn dhArayatItyarthaH / tacca jIvanaM siddhe na vidyate, tasmAd bhavastha eka jIva iMti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva ityajIvadravyameva / noTI iti bhavastha eva jIva iti / TI0 - evambhUtetyAdi / evambhUtanayena jIva ityuccarite bhavastha jIvaH pratIya bhavaH - saMsArazcaturvidhastasmin sthito bhavasthaH - saMsArijIvaH pratIyate / kasmAt siddhis tyajatIti cet ? ucyate - eSa hItyAdi, evaM yasmAdevambhUtanayo jIvaM pratyevaM pravartate ya eva audayikena gatikapAyAdisvabhAvenAvasthAvizeSeNa yuktastasyaiva grAhakaH - tamevAdayikabhAvayuktaM jIvamicchati, yataH zabdArtha evamavasthito 'jIva prANadhAraNe' jIvatIti jIvaH / kimuktaM bhavati ? prANitIti, ' ana prANane ' iti vA'syArthe, jIva ityasya ca dhAtoH sakartRkatvaM kathayati prANAn dhArayatIti / prANAH - indriyANi manovAkkAyAstrayaH, prANApAnau ekaH Ayuzca tAn dhArayati na muJcati yAvat tAvadasau jIva iti mantavyaH, etat syAd indriyAdayaH prANAH siddhe'pi santi, tanna, siddhe hi sarvakarmApagamAnna santIndriyAdayaH prANA ityetadAha - tacca jIvanamityAdi / taditi zabdArthatayA jIva ityasya jIvanaM prANadhAraNaM siddhe - mokSaprApte nAsti, tasmAd bhavastha eva saMsAryeva jIvaH, na siddha iti / tathA nojIva ityuccarite nozabdaH sarvapratiSedhaka eva, dezasyAbhAvAt dezyeva dezo na vastvantaraM, na ca dezino dezo bhinna ityabhidhAtuM yuktam, yadi hi bhinnaH syAt nAsau tasya, bhinnatvAd vastvantaravat, athAbhinnaH dezyeva tarhyasti na kazcid dezo nAmetyataH sarvapratipedhako nozabdo'taH nojIva ityukte jIvAdanyad vastu sampUrNa paramANuprabhRti pratIyate, tadAha - nojIva iti ajIvadravyameva siddho vA, prANadhAraNasyAbhAvAt so'pi nirjIva eveti, ataH siddho vA gamyate / ajIva iti taccarite ajIvadravyameva paramANvAdikaM, sarvapratiSedhakatvAdakArasya pratIyate / noajIva ityukte ' pratipedhau dvau prakRtaM gamayataH' iti bhavasthaH - saMsAryeva jIvo gamyate || atha kasmAnnojIva ityasmin vikalpe noajIva ityasmin vA dezapradezau na gamyete ? / ucyate - dezapradezayoranabhyupagamAdanena nayeneti, etadAha bhA0 - samagrArthagrAhitvAccAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyete / evaM jIvI jIvA iti dvitvabahutvA kAriteSvapi, sarvasaGgrahaNe tu jIvo, nojIvaH / 1 eSa syAdevaMbhUta' iti ka kha pAThaH / 2 ' pratyevaM ' iti kha- pAThaH, pratItyevaM iti pAThaH / " For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ajIvAM noajIvo jIvau nojIvA ajIvau noajIvau ityekatvadvitvAkAriteSu zUnyam / kasmAt 1 // DI0 - samagrArthetyAdi / samagraH - sampUrNa : artho - vastu sampUrNa vastu samagrArthaH taM grahItuM zIlamasya samagrArthagrAhI, sampUrNameva hi vastu gRhNAtItyayaM nayaH, na dezaM pradezaM vA, samagrArthagrAhiNo bhAvastathAvartitA samagrArthagrAhitvam, ato nAnenaivambhUtanayena dezapradezau sthUlasUkSmAvayavAtmakau gRhyete / evaM tAvaccatvAro vikalpA ekavacanena darzitAH, yathA caikavacanena darzitAH evaM dvivacanena catvAro vikalpA neyAH, jIvau 1 nojIvau 2 ajIvau 3 noatar 4, tathA ca bahuvacanenApi catvAra eva, jIvAH 1 nojIvAH 2 ajIvAH 3 noajIvA 4 neyAH, ekavacanapratipactyeva, kevalaM tu dvivacanaM bahuvacanaM vA vizeSa ityetadAha evaM jIvA jIvA iti / itizabda AdyArthaH, dvitvaSahutvAkAriteSu - dvivacanabahuvacanAbhyAmucAriteSu evamevAbhyupagama naigamAdInAm / athaitAMzcaturo vikalpAn saGgrahanayaH kathamabhyupaitIti ? / ucyatesarvasaGgraheNetyAdi / sarvasaGgraheNa sAmAnyavastugrAhiNA ekavacanadvivacanAntA vikalpA nAbhyupagamyante, tAMzca vikalpAn darzayati-jIvo nojIva ityAdinA / ekadvivacanAnteSuccariteSu zUnyaM bhavatIti, nAsyaivaM kAcit pratipattirastItyarthaH / kasmAnnAstIti cet ? ucyate bhA0- eSa hi nayaH sakhyAnantyAjjIvAnAM bahutvamevecchati yathArtha - grAhI / zeSAstu nayAH jAtyapekSamekasmin bahuvacanatvam, bahuSu ca bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu nayavAdAnugamaH kAryaH // 131 TI0 - eSa hItyAdi / eSaH - saGgraho yasmAt saGkhyAyA jIvagatAyA AnantyaM pratipadyate, jIvAnAM paJcagativartinAM bahutvamevetikRtvA bahuvacanAntAneva vikalpAn samAzrayate / ayaM vizeSo'nena pratipanno dezasaGgrahavyavahArAdibhyaH, bhAvanA tu tadvadeva, jIvA ityukte paJcasvapi gatiSu vartamAnAnAzrayati, nojIvA ityajIvAsteSAM ca dezapradezAniti, ajIvA iti tu ajIvadravyANi pudgalA iti, noajIvA iti jIvAneva teSAM ca dezapradezAniti / asyaiva bahuvacanAntA pratipattiH, zeSAstu naigamAdayo nayA ekadvibahuvacanAntAnapyAzrayanti etAn vikalpAn, yadA ca jIvazabdasya eko'rtho vAcyo bhavati tadaikatvAdekavacanam, yadApi ca sAmAnyaM vAcyaM tadApi caikatvAt ekavacanaprAptau satyAM bahuvacanamanvicchanti naigamAdayaH / kathamiti cet ? ucyate - jAtyapekSaM jAtiH - sAmAnyarUpA tAmapekSate yat tajjAtyapekSaM bahuvacanam, ekasminnapi padArthe'bhidheye "jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" (pA0a01, pA02, 058) ityenena lakSaNena / yadA punarca hava eva abhidheyA jIvazabdasya prANinastadA naiva bahuvacanaM " jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" utpAdayanti, kintu lakSaNAntareNa, tallakSaNaM darzayati - "bahuSu caiva bahuvacanaM bhavati " nyastaM kasmAt' iti ka-kha-pAThaH / 2 'nayavAdAdhigamaH' iti gha-pAThaH 1 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ityanena, ataH saGgraho bahuvacanAntAneva vikalpAnAzrayati, zeSAstu nayA ekavacanabahuvacanAntAnapyAzrayantItyetadAha -- sarvAkAritagrAhiNa iti / sarvavacanai rekavacanAdibhirAkAritAnetAn vikalpAn gRhNanti tacchIlAca sarvAkAritagrAhiNa iti / samprati granthagauravaM manyamAna ekatra ca vikalpAnAM darzitatvAdanyatra sukhena jJAsyatItyetadatidizati -- evaM sarvabhAveSvityAdinA / sarvabhAveSu - sarvArtheSu dharmAstikAyAdiSu nayavAdAnugama iti nayavAde - nAnugamaM- anusaraNaM-nibhAlanaM kArye taccAnveSiNA puMsA // evaM tAvat prameyeNa nayAnAM vicAraH kRtaH / samprati prameyaparicchedakeSu pramANeSu ko nayaH kathaM pravartate ityasminnavasare para AhabhA0--annrAha-atha paMcAnAM saMviparyayANAM kAni ko nayaH samAzrayata iti / atrocyate TI00 - atha paJcetyAdi / athetyetasmAd vicArAdanantaraM paJcAnAM matyAdInAM jJAnAjJAneSu jJAnAnAM jJeyasvataccatayA grAhakANAM saviparyayANAmiti saha viparyanayavicAraH yeNa ajJAnasvabhAvena yAni vartante teSAM saviparyayANAM kAni matyAdIni ko nayo naigamAdiH zrayate-abhyupagaicchati ? / atrocyate bhA0- - naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante, RjusUtranayAM matijJAnamatyajJAnavarjIni SaT // TI0 - naigamAdinayAstrayaH - naigamasaGgrahavyavahArAH sarvANi niravazeSANi, kiyantIti ceducyate-aSTau matijJAnaM, matyajJAnaM, zrutajJAnaM zrutAjJAnaM, avadhijJAnaM, vibhaGgajJAnaM, manaHparyAyajJAnaM, kevalajJAnamaSTamam / etAnyaSTAvapi yato'rthaM paricchindanti, ato'bhyupagacchantyaSTAvapi / RjusUtraH punaH SaDeSAM madhye zrayate, matijJAnamatyajJAnavajani SaT matiM matyajJAnaM ca nAbhyupaiti bhA0--atrAha - ( atha ) kasmAt matiM saviparyayAM na zrayata iti ? | anrocyate--: - zrutasya saviparyayasyopagrahatvAt zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevajJAne zrayate // " TI0 - atrAha - atha kasmAt matiM saviparyayAmiti matyajJAnasahitAmityarthaH na zrayate necchatIti ? / atrocyate - yasmAnmatimatyajJAne zrutajJAnasya saviparya - yasyeti zrutAjJAnasahitasya upagrahaM kurutaH / kathamiti ceducyate - yadetadindriyajaM cakSurAdibhya upajAtaM tad hi avagrahaNamAtreNa pravartamAnaM na vastuno nizcayaM kartumalama, yadA zrutajJAnenAsAvAlocito'rtho bhavati tadA yathAvannizcIyate iti, tasmAt tadevAbhyupagantavyaM zrutajJAnaM, kiM matijJAnena ? ityevaM zrutasyopagrahakaratvAt na matijJAnaM saviparyayamAzrIyate / zabdanayastu bhAvArthAvalambI dve eva nAnyat tAbhyAmityuktam, ke te ? ucyatezrutajJAnakevalajJAne / atra zabdamate paro'sUyayA brUte For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 133 - bhA0-atrAha-atha kasmAnnetarANi ayata iti ? / atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivopagrAhakatvAt, cetanAjJasvAbhAvyAca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate / tasmAdapi viparyayAna na zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti / TI0-atha karamAnnetarANi matyAdIni zrayate / atrocyate-matyavadhimanaHparyApANAM zrutasyaivAgamAnuraktasya upagrAhakatvAda-upakArakatvAt , yato matyAdyAlocito'rthaH na matyAdimiH zakyaH pratipAdayituM mUkatvAnmatyAdijJAnAnAm, atastairAlocito'pyarthaH punarapi zrutajJAnenaivAnyasmai svaparapratyAyakena pratipAdyate, tasmAt tadevAlambituM yuktaM, netarANi / kevalajJAnaM tu yadyapi mUkaM tathApyazeSArthaparicchedAt pradhAnamitikRtvA'valamvyata eva, tathA viparyayaM nAbhyupaityasmAt cetanAjJasvAbhAvyAcetyAdi, cetanA-jIvatvaM paricchedakatvasAmAnyaM gRhyate, jJa ityanena tu vizeSapariccheditA grAhyA, tayozcetanAjJayoH svAbhAvya-tathAbhavanaM tasmAcetanAjJasvAbhAvyAt sarvajIvAnAM pRthivIkAyikAdInAM na vidyate teSAM kazcit prANI mithyAdRSTiH-ayathArthaparicchedI, sarve prANinaH svasmin svasmin viSaye paricchedakatvena pravartamAnAH sparza sparza ityevaM paricchindanti rasaM ca rasa ityAdi, ajJo vA ajJAnI vA, na kasyacit prANino jJAnamavidyamAnaM asya nayasya matena / yathA'bhihitam'savvajIvANapi ya NaM akkharassa aNaMto bhAgo niccugyADitao" (nandI0 sU042), ataH sarve samyagdRSTayaH sarve ca jJAninaH, ato viparyayo nAsti matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnarUpa iti, ata:-abhAvAdeva vipayayAn matyajJAnAdIn nAzrayate yatazca chadmasthajJAnAni sarvANyeva zrute'ntarbhavanti, ato yat 'pratyakSamanyat' (a01 sU012) ityasmin sUtre pratijJAtaM nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA purastAdvakSyAma iti tadupapannam , asmizcopapanne sarvaprANinAM samyagdRSTitvAt jJAnitvAcca sarvajJAnAnAMprAmANyam, tadAha-atazca pratyakSAnu. mAnopamAnAtavacanAnAmapi prAmANyamabhyupagataM bhavati / uktaM caiSAM prAk svarUpaM pratyakSAdInAM, pramANanayavicAramanantaraM sakalaM cAdhyAyArthamupasaMharan kArikAH papATha bhA0-Aha camadhyAyArthopasaMhAraH vijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAt, nayaiH parIkSyANi tattvAni ||1||-aaryaa jJAnaM saviparyAsaM, trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / . samyagdRSTeniM, mithyAdRSTerviparyAsaH ||2||-aaryaa RjusUtraH SaT zrayate, mateH zrutopagrahAnanyatvAt / zrutakevale tu zabdaH, zrayate nAnyacchratAGgatvAt ||3||-aaryaa 1 "vipayeyo na zrayata' iti g-paatthH| 2 sarvajIvAnAmapi cAkSarasyAnanto bhAgo nityodghATitaH / 3.zrutena bhavanti' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 mithyAdRSTayajJAne, na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAjjIvo, mithyAdRSTine cApyasti // 4||-aaryaa iti nayavAdAzcitrAH, kacid viruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAH, tattvajJAnArthamadhigamyAH ||5||-aaryaa TI0-Aha cetyAdi / vijJAya-jJAtvA ekArthAni padAni jIvaH prANI janturityAdi, arthapadAni ca niruktapadAni parairukSA sambandhanamupakriyeti parokSamityAdIni, vidhAna nAmasthApanAdikam , iSTaM ceti nirdezasvAmitvAdi satsaGkhyAdIni ca, etajjJAtvA tato vinyasya nAmAdibhiH parikSepAt-samantAt nayaiH parIkSyANi-mImAMsyAni tattvAnijIvAdIni sapta // 1 // jJAna-matyAdi saviparyAsaM-matyajJAnAditrayAnugataM naigamAdayastrayaH zrayantiabhyupagacchanti Adita-AderArabhya nayAH-vastvaMzagrAhiNaH sarvam-aSTavidham / kasya punarjJAnaM kasya ca viparyAso bhavatItyetadAha-samyagdRSTeH-arhadabhihitatattvazraddhAyinaH yadindriyajamanindriyajaM ca tat sarve jJAnaM, mithyAdRSTeH sarvameva viparyAsaH // 2 // RjusUtra uktasvarUpaH SaT-matimatyajJAnarahitAni zrutAdIni zrayate, matiM tu saviparyAsAM na zrayate,a(ya)taH zrutasya granthArUSitasya upagrahatvAt-upakArakatvAd uktena vidhinA, tatazca zrutAdananyA matirato'nanyatvAnnAzrayate / zabdastu zrutajJAnakevalajJAne zrayate, nAnyat, kiM kAraNam ? zrutAGgatvAt zrutasya prativiziSTabalAdhAnahetutvAduktena vidhinA, zabda eva nayaH // 3 // . mithyAdRSTayajJAne, mithyAdRSTam ajJAnaM ca aparicchedAtmakaM na zrayate, kiM kAraNam ? yato nAsya kazcidajJo'sti nAstyasya kazcidajJaH zabdasya matena kazcita prANI / kiM kAraNamiti cet ? ucyate-jJasvAbhAvyAt sarvaprANinAM jJAtRsvarUpatvAjjIvo mithyA, dRSTirnAsti na cApyajJo'sti // 4 // iti evamanenoktena svarUpeNa nayavAdAH naigamAdivicArAH citrAH-bahurUpAH, vicitraiH prakArairvastunaH pariccheditvAt , te citrAH kacid viruddhAH kacid vastvaMze rucigRhIte viruddhA iva lakSyante, yataH sAmAnye Azrite yastatraiva vizeSaM kalpayati tadA pUrvApareNa virudhyate, vizeSe vA traikAlike'bhyupete vartamAnAvadhike vizeSa Azrite pUrvaH pareNa viruddha iti lakSyate, evaM sarveSvAyojanIyam / evaM kacid viruddhA iva / athavA samyagAlocyamAnAH vizuddhAH, sAmAnyAdInAM dharmANAM sarveSAM tatra vastuni bhAvAt // athaivameva laukikAnAmapi vaizeSikAdInAM vastuvicAraNAyAM sampatantyuta neti ? / ucyate-na sampatanti, yadi sampateyujainazAsanavat tAnyapi niravadyAni matAni syuH, naiva 1.cApyajJaH' itigh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 135 tat tathA, etadAha-laukikaviSayAtItAH laukikAnAM-vaizeSikAdInAM viSayAH-zAstrANi tAnyatItA:-atikrAntAH, na santi teSvityarthaH // atha yathA te vaizeSikAdayo nAlocayantyemirvastu tathA'trApi kimAzrayate uta neti ? ucyate-na tathA nAlocanIyaM vastu, kintvAlocanIyameveti, etadAha-tattvajJAnArthamadhigamyAH tattvaM-sadrUpaM sarvadoSarahitaM yajjJAnaM tat tattvajJAnaM tattvajJAnAya-tattvajJAnArtha-tattvajJAnaprayojanArtham adhigamyA:-- jJeyAH / etat kathayati-samastanayasAmaNyA AlocyamAnaM vastu sudhiyAM prItimAdhinoti, anyathA yathAvastu saMvAdo duHkhenApAdyeta, yata ekanayamatAvalambinAM vastusvarUpasampAdane sAmarthyAbhAvAt samagrayA nayavicAraNayA vastusvarUpapratipAdanaM sukaramavagatasyAdvAdasadbhAvairiti // 5 // 35 // granthAgramakataH 4359 iti zrItattvArthAdhigame'rhatpravacanasaGgrahe bhASyAnusAriNyA tattvArthaTIkAyAM prathamo'dhyAyaH // 1 // // iti prthmo'dhyaayH|| For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyasambandhaH // zrIgauDIpArzvanAthAya namaH // dvitIyo'dhyAyaH 2 bhA0 - atrAha - uktaM bhavatA jIvAdIni tattvAnIti, tatra ko jIvaH kathaMlakSaNo veti ? / atrocyate TI0 - atrAha - uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH, sa cAdhyAyaprakaraNasUtrakRtastridhA tatrAdhyAyakRtastAvat 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : ' ( a0 1 sU0 1 ) ityavyatiriktakaraNatayA''tmanaH kartustAdrUpyeNa nirdiSTAni mokSasAdhanAni, adhunA tAnyevAnekakarmopazamAdikAraNakalApajanyAni parisphuTaviviktahetubhAJji prakAzayannAha - aupazamika ityAdi / tathA'nuyogadvAra prakaraNa prastAve nirdezAdimUtravyAkhyAyAmuktam, tadyathA nirdezaH / ko jIvaH ? aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH, te cAmI jIvasya aupazamikAdayo bhAvAH svatatveyattAbhyAmabhidhIyante - aupazamika ityAdi, tathA tattvoddezaH, tatrAdau jIvapadArthopanyAso'kAri sUtrakAreNa tatsvarUpAvagamecchayA ca paraH praznayati ko jIvaH kalakSaNo veti / kiM punaratra prayojanaM yadayamapahAyAdhyAyaprakaraNasambandhau sUtrakRtameva sambandhamAvivakAra bhASyakAra : 1 / ucyate - svalpavaktavyatvAt, sambandhAnAM cAnekarUpatvAda ato yat kiJcid ghaTamAnakaM sambandhAntaramupAdAya bhASyakRt kRtI jAyate, naivAvazyamazeSa sambandhAbhidhAnamAvartavyamiti kacinniyamaH, yacca bhASyakAropAttasUtrasambandhavyatiriktasambandhadvayapradarzanamAviSkRtaM tadanyopa nibandhakArazailyA na tvapUrvasambandhoddhaTTaneccha yeti // nanvaudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmika sAnnipAtikA bhAvA iti kramasaGkhyAniyamaH prAvacano'yaM sa eSaH, kimarthaM paramarSipraNItapravacananyastakrama saGkhyAbhedaH sUtrakAreNAkAri 1 / atrocyate -kramabhedastAvallAghavArthamAzritaH, katham ? aupazamikabhedadvayamadhItya kSAyikabhedapAThe cazabdAnukRSTau ca pUrvakau dvAvityevaM navabhedamavadat kSAyikam nanu pravacanakrame'pyaupazamikakSAyikAvanantarAviti na kazcid vizeSaH asti, vizeSazvazabdena, kimanantarabhedadvayAkarSaNamutaudayi kaikaviMzatirAkRSyata iti sandehaH, nanvanantarabhedadvayamevAbhisambhantsyate na vyavahitam, tadetadetAvad vyAkhyAnamalpadhiyaH Rzayanti gauravaM ca jAyate, tasmAdastu kramabhedaH, apica - svalpa kAlasvAmitvAdivizeSAda pyopazamikAdiryujyate kramaH, AntarmauhUrtikatvAdalpakAla aupazamikaH, alpasvAmikazvAyam, yato na khalu bahuvidhAH prANinaH prApnuvanti tAdRzaM pariNativizeSam, tadanantaraM kSAyikaH, tasmAt sAmAnyabhedatvAd bahutarakAlasvAmitvAcca tataH kSAyopazamiko bahutarabhedakAlasvAmitvAcca tataH au " For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yikaH pUrvasvAmisAdharmyAt tadanyakarmAzrayatvAcca tataH pAriNAmiko mahAviSayatvAdatyantabhedAcca pUrvakebhya iti / sAnnipAtiko'pi lAghavaiSiNA pRthak nopAttaH, mizragrahaNAdeva pratilabdhaH, yata eSAmevopazamikAdInAM dvikAdisaMyogena sAnnipAtiko niSpadyate SaDviMzativikalpaH, tatraikAdaza virodhitvAdasambhavatastyaktA vikalpAH, paJcadazopAttAH prazamaratau sambhavinaH, "SaSThazca sAnnipAtika ityanyaH paJcadazabheda: " (prazama0 pa0 197) iti vacanAt, te ca vikalpAH paJcadaza audayikakSAyopazamikapAriNAmikAstrayo'pi yugapadekasmin nipatanti jantau, nArakatiryamanuSyadevagatibhedena caite catvAro vikalpAH, tathaudayi kaupazamikakSAyopazamikapAriNAmikAH kacidakRtatripuJjopazamasamyaktvasadbhAvAda gatibhedenaiva catvAro vikalpAH, punaraudayika kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAH kacit kSAyika sadbhAvAt zreNikAdivada gatibhedataH, punacaiaudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAH darzanasaptakavarja samastamohanIyopazamAccheSakarmakSayopazamAditve sati manuSyagatAvevopazamazreNisadbhAve satyeko vikalpaH, tathA audayikakSAyikapAriNAmikA eka eva bhaGgaH, kevalino manuSyatva kaivalyajIvatvApteH, tathA kSAyikapAriNAmikAveko bhaGgaH, siddhe kevalasamyaktvA dijIvatvataH, paJcadaza sAnnipAtikA bhAvabhedAH paJcakacatuSkatrikadvika saMyoga niSpannAH caturAdigatibhedai bhizragrahaNAlabdhAH, mizragrahaNena ca sAnnipAtikaH saMyogamAtraM parigRhyate, na kSayopazamAviti, kRtasamAsayozca pUrvayornirdeza utpattivigamakAlasAmyAt saMhatottara kAraNatvAcca, aupazamikakSAyika hi saMhitau mizrasya kAraNIbhavataH, mizra cAsamAsakaraNaM svAmicAhulya pratipipAda viSayA'kAri, pUrvabhAvayavartibhyo jIvebhyo bhUyiSThAH kSAyopazamikabhAvabhAjaH prANinaH, caramayoH pRthakaraNaM jIvAjIva sAdhAraNatvakhyApanArtham, pUrvakAstrayo jIvAnAmeva, itarau tu sAdhAraNau, samAsazcAviyogapracikAzayiSayA'nayordvayorapi / atra cAdyAstrayo bhAvAH karmavighAtApekSAH prAduHSyanti, bahalarajovitAnavighAte sati tigmarazmerdIdhitikalApotpattivat sa punarvighAto dvividha:svavIryApekSo dezakSayaH karmaNaH sarvakSayazca, karmavyApArApekSazcatu (itya?) rthaH, svopAtta karmodayAt gatyAdayo bhAvAH samupajAyanta AtmanaH surApAnajanitanRtyAdivikAravat, madodrekAnnatyati hasati rodati gAyati krudhyati ca yathA zIlavAnapi tathA gatyAdikarmodrekAjjIvastAM tAM vikriyAM pratipadyate gatikaSAyAdikAm / pAriNAmikastu nirnimittaH, svArthe pratyayavidhAnAt, pariNAma eva pAriNAmiko rAkSasavaditi // " adhunA bhASyamanutriyate-atreti / dvitIyAdhyAyAvasare ziSya Aha - prathamAdhyAye'bhihitaM bhavatA jIvAdIni sapta tattvAni, tatpratipattiH samyaktvam, itizabdaH zabdapadArthaH, kaH ? uktamAtrasmaraNAt tatheti teSu tattveSu nirdhAryatAmAdAvupanyasto jIvaH ka iti kiMsvarUpaH, kiMsatattvaH, kimasau dravyaM, guNaH, karmeti sandihAnasya praznaH, kathaMlakSaNo veti dvitIyaH, praznaH kathamiti kena prakAreNa kimanapAyinA satA lakSaNena sarvAsvavasthAsu gama1' vRttyAdi ' iti ka-kha-pAThaH / 18 For Personal & Private Use Only 137 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 kenAvinAmAvinA hutAzana ivoSNatvena lakSayitavyaH, AhosvidapAyabhAjA vyatiriktena dhUmeneva hutabhugavaboddhavya iti pRcchati-kathaMlakSaNo veti / lakSyate aneneti lakSaNaMliGgamityarthaH, kathaM lakSaNamasyeti kathaMlakSaNaH, vAzabdazcazabdArthe, ko jIvaH kathaMlakSaNazceti, itizabdaH shissyaabhipraayeyttaaprkaashnaarthH| evaM praznadvayapradarzane prabodhane sati AcArya Ahaatrocyate iti / atrAsmin praznadvaye'pi bhaNyate prativacanam , tatrAdyaM praznamadhikRtya sUriH sUtramadhijagesUtram-aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // 2-1 // bhA0-aupazamikaH, kSAyikaH, kSAyopazamikaH, audabhAveSu aupazamikAdyA bhedAH yikaH, pAriNAmikaH, ityete paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti // 1 // TI-aupazamika ityAdi / samudAyArthastvayam--aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIva iti karmaguNanirAsadvAreNa pratipAdayati / tatropazamanamupazamaH--karmaNo'nudayalakSaNAvasthA bhasmapaTalAvacchannAgnivat saH prayojanamasyetyaupazamikastena vA nirvRttaH / tathA tadatyantAtyayAt sa kSayaH sa prayojanamasya tena vA nivRtta iti kSAyikaH, bhavanaM bhAvaH tena paryAyeNa AtmalAbhaH, karmaNa upazamAd yad darzanaM caraNaM vA zraddhAnalakSaNaM viratilakSaNaM vA tathodbhavati tadopazamikazabdenocyate, tathA kSAyikazabdena ta eva darzanAdiparyAyAH zraddhAnAdilakSaNAH zINAMzepasvavighAtikarmAzAH pratipAdyanta AtmanaH svarUpatayeti, kSayopazamAbhyAM nivRtto mizraH daravidhyA(tAva)cchannajvalanavat , kathaM punaH bhAvyate ? yadudayAcalikApraviSTaM karma tat kSINaM zeSamanudrekakSayAvasthamimAmubhayImavasthAmAzritya mizraH . prajAyate / / nanu cAyamevaupazamikAnna bhidyate, yatastatrApyuditaM kSINamiyA manuditaM copazAntamiti / atrocyate-kSayopazame yudayo'pyasti, pradeza tayA karmaNo vedanAnujJAnAt , na tvasAviti vighAtAya, anubhAvaM punarna tatra vedayate, upazame tu pradezakApi nAnubhavati manAgapi nodayo'yaM vizeSa itiyAvat / AgamathAyam-" se gRNaM bhaMte ! Neraiyassa vA tirikkhajoNiyassa vA maNussassa vA devassa vA je kaDe (pAve) kamme Nasthi NaM tassa aveittA mokkho ? haMtA goyamA0 ! se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? evaM khalu goyamA! mae duvihe kamme pannatte, taMjahA padesakamme aNubhAvakamme ya, tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veei, tattha NaM jaM taM anubhAvakammaM taM atthegaiyaM 1- satattvaM ' iti k-kh-paatthH| 2 atha nUnaM bhadanta ! narayikasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yat kRtaM ( pApaM ) karma nAsti tasyAveditvA mokSaH / hanta gautama! tat kenArthena bhadanta ! evamucyate ? evaM khalu gautama | mayA dvividhaM karma prakSataM, tadyathA-pradezakarma anubhAgakarma ca / tatra yat tat pradezakarma tad niyamena vedayati, tatra yat tad anu For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 139 der atthegaiyaM no veha, NAyamevaM arahatA viNNAyameyaM arahatA - ayaM jIve imaM kammaM ajha gamiyA veyaNAe vedissati, ayaM jIve imaM kammaM uvakkamiyAe veyaNAe vedisati ahAkammaM ahAka (niga) raNaM jahA jahA taM bhagavayA dihaM tahA tahA vipariNamissatIti - se aNaM goyamA ! evaM vuccati" ( bhagavatyAM za01, u0 4, sU0 40 ) ato'sti vizeSa: aupazamikakSAyopazamikayoriti / atrApi ta eva darzanAdiparyAyAH zraddhAnAdilakSaNAH pradezakarmodayayujaH kSAyopazamikazabdavAcyA bhavanti, cazabdaH samuccayArthaH, aupazamikakSAyika svatattvaM mizratha svatatvamiti / jIvasyeti kartRlakSaNA SaSThI, jIvasyaivaite trayo bhAvAH, nAnyasya stambhakumbhAdeH, vakSyamANadarzanAdikalApAnupalabdheH, iha ca jIvazabda AtmaparyAyaH zuddho gRhyate, nAyuH prANasambandhodbhAsito jIvanAjjIva iti, muktAnAM tadanabhisambandhAt / athavA dravyabhAvaprANasAmAnyAGgIkaraNe sati prativiziSTa sambandhApekSaH zabdo bhavatyeva jIvanAjjIvaH, saMsAriNaH dravyaprANAH pazcendriyAdayaH siddhAnAM bhAvaprANAH jJAnopayogAdaya iti / svatattvamityayaM svazabda AtmAtmIyAdiSu prasiddhaH tatrAtmani vartamAno' GgIkriyate, tattvazabdo bhAvAbhidhAyI, tataJcAyaM samudAyArthaH - jIvasyAyamAtmA bhAvaH jIvasyA - yamAtmasvarUpabhavanam evamaupazamikAdirUpeNAtmanaiva sa tathA bhavatIti, avyatirekalakSaNA ceyaM karturanarthAntaraM SaSThI, svatattvaM ca padArthAnAmanadhyAropitamanapoditaM ca bhavati, sarvadA jIvazcetanAlakSaNa iti nAdhyAropitaM, nApoditaM kiMcit, cetanAyAH sukhaduHkhAdisAdhAraNasaMvedanalakSaNAyAH prati svaM prANivizeSaprati saMvedyatvAt, tatrAdhyAropo vibhuniravayavaniSkriyAdidharmakatvena, apavAdo nAstyAtmA na pramANaviSayo na ca tvakparyantazarIrasambandhIti, svAnubhavaviruddhatvAt, adhyArope cApramANakatvAt yadeva pratyAtmaprasiddhaM tadevAsya lakSaNam, vakSyati ca dvitIyapraznamadhikRtya kathaMlakSaNo veti, 'upayogo lakSaNaM' (a02, sU08) iti, cetanAvizeSalakSitasya ca karmodayAdyapekSANi bhAvAntarANyadhikRtya ko jIva ityatra prazne pratipattirAhitA AtmanaH, ekarUpamapi caitanyasvatattvaM karmakSayopazamAdyavasthAvizeSanimittAdvayapadezAdbhAveyattAniyamaM pratipadyate, upalakSaNa bhUtAzcaite karmApekSatvAd bhavanti svatattvaM yathA cakSurdvArakajJAnaviSayo rUpamiti, upayogaH punaH svatattvaM yathA mUrtI rUpamiti, tathA cAmeruSNatvavaccaitanyalakSaNamaheyamAtmanaH, tasyaivAgnerdhadazamikAdi prAyo yamupalakSaNamiti / karmavipAkAvirbhAva udayaH tatprayojanastannirvRtto vA audayiko bhAvaH / tadyathA-- narakagatinAmakarmodayAnnarakaga tiraudayiko'bhidhIyate bhAvaH" kaSAyamohanIyodayAca krodhI mAnItyAdyaudayikaH, sarvatraivaM vAsanA''dheyA, yad yatra , prAyaH bhAgakarma tadastyekakaM vedayati, astyekakaM no vedayati, jJAtametadarhatA, vijJAtametadarhatA- ayaM jIva idaM karma AbhyupagamikyA vedanayA vedayiSyati / ayaM jIva idaM karma aupakramikyA vedanayA vedayiSyati, yathAkarma yathAnikaraNaM yathA yathA bhagavatA dRSTaM tathA tathA vipariNaMsyati iti tat khenArthena gautama / evamucyate / ajjhodaM gamiyAe ' iti ga-TI-pAThaH / 2 ' nimittAdyapadezAt' iti ga-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 marakagatinAma vipakaM sadaudayikazabdenocyate kaSAyamohanIyaM ca vipakaM krodhAdi tat kathaM jIvasya svatattvaM syAt? yataH karma paugalikaM mUrtamacetanaM,AtmasvabhAvastu tadviparIta iti| ucyatenanUktameva prAg upalakSaNabhUtAzcaite prAyaH pArthakyenApi vartamAnA dhUmavadanerAtmano bhAvAH gamakA bhavanti heyAzca, athavA ya ete gatyAdyAH pariNAmavizeSAH sa jIva eva kamAvaSTambhajanitapariNAmAnanyatvAt , anyo'nyAnugatau satyAmavibhAgAt , tadAtmakatvamudakadugdhayorivAtmakamaNoH, ataH svatattvamAtmano gatyAdayaH, saiva hi cetanA'napAyinI karmamaladigdhA'nekAvasthAntarAvaskandinI tathA vyapadizyate iti na doSaH / kazcidADhaukate-pariNAma eva hi pAriNAmika iti svArthe pratyayo na prayojananivRtyoH, kiM kAraNam ? AdimattvaprasaGgAjjIvabhavyAbhavyatvAdeH, yadi pariNAmaH prayojanamasyeti vyutpattiH pAriNAmiko jIva iti tataH prAgavasthAyAM nAbhUjjIva iti, yuktyAgamAbhyAM caiSa pakSo virudhyate, evaM nirvatyarthe'pi prAganivRttau nirva]ta, sa eva doSaH, tathA bhavyAbhavyatvAdiSvapi yojyam / yuktivirodhastAvat kathamasan kharaviSANakalpa AtmottarakAlaM sambhavet / AgamazcAyam-"esa Na maMte! jIve tItamaNaMtaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA! esaNaM bhaMte ! jIve paDuppaNNaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA! esa NaM jIve aNAgayamaNaMtaM sAsataM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA" (bhagavatyAM za0 14, u04,20511) tasmAd yuktyAgamavirodhau mA bhUtAmiti / pariNAma eva hi pAriNAmika iti svArthe pratyayo na prayojananivRtyoH, kiM kAraNam ? AdimattvaprasaGgAta pAriNAmiko'nAdiprasiddhaH sakalaparyAyarAzeH prahRtAmabhimukhatAM pratipadyamAno'zeSabhAvAdhAratAM vibhIti nAmunA vinA kasyacid bhAvasya niSpattiH, atazca prAdhAnyamasyaiva bhAvAnAM madhyayiti / pAriNAmikazabdena ca dravyabhAvaprANAvasthAkhyaH pariNAma ucyate, tathA sedhanayogyaH pariNAmo bhavyaH, abhavyastu na kadAcit sedhanayogyaH pariNAma iti / sUtrapayentavI cazabdaH samuccaye, aupazamikAdayo bhAvAH jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca svatattvamiti bhAvAnAM paryante ca vRttAvitizabdo'rthapadArthaH; ka ete aupazamikAdyAH paJca bhAvAH ? jIvasya svatatvaM bhavanti, vinA'pyevakAreNa saGkhyAzabdopAdAnAdavadhRtirgamyate pazcaivA'nyUnAdhikA bhAvAH paryAyAH jIvasya svatattvamupalakSaNadvAreNa bhUyasA bhavanti / ete ca sarvajIveSu sarvadA sAkalyena na bhavantItyupalakSaNamAtramato drssttvyaaH| evamaupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH saGkocavikAsasvabhAvo lokAkAzapradezamAnA 1 eSa bhadanta ! jIvaH atIte'nante zAzvate samaye bhavatIti vaktavyaM syAt ? hanta gautama !, eSa bhadanta ! jIvaH pratyutpanne zAzvate samaye bhavatIti vaktavyaM syAt ! hanta gautama !, eSa jIva anAgate'nante zAzvate samaye bhaviSyatIti vaktavyaM syAt ? hanta gautama ! 2 'nIyamANaM' iti g-dii-paatthH| 3 'bhuvIti' iti g-ttii-paaH| 4 'sAsayaM' iti ga-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 141 saMkhyeyapradezopi pradIpatradAzrayamAtrAvabhAsI pramANatvAt amUrtebhyo'pyAkAzAdibhyo bhinnajAtIya iti // 1 // evamete jIvasya svanimittAH karmakSayAvasthAnimittAzca bhAvA mUlabhedato vyAkhyAtAH / adhunaiSAM pratyeka sambhavino bhedAH pratAyante, yathaiva nimittAntarAdavilakSaNasyApi jIvasya bhAvAnAM paJcatvaM tathA paJcAnAmapi pRthaka pRthak nimittApekSA bhedA bhavanti, te cAbhI sUtram-dinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2-2 // bhA0-ete aupazamikAdyaH paJca bhAvAH dinavASTAdazaikaviMzatitriaupazamikAdInAM bhedA bhavanti / yathA aupazamiko vibhedaH / kSAyiko bhedasaMkhyA navabhedaH / kSAyikopazamiko'STAdazabhedaH / audayika ekaviMzatibhedaH / pAriNAmikastribheda iti| yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta Urdhva vakSyAmaH // 2 // TI-dvinavASTAdazetyAdi sUtram, dvau ca nava cetyAdi dvandvaH, pazcAd bahuvrIhiH, dvinavASTAdazaikaviMzatitrayo medA yeSAM te dinavASTAdazaikaviMzatitribhedA aupazamikAdayaH, prAgupanyastasUtrAnupUryapekSaM yathAkramagrahaNam / etacca vyatikaradoSanivRtyartha mA bhUta paJcAnAmekasyaite bhedAH, samastAnAM vA etAvanta eva, kintu ekaikasya mAvasya vakSyamANAH samyaktvacAritre ityAdayo yathA syuriti yathAkramagrahaNam / iha kecid vidvAMsaH saMsArasthAnAmiti vAkyazeSamadhIyate siddhavyAvRttyartha, na kilaite dhAdiminnAsteSu sambhavanti bhAvAH, ekarUpaH pAriNAmika eva sambhavati, tadetadayuktam , tatra hi yathAsambhavaM grahISyante, nAvazyaM sarvaiH svabhedaiH sarvatra bhavitavyam , yathA saMsAriNAmapi mithyAdRSTInAM na kadAcidaupazamikakSAyikau bhavataH, abhavyAnAM vA, tathA siddheSvapi yathAsambhavagrahaNamiti na kizcidvAkyazeSeNa / tathaivaMrUpaH pAriNAmika eva sambhavati, tadetadayuktam , yasmAt kSAyikasamyaktvavIryasiddhatvadarzanajJAnaiH AtyantikaiH sa yukto'tinirdvandvenApi ca sukhena, jJAnAdayastu bhAvaprANAH, mukto'pi jIvati sa tairhi, tasmAjjIvatvaM nityaM sarvasya jIvasyetyevamAdayaH pAriNAmikA api bhAvAH santi, na pariNAma evetyavadhRtiH // samprati bhASyAkSarANi viviyante-eta iti pratyakSAsannavAcinA sarvanAmnA'nantarasUtranirdiSTAn bhAvAnabhimukhIkaroti, aupazamikAdya iti prativiziSTaM kramamAcaSTe, bhAvA iti bhavanalakSaNA jantoH pariNativizeSAH, paJceti saGkhyayA'vadhAraNaM teSAm , etAvatA bhASyeNAnUdya pUrvakamarthamadhunA bhedAn vidhatte dvinavetyAdinA / idaM ca sUtramekamevAcAryeNa khaNDIkRtyAdhItam, na punarvivaraNamasya, kuta etad bhavatIti ? sUtramadhye uccAra 'kSAyopazamika ' iti gh-paatthH| 2 'saMsArasthAyinAm ' iti ga-TI-pAThaH / 3 'vAkyazeSamabhidadhata' ityacitaM pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 NAd vibhaktyazravaNAcca vyAdiSu nizcIyate, punaH sUtrapAThe tarhi kiM prayojanam 1 etAvallakSyatepUrva sUtrArthamanUdya yathAkramaM sUtraM sambandhayati - aupazamiko dvibheda ityAdi / vivaraNa sugamam / pAriNAmikastribhed iti, ayamitizabda AdizabdArthe, zeSapAriNAmikabhedasaGgrahArtham, yathAkramamiti, atretizabdaH zabdapadArthakaH; anena zabdenAyamarthaH pratyAyyate, yena sUtrakrameNAta UrdhvaM vakSyAmaH, yeneti vakSyamANena samyaktvacAritre ityAdinA asmAt sUtrAdupariSTAt bhaNiSyAmaH tena krameNa yathAkramamaupazamikAdayo draSTavyAH / vAkyAntareNa prakRtArthanigamanamAdarzitam, vAkyAntaranirUpaNaM ca vyAkhyAyAH pradhAnAGgamiti saGkhyAnamAtrazravaNAduddezasUtramidaM, na tu bhedanirdezaH // 2 // samprati saMkhyeyAn bhAvavizeSAn nirdizati, aupazamikasya tAvat sUtrakramaprAmANyAt bhedadvayaM pratipipAdayiSurAha sUtram - samyaktvacAritre // 2-3 // aupazamikasya bhA0 - samyaktvaM cAritraM ca dvAvopazamiko bhAvo bhavata dvau bhedau iti // 3 // TI0 - samyaktvacAritre samyaktvamuktaM prathame'dhyAye lakSaNavidhAnAbhyAm, cAritraM navame vakSyate / etadubhayamapi siddhaM gRhItvA ihopazamikabhAvo niyamyate, samyaktvacAritre tvaniyate kSAyikakSAyopazamikayorapi bhavataH, aupazamikabhAvastu dvayamidamapahAya na bhedAntaramavaruNaddhi, ayaM ca niyamo dvinavASTAdisUtrArambhasAmarthyAllabhyate, aupazamiko dvibheda eveti gamyate, sakhyAzabdopAdAne'pyevakAreNa tadyathetyAdibhASye anantarasUtranirdiSTaM dvibhedatvamaupazamikasya tadadhunA yathA bhavati tathA prakAzyate - samyaktvacAritre ceti, tattvaruciH samyaktvam, sadasatkriyApravRttinivRttilakSaNaM cAritram, cazabdaH samuccaye, etadubhayamapi iSTaniyamapradarzanArtham, dvAviti saGkhyopAdAnam, sa ca prakaTIkRta eva prAk / aupazamikAvityanena niyamya padArtha darzayati- bhAvAviti / samyaktva cAritrayorAtmaparyAyatvaM darzayati- - bhavata iti / zraddhAna caraNakriyayoH kriyAvataH sakAzAdananyatvamAha, ataH samudAyArtho'yam - samyaktvacAritre dve eva aupaza miko bhAvo bhavati, nAnyatheti // 3 // atha kSAyiko navabheda uddiSTaH so'dhunA nirdizyate-- sUtram - jJAna darzanadAna lAbhabhogopabhogavIryANi ca // 2-4 // bhA0 - jJAnaM, darzanaM, dAnaM, lAbhaH, bhogaH, upabhogaH, vIryamityetAni samyaktvacAritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 4 // kSAyikasya nava bhedAH For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI0 - jJAnadarzanetyAdi sUtram / kRtadvandvAnAM nirdezaH, cazabdo'nantaradvayAnukarSaNArthaH sUtroktAH sapta ca dvau cazabdAnukuSTAvityevaM nava bhedAH // nanu ca siddhatvamapi kSAyiko bhAvaH, sa ceha na nirdiSTaH sUriNA ko'bhiprAya iti 1 / ucyate - karmASTakaikadezakSayAdete kSAyikAH sUtreNa pratibaddhAH siddhatvaM tu sakalakarmakSayajaM bhavaprapaJca parivarti parAM vizuddhikASThA mitaM paramakSAyikaM kAlasvabhAvabhedAt muktakAla eva sarvakarmAbhAvasvabhAva ityato na pratibaddham, jJAnAdayastu saMsRtau muktau ca kecit sambhavantIti vizeSapratipAdanArthamagrahaNaM siddhatvasyeti / kathaM punarayamAcAryAbhiprAyo gamyate 1 / ucyate - vakSyati hi dazame 'aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH ' (a0 10, sU04 ) iti, tanna khalu vismRta ihAcAryasyAyaM siddhatvalakSaNo bhAvaH, kintu mokSakASThA parAsAviti tatraivopAdAsyAmahe - mokSAdhikAra eva paThiSyAmaH ityamunA'bhiprAyeNa nehAdhItaH, ye punaH karmASTakaikadezakSayAt jAtAsta ihAvadhiyante navetyadoSaH // bhASyAkSarANyadhunA'nugamyante - jJAnamiti kevalaM sakalajJeyagrAhi samastajJAnAvaraNakSayaprabhavaM parigRhyate, na zeSamasambhavAt darzanamapi kevalAkhyamazeSadarzanAvaraNIya kSayasamudbhUtamupAttam, na zeSaM cakSurAdyasambhavAt, dAnamiti vakSyate lakSaNataH ' svasyAtisargo dAnaM ' (a0 7, sU0 33 ) tacca sakaladAnAntarAyakSayAdekasmAdapi tRNAgrAt tribhuvana vismayakaraM yathepsitamarthino na jAtucit pratihanyate prayacchata iti, lAbha iti parasmAccaturvargasyAnyatamasamastasAdhanaprAptiH sa cAzeSalAbhAntarAya karmakSayAdAMca ntyamAhAtmyavibhUtirAvirbhavati / yena yat prArthayate tat samastameva labhate, na tu pratiSidhyate / zubhaviSayasukhAnubhavo bhogaH, athavA bhakSyapeyalehyA disakRdupayogAd bhogaH, sa ca kRtsnabhogAntarAyakSayAd yatheSTamupapadyate, na tu sapratibandhaH kadAcida bhavati, na vA na bhavatyarbhilapita iti / viSayasampadi satyAM tathottaraguNaprakarSAt tadanubhavaH upabhogaH, punaH punarupabhogAd vA vastrapAtrAdirupabhogaH, sa ca niravazeSa upabhogAntarAyakarmaNi kSINe yatheSTamupatiSThate / apratidhaH zaktivizeSa Atmano vIryam, taccApratihatamapAstAzeSavIryAntarAyakarmaNo bhavati, tena ca yadicchati tat sarvamAyattIkaroti / samyaktvaM punaranantAnubandhikapAyamithyAtvamizrasamyaktvadarzanasaptakakSayAdAtyantikAdapratihataM jIvAdipadArthazraddhAnalakSaNamasaMhAryamupajAyate / cAritraM tu sakalamohakSayAt kSAyikamAvirbhavati / vIryamityatrAyamitizabdo 'rthapadArthakaH, etAnIti sUtroktAni vazabdaH samuccaye, samyatvacArite ca, nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 4 // uddiSTaH kSAyopazamiko'STAdazadhA, sa idAnImAvirbhAvyate " 1 pArAvata ' iti ga-TI- pAThaH / 2 pAdanArthagrahaNaM siddhasyeti' iti ka-kha-pAThaH / 3 * bhavyatvAnyatra ' iti ka kha - pAThaH / 4 ' syabhilASa iti ' kha- pAThaH / 143 For Personal & Private Use Only bhavyatvA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sUtram-jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH yathAkrama samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 2-5 // bhA0-jJAnaM caturbheda-matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyA yajJAnamiti / ajJAnaM tribhed-matyajJAnaM, zrutAjJAnaM, vibhaGgajJAnakSAyopazamikasyA"TAdaza bhedA miti / darzanaM tribheda-cakSudarzanaM, acakSurdarzanaM, avadhidarzana miti| labdhayaH paJcavidhAH-dAnalAbdhaH, lAbhalabdhiH, bhogalabdhiH, upabhogalabdhiH,vIryalabdhiriti / samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantIti // 5 // TI-jJAnAjJAnetyAdi sUtram, jJAnAdInAM labdhiparyantAnAM dvandvaH, caturAdInAmapi pazcAnAM dvandvaH, pazcAd bahuvrIhiH, catuHtritripaJca bhedA yAsAM tAzcatustritripaJcabhedAH / atra ca yathAsaGkhyamabhisambandho jJAnAdInAm , samyaktvAdInAmapi kRtadvandvAnAM bahuvacanena nirdezaH, azakyaprativandhamanyathA sUtramato vicchedamakarot sUtrakAraH // nanu ca samyaktvacAritrayoradhikArAdevAnuvRttirbhaviSyatIha sUtre, nArthaH zRGgagrahaNeneti / ucyate-'cAnukRSTamuttaratra nAnuvartata' itybhipraayH| cazabdaH samuccito, jJAnAdayo labdhyantAH samyaktvAdayazca / kSAyopazamiko'STAdazadhA // ___adhunA bhASyArthaH-jJAnaM caturbhedamityuddezabhASyam, matijJAnamityAdinirdezaH, etAni ca lakSaNavidhAnataH prathame vyAkhyAtAni, samprati tu niyamamAtraM bhAvasyAvadyotyate / atra ca matyAdicatuSTayajJAnAvaraNIyakarmaNAM sarvopaghAtIni dezopaghAtIni ca phaDakAni, tatra sarveSu sarvaghAtiphaDakeSu dhvasteSu dezopaghAtiphaDDakAnAM ca samaye samaye vizuddhayapekSyaM bhAgairanantaiH kSayamupagacchadbhirdezopaghAtibhirbhAgazvopazAntaiH samyagdarzanasAhacaryAjjJAnI bhavati, taccAsya kSayopazamajaM jJAnacatuSTayamucyate, itizabdaH kssaayopshmikjnyaaneyttaaprtipttyrthH| ajJAnaM tribhedamityuddezaH, matyajJAnAdi nirdezaH, jJAnameva mithyAdarzanasahacaritamajJAnama, kutsitatvAt kAyokaraNAdazIlavadaputravad vA, ajJAnatA ca prapaJcataH prathame pratipAditA, mithyAdRSTeravadhirvibhaGga ucyate, bhaGga:-prakAraH, kutsArtho virupasargaH, vigArhato bhaGgaH vibhaGgaH, vibhaGgaM ca tajjJAnaM ca vibhaGgajJAnam, atra vibhaGgazabdena kutsA gateti na jJAnazabdAdau najyogastena vibhaGgajJAnam / tadetat trividhamapi jJAnAvaraNakSayopazamajamavaseyam / ajnyaaneyttaapricchedaarthmitishbdH| darzanaM tribhedamityuddezaH, cakSudarzanamityAdi nirdezaH, cakSuSA darzanam-upalabdhiH sAmAnyArthagrahaNaM skandhAvAropayogavat tadaharjAtavAladArakanayanopalabdhi. vad vA vyutpannasyApi, acakSurdarzanaM-zeSendriyaiH zrotrAdibhiH sAmAnyArthagrahaNam , avadhigAvaraNakSayopazamanAd vizeSagrahaNavimukho'vadhidarzanamityucyate niyamatastu tat samyagdRSTi 1' namprayogaH ' iti ga-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 145 svAmikam , evametat trividhamapi darzanAvaraNakarmaNaH kSayopazamAdupajAyata iti / atra apIti zabdaH kSAyopazamikadarzaneyattAdhigamArthaH / labdhayaH paJcavidhAH ityamunA vivaraNena yathAsaGkhyamupadarzayati-dAnalabdhirityAdinA bhASyeNa, AdizabdAkSiptAH prativiziSTA eva labdhIrupavarNayati, anekarUpatvAllabdhInAm // nanvanantarasUtranirdiSTAH pratipadametA eva grahISyante na punarupAdeyA iti ucyate-ata eva sUtre nopAttAH, pratipadavivaraNe punarna doSaH kazcit , yathA yathA suvivRtaM bhavati tathA tathA vivRNoti / etAH pazcApi labdhayo'ntarAyakarmaNAM kSayopazamAd bhavanti, samyaktvamanantAnubandhikaSAyadarzanamohakSayopazamAdAvivakAsti, cAritramapi darzanamohakaSAyadvAdazakakSayopazamAjjAyate sakalaviratilakSaNam , saMyamazvAsAvasaMyamazca saMyamAsaMyamaH-saGkalpakRtAt prANAtipAtAnivRttirArambhakRtAdanivRttiH tathA mRSAvAdAdiSvapi yojyam / sakSepato dvAdazavidhaH zrAvakadharmaH saMyamAsaMyamo vyAvRttipravRttilakSaNaH / sa ca darzanamohApohAdanantAnubandhyapratyAkhyAnakaSAyASTakakSayopazamAjAyate / itizabdaH kSAyopazamikabhedeyattApratipAdanArthaH / etat pratipadamuddiSTAH / aSTAdazeti saGkhyAvacchinnAH / kSAyopazamikA iti shessbhaavvyudaasH| bhavanalakSaNAstvete bhAvAH prAduSSyantIti // 5 // audayikastvekaviMzatividhAna uddiSTaH, so'dhunA bhaNyatesUtram-gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatva lezyAzcaturuyekaikaikaSaDbhedAH // 2-6 // bhA0-gatizcaturbhedA-nAraka-taiyagyauna-mAnuSya-devA iti / kaSAyazcatu bheMda:-krodhI,mAnI,mAyI, lobhiiti| liGgaM tribheda-strI, pumAn, 21 bhedA maya napuMsakamiti / mithyAdarzanamakabhedaM, mithyAdRSTiriti / a jJAnamekabhedaM, ajJAnIti / asaMyatatvamekabhedaM, asaMyato'virata iti / asiddhatvamekabhedaM, asiddha iti / ekabhedamekavidhamiti / lezyA: SaDbhedAH- kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejAlezyA, pAlezyA, zuklalezyA / ityete ekaviMzatirodayikabhAvA bhavanti // 6 // .. TI0-gatikaSAyetyAdi sUtram / gatyAdInAM lezyAntAnAM dvandvaH / caturAdInAM SaDantAnAM dvandvagarbho bahuvrIhiH / evamiyamekaviMzatiraudayikabhedAnAmavaseyA // nanu ca bahavo'sagRhItAH karmabhedAH prApnuvantyaudayikAH, tvayA ca parisa khyA kriyate, darzanAvaraNe tAvanidrAdipaJcakaM vedanIyamubhayaM mohanIye hAsyAdiSaTakaM AyuzcaturvidhaM nAmakarma sakalam , gatirupAttA kevalaM tatratyA, gotramubhayamapi, sarve ete audayikA bhAvAH tat kathameSAM parigaNanena saGgrahaH ? ucyate-ajJAnagrahaNAnnidrAdipaJcakamAkSiptam, yato jJAnadarzanAvaraNa viryak ' iti sva-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 darzanamohanIyodayAdajJAnaM bhavati, gatigrahaNAccheSanAmabhedAH gotravedanIyAyUMSi cAkSiptAni, yasmAd gatirAyuSkajAtyAdinAmagotra vedanIyAnAmanyatamAbhAve'pi na sambhAvyate, bhavadhAraNakAraNatvAt eSAM karmaNAmiti, tathA liGgagrahaNAd hAsyAdiSaTkagrahaNam, hAsyAdiSaTrakasya liGgopagrahakArakatvAt kaSAyagrahaNAd vA hAsyAdiparigrahaH, yasmAdete nava nokaSAyAH kaSAyasahavartitvAducyanta iti // nanu ca karmaprakRtibhedAnAM dvAviMzatyuttarazataM prakRtigaNanayA prasiddhamAnAye, na ca tatra lezyAH paripaThitAstat katham 1 / ucyate - vakSyate nAmakarmaNi manaH paryAptirnAma paryAptizca karaNavizeSo yena manoyogyAn pudgalAnAdAya cintayati, te ca manyamAnAH pudgalAH saha karaNena manoyoga ucyate, manoyogapariNAmaca lezyAH, tAva nopAttAH sUtrabhASyayorihottarottarabhedatvAditi / apare manyante - karmASTakodayAdasiddhatva eva lezyA grAhyAH, tadetat sarvaM sUtrakAreNa lAghavamicchatA lezata upAttaM na sAkSAt / / 146 adhunA bhASyamanutriyate gatizcaturbhedA nArakAdicaturvidha paryAyotpAdanavyapadezakAraNasamarthaM yat karma tad gatizabdenocyate, tasya karmaNa udadyAdayaM nirvartate bhAvo nArakAdiH narakagatinAmakarmodayAnnAraka ityevaM sarvatra, AtmagatinAmakarmaNozcAbhedamabhisandhAyAcAryeNa prekSApUrvakAriNA nAraka iti niradezi, na tu narakagatimAtra maudayikasya jIvasvatattvapratipAdanArtham, itizabdaH sarvabhedAnteSviyattApradarzanArthaH / kapaH - saMsArastasyAyamupAdAnakAraNavizeSaH kaSAyaH / sa caturdhA krodhAdistadudayAt krodhyAdivyapadezaH / atrApi jIvasvatattvapratipattaye krodhIti vyapAdezi na krodha iti / liGgaM tribhedaM - strItvAdi, tacca lInatvAlliGgamucyate, yasmAt purupaliGganirvRttAvatiprakaTAyAmapi kadAcit strIliGgamudeti na ca spaSTaM bahirupalabhyate napuMsakaliGgaM vA, tathA striyAH svaliGganirvRttAvatispaSTAyAmeva jAtucit punnapuMsakaliGgodayaH, napuMsakasyApyevaM svaliGganirvRttAvuttarakAlabhAvinI kadAcit puMstrIliGge bhavato na ca nirvRttito lakSyate, kapilavaditi sarvatra yojyam / etadeva trividhaM liGgaM veda ucyate, yasya karmaNa udayAta pauMsnaM straiNaM napuMsakatvaM ca bhavati taliGgam, atrApyabhedena nirdezaH pumAn, strI, napuMsakamiti / mithyAdarzanamekabhedaM tattvArthAzraddhAnalakSaNam, yasya karmaNaH udayAna kiJcit tattvaM zraddhatte tanmithyAdarzanam // nanu ca abhigRhItAnabhigRhItasandehata tridhoktam, ucyate - sarvatrAzraddhAnalakSaNaM na bhidyata ityekabhedamuktam, atrApyabhedopacArAt mithyAdRSTiriti / ajJAnamekabhedaM jJAnadarzanAvaraNasarvaghAtidarzanamohanIyodayAdajJAnamanavabodhasvabhAvamekarUpam, tathaivAbhedamAdhAya manasi vyapAdizad ajJAnIti / asaMyatatvamekabhedaM sajjvalanavarjakaSAyadvAdazakodayAdasaMyatatva mekarUpam, atrApyabhedena nirdezaH paryAyatazca asaMyataH avirata iti / asiddhatvamekabhedaM vedanIyAyurnAmagotrodayAdasiddhatvamekarUpam, tathaivAbhedAdasiddha iti pradarzitam / ekabhedamityasya paryAyAntaraM kathayati paryante 1 ' triyate' iti kha- pAThaH / 2 uktametat 113 tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 147 sarvatra sambandhanArtham-ekavidhamiti, vyAkhyAdharmazcAyaM paryAyAntarakathanamiti / lezyAH SaDbhedAH / lizyanta iti lezyAH, manoyogAvaSTambhajanitapariNAmaH, AtmanA saha lizyate ekIbhavatItyarthaH / anekatve'pi pariNAmasya paristhUrakatipaya bhedaka lezyAsvarUpam thanameva sujJAnatvAt kriyate, na tvazeSapariNAmabhedAkhyAnamazakyatvAt, ityAha- parabhedA iti / samprati tAratamyavizuddhikramamAvirbhAvayan paThati - kRSNaleiyetyAdi / kRSNA cAsau lezyA kRSNalezyA, sarvatraivamAyojyam / lezyeti pariNAma uktaH sa kathaM kRSNAdivarNasambandhI syAdAtmanaH / ucyate - dvividhA lezyA dravyabhAvabhedataH / tatra dravyalezyAH kRSNAdivarNamAtram, bhAvalezyAstu kRSNAdivarNadravyAvaSTambhajanitA pariNAma - karmabandhanasthitervidhAtAraH, zleSadravyavad varNakasya citrAdyarpitasyeti, tatrAvizuddhotpannameva kRSNavarNastatsambaddhadravyAvaSTambhAdavizuddhapariNAma upajAyamAnaH kRSNalezyeti vyapadizyate / AgamathAyaM-" jaillessAiM davvAI AdiaMti tallesse pariNAme bhavati " ( prajJA 0 lezyApade ) | tathA nIlavarNadravyAvaSTambhAnnIlalezyA, nIlalohitavarNadvayayogidravyAvaSTambhAt kApotalezyA, lohitavarNadravyAvaSTambhAt tejolaiyA, pItavarNadravyAvaSTambhAt pItalezyA, zuklavarNadravyAvaSTambhAt zuklalezyA, varNAzuddhayapekSyA bhAvAzuddhiH tacchuddhyapekSyA bhAvazuddhiriti / tejolezyAyAH zubhapariNAmApekSA iSTA iSTatarA iSTatamA ceti / kApotalezyAyAH prAtilomyenAniSTapariNAmApekSA aniSTA aniSTatarA aniSTatamA ceti / AsAM ca SaNNAmapi lezyAnAM jambUvRkSaphalabhakSa[ka]dRSTAntenAgamapra siddhena grAmadAhaka puruSaSaTkena ca prasiddhirApAdyA, evaM sarvAn bhedAnAkhyAyopasaMharati-- eta ityAdi / ekaviMzatirevAnyUnAdhikA bhAvAH karmodayApekSAH prAdurbhavantIti // 6 // pAriNAmikastribheda uddiSTaH, sa ucyate sUtram - - jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca // 2-7 // , bhA0 - jIvatvaM bhavyatvaM, abhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavanti / AdigrahaNaM kimarthamityatrocyate-astitvaM, anyatvaM, 3 bhedAH pAri NAmikAH kartRtvaM, bhoktRtvaM, guNavattvaM, asarvagatatvaM, anAdikarma santAnabaddhatvaM pradezavattvaM arUpatvaM, nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhavanti, dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH / ye jIvasyaiva vaizeSikAste svazabdenoktA iti / ete paJca bhAvAstripaJcAzadbhedA jIvasya svatattvaM bhavanti, astitvAdayazca // 7 // kiJcAnyat / TI. - jIvabhavyA bhavyatvAdIni ca / atra bhAve tvapratyayaH pratyekamabhisambadhyata iti pradarzayannAha - jIvatvamityAdi / jIvabhAvo jIvatvaM svArthiko bhAvapratyayaH / 1 ' vizeSakAste ' iti ga-pAThaH / 2 yallezyAni dravyANyAdadate tallezyaH pariNAmo bhavati / For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 taccArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH jIva eva jIvatvamasaGkhye yapradezAH cetaneti, bhavyA siddhiryasyAsau bhavyaH, uttarapadalopAd bhImAdivat, bhavya eva bhavyatvam, abhavyaH siddhigamanAyogyaH kadAcidapi yo na setsyati abhavya evAbhavyatvam // nanu vandhyAputro'pyevama bhavyaH syAt, naitat, kutaH ? tulyAdhikaraNe'nyasmin naJprayogAdabrAhmaNavat / etenAkAzAbhavyatvaM pratyastam, , itizabdo vyavacchinatti, bhAvatrayamapyasAdhAraNyena jIvasya / ete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavantItyanena bhASyeNaitat pratipAdayati-na karmakRtAH, svAbhAvikA ete jIvasya trayospi bhavanti / AdigrahaNaM kimarthamiti prazna'yataH ko'bhiprAyaH ? evaM manyate - dvinavASTAdisUtreNa (a0 2, sU0 2 ) tripaJcAzad bhAvabhedA niyatAH, tadyadi santyanye'pi tatazcAniyataH saGkhyAbhedaH, tathA cAnarthakaM sUtram, atha tAvanmAtrA eva na santyanye tato'narthakamAdigrahaNamataH pRcchati, atrottaramucyate - dvinavASTAdisUtreNa jIvavartina eva tripaJcAzad bhedA: saGgrahItA iti saGkhyAniyamo na bhidyate, na cAnarthakyaM sUtrasya, jIvavartino'jIvavartinatha (ye) sAdhAraNAH pAriNAmikAste tatra nopAttAH, tadupAdAnAyedamAdigrahaNam / atastAn darzayatiastitvAdinA bhASyeNa || astitvaM bhAvAnAM maulo dharmaH sattArUpatvam, taccAtmano jJAnAastitvAdayaH disadbhAvAt prasiddhamapahotumazakyamAdAvupanyastam idaM ca paramANvAdIsAdhAraNAH nAmapi sAmAnyam / anyatvamiti zarIrAdAtmanaH, tadvilakSaNatvAt paraloka sadbhAvAccAvazyamanyatvamabhyupeyam, tathA'NvAdInAmapi paraspareNAsti | kartRtvamiti zubhAzubhakarmaNo nirvartakatvaM yogaprayogasAmarthyAt kartutvAdeva ca bhoktRtvaM svapradezavyavasthitazubhAzubhakarmakartRtvAt, kartRtvaM sUryakAnte'pi savitR kiraNa gomayasaGgamAdupalabhya , " nivRttau ataH sAmAnyam, bhoktRtvaM madirAdiSvatyantaprasiddhaM bhukto'nayA guDa iti / krodhAdimattvAt guNavattvaM jJAnAdyAtmakatvAd vA, paramANvAdAvapi guNavattvamekavarNAditvAt samAnam | tvakparyantazarIramAtravyApitvAt asarvagatatvaM saMsAryAtmanaH, muktasyApi samantataH parimitatvAt svadehapramANatribhAgahInAvagAhAtmakatvAdasarvavyApitA, paramANvAdibhistulyA / anAdikarmasantAnabaddhatvamiti avidyamAnAdikarmasantatyA veSTitaH saMsArI saMsRtau paryaTatIti, na mukta iti yathAsambhavametad yojyam / kArmaNazarIramapyanAdikarmasantAnabaddhamiti sAmAnyaH cetanAcetanayordharmaH / pradezavattvaM tu lokAkAzapradezaparimANapradeza eka AtmA bhavati, dharmAdidravyasAmAnyametat / arUpatvamiti rUparasagandhasparzavirahitatvAdAtmanaH, taccAkAzAdibhistulyam, nityatvamiti ' tadbhAvAvyayaM nityam ' (a05, sU0 30) iti vakSyate, nityazca tato jJAnAdisadbhAvAdayamAtmA, tulyaM caitadAkAzAdibhiH / evamete daza dharmAH sAdhAraNA bhASyakRtopadarzitA AdizabdAkSiptAH / punarapyAdigrahaNaM kurvan jJApayatyatrAnantadharmakamekam, tatrAzakyAH prastArayituM sarve dharmAH pratipadaM, pravacanajJena puMsA yathA 1' praznayati' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra [8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 149 kriyAvasvAdayaH sambhavamAyojanIyAH, kriyAvattvaM paryAyopayogitA pradezASTakanizcalatA evamprakArAH santi bhUyAMsaH / apiH samuccaye / evamprakArAzca anAdipAriNAmikA bhavanti jIvasya bhAvAH, dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH / evamAdayo'pItyAdi bhASyam / evamprakArA- evamAdayaH kriyAvattvaprakArAH, dharmAdibhiriti kacid, pudgaladravyaM yathAsambhavamupadarzitameva, tathA kecidAtmana eva vaizeSikA AdizabdenAkSipyante paryAyopayogitAdayaH / tuzabdo vizeSakaH / dharmAdiviziSTAstatsaMmAzca / itiH parisamAptau / ayamAdigrahaNArthasyAdigrahaNena sUcitAH iti gamayati vidhRtamarthamanena granthena // ye jIvasyaivetyAdi grantha Atmana evAsAdhAraNA ye dharmA jIvabhavyAbhavyatvalakSaNAsta iha sUtre svazabdena yo yasya vAcakaH zabdo jIvAdistenaivoktA iti / etenAdizabdasya tritayaparyantavartitvaM vyAkhyAtam, anyathA jIvatvAdIni ceti sUtraM syAt / sUtraparyantavartI zabdaH samuccaye / samyaktvacAritrAdayo jIvasya svatavaM jIvatvAdayazca svatattvamiti / ityete paJca bhAvA ityAdi bhASyam / itizabdaH sakalabhAvopasaMhArArthaH, eta iti pratipadaM ye uddiSTA aupazamikAdayaH paJcaivA'nyUnAdhikA bhAvAH paryAyAntarANyAtmanaH tripaJcAzadbhedA yeSAM te tripaJcAzadbhedA bhavanti AtmanaH svatattvaM dvinavASTAdisUtre (a0 2, sU0 2) ca saGkhyA prAk niyatA saivAnenopasaMhRteti / ete ca bhAvavikalpA jIvAnAM yathAsambhavamAyojyAH, na sarve sarveSAmiti, kSAyikapAriNAmikAveva siddhAnAm, aupazamikavarjA nArakatiryagyonInAm, devamanuSyANAM paJcApi na tvaupazamikakSAyike samyaktvacAritre vA yugapad bhavata iti, evamayamAtmA pariNAmairebhiraupazamikAdibhiryuktaH pariNAmI dravyamiti nizcetavyaH, nahi zraddhAnAdilakSaNA: pariNAmAH kenacid ghaTAdiSUpalabdhapUrvAH, tasmAdeSAM bhAvAnAmavazyaM kenacidanvayinA padArthena bhavitavyam, sa cAtmeti // 7 // adhunA dvitIyapraznamatiba hugranthapratAnavyavacchinna ganusandhAna Aha- kiJcAnyaditi / bhAvapaJcakamavyApitvAnna paritoSamAdhAtumalamasya zrotuH pazyannAcAryaH sakalajIvapadArthavyApIdamavyabhicAri trikAlaviSayaM lakSaNamAtmano nirdidikSuH sambandhayati bhAvapaJcakAd anyacca-kiM lakSaNamasyAvyabhicArIti yadaprAkSIt tadidamucyate bhA0 - upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati // sUtram - upayogo lakSaNam // 28 // TI0 - upayogo lakSaNaM bhavati jIvasyetyetAvad bhASyamasya sUtrasya / upayogaH upalambhaH, jJAnadarzanasamAdhiH jJAnadarzanayoH samyak - svaviSaya sImAnullaGghanena dhAraNaM samAdhirucyate, athavA yuJjanaM yogaH - jJAnadarzanayoH pravartanaM viSayAvadhAnAbhimukhatA, sAmIpyavartI yoga upayogo nityasambandha ityarthaH / lakSyate'neneti lakSaNam, upayogena lakSyata iti / jIvasyeti karmalakSaNA iha 1' sahazAba ' iti khra-pAThaH / upayogasya lakSaNatA For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvArthAdhigamasUtram [madhyAyaH 2 SaSThI draSTavyA / upayogenopalabhyate itiyAvat / samudAyArthastvayam-sAmAnyavizeSAvabodhadarzanAnizcIyate'styatrAtmA yasyAmU sAmAnyavizeSAvabodhau, na cAsti kazcit kacijjIvo yasya na staH sAkArAnAkAropayogAvityato'napAyIdaM lakSaNamasya jantoH, AgamazcAyam-"savvajIvANapi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADiyao" ( nandI0 mU0 42 ) / sarvajIvAnAmapIti azepasarvakagrahaNena saMsAriNAM parigrahaH pRthivIkAyAdInAm, apiH sambhAvanAyAM, Namiti vAkyAlaGkArArthaH, akSaramiti-sAmAnyavizeSarUpo'vabodhantasyAnantabhAgo'vabodhasya nityameva-sarvadA udghATa:-prakAzo nirAvaraNaH, yasmAt sakalatrailokyAntavartino'pi hi pudgalAH karmatayA pariNatAH santo'pi na samAvarItumalamekasyAtmanaH sarvAtmanA'vabodham , yathA ca nitAntaghanapaTalapihite'pi saviturmaNDale jyotirlezaH kiyAnapi cakAstyeva, na sarvathaiva praNazyati tathA''tmano'pyavabodhalezaH sphuratyeva kiyAnapi sarvadA, yadi cAvRNuyuste pudgalAH sarvAtmanA tato nirjIvataiva syAdAtmanaH, tasmAd yA ca yAvatI ca mAtrA'' ... varataH prabodhasya sarvajIvavartinI svabhAvAdeva nirAvaraNA samasti upayogasya . US sA ca sarvajaghanyopayogamAtrA prathamasamaye sUkSmanigodAparyAptAnAmeva bhavati, tataH paraMtu saivopayogamAtrA zeSekendriyadvitricatuHpaJcendriyamedena midyamAnA sambhinnazrotratvAdilabdhikalApena ca labdhinimittakaraNazarIrendriyavAjhanaHsApekSA pravardhamAnA nAnArUpakSayopazamApAditavaicitryA'vagrahAdibhedAt sarvakSayamavApya sakalajJeyagrAhiNI parAM vizuddhikASThAM samAsAdayati kevalajJAnasaMjJitAm , ata eva jIvasvabhAvacaitanyavizeSANAM sarveSAM pramANAkhyAnAmupayogarUpANAM svasaMvedyatvamavazyamabhyupagantavyam , uttarakAlaM tadanusmAraNopapatteH, anusmaraNaM hIdaM svayamanubhUtasyArthasya dRSTaM nAnyathA, tasmAjjJAtvA yo'nusmaratyuttarakAlaM sa eka AtmA'nvayI pratipattavyaH / na khalu jJAnasmRtI bhinnapadArthAdhAre kacid dRSTe, tasmAdastyeka Atmeti, tathA paratra hitAhitaprAptiparihAraviSayAM kriyAM dRSTvA buddhipUrvakatvAnumAna svadeha iva, tAzca buddhayaH pramANa jIva ityeko'rtha iti / yathA''ha-"AyA' bhaMte ! nANe aNNANe ? goyamA! AyA siya nANe siya aNNANe, NANe puNa niyamA AyA" ( bhagavatyAM ) / buddhirUpasya cAtmano'numAnagamyatvamavaseyam, svadehe ca kriyA buddhipUrvA svAnubhavasiddhA, tatkriyAjanite ca sukhaduHkhe, rUpAdharthajJAnAni cAnubhavasiddhatvAt pratyakSapramANaviSayatvaM buddhInAm, sa eva cAtmeti, svadehavyApI svAtmA, paradehavyApI para iti / tathA zarIrakAraNayoH zukraujasordhAtvindriyAGgopAGgAdipariNAmagaterabhisandhimAnAhartAnumIyate, tathA''hArapariNAmitvAt tacchavazarIraM kenApyabhisandhimatA kApi gacchatotsRSTaM, sa cotsraSTA''tmeti nizcIyate, evamayamupayoga 1 sarvajIvAnAmapi bhakSarasyAnantabhAgo nitymudghaattitkH| . 2 'vA' iti kh-paatthH| 2 AtmA bhadanta / jJAna ajJAnaM ? gautama | syAt jJAnaM syAt ajJAnaM, zAnaM punarniyamAdAtmA / For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a6 sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam lakSitaH kartA bhoktA cAtmA'dhyavasAtavyaH / athAtra para Arekate-jJAnarUpa - AtmA cet anavaratameva kasmAna pazyati so'rthAn ? jAnAnaM hi jJAnasvabhAvatve'pi zAmAdapa jJAnamucyate, jJAnaM ca na jAnIte ca vipratiSiddhamidam , AtmA ca jJAnarUpo'taH sarvadA tena jAnAnenaiva bhavitavyam , na jAtucidanyatheti, kasmAd vijJAnAtmakatve pUrvopalabdhArthaviSayamasya vismaraNamavinaSTajJAnasya sato bhavati ? kiM vA kAraNamavyaktabodho bhavatyAtmA ? nAvyaktamiSyate jJAnamupalabdhisvarUpatvAt , na ca jJAnAtmakatvAt saMzayenAsya kadAcedutpattavyam , azeSaviSayagrahaNaM ca syAt niraGkuzatvAjjJAnasyeti ? atrocyatejJAnAtmatve satyapi nAnavaratopayogaprasaGgaH, katham ? karmavazAdayamAtmA sarvapradezeSu pradezASTakamapahAya madhyavartipiTharAntarvartijvalanajvAlAkalApataptodvartamAnavArivaccalaH satatameva kukalAzavadarthAntareSu pariNamate, anavasthitoddhAntamanastvAcca kathamupayujyeta sa ciramekasminnarthe ? svabhAvAdeva copayogasthitikAlo'ntarmuhUrtaparimANaH prakarSAd bhavati, jJAnAvaraNakarmapaTalAvacchannatvAca na sarvadA'vaiti, yathA prakAzamayatve'pi bhAsvAn bahalAbhrapaTalAbhibhUtamUrtirna prakAzate spaSTaM tathA'yamAtmeti, smRtirapyata eva nAvazyambhAvinI bhavati tasyeti pratyetavyam / avyaktabodhasaMzayAsavorthagrahaNAni cAvaraNazIlajJAnAvaraNakarmasadbhAvAdabhyupeyAni, yadA ca labdhirUpAntaHkaraNedriyAbhogikAnAbhogikavIryasampannasya jJAnAvaraNakSayopazamo bhavati karaNAnurUpastadA ca jJAnaM tatkSayopazamAnurUpamAvirbhavati, labdhyanurUpakaraNavIryAnusAritayA, vIryApagame ca punarapi tadeva karmAvRNoti sadyastamAtmAnaM prAgapAkIrNazaivalamalAnAmapAmacchatvamiva, puruSakAravyApAroparamasamanantarameva zaivalapaTalAni yathA punarAcchAdayanti, yathA vA bhasmAdyanekadravyoghRSTavimaladapeNatalamAgantukazyAmikAmalImasamAzu jAyate tathA'syAtmano muhurmuhurjJAnAvaraNajaladhau nimajanonmajane kurvataH spaSTaH spaSTataraH spaSTatamo malImaso malImasataro malImasatamazca bodhaH prAdurasti, abhyantarIkRtobhayavizeSasAmarthyasthityutpattivyayAnekadharmAjahadvRttiH so'yamAtmA prakAzasvabhAvatigmAMzuriva caitanyasvatattvaH svaparavibhAsI sAkArAnAkAropayogadvayalAJchano'stIti pratipadyadhvamapAstasamastazaGkamiti // 8 // ___etAvajjIvasvatattvaM vicAryam , nAtaH paraM kiJcidasti svanimittAnAM paranimittAnAM ca jIvadharmANAmabhihitavyatirekeNAsambhavAt , sa copayogo yAvatA bhedena vartate tAvatA sagRhyate'dhunetyata Aha sUtram-sa dividho'TacaturbhedaH // 2-9 // bhA0-sa upayogo dvividhaH-sAkAro'nAkArazca / jJAnopayogo darzano. . payogazcetyarthaH / sa punaryathAsaGkhyamaSTacaturbhedo bhavati / jJAnoupayogasya bhedAH payogo'STavidhaH-matijJAnopayogaH, zrutajJAnopayogaH, avadhi For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tastvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 jJAnopayogaH, manaH paryAyajJAnopayogaH, kevalajJAnopayoga iti matyajJAnopayogaH, zrutAjJAnopayogaH, vibhaGgajJAnopayoga iti / darzanopayogaJcaturbhedaH, tadyathA-cakSudarzanopayogaH, acakSurdarzanopayogaH, avadhidarzanopayogaH, kevaladarzanopayoga iti // 9 // 4 TI. - sa dvividho'STacaturbhedaH, tacchabdena bhASyakAro'nantaramupayogaM sambandhayati, sa upayogaH sakalajIvarAzecihnabhUto dvividho- dviprakAro bhavati / apare punastacchabdaM nAdhIyate'nantaratvAt kila sa eva sambhantsyate nArthastatpAThena, tadetadayuktam, anyatrApi hi tacchabdo - panyAse'nantara eva sambadhyeta tatazca na kvacit tacchandaH prayoktavyaH syAt, tathA ca kAyavAGmanaH karma yogaH ', ' sa AsravaH' ( a0 6, sU0 1-2 ) iti, sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte', 'sa bandhaH' ( aM0 8, sU0 2 - 3 ) iti / punasta evAhuH - nahi yogaH bhedyatvena vivakSitaH kintvAsravatA vidhIyate yogAnAM tatra, ayaM punarupayogoM vibhitsitastatra kimanyaH syAd yo dvividhatvAdinA bhidyeta / tathetaratrApi pudgalAdAnasyAtmasAtkRtasya bandhavidhAnam, ato na samAnam / ucyate - kaH khalvayaM niyamo yatra bhedavidhistatra tacchabdo na prayujyate iti ? rucimAtramevamaGgIkRtaM syAt, avigAnena ca bhASyamevaM paThyate - sa upayogo dvividhastadetadagamitaM syAt tasmAdastu tacchandaH / dvividha evopayogo bhavatItyavadhAryate mUlabhedataH, tacca dvaividhyaM AcAryaH spaSTayatisAkArosnAkArazceti / AkAro- vikalpaH saha AkAreNa sAkAraH, anAkArastadvipa rItaH, nirvikalpa ityarthaH / etad vyAkhyAnamaM nye'pavadante - sAkArAnA kArayoryatkevaladarzane zaktyabhAvaH prasajyate manaH paryAye ca darzanaprasaGgaH, tayorhi ghaTAdi - sAkArAnAkAra sAmAnyagrahaNe'pi jJAnameva tanna darzanamiti, tasmAdAkAro liGgam, zabdArthaH snigdhamadhurAdizaGkhazabdAdiSu yatra liGgena grAhyArthAntarabhUtena grAkadezena vA sAdhakenopayogaH sa sAkAraH, yaH punarvinA liGgena sAkSAt so'nAkAraH, evaM sati pUrvakaM doSadvayaM parihRtaM bhavati, tadetadayuktam, yat tAvaducyate - kevaladarzane zaktyabhAvaH prasajatIti kA punarasau zakti: ? yadi tAvad vizeSaviSayaH paricchedaH zaktizabdavAcyastasyAbhAvazcodyate tato'bhilaSitameva saGgRhItaM syAt / atha sAmAnyArthagrahaNazaktyabhAvazcodyate tatastasya darzanArthataivAnupapannA syAt, kiM hi tena dRzyate ? yadapyuktaM manaH paryAye darzanaprasaGga iti tadAgamAnavabodhAdayuktam / na hyAgame manaHparyAyadarzanamasti, caturvidhadarzanazravaNAt AgamaprasiddhaM cehopanibadhyate, na svamanISikA prata 2 ' manye evaM vadanta' iti ka-kha- pAThaH / tacchrabdasya sArthakatA 1 " ' sambadhyate' iti ka- kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 9] svopajJabhASya--TIkAlaGkRtam nyata iti / manaHparyAyajJAnino hi bhagavatyAmAzIviSodezake (za08, u02, sU0321) dve trINi vA darzanAnyuktAni, ato gamyate yo manaHparyAyavidavadhimAMstasya trayamanyasya dvayam , anyathA hi trayamevAbhaviSyaditi / tatrAgamaprasiddhasya vyAkhyA kriyate-nirvikalpo'rtho'nAkArArthaH yad darzanaM tannirvikalpam , ato na manaHparyAyadarzanaprasaGgaH, tasmAt tadevAstu pUrvavyAkhyAnam, paryAyAH-vikalpAstaiH sahavarti sAkAram , anAkAramAlocanamAtraM nirvikalpakamiti / upayogakramazca draSTavyaH-prAganAkAraH pazcAt sAkAra iti, pravRttau kramaniyamaH, yatastu nAparimRSTasAmAnyo vizeSAya dhAvati / yadyevaM tataH sUtramitthamadhyeyaM-sa dvividhacaturaSTabheda iti / ucyate-pAramarSapravacanaprasiddhakramAnuvRttyA sUtraM nyabadhnIta sUtrakAraH"ketivihe gaM bhaMte ! uvaoge paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taMjahA-sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya" (prajJA0pa0 29, sU0 312 ) / athArpa eva kaimarthakyAta kramabhedaH / ucyate-bahubhedatvAd bahuvaktavyatvAcca prAk sAkAropanyAsastato'nAkAraH khalpabhedavaktavyatvAt , matyAdijJAneSu ca vyAkhyAteSu prAyazcakSurdarzanAdyapi vyAkhyAtameveti yatkiJciduttaratra vyAkhyeyaM syAt, ato'pi yujyate prathamataH sAkAropayoga iti / cazabdaH samucitau / sAkArazvopayogo'nAkAropayogazca / etadevopayogadvayaM prasiddhataravAkyAntareNa nirUpayannAha-jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH / etAvAnupayogo bhavan bhaved yaduta jJAnarUpo darzanarUpazceti, nAto'nya upayogaH samasti // nanu ca jJAnadarzanAra bhyAmathAntarabhUta upayogo'styekAntanirvikalpaH, evaM ca vigrahagatiF prAptAnAM jJAnadarzanopayogAsambhave'pi jIvalakSaNavyAptiranyathA hyavyA pakaM lakSaNaM syAt , teSAM hi dravyendriyamanasAmabhAvAdupayogo'styekAntanirvikalpaH, evaM ca vigrahagatiprAptAnAM jJAnadarzanopayogAsambhave'pi tanimitta matijJAnaM nAsti, tatazca tatpUrvakaM zrutamapi na sambhavati, atasteSAM jJAnadarzanopayogAmAvAdajIvatvaM syAditi, tadetat sarvamayuktamuktam , svasiddhAntAnavabodhAt , iha pravacane matyAdIni labdhita upayogatazca cintyante, tatra samyagdRSTeravirato jaghanyataro'ntarmuhUrtapariNAmakAlaM prakarSataH SaTSaSTisAgaropamANi sAdhikAni labdhimaGgIkRtyAdhItaH, upayogato'ntarmuhUrtameva jaghanyotkarSAbhyAm, mithyAdRSTeranAdimatyajJAnAdi kasyacit, kasyacit tu sAdi bhavati labdhitaH, upayogatastu tasyApyantarmuhUrtamavasthAnam, tatra yadetaducyate dravyendriyamanasAmabhAvAnmatijJAnaM nAsti tatpUrvakaM zrutamapi nAsti tanmithyA, Agamavirodhazca" joissaro u bhagavaM, appaDivaDiehiM tihiM u nANehiM" (Ava0ni0 Rssbhjnmaadhikaare)| yadi tadA matizrute na staH kathamapratipatitajJAnazrucyuve bhagavAn nAkapRSThataH / tathA'munA' bhinnatAyA nirAsaH 1 katividho bhadanta ! upayogaH prajJaptaH ? gautama ! dvividha upayogaH prajJaptaH, tad yathA-sAkAropayogazcAnA. kAropayogazca / 2 Atismarastu bhagavAn , apratipatitai nibhirnAnairyukta eva / For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [adhyAyaH 154 tattvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 2 pyAcAryeNoktam-'jJAnaiH pUrvAdhigataiH ' (sambandha-kA0 12) ityAdi, tathA bhagavatyAmAzIviSoddezake (za08, u02, sU0 319) " apajjattagANaM bhaMte! jIvA kiM nANI aNNANI? tinni goyamA! nANA tinni aNNANA bhayaNAe", tathA tasyAmevaikonaviMzatizate "maiaNNANI NaM bhaMte! matiaNNANabhAveNaM kiM paDhame apaDhame 1 goyamA ! no paDhame apaDhame, evaM suaaNNANIvi" // nanu cAgama evopayogAtmA jJAnadarzanavyatirikta uktaH, bhagavatyAM dvAdazazate-dravyakaSAyayogopayogajJAnadarzanacaraNavIryAtmAno'STau bhavanti, atra copayogAtmA pRthagupAttaH, sa ca vigrahagato jIvAnAM bhaviSyati, etadapi vArtam ,yasmAt tasminnevAtmA'STakAdhikAre (za012, u010, sU0467 ) uktam-" jaissa daviyAtA tassa uvayogAtA NiyamA atthi, jassa uvayogAtA tassa nANAyA vA dasaNAyA vA NiyamA atthi" evaM sUtre'tispaSTe'pi vibhakte na vidmaH kuta idaM teSAM mohamalImasadhiyAmAgatam ! apica-sUtre jJAnadarzane evopayogatAmApanne bahirAkArapariNatinI satI samupAtte upayogagrahaNena, na punAnadarzanavyatiriktaH kazcidupayoga iti, tathA tu jJAnadarzanAtmaiva, krodhAdikaSAyapariNataH kaSAyAtmA ucyate, na tadvyatirikto'nyastathA'yamapi bhaviSyati / etena karmAnAvRtapradezASTakAvikRtacaitanyasAdhAraNAvasthopayogabhedaH pratyasto'vagantavyaH, tathA vigrahagatibhAjAmapayoptakAnAM ca jIvAnAmAgame labdhIndriyamuktam- " jIve NaM bhaMte! gabbhAo gabhaM vakkamamANe kiM saiMdie vakkamai aNidie vakkamai ? goyamA! siya saiMdie siya aNi die, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! davvindiyAiM paDucca aNiM die vakkamati, laddhindiyAI paDucca saiMdie vakkamati" (bhaga0 za01, u07, suu061)| tasmAdAtmano'vasthAdvayavartino'vazyaM labdhIndriyamabhyupeyam, tadAzritaM ca matijJAnAdi, kevalaM bAhyakaraNAnirvRttau jJAnavibhAgo nAsti karaNakRtastatreti / athaitat syAt , na jJAnasadbhAvamapahumahe tadA vayam, kintu jJAne satyapyupayogo nAstIti brUmaH, tadetat suptAdyavasthAsvapi samAnam , athavA vilakSavacanamityapakarNyam / tasmAdavasthitamidam-dvividha evopayogo jJAnadarzanAkhyaH tadvayatiriktastu nAsti / sa idAnI dvividha upayogo yathAsaGkhyaM yathAnirdezamaSTabhedazcatubhaidazca bhavati / punaHzabdaH saMkhyAniyamArthaH / nAtaH paraM vikalpamarhati, jJAnopayogo darzanopayogo vaa| tamevAdhunA saGkhyAniyamamAviSkaroti-jJAnopayogo'STabheda ityAdinA bhASyeNoddezanirdezarUpeNa / matijJAnopayoga iti / matijJAnAkArapariNAmastadAtmakatva 1 aparyAptA bhadanta ! jIvAH kiM jJAnino'jJAninaH ? trINi gautama ! jJAnAni trINi ajJAnAni bhjnyaa| 2 matyajJAnI bhadanta ! matyajJAnabhAvena kiM prathamo'prathamaH ? gautama | na prathamaH, aprathamaH, evaM shrutaajnyaanypi| 3 yasya dravyAtmA tasya upayogAtmA niyamAdasti, yasyopayogAtmA tasya jJAnAtmA vA darzanAtmA vA niymaadsti| 4 jIvo bhadanta ! garbhAt garbha vyutkrAman ki sendriyo vyutkAmati anindriyo vyutkrAmati ?, gautama ! syAt sendriyaH syAdanindriyaH, tat kenArthena bhadantaivamucyate !, gautama ! dravyendriyANi pratItya anindriyo vyutkrAmati, labdhIndriyANi pratItya sendriyo vyutkAmati / For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10] svopanabhASya-TIMkAlaGkRtam 155 mAtmanaH, tathA zrutajJAnAdiSvapi yojyam / itizabdaH sAkAropayogaparisamAptyarthaH / itaratrApyajJAnaparisamAptaye / cakSurdarzanopayoga iti cakSurAlocanAkArapariNAma AtmanastadAtmakatvaM tadrUpatA, aupacArikanayazca jJAnaprakArameva darzanamicchati, zuddhanayaH punaranAkArameva saGgirate darzanamAkAravaJca vijJAnam / AkArazca viziSyanirdezo bhAvasya paryAyataH proktaH, sa ca darzanasamanantarameva sampadyate'ntarmuhUrtakAlabhAvitvAt / AkAraparijJAnAca prAgAlocanamavazyamabhyupeyam , anyathA prathamata eva pazyataH kimapIdamiti kuto'vyaktabodhanaM syAt ? yadi cAlocanamantareNAkAraparijJAnamutpAdata eva puMsaH syAt tathA satyekasamayamAtreNa stambhakumbhAdIn viziSya gRhNIyAt, na ca tathopalabhyate, apicasamayamapi saGgRhNIyAnna ca kevalinamantareNa samayagrahaNamasti / apare varNayanti-vartamAnakAlaviSayaM tu sadarthagrahaNaM darzanam, trikAlaviSayaM sAkAraM jJAnamiti, etadapi vArtam , vartamAnasya paramaniruddhasamayarUpatvAd vivecanAbhAvaH, tasmAt chadmasthAnAmanAkArAddhA'lpatvAdevAvyaktA, sAkArAA''dhikyAccAntarmuhUrtikI vyaktA bhavati, na cAntarmuhUrtAduparyekatrAvadhAnamasti vastuni, pratyakSametat , anAkArAddhA sAkArAddhA dvayaparAvRttizca prANinAM svabhAvAdupajAyamAnA svasaMvedyA ca nApahantuM zakyA'tibahubhirapi hetubhiH / atra ca yathA sAkArAddhAyAM samyamithyAdRSTayorvizeSaH, naivamasti darzane, anAkAratve dvayorapi tulyatvAdityarthaH / cakSurdarzanavadacakSurdarzanaM vAcyaM zeSendriyaviSayam , athavendriyanirapekSameva tat kasyacid bhaved yataH pRSThata upasarpantaM sarpa buddhathaivendriyavyApAranirapekSaM pazyatIti / avadhidarzanaM tu samyagdRSTereva, na mithyAdRSTeH, cakSurdarzanameva kila tasyeti pAramarSI zrutiH / kevalajJAnopayogapravAha vicchede'nAkArAddhA kevaladarzanamucyate svAbhAvikam , anAkAragrahaNakAlazca tatra nAkartumalamalpatvAd bhAvAt , na punastannAkaroti, yathA samayamAtreNAgRhNAnaH pumAn ghaTakamanya iti na vyapadizyate tadgrahaNazaktiyuktatvAda, alpiSThakAlatvAdazaktastadgrahe tathA bhagavAnapIti // 9 // evametat sarvagativartinAM jIvAnAmindriyakaSAyalezyAdivizeSavatAmapyavilakSaNaM lakSaNamuktam, te punarupayogalakSyAH katividhA jIvA iti prakArAntareNa tAvada dvaividhyaM varNayitukAma Aha sUtram-saMsAriNo muktAzca // 2-10 // bhA0-te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti-saMsAriNo muktAzca // 10 // kizcAnyat / TI0-saMsAriNo muktAzca / yadavaSTambhenAtmanaH saMsaraNam-itazvetazca gamanaM bhavati 1'sa gRhIyAna ' iti pratibhAti / 2 'ddhAntamuhUrtikI ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 2 nArakA sa saMsAraH - karmASTakarUpaH, sa yeSAM vidyate te saMsAriNaH / athavA balavato mohasyAkhyA saMsArastatsambandhAt saMsAriNaH, dyavasthA vA saMsAraH, tadavasthAyogAt saMsAriNaH / mucyante sma muktAH / kuta iti cet ? anantaratvAt saMsArAditi vAcyam / ato nirdhUtAzeSakarmANaH saMsArAnmuktA iti vyapadizyante / saMmasya kasmAllAghavaiSiNA nirdezo nAkAri sUriti / ucyate - bhinnasvabhAvapratipAdanArthamubhayeSAm, saMsAriNo hi prAgamihitopazamikAdisvabhAvAstadvinirmuktAstu muktAH / tathobhayatro bhayorbahuvacanamAnantyapratipataye, saMsAriNo'nantAH / muktAceti / saMsAriNAmAdAvupanyAsaH pratyakSa bahubhedavAcyArthaH, tadanu muktavacanaM saMsAripUrvakatvaprasiddhyarthaM tatsAhacaryAdabhAvaniSedhArthaM ca / ekaikAnekavikalpajJApanArthazcazabdaH / saMsAriNAM tAvat samanaskAdibhedo'nantara eva vakSyate, muktAnAmapyanantaraparamparatadbhedAH zAstraparisamAptideze vakSyante, pradhAnaguNabhAvakhyApanArtho vA zabdo draSTavyaH / te jIvAH samAsata ityAdi bhASyam / ta iti aupazamikAdibhAvabhAjaH samanantaravyAvarNitopayogalAJchanA jIvAH parAmRzyante, samAsataH - saMkSepAt dviprakArA bhavanti, na tu vistArAbhidhAnataH, tacca dvaividhyaM darzayati-saMsAra bhAjo muktiprAptAzceti // 10 // kiJcAnyadityanena sambandhamAcaSTe sUtrasya bhASyakAraH, jIvAdhikArAnuvRttAvanyadapi kiJcidbhedAntaramupadizyate 156 saMsArabhya zabdArthaH sUtram -- samanaskAmanaskAH // 2-11 // bhA0- - samAsatasta eva jIvA dvividhA bhavanti - samanaskAzca amanaskAzca / tAn purastAd (a0 2, sU0 25 ) vakSyAmaH // 11 // TI0. 10 - samanaskAmanaskAH, kRtasamAsanirdezAt saMsAriNa eva sambadhyante na muktAH, yadi ca muktA api sambadhyeran na tarhi samasya nirdizedAcAryaH, vizakalIkRtya pUrvavat spaSTamabhidadhyAdasamastameva / kRtasamAsanirdeze cAyamabhiprAyaH - naiSa saGghAto vizakalIbhUtaH prayujyate vizeSaNatayA, kintu saMhatarUpa evaikasya, sambhavato vizeSaNamiti, ubhayasambhavazca saMsAriNAm, na muktAnAm, athavA vyAkhyAnAd vizeSapratipattiH, saMsAriNo'bhisambadhyante, na muktAH, athavA nedaM vidhAyakam, kintvanuvAdakam, yeSAM nAmAmnAye' mihitaM samanaskAmanaskatvaM teSAmevAnUdyate, siddhAnAM punaramanaskatvameva, nobhayamiti / apare punaryogamuttaraM vibhajante- saMsAriNa iti, yathoktalakSaNAH saMsAriNo bhavanti, tataH saMsAriNa ityanuvartamAne sasthAvarA iti, anye punaH sUtrameva viparyAsayanti vibhajya, prAk tAvat saMsAriNaH pazcAt sasthAvarAH tataH samanaskAmanaskA iti, tadetadayu 1 samAsaM kRtvA ityarthaH / 2 parastAdU' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 ] svopajJamANya TIkAlaGkRtam 157 tamanAcAryatvAt / adhunA sUtrArthaH-samAsata evetyAdi bhASyam / punarapi saGkhpAdeva dvaividhyamabhidhIyate, jIvA iti prekSApUrvakAritayodacIcarad idaM kaSati cetasi saremaktAnAmapyabhisambandhaprasaGgaH samanaskAmanaskatvenetyato jIvAH prativiziSTAyurdravyasahitAH parigRhyanta iti siddhavyudAsaH / samanaskAzceti saha manasA samanaskAH, tadvirahitAstvitare / kiM punastanmano yena sambandhAt samanaskA iti vyapadizyante / / ucyate-dvividhaM tad dravyabhAvabhedAt , tatra mano'bhinivRtyai yad dalikadravyamupAttamAtmanA sA manaHparyAptirnAma karaNavizeSaH, tena karaNavizeSeNa sarvAtmapradezavartinA manaso daivi 3. yAnanantapradezAn manovargaNAyogyAn skandhAna cittArthamAdatte te karaNa " vizeSaparigRhItAH skandhAH drvymno'bhidhiiyte(nte)| bhAvamanastu jIvasyopayogaH cittacetanAyogAdhyavasAnAvadhAnasvAntamanaskArarUpaH pariNAmaH / zrutajJAnAvaraNakSayopazamajatayA caitanmanorUpaM karaNa miSyate'rhadbhiH, dhAraNA ca manoyuktasyaiva ca jantorbhavati, netarasyeti / atra ye dravyabhAvamanobhyAmubhAbhyAmapi yuktAste samanaskAH, ye punarbhAvamanasaivopayogamAtreNa manaHparyAptikaraNavizeSanirapekSeNa yuktAste amanaskAH, eSAM manaHpayoptikaraNanivRttyabhAvAt , cetanA tu tayA paTIyasI bhavati yathetareSAM dravyamano'vaSTambhAd, vRddhayaSTisthAnIyadravyamano'vaSTambhena saMjJinaH spaSTamanucintayanti / tatpravibhAgavAyam-nArakadevagarbhavyutkrAntikamanuSyatiryazcaH samanaskAH, zeSAstvamanaskAH, tAn purastAd vakSyAma iti 'saMjJinaH samanaskAH', puro-bhaviSyati sUtre ( a0 2, sU0 25 ) vyAkhyAsyAmaH samanaskAmanaskavizeSamiha punarbhedamAtrAkhyAnamityAvedayati bhASyakAra iti // 11 // atha jIvaprakArAntarasaGgrahaprastAvamevopajIvayannAhAcAryaH sUtram-saMsAriNastrasasthAvarAH // 2-12 // saMsArijIvabheda- bhA0-saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti-trasAH sthAvapradarzanam rAzca // 12 // tatra / TI.-saMsAriNastrasAH sthAvarAH / itaH prabhRti saMsAryadhikAra eva A ajIvakAyAdhyAyAd veditavyaH / muktAH punardazame'dhyAye vakSyante / uktalakSaNaH saMsAraH, sa yeSAmasti te tathocyante // nanu ca saMsAriNo muktAzceti iha sUtre yat saMsArigrahaNaM tadevAnantarasUtrasambandhitamadhikariSyate nArthaH punaH saMsArigrahaNena / ucyatepUrvakaM saMsArigrahaNaM bhedakathanAbhiprAyeNa jIvAnAmavAci, tacca samanaskAmanaskasUtre prayatnataH sambandhamupanItaM nottaratra pravartitumutsahate, idaM punarne bhedapratipattaye, kintu 1 nasAH sthAvarAH' iti ga- paatthH| 2:punarbheda' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAva 158 tattvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 2 yaditaH prabhRti vakSyate A caturthAdhyAyaparisamAptestat sarva saMsAriNAmityadhikriyate / te ca saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti, tadyathA-sAH sthAvarAzcati / parispaSTasukhaduHkhecchAdveSAdiliGgAstrasanAmakarmodayAt trasAH, aparisphuTasukhAdiliGgAH sthAvaranAmakarmodayAt sthAvarAH, Adau ca trasAbhidhAnaM sukhagrahaNArtham , spaSTaliGgatvAta, samAsa ubhayeSAM parasparasaGkamArthama, trasAH sthAvareSu sthAvarAH traseSu mRtvopajAyanta iti / evaM tAvata saMsAriNo dvaividhyena vikalpitAH-trasAH sthAvarAzceti // 12 // sUtram-pRthivyambuvanaspatayaH sthaavraaH||2-13 // bhA0-pRthvIkAyikAH, apkAyikAH, vanaspatikAyikAH ityete vividhAH . sthAvarA jIvA bhavanti / tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH zuddharANA dA pRthivIzarkarAvAlukAdiH / apkAyo'nekavidhaH himAdiH / vanaspatikAyo'nekavidhaH zaivalAdiH / / 13 // TI-tatra sthAvarAneva tAvad vacmaH-pRthivyamvuvanaspatayaH sthAvarAH // nanu ca yathoddezaM nirdezaH kartavyaH, prathamaM vasA vaktavyAH tataH sthAvarAH / ucyate-prekSApUrvakAritayA''cAryeNa svaracitavyavasthA bhittvA sthaavraastaavdbhihitaaH| kA punarasau prekSApUrvakAritA? bhaNyate-vakSyatyuttarasUtraM(14) 'tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH, tatra indriyaprakaraNamadhItya vakSyati 'vAyvantAnAmekam' (a02, mU023) tatrAyamarthaH-pRthivyAdInAM vAsvantAnAmekendriyaM sparzanaM bhavati, yadi punaH pUrva prasAbhidhAnaM kuryAt pazcAt sthAvarAnabhidadhyAt tathA( dA ) gauravaM jAyeta, arthalAghavaiSiNA satA kramo bhinnH| tatretyanena sUtraM sambandhayati, tatra dvitaye prastute sthAvarAstAvaducyante prayojanArtham-pRthivIkAyikA ityAdi bhASyam // nanu ca sUtre kAyagrahaNaM nAsti, bhASye kathamakasmAd vihAyaso'pataditi ? / ucyate lAghavArthinA sUtre nopAttam, vinA'pi tena siddheH, bhASye tu yatheSTamadhikamapyuccAryate sUtrArthamamuzcateti / tatra pRthivyeva kAyaH pRthivIkAyaH, sa yeSAM vidyate te pRthivIkAyikAH // nanu ca laghutvAt prakramasya bahuvrIhau sati tadabhihitatvAnmatvarthIyena na bhAvyam, tatazca pRthivI kAyo yeSAM te pRthivIkAyAH, satyamevametat , tathApyanaravanti cakrANItyevamAyanekaprayogadarzanAt sAdhutvamatrApi pratipattavyam / athavA pRthivIkAyAdayo jAtizabdAstatazca matvarthIyaH siddhaH kRSNasarpavadvalmIkanyAyeneti, evamitarayorapi yojyametat / itizabdo'rthapadArthakaH / trividhA eva sthAnazIlA bhavanti jIvAH pRthivyAdayaH, na punaH sthAvaranAmakarmodayanivRttAnAM traividhyaM nirdhArayati, tejovAyvorapi tannivRtteriti / sthUlottaradvayAdhAratvAdAdau nyastA pRthivI, tadanyApastadAdheyatvAllezyApra 1 ' mRtvopayAta ' iti ka-kha pAThaH / 2 ' pRthvyava. ' iti gha-pAThaH / 3 lAghavArtha' iti kha-pAThaH 4 'itaretarayorapi ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIkAyikAnAmaneke bhedAH sUtraM 13 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 159 tyekazarIrAsaGkhyeyatvasAmyAcca, tato vanaspatiranantatvAt , samAsazca prsprsngkrmjnyaanaarthH| adhunA svasthAna eva pRthivyAdInAmanekabhedamAcikhyAsurAha-pRthivIkAyo'nekavidha ityAdi bhASyam / pRthvIkAyajAtyanatikrameNAnekabhedatA darzyate-zuddhapRthivI vakSyamANa _zarkarAdibhedarahitA mRttikArUpA gomayakacavarAyanekendhanarahitA vA, ' tathA zarkarApRthivI parilaghukAzmazakalavyatimizrA, vAlukApRthivI vAlukAvyatimizrA mRttiketi / Adizabdenopala-zilA-lavaNopAyastraputApra-sIsaka-rajata suvarNa-vaira-haritAla-hiGgulaka-manaHzilA-sasyakAJjana-pravAlAbhrapaTalAbhravAlikA-gomeda-rucakAGka sphaTika-lohitAkSa-marakata-masAragalla-bhujagendranIla-candana-gairika-haMsagarbha-pulaka-saugandhika-candrasUryakAnta-vaiDUrya-jalakAntaprakArAH sarve bAdarapRthivIkAyabhedA graahyaaH| ete ca zuddhapRthivyAdayaH svAkarasthA eva prAyazcaitanyaM vibhrati, gomayakacavarasavitRtApAdisamparkAta tu gatacetanA api jAyante, eSAM ca bAdarANAM yatraiko jIvastatrAsaGkhyeyairniyamatobhAvyam, sthAnamapi caipAM pRthivyaSTakAdho'dhaH pAtAlabhavananarakaprastarAdi / aparaM sUkSmapRthivIkAyAH sarvalokavyApinaH, ubhayepAmapi caipAmamI paramapipraNItapravacanaprasiddhA bhedA veditavyAH paryAptakAparyAptakazarIratrayAGgulAsaGkhyeyabhAgazarIrasevArtasaMhananamasUracandrasaMsthAnakaSAyasaMjJAcatuSkAbalezyAtrayasparzanendriyavedanAkaSAyamAraNAntikasamudghAtAsaMjJinapuMsakavedapapticatuSTayamithyAdarzanAcakSurdarzanAjJAnakAyayogasAkArAnAkAropayogAhArAdiprakArAH, vizepAstu bAdarapRthivIkAyAnAmAdyAzcatasro lezyAH, zeSaM samAnam , asaGkhyeyAzca pratyekamubhaye / kathaM punaridaM vijJAyate sAkArAnAkAropayogAdijIvaliGgakalApo'trAzeSaprANici bhUto'stIti ? / ucyate-Agamato yuktitazca, AgamastAvat-" puDhe vikAiyA NaM bhaMte ! kiM sAgArovaogovauttA aNAgArovaogovauttA ? goyamA ! sAgArovaogovauttAvi aNAgArovaogovauttAvi" (prajJA0 sU0 312) // tathA "puMDhavikAie NaM bhaMte ! akkaMte samANe kerisayaM vedaNaM paccaNubhavati ? goyamA ! se jahA nAmae kei purise taruNe balavaM juvANe jAva niuNasippovagae egaM purisaM juNNaM jarAjajariyadehaM parihINasagaliMdiyaviyAraM dubalaM kilaMtaM jamalapANiNA muddhANaMsi abhihaNejjA, se NaM goyamA ! purise teNaM jamalapANiNA muddhANaMsi abhihate samANe kerisayaM veyaNaM paccaNubhavati ?, aNihaM sama 1 vAlikA ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'gomedaka' iti ka-kha-pAThaH / 3 'rucakAha ' iti g-ttii-paatthH| 4 pRthvIkAyikAH bhadanta ! kiM sAkAropayogopayuktAH anAkAropayogopayuktAH ?, gautama ! sAkA0 api anA0 api| 5 pRthvikAyiko bhadanta ! AkrAntaH san kIdRzIM vedanAM pratyanubhavati ? / gautama ! tadyathAnAmakaH kazcit puruSastaruNo balavAn yuvA yAvat nipuNazilpopagata ekaM puruSa jIrNa jarAjarjaritadehaM parihInasakalendriyavyApAra durbalaM klAmyantaM , pANiyamalena mani abhihanyAt, sa gautama ! puruSastena pANiyamalena mani abhihataH san kIdRzI vedanA pratyana For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tattvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 2 NAuso!, tassa NaM goyamA! purisassa veyaNAhito puDhavikAie akkaMte samANe aNitariyaM akaMditatariyaM ceva amaNAmatariyaM ceva veyaNaM paccaNubhavati" (bhaga sh09,u03,suu0653)| evamevAptejovAyuvanaspatikAyA api vaktavyAH / yuktirapi sAsnAviSANAdisaGghAtA hi chedyabhedyotkSepyabhogyA yarasanIyaspRzyadRzyadravyatve sati jIvazarIratayA prasiddhAH, pRthivyAdInAM ca chedyatvAdidRSTamapatotuM na zakyate, jIvazarIratvena nirUpitatvAt , pANipAdasaGghAtAnAmiva pRthivyAdInAmapi kadAciccaitanyaM, na cAtyantamacittateti, kadAcit kizcidacetanamapi zastropahatatvAta pANyAdivadeveti, arkovikArAGkuravaca samAnajAtIyAkurotpattimattve sati svAzrayAvasthA vidrumalavaNopalAdayaH pRthivIvikArAzcetanA tatazca vidrumalavaNAdivat pRthivI vikAre sati anapaTalAJjana-haritAla-manaHzilA-zuddhapRthivI-zarkarAprabhRtayazcaitanyamavyaktaM mattasuptamUchitapuruSavadanubhavantItyAgamato yuktitazcaiSAmupeyogo lakSaNaM pratipattavyamitaratrApi ca yathAsambhavametadubhayamAyojanIyam / apkAyo'neka ityAdigranthaH / atrApyA digrahaNenAvazyAya-mahikA-karaka-haratanu-zuddha-zItoSNa-kSArAmla-lavaNa-kSIpradarzanam da ra-dhRtodakaprakArAH parigRhyante,bAdarANAM samudra-hada-nadIprabhRtisthAnamitare / pAM sarvalokastathaivAsaGkhyeyatAparyAptakAdibhedazvAzeSastathaiva kevalaM zarIrasaMsthAnaM stibukabindukasaMsthitamevAvaseyam / vanaspatikAya ityAdigranthaH / zaivalAdiriti / sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyopAdAnAt tadupalakSitAste cAnye ca vanaspatikAyi. kAnAM bhedanirU. 4. grAhyAH, zaivAlAvakapaNakaharidrAkamUlakAllukAsiMhakarNiprabhRtayaH, tathA paNam pratyekazarIrAH vRkss-gucch-gulm-ltaavitaanprbhRtyH| atra sAdhAraNavana spateranantajIvAnAmekaM zarIramucchvAsaniHzvAsasamatAsamAhArAdAnatA cetyAdilakSaNamAgamato'nusatavyam / pratyekazarIrAstvasaGkhyeyajIvAH saGkhyeyajIvA vA bahubhedAH, paryAptakAdibhedastathaiva, kevalamanitthaM rathaM zarIrasaMsthAnameSAmavaseyam , zeSamanyat samAnam / sthAnaM ghanodadhidhanavalayAdyeSAM, sakhyAmaGgIkRtyAnantAH sarve vanaspatayaH, sUkSmAH sarvalokavyApino vanaspatayaH // 13 // uktAH sthAvarAH, vasA ucyante sUtram-tejovAyU dIndriyAdayazca trasAH // 2-14 // bhA0-tejaHkAyikA aGgArAdayaH / vAyukAyikA utklikaadyH| .. bIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyA ityete asA " bhavanti / saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavatimuktA naiva asA naiva sthAvarA iti // 14 // bhavati ? aniSTAM zramaNAyuSman / tasya gautama | puruSasya vedanAyAH ( sakAzAt ) pRthvIkAyika AkrAntaH san bhaniSTatarI akAntatarAM amanojJatarAmeva vedanA prtynubhvti| . 'mupayogalakSaNasvam ' iti ga-TI-pAThaH // 2 'tejovAyudvIndriyAdayaH trasAH ' iti g-paatth| For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 15] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 161 TI-tejovAyU iti / aGgArArciralAtazuddhAgnyAdibhedaM bAdaraM tejaH, bAdarasya tu manuSyakSetrameva sthAnam, na tataH paramasti, sUkSmaM sarvalokaparyApannam, zarIrasaMsthAnaM sUcIkalApAkRti, zeSaparyAptakAdibhedaH pUrvakaiH samAnaH, pramANato'saGkhyeyajIvaH / prAcyapratIcyAdyutkalikAmaNDalikAdibhedo vAyuH, bAdarasya sthAnaM ghanavAtatanuvAtatadvalayAdholokapAtAlabhavanAdi, sUkSmaH sarvalokaparyApannaH, pramANato'saGkhyeyajIvaH, pUrvakaiH paryAsakAdibhedaH samAnaH, zarIrasaMsthAnaM tu patAkAkRti draSTavyam // dve indriye yeSAM te dvIndriyAH, te dvIndriyA Adau yeSAM te dvIndriyAdaya iti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH, paJcendriyaparyavasAnAH, vakSyati-'paJcendriyANi' (a0 2, sU0 15) iti / pazcaiva nAtaH paramindriyam, niyamAddhi tadvatAmavacchedaH / cazabdaH samuccitau / sarve ete sA bhavanti / itizabdo'vadhRtau / etAvanta eva sAmAnyata iti / trasatvaM ca dvividhaM-kriyAto labdhitazca / tatra kriyA __ karma calanaM dezAntaraprAptiH / ataH kriyAM prApya tejovAyvotrasatvam , palabdhistu basanAmakarmodayaH, yasmAd dvIndriyAdInAM kriyA ca dezAntarAprAptilakSaNeti, labdhyA pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sarve sthAvaranAmakarmodayAt sthAvarA eva, AdivacanaM tejasazcakSuHpratyakSAlpatvAt , tato vAyostadadhikasUkSmatvAt , asamAsakaraNaM tejovAyvoH saMjJAdvaividhyapratipAdanArtham-trasau sthAvarau ceti, tejovAyvoH samAsakaraNaM sthAvaraiH sahaikendriyatvasAdhAt , dvIndriyAdyuttaravacanamindriyakramavRddheH / saMsAriNasnasA ityAdi bhASyam / ko'bhiprAyaH ? arthApattirapi pramANAntaraM nayavAdAntareNeti prAguktam, tasyAH prAmANyadvAreNa viSayapradarzanaM kriyate-saMsAriNAM trasasthAvaratvavidhAne muktAnAmumayamapoditaM bhavatIti, na te trasAH sthAvarA vA tallakSaNAnupapatteriti // 14 // __ nirdiSTA upayoginaH, sampratIndriyANyucyante kaH punarasya sambandhaH sUtrasya ? ucyate-uktaM prathame ' tadindriyAnindriyanimittaM ' (a0 1, sU0 14 ) matijJAnamanantaraM ca dvIndriyAdayastrasAstatra kiyantIndriyANi ? katividhAni vA tAni ? teSAM vA madhye kasya kimindriyamupayogina iti ? tatrAdau saGkhyAnameva tAvanirUpayitumAha sUtram-paJcendriyANi // 2-15 // TI-athavA yeyaM caitanyavyaktirjIvAnAM sendriyadvAreNeti, tAni ca na sarvANi sarvasyeti vibhAgo vakSyate, indriyaniyamaH punaH paJcadhaivetyata Aha-pazcendriyANi / athavA jIvAnAmupayogo lakSaNamanvayi sarvatra nigaditam, tasyopayogasya nimittAnyamUnyapadizanti paJcendriyANi // nanu ca sUtrArambho niSphala eva lakSyate, kimanenoktena bhavati paJcendriyANIti ? / indriyasvarUpamevAtra vaktavyam , dravyendriyamitthaMlakSaNamevaMprakAraM ca bhAvendriyam ityAzaGkAyAmAha bhASyakAra: For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 mA0-paJcendriyANi bhvnti| Arambho niyamArthaH SaDAdipratiSedhArthazca / "indriyamindraliGgamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamindradattamiti vA" (pA0 a0 2, pA0 5, sU0 93 ) / indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAt viSayeSu SA paramaizvaryayogAt , tasya liGgamindriyam, liGganAt sUcanAt pradarzanAdupaSTambhanAda vyaJjanAca jIvasya liGgamindriyam // 15 // . TI-paJcendriyANi bhavantIti / Arambho niyamArthaH / anyUnAdhikatayAjvadhAryante etAvantIndriyANi prakarSato bhavantyekasya jantorityevaMprakAro niyamaH pratipipAdayiSitaH, tathA SaDAdipratiSedhArthazca / SaT Adau yeSAM tAni SaDAdIni sAmarthyAdindriyANyeva sambadhyante, asmAdupAtendriyapazcakavyatirekeNa yAvanti parairabhyupeyante sarveSAmatra pratiSedhaH, sUtrArambhAdeva // nanu ca niyamAdevedamavAptamanyUnAnadhikAni paJcaiveti, punaH kimucyate SaDAdipratiSedhArthazceti ? / ucyate-niyamasyaitAvat phalaM pazcaiveti siddhAnto'yaM jainaH, tadvayati ... riktendriyAntarAbhyupagamavAdI tu nirAkAryo'vazyaM dUSaNamutprekSya siddhAntaindriyasaMkhyApratipAdanam / pAda vAdinA, atastadvIjabhUtamidaM vacanaM SaDAdipratiSedhArthazceti / tatra mana - stAvadindriyaM na bhavati, indriyANi cakSurAdIni svatantrANi santi rUpAdyarthagrahaNeSu pravartante'nya nirapekSANi, manaH punazcakSurAdIndriyakalApaviSayIkRtamanupatati rUpAdyartha, na sAkSAdityatazcakSurAdivAnendriyaM manaH, kintvanindriyam, etacopariSTAd vakSyate / tathA vAgAdayaH kila vacanAdivyApAraparAyaNatvAdindriyavyapadezabhAja ityetadapyayuktam , nahi yathA cakSurAdidvArajanma vijJAnaM pariNamate'rthagrahaNAyaivaM vAgAdidvArajanmavijJAnaM vacanAdiSu pariNatimupaiti, na ca vAgvacanayoH kazcid bhedo'sti, zabdAtmikA ceyamAtmaprayatnasaMskAraprayogakramavartibItvAt , sa ca zrotrendriyaviSayaH, na cendriyamindriyAntaramAskandipyate, niyataviSayatvAt / tathA pANyAdyavayavakriyANAmindriyatve bhrUkSepastanabhujazirasphuraNakriyANAmapIndriyatvaM syAt, arthatA eva prativiziSTAvayavasAdhyAH kriyAH pradizyanta indriyAkAreNa nAnyAstato rucireva yuktitayAGgIkRtA syAt, api ca chinnapANiH pAdAbhyAmAdatte, dhvastacaraNazca pANibhyAM viharati, * vinaSTapAyupradezA ca bhagandaravyAdhinA yopidupasthenApyutsRjatItyevamatisaGkIrNatA syAt , na caivaM kadAcidandhIbhUtaH zrotreNa rUpamAdadAna upalabhyate, tasmAd yatkiJcidetat / prakRtamucyate-saGkhyAzabdo vyAkhyAtaH / paJcaivendriyANi bhavanti / adhunendriyANItyasyAvayavasya zabdanirbhedadidarzayiSayA''haindriyamindraliGgamiti / etAvatA zandaprAbhRtaprasiddhaM lakSaNamupalakSayati, svayameva ca . punarvyAcaSTe-indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAt, indanAdindraH sarvabhogopabhogAdhiSThAnasarvadravyaviSayaizvaryopabhogAjIvaH, taca paryAyato'sya sambhavatyanAdau saMsAre'nekajanmAntaravRtterdevAdisthAnApekSayA, na cAsti kila kazcita pradezo loke'NumAtro'pi yatraikena jantunA na janmamaraNe samanubhUte tiprANApAnazarI For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 sUtra 16] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam rAhArAdigrahaNaM vA nAkArIti, pravacane copadiSTamajApATakanidarzanam, ata eva bhagavadbhirAlokitasakalalokasvabhAvairataH paramezvaro'yaM sarvatra sarvasya sarvadA IzvaratvAd / yo va sarvadravyaviSayamuktanyAyena paramezvaratvamasyApahRte pravacanAd bahirvartamAnastaM prati prakArAntareNa paramezvaratAmAviSkaroti-viSayeSu vA paramaizvaryayogAditi / prasiddhAH khalu viSayAH zabdAdayastadviSayazcAtmanaH paribhogovigAnena pratipannaH pravAdibhistadevAsya paramaizvarya viSayaparijJAnAdhikatvAt , na khalu taM vihAyAtmAnamanyo viSayAn bhuGkte kazcinjAnIte vaa| vAzabdo viklpaarthH| tamevamubhAbhyAM prakArAbhyAmAtmAnamindratAyAmavasthApya sarvanAmnA parAmRzati-tasya liGgamindriyamiti / tasyaivaMprakArasyAtmana indrasya liGga-cihnamavinA . bhAvyatyantalInapadArthAvagamakArIndriyamucyate, tadeva ca liGgamAtmA 55 vagamahetutayA'nekaprasiddhataraparyAyabhedena darzayati-liGganAdityAdinA bhASyeNa / liGganAt-avagamanAt , tadyathA-kazcicchotreNopalabhya zabdAn manoharAnutphullalocanayugastadabhimukhadattAvadhAnaH sukhAsvAdanirbharahRdayaH sahasopajAyate romAJcakaJcukitacchaviH, tadatrAvagamayati vidvanmanAMsi zrotramastyatrAntarvartI zarIrAdisavAtavilakSaNaH ko'pi paramAtmA yasyaivaMvidhA vikArAH samupalakSyante zabdamAgRhItavataH / eSaiva ca bhAvanA stavanAdInAmapi, liGgaparyAyatvAt / athavendriyamindraliGgamityatra paJcAstAn pazcApi dazeyatyanena bhASyeNa / liGgArtho'bhihita eva, sUcanAdityanena diSTArthamAkhyAti-jIvana diSTAni-sUcitAni lezataH pravartitAni tasmin satyarthagrahaNanimittAni rAjapuruSavat , jIvena dRSTAni prakarSaNa darzanamupalabdhi grAhitAni nityasampRktatvAjjIvena saMsRSTAnyupalambhahetutayA pariNAmitAni, anyathA tadabhAve tadanutpattireva, jIvena juSTAni zabdAdInAM vyaJjakahetutvAdAsevitAni tadatyayeAnAmagrAhakatvAt / cazabdaH samuccaye / jIvasya liGgamindriyamityanenAbhihitArthanigamamAvedayati tasAjjIvasya yalliGgaM tadindriyamiti // 15 // evaM tarhi sukhaduHkhecchAdayo'pi jIvaliGgatvAdindriyANi syuH, na khalvevamavadhriyate jIvaliGgaM sarvamindriyaM kintu yadindriyaM tajIvaliGgamiti niyamaH, jIvaliGgaM punarjAtucidindriyamathavA sukhAdIni // uktAnIndriyANi saGkhyAtaH, prakAravacanenAdhunAbhidhitsurAha sUtram-dvividhAni // 2-16 // bhA0--dvividhAnIndriyANi bhavanti-dravyendriyANi bhAvendriyANi c|| 16 // TI-dvividhAni avizeSopAdAnAt pazcApi dviprakArANi bhavanti uttarasUtrada1'sUcanAdInAM' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 yApekSayA pazcApi dvAbhyAM vizeSAbhyAM bhidyante nirvRtyupakaraNavizeSeNa labdhyupayogavizeSeNa ceti // nanu caivaM dazendriyANi prasajanti dviHpaJcakAbhidhAnAt tatazva indriyANAM mukhya- niyamo'narthakaH SaDAdipratiSedhazceti / ucyate - yadyevamabhaviSyad dazendriyANIti sUtramakariSyat prAktanam, na caivamAcaritaM tasmAdAzrayaprakArakathanametad vivakSitamekasyaiva dvitvena yathA hi bhavanadvAraM dArvAkAzaparicchedavadapi na dvayyAmavRtiSThate dvitve'pyAkAzadAruNoH, prayojanaM cAsya nirgamapravezalakSaNamekasyaiva, tathA labdhinivRtyupakaraNopayogAH krameNAmunA catuSTayamindriyalakSaNamavizakalitam, na cendriyatrahutvam, ata eva nirvRtyabhAvAccheSatrayayogAcca mano'nindriyamuktaM tasmAdayamadoSo'taH suSThace-dvividhAnIndriyANi bhavanti / sAmAnyataH dravyamayAni dravyAtmakAni dravyendriyANi, bhAvendriyANi tu bhAvAtmakAnyAtmapariNatirUpANIti / atra ca pudgaladravyamevAnantapradezaskandhamAtmaprayogApekSamAyatate nirvRttyupakaraNarUpatayA sarvANIndriyANyanantapradezAni asaGkhyeyAtmapradezAdhi - SThitAni ca dravyAtmakAni bhavanti itaratra dvaye AtmapariNAmo bhAvaH prayatnamAtiSThata iti // 16 // uktamindriyaM dravyabhAvabhedato dvividham adhunA svarUpato nirUpayitukAma Aha-- sUtram - nirvRtyupakaraNe dravyendriyam // 2- 17 // bhA0-tatra nirvRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM dravyendriyam / nirvRttiraGgopAGganAmanirvartitAnIndriyadvArANi, karmavizeSa saMskRtAH dravyendriyabhedau zarIrapradezAH, nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH / upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti // 17 // TI0 - tatra nirvRtyupakaraNe dravyendriyam / tatretyanena bhASyakAraH sUtraM sambandhayati tatra dvitaye dravyendriyaM tAvannirdhAryate svarUpabhedAbhyAM nirvartanaM nirvRttiH prativiziSTasaMsthAnotpAdaH, upakriyate'nenetyupakaraNaM nirvRttirevendriyaM nirvRttIndriyam, upakaraNendriyamapyevam / ubhayametat pudgalapariNAmarUpamapi sadindriyavyapadezamanute bhAvendriyopayogakAraNatvAt yasmAt hi tatsAcivyaM bhAvasyaivopeliGgane samAyAti AtmabhAvapariNAmasya bhAvino yat sahAyatayA kSamaM dravyaM tadiha dravyendriyaM prasthadAruvadeSitavyam / tatra nirvRtyupakaraNayoH svarUpamAviSkaroti bhASyeNaiva-nirvRttiraGgopAGganAmetyAdinA / nirmANanAmakarmAntargataH karmabhedo vardhakisthAnIyaH karNazaSkulyAdyavayavasannivezavizeSaracanAyAmAhitanaipuNaH, tathaudArikAdizarIratrayAGgopAGganAmakarmabhedo yadudayAdaGgAnyupAGgAni ca niSpadyante ziroGgulyAdIni, etat karma - dvayamubhayarUpaM dravyendriyaprasAdhanAya yatate / bhASyabhAvanA caivaM kAryA / nirvRttIndriyavicAraH 1 bolliGgane ' iti ka- stra-pAThaH, 'vopaliGganaiH' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 sUtraM 17 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nirvRttiH kiMrUpetyata Aha-aGgeti / aGgopAGganAmnA prativiziSTena karmabhedena nirvatitAni-janitAni-ghaTitAni indriyadvArANi-indriyavivarANi, indriyazabdena cAtra bhAvendriyamupayogarUpaM vivakSitaM tasyendriyasya dvArANyavadhAnapradAnamArgAcitrAH zaSkulyAdirUpA bahirupalabhyamAnAkArA nirvattirekA, aparA tvabhyantaranirvRttiH, nAnAkAraM kAyendriyamasaGkhyeyabheda ___ vAdasya cAntarbahirbhedo nivRttene kazcit prAyaH, pradIrghavyasrasaMsthitaM indriyasaMsthAnAna - karNATakAyudhaM kSuraprastadAkAraM rasanendriyam / atimuktakapuSpadalacandrakAkAraM kizcit sakesaravRttAkAramadhyavinataM ghrANendriyam / kiJcit samunnatamadhyaparimaNDalAkAraM dhAnyamasUravacakSurindriyam , pAtheyabhANDakayavanAlikAkAraM zrotrendriyaM nAlikakusumAkRti cAvaseyam / tatrAdyaM svakAyaparimANaM dravyamanazca zeSANyaGgulAsaGkhyeyabhAgapramANAni sarvajIvAnAm / tathA cAgamaH-" phAsidie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! nANAsaMThANasaMThie, jinbhindie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! khurappasaMThie, pANindie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte? goyamA! atimuttayacaMdakasaMThie, cakkhurindie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! masUrayacaMdasaMThie paNNatte, soiMdie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! kalaMbuyApuSphasaMThie paNNatte" (prajJA0 mU0 191 ) / abhyantarAM nirvRttimaGgIkRtya sarvANyamUni sUtrANyadhItAni, bAhyA punanivRtticitrAkAratvAnnopanibaDhuM zakyA, yathA manuSyasya zrotraM bhrUsamaM netrayorubhayapArzvataH, azvasya mastake netrayorupariSTAt tIkSNAgramityAdibhedAd bahuvidhAkArAH / imameva cAtikrAntabhASyArtha paryAyAntareNa spaSTayati bhASyakAraH-karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH / athavAGgopAGganAmaivopAttamatItabhASye na tu nirmANakarma tadupAdAnAyedamucyate-karmavizeSa ityAdi / karmavizeSo nAmakarma tasyApi vizeSa aGgopAGganAmanimoNakarma ca AbhyAM karmavizeSAbhyAM saMskRtA viziSTAvayavaracanayA niSpAditA-nirvartitAH audArikAdizarIrANAM trayANAM pradezAH-prativiziSTA dezAH karNazaSkulyAdayaH pradezAH / karmavizeSAbhidhAnazravaNAdatisampramugdhabuddhAmohastadavastha eva cetasItyatastadavabodhArtha bhUyo'pyAha-nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvatenetyarthaH / karmavizeSaM nAmagrAhamAcaSTe nirmANanAma ca aGgopAGge ca nirmANanAmAGgopAGge, madhyavyavasthito nAmazabda ubhayaM vizeSyatayA kSipati, te karmaNI pratyayaH kAraNa-nimittaM yasya nirvRtteH sA nirmANanAmAGgopAGgapratyayA, mUlaguNanirvartanA uttaraguNanirvartanApekSayocyate / uttaraguNanirvartanA hi zravaNayorvedhaH prala 1 sparzendriyaM bhadanta ! kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama / nAnAsaMsthAnasaMsthitam , jihvendriyaM bhadanta ! kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama / kSuraprasaMsthitam, ghrANendriyaM kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! atimuktacandrakasaMsthitam, cakSurindriyaM kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama! masUrakacandrasaMsthitam, zrotrendriyaM bhadanta / kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama / kadambakapuSpasaMsthitaM prakSaptam / For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 1 mvatApAdanaM cakSurnAsikayoraJjananasyAbhyAmupaskAraH tathA bheSajapradAnAjjihvAyA jADyApanayaH sparzanasya vividhacUrNagandhavAsapragharSAt taditi vimalatvakaraNam, evaMvidhAnekavizeSanirapekSA yathotpannavartinI audArikAdiprAyogyadravyavargaNA mUlakAraNavyavasthitaguNa nirvartanocyate / itizabda evazabdArthaH, evameSo'rthaH pravacana vidbhirAkhyAta iti // sampratyupakaraNendriyasvarUpamAkhyAtumAha - upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti / nirvRttau satyAM kRpANasthAnIyAyAmupakaraNendriyamavazyamapekSitavyam taca svaviSayagrahaNazaktiyuktaM khaDgasyeva dhArA chedanasamarthA tacchaktirUpamindriyAntaraM nirvRttau satyapi zaktyupaghAtairviSayaM na gRhaNAti tasmAbhirvRtteH zravaNAdisaMjJake dravyendriye tadbhAvAdAtmano'nupaghAtAnugrahAbhyAM yadupakAri tadupakaraNendriyaM bhavati, tacca bahirvarti, antarvarti ca, nirvRttidravyendriyApekSayA'syApi dvaividhyamAvedyate / yatra nirvRttidravyendriyaM tatropakaraNendriyamapi na bhinnadezavarti tasyeti kathayati tasyAH svaviSayagrahaNazakte rnirvRttimadhyavartinItvAt / etadeva sphuTayati- nirvartitasya-niSpAditasya svAvayavavibhAgena yadanupahatyAta anugraheNa copakaroti grahaNamAtmanaH svacchatarapudgalajAlanirmApitaM tadupakaraNendriyamadhyavasyanti vidvAMsaH, Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / evametadubhayaM dravye - ndriyamabhidhIyate tadbhAve'pyagrahaNAt upakaraNatvAnnimittatvAcceti / nirvRtterAdAvabhidhA janmakramapratipAdanArtha tadbhAve chupakaraNasadbhAvAcchastrazaktivaditi // 17 // atha bhAvendriyaM kimityatrocyate bhAvendriyabhedau sUtram - labdhyupayogau bhAvendriyam // 2- 18 // bhA0 - labdhirupayogastu bhAvendriyaM bhavati / labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ca / indriyAnakarmodayanivRttA ca jIvasya bhavati / sA paJcavidhA / tadyathAsparzanendriyalabdhiH, rasanendriyalabdhiH, ghrANendriyalabdhiH, cakSurindriyalabdhiH, zrotrendriyalabdhiriti // 18 // upakaraNendriyasvarUpam labdhIndriyasya kAraNatrayApekSatvaM bhedA TI0 - labdhyupayogI bhAvendriyam / labdhiH pratisvamindriyAvaraNa karmakSayopazamaH, svaviSayavyApAraH praNidhAnaM vIryamupayogaH, etadubhayaM bhAvendriyamAtmapariNatilakSaNaM bhavati / atrAcAryo labdhisvarUpanirvarNanAyAha- labdhirnAmetyAdi bhASyam / lAbho undhiH prAptiH / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / athavA labdhiriti yadetannAmAbhidhAnaM tasyAyamarthaH gatijAtyAdinAmakarmajanitA labdhi - cyate / gatijAtI Adiryasya tad gatijAtyAdi, gati jAtyAdi ca tannAma1' vA bhavati jIvasya ' iti stra-pAThaH | labdhIndriyasvarUpam For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19] svIpajJabhASya-TIkAlaGkRtam makarma ca gatijAtyAdinAmakarma tena janitA-nirvartitA, manuSyagatinAmodayAnmanuSyastathA paJcendriyajAtinAmodayAt paJcendriya ityato manuSyatvapaJcendriyatvAdilAme pratisvaM tadA varaNakarmakSayopazamo nirvaya'te, tasya kSayopazamasya gatijAtiprabhRtinAmakarmakAraNatvAnirdiSTamAcAryeNa / AdigrahaNena yat tadatra nAntarIyakaM zarIrAdikSayopazamalabdhernAmAntaHpAti tat sakalamAdIyate / apare tvAyuSkamapi tadAzrayatvAt kAraNamAcakSate kSayopazamasya, evaM vidUravarti kAraNamapadizyAdhunA pratyAsannatarakAraNAntaramAviSkaroti-tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ceti / tasyAH khalu rUpAdigrahaNapariNaterAvaraNIyamAvArakamAcchAdakaM, bAhulakAt kartari vyutpattiH, tadAvaraNIyaM ca tat karma ca tadAvaraNIyakarma matijJAnadarzanAvaraNakareMtyarthaH,tasyobhayasya kSayopazamo'bhihitalakSaNastajjanitA ca taniSpAditA cetyrthH|cshbdH pUrvakaM kAraNaM samucinoti // nanu ca kSayopazama eva labdhiruktA tena janitAnyA kA bhavellabdhiH? / ucyate-matijJAnadarzanAvaraNakSayopazamAvasthAnivRttau yo jJAnasadbhAvaH kSAyopazamikaH so'tra labdhirucyate, kathaM kRtvoktaM prAk kSayopazamo labdhiriti kAraNe kAryopacAramAlambya naDvalodakaM pAdarogavadityabhihitamato na doSAya / anye punarAhuH-antarAyakarmakSayopazamApekSA indriyaviSayopabhogajJAnazaktilabdhirucyate / punaH pratyAsannatamakAraNanirdidikSayA bhASyakRt pratanute grantham-indriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavatIti / indriyANyAzrayo'vakAzo yeSAM karmaNAM tAnIndriyAzrayANi karmANi yAvanti kAnicinirmANAGgopAGgAdIni yairvinA tAni na niSpadyante tadudayena-tadvipAkena nivRttA-janitAtmano labdhirudbhavati, svacche hi darpaNatale pratibimbodayo bhavati, na malImase, tathA nirmANAGgopAGgAdibhiratyantavimalatadyogyapudgaladravyanirmApitAnIndriyANi tasyAH kSayopazamalavdheratulaM balamupayacchanti, kAraNatAM bibhratIti / saiSA labdhiH kAraNatrayApekSA paJcaprakArA bhavati / tadyathA-sparzanendriyalabdhirityAdi bhASyam / yathA tat paJcavidhatvaM tasyAstathA darzyatespRSTiH-sparzanaM, sparzanaM ca tadindriyaM ceti sparzanendriyam , etadeva labdhiH sparzanendriyalabdhiH zItoSNAdisparzaparijJAnasAmarthyamanabhivyaktamupayogAtmanetiyAvat / evaM jihendriyAdilabdhayo'pi vAcyAH / itizabdo labdheriyattAmAvedayati // 18 // uktA labdhiH, adhunopayoga ucyate-yadi labdhinirvRttyupakaraNakrameNopayogastato'tIndriyopayogAbhAvo nivRtyAdyapekSAbhAvAt / etaduktaM bhavati-avadhyAdInAmatIndriyatvAdatyantAbhAva eva vizeSo vAcyaH ? / ucyate-na khula sarva upayogo labdhinirvRttyuparakaraNendriyakRtaH, kiM tArha sa evaikastritayanimitta ityata Aha sUtra-upayogaH sparzAdiSu // 2-19 // bhA0-sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / uktametadupayogo lakSaNam (a0 2, suu08)| upayogaH praNidhAnam / AyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / eSAMca 1'cAyuSkam' iti kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tattvArthAdhigamasUtram adhyAyaH 2 satyAM nivRttAvupakaraNopayogI bhavataH, satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRttyAdInAmekatarAbhAve'pi viSayAlocanaM na bhavati // 19 // ____TI0-upayogaH sparzAdiSu / sparzarasagandhavarNazabdeSu grahaNarUpo vyApAra upayogo gRhyate sparzanendriyAdinimitto nAvadhyAdhupayogaH / amumevArtha spaSTayana bhASyakRdAhasparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / sparzAdiviSayo matijJAnavyApAraH pratiniyataviSayAnubhavanamupalambhanamiti, anena zeSajJAnavyudAsamAdarzayati matijJAnopayoga eva labdhinirvRtyupakaraNApekSaH pravartate na zeSa iti / atropayogasAmAnya"tyapaDhtAvadhAnazvodayati-sparzAdiviSayo ya upayogaparisamAptivyApAra ityuktam / etacca paramANudvayaNukAdiSvapi dRSTam , paramANurapi hi sarvAtmanopayujyate dvayaNukAdiskandhapariNAme, tatazca so'pyupayogalakSaNaM prApnotItyata Aha bhASyakAraH-uktametadupayogo lakSaNamiti / athavA bhASyakAraH svymevopyogvishessvyaakhyaamaatitnissuraah-uktmetdityaadi| abhihitametadupayogazcaitanyapariNAmo jIvasya vaizeSikaM lakSaNaM kaH paramANvAdiSvA prasaGgotyantAsambandha eva / tamevopayogaM paryAyataH kathayati caitanyalakSaNaM vizeSavyAkhyAnadarzanadvAreNa upayoga ityAdi / upayogastu dvividhA cetanA-saMvijJAnalakSaNA upayogendriyasva. rUpama anubhavanalakSaNA ca, tatra ghaTAdyupalabdhiH saMvijJAnalakSaNA, sukhaduHkhAdisaMvedanAnubhavanalakSaNA etadubhayamupayogagrahaNAd gRhyate / praNidhAnamavahitamanaskatvam , etadutkIrtayati-spaSTo hi matijJAnopayogo mAnasopayogAvazyambhAvI dravyendriyAdyapekSazca nAvadhyAdhupayogastatheti Ayoga iti / svaviSayamaryAdayA sparzAdibhedani so jJAnodayaH sparzanendriyAdijanmAbhidhIyate tadbhAva iti / upayogalAJchano jantustacchabdenAmRzyate tasya bhAvaH sparzanAdidvArajanmajJAnamAtmano bhUtirudbhava itiyAvat , pariNAmo'pyAtmana eva tadbhAvalakSaNo nArthAntaraprAdurbhAvalakSaNaH, sparzanAdinimittajJAnasyAtmapariNatirUpatvAdityarthaH // samprati pravRttau kramaniyamamApAdayannAha-eSAmityAdi bhASyam / eSAmiti / - vyAkhyAtasvarUpANAM nittyupakaraNalabdhyupayogendriyANAmayaM pravRtti kramo yaduta nivRttiH prAk tasyAM satyAmupakaraNamupayogazca bhavati nivRttyAzrayatvAdupakaraNasya tddvaarjnmtvaanycopyogsy| etacca nirvRttyAditrayaM labdhIndriyapUrvakaM darzayati-zrotrAdikSayopazamalabdhau satyAM nirvRttiH zaSkulyAdikA bhavati, yasya tu labdhirnAstyevaMprakArA na khalu tasya prANinaH zaSkulyAdayo'vyavA nivartante tasmAllabdhyAdayazcatvAro'pi samuditAH zabdAdiviSayaparicchedamApAdayanta indriyavyapadezamaznuvate / ekenApyavayavena vikalamindriyaM nocyate, na ca svaviSayagrahaNasamartha bhavati, amumartha bhASyeNa darzayati-nivRttyAdInAmiti sUtropanyastakramamaGgIkRtyocyate nivRtyupakaraNalabdhyupayogAnAmanyatamAbhAve ekenApyaGgena vikale sati samudAye na jAtucit zabdAdiviSayasvarUpAvabodho nivRttyAdInAM kramaH For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekopayo sUtra 20] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 169 bhavatyAtmanaH, vikalakaraNatvAt / atra ca yadA zabdopayogavRttirAtmA "tA bhavati tadA na zeSakaraNavyApAraH svalpo'pyanyatra kAntadviSTAbhyastaviSayakalApAt , arthAntaropayoge hi prAcyamupayogabalamAtriyate karmaNA, zaGkhazabdopayuktasya zRGgazabdavijJAnamastamitatannirbhAsaM bhavati, ataH krameNopayoga ekasminnapIndriviSaye, kimuta bahuvidhavizeSabhAjIndriyAntare, tasmAdekenendriyeNa sarvAtmanopayuktaH sarvaH prANyupayogaM pratyekendriyo bhavati / evaM zeSaviSayaparicchedapariNatAvapi vAcyam , ye punaratyantakAntadviSTAbhyastA viSayAstAnanyamanasko'pi vismatuM cecchan na vismarati, ataH sahaivopayogo bhavati upayogAntareNeti / etaccopayogadvayamekasmin kAle pAramarSapravacanAbhyAsAhitanaipuNAH na bADhamabhyupayanti, yata AryagaGganihnavakaiyugapat kriyAdvayopayogaH prapazcataH pratiSiddho na cAgamAntare kacidupanivaddhaH / kramastu tatrotpaladalazatabhedavadatizuSkazaSkulIbhakSaNopalabdhivad vAtisUkSmatvAt samayAdikRto durlakSazchadmastheneti / 'upayogaH sparzAdiSu' iti kecid bhASante sUtramidaM na bhavati, bhASyameva sUtrIkRtya kecidadhIyate, tadetadayuktam , avigAnena sUtramadhye'dhyayanAt prativiziSTAcAryasampradAyagamyatvAd vivaraNAca nizcIyate sUtrateti // 19 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA pazcendriyANi ( a0 2, sU0 15) iti / tat kAni tAnIndriyANIti? / ucyte|| TI-atrAha uktamityAdi sambandhapradarzanaparamidaM bhASyam , atrAvasare ziSya Aha-abhihitametad bhavatA pazcaivendriyANi bhavanti saGkhyAtaH tat kAni punastAni mAmataH 1 ucyate-svarUpato'vadhRtya nAmaviSayaM praznamakRtetyato'tra prazne abhidhIyate prativacanam // sUtram-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 2-20 // indriyanAmAni ra bhA0-sparzanaM, rasanaM, ghrANaM, cakSuH, zrotramityetAni - paJcendriyANi // 20 // TI-sparzanetyAdi sUtram / spRzyate'neneti sparzanam , sarvANi karaNakArakasAdhanAnyAtmanaH karturabhedena vartamAnAnyatizayavat prayojanapradhAnaM pratyAhitapATavAni jJAne nirva] karaNAni kathaJcijjIvAdananyatvAd gamane prasAdhye pAdavad devadatto mAMsapiNDaH pAdAbhyAM gacchati grAmamityaparANi bhedabhAJji karaNAnyasya karturasiparazuvAsyAdInyevaM bhinnAbhiprakaraNakalApagrAmaNIrayamAtmA niravazeSakriyAnuSThAnazaktiyuktaH kartA, anyathobhayakaraNagrAmavyudAsAnugRhItastRNamapi kuTilayitumayogyaH syAt kimutaihikAmuSmikAnekakAryaviSayavyApArAnuSThAnamiti, yathaiva ca prativiziSTajJAnanivRttyAdhAne karaNatvamindriyANAm , evaM vIryavale 1 'durlakSacchadmasthoneti upaH' iti ka-kha-pustakayormadhye bhatrAyaM bhAga upalabdhaH paraM tvanupayuktaH prAmAdika sabhAtIti TippaNyAM niveshitH| For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 nirva] yogA manovAkAyalakSaNAH karaNAnyAtmano veditavyAni / itizabda evaMzabdArthe / evametAni nAmagrAhamupadiSTAni paJcendriyANi bhavanti, sparzanAdikramaniyamo buddhipUrva sUreramuto niyogAjantavo vAyvantAH sparzanakaraNamAja iti sukhameva vakSyAmi, tathA pare sparzanamAdau varNayanti sarvajIvasvAmikatvAt sarvazarIravyApitvAt alpazaktitvAcca tato rasanAdIni taratamayogenAlpasvAmyaNuzarIradezasthabahuzaktitvAditi // 20 // ____athAtmano liGgAnyetAnItyuktaM tat kena punaH prayojanavizeSeNopakurvantyAtmanaH 1 / ucyate-viSayopabhogatadAdAnakaraNatayeti / viSayAzca sparzAdayo'rthAste cAmI yathAkramameSAmavasAtavyAH // sUtram-sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 2-21 // MR bhA0-eteSAmindriyANAmete sparzAdayo'rthA bhavanti yathA " saGkhyam // 21 // TI-sparzarasetyAdi sUtram / spRzyate'sAviti sparzaH zItoSNAdibhedalakSaNo'STadhA, rasaH paJcadhA tiktAdibhedalakSaNaH lavaNasya madhurAntargatatvAt , gandho dvidhA-surabhiritarazca, sAdhAraNazcetyapare, varNaH paJcadhA zuklAdibhedalakSaNaH, vAgyogaprayatnanisRSTo'nantAnantapradezikapudgalaskandhaprativiziSTapariNAmaH zabdaH, pudgaladravyasaGghAtabhedajanmA vA garjitAdirUpaH / ete sparzAdayo yathoktalakSaNAsteSAmanantarAtItasUtranyastAnAM sparzanAdikaraNAnAmAH paricchedyAH prayojanAni nirvAnItiyAvat / enamevArtha spaSTayana bhaassykRdaah-etessaamityaadi| eteSAm-AtmaliNatayA nirUpitAnAM sparzanAdInAM ete sparzAdayo'nekabhedabhAjoryamANasvarUpatvAd yathAsaGkhyamarthA bhavantyavyatikararUpeNa grahaNavizeSAt / teSAmarthA ityasamAsakaraNaM sambandhasya spaSTatApratipattyartham , samAse tu caturthyorekA'pi syAt sA cAniSTA tasmAdasamAsaH / arthagrahaNaM ca viSayazabdamapahAya yadakAri sUriNA tadetajjJApayitumabhipretamAvasthikametadarthatvam , ekameva hi vastvaryamANatvAdavasthAbhedena tathA tathArthatAmiyati, tathAhi yadevAGgulyagreNa spRzyate tadeva ca vidrumadrumacchAyAnukAriNA jihvAgreNa rasyate, _ modakadravyamAghrAyate ca nAsikAvivareNa, cakSuSA tadevAlokyate, tadeva ephasyArthasyAnekaviSayatA * cAtibahukAlaparyuSitamatikaThinIbhUtamabhyavahiyamANamAtanoti dhvanim , na khalu tatra kacida deze sparzaH kacid rasAdivasthitaH kintu ya eva dezaH zIta uSNo vA sparzanenopalabdhaH sa eva punarmadhuro rasanenAsvAdyopalabhyate, tasmAt tadevaikamabhinnaM pudgaladravyamanekagrahaNApekSayA bhedamAsAdayati, pitrAdyanekavizeSApekSapuruSabhedapratipattivat , tad hi cakSugrahaNagocaratAmitaM dravyamabhedamapi nIlAdyAkAreNa pariNatimupAgacchad rUpamiti dhyapadizyate, rasanagrahaNaviSayatAmApanaM tiktAdipariNAmamAskandad rasa iti tadevAbhidhIyate, 'teSAmi0' iti ga-pAThaH / 2 'vyatireka ' iti ga- pAThaH / 3 grahaNAgocaratA' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 22 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam " evamitarendriyaprAptAnAmapi vAcyam / dravyamindriyanAnAtvAnnAnAkArasparzAdibhedamApadyate svanimittatastvekAkAradravyasvalakSaNaviziSTatvAt yadevAsyAntaraGgaM lakSaNaM tadeva svarUpaM ta eva hi tasya dharmAH sarvadA'jahadvRttitvAt svalakSaNam, paranimittAstu kSetra dravyakAlAdayo'pagacchanto'nugacchantazca na svalakSaNaM tadanAdipAriNAmikadharmAviSkRtasvarUpaM vastvandriyAdivyapadezAd bhidyate, yatha svarUpAvasthitasya paJcAdindriyasambandho dravyakSetrAdInAma- nAsau vastunaH svarUpaM bhavati tena sparzAdayo na dravyAdarthAntaramatha na paranimittatA nimitta eSAM bhedo dravyAbhede'pIti / etena dArzanaspArzanameva ca dravyamiti pratyastam / atra cAtmAGgulapramitasAtirekayojanalakSAvasthitaM cakSuH prakAzanIyarUpaM gRhNAti prakarSata iti siddhAntaH / etena puSkarArdhavartipuruSasAtirekaikaviMzatilakSApramitapradezotkRSTa divasodaya kAla varti sUryadarzana codyamapAstamadhyava sAtavyam / aprAptakAritvAcca yogyadezavyavasthitameva rUpamAgRhNAti zarIradezastham / aprAptakAritA cAsya manovadanugrahopaghAtazUnyatvAt na cAsya hutabhugjalazulAdyAlokanAd dahanakledanapAnAdayo dRzyante / AvRtAgrahaNAt prAptaviSayamiti cet, asadetat, mano'pi hi vipagarAdyAvRtaM na gRhNAtyatha cAprAptakArIti, sparzarasagandhAstu yojananavakapramitAd dezAdAgatAH prakarSataH sparzanAdibhiH zarIravyavasthitairupalabhyante sparzanarasana - ghrANAnAM prApta kAritvAt, prAptakAritvaM copaghAtAnugrahadarzanAdagnicandanAdibhiravagantavyam / zabdo'pi svapariNAmamajahada yojanadvAdazakapramitAt pradezAdAgataH zrotreNa prAptakAriNotkarSAd gRhyate sa cAyAti zrotradezamAzu pudgalamayatve sati sakriyatvAt, sakriyatvaM vAyunA udyamAnatvAd dhUmasyeva, gRhAdiSu tu piNDIbhavanAd vizeSatazca dvArAnuvidhAnAt toyavat pratighAtAcca nitambAdiSu vAyuvaditi / prAptakAritvaM cAnugrahopaghAtapATavabAdhiryAdidarzanAdasyAvaseyam / avaratazcakSuraGgulasaGkhyeyabhAgapramitadezavarti rUpaM paricchinatti, zeSANyaGgulAsaGkhyeyabhAgapramitapradezAdAgataM viSayamAdadate karaNAnIti // 21 // yathA caiSAM sparzAdayo'rthAstairgrahaNAdevamidamarhatpraNItaM yathAsthitajIvapadArtha khyApanaparam, prayojanApekSayA dvayanekadvAdazabhedaM zrutajJAnaM manaso'rtha ityAcikhyAsurAha - sUtram - zrutamanindriyasya // 2-22 // prApyAprApyaviSayatA bhA0 - zrutajJAnaM dvividhamanekadvAdazavidhaM noindriyasyArthaH // 22 // TI0 - zrutamanindriyasya / zrutaM jJAnAvaraNakSayopazamaprabhavaM dravyazrutAnusAri prAyo anindriyasya nijArthopasaGgatamAtmanaH pariNatiprasAdarUpaM tattvArthaparicchedAtmakaM bhAvaviSayaH zrutaM tadanindriyasya manaso'rthaH athavA'rthAvagrahasamayAt parato matijJAnameva zrutajJAnaM bhavati tacca na sarveSAmindriyANAmarthAvagrahAt parataH, kintu manograhAdeva parato matiH zrutIbhavati vizeSatastu zrutagranthAnusAreNeti dvaghanekadvAdazavidhavize " 171 For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 paparigraho na puna vazrutamAtramekendriyAdInAm , anindriyAbhAve'pi . dravyabhAvazrute 10 tatsadbhAvAt // nanuca zabda eva zrUyamANatvAcchUtavyapadezamavarotsyati, kimanyenAntarvartinA gaNatithavizeSaNaklezalabhyena zrutena parikalpitena kAraNAntareNa ca tadvipayeNeti ? / ucyate-zrutamiti jJAnamatra prastutamAtmanaH pariNativizeSaH, zabdastu pratighAtAbhibhavayuktatvAt mUrtimAn rUpAdyAtmakaH zrotragrahaNalakSaNaH sa kathaM bhavitumarhati jJAnam, ayamapi hi jAtucid dravyazrutavyapadezamAsAdayati bhAvazrutakAraNatvAd vA upacAravazAt, etacca prathamAdhyAye prAyo nirUpitamiha tu manasastadviSayatvena niyamyate, anindriyaM mano'mi dhIyate rUpagrahaNAdAvasvatantratvAdasampUrNatvAdanudarakanyAvat , indriyakAyomanasaH svarUpam - karaNAdvApyaputravyapadezavat, taccAprAptakAri locanavat , toyajvalanacintAkAle'nugrahopaghAtazUnyatvAt , tatra ca dravyamanaH svakAyaparimANamAtmApi bhAvamanaH so'pi tvakpayentadezavyApI,bhAvamanazca manute dravyamanaH-samAlambanadvAreNa yadindriyapariNAmaM tasya vyApArAnuvidhAnAt atastasyaivaMrUpasyAnindriyasya zrotrapraNAlikopAttazabdavAcyavicAriNo'rthaH zrutajJAnam , tacca prayogavizeSasaMskRtaM varNapadavAkyaprakaraNAdhyAyAdibhedaM mano'ntareNa na karaNAntaraM paricchettumalam , etadvihitAvihitAnubhayaprAptiparihAropekSAlakSaNapuruSArthanivartanakSamatvAt manasA vIkSyamANaM tasyaivArtho nendriyAntarasya, yathA dharmAstikAyazabdoccAraNasamanantarameva pUrvakRtasaGketApekSo drAg nityaikAmUrtagatyarthalokAkAzavyApyakriyArtha dravyaM manasopalabhyate tat zrutamanindriyasyArtha iti sthitametada, bhASyakAreNa ca bhASye viziSTazrutaparigrahAthai vizeSaNamupAttam zrutajJAnamityAdi / zrutajJAnamityAtmapariNAmAkhyAnaM zabdavyudAsArtham , dvividham-aGgabAhyamaGgAntaragataM ca, AdyamanekabhedamAvazyakAdi, itaradAcArAdidvAdazabhedam , anena zrutavizeSAkhyAnaM na punaH sarvameva shrutmnindriyaarthH| noindriyasyArtha ityanena paryAyazabdena najathaM sphuTayati / na khalvetadindriyam indriyalakSaNAnupapatteH, ekadezastvindriyalakSaNasya samastata evAsampUrNatvAnoghaTavannoindriyamucyata iti // 22 // uktAnIndriyANi saGkhyAtaH prakArataH svarUpato viSayatazca / adhunA tAni kati kasya jantorbhavantIti nirUpayannAha sUtram-vAyvantAnAmekam // 2-23 // TI0-tatra sambandhameva, tAvadApAdayati sUtrasya bhASyakAraH atrAhoktaM bhavate. tyAdinAbhASyeNa / bhA0-atrAha-uktaM bhavatA pRthivyabvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdayazca 1 palabhate' iti kha-pAThaH / 2 'vanaspatyantAnAmekam ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 yaniyama: svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 173 _ (a0 2, sU0 13-14) nava jIvanikAyAH, paJcendriyANi sthAvarANAmindrimAnna (a0 2, sU0 15) ceti / tat kiM kasyendriyamiti / atrocyate-pRthivyAdInAM vAyvantAnAM jIvanikAyAnAmekameve. ndriyam, sUtrakramaprAmANyAt prathamaM sparzanamevetyarthaH // 23 // TI0--atrendriyaprakaraNaprastAve para Aha-pratipAditaM bhavatA bhU-jala-taru-hutAzanAnilA dvi-tri-catuH-paJcendriyAzca nava jIvabhedAH, paJcendriyANi saGkhyAto nirUpitAni tat kiM kasyandriyamiti sparzanAdInAM madhye paJcAnAM kimindriyaM sparzanAdi kasya pRthivyAderiti saMzayAnaH praznayati // nanvanupapanna eva saMzayaH zroturyataH prAnicAyi tenedaM sthAvaratrasavidhAne 'pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH' (a02, sU0 13) 'tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH ' ( a0 2, sU0 14 ), tatra dve eva indriye yeSAM te dvIndriyAste Adau yeSAM te dvIndriyAdayaH dvitricatuHpaJcendriyA ityarthaH / sAmarthyAcca pRthivyAdInAmekamevendriyaM bhaviSyati vAyvantAnAmevaM ca siddhe sUtramapi nArabdhavyamiti ? / ucyate-dvIndriyAdInAM satyaM dvIndriyAditA nizcitA dvitvAdisAmAnyAnna vizeSataH dve indriye yeSAmiti, ke punaste dve iti na nizcinumaH / evaM trIndriyAdiSvapi yojyam , tathA sAmarthyAdilAdyanilAntAnAmekaM katamami(di)ndriyaM bhavatu kiM na nirdizyate atastadavasthaH saMzayastasmAdupapannaH praznaH sUtrArambhazceti / apica codanA'navakAzaiva, yataH kimindriyaM kasya jIvasya vizeSyAbhihitam / pRthivyAdInAmityAdi bhASyam / vAyvantAnAmityukte na jJAyate kimAdInAmekaM bhavatyataH sAmarthyalabhyapRthivIgrahaNamakarod bhASyakAraH tataH paramaparasya jIvanikAyasyAsambhavAditi / athaivamAzaGketa parato mA bhUt sambhava ArAt kiM na sambhavati vAyvantAnAM vanaspatyAdInAmabAdInAM vA bhavatvekamiti, evaM vyAcakSANena zerpajIvabhedaparityAge prayojanaM vaktavyamato niSphalatvAnnaivamabhisambaddhaM zakyam / jIvanikAyAnAmityacetanapRthivyAdivyudAsaH, jIvanikAyAnAM jIvasaGghAtAnAmekamevendriyaM bhavati na dvayAdIni na vinizcitamekaM sparzanAdInAM madhye katamadityata Aha-sUtrakramaprAmANyAt prathamaM sparzanamevetyarthaH / indriyanAmanirdezastrakramaM pramANIkRtyai prathamamavaseyam , punastadeva vizinaSTi naamtH-sprshnmeveti| na cAprasiddha ekazabdaH prathamArthe, 'eko gotre' ityaadidrshnaaditi|| 23 // uktaH kSiti-udaka-taru-jvalana-pavanAnAmindriyaniyamaH / samprati dvIndriyAdInAmucyate ityAhasUtram-kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 2-24 // bhA0-kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaikhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti yathAkramam / tadyathA-kRmyAdInAM apA 1 'vizeSo'bhihita' iti ga-pAThaH / 2 ' doSaH' iti k-kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 dika-nUpuraka-gaNDUpada-zaGkha- zuktikA zambUkA - jalekA-prabhRtInAmekendriyebhyaH pRthivyAdibhya ekena vRddhe sparzanarasanendriye bhavataH / tato'pyekena vRddhAni pipIlikA-rohiNikA-upacikA- kunthu - tuMburuka - pusabIja karpAsAsthikA zatapadyutpataka-tRNapatra- kASThahAraka-prabhRtInAM trINi sparzana- rasana- ghANAni / tato'pyekena vRddhAni bhramara-vaTara - sAraGgamakSikA-puttikA-daMza-mazaka- vRzcika - nandyAvata kITa-pataGgAdInAM catvAri sparzanarasana-prANa-cakSUMSi / zeSANAM ca tiyagyonijAnAM matsyoraga- bhujaGga-pakSi-catuSpadAnAM sarveSAM ca nAraka- manuSya- devAnAM paJcendriyANIti // 24 // 174 vIndriyAdInAmi ndriyavRddhiH TI0 - kRmipipIlikAdi sUtram / ayamAdizabdaH pratyekamabhisambadhyate kRmyAdiSu, na samudAya iti bhASyeNa darzayati- kRmyAdInAmityAdinA / gatArthametat, yathAsaGyame vRddhAnIndriyANi bhavanti / sUtre tvekaikavRddhAnItyuktaM, tatra na jJAyate prathamamekena katamena vRddhamiti sandehavyavacchedArthamAha-yathAsaGkhyam, yena krameNopanyastAni tamevorakRtyaikaikena vRddhAni bhavanti, na kamollaGghanena / etadeva punaH spaSTayati-yathAkramaM - yathAnupUrvI, tadyathetyanena tAmAnupUrvI mAdarzayitumupakramate - kRmyAdInAM - kamiprakArANAm, Adizabdasya prakArArthatvAt / apAdikAdayaH prAyaH prasiddhAH, eSAmekena vRddhe sparzanarasane bhavataH, pRthivyAdibhyaH sakAyAdekenendriyeNa (rasanena) vRddhe sati sparzane dve sparzanarasane bhavataH, anyathA yadyekena vRddhe sparzanarasane sambadhyate tatastrINi prApnuvanti, tato'pyekena vRddhAnItyAdibhASitenApi dvIndriyebhyaH pipIlikAdInAmekena prANena sahite sparzanarasane trINi santi tato vRddhAni bhavanti iti, tato'pyekana vRddhAni bhramarAdInAM sujJAnam, zeSANAM ca tiryagyonijAnAmiti ekendriyAditiryagyonijApekSayA zeSagrahaNam, etadvyatiriktAH zeSAstiryagyonayastAn vistarato matsyAdIn darzayati - sarveSAM ca nAraka manuSya devAnAM paJcendriyANi / atiryagyonitvAt pRthagupAdAnaM nArakAdInAm / kiM punaratra manuSyAdInAmityabhidhAya sUtre nArakamanuSyadevAnAmiti vivRtaM zeSANAM ca tiryagyonijAnAmiti, na yathA kRmyAdiSu pradIryaikadaNDakapAThastatheha, ucyate - kRmyAdiSvekajAtIyA eva sarve daNDakena nirdiSTA iti yuktam, idda punastiryagyonayo'vazyaM pRthag nivezyAH bhinnajAtIyatvAnnArakAdibhyaH, nArakAdayo'pi bhinnagativartitvAt bhedenaivopAttAH / evaM tarhi manuSyanArakAdikrame hetuH nArakadevAnAmiti kiM noktamAdau manuSyopainyAsAt 1 / ucyate-lokakra tathA masannivezamAcAryeNAdhAya cetasi nArakamanuSyadevAnAmityuktam / athavA vivaraNagrantho yathe 1' jalaukA' iti ga-TI- pAThaH / 2 'kunthuchuruka' iti ka-kha-pAThaH / 3 'vRddhAdInIti' iti ka - kha- pAThaH / 4 panyasanAt ' iti ga-pAThaH / " For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 sUtra 25] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___STamArabhyata iti nAtidoSAya / apare'tivisaMsthulamidamAlokya bhASyaM da viSaNNAH santaH sUtre manuSyAdigrahaNamanArSamiti saGgirante, gauravahetutvAt , vinApi kila manuSyAdigrahaNena catvAryakena vRddhAni yeSAM te sAmarthyAnmanuSyAdayo bhaviSyanti, tadetadayuktaprAyaM lakSyate, avigAnenaivaMvidhasUtrAdhyayanAt , sAmarthyalAbhe vA bhramarAdigrahaNamapi na kartavyam , trINyekena vRddhAni sparzana-rasana-ghrANa-caDhUMSi bhramarAdInAmeveti / idamantarAlamupajIvyApare vAtakinaH svayamuparabhya sUtramadhIyate-'atIndriyAH kevalinaH yeSAM manuSyAdInAM grahaNamasti sUtre'nantare ta evamAhuH-manuSyagrahaNAta kevalino'pi paJcendriyatvaprasakteH atastadapavAdArthamatItyendriyANi kevalino vartanta ityAkhyeyam , tadetad vArtam , bhagavato dravyendriyasadbhAvAt , bhAvendriyAbhAvazcAtyantiko matyAdicatuSTayavinirmuktatvAt kevalasyeti kimatrAniSTamApadyata iti na vidmaH // 24 // - bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-dvividhA jIvAH-samanaskA amanaskAzceti / tatra ke samanaskA iti ? / atrocyate // TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH / indriyaniyama ApAdite manoniyamAbhidhAnecchayAtrAvasare ziSya Aha-abhihitaM tvayA prAya dviprakArA jIvAH saMsAriNaH-'samanaskA amanaskAzca' (a0 2, sU011) tatra nArakAdiSu ke samanaskA iti vibhaktamicchAmi jJAtum, ke vA'manaskA iti noktam, anyatarasamUhAbhidhAne'nyatarasya sujJAnatvAt atra ziSyapraznAvasAye'bhidhIyate sUtram-saMjJinaH samanaskAH // 2-25 // bhA0-sampradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhavyutkrAntayazca manuSyAstirgagyonijAzca kecit / IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA / tAM prati saMjJino vivakSitAH / anyathA hyAtasmASa-maithuna-parigraha-saMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjJina iti // 25 // TI0-saMjJinaH samanaskAH, saMjJA vidyate yeSAM te saMjJinaH, zikSAditvAd brIhyAditvAd vA, vidyamAnaM mano yeSAM te samanaskAH saputrAdivat , saMjJAmAtrasambandhAt .... sarve pRthivyAdayaH saMjJino dazavidhasaMjJAbhyanujJAnAt ityAgamamanupazya kAraNa nAcArya Aha-sampradhAraNasaMjJAyAmityAdi / athavA kAlahetudRSTivAdopadezAkhyAstisraH saMjJAstatra katamAM saMjJAmadhikRtyocyate saMjJinaH samanaskA iti / AhasampradhAraNasaMjJAyAmityAdi, na sarvA saMjJA''gamoktAtra gRhyate, kintu yA sampradhAraNAtmikA tasyAH parigrahaH / kiM punaH kAraNamUhalokAhArAdisaMjJAstyajyante ? / uhAdisaMjJAH vAvadatistokatvAdazobhanatvAcAhArAdisaMjJAnAdhikriyante, nahi kArSApaNamAtreNa dhanavAn, mUrti Temd For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 mAtreNa vArUpavAniti vyapadizyate, yathA ca prabhUtadraviNo dhanavAn , prazastarUpaH svarUpavAnucyate tathA mahatyA zobhanayA ceha saMjJayA saMjJino grahISyante, bhUmaprazaMsAtizayanAdiSu matvarthIyavidhAnAt , kAlahetudRSTivAdopadezasaMjJAnAM ca madhye kAlikyeva parigRhyate netare, nirUpitamidaM nandyAM sUtravyAkhyAne-hetukAladRSTivAdopadezakramamuttarottaravizuddhamapahAya kiM kAraNaM kAlikyAdau vyavasthApitetyevamAkSipte'bhihitamuttaraM (hAribhadrIye )-saMzyasaMjJIti sarvatra zrute kAlikyAH saMjJAyAH prAyaH saMvyavahAraH kriyate, ataH kramavizuddhimanAdRtya sUtramupanibaddham , atastAM kAlikI saMjJAmadhikRtya bhASyakRd vyAkhyAnayati-sampradhAraNasaMjJAyAM ye vartante jIvAste samanaskA bhavanti / sampradhAraNamAlocanaM yena sudIrghamapi kAlamanusmarati bhUtamAgAminaM cAnucintayati kathaM nu kartavyaM kiM vA tatrAnuSTheyamata eva dIrghakAlikItyuktA''game pUrvapadalopAt / tacca sampradhAraNamevaMrUpaM kasya sambhavati ? yo'nantAnantAn ____ manoyogyAn skandhAn AdAya manyate, tallabdhisampanno manovijJA. upalabdhinAnAtvam ma tvam nAvaraNakSayopazamAdisametaH, yathA ca rUpopalabdhizcakSuSmataH pradIpAdiprakAzapRSThena tadvat kSayopazamalabdhimato manodravyaprakAzapRSThena manaHSaSThairindriyairarthopalabdhiH, yathA vA'vizuddhacakSuSo mandamandaprakAze rUpopalabdhirevamasaMjJinaH pazcendriyasammUchainajasyAtyalpamanodravyagrahaNazaktararthopalabdhiH, yathA ceha mUcchitAdInAmavyaktaM sarvaviSayavijJAnamevamatiprakRSTAvaraNodayAdekendriyANAm , ataH zuddhataraM zuddhatamaM ca dvIndriyAdInAmA paJcendriyasammUrcchanajebhyaH, tatastatsaMjJinAmatiprakRSTataramiti ? / Aha-kutaH punazcaitanyasamAnatAyAmAtmano yadidamupalabdhinAnAtvam ? ucyate-sAmarthya bhedAt , sa ca kSayopazamAnantyAda yathA ceha chedanatve tulye cakravartinazcakrasya yat sAmarthya tat kramazo hIyamAnasAmarthyAnAM na zarapatrAdInAmasti, evameva hi manoviSayANAM saMjJinAM caitanye sati yA paTutA sampradhAraNAyAM nAsau kramazo hIyamAnAnAmasaMjJinAmiti / evaM tAvad viziSTasaMjJAbhAja eva saMjJina iti pratipAditam // idAnIM nAmagrAhamAcaSTe tAn saMhitA-sarve nArakadevA ityAdinA / pRthivIsaptakavartino nArakAH, bhavanavanacarajyotiSikavaizca devAH, garbheNa vyutkrAntiryeSAM manuSyANAM te garbhavyutkrAntayaH, upariSTAt (a02,sU032) trividhaM janma vakSyate, tatra mAtRpitRsaMyogAjIvasyotpAdo garbhajanmocyate, tena garbhajanmanA vividhamutkramaNaMudgamanaM-prAdurbhAvo yeSAM kadAcicchirasA kadAcit pAdAbhyAM mAturudarAniHsaraNamityevaMvidhamanuSyANAM ca samanaskatvam / garbhavyutkrAntigrahaNAt sammUcchenajanmamanuSyavyAvRttiH / tiryagyonijAstvityAdi / paJcendriyatiryagyonijAH go-mahiSI-ajAvika-kari kesari-vyA 1 tathA ca' iti ga-pAThaH / 2 ' manoviSayiNAM saMjJAnAm ' iti ga-TI-pAThaH / 3 ' tatsaMjJinaH' iti k-kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 svarUpam sUtra 25] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ghrAdayaH / kecidagrahaNAd garbhavyutkrAntaya eva parigRhyante, na sammUrcchanajanmabhAjaH / IhApohayuktA iti / sAmAnyArthagrahaNAnantarabhAvinI sadarthamImAMsA IhA-kimayaM zaGkhadhvanirutAho zRGgadhvaniriti, madhurAdiguNayogAdayaM zaGkhasyaiva dhvaniH, na zRGgasyetyanvayavyatirekavad vijJAnamapoha ucyate, IhApohAbhyAM yuktA IhApohayuktA-guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAM prati saMjJino'tra saMjJino vivakSitAH, guNAzca doSAzca guNadoSAH, svArthapuSTihetavo guNAH, tadapacayahetavo doSAH, teSAM vicAraNam-AlocanaM-kathaM guNAvAptirdoSaparihArazceti tadevAtmA-kharUpaM yasyAH sampradhAraNasaMjJAyAH sA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAmevaMvidhAM saMjJAmabhimukhIkRtya saMjJino vaktumabhipretAH / anyathA hItyAdi / yadi prativiziSTA saMjJA nAGgIkriyate tataH sarva eva jantavaH pRthivyAdibhedAH ___ samanaskAH syuH, AhArAdisaMjJAbhiH saMjJina itikRtvA, tasmAd viziSTaAhArAdisaMjJA * saMjJAbhAjaH saMjJinaH samanaskA bhavanti / tatrAsadvedanIyodayAdojalomapra kSepabhedenAhArAbhilASapUrvakaM viziSTapudgalagrahaNamAhArasaMjJA, saMjJA nAma vijJAnam,tadviSayamAhAramabhyavaharAmIti mohanIyodayAt, sAdhvasalakSaNA bhayasaMjJA-bhayaparijJAnaM bibhemIti,: puruSAdivedodayAd divyaudArikazarIrasambandhAbhilASAsevanaM maithunasaMjJA, tato'nyathA vA'pi mRccholakSaNA parigrahasaMjJA, bhAvato'bhiSvaGgo mRccho, tasmAt siddhaM praNidhAnavizeSAhitasaMskAravijJAnapATavAdaravijRmbhitapariNAmAH saMjJinaH // nanu ca sampradhAraNasaMjJA manolakSaNA, manazca sampradhAraNasaMjJArUpam, tatazcAyuktaM lakSaNamanyonyalakSaNatvAd hastakaravat saMjJinaH samanaskA iti / ucyate-lakSyapadArtho dvividhena lakSaNena lakSyate svasiddhena parasiddhena vA, svasiddhenAgniruSNatvena, parasiddhanAbhinavavArivAhapaTalasnigdhataravanakhaNDabalAkAkamalasaurabhAdinA mahAn jalAzayaH, tatrehApi lakSyAH samanaskAH prasiddhena guNadoSAdAnaparihArarUpeNa bahivertinA pratyakSapramANasamadhigamyena sampradhAraNasaMjJAphalena liGgabhUtena saMjJitvenAnu _ mIyante'ntaHkaraNavattayA vidvadbhiH, na cAgnelekSaNamuSNatA tadabhedavartinyapi sampradhAraNena sama + yathA tathA sampradhAraNasaMjJA'pi bahiratisphuTahitAhitaprAptiparihArarUpa phalA liGgino bhedenApi vartamAnA lakSaNameva / athavA paryAyakathanenedaM vyAkhyAnaM samanaskAnAm , ke samanaskA iti pRSTe saMjJinaH samanaskA ityeko'rthaH, yathA'nyatra 'matismRtisaMjJAcintAbhinibodha ityanAntaraM ' (a0 1, sU0 13), 'samyagyoganigraho guptiH' ( a09, sU0 4 ) iti / ihApi guNadoSavicAraNAphalayogAt prasiddhataraH saMjJizabdastena pratyAyanamaprasiddhasya samanaskazabdArthasya / evaMca hastakaravadityapyupapannaM bhavati, kasyacidanyataraprasiddhAvanyataro vyAkhyAyate-kaH karaH ? hasta iti, vivakSAvazAd vA kadAcit kAraNena tatkAryamanumIyate jAtucit kAryeNa kAraNam , atra ca manaH kAraNaM sampradhAraNasaMjJA kAryatayA lakSyate iti, kadAcid vA saiva manasA lakSyata ityanyonyalakSaNatA'pi na doSAyeti // 25 // 3 naskatAlakSaNam For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsaraNasya antativicAra 178 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 uktaH prativiziSTAnAmeva bhavasthAnAM manoyoganiyamaH / atha ye'ntargatau vartante prANinasteSAM katamo yogaH 1 / ucyate-- sUtram--vigrahagatau karmayogaH // 2-26 // TI-athavA saMsAriNo'dhikRtAste ca saMsaraNadharmANo bhavAd bhavAntaraprApteH, tacca teSAM saMsaraNaM dvidhA-dezAntaraprAptilakSaNaM bhAvAntaraprAptilakSaNaM ca, tatra T H ye pUvezarIraparityAgAd dezAntaraM gatvA janma labhante teSAM dezA - ntaraprAptilakSaNam , ye punaH * svazarIra evotpadyante mRtAH santaH kRmyAdibhAvena teSAM bhAvAntaraprAptilakSaNam, etadubhayamapi na ceSTAlakSaNayogamantareNa saMsaraNamasti, tyaktapUrvakazarIrasya jantorgaterabhAvAd gatipUrvikA cobhayaprAptiriti ? ucyate-gatihetusadbhAvAna gamanapratiSedhaH, sA gatirantarAlavartinI dvidhA-RjvI . vakrA ca, RjvI tAvat pUrvazarIrayogotthApitaprayatnavizeSAdeva gatiritAvacA pyate dhanuAvimokSAhitasaMskAreSugamanavat , tasyAM ca pUrvakaH sa eva yogo vAcyaH, ato'nyasyAnu vigrahagatau karmayogaH, vigraho vakramucyate, vigraheNa yuktA gativigrahagatiH azvarathanyAyena, vigrahapradhAnA vA gatiH vigrahagatiH zAkapArthivAdivat, tasyAM vigrahaMgato karmASTakenaiva yogaH, na zeSaudArikAdikAyavAGmanovyApAra iti, karmaNo yogaH karmayogaH kArmaNazarIrakRtaiva ceSTetyarthaH / etadeva vyaktaM bhASyeNa darzayati bhA0-vigrahagatisamApannasya jIvasya karmakRta eva yogo bhavati / karmazarIrayoga ityarthaH / anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga iti // 26 // ____TI0-vigrahagatItyAdi / samAsAditavakragatejantoH karmASTakaM karmazabdenocyate / karmakRta eva yogo bhavatItyavadhAraNena vyudAsamAvedayati zeSayogAnAm,punaH spaSTataramasandehArtha vivRNoti-karmazarIrayoga ityarthaH / karmaiva zarIraM karmazarIraM kArmaNamiti sphuTayati, svArthe ca vyutpattimAvedayati karmaiva kArmaNam, na punarjAtabhavAdyarthasambandho'tra kazcit samasti / ayaM ca niyamo'ntargatereva kriyate na kArmaNasyeti khyApayannAha-anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga iti / antargateranyatra yathAbhihita Agame kAyAdiyogo bhavati, tuzabdo gatyantaravizeSapradarzanaparatayoktaH / tadyathA-nArakagarbhavyutkrAntitiryagmanuSyadevAnAM trayo'pi yogAH, ... sammUrchanajanmabhAjAM tiryagmanuSyANAM kAyavAgyogAveva / athavA bhAga yathokta iti / yena prakAreNoktaH kAyAdiyogaH paJcadazabhedaH sa tathA samAyojanIyo gatyantarabhedeSviti sUcayati, tatra manoyogazcaturdhA-satyaH, asatyaH, satyAsatyaH, asatyAmRSa iti, evaM vAgyoge'pi, kAyayogaH saptabhedaH-audArikaH, audArikamizrA, vaikriyaH, vaikriyamizraH, AhArakaH, AhArakamizraH, kArmaNazceti // nanu ca 'anAdisambandhe ca' 1vakragatau cetyadhikam / 2 ' ityarthaH' iti gha-pAThaH / yogavibhAga For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAva sUtraM 26 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 179 (a0 2, sU0 42), 'sarvasya' (a 02, sU0 43) itivacanAt taijasayogasadbhAvo'pi, ato'STavidhena kAyayogena bhavitavyam, tatazca SoDazabhedo yogaH syAt , avadhAraNaM ca bhASye karmakRta eveti tadapyasamIkSya kRtaM syAt , tatrocyate-'sarvasya' (a02, sU0 43 ) ityatra sUtre taijasayogamAcAryo'nyamatena nirAkariSyati, 'eke tvAcAryAH nayavAdApekSam ' (a02, sU0 43) ityAdinA bhASyeNa, ataH kramamudIkSasva mA tvariSThAH, tatraivedaM nizceSyate, samAsatastAvada gRhANa-taijasaM kArmaNAnna bhinnamekamevedamityataH paJcadazadhA yogaH, taijasasya bhinna * avadhAraNamapi bhASye nAsamaJjasamiti / so'yamadhunA jIveSu paJcadazavidho " yogaH Ayojyate-saMjJimithyAdRSTerArabdho yAvat sayogakevalI tAvadAdyatuyau~ manoyogau labhyete, eteSveva ca sthAneSu satyavAgyogo'pi, turIyaH punarvAgyogo dvIndriyamithyAdRSTerArabdho yAvat sayogikevalI tAvat samasti, dvitIyatRtIyavAgyogau saMjJimithyAdRSTerArabdhau yAvat kSINakaSAyavItarAgacchadmasthastAvallabhyate / evaM manoyogAvapi dvitIyatRtIyau / RjugatyAM yAvad bhavAntarasamprAptistAvadantarAle yathAsambhavamaudArikavaikriyakAyayogau bhavataH, vakrAyAM tu punastau vinivartete, nArakasurA vaikriyayogabhAjaH, tiryagjo manuSyA audArikavaikriyayoginaH, AhArakayogaH pramattena niSpAdyate " pazcAdapramattasya bhavati, eta eva hi nArakAdayo'paryAptakAvasthAvartino mizrayogabhAjo bhavanti, audArikavaikriye yeSAM grAhye purojanmani teSAM kArmaNena mizraH, yasyAhArakaM grAhyaM tasyaudArikeNa mizraH, samyagmithyAdRzamapahAya mithyAdRSTerArabdho'ntargatau kArmaNa eva yogastAvallabhyate yAvadupazAntakaSAyavItarAgacchadmastha iti| kevalisamudaghAtakAle ca tRtIyacaturthapazcamasamayeSu kArmaNa eva / sUtre cAvadhiyate vigrahagateH, na karmayogaH, tato'nyatrApi darzanAditi, dvitIyaSaSThasaptameSvaudArikakArmaNamasti, prathamASTamayoraudArika eva, evamanyatra tu yathoktaH kAyAdiyogaH samAyojito bhavati // atha vigrahagatau karmayoga itivacanAdekavigrahAyAmapi gatau kArmaNa eva yogaH kamAnna bhavati? sA'pi hi vigrahagatirbhavatyeveti / ucyatevigrahagatAviti na vyAptirvivakSitA tilatailavat, kintu viSayo vivakSitaH khe zakunirudake matsya iti yathA, avazyaM caitadevaM grahItavyam, anyathA dvivigrahAyAM trivigrahAyAM vA gatAvAdhantayorapi samayayoH kArmaNayogaH prApnoti, iSyate ca dvivigrahAyAM madhyamasamaye trivigrahAyAM madhyamayoddhayoriti // nanu ca vigrahagatisamApannaH kArmaNena yogena bhavAntaraM saGakrAmati tat kathaM 'nirupabhogamantyam ' ( a0 2, sU0 45) iti vakSyate, ayameva hi vigragahatau niru tasyopabhogo yaduta bhavAntarasaGkrAntiriti ? / ucyate-viziSTaH sUtre pabhogatA sukhaduHkhayorupabhogaH karmarandhAnubhavo nirjarAlakSaNazca pratipetsyate, na ceSTArUpa iti / atha kathaM sUtramidam -"jAvaM ca NaM bhaMte ! ayaM jIve eyati veyati calati phaMdati tAvaM ca NaM NANAvaraNijjeNaM jAva aMtarAieNaM 1 yAvaca bhadanta ! ayaM jIva ejate vyejate calati spandate tAvacca jJAnAvaraNIyena yAvad antarAyikeNa For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bajjhatitti ? haMtA goyamA!" kArmaNayogakAle cAsti calanaM, tat kathaM bandhAdilakSaNopabhogapratiSedhaH 1 / ucyate-bhavasthamAzritya bhagavatA sUtraM prANAyi, jJAnAvaraNAdyAstravANAM tadaiva sadbhAvAt , apica alpaH kAlaH samayadvayaM kastatropabhogenAbhisambandha iti, syAda vA kAyayogapratyayastatra bandhaH sa tu na vivakSyate bhASyakAreNa, jJAnAvaraNAdyAsravavizeSAhitabandhanirAkArasUtraM vyAkhyAsyata iti, evaM tAnupUrvInAmakarmopabhogastadaiva nAnyadA jantoranyatra kevalidvicaramasamayAt, jJAnAvaraNAdyupabhogazca yathAsambhavamataH kathamupabhogapratiSedha iti ? / ucyate-punaH punarviruvanmudhA kadarthayasi tvamasmAn , tatraiva sUtre nizcayiSyate etad abhivyaktarUpA hiMsAdayo na tatra santi, na ca tadanurUpaphalopabhoga iti vyaktimAvezya cetasi prANaiSIt sUtramAcAryastasmAdavasthitamidam-vigrahagatau kArmaNa eva yogaH, na zeSa iti // 26 // ___ atha yeSAM jIvAnAM gatirbhavAntaraprApiNI sA kiM yathAkathaMcid bhavati, Ahosvidasti kazciniyamaH 1 / astItyucyate suutrm-anushrennirgtiH|| 2-27 // TI0--athavA kiM punarayamAtmA bhavAntaraprAptau vakrAM gati pratipadyate gatiniyamAta kutazcidutAho yathAkathaMciditi ? / gatiniyamAt ityAha- kaH punarasau gatiniyamaH ? ucyte-anushrennirgtiH| zreNiH-AkAzapradezapaGkiH svazarIrAvagAhapramANA, pradezAzvAmUtoH kSetraparamANavo'tyantasUkSmAH nairantaryabhAjaH, sA cAsaGkhyeyapradezA jIvagativivakSAyAm , anyatra mauktikahAralateva ekaikAkAzapradezaracanAhitasvarUpApi grAhyA, paramANostAvatyAmeva vyavasthAnAt , ghaNukAdestAvatyAmadhikAyAM cetyevamanantapradezikaskandhaparyavasAnaM pudgaladravyamupayujya vAcyam / tatrAnuzreNIti / zreNimanu anuzreNi zreNyAmanusAriNI gatiritiyAvat , anugaGgaM vArANasI ythaa| gamanaM-gatiH-dezAntaraprAptiH, sA cAkAzazreNyabhedavartinI svayameva samAsAditagatipariNaterjantorgatihetusakalalokavyApidharmadravyApekSA prAdurasti, bhavAntarasaGkrAntyabhimukho jIvo mandakriyAvattvAt karmaNo yAnevAkAzapradezAnavaSTabhya zarIraviyogaM karoti tAnevAbhindan dezAntaraM gacchatyUrdhvamadhastiryag vA, vizreNigatyabhAvAd, dharmAstikAyAbhAvAcca parato lokaparyante eva vyavatiSThate, lokaniSkuTogataranuzANatA papAtakSetravazAcca bhavAntaraprAptAvavazyameva dharmAjjIvo vakrAM gatiM pratipadyate, pudgalAnAmA5 paraprayoganirapekSANAM svAbhAvikI gatiranuzreNirbhavati yathA'NoH prAcyAt lokAntAt pratIcyaM lokaparyantamekena samayena prAptiriti pravacanopadezaH, paraprayogApekSayA tvanyathA'pi gatirastIti // badhyate ? hanta gautama / / For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 28] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 181 adhunA bhASyamanugamyate bhA0-sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM cAkAzapradezAnuzreNirbhavati, vizre Nirna bhavatIti gatiniyama iti // 27 // TI.-sarvA gatirityAdi / sarveti Urdhvamastiryag vA dezAntaraprAptiH, jIvAnAMjIvanayujAM saMsaraNadharmANAmityarthaH, pudgalAnAmiti, pUraNAd galanAcca pudgalAH-niruktaprAbhRtAnusAreNa upacayApacayabhAjaH, teSAM ca, samucitau cazabdaH / kathaM punaratra pudgalagrahaNa __ matarkitameva sahasA vihAyaso'pataditi ? / ucyate-jIvAdhikArAnuvRttI janatA gatiniyamavivakSAyAmanupAttamapi sUtre lApavaiSiNA bhASyakAreNopAtta mekaprayatnasAdhyatvAt , anyathA tu gauravaM jAyate, atazcedamavazyamarthato vaktavyam-pudgalAnAM ceti, uttaratra sUtre jIvagrahaNAd, anyathA jIvAdhikArAnuvRttau jIvagrahaNasya na kiMcit prayojanamupalabhyate, tasAt pazyatyayamAcAryoM jIvAnAM pudgalAnAM ca gatiniyama anantarasUtre'taH pudgalavyavacchittaye jIvagrahaNamiti / AkAzapradezAnuzreNirbhavati / jIvapudgalAvagAhalakSaNamAkAzaM tasya pradezA:-paramANavo'mUrtAsteSAM paGkiHpradIrghA zreNirasaMkhyAtapradezA, pudgalagamane tu saGkhyAtapradezApi, tAmevaMvidhAM zreNimanupatya gamanamupajAyate, AkAzapradezAnAM yA zreNistAmanu jAyate gatirbhavatyayamarthaH samAsastu, kathametaccintyam AkAzagrahaNaM, dharmAdidravyanivRttyartham, tadeva havagAhadAnena vyApriyate, na zeSamiti / uktalakSaNAyAH zreNeviMgatA yA gatiH sA vizreNirjIvAnAm , pudgalAnAM tu svabhAvAd, vizreNirna bhvtiitigtirniymyte| pUrvAparAyatA viyatpradezazreNayo dakSiNocarAyatAzvAparAH tathA cordhvamadhazca dharmAdharmadravyadvayAvadhikA yAstAsveva gatisadbhAvAt tA eva vimidya na kadAcidapi prayAntIti // 27 // __ atrAha-saivasvabhAvA gatiH kimRjveva gatvoparamati, atha kRtvApi vakaM punarupajAyate 1 / ucyate-pudgalAnAmaniyamaH, siddhayatastvekAntenaivAvigrahetyata Aha sUtram-avigrahA jIvasya // 2-28 // gatiniyama: sya bhA0-siddhayamAnagatirjIvasya niyatamavigrahA bhavati // 28 // .TI0-etAvad bhASyamasya sUtrasya / sedhanazaktiyuktaH siddhayamAnaH sedhanazIlo vA tasya gatirgamanaM pUrvaprayogAdihetucatuSTayajanitam / jIvasyeti grahaNAt pUrvayogairjIvAH pudgalAkSeti zApitaM bhavati, siddhayamAnasyeti sAmarthyalabdhamudacIcarat mUriruttarayoge saMsArigrahaNAt , niyataM sarvakAlameva siddhayatAm , avigrahA-RjvI gatirbhavatIti veditavyamiti // 28 // Aha-anyasya siddhayamAnajIvavyatiriktasya kathamiti ? / ucyate1'sUtrokaH' iti ka-va-pAThaH / sidhyamAnasya For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sUtram - vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturbhyaH // 2--29 // TI. - vigrahavatI - vakrA cazabdAdavigrahA vA'nantarasUtra nirdiSTA gatirbhavati, saMsArigrahaNAnuvRttau punaH saMsArigrahaNaM siddhagrahaNAdapAstasya prAktana saMsArigrahaNasya punaH pratyujjIvanAya arthavazAcca vibhaktivipariNAmaH prAk caturbhya ityantargatikAlaprakarSAvadhAraNArthaH, 'ekasamayo'vigrahaH' (a0 2, sU0 30 ) iti vakSyamANatvAt / catubhrbhyo vigrahebhya ArAt savigrahA bhavati, trivigrahA prakarSata iti, prAkzabdasya maryAdAbhidhAyitvAt // adhunA bhASyAnusaraNaM kriyate - vigrahagatisa bhA0 - jAtyantarasaGkrAntau saMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavatIti, upapAtakSetravazAt tiryagUrdhvamadhazca prAk caturbhya iti yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAk catubhrbhyo bhavanti, avigrahA ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatussamayaparAzcatuGkhyAH vidhA gatayo bhavanti, parato na sambhavanti, pratighAtAbhAvAd vigrahanimittAbhAvAcca / vigraho vakritam, vigraho'vagrahaH zreNyantarasaGkrAntirityanarthAntaram / pudgalAnAmapyevameva / zarIriNAM ca jIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI ca prayogapariNAmavazAt / na tu tatra vigrahaniyama iti // 29 // TI0 - jAtyantarasaGkrAntAvityAdi / jAtirekendriyAdibhedAt paJcadhA, jAteranyA jAtirjAtyantaraM tasmin saGkrAntiH - gamanaM jAtyantarasaGkrAntistasyAM AtyantarasaGkrAntau satyAmiti / atha yadA svajAtAvevotpadyate tadA katham / tadA'pi hyevameva gatirvaktavyA, jAtyantaragrahaNaM tu tadA pradarzanamAtrakAri vyAkhyeyam / athavA jananaM - janma jAtizabdenocyate, janmano janmAntarAvAptirjAtyantarasaGkrAntiriti na kazcidatra doSaH / saMsAraH - karma tadabhisambandhAta saMsAriNo jIvasyeti jIvanadharmabhAjaH, Rjugatau pUrvakamevA''yurbhavati yAvadupapAtadezaM prApnoti, kuTilagatau yAvad vakraM tAvat pUrvakam, tatparato bhaviSyajjanma viSayamAyurudetItyevaMvidhArthajJApanAya jIvasyetyavocat / samuccayArthaM darzayati- vakrA cAvakrA ca ubhayI gatiH / kiM punaH kAraNamatra yena kadAcida vakrA kadAcidavakreti ? | vigrahe hetuH ata Aha-- upapAtakSetra vazAt upapAtakSetraM yatra janma pratipatsyate tasya vazaH- AnulomyamanukUlatA upapAtakSetravazastasmAdupapAtakSetravazAt kaarnnaat| tiryagUrvamadhazca prAk caturbhya iti dikSu vidikSu ca vyAvahArikISu sa mriyamANo yAvatyAmAkAzazreNAvavagADhastAvatpramANAM zreNimamuJcadUrdhvamadhazca prAk catubhrbhyo vigrahebhyaH savigrahayA gatyo - papadyate, na cAyaM niyamaH pratipattavyo'ntargatyA'vazyaM vigrahavatyA bhavitavyam, kintu yeSAM vigrahavatI teSAM prAk catubhyoM vigrahA bhavati, yeSAM jIvAnAmupapAtakSetravazAd vigrahavatI gatirbhavati teSAM vigrahatrayayuktA prakarSato draSTavyA / amumevAtikrAntamazeSaM bhASyArthaM vyaktimA 182 For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 sUtra 29] ... svopajJabhASya TIkAlaGkRtam pAdayannAha-aviprahA ityAdi / yasyopapAtakSetraM samazreNivyavasthitamutpitsoH prANinaH sa RjvAyatAM zreNimanupatyotpadyate, tatraikena samayena vakramakurvANaH, kadAcita tadevopapAtakSetraM vizeNisthaM bhavati tadaikavigrahA dvivigrahA trivigrahA ceti tisro gatayo niSpadyante, AkAzapradezazreNIH likhitvA pratyakSIkriyante / tathA cAgamaH-apaMjattasuhumapuDhavikAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe puracchimille caramaMte samohate samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe paccacchimille caramaMte apajjattasuhumapuDhavikAiyattAe upavavajittae se NaM bhaMte ! kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA ? goyamA ! trisamayIM yAvat egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA viggaheNa uvavajjejjA, se ra keNaTeNaM bhaMte! evaM buccai ? evaM khalu goyamA! mae satta seDhIo vigrahaH paNNattAo, taMjahA-ujjuAyatA seDhI egaovaMkA duhaovaMkA egaokhahA duhaokhahA cakavAlA addhacakavAlA (bhaga0 za025, u03, sU0730), ujjuAyatAe seDhIe uvavajjamANe egasamaeNaM niggaheNaM uvavajejA, egaovaMkAe seDhIe uvavajamANe dusamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA, duhaovaMkAe seDhIe uvavajamANe tisamaieNaM viggaheNaM uvabajejA, se teNaTeNaM goyamA! evaM vucci"| ekasamayena vA vigraheNotpadyate dvisamayena vA trisamayena veti, kaH punaH zabdArtha iti sandihAnaH praznayati, kutaH punaH sandehaH ? AcAryeNa paribhASitam-vigraho vakritaM vigraho'vagrahaH zreNyantarasaGkrAntiriti, atrAyamartho na saGgacchate, yasmAt na hokasamayAyAM gatau vakramasti, apare vyAcakSate-vigrahAya gativigrahagatiH vigRhya vA gativigrahagatiH, tatra vigrahAyeti AgAmijanmazarIrArthA gatiriti pratipAdayanti, vigRhya vA gatiriti vakraM kRtvA yA gatiH sA'pi vigrahagatiH, RjvI prathamavikalpena sagRhItA pazcimavikalpena vakreti, ubhayyAmapi vigrhgtihaahaag| vikalpanAyAM sUtrAoM na ghaTate, vigrahAthoM yA gatistasyAmeSyajanmani zarIreNa sambandhaH, na gamanapariNAmakAla eva, tatra kaH sambandhaH ekasamayena vA vigraheNotpadyate, yadA punarvigRhya gatiH, tadA sutarAmanupapannam, na hyekasamayagatau vakrasya sambhavaH, bhASyaM ca vigRhyagatipakSa eva gamitaM bhavati vigraho vakritamityAdi, netaratra, tasmAdevaM sUtraM vyAkhyeyam-ekasamayena vA vigraheNotpadyateti, vigrahazabdo'trAvacchedavacano na vakratAbhidhAyItyato'yamarthaH-ekasamayena vA'vacchedena virAmeNa / kasyAvacchedeneti cet ? 1 aparyAptasUkSmapRthvIkAyiko bhadanta ! asyA ratnaprabhAyAH pRthvyAH pUrvasmin caramAnte samavahata samavahatya yo bhavyo'syA ratnaprabhAyAH pRthivyAH pazcime varamAnte aparyAptasUkSmapRthvIkAyikatayotpattuM sa bhadanta ! katisAmayikena vigraheNotpadyeta ? gautama! ekasAmayikena vA dvisAmayikena vA trisAmayikena vA vigraheNotpadyate, tat kenArthena bhadantaivamucyate? gautama ! mayA sapta zreNayaH prajJaptAH, tadyathA-RjvAyatA zreNI ekatovakA dvidhAvakA ekataHkhA dvidhAkhA cakravAlA ardhacakravAlA, RjvAyalayA zreNyotpadyamAna ekasamayena vigraheNa utpadyate ekavakrayA gheNyotpadyamAno dvisAmayikena vipraheNotpadyate, dvivakrayA zreNyotpadyamAnastrisAmayikena vigraheNotpadyate, tadetenArthena gautama! evmucyte|| For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivaka 184 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sAmarthyAda gatereva, ekasamayaparimANagatikAlottarabhAvinA'vacchedenotpadyeta, tatrApi vakrayA zreNyotpadyamAnaH samayadvayaparimANagatikAlottarabhAvinAvacchedenotpadyeta, atra ca vakrazabdo'pyuJcarito vigrahazabdasya, yadi ca vigraho'pi kakrameva vakSyate punaruktatA syAt, sAmAnAdhikaraNyaM ca dvisAmAyikazabdenAnupapannameva syAd vigrahazabdasya, tasmAd vakramatra sAkSAdupAttamekato vakrA ubhayato vakreti, vigrahazabdazcAvacchedavacana iti na kiJcid virudhyate // nanu cAtra ___ sUtre trivakrA gatirnopAttaiva, tad kathaM sUtrakAreNopanyastA pravacanAda bahirvartadina mAneti ? / ucyate-yadyapi gatiparimANasUtre nopAttA tathA'pyarthatastatpra stAva evopariSTAdabhihitA, yathA "apajjattasuhumapuDhavikkAie NaM bhaMte ! adhologakhettaNAlIe bAhirille khette samohae samohaNittA je bhavie uDalogakhettaNAlIe bAhirile khete apajjattasuhumapuDhavIkAiyattAe uvavajjejjA, seNaM bhaMte ! kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA ? goyamA ! tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNaM uvvjjejjaa"| catvArazca samayAstrivakrAyAmeveti ato na doSaH, tathA paJcasamayApi gatiH sambhavati, na copAttA sUtre, yaH prANI mahAtamaHprabhApRthivIvidigvyavasthitaH kAlaM karoti brahmalokavidizi cotpadyate tasya paJcasamayA gatiravazyaM bhavati, na ca kacit pratibaddhA, atra kecida varNayanti-asti satyaM sambhavaH paJcasamayAyA gatene punastayA kazcidutpadyate janturityato na pratibaddheti / athavA vidyamAnApi nokteyaM yathA catuHsamayeti / iyAMstu vizeSaH-catuHsamayA'rthato'bhihitA sUtrAntare, paJcasamayA tu nArthato na sUtrata iti, kiM punaH kAraNaM saGgraha kAreNa catasra eva gataya upAttAH,na punazcakravAlAdayo'pIti ? / ucyatepAdAne hetuH tu etAH prAyaH kAlaparimANamaGgIkRtya etAsveva catasRSu patantyato nopAttAH pArthakyena, tathA bhUyasA bhavanti jItAnAmetAH pudgalAnAM tu prAya ityato'pi nAdRtAH, pAramarSapravacanavedinastu sUtraM parijJAsyanti sarvathA, vayaM prakRtameva prastumaH / samprati gatInAmiyattAmAvedayannAha-evametA RjvAdayazcatuHsamayAH parA yAsAM tAzcatu:samayaparAzcaturvidhA eva gatayo bhavanti, parataH paJcasamayAdikA na sambhavatItyarthaH / sarvatra ca pUrvazarIravicchedAvicchedau maNDUkajalUkAgatibhyAM bhAvanIyAviti, AsAM ca madhye nArakAdInAmavigrahaikadvivigrahA eva bhavanti na tu trivigrahAH / ekendriyANAM trivigrahAzvetarAzca, kiM punaH kAraNamekasamayaivAvigrahA bhavati na dvisamayA trisamayA vA tAvadasau mRto jAtvavakaM yAvat samayadvayaM kAlataH pUrNameva samayatrayamapItyata aah-prtighaataabhaavaat| ko vA niyamo'vagrahatra - yAt parato'nyo vigraho nAstIti catvAri pazca vA vakrANi vidhAya kimiti 'notpattisthAnamAmotIti ? / ucyate-vigrahanimittAbhAvAca, yena hi 1 aparyAptasUkSmapRthvIkAyiko bhadanta ! adholokakSetranADyA bahiHkSetre samavahataH samavahatya yo bhavya Urdhvaloka. kSetranADayA bahiHkSetre aparyAptasUkSmapRthvokAyikatayotpadyeta sa bhadanta ! katisAmayikena vipraheNotpadyeta ? gautama / tripAmayikena vA catuHsAmayikena vA vipraheNotpadyata / paJcasamayAnu avigraha For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vigrahazabdasya sUtra 29 ] ___ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 185 yat sthAnamAptavyamRjvA gatyA sa tadavizrAmyannantarAle khabhAvAdeva kenacidapratihataH pratiSAtahetunA tadavazyaM prApnoti, kiM tatra dvitIyAdisamayakalpanayA ? ataH pratighAtAbhAvAt antarAle tasyaikasamayaiva bhavati / apare varNayanti-siddhayamAnagatereva pratighAtAbhAvaH, pratighAtakaM hi karma, tadabhAvAdityarthaH, tathA jantunaikavigrahayA gatyA yat sthAnaM yAtavyaM tadasau samayadvayenaiva prApnoti, upapAtakSetravazAt , na tato'pi zreNyantaramAkAmayatIti, ato vigrahanimittAbhAvAducyate vigrahanimitta upapAtakSetravaza iti, evaM dvitrivigrahayoryojanIyam / anye prarUpayantigatenimittaM kArmaNazarIraM, tatsantAnavyucchedazca vigrahanimittAbhAva iti // evaM gatiniyamamAvedya adhunA vigrahazabdArtha paryAyAntarairAdarzayati-vigrahaNaM-vigrahaH-vakritaM-kuTilamityarthaH / punarapyaparituSyan vizeSapratipipAdayiSayA Aha-vigraho'vagrahaH zreNya"paryAyAntarasaGkrAntirityanAntaram / vigrahaH kaH ? avagrahaH, RjutAyA avaccheda ityarthaH, tathA zreNeranyA zreNiH zreNyantaraM, tatra saGkrAntistadavAptiriti, Alekhite caturasrAkAzapratare bindukazreNibhiH samastamidamanubhavamArohati / evameSAmartho vigrhshbdaarthaadnaantrmrthraashirityupsNhRtH| athedAnIM pudgalAnAmapyatidezaM kurvallA~dhavArthamAha-pudgalAnAmapyevameva / yathA saMsAriNAM catastro gatayaH sambhAvitAstathA pudgalAnAmapi paramANvAdInAM visrsaapryogaabhyaamaabhaavniiyaaH| antargatAvayaM kAlaniyamo vigrahaniyamazca prtipaaditH| adhunA bhavasthAnAmeva zarIriNAM yA gatiH sA kathamiti ? ucyate-zaraNAmityaudArikAdyapekSyoktam , anyathA'ntaragatAvapi kArmaNazarIrayogAd vapuSmAneveti na sAdhuH syAt / cazabdenAntagativartino jIvAH samuccIyante pudgalA vA, zarIriNAM ca jIvAnAmeva gatirmavati vigrahavatI cAvigrahA ca, na kazcid bhedH| savigrahAvigrahasambhAvanAyAM pakragatI hetuH . prayogapariNAmavazAditi gateH kAraNamAha / svaprayatnApekSo vA'sau " tathA gacchati paraprayatnApekSo vA kRSyamANa iti prayogapariNAmavazAt ucyate / pariNAmo visrasAsvabhAvaH prayatnanirapekSastadazAd vA tathA gacchati / athavA prayoga eva pariNAmastadvazAditi zarIriNAmapyevamevetyatidiSTam , atastasya dezApavAdaH pradazyatema tu tatra vigrahaniyama iti / naiva tatra-zarIriSu vigrahA niyamyante alpe vA bahavo vA yathoktavigrahebhya iti // 29 // bhA0-abrAha-atha vigrahasya kiM parimANamiti / atrocyate-kSetrato bhAjyam , kAlatastu / / TI-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / avigrahavadgativicAraprastAve para Ahaatha vigrahasya kiM parimANamiti 1 / atyanena pUrva kriyAnantaryamAvedayati, vigrahovakraM tasya kiM parimANaM, pramANamityarthaH, kiyatA kAlena vigraho jAyata iti praznArthaH, atra prabhebhidhIyate nirNaya ityata Aha-kSetrato bhAjyam , kAlatastu // For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sUtram-ekasamayo'vigrahaH // 2-30 // TI0-kSetrato bhAjyamekAdipradezabhAvitvAt kSetrato vigrahaparimANaM bhAjyam , kutaH? saMhAravisargadharmAtmakatvAjjIvapradezAnAma, pUrvazarIrAvagAhanakSetrAdupapAtavyapetAda, ekAdipradezAdikaM copapAtakSetramadhyavasAtavyam , ekAdipradezAntaritaM vA, lokAntAllokAntamiti vA, kAlataH punarniyataparimANa eva vigraho bhavati // bhA0-ekasamayo'vigraho bhavati / avigrahA gatirAlokAntAdapiekena __ samayena bhavati, ekavigrahA dvAbhyAm , dvivigrahA tribhiH, trivivigrahe samayamAnam 5 grahA caturbhiriti / atra bhaGgaprarUpaNA kAryeti // 30 // TI-ekasamayo'vigraho bhavatItyAdi bhASyam / eko'nyanirapekSaH avibhAgI yaH kAlaH paramaniruddhazca samayaH sa ekaH samayo yasya vyavadhAyakaH sa ekasamayo bhavatIha vigrahaH / etaduktaM bhavati-bhavAntarAlavartitAyAM jantorgatipariNatasyaikena samayenAtikrAntena vakrA gatirjAyata iti, na cAyaM niyamaH, sarvasyAvazyaM samayAtikrame vakreNa bhavitavyam , kintu pUrvAparasamayAvadhika eSa vigrahaH, tena dvitricatuHsamayAsu gatiSu bhavati, naikasamayAyAm , apica yatra vigrahastatraikasamayatvamupalakSaNam , na punaH ekasamayaparimANe kAle vyavacchinne sarvatra vigraheNa bhavitavyam , yA hi RjvI gatirna tasyAM vigraho'sti, atha caikasamayeti / samprati niyatakAlaparimANAmekasamayAM gatiM kSetrato bhAjyatayA darzayati-avigrahA gatirAlokAntAdapi ekena samayena bhavati, RjvI gatiH kSetramaGgIkRtya kadAcidavyavahitazreNyantaramAtra eva viramati jantorutpAdavazAt , kadAcicchreNidvayamatikramyoparamati AlokAntAd vA siddhayamAnasya bhavatItyekasamayaparimANabhedavarti, sarvatra gativizeSAt , yathA devadattayajJadattayorekaH prahareNa trINi yojanAni chinatti, aparo yojanamadhyardhe yAtIti, evaM tAvadavakA gatirekena samayena bhavatIti nirUpya avigrahaparimANaM cAkhyAya vigrahapramANata eva sujJAnasamayasaGkhyA ekadvitrivakA gatIrAkhyAti, ekavigrahA dvAbhyAm, eko vigraho yasyAM saikavigrahA pUrvAparasamayAvadhikatvAt vigrahasya sAmathyonizcIyate dvAbhyAM samayAbhyAM nipAdyata ekavigraha iti| evaM dvitrivigrahayorapi vaacym|| athaikasyAM narakAdigatau vivakSitAyAM ye prANinastatra naraka utpatsyante'ntargativartinaste kiM sarve'pi vigrahagatyA ekasmin kAle utpadyante, atha avigrahayA, uta dvAbhyAmiti ? ata Aha-atra bhaGgaprarUpaNA kAryA, atraivaMvidhavicAraprastAve bhaGgAH-vikalpAH teSAM prarUpaNA-vibhAvanA kAryA / sA caivaM kAryA-nArakAH kadAcit sarva eva vigrahagatayo bhavanti, athavA avigrahagatayazca, vigrahagatizcakaH syAt , athavA avigrahagatayo vigrahagatayazceti, etena vikalpatrayeNekendriyAn vihAya zeSA 1'samayopAdhika ' iti ga-pAThaH / 2 'gatirAkhyAti ' iti ka-kha-pAThaH / 3 'kartavyA' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tA sUtra 31] ___ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 187 vyAkhyAtAH, ekAdyupapAdopapatteryAvat svasaGkhyAniyama iti, ekendriyAstu nityamavigrahagatayo vigrahagatayazcApadizyanta iti // 30 // ukto vigrhH| atha vigrahagatisamApannA jIvAH kimAhArakAH anAhArakA iti ? anAhArakA ityAha, yadyanAhArakAH evaM tarhi kiyantaM kAlamiti vaktavyamiti, ucyate sUtram-ekaM do vaa'naahaarkH||2-31 // bhA0-vigrahagatisamApanno jIvaH eka vA samayaM dvau vA samayAvanAhArako bhavati, zeSaM kAlamanusamayamAhArayati / kathamekaM dvau vA'nA hArako na bahUnIti, atra bhaGgaprarUpaNA kAryA // 31 // TI-vigrahagatItyAdi bhASyam / uktA vigrahagatistAM samApanna:-anuprApto jIvaH sAmarthyAd-vigrahApekSatvAd dvivigrahAM trivigrahAM vA'nuprApto gRhyate, tatra dvivigrahAyAmekaM samayaM madhyamaM trivigrahAyAM dvau samayAvanAhArako madhyamau bhavati / anantarasUtrAt samayagrahaNama ..nuvartate, vAzabdo vikalpArthaH kadAcidekaM kadAcid dvAviti / apare vicAra vAzabdAt trIn vA samayAnanAhArako bhavatIti vyAcakSate, te ca kevalinamAdarzayati samudghAtakAle tricaturthapaJcamasamayeSu, tadatyantAsambaddham , vigrahagatisamApanno jIva ityevaMvidhe bhASyaprakrame kA prastAvaH kevalisamudghAtAnAhArakakAlasya? athAprastutamapyatrAvazyaM vaktavyaM bhASyAduttIrya, tato'ntarmuhUrtAdha zailezyavasthAyAmanAhAraka iti kiM noktam ? sAdikamanidhanaM kAlaM siddho'nAhAraka iti vA, ataH prastAvApAstatvAnna vidvanmanAMsyArAdhayatyetad vyAkhyAnam / yadi punaH paJcasamayAyAM gatau vAzabdena samayatrayaM samuccIyate ? ucyate-abhihitaM prAka na tAdRzyAM gatyAM kazcidupapadyate, athAsti sambhavaH, na kazcid doSaH // atha kimAhArakavizeSamaGgIkRtya anAhArakatvamAkhyAyate mUriNA uta sarvAhArani Sedha iti ? sarvAhAraniSedha ityAha, kati vA''hArAH ? nanu trayaH, avisma ojaAhAro lomAhAraH prakSepAhAra iti, tatraujaAhAro'paryAptakAva sthAyAM kArmaNazarIreNAmbunikSiptataptabhAjanavat pudgalAdAnaM sarvapradezairyat kriyate jantunA prathamotpAdakAle yonau apUpeneva prathamakAlaprakSiptena ghRtAderiti, eSa ca AntarmuhUrtikaH / lomAhArastu paryAptakAvasthAprabhRti yat tvacA pudgalopAdAnamAbhavakSayAca sH| prakSepAhAraH odanAdikavalapAnAbhyavahAralakSaNaH / atonAhAratrayamapi pratiSidhyate, bhavasthatAyAmeva tritayAbhyanujJAnAt / prathamAntyasamayayorantargatau cyutajanmadezasthatvAdAhAraka eva, pUrvottarazarIraparityAgAdAnakAlAbhedavartitvAt , karmapudgalAdAnaM punaryogakaSAyahetukamantagetAvapi sarvatra sarvakAlamasti, varSaNasamaye samAdIptanArAcaprakSepavata , tad yathA jaladhArA 1 sa ca ' iti k-v-paatthH| 2 'apUpenaiva ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sannipAtApAditasAmarthya varSati parjanye nArAcadravyaM jyAhastaviprayogAhitavegamagnijvAlAkalApAdIptamambhaHpudgalagrahaNaM kurvadeva gacchati, evamayamantarAtmA kArmaNena zarIreNa karmoSNatvAda pudgalagrahaNaM kurvanavicchinnamAgAmijanmane'bhidhAvatIti, na khalvevaMrUpasya pudgalAdAnasya pratiSedhaH, kintu paripoSahetuko ya AhAra audArikavaikriyazarIradvayasya sa vivakSitaH pratipedhyatveneti, ato'ntargatAvekaM samayaM samayadvayaM vA'nAhArakaH, zeSaM kAlamanusamayamAhArayati ekadvisamayavyatiriktaH zeSakAlamAhAramabhyavaharati / atyantasaMyogapradarzanArthamanusamayamityuktam / anusamayamavicchedena, pratisamayamityarthaH / utpattau prathamasamayAdArabhyAntamuhUrtika ojaAhAraH, pazcAdAbhavakSayAllomAhAraH, kAvalikastu kAdAcitkaH / kathamekaM do vetyAdi, kena prakAreNaikaM dvau vA samayAvanAhArako janturna punarato'pi yahUn samayAnisatra prazne vikalpAnAM vibhAvanA kAryo, sA ca kRtaiva dvivigrahAyAmekaM trivigrahAyAM dvAviti / bhA0-atrAha-evamidAnIM bhavakSaye jIvaH avigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjAyata ityatrocyate-upapAtakSetraM svakarmavazAt janmasUtre prAptaH zarIrArtha pudgalagrahaNaM kroti| sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo prastAvanA yogyAn pudgalAnAdatte (a08, sU02) iti / tathA kAyavAr3Ana:prANApAnAH pudgalAnAmupakAraH ( a05, sU0 19) / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt (a08, sU0 25) iti vakSyAmaH / tajjanma, tacca trividham , tadyathA TI0-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / atrAvasare ziSyaH pRcchatyajAnAna:-evamuktena prakAreNa idAnImiti, sarvasaMsAriNAM svajIvitavyavacchedaviziSTaM kAlamAmRzati bhavakSaye iti, prAgupAttaudArikavaikriyazarIraparikSaye sati, RjvA vakrayA vA gatyA gata upapattidezaM prApto jIvaH, kena prakAreNa punajoyata iti / punaHzabdaH prAktanajanmApekSaH, jAyate-prAdurbhavati, audArikavaikriyazarIritayotpadyata itiyAvat / atra ucyate-upapAtakSetraM svakarmavazAt prAptaH zarIrAdyartha pudgalagrahaNaM karoti, yasmin kSetre utpatsyate tadupapAtakSetramavakAzasthAnamAzraya iti paryAyAH, tatprAptaH svakarmavazAditi, pUrvopAttakarmapariNatisAmarthyAdeva vihAya prANAn bhavAntaramAsAdayati nezvarAdiprerita iti sUcayati / sarva hi tasya karmANyeva tadA niSpAdayanti, utpattisthAnamRju gantavyamanena vA mArgeNa yAtavyamasyAMvA velAyAM pravartitavyamasmin vA yonyantare mayotpattavyaM nAnyatretyetadazeSamacintyasAmarthyabhAji karmANyAtmapariNAmApekSANi prasAdhayanti, na punarantarAlavartitAyAmudIkSyamANastiSThati velAma, nApi sabhA santatipatitAn sattvAn krIDato riraMsayA'nupravizati, asamaJjasatvAt , ataH karmAnubhAvAdanuprApta audArikavaikriyazarIraniSpattaye pudgalAnAM tatprAyogyAnAmAdAnaM karoti / 'zarIraka' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 32] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam atha kathemasya te pudgalAstadyogyA grahaNamAgacchanti, kena hetunA laganta itiyAvat, ata Aha-'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte' ( a08, sU0 2 ), sakapAyatvAllaganti te pudgalAH, snehAbhyaktazarIre reNulaganavat, etadaSTame'bhidhAsyate vistareNa, tathA pazcame'pi dravyopakAraprastAve'dhyeSyate-kAyavAGmanaHprANApAnA: pudgalAnAmupakAraH (a0 5, mU. 15) iti / zarIrANi paJcavidhAnyaudArikAdIni pudgalAnAmupakAra ityato'pi te pudgalAstathAzleSAt tathA pariNamante tasyAmavasthAyAmiti, prapaJcata etat pratipAdayiSyate tatraiva / tathA'STame-'nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt' (a08, sU0 25) sUkSmA ekakSetrAvagADhAH sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezA iti pradezabandhavicAre vakSyate / bandhananAmakarmodayahetutaH karmapudgalagrahaNamiti AdyopapattibandhasAmAnye, madhyamA upakArabhedavivakSAdvAreNa, antyA pradezabandhaprastAvAkRSTetyatastisRNAmapi sUcanam, na punarabhinnaikavastusanipAtinyastisro'pi, punaruktadoSaprasakteH, idaM ca svasthAna evopapattitrayamapi viviktamunmIliSyatIti nottrasitavyam , ato yat tadevaMvidhaM pudgalagrahaNaM tajjanma, tacca trividham , AzrayagrahaNabhedAt tatvaividhyaM darzayitukAmastadyathetyanenopakramate // 31 // sUtram-sammUrchanagarbhopapAtA janma // 2-32 // ___bhA0-sammUchenaM 1 garbha 2 upapAta 3 ityetat trividhaM janmabhedAH janma // 32 // vyAkhyA TI.-sammU nagarbhopapAtA jnm| sammUcrchanaM garbha upapAta ityetat tri . vidhaM janmetyetAvadbhASyamasya sUtrasya / atra sammU mAtraM sammUrcchanam, III yasmin sthAne sa utpatsyate jantustatratyapudgalAnupasRjya zarIrIkuven sammUchenaM janma labhate, tadeva hi tAdRk sammUcchenaM janmocyate / janma ca zarIradvayasambandhitvenAtmano yaH pariNAmaH, atastat sampUrchanajanmotpattisthAnavartipudgalajAlamarnupamRdya na prAdurasti, kiNvAyupamardanAt surAjanmavat , piSTakiNvodakAdInAmupamadenAt surAyA janma dRSTam , tathA bAhyapudgalAnAmAdhyAtmikAnAM copamardanAd yajjanma bhavati tat sammUrcchanajanma vyapadizyate, bAhyapudgalopamardanalakSaNaM tAvad yathA kRmyAdInAM kASThAdiSu, kASThatvakpakaphalAdiSu jIvAH kRmyAdayaH samupajAyamAnAH tAneva kASThaphalatvagvartinaH pudgalAn zarIrIkurvanta upajAyante, tathA jIvadvAdizarIreSu kamyAdayaH prAduHpyantastAneva jIvadgavAdizarIrAvayavAnAdAya svazarIratayA pariNati 1'kathamasmAt pugalAt tadyogyA ' iti ka-pAThaH / 2 'manupasRjya na prAdu' iti kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 garbhajanmano upapAtajanmanaH svarUpam tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 mApAdayantItyAdhyAtmikapudgalopamardanalakSaNametajanma, pratyakSaM caitat, prAyastatra gartA ra grupalabdheH / tathA yoSiyAnAvaikadhyamAgatya grahaNaM zukraraktayoryat kriyate vicAraH" jIvena jananyabhyavahRtAhArarasaparipoSApekSaM tad garbhajanmocyate, atrApi garbha eva janma pratipattavyam / idaM pUrvajanmano bhinnalakSaNam, AgantukazukrazoNitagrahaNAt, na khalu yoSiyonestadeva zukrazoNitaM svarUpamato'sti bhedaH / tathA upapAtakSetraprAptimAtranimittaM ___ yajanma tadupapAtazabdenocyate, yathA pracchadapaTasyopariSTAd devadUSyasyAta dhastAdatrAntarAlavartamAnAn pudgalAn vaikriyazarIratayA''dadAno devaH samudbha vati, idaM ca pUrvAbhyAM bhinnalakSaNam , nahi pracchadapaTadevadUSyapudgalAnevAsau zarIrIkaroti, nApi zukrAdipudgalAnAdadAna utpadyate, tasmAt prativiziSTakSetraprAptirevAsya janmano nimittaM bhavati, tathA nArakANAM narakakuDyavyavasthitAtisaGkuTamukhaniSkuTA vAtAyanakalpA yonistatra vaikriyazarIrapudgalAnAdAya niSpIDayamAnA vajramayanarakatale jalamadhyakSiptapASANavanmahatA vegena pratipatanti / evametat trividhaM janma veditavyamAtmanaH zarIratayAtmalAbha iti / apare varNayanti-sammUrchanamevaikaM sAmAnyato janma, taddhi garbhopapAtAbhyAM vizeSyata iti // 32 // atra ca sammUrchanamAdau, pratyakSabahusvAmitvAt / tadanu garbhaH, pratyakSaudArikazarIra sAdharmyAt / tata upapAtaH, svAmivaidhAt , iti / uktaM janma prAdurbhAanantarasUtrasambandhaH "vamAtraM zarIriNAm , na tu prativiziSTa sthAnanirdezaH kRtaH, kIzi punaH sthAne prathamata utpadyamAnAH:sammUrcchanti, zukrAsRggrahaNaM vA kurvanti, vaikriyazarIraM vA samAdadate, kiMguNe dhAmani nArakadevA iti ? atasteSAM janmanAM viziSTasthAnanirUpaNAya yonayo'bhidhIyantesUtram-sacittazItasaMvRtAH setarA mishraashcaikshstdyonyH||2-33|| bhA0-saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapra tipakSA mizrAzcaikazo yonayo bhavanti / tadyathA-sacittA, 4 acittA, sacittAcittA, zItA, uSNA, zItoSNA, saMvRtA, vivRtA, saMvRtavikRtA, iti / tatra nArakadevAnAmacittA yoniH| garbhajanmanAM mizrA / trividhA'nyeSAm / garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA / tejHkaaysyossnnaa| trividhA'nyeSAm / nArakaikendriyadevAnAM sNvRtaa| garbhajanmanAM mizrA / vivRtA'nyeSAmiti // janminAM yoninavakama 'devanArakAnA' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 33 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___TI.-athavA'yamAtmA pUrvabhavazarIranAze tadanu zarIrAntaraprAptisthAne yAn pudgalAn .. zarIrArthamAdatte tAn kArmaNena saha mizrayati taptAyaHpiNDAmbhograhaNalakSaNam vaccharIranirvRttyartha bAhyapudgalAn yasmin sthAne tat sthAnaM yonistapravibhAgArthamidamucyate-sacittetyAdi / saMsAre jIvAnAmityAdi / aSTaprakArakarmavartinAM jantUnAm , asya anantarasUtranirdiSTasya tribhedasya sammUrcchanAdeH / janmana ityanena ca tadyonaya iti sUtrAvayavArthamAcaSTe, tasya janmano yonayastadhonaya iti, etAH sacittAdayaH, etA iti pratyakSAsannAH sacittazItasaMvRtAstisraH, sapatipakSAH, saha pratipakSaracittoSNavivRtaiH sapratipakSAH, pratikraSTaH pratyanIko vA pakSaH pratipakSaH, mizrAzca etadvayamekIbhUtaM mizramucyate, taccoktameva dvayaM gRhyate prastAvAnna tu tadvayatiriktaM sacittAditrayamacittAditrayaM ca etadevobhayaM mizrIkriyate, yasya ca mUlabhedasya yat pratipakSatvena nirdiSTaM tayoyormizraNam , tadyathA-sacittAcittA, zItoSNA, saMvRtavivRtA, cazabdaH samuccaye, ekaikA ekazaH, ekaikA setarA sacittAdInAm , .. ekaikA ca mizrA svapratipakSeNaiva, evametA nava yonayo bhavanti / yonizabdasyArthaH vAnarAvasyA yuvanti-mizrIbhavanti yatra sthAne janmahetudravyANi kArmaNena saha tadyoniH, tacaM sthAnamAzrayabhAvena yUyata iti yoniH| amumevAtikrAntamartha spaSTayannAhatadyathA-sacittetyAdi / viziSTapratipakSadarzanArtha mizrArthapratipAdanArtha cedaM bhASyam / sacittA jIvapradezAdhiSThitA 1 acittA tadviparItA 2 sacittAcittA prastutadvayasvabhAvamizrA 3 zItA zizirA 1 tadviparItoSNA 2 ubhayasvabhAvA mizrA 3 saMvRtA pracchannA saGkaTA vA 1 tadviparItA vivRtA 2 mizrobhayasvabhAvA 3 etAvatyo yonyH|| ___samprati janmabhAjAM vibhajyante kasya kA yonirbhavatItyAha-tatra AsAM madhye 2 yonInAM devanArakANAmacittA yonirbhavati, zeSA vyudasyante kasya kA yoniH / yoniH devAnAMpracchadapaTadevadUSyAntarAlaM yonistaccAcetanaM, na jIvapradezAdhiSThitam, nArakANAM tu vajramayanarakakuDayeSu vAtAyanakalpA yonayo bhavantyacetanAH, garbhajAnAM mizrAH tiryazco manuSyAzca garbhajanmabhAjasteSAM mizrAH, prAgacittAyAH prastutatvAt sacittAcittetyarthaH / yoSitAM kila nAbheradhastAt sirAdvayaM puSpamAlAvaikakSyakAkAramasti, tasyAnavicAraH dhastAdadhomukhasaMsthitakozAkArA yonistasyAzca bahizzUtakalikAkRtayo mAMsamaJjaryo jAyante, tAH kilAsRk sphuTitvA Rtau sravanti, tatra kecidasRjo lavAH kozakAkArAM yonimanupravizya santiSThante, pazcAcchukrasammizrAstAnAhArayan jIvastatrotpadyate, tatra ye yonyA''tmasAtkRtAste sacittAH kadAcinmizrA iti, ye tu na svarUpatAmApAditAste'cittAH, yoSiyonivira 'tadvA' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 apare varNayanti-amuka sacetanaM zukramacetanamiti, anye bruvate-zukrazoNitamacitta yonipradezaH sacitta ityato mizrA / trividhA'nyeSAmiti / devanArakagarbhavyutkrAntitiryaGmanuSyavyatiriktAnAM sammU najanmanAM tiryagmanuSyANAmityarthaH / teSAmaniyamena kadAcit sacittA kadAcidacittA kadAcinmizreti, yathA gokRmyAdInAM sacittA, kASThaghuNAdInAmacittA, keSAzcit pUrvakRtakSate samudbhavatAM mizreti // adhunA zItAditrikaM vibhaMjate--garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA garbhavyutkrAntInAM tiryagmanuSyANAM devAnAM cobhayasvabhAvA svabhAvAdeva jAyate, devAnAM sAdhAraNA sukhabahulatvAt kSetrAnubhAvAcca, tejasaH uSNA'tyantaprasiddhaiva / trividhA'nyeSAm / anyeSAmiti garbhavyutkrAntitiryagmanuSyadevatejovyatiriktAnAM sammUchenajanmatiryagmanuSyanArakANAm , sammUchenajatiryagmanuSyANAM kasyacicchItA kasyaciduSNA - kasyacidubhayasvabhAvA, sthAnavizeSAditi, nArakANAmAdye pRthivItraye nArakAdiSu yonivibhAga prakRSToSNA, caturthI kacinnarake zItA kaciduSNA tathA paJcamyAm / kathaM punarbhinnAdhArobhayasvabhAvA syAta? ucyate-ekasyAM pRthivyAmubhayamastIti na bhinnAdhAratvam // nanu tatrApi nArakabhedavartitvAdanubhayasvabhAvatvameveti ? ucyate-caturthapaJcamapRthivInArakANAmubhayasvabhAveti saamaanyaabhidhaanaaddossH| pAzcAtyayo yoH prakRSTazItA, na tveSAM sAdhAraNAsti duHkhAtmakatvAt , yadyapyavizepeNoktaM trividhA'nyepAmiti tathApi yathAsambhavamatra vibhAgaH / saMvRtAditrayavibhAgArthamAha-nArakaikendriyadevAnAM saMvRtA / nArakANAM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAM ca sahadevAnAM saGkuTA, prcchnnetyrthH| nArakANAM vajramayanarakakuDyavyavasthitatvAt saGkuTA satI pravardhamAnavapuSAmatiduHkhA, devAnAM punaH (pracchannA api )pracchadapaTadevadUSyAntarAlavartinI samucchvasaccharIrabhAjAM socchvAsatvAdeva na duHkhA, pRthivyAdInAM keSAMcit kthnycidvgntvyaa| garbhajAnAM mizrA garbhavyutkrAntitiryagmanuSyANAM saMvRtavivRtA sngkuttprkaashetyrthH| vivRtA'nyeSAM nArakaikendriyadevagarbhavyutkrAntitiryaGmanuSyavyatiriktAnAM sammUchenajadvIndriyAditiryaGmanuSyANAmityarthaH / teSAM vivRtA, atiprakAzatvAt // atha kathaM yonilakSANAmazItizcaturuttarA pratijAti pratipAditA pravacane ? / tad yathA-pRthivyaptejovAyUnAM pratyekaM sapta sapta yonilakSAH, . pratyekavanaspatInAM daza, sAdhAraNAnAM caturdaza, dvitricaturindriyANAM pratyekaM jIvayonisaMkhyA pratyekavA vayAnisalyA dve dve lakSe, zeSatiryaGnArakadevAnAM pratyekaM catasrazcatasro lakSAH, manuSyANAM caturdaza, iha tu nava yonayaH pratibaddhAH sUtre tadetadativiprakRSTamantarAlamupakSipati cetaH saMzayadolAyAmasmAkamatovAbhidhIyatAM samAdhiH / ayamucyate-nava yonaya iti saGgrAhakametadAsAM parisaGkhyAnamavaseyam, vistaraH pratijAti vaktavyaH, pRthivIkAyasya yA'bhihitA yoniH saiva svajAtibhedApekSayA saptalakSaparimANA bhavati zarkarAvAlukAdibhedA 1 'vibhajyate' 'vibhajante ' iti-g-ttii-paatthau| 2 dhanuzcihnito bhAgaH ga-pATha eva / For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 34 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 193 yAvatyo jAtayastAvadbhedA yonayo'pi pRthivIkAyasyetyavagantavyam / na ca mUlayonimativartante tAH, kintu jAtibhedAd bhidyanta iti, ataH saGgrAhakam, evaM zeSANAmapi vAcyam, svajAtibhedApekSametat parimANamiti // 33 // atrAha - uktaM trividhaM janma, tatra na saMvidmahe tasya trividhasyApi janmanaH ke svAmina iti, tadvibhAgapradarzanAyedamucyate sUtram - jarAkhaNDapotajAnAM garbhaH // 2-34 // jAnAM bhA0 - jarAyujAnAM manuSya- go-mahiSyajAvikAzva- kharoSTra- mRga- camara- varAhagavaya-siMha- vyAghrarkSa- dvIpi-zva-zRgAla- mArjArAdInAm / aNDasarpa-godhA-kRkalAsa-gRhako kalikA- matsya-kUrma-nazizumArAdInAm / pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa- cASa-zukagRdhra- zyena - pArApata-kAka- mayUra - maMNDU-baka balAkAdInAm / potajAnAM zallaka hastizvAvillApaka- zaza- zArikA - nakula- mUSikAdInAm, pakSiNAM ca carmapakSANAM jalUkA- valguli-bhAraNDa- -pakSivirAlAdInAM gaMrbho garbhAjjanmeti // 34 // garbhajajanmavatAM bhedAH TI0 - jarAkhaNDa pota jAnAM garbhaH / atrAyaM janiH pratyekamabhisambadhyate, jarAyujAnAM aNDajAnAM potajAnAmiti / jarAyuni jAyante sma jarAyujAH - jarAyumadhyagatAH, jarAyuveSTitA ityarthaH / jarAyujAnAM manuSya-go-mahiSyAdInAmiti sujJAnaM bhASyam / aNDe jAyante smANDajAH, teSAM aNDajAnAM sarpa- godhAdInAmiti bhASyaM sukhAvabodhameva / aNDajajAtibhedapradarzanAyedaM bhASyam / pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa- cASetyAdi prAyo gatArtham / lomapradhAnAH pakSA yeSAM te lomapakSAH, apare lomapakSiNAmityadhIyante na tu ca matvarthIyo'tidurlabhaH syAd vA jJApakAdeH kathaJcit, athavA pakSiNa eva viziSyante, lomAnugatA lomapradhAnA vA pakSiNo lomapakSiNastatrAdya pakSizabdaH pakSisAmAnyamAvedayati, itarastu vyavacchidya vizeSe'vasthApayatIti / potA eva jAtA iti potajAH zuddhaprasavA na jarAkhAdinA veSTitA itiyAvat / atra ca " anyeSvapi dRzyante" iti vacanADuH, apare tvetacchabdavyutpattibhItyA jarAkhaNDajapotAnAM garbha ityabhidhIyate - sUtra mAhita naipuNyAstat sarvathA ta evAvayanti sUriviracitanyAsamanyathAkartum, vayaM tu prakRtAnusaraNameva kurmaH / potajAnAM zalakAdInAmityAdi bhASyamatisphuTatvAnna vitriyate / pakSiNAM ca carmapakSANAmityAdi / atrApi pUrvavad vyAkhyA kAryA, zeSamatispaSTameva / garbho janmeti uktalakSaNameSAM prANinAzeSANAM garbho janma bhavatIti // 34 // " 1 maddu ' iti gha-pAThaH / 2 ' garbho janmeti' iti gha-pAThaH / 3 vicAraNIyau / 4 ' abhidadhate ' iti pratibhAti / 25 For Personal & Private Use Only atra ca 4 tattu ca ' iti pAThau Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tatvArthAdhigamasUtram / adhyAyaH athedAnImupapAtajanmavibhaktaye sUtramAha sUtram-nArakadevAnAmupapAtaH // 2-35 // upapAtajAnAM bhedAH bhA0-nArakANAM devAnAM copapAto janmeti // 35 // TI-nArakadevAnAmiti gatyapekSaH kramavyapadezaH / apare amidadhate abhyarhitatvAdalpAntaratvAca, yadAdAvAcAryeNa devA na nyastAstajjJApayati janmano duHkhahetutvaM tacca prakRSTaM kila nArakeSviti teSAM nArakANAM devAnAM ca uktalakSaNa upapAto janma bhavati // 35 // adhunA sammUrchanajanmavibhaktukAma Aha sUtram-zeSANAM sammUrchanam // 2-36 // bhA0-jarAyvaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM sammUrchanaM janma / ubhayA ... vadhAraNaM cAtra bhavati / jarAyavAdInAmeva garbhaH, garbha eva samUcchanajA jAvA jarAyavAdInAma | nArakadevAnAmevopapAtaH, upapAta eva nAraka. devAnAm / zeSANAmeva sammarchanam, sammUcrchanameva zeSANAm // 36 // TI-zeSANAM sammUchanam / uktavyatiriktAH zeSAH, ke punaramihitA jarAyavaNDapotajanArakadevA ebhyaH zeSANAM jIvAnAM pRthivIjalAnalAnilatarudvitricaturindriyagarmavyutkrAntipaJcendriyatiryaGmanuSyANAM sammUrchanaM janmAbhihitalakSaNaM bhavati / zeSagrahaNaM lApapArthamAnantyakhyApanArthaM ca janmabhAjAM srinnaa'kaari| athavA sAmarthyalabhyaM janma zeSANAmataH zeSamarthAd bhaviSyati tasmAdubhayoniyamapratipAdanAyedaM zeSagrahaNamAzrIyate / yogatrayamapi caitajanmavatAM janmasaGkaranivAraNArthamAcAryeNa prANAyIti, atastanivAraNArtha parasparAvadhAraNadidarzayiSayA''khyAti-ubhayAvadhAraNa cAtra bhavati jaropvAdInAmeva garbhaH, garbha eva jarAyavAdInAm jarAyvAdayo garbhazca etadubhayamasyAvadhAraNamavacchedo bhavati / zabda ekazabdArthe / ubhayAvadhAraNameva nAnyatarAvadhAraNamanavadhAraNaM vA / prathamopanyAsena garbho'vadhAryate jarAyvAdayo'navadhRtAste'nu pAzcAtyopanyAsejvacchicante-garbha eSa jarAyavAdanAmiti / garbho jarAyavAdIn na jahAti, jarAyvAdayo'pi garbha na tyajantIti samudAyArthaH / evamitaratrApi yogadvaye vAcyamavahitamAnasena / kiM punaH kAraNaM yenAntarAle yonisUtramadhItaM, na janmasUtrAnantarameva janmavibhAgaH kRta iti ? / ucyate-janmano yoneva yakattakadvAntaramityasyArthasya jJApanAya janmasUtrAnantarameva yonisUtropanyAsa iti // 36 // atrAha-teSu janmasu yathoktayonInAM jIvAnAM kAni zarIrANi kiyanti vA kilakSa. NAni vA bhavantIti ? / atrocyate 1'arAyujAdInAm' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-vicAraH bArAma sUtra 37] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 195 sUtram-audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 2-37 // TI0-atra kecit sUtrAvayavamavacchidya zarIrANIti pRthak sUtraM kalpayanti, adhikA__ rArthamatibahuvAcyametaccharIraprakaraNamato'dhikAra iti, atrocyate-gaurava * mAtramapAsyaivamavacchindAnaiH sUtramanyanna kizcidAptaM syAt sUtraparyante hi vartamAnaM zarIragrahaNaM nAdhikriyate pRthagupanyastamAdAvadhikArAya jAyata iti kAtra yuktistairAzrayaNIyA zaraNAyeti / bhA0-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasaM, kArmaNamityebhadA tAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti // 37 // audArikAdizarI- TI-audArikaM vaikriyamityAdi / tatrodAraM bRhadasAraM yad dravyaM utpattiH tannivRttamaudArikamasArasthUladravyavargaNAsamArabdhamaudArikaprAyogyapudgalaprahaNakAraNapudgala vipAkyaudArikazarIranAmakarmodayaniSpannam / evamitarazarIreSvapi vaikriyAdizabdaprakSepAdeSa daNDako vaacyH| vikriyA vikAro bahurUpatAnekakaraNaM tayA nivRttamanekAdbhutAzrayaM vividhaguNaddhisamprayuktapudgalavargaNAprArabdhaM vaikriyam / zubhatarazukla vizuddhadravyavargaNAprArabdhaM prativiziSTaprayojanAyAhiyate'ntarmuhurtasthityAhArakam , kullyuTo bahulavacanAt / teja ityagniH, tejoguNopetadravyavargaNAsamArabdhaM tejovikArasteja eva vA taijasamuSNaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvanaM tadeva yadottaraguNapratyayA labdhirutpannA bhavati tadA paraM prati dAhAya visRjati roSavipAdhmAtamAnaso gozAlAdivat, prasannastu zItatejasA'nugRhNAti / yasya punaruttaraguNalabdhirasatI tasya satatamabhyavahRtAhArameva pAcayati, yacca tat pAcanazaktiyuktaM tat taijasamavaseyam / karmaNA nivRttaM kAmaNam , azeSakarmarAzerAdhArabhUtaM kuNDavad badarAdInAmazeSakarmaprasavasamartha vA yathA bIjamakurAdInAm , eSA ca kilottaraprakRtiH zarIranAmakarmaNaH pRthageva karmASTakAt samudAyabhUtAdityataH kamaiva kArmaNam / pare necchanti svArthapratyayamupapattIzcAbhidadhate, na kila karmANyeva kArmaNaM jJAnAvaraNAdInAM tadAzrayatvAccakSurAdivajjJAnAvaraNAdInAM tadAzrayabhUtakAmaNamAzrayatvena vyavatiSThamAnaM kathaM jJAnAvaraNAdimAtrameva syAda , yathA cakSurAdInAmaudArikazarIramAzrayakAraNamanyadanyAni cendriyANi tathA kArmaNamapi karmabhyo'nyada, yadi ca tanna syAt kuNDabhedAda badarANAmivetastataH patanaM syAt karmaNAmaniSTaM caitat , tasmAd yadepAmAzrayakAraNaM tat kArmaNaM shriirmiti| utpattikAraNabhedAca pRthak karmabhyaH kArmaNam , bandhananAmakarmapratyayaM pradveSAdinimittaM ca karmotpadyata ityAptopadezaH, zarIrANAM tu svazarIranAmakarmodayAdutpattirato'nyatvam , pAkabhedAccAnyat jJAnAvaraNAdi karma pacyamAnaM mUDhatAdyutpAdayati, kArmaNazarIrakAraNapAkastu kArmaNameva zarIramArabhate, tasmAdanyat pUrvottarakAlaM bandhAvinivRttezcAnyatvaM mohajJAnAvaraNAdivat , anivRttisthAne hi vinivartate bandhaH kArmaNasya, For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 karmaNastu saha tena pUrvamuttaratra ca yathApUrva mohakSayaH pazcAjjJAnAvaraNakSaya iti, tadetat sarvamupapattijAlamanaikAntikam , abhinnakarmasvapi darzanAt / anyacca jJAnAvaraNAdikarmASTakAt pRthak kalpyamAne kArmaNe navamakarmaprasaGgaH, kAryakAraNavAdAbhyupagame vA karmakArmaNayoH syAt anyatvaM syAt ananyatvamabhyupeyamanyathA vA ta eva dIrghAyuSo'vagacchanti yetAnyatvamekAntenAbhinivizanta iti / vayaM tu brUmaH-karmabhirniSpannaM karmasu bhavaM karmasu jAtaM karmaiva vA kArmaNamiti na kazcida doSaH prakriyAyAmAhitanaipuNasyeti // athaiSAmaudArikAdInAM kiM sarvapudgaladravyANyeva grahaNaprAyogyAni, Ahosvit kAnicideveti / ucyate-na khalu sarvANi, kintu dravyavargaNAprarUpaNakrameNa kAnicideva yogyAni bhavanti, tadyathA-paramANanAmekA vargaNA-vargorAziriti pryaayaaH| dvipradezAnAmapi skandhAnAmekA vargaNA, evamekaparamANuvRddhayA saGkhyeyapradezaskandhAnAM saGkhyeyavargaNAH, asaGkhyeyapradezaskandhAnAmasaGkhyeyAH, tato'nantapradezaskandhAnAmanantA vargaNAH, svalpapudgalaprayogatvAdayogyAH samulladdhyA anantA evaudArikazarIrayogyA vargaNA bhavanti, punastasyaivAgrahaNayogyAstato'nantAH atibahupudgalAtmakatvAt, evamekaikapudgalaprakSepaparivRddhayA vaikriyAhArakataijasabhASAprANApAnamanaHkArmaNAnAmekaikasyAyogyAyogyA ayogyAzceti dravyavargaNAtrayamAbhAvanIyam , AdhA ca alpatvAdayogyA, antyA tu bahutvAt, madhyamA tadanurUpatvAd yogyeti sarvatra vaasnaa''dheyaa| bhASAprANApAnamanograhaNamatrAprastutamapi kArmaNazarIrayogyavargaNApradarzanArthamadhyavasAtavyam / evaM tAvat prativiziSTapudgaladravyanirmApitAnyaudArikAdIni nizcitam // athedAnImidaM bhASyamanusriyate-ityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti, evametAni pazcaivAnyUnAnadhikAni zarIrANIti, zIryanta iti zarIrANIti jIyamANatvAccayApacayavattvAca vizarArutAbhAddhyetAni gaticatuSTayavartinAmeva prANinAM yathA sambhavanti, na siddhAnAmiti sAmarthyAd vyudAsaH / nirghAtasya saMjJinaH saMjJetyato na laghvapi zarIragrahaNamAdAvupanyastaM vizarArutvAccharIrANi ityanvarthasaMjJAsiddhayartha na kAyagrahaNamAzritaM laghIyo'pi / AdAvaudArikaM sthUlAlpapradezabahusvAmitvAt , tato vaikriyaM pUrvasvAmisAdharmyAt, tatopyAhArakaM labdhisAdhAt , tatastaijasaM sUkSmAsakhyeyaskandhAtmakatvAt , tataH kArmaNaM sarvakAraNAzrayasUkSmAnantapradezatvAditi // 37 // atrAha-kathaM punarayaM vizeSo nizcIyate audArikAdInAmiti ? ucyate-nyAyAd vacanAca / nyAya uktaH, vacanaM tvidaM yathAkramaM teSAM pUrvasmAt / sUtram-paraM paraM sUkSmam // 2-38 // TI0-teSAmityanena bhASyakAraH sUtrasambandhamAvedayatizarIrANAM parasparaM bhA0-teSAmaudArikAdInAM zarIrANAM paraM paraM sUkSma vedimahatvAlpatve parapara tavyam / tadyathA-audArikAd vaikriyaM sUkSmam, vaikriyAdAhAra kam , AhArakAt taijasam , taijasAt kArmaNamiti // 38 // 1 kAdizarI0' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 39 ] svopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 197 TI0 - teSAm, anantarasUtropadiSTAnA maudArikAdInAM zarIrANAM paraM paraM sUkSmaM veditavyam / nirjJAtatvAdAdizabdaprayogaH, audArikAdInAmanyArthavAcitvamapi sambhavatIti, ato vizeSaNaM zarIrANAmiti / vizaraNazIlatvAccharIrANi / paraM paramiti vIpsayA vyAptiM darzayati, pUrva pUrvamapekSya audArikAdInAM paraM paraM sUkSmaM sUkSmaguNaM dravyaM sUkSmaM tad yatrAsti tat sUkSmam, arzaAdipAThAccharIram, ato'yamarthaH sUkSmapariNAma pudgaladravyArabdhaM veditavyamavaseyam / etena prAmANyAdhikRtaM codyamapAstaM bhavati, sUkSmatvAdeva ca prAyo vaikriyAdicatuSkasya darzanamanupapannam, iha pariNativizeSamaGgIkRtya pudgalAH kecidatisthUlatayA vartante'lpe'pi santo bheNDakASThAdiSu, kecinnicitatarapariNAma bhAjo'tibhUyAMso'pi sUkSmA - vasthAmAsAdayanti karidazanAdipu, prasiddhaM caitat prAyastulAmAropite bheNDadantakhaNDe pramANataH sadRze pariNAmAgatArmetiviprakRSTAM dhiyamAdhatte iti, tadetat parizithilAM pariNatimanapekSya nicitatarAM pudgalAnAmanyathA lAghavaM gauravaM vA pratipattumazakyaM tulyapramANatve sati, ataH pUrvapUrvamuttarottarApekSayA zarIraM paristhUradravyArabdhamatizithila nicayamadabhraM ca bhavatyuttaraM sUkSmaM pratyArabdhamatighananicayamaNu ca bhavatIti pugaladravyapariNatevaicitryAt / amumevArtha bhASyakAraH prakAzayannAha - tadyathA - audArikAdityAdi / tadetad yathA spaSTataraM bhavati tathA vedyate - audArikAccharIrAd vaikriyaM sUkSmama, audArikamalpadravyaM sthUlaM zithilanicayam, vaikriyaM bahutaradravyaM sUkSmaghananicayaM ceti, ataH sUkSmamucyate / nanu caudAzarIrANAM sUkSmatA - rikaM yojanasahasrapramANamutkarSAt vaikriyaM tu yojanalakSapramANam, ataH darzanam kathaM sUkSmamiti 1 / ucyate - yadyapi pramANatastadatimahad vaikriyaM tathApi sUkSmamevAzyatvAt icchayA tu tatkarturdRzyata ityato no dopaH, tathA vaikriyAdAhArakaM sUkSmamityabhisambandhaH, sUkSmatara pariNAmapariNataM bahutarapudgaladravyArabdhamAhArakam, AhArakAt taijasaM bahutaradravyamatisUkSmapariNAmapariNataM ca taijasAt kArmaNamatitrahukadravyapracitamatisUkSmaM ca bhavati, ataH sUkSmatA''pekSikI pratipattavyA na sUkSmanAmakarmodayajaniteti // 38 // evaM tAvat kAraNAnAM sUkSmAt paraM paraM sUkSmamabhihitamatiba hupudgaladravyArabdhamapi pracaya vizeSAt tat kathamuttarottareSu bahutaradravyArabdhamiti / ata Aha-- sUtram - pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 2-39 // bhA0 - teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saGkhyeyaguNaM bhavati prAk taijasAt, audArikazarIrapradezebhyo vaikriyazarIrapradezA asapradezApekSayA zarIratAratamyam khyeyaguNAH, vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhyeyaguNA iti // 39 // 1' parimANatAM ' iti ga-pAThaH / 2 ' maviprakRSTAM ' iti ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 TI0 - teSAM zarIrANAmityAdi bhASyam / teSAmityaudArikAdInAmanantarasUtrAt paraM paramityetadanuvartate, abhisambadhnAti bhASyakAraH paraM parameva, evazabdastameva krama niyamamavadyotayati paraM paramityamumeva kramamaGgIkRtyAsaGkhyeyaguNatA vidhIyate nAnyatheti / pradezala iti / pravRddho dezaH pradezaH, anantANukaskandhaH pradezo'trAbhidhIyate, evaMvidhaiH pradezaiH pradezataH " itarebhyo'pi dRzyante " iti vacanAt asaGkhyeyaguNaM bhavati / etaduktaM bhavati - audArikazarIragrahaNayogyo yaH skandho'nantapradeza ekaH sa yadA'nyairanantANukaiH skandhaira saGkhyeyaiguNito bhavati tadA vaikriyagrahaNayogyo jAyate, evaM vaikriyagrahaNayogyo'nantapradezaskandhaH, rat yadA'nyairanantANuka skandhairasaGkhyeyairabhyasto bhavati tadA''hArakagrahaNayogyatAmeti / prAk taijasAditi maryAdAM darzayati, na khalu sarveSvayaM kramo grAhyaH, kintu taijasakArmaNe vihAyAdyeSu triSu zarIreSvetad vidhAnam / amumevArtha spaSTataramAcaSTe bhASyeNAmunAaudArikazarIrapradezebhyo vaikiyapradezA asakhyeyaguNAH, audArikazarIrayogyaskandho'nantANuko'pi sarvastokaH, uttaraskandhApekSayA'nantasaGkhyAyAzcAnantabhedatvAt, ata eka audArikayogyaH skandho yadA'nyairananta pradezaskandhairasaGkhyeyaiguNito bhavati tadA vaikriyayogya iti piNDArthaH / audArikazarIre pradezAH audArikazarIrapradezAH anantANukAH skandhA ityarthaH / na punaH pradezAH paramANavo gRhyante'rthAsambhavAt, vaikriyazarIraprAyogyAH pradezAH skandhA jAyante asaGkhye yairanantaparamANupracitaskandhairanyairguNitAH, audArikayogyA ye skandhAste'tra guNyatayA vivakSitAH / bahuvacanamaudArikazarIrayogyaskandhabahutvApekSaM vaikriyaskandhabahutvApekSaM ceti / tathA vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asakhyeguNA iti, vaikriyazarIrayogyaskandhebhyaH AhArakazarIrayogyAH skandhA anantANubhirasaGkhyeyaiH skandhairguNitA bhavanti vaikriyayogyAH skandhAH, pratyekamanantapradezairasaGkhye yaiH skandhairabhyastAH santa AhArakayogyA jAyanta iti, bahuvacanamatrApyubhayayogyaskandhabahutvApekSamiti / / 39 / / atrAha - prAka taijasAdityuktam / atha kaH punastaijasakArmaNayoH skandhapradezaniyama iti 1 / atrocyate sUtram - anantaguNe pare // 2-40 // bhA0- pare dve zarIre - tejasakArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayA'nantaguNe taijasa kArmaNayoH bhavataH / AhArakAt taijasaM pradezato'nantaguNam / taijasAt kArmaNamanantaguNamiti // 40 // pradazamAnam TI0 - pare dve zarIre ityAdi bhASyam / pare ityukte'pi dvizabdopAdAnaM saptamyAzaGkAvyAvRtyartham, dvitvamanyathA'pi sambhavatIti prativiziSTadraya pradarzanArthamAha- taijasakAiti / pUrvasmAt pUrvataH vIpsayA vyAptimAdarzayati- pradezArthatayeti / anantANuskandhArtha For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 sUtra 41] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam tvenAnantaguNe bhavataH / etadeva sphuTIkaroti-AhArakAt taijasaM pradezato'nantaguNam, AhArakazarIrayogyaskandho'nantANuko'nyairanantaparamANupracitaskandhairanantairguNitastaijasazarIragrahaNayogyo bhavati / pradeza iti pradezairanantANukairanantaiH anantaguNamiti ca phalameva nirdiSTamAcAryeNa, ananto guNabahutvaM yasya tadanantaguNam, asmAcca phalanirdezAt jJAyate'nantaiH skandhaiguNitaM sadanantaguNaM bhavati, anyathA pradezairanantairiti durlabhaM syAt / evamasaGkhyeyaguNamapi vAcyam, tathA taijasAt kArmaNamanantaguNamiti taijasazarIrayogyaH skandho'nyairanantANukaiH skandhairguNitaH kArmaNazarIrayogyo bhavati // nanu cArthe taijasaM kArmaNaM cAntarA bhASAprANApAnamanoyogyavargaNA nirdiSTAstataH kramavRddhaH skandharAzirmanograhayogyakArmaNasya nirdiSTaH, iha tu taijasAdanantaramevetyetat katham ? ucyate-na kazcid vizeSaH taijasAdArabhya yAvanmanastAvata kramavRddhayAntarAle'nantA eva skandhA bhavanti, punastatrApyekANukAdiprakSepAdanantAH kArmaNayogyAstadevAnantaguNatvam , iha tu punane sa krama AzritaH, kintvanantaskandhaguNaH sa rAziH kArmaNayogya AkhyAta iti, ataH sa evAyaM maSImrakSitakurkuTAbhorthArpaNavizeSo mA vipratipatyAstvamiti // 40 // ayaM cAnyo vizeSo'nyazarIrebhyastayoryaduta sUtram-apratighAte // 2-41 // bhA0-ete he zarIre-taijasakArmaNe apatra lokAntAt sarvatrApratighAte bhavataH // 41 // ___TI-ete de zarIre ityAdi bhASyam / ete anantarasUtraprastute pratyakSAsanne, dvizabdopAdAnamatra prathamAvahuvacanAzaGkAvyAvRtyartham / vizaraNadharmatvAccharIre dvitvaM vizeSapratipattyartham / taijasakAmaNe jIvAjIvAdhArakSetraM lokastasyAnto'vasAyastamAllokAntAdanyatra lokAnte hi pratihanyete, te gatisthitihetudharmAdharmadravyAbhAvAt ... tadupagrahAd hi jIvAnAM pudgalAnAM ca gatirupajAyate jalacarANAmiva taijasakArmaNayora. maNA jaladravyApekSe, anyatra tu sarvasmin loke na tayoH pratighAtaH kacana vidyate mRtatve'pi hi tayoratisUkSmatvAt sarvavartmasu gateH pratighAtAsambhavaH sadAcAramunivat, te api na kiJcit pratihatasnehagirijaladhivalayadvIpapAtAlanarakavimAnaprastarAnapi bhindatI jAte'kSatasvarUpe vajravanna jAtucita kuNThatAmanuvAte / na khalu lohapiNDamAvizantastejo'vayavAH parisphuranmUrtayo'pi kayAcidupapattyA nivArayituM pAryante tadvidhmApanAyAmbhovayavAzca samAhRtAH, sUkSmatvAdevameva ca zarIrake rAjavallabhapuruSavat sarvatrAvyAhatapravezanirgame pratipattavye iti // 41 // 1 pekSetyanyatra ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 na ca tAbhyAM kadAcit saMsArI virahita ityAvedayannAha sUtram-anAdisambandhe ca // 2-42 // banAyo bhA0-tAbhyAM taijasakAmeNAbhyAmanAdiH sambandha iti nAdiH sambandhaH // 42 // TI0-anAdisambandhe ca / AdiH-prAthamyam, avidyamAna AdiyasyAsAvanAdiH, sambandhanaM-sambandhaH, saMyoga ityarthaH, anAdiH sambandho yayoH paraspareNa saMsAribhizca saha te anAdisambandhe zarIrake bhavataH suvarNadhAtupASANasaMyogavadAkAzapRthivyA. disaMyogavad vA / cazabdaH sambandhavikalpArthaH, naikAntata evAnAdiH sambandhaH, kintu dravyAstikanayAvaSTambhena tayoratidIrghakAlapravAhAdavicchedavartI sakalabhaviSyadavasthAntarabIjabhUto vicitrapariNAmazaktipracitapudgaladravyairAdhIyamAnapracayApacayo'nAdikapuruSaprayatnanirvayaMnAnArUpakarmavikArAvicchedaH santAnavizepastadaGgIkaraNenAyamanAdiH sambandhaH pratIyate / AdimAMzca payoyanayavaktavyatAbhyantarIkRtatvAt / kriyata iti karma mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogavandhahetusadbhAvAt tIvramandAdyupapattezca / pratikSaNamayamupacIyate puruSaH kapAyayogAdhAsravadvAravartI dRDhatareH karmaNA yaistat kathamanAdiH sambandho nirUpayituM zakyetAtisAhasikairapi, jJAnAvaraNAdikarmaNAM ca sthitikAlaniyamAdavazyamapUrvakarmopAdeyam , taccAdimatsa. mbandhamevAvadhUtazakaM pratipadyadhvam , atazcazabdo dravyaparyAyAstikanayadvayAntarvartitAmApAdayati sambandhasya / / adhunA bhASyAnusRtau yatna AsthIyate-tAbhyAmityAdi bhASyam / tAbhyAmuktalakSaNAbhyAM taijasakArmaNazarIrakAbhyAmanAdirakRtakaH santatyA'GgIkaraNena saMyogo'nAderakRtakasya jIvasyeti, nahi jIvaH kenacidutpAditazcaitanyAtmaneti zrutipathamAgamada vaco yo vA manyeta kRtakamAtmAnamupayogalakSaNamanAdipAriNAmikagAvavartinamapatrapastasyApi vacanamayuktikamasaGgatapUrvAparamiti vidvadbhirapakarNyam, ato'nAdistadanAditvAt taijasakArmaNe apyanAdisambandhe vidvAMsaH pramAtumarhanti, anyathA parityaktasakalazarIrakalaGkasya muktasyeva kena hetunA saMsAritA syAditi ? // 42 // athaite anAdisambandhe api sati kimazeSasaMsAriNa eva sta Ahosvit kasyacideveti ? / ata Aha sUtram-sarvasya // 2-43 // bhA0-sarvasya caite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhvtH| . eke tvAcAryA nayavAdApekSaM vyAcakSate / kArmaNamevaikamanAdisarvasaMsAriNAM / taijasakArmaNavattA na sambandham / tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhavatIti / taijasaM " tu labdhyapekSaM bhavati / sA ca taijasalabdhirna sarvasya, kasya1.nAdisambandho jIvasyetyanAdisamba' iti gh-paatthH| 2 rupakarNya ' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 43 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 201 cideva bhavati / kopaprasAdanimittau zApAnugrahau prati tejonisargazItarazminisargakaram , tathA bhrAjiSNuprabhAsamudyacchAyAnirvatakaM saMzarIreSu maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi // 43 // TI-sarvasya caite ityAdi bhASyam / azeSasarvakarmAdhAya cetasi, avocata mUriH sarvasyeti, cazabdenAvRttau taijasakArmaNe samAkarSatyanAdisambandhApekSe, evaMrUpe ete zarIrake saMsAriNo jIvasya sakarmakasya jntorbhvtH| sarvasyAmavasthAyAM na kazcit tAdRzaH prANI vidyate yasyaite duHkhapaJjaraprabhavabhavavartino na sta iti / evaM svAbhiprAyamupavAdhunA matAntaramupadarzayannAha-eke tvAcAryA ityAdi / anye punarAcAryAH prarUpayanti-prativiziSTanaya ___ vAdAlambanAH santaH kArmaNamevaikamanAdisambandhamavicchinnaHpravAho taijasasyAnAditAmaH yasmAt karmaNastasmAt tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhavati na punastaijasenApi, tatpravAhAdarzanAt / kiM punarnayavAdamurarIkRtya te sUrayastaijasamapaguvate kimatra vaktavyam // nanu sujJAnamevedam , yo hyatItAnAgatakAlAvadhikavastuvizeSavyudAsamAtiSThate vartamAnakSaNavatyaiva vastu vastutAmAvasatItyevamanusandhAya pravartate sa khalu prakAzanAmAtikrAntAgAmicakraparihAritvAd vartamAnakSaNarjusUtraNAdRjusUtra iti pratItastamapekSamANAH prathayanti-taijasaM tu labdhyapekSaM bhavatItyAdi / tuzabdo'vadhArakaH taijasaM labdhyapekSameva bhavati-sattAmAsAdayati, sA ca taijasalabdhirviziSTataponuSThAnAdibhiH sAdhanaiH kasyacideva bhavati na sarvasya jantostatsAdhanakalApavimukhasya, sa ca tadyogyasAdhanasamAsAditatejolabdhistejonisagemAtanoti, krodhAvezAdaruNalocanazcalatkapolAdharapuTaH kRzAnupuJja iva duSprekSyaH kSamAvanitayA durbhaga ivAtidUramapAstaH zApapradAnaM prati kRtAdhyavasAyaH sphuliGgamAlAkulamatyuSNatejaH prayatnavizeSAt tathA muzcati gozAlAdivada yena parastadaiva bhasmasAd bhavati, tathA manaHprasAdAvezAdanukampayA vA'nugrAhyapakSaM prati pralhAdakAriNamamRtakalpaM tejovizeSamanuSNadIdhitivada vidhUtasakalaparitApatimirarAzimanugrahapravaNamAnasaM kSipati yenAzu sukhAsvAdavinimIlitalocano'pUrva iva jAyate, yathA ca bhagavataivoSNalezyAparItAGgayaSTigozAlakaliranugRhItaH zItatejonisargeNa, krodhaprasAdau nimittaM yayoH zApAnugrayosto krodhaprasAdanimittau zApAnugrahAvabhimukhIkRtya tejonisarga karoti / hatastvaM dagdhastvamityevamAdi krodhAviSTavacanaM zApaH / kadAcid vA bAhyanimittApekSamanta:karmApi pariNamate yenAyaM kANaH kuNThaH kubjo vA bhavatIti so'pi zApa evAvagantavyaH / ataH krodhanimittazApapradAnAbhimukha uSNatejonisarga karoti / prasAdanimittAnugrahAbhimukhaH zItarazminisargakaro bhavati / zItA razmayo yasya nisRjyamAnatejovizeSasya sa zItarazmiH, zItarazmizcAsau nisargazca zItarazminisargastatkaraNazIlaM 'taijasaM zarIreSu' iti gha-pAThaH / 26 For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 zItarazminisargakaraM taijasam / tathA bhrAjiSNuprabhetyAdi / bhrAjanazIlo - bhrAji - SNuH prabhANAM samudayastasya chAyA - AbhA bhrAjiSNuprabhAsamudrayacchAyA // nanu ca bhrAjiSNureva bhavati, kiM hi tasya vizeSyate ? malImasatvenApi darzanAt, malImasaprabho maNiriti saMvyavaharanti laukikAH, tasyAH chAyA (yA) nirvartakaM utpAdakaM - taijasaM, zarIreSvaudArikAdikeSu keSucit maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi / yathA hi maNayaH sphaTikAGkavaiDUryAdayo bhrAjiSNucchAyA vimalapudgalArabdhatvAt jvalano vA nirastapratyAsannatimiratrAtaH pradyotate svatejasA, jyotiSkadevAnAM vA candrAdityAdInAM vimAnAnyatibhAsvarANi nirmaladravyArabdhatvAt, tathA taijasazarIrApekSamaudArikAdiSu zarIreSu keSucideva sphuranmRjAjAlamupalabhyate, na sarveSu, anyathA tadbhAvAt / kayA yuktyA tat tathA bhavet ? etacca teSveva zarIreSu draSTavyaM yAni labdherAdhAratAM pratipadyante, anyathA grantho na saGgaccheta, tathA bhrAjiSNuprametyAdi ca, kiM kAraNaM ? ye hi labdhipratyayamevecchanti taijasaM teSAM tAvadanyatra labdherabhAvAnna ghaTate, AcAryAbhiprAyo 'pi nAyaM parAbhiprAyaprastAvAt / apare varNayanti - AcArya matamevedam, anye tu nityasambandhameva tatkAryamapi ca bhrAjiSNuprabhetyAdi, tadetadayuktamavyApteriti // atha yAni zarIrANi labdhirahitAnAmapi mayUkhajAlamudvamanti dRzyante teSu katham ? / tatra hi karmaNaudA rikazaktireva sA tAdRgiti na taijasasya, yathA vaikiyeSvitipratyAkhyAnavAdina evaM varNayanti, tasmAd yadadhunaiva labdhyA samudbhAvyate tat kathamanAdisambandhaM sarvasya vA jantoH syAdAhArakavadaprAptalabdherna tena dAhAdi kiMcit kAryamanuSThAMtuM zakyamanupajAtakumbheneva jalAdyAharaNAdi, pratinivRttatathAvidhalabdhirapi pumAn tathA kiMcit kartuM samartho na bhavati dhvastaghaTa iva tailadhAraNAdi, tasmAnnAsti taijasaM sarvasya jantoH, na cAnAdisambandham, iha ca sUtre prekSApUrva kAritayA''cAryeNApo'kAri sUtradvayamapyAkSepsyAmIti, anyathA pUrvasUtra evAkSepo yujyate, evamekIyamatena pratyAkhyAtameva taijasamanAdisambandhatayA sarvasyeti / yA punarabhyavahRtAhAraM prati pAcakazaktirvinA'pi labdhyA sA tu kArmaNasyaiva bhaviSyati, karmoSNatvAt, kArmaNa hIdaM zarIramanekazakti garbhatvAdanukaroti vizvakarmaNaH, tadeva hi tathA samAsAdita pariti vyapadizyate yadi taijasazarIratayA tato na kazcid doSa iti // 43 // 202 atha kiM yathaite sarvasyAnAdisambandhe yugapacca kimevamanyAnyapi yugapadekasya bhavantyutAho na ? / atrocyate -- santi, na tu sarvANi / kiyanti tahIMti ? / ata Aha-- sUtram - - tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA caturbhyaH // 2-44 // bhA0 - te AdinI eSAmiti tadAdIni / taijasakArmaNe yAvat saMsArabhAvinI AdinI kRtvA zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjyAnyA caturbhyaH // 1' AdinoM ' iti gha-pAThaH / 2 0 vinau Adim' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 44 ] svopajJabhAgya-TIkAlaGkRtam 203 TI0 - te AdinItyAdi / prastute taijasakArmaNe tacchabdenAbhisambadhyete / te AdinI eSAmaudArikAdInAM meDhIbhUte vyavasthite tAni tadAdIni samudAyasamAsArthaH / etadeva spaSTataraM karoti - taijasakArmaNe yAvat saMsArabhAvinI AdinI kRtvA yAvat saMsAraM bhavituM zIlamanayoste yAvatsaMsArabhAvinI taijasakArmaNe AdinI kRtvA meDhI bhUtatayA vyavasthApya zeSANi audArikAdIni ekasmin kAle ekasya jIvasya bhAjyAnivikalpyAni, A caturbhya iti yAvaccatvAri yugapadekajIvasya bhavantyapratyAkhyAnapakSe / athaikIyamatena taijasaM pratyAkhyAtaM tadA zrINi yugapadekasya syuH, AcAryasyAbhiprAyaH - kArmaNavat taijasaM prAyaH sarvadA sarvasyAsti, yataste AdinI eSAmiti vigrahaM kRtavAn / ye tu pratyAcakSate teSAM vigrahaH- tat Adi kArmaNameSAM tAni tadAdIni / ubhayathA ca bhASyaM bhaviSyati, AcAryasya tu vigrahagatau karmakRta eva yogo bhavati, na tu taijasamityatraiva labdhyapekSatvAt tat kila nAsti, tasyAmavasthAyAmanyatra tvAcAryasya taijasaM sarvatrAsti / tAmidAnImAtmAbhiprAyAnusAriNIM bhajanAM darzayannAha - bhA0- tathA taijasakArmaNe vA syAtAm / 1 / taijasakArmaNaudArikANi vA syuH / 2 / taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH / 3 / taijasakArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH / 4 / taijasakArmaNau dArikAhAra kANi vA syuH / 5 / kArmaNameva vA syAt / 6 / [ kArmaNataijase vA syAtAm / 7 / ] kArmaNaudArike vA syAtAm / 7 / kArmaNavaiye vA syAtAm / 8 / kArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH / 9 / kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / 10 / kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH | 11 | kArmaNataijasaudArikANi vA syuH / 12 / na tu kadAcid yugapat paJca bhavanti / nApi vaikriyAhAra ke yugapad bhavataH / svAmivizeSAditi vakS // 44 // 1 TI0 - tadyathetyAdinA / antargatau taijasakArmaNe kevale staH, iha tu taijasamAzritamAcAryeNa, vigrahagatAvityatra parAbhiprAyeNa nAzritam, bhavasthatAyAmete ca audArikaM ceti trINi yugapat / athavA ete ca vaikriyaM ceti trINi, tiryaGmanuSyANAM ekajIve yugapat taijasa kArmaNaudArikaiH saha labdhipratyayavaikriyazarIra sadbhAve yugapaduvicchizarIrasaMkhyA pradezatvAccatvAri, caturdazapUrvadharamanuSyasyAhArakalabdhau satyAM taijasakArmaNaudArikaiH saha yugapadevaM catvAri, padmanAlatantuvadevAvicchedenaikajIva pradezaizcatuSTayamapi pratibaddhamavaseyam / evametAn paJca vikalpAn svamate pradarzyAdhunA ekIyamatamAdarzayitumAha- kArmamevAsyAt, nAntargatau labdhipratyayaM taijasamasti, labdhermRtAveva pracyavanAt, ataH kArmaNamevaikamiti prathamo vikalpaH, kArmaNataijase vA syAtAmityayamatrAnupapanno vikalpo heyA tu 1' kAhArakANi ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapat pazca abhAva: 204 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 bhASyeSvadhItaH, kathaM ? yaiH pratyAkhyAtaM sahajaM taijasaM teSAM kuto'ntargatau tatsambhavaH 1 na cAnyAsvasthA bhavasthatAyAmasti yatrobhayameva syAt, anutpannataijasavaikriyalabdheH kArmaNaudArike dve bhavataH, athavA kArmaNavaikriye devanArakANAM, tiryamanuSyANAmanutpannataijasalabdhInAM kArmaNaudArikavaikriyANi yugapat , anutpannataijasavaikriyalabdhezcaturdazapUrvadharamanuSyasya kArmaNaudArikAhArakANi vA, utpannalabdhInAM nRtirazcAM kArmaNataijasaudArikavaikriyANi yugapaJcatvAri bhavanti, caturdazapUrvadharamanuSyasyAnutpannavaikriyalabdheH kArmaNataijasaudArikA.hArakANi yugapat, evamete'nyAcAryadarzanena sapta vikalpA bhavanti // rAvA idAnImA caturthya ityasya vyavacchedasya phalaM darzayati-na tu kadAcit paJca yugapad bhavantIti / naiva jAtucidekasmin kAle pazcAnAM sambhavaH AhArakavaikriyayoryugapadabhAvAt / etadanena bhASyavacanena darzayati-nApi vaikriyAhArake yugapad bhavataH / pUrvamupanyastaM(?) paJca yugapanna jAtucit sambhavantIti tadbhAvanArthamidam , apizabdo'vadhArakaH / naiva vaikriyAhArake yugapada bhavataH, labdhidvayAbhAvAt / ete ume labdhI yugapadekatra na sambhavato vyaktirUpeNa, yasmin kAle vaikriyaM tasminneva kAle AhArakamiti, payoyeNa tu sambhavataH, kRtvA vaikriyamuparatatadvayApAraH karotyevAhAraka, tadabhAvAca naikakAle paJca zarIrANi sambhavantyekasya / kiM punaH kAraNamekasyaikadA te labdhI na bhavata iti ? Aha-svAmivizeSAditi vakSyati'labdhipratyayaM ca' (a0 2, sU0 48) 'zubhaM vizuddhamavyAghAti cA''hArakaM caturdazapUrvadharasyaiva' (a0 2, sU0 49) ityatra sUtradvaye, svAmivizeSo vakSyate / nRtirazvA labdhipratyayaM vaikriyaM bhavati, tadyathA-saMyataH karoti vaikriyaM niyamata eva pramattastadAHbhavati, uttarakAlaM ca tAM labdhimupajIvana AhArakasyApi pramatto niSpAdakaH, niSpattyuttarakAlaM tu niyamata evApramatto bhavatItyasmAt svAmivizeSAda vakSyamANAnna labdhidvayamekasyaikadeti, AhArakalabdhimupajIvanapi zubhAdhyavasAyatvAdapramatta iti // 44 // ___ uktAni zarIrANi, kiM punareSAM prayojanam ? upabhogaH, upabhogavanti zarIrANi, teSAM tu sUtram-nirupabhogamantyam // 2-45 // TI-athavA ihaudArikAdizarIrabhAve tAvat sukhaduHkhopabhogo dRSTastat kiM yadA kArmaNasya bAhyopa - kArmaNaM vigrahagatau tadA'nena sukhaduHkhopabhoga AtmanA kriyate neti / bhogAbhAvA nApa ucyate-nirupabhogamantyam / athavA zarIrANAmindriyatvaM sukhaduHkho palabdhyadhiSThAnatvaM vyApArazcAsti, kArmaNamapi ca zarIranyAyavacanAt vyApAravacca vigrahagatau karmayogavacanAca, parakAraNatvAca // nanvindriyavadaGgopAGganirvRtterabhAvAt tat kimasminnarthopalabdhisukhaduHkhopabhogavizeSo nAsti labdhIndriyasadbhAve stiiti| For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 45] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 205 ucyate-tAnyeva sopabhogAni samastopabhogakAraNatvAt kAlAntarAvasthAnAcca, idaM tu nirupabhogamantyam // bhA0-antyamiti sUtrakramaprAmANyAt kArmaNamAha / tat nirupbhogm| na sukhaduHkhe tenopabhujyate, na tena karma badhyate, na vedyate, nApi nirjIyata ityarthaH / zeSANi tu sopabhogAni / yasmAt sukhaduHkhe tairupabhujyate karma badhyate vedyate nirjIyate ca, tasmAt sopabhogAnIti // 45 // TI0-antyamiti suutrkrmpraamaannyaaditi| ante bhavamantyam , kasyAntyamiti ced ata Aha-sUtrakramaprAmANyAdaudArikAdizarIrANAM caturNA paryantavarti kArmaNamAha, sUtrakArAdavibhakto'pi hi bhASyakAro vibhAgamAdarzayati, vyucchittinayasamAzrayaNAt / audArikAdizarIracatuSTayaparyantavati tat nirupabhogaM nirastopabhogaM nirupabhogam, upabhogo vakSyamANaH prativiziSTa eva, tadabhAvAnnirupabhogamucyate / kaH punarasAvupabhogo yamadhikRtyocyate nirupabhogam ? ata Aha-na sukhaduHkhe tenopabhujyate iti / manojJAmanojJazabdAdiviSayasamparkajaM ca sukhaM duHkhaM na tenopabhujyete, nivRttyupakaraNendriyAbhAvAllabdhIndriyasannidhau satyapi, ubhaye'pi hi zabdAdayo viSayA nivRttyupakaraNendriyavirahavihvalena kArmaNena nopabhoktuM zakyanta iti nirupabhogam, asaGkhyAtasamayanivRttazca chadmasthasya sukhaduHkhopabhogaH, vigrahagatezca catuHsamayaparatvAt so'yuktaH, tathA na tena karma badhyate, na vedyate, nApi nirjIyate ityarthaH / upabhogavizeSaniSedhapradarzanArthamidamAtanyate, tena kArmaNena vapuSA na khalu karma baddhaM pAyate, abhivyaktakAraNAbhAvAta, kAraNairhi ko vyApAramAtanoti pANipAdazrotrAdibhiH tadyathA-audArikazarIrI mano'bhisandhAnapUrvakamAkRSyAkarNAntaM zilImukhaM mRgavadhAya kSipati, asatpralApAdi bahu bhASate, adattadraviNamAdatte, pANyAdinA yoSitamabhigacchati, sakalakAyavyApAreNa parigRhNAti manovAkAyavyApAraiH, evameSa karmabandhakaraNakalApastadA na samastyabhivyaktasvarUpaH kArmaNe, taddhi pANipAdamukhalocanAdyavayava vinirmuktaM manovAgvyApArarahitaM ca, ato na hiMsAdyAsravakRtaM tena karma badhyate / tathA tena na vedyate, na nirjIyate vA, evaM vidhAsravajanitakarma tena zarIrakeNa nAnubhUyate,tasya dhupabhogo nArakAdigatiSu nAntargatau atyalpakAlatvAt audArikavaikriyAbhAvAcca, anubhUyamAnameveha nirjIyate nIrasatAmApAdyamAnaM parizaTadAtmapradezebhyaHpratyastasnehalezamAmuktarasakusumbhakavanirjIrNamucyate, na caitat tasyAmavasthAyAM manovyApArAbhAvAt pratipattumutsahante'tikovidAH, tathA kArmaNaM hi karmasaGghAtaH sa copabhogyo bhavati, nopabhojakaH / audArikAdyapyevameveti cet, na, bAhyendriyapakSatAmaGgIkRtyopabhoktRtvamaupacArikamatyantaprasiddham, ato'bhivyaktasukhaduHkhakAnuvandhAnubhavanirjarAlakSaNamupabhogamAdhAya 1 NatvAtrA'ntarAva' iti ka-kha-pAThaH / 2 'paryAyanayasamAzrayaNAt' iti kh-ttii-paatthH| 3 'pratyastanehaLezamAmuktarasa' iti ka-kha-pAThaH, 'pAdalezAnAmuktaM ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayojanAni 206 tattvArthAdhigamasUtram [maNyAyaH 2 vetasi kArmaNamanupabhogamadhyagAyi sUriNA ityevamupAttaprativiziSTopabhogavyatiriktenopabhogena yadi tadamisambadhyate gamanAdAnAdikriyArUpeNa kaSAyayAgapratyayena bandhena na kazcid doSaH / evaMvidhaH sarvathopabhogastasya pratiSidhyate nopabhogasAmAnyamiti / atha kArmaNavyatiriktAni zarIrANi kathaM pratipattavyAnIti?ata Aha-zeSANi tu sopbhogaaniityaadi| uktaM kArmaNam, tadvyatiriktAnyaudArikavaikriyAhArakataijasAni zeSazabdenAbhidhitsitAni, tAni ca sopabho .. gAni pratipattavyAni / katham ? audArike tAvanirvRttyupakaraNendriyasadbhAvAaudArikAdInAM nA diSTAniSTaviSayasampRktau satyAM sukhaduHkhopabhogaH parisphuTapariniSpanna pANipAdAvayavakalApatvAca, vadhAnRtAdyAsravadvAravartitvAt karmabandhAnubhavanirjarAH siddhAH, vaikriye'pyevameva bhAvanA kAryA, AhArake tu zarIrendriyAbhivyaktau satyA sukhaduHkhopabhogaH sambhavati // nanvapramatta ityuktaM prAk ko doSaH ? satyAmapi zabdAdyupalabdhau na pramAdyatyasyAm, anavasthitazubhAzubhaguNAH khalvamI zabdAdayo viSayA na manasvinaH paritoSamAdhAtuM kSamA ityanityatAvagamapUrvikAM vairAgyavAsanAmevAdhivasati, na tUtkarSamAyAti, nindA vA samAdatte, kintu yathAvasthitatayA svasaGkalpazilpaviracanAM vidhRya tAn viSayAnsa vidvAn pariNamayati, karmabandhAnubhavanirjaraNAni tvasya tathAvidhAsravajanitAni na sambhAvya ntepramattatvAdeva, na cAvazyaM kArmaNe'sambhavatA, sakalenopabhogena tatra bhavitavyam, sukhadAkhopabhogenApi hi bhogavadeveSyate na nirupabhogaM yathAsambhavamarthapratipatteH sAmAnyato vA sambhavaH, anubhavanirjaraNe tu prAk kRtakarmaNo'pi staH, karmabandhastvapramAdatvAdatidurghaTaH, tathAvidho yogapratyayaH punaH kevalino'pi na nivartata eveti pratipattavyam / taijasazarIreNa tejasi nisRSTe dagdhe vairiNi manasaH paritoSasukhamApAya jAyate paramAnandaH, tathA'nugrAhyapakSe ziziratejonisargeNa paritrAte prANini prIteranuttamAyAH prAdurbhAvaH / duHkhamapi vedyate tapaHprabhAvAdibhirbalavatA parirakSitasya dviSo'nyasya vA svanisRSTe tejasyaprabhavati manAgapyapakartumupakata vA taijasazarIrabhAjaH sphuTameva / eSa caivaMvidhasukhaduHkhopabhogastaijasanimitta iti tena dvAreNopajAyate, atastena sukhaduHkhe upabhujyete, zApAnugrahapravaNatvAt , taddvAreNaiva puNyasyApuNyasya vA bandhaH tatpUrvikaivAnubhavanirjare na pratiSeddhaM pAryete, atastadapi sopabhogam , samudghAtanisargAtmatvAt / labdhipratyayametadevaM bhavatu, yat punaH sarvadA samasti sarvaprANiSu tat kathaM sopabhogam ? tadapi hi parigRhItAhArapAkakAritvAt samyakapariNAmApAdanAt sukhamAdhatte, tadviparItatayA tu vyApriyamANaM tadeva duHkhAya sampadyate, karmabandhAnubhavanirjarAstu pratyekaM tasya na sambhAvyante, audArikAdisahavartitvAt , ataH pUrvakeNApyupabhogena sopabhogaM bhavatyeveti mA na parituSaH / zeSANi tu sopabhogAni ityasyaiva vacanasya vivaraNadvAreNa bhASyapraNayanaM, yasmAdityAdi / anyenopabhogena sopabhogAni mA grahIt kacidataH suhRd bhUtvA mUrirAcaSTe, audArikAdibhiH sukhaduHkhopabhogaH karmabandhAnubhavanirjarAzca vyAkhyAta For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 46-47] svApajJabhASya-TIkAlaGkRtam 207 nyAyena kriyante tasmAt sopabhogAni iti nigamanam , kArmaNamapahAyakaM zeSANyevaMvidhenopabhogena sopabhogAnIti // 45 // bhA0-atrAha-eSAM paJcAnAmapi zarIrANAM sammUchanAdiSu triSu janmasu kiM ka jAyata iti / atrocyate TI0-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / ajAnAnaH praznayati-eSAmaudArikAdInAM vapuSAM pazcAnAmapi triSu janmasu sammUrcchanAdiSu kiM zarIraM ka janmani jAyate sambhavatyutpadyate vA / atrocyate sUtram-garbhasammUchainajamAdyam // 2-46 // bhA0-Ayamiti sUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha / tad garbhe sammUchane vA jAyate // 46 // TI0-Adau bhavamAdyaM zarIraprakaraNaprathamasUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha, tad garbhe janmani sammUchane vAjAyate-sambhavatIti, janiHjanmani prtyekmbhismbdhyte| garbhe jAtaM garbhAd vA garbhajamevaM sammUchainajamapi, uktalakSaNe ca garbhasammUrcchane janmanAmato garbhaja nmanAM sammUchenajanmanAM ca prANinAmaudArikaM tAvad bhavati, na tvavadhAraaudArikazarIrasya / NamaudArikameva, taijasakArmaNayorapi tatra sambhavAt , labdhipratyayavaikriyAhA rakayorvA garbhajanmanyuttarakAlabhAvitvAt // nanu ca bhUte DavidhAnaM tat kathaM bhASyakAro vivRNoti jAyata iti vartamAnakAlAbhidhAyinA zabdeneti ? / ucyate-na doSo'yaM yasAjjAtamutpannamuttarakAlamapi punaH punaH paryAyApekSayA sambhavatItyupaaudArikapramANam - panna eva nirdeza iti / etaca zarIraM jaghanyenAGgulAsaGkhyeyabhAgapramA ra NamutkarSato yojanasahasrapramANamapi // 46 // sUtram-vaikriyamaupapAtikam // 2-47 // bhA0-vaikriyaM zarIramaupapAtikaM bhavati / nArakANAM devAnAM svAminaH vaikriyasvAminaH ceti // 47 // TI0-upapAtajanmopapAtazabdenocyate tasmin bhavamaupapAtikaM vaikriyaM zarIraM, tannimittatvAdavadhivat sahajam , tacca sAmarthyAnnArakadevAnAmeva na zeSANAm / dvividhaM ca tad-bhavadhArakamuttaravaikriyaM ca, tatrAdyasya jaghanyenAGgalAsaGkhyeyabhAgaH vaikriyapramANam - pramANam, utkRSTaM paJca dhanuHzatAni, uttaravaikriyaM jaghanyenAGgalasaGkhyeyabhAgapramitamutkarSeNa yojanalakSaNapramANamiti // 47 // For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sadbhAva: tattvArthAdhigamasUtram adhyAyaH2 sUtram--labdhipratyayaM ca // 2-48 // bhA0-labdhipratyayaM ca vaikriyaM zarIraM bhvti| tiryagyonInA labhyA vaikiya.. - manuSyANAM ceti // 48 // TI0-labdhipratyayaM ca vaikriyaM cetyAdi / cazabdAdutkRSTaM vaikriyamuda cIcarad bhASyakAraH / tapovizeSajanitA labdhistatpratyayaM-tatkAraNametaccharIraM bhavatyajanmaja midamityarthaH / athavA garbhajanmanAmevedamuttarakAlaM bhavatIti na kazcid doSaH / labdhipratyayavaikriyazarIraprativiziSTasvAminirdidikSayA Aha-tiryagyonInAM manuSyANAM ceti / sAmAnyAbhidhAne'pi labdhipratyayavacanAda, bhUyasAM garbhavyutkrAntitiryaGmanuSyANAmidaM draSTaH vyam , tapovizeSAnuSThAnAd, vAyozca vaikriyaM labdhipratyayameva, zeSatiryagyonijAnAM madhye, nAnyasyeti // 48 // atrAha-athAhArakaM kiMlakSaNamiti 1 / atrocyatesUtram-zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka caturdazapUrvadhara eva // 2-49 // bhA0-zubhamiti zubhadravyopacitaM zubhapariNAma cetyarthaH / vizuddhamiti AhArakasya sva. vizuddhadravyopacitaM asAvA cetyarthaH / avyAghAtIti AhArakarUpam zarIraM na avyAhanti na vyAhanyate cetyarthaH // TI-idamapi labdhyapekSameva, kintu vaikriyAdayaM vizeSaH zubhAdikRtaH, ajanmajavaM ca sAmAnyam / zubhamiti zubhadravyopacitamityAdi / zubhAni dravyANISTavarNagandharasasparzabhAJji taiH pracitaM-nivartitam, zubhaH pariNAmazcaturasra saMsthAnamAkAro yasya tacchubhapariNAmaM cAhArakaM bhavati / cazabdaH samuccaye / vizuddhadravyopacitaM zubhapariNAmaM ceti / vizuddhamiti vizuddhadravyopacitamasAvadhaM cetyarthaH / svacchasphaTikazakalamiva sakalavastupratibimbAdhArabhUtaM vizuddhadravyopacitamucyate / apare varNayanti-vizuddhaM zuklamatra vivakSitam, asAvadhamiti avayaM-garhitaM-pApaM sahAvayena sAvadyam, na sAvadyamasAvadyam, sAvadhaM hiMsAdipravRttiryasAta, idaM na hiMsAdau pravartate, na ca hiMsAdipravRttitaH utpadyate, tasmAda vizuddhamasAvadyamAhArakamityucyate / avyAghAtIti vyAhantuM zIlamasya vyAghAti, na vyAghAti avyAghAti, AhArakazarIraM na kiJcid vyAhanti-vinAzayati, na vyAhanyate iti, na ca tadanyena padArthena vyAhantuM zakyate / kathaM punaridamekena yatnenobhayaM labhyate kartA karma ceti ? kullyuTo bahulAbhidhAnAt / nivRttikAyahetusamuccayArthazvazabdaH // 1 sUtre ' taijasamapi ' ityadhikaM ka-kha-pustakayoH / For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 AhArakasya sUtra 49] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam bhA0-tacaturdazapUrvadhara ev| kasmiMzcidarthe kRcchre'tyantasUkSme sandehamApanno . nizcayAdhigamArtha kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamausvAmI sya dArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA labdhipratyayamevotpAda - yati / pRSTvA'tha bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutsRjatyantarmuhUrtasya // TI0-tadevaMvidhamAhArakaM caturdazapUrvadhara eva-labdhipratyayamevotpAdayatIti kriyopariSTAdabhidhAsyate / caturdazeti saGkhyA, pUrva praNayanAt pUrvANyucyante, tAni dhAraNA - jJAnenAlambata iti caturdazapUrvadharaH, sa ca dvividhaH-bhinnAkSarobhinnAcatudazavadha kSarazca, te ca yasyaikaikamakSaraM zrutajJAnagamyaparyAyaiH sat kArikAbhedena bhinnaM vitimiratAmitaM sa bhinnAkSaraH, tasya ca zrutajJAnasaMzayApagamAt praznAbhAvastatazcAhArakalabdhitAmapi naivopajIvati vinAlambanena, sa eva zrutakevalI bhaNyate, zeSaH karotyakRtsnazrutajJAnalAbhAdavItarAgatvAcca, ata eva kecidaparituSyantaH sUtramAcAryakRtanyAsAdadhikamadhIyate " akRtsnazrutasyarduimataH " ityanena vizeSaNakalApeneti, evaMvidhazcaturdazapUrvadhara eva saJjAtalabdhistannivartayati, nAnyaH zrutavidanyo vA avadhAraNaphalam / kimarthaM punarasau tAM labdhimupajIvatItyAha-kasmizcidarthe ityAdi / zrutajJAnagamye kasmiMzcidevArthe'tyantagahane sandihAnastadarthanizcitaye videhAdikSetravartino'rhatazcaraNakamalAbhyAzamaudArikeNa vapupA na khalu pAryate gantumityavabudhya saJjAtarddhi vizepo labdhipratyayameva nAnyapratyayamupajanayati AhArakazarIraM, gatvA ca tatrAzu bhagavantamAlokitasamastalokAlokamAlokyAbhivandha pRSTvA ca vicchinnasaMzayaH paribhUtapApmA punarAgatya tameva deza yatra prAg gacchataudArikamanAvAdhabuddhyA nyAsakavannikSiptaM svapradezajAlAvabaddhaM tadavasthamAste, tato vihAyAhArakamupasaMhAramAnIyAtmapradezajAlaM prAgaudArikamevAnupravizati, eSa cArambhAt prabhRtyA apavargAt sarvo'ntarmuhUrtaparimANaH kAlo bhavatIti, pramANaM cAsyAvarato nyUnaH pANiruskarSeNa sampUrNa iti // atha taijasakArmaNe kasmin janmani samudbhavata iti nAnayorniyamaH, sarvatrApratihatazaktitvAt, sarvajanmasu sahataijasaM kArmaNaM vA syAnna tu labdhitaijasam, ato labdhiprastAvamupajIvana bhASyakAraH tejasamapItyAhataijase hetuH bhA0-taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati // TI-tejovikArastaijasaM sarvasyopalakSaNaM rasAyAhArapAkajananam , taccAvazyaM sarvaprANiviSayamabhyupagantavyam , anyathA zarIrapade taijasazarIrANi baddhAnyanantAni anantotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzisamasaGkhyAni kAlataH, kSetrato'nantAnantA lokAH, dravyataH siddhebhyo'nantaguNAni sarvajIvAnantabhAgonAni, kiM punaH kAraNamanantAni ? tatsvAminAmA 1 'dRSTvA ca ' iti kha-pAThaH, * dRSTvA' iti tu gha-pAThaH / 2 'labdhisatImapi ' iti pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 nantyAdityeSa granthaH sarvo vighaTeta, labdhipratyaya evAGgIkriyamANe saijasavapuSi, ato vidyamAnamapi sarvAsumatsu sahajamanAdRtya taijasaM labdhyadhikAre labdhipratyayamevAcaSTe netaraditi / taijasaM zarIra taijasazarIralabdhikAraNasamudbhUtazakti bhavati tapovizeSAnuSThAnAt kasyacideva jAtucita, na sarvasyeti / idAnIM sakalazarIrabIjabhUtaM kArmaNaM niyamena darzayannAha bhA0-kArmaNameSAM nivandhanamAzrayo bhavati / tatkarmata eva bhavatIti kArmaNasya svarUpam / ...... dhandhe purastAd vakSyati / karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmAdityaprakAzavat / yathA''dityaH svamAtmAnaM prakA zayati anyAni ca dravyANi, na cAsyAnyaH prakAzakaH, evaM kArmaNamAtmanazca kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti // TI-kArmaNameSAM nibandhanamAzrayo bhavatItyAdi / karmaNo vikAraH kArmaNaM, tadeSAmaudArikAdInAM zarIrANAM nibandhanaM bIjamAzrayaH sakalazaktyAdhAratvAt kuDyamiva citrakarmaNo bhavati / AmUlamucchinne tu bhavaprapaJcaprarohabIje kArmaNe vapuSi na punarvimuktibhAjaH zarIrakANA(1)madhiyantyapi prakSAlitasakalakalmaSAH, taccaivaMvidhaM kArmaNaM karmabhya eva jJAnAvaraNAdibhyo jAyate na punaranyat tasya kAraNamasti, jJAnAvaraNAdikaM cASTame'dhyAye bandhAdhikAre purastAt agre vakSyati samUlottam , etadeva cArthajAtaM spaSTayannAha-karma hiityaadi| yasmAt jJAnAvaraNAdikame kAmeNasya kAraNaM tadAtmakatvAt anyeSAM caudArikAdizarIrANAma, na ca svAtmani kriyAvirodhaH, aadityprkaashvt| prakAzaM dRSTAntatayopanyasya vivaraNakAle yathA''ditya ityAha tadetat katham ? na khalu sarvathA''dityAt prakAzo vyatirikta ityabhyupetuM zakyam , tena prakAzasvabhAvaH prakAzamayaH Aditya ityanena na kazcid vizeSaH, AdityaprakAzavadAdityavad vA'bhihitaH, sa yathA tigmAMzuH svamaNDale prakAzayatyanyAni ca stambhakumbhAdidravyANi, na cAnyapadArthaH prakAzakaH savitamaNDalasyAnavasthAprasaktarabhyupetuM shkyH|| nanu ca ghaTAyaprakAzAtmakatvAt prakAzayatu bhAsvAn, mUrtistu prakAzAtmikeva tasyAH kiM prakAzyate tatsvabhAvatvAditi / ucyate yadyapi prakAzasvabhAvA mUrtistathApi sA prakAzyaiva bhavati, pramANavat, pramANaM hi svapararUpaprakAzakArISyate, anyathA cAnekadoSApattiH syAt / evaM kArmaNamityAdi / evametenAdityaprakAzanidarzanena kArmaNaM zarIramAtmanazca svarUpasya kAraNamanyeSAM caudArikAdivapuSAm , na punarjJAnAvaraNAdikarmavyatiriktamasya kAraNamanveSita kArmaNataijasa- vyam , karmamAtratvAt karmasvabhAvatvAt kArmaNasyeti / etayozca taijasapramANam kArmaNayoravarataH pramANamagulAsaMkhyeyabhAgaH utkRSTatazcaudArikazarIra 1'parastAd' iti gh-paatthH| 2 'na cAsyAmyaiH prakAzaH' iti kh-paaH| 3 'vibhaktibhAjA' iti kha--pAThaH / 4 'mUlottarabhedam ' iti sva-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 19] svopajJabhAgya TIkAlaGkRtam 211 pramANe kevalinaH samudghAte lokapramANe.vA bhavataH maraNAntikasamudghAte vA AyAmato lokAntAllokAntAyate syAtAmiti // bhA0-atrAha-audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArtha - iti / atrocyate-udgatAramudAram , utkaTAramudAram , udgama audArikasya mA eba vodAram , upAdAnAt prabhRti anusamayamudgacchati parvate jIryate zIryate pariNamatItyudAram, udAramevaudArikam , naiva mnyaani| yathodarma pA niratizeSa, grAhyaM checaM bhedyaM dAdyaM hAryamityudAharaNAdaudArikam , maivamanyAni, udAramiti ca sthuulnaam| sthUlamudgataM puSTaM vRhanmahaditi, . hAramodArakam / naivaM zeSANi / teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktam (a0 2, suu038)| ___TI-saMzayAnaH pRcchati, audArikamiti padamAdau yeSAM vaikriyAdipadAnAM teSAm etadAdInAM ko'rtho'tra vivakSitaH 1 etaduktaM bhavati-kimetA audArikAdisaMjJA arthavattA mamugatA vidhIyante Ahosvid yacchayeti / anvarthasaMjJA etA na yAdRcchikya iti bhASyakadAdarzayati-ugatAramudAramityAdinA bhASyeNa / anvarthatvAcca saMjJayaiva lakSaNamedaM athaSati, pRthaglakSapAdhyaSasthAnaM vA, ata eSAmvarthasaMjJAvivaraNApamanyAnIti pratyekamanyalakSajayapacchedenAmyalakSaNAbhidhAnAt, ebhya eSa vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM setsyati // manu ca zarIraprakaraNaprathamasUtre etada bhASyaM yuktaM syAt, iha tu prakaraNAntAbhidhAne ma kizcit prayojanaM vaizeSikamastIti / ucyate-sadevamayaM manyate, tadevedamAdisUtramAprakaraNaparisamAsaH prapaJcyate, athavA prakaraNAntAbhidhAne satyameva ma kizcit phalamastyasUtrArthatvAdatA kSamyatAmidamekamAcAryasyeti, tatra udgatAramudAram iti / uhatA-uskRSTA ArA-chAyA yasya tadudgatAramudAraM pradhAnamityarthaH / tIrthakaragaNadharazarIrAGgIkaraNAdevamucyate, nahi tIrthakarAdizarIrebhyo'nyat pradhAnataramasti trilokyAM zarIramiti / athavA uskarAramudAram / utkRSTA ArA-maryAdA-pramANaM yasya tadutkaTArasudAram , avasthitasAtirekayojanasahasrapramANasvAsa, anyaccaivaMvidhaM nAsti / nanu vaikriyamadhikA yojanalakSeti satyamevametad, avasthitaM tana bhavati, patradhanuHzatapramANamevAvasthitaM vaikriyam, audArikaM punaravasthitamevamucyate / udgama eva vA udAraH, udgamanaM-udgamaH-prAdurbhAvaH sa eva codArazabdenocyate / yata upAdAnAt prabhRtItyAdi / upAdAnaM hi zukazoNivAdyaudArikasya tadahaNAprabhRtyeva cAnusamayamudgati avibhajyamAnasvarUpaH kAlavizeSaH samayo'bhidhIyate, ata: pratisamayameva taduttarAmattarAM vyavasthA svIyaparyAptyapekSAmudgacchati-prApnoti, na vadasti kAlabivaraM yatrAvasthAntaraM na samAsAdayatIti, evaM ca bhASyakAro darzayati-tata vardhate vayaHpariNAmenopacIyamAnamrarti prativelamAbhAvyate, jIryata iti jarAmadhigacchati-cayohAnimApnoti, zIryata iti zithilasandhi 1 mA.vi ghapAH / 'pratipayamA' iti ka-mAH / For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 pandhanamAlambamAnacarmamaNDalamupalakSyate tadeva jAtucidataH zIryata ityucyate, pariNamatIti samantAjarAbhAravidhuramAnamati paripelavagrahaNazaktIndriyagrAmaM valIvalayalekhAvicitramanyadivopajAyate, ato muhurmuhurudgamanAd udAramevaudArikaM svArthe pratyayavidhAnAt / naivamanyAnIti, yathedamaudArikamevaMvidhAnekavizeSaNaviziSTaM na tathA vaikriyAhArakataijasakArmaNAni, nahi kriyasya jarasA vivRddhyA vA pratikSaNaM yogo'styavasthitatvAt tathA''hArakasya, taijasakArmaNayostu sutarAM na samastyaGgopAGgAdyanivRtteH / athavA'nyathA vyutpattiH-yathodgamaM pA niratizeSamityAdi bhASyam / yo ya udgamo yathodgamaM niratizeSa niHzeSaM niratizayaM vA mAMsAsthisnAyavAdyavabaddhatvAt sarvameva tulyam , grAhyAdidharmayogAd gRhyate pANyAghavayavairindriyairvA, chidyate parazvAdinA, bhidyate nArAcAdinA, dahyate'nibhAskarAdinA, hiyate mahAvAyuvegenetyevamAdibhirvidAraNAdudAramucyate, pRSodarAditvAcca saMskArayatyudAraNAdaudArikam / naivamanyAnIti sujJAnam / nahi vaikriyAdiSu mAMsAsthigrAhyAdayo vizeSAH santi / athavA'nyathA udAramiti cetyAdi / cazabdo'thavetyasyArthe / sthUlasyAbhidhAnamudAramiti svalpapradezopacitatvAt bRhatvAcca bheNDavadudAraM sthUla miti / asyaiva paryAyAn sukhAvabodhArthamAkhyAtisthUlamudgataM puSTaM bRhanmahadityudAramevaudArikam / sthUlatvAd bheNDavat UrdhvaM gatamucchrAyamudgatamatipramANatvAt , puSTaM zukrazoNitAdipracitatvAt , bRhat pratikSaNaM vRddhiyogAt , yojanasahasrapramANAvasthitArohapariNAhatvAnmahat , udAramevaudArikamityanena na taniyamaH kintu pradarzanametat kvacit svArthe kvacinnivRttAdyartheSviti / naivaM zeSANi vaikriyAdIni / kiM kAraNamata Aha-teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktaM (2, 38) yasmAt teSAM vaikriyAdInAM paraM paraM prAka sUkSmamabhihitaM tasmAnnaivaM zeSANIti // bhA0-vaikriyamiti / vikriyA vikAro vikRtirvikaraNamityanarthAntaram / baiMkriyasya vistareNa _ vividhaM kriyate / eka bhUtvA anekaM bhavati / anekaM bhUtvA eka ___ vyAkhyA " bhavati / aNu bhUtvA mahad bhavati / mahacca bhUtvA'Nu bhavati / ekAkRti bhUtvA anekAkRti bhavati / anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati / dRzyaM bhUtvA adRzyaM bhavati / adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati / bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati / khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati / pratighAti bhUtvA apratighAti bhavati / apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / yugapacaitAn bhAvAnanubhavati / naivaM zeSANIti / vikriyAyAM bhavati, vikriyAyAM jAyate, vikriyAyAM nirvaya'te, vikriyaiva vA vaikriyam // TI0- vaikriyamityAdi bhASyam / prAka tAvat sukhAvabodhArtha paryAyAnAcaSTe-vikriyA vikAro vikRtirvikaraNamityanarthAntaram / vividhA viziSTA vA kriyA vikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam, prakRteranyatvaM vikAraH, vicitrA kRtivikRtiH, vividhaM kriyata iti vikaraNam , For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam 213 ete'narthAntaramabhidadhati dhvanayaH / etadadhunA spaSTayanAha-vividha kriyata ityAdinA / vividhamanekaprakAraM tad vaikriya kriyate, kathaM punastadityucyate-ekaM bhUtvA anekaM bhavati vikartaH samAsAditavaikriyalabdhericchAnuvidhAnAt / ekaM bhavatItyAdi bhASyaM sujJAnaM yAvat pratighAti bhUtvetyAdi / pratihananazIlaM bhUtvA sthUlatvAt sUkSmAvasthAnamanuprAptaM sadapratighAti bhavati, ekakAlameva ca sarvAnabhihitalakSaNAn bhAvAn vikArAn vedayate, naivamaudArikAhArakAdInyato viziSTalakSaNamevedaM vijJeyam // tathA coktaM bhagavatyAM tRtIyazate paJcamoddezake-" aMNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA bAhirae poggale pariyAittA pabhU egaM mahaM itthIrUvaM jAva saMdamANiyArUvaM vA viuvittae 1 / haMtA pabhU / aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA kevaiyAI pabhU itthIrUvAI viuvittae ? / goyamA ! se jahA nAmae juvati juvANe hattheNaM hatthaMsi gihijjA cakkassa vA nAbhI aragAuttA siyA, evameva goyamA! aNagAre NaM bhAviyappA veuvviyasamugdhAeNaM samohaNittA saMkhijjAI joyaNAI daMDaM nisirati jAva doccapi veuvviyasamugdhAeNaM samohaNittA pabhU kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM bahUhiM itthIrUvehiM AiNNaM vitikiNNaM jAva karittae, aduttaraM ca NaM goyamA ! pabhU tiriyamasaMkhejadIvasamudde bharie viuvvittae jAva no cevaNaM saMpattIe viuvvati vA viuvvassaMti vA" (mu0161)||tthaa caturdazazate aSTamoddezake-" attha NaM bhaMte ! avvAbAdhA ( hA) devA ? hatA asthi| se keNaDeNa bhate! evaM vuccatiavvAbAdhA devA avvAbAdhA devA ? goyamA ! pabhUNaM egamege avvAbAdhe deve egamegassa purisassa egamegaMsi acchipattaMsi divvaM deviDDhei divvaM devajuI divvaM devANubhAvaM divvaM battIsaivihaM naTTavihiM uvadaMsettae, no cevaNaM tassa purisassa kiMci AbAdhaM vA vAbAhaM vA uppAei chavicchedaM vA karei, suhumaM ca NaM uvadaMsejjA, se teNaTeNaM jAva avvAbAdhA devA" (mU0 531) / tathA'STAdazazate saptamoddezake-" "deve NaM bhaMte mahaDhie jAva mahesakkhe svasahassaM viunvittA pabhUNaM aNNamaNNeNaM saddhi saMgAma saMgAmittae 1haMtApabhU, tAoNaM bhaMte ! boMdIo kiM egajIvaphuDAo aNegajIvaphuDAo? goyamA! ekajIvaphuDAo noannegjiivphuddaao| te NaM bhaMte ! tesiM 1 anagAro bhagavan ! bhAvitAtmA bAhyAn pudgalAn aparyAdAya prabhuH ekaM mahat strIrUpaM vA, yAvat syandamAnikArUpaM vA vikurvitum ? / hanta prabhuH / anagAro bhagavan ! bhAvitAtmA kiyanti prabhuH strIrUpANi vikurvitum ? gautama ! sa yathA nAma yuvatiM yuvA hastena haste gRhaNIyAt , cakrasya vA nAbhiH arakAyuktA syAt, evameva gautama | anagAro'pi bhAvitAtmA vaikriyasamudghAtena samavahanti, yAvat-prabhuH gautama ! anagAro bhAvitAsmA kevalakalpaMjaMbUdvIpaM dvIpaM bahubhiH strIrUpaiH AkIrNam , vyatikIrNam , yAvat-kartum / athottaraM ca gautama | prabhuH tiryag-asaMkhyadvIpasamudrAn bhartu vikuLa yAvat no caiva sampattyA vikurvati vikurviSyati vaa| 2 santi bhadanta ! avyAbAdhA devAH ? hanta santi / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--avyAvAdhA devA avyAbAdhA devAH ? gautama ! prabhuH ekaiko'vyAbAdhadevaH ekaikasya puruSasya ekaikasmin akSipatre divyAM devadhi diyAM dena yuti divyaM devAnubhAvaM divyaM dvAtriMzadvidhaM nAvyavidhi upadarzayitum, naiva tasya puruSasya kAMcidAbAdhA pA vyAbAdhAM notpAdayati chavicchedaM vA karoti, sUkSmatayopadarzayet , tadetenArthena yAvadavyAbAdhA devaaH| 3 devo bhadanta ! mahardhikaH yAvat mahezAkhyaH rUpasahasraM vikuLa prabhuranyo'nyena sAdha saGgrAma saGgrAmayitum ? imta prabhuH, tAni bhadanta ! zarIrANi kimekajIvaspRSTAni anekajIvaspRSTAni ? gautama ! ekajIvaspRSTAni nAnekajIva. For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 boMdINaM aMtarA kiM egajIvaphuDA aNegajIvaphuDA? goyamA ! ekajIvaphuDA no aNegajIvaphuhA / puriseNaM bhaMte! aMtare hattheNa vA pAeNa vA asiNA vA pabhU vicchidittae / no iNamahe samahe, no khalu tattha satthaM kamati" (sU0 635) // etAni ca sUtrANi vaikriyAdyartheSUpayujya niyojyAni, na svArtha eva pratyayavidhiH / aniyamaM darzayati-vikriyAyAM bhavamityAdinA bhASyeNa, etacca sujJAnamevAtaH kadAcid vaikriyaM vaikrayikaM ceti // AhArakasya bhA0-AhArakamAhiyata ityAhAryam / AhArakamantamuhUrtazabdArthavistAraH sthiti / naivaM zeSANi / . , TI-AhAramAhriyata ityAdi bhASyam / gRhyate prativiziSTaprayojanaprasAdhanAya kAryaparisamAptezca punarmucyate yAcitopakaraNavat saMzayavyavacchedArthAvagrahaNArdhadarzanAdi ca kAryam, Ahiyate AhAryamityanena zabdadvayena viziSTakArakasAdhyamAhArakazabdaM darzayati kullyuTo bahulavacanAt , taccAhArakamantarmuhUrtasthiti, etAvatA ca kAlenAbhilaSitaprayojanaparisamAptistasyAhaturupajAyate, pariniSThitaprayojanazca punarvimuJcati nottarakAlamapi tAM labdhimupajIvati ato'ntarmuhUrtasthitiH, AtmalAbho yasya tdntrmuhuurtsthiti| naivaM zeSANIti, vyatirekamanyataH pratipAdayati-zeSANyaudArikAdIni tatprasAdhyaprayojananivartanAya nAlaM nApi niyamata evaHtAvatyA sthityA yogaH pramANena veti // . bhA0-tejaso vikArastaijasaM tejomayaM tejAsvatattvaM zApA nugrahaprayojanam / naivaM zeSANi // TI0-tejaso vikArastaijasamityAdi / uSNabhAvalakSaNaM tejaH saMsiddhaM sarvaprANiSu pAcakamandhasaH / tasyaivaMvidhasya tejaso vikArastaijasamavasthAntarApattiriti / etadeva paryAyAntareNAkhyAti-tejomayaM sa eva vikArArthastejaHsvatattvam, tejasaH svatattvaM-svarUpaM-AtmA-svabhAvastat tejaHsvatattvam zApAnugrahaprayojanamiti / labdhinirvRttimapekSyocyate zApAnugrahI prayojanaM yasya nigrAhyAnugrAhyapakSayostat tu zApAnugrahaprayojanamiti / naivaM zeSANIti / audArikAdibhyo vyatiricyate etat khaguNairiti prathayati ___ bhA0-karmaNo vikAraH karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / kArmaNavicAraH naivaM zeSANi // TI-karmaNo vikAra ityaadi| jJAnAvaraNAdikarmaNo vikRtiH kArmaNamekalolI. bhAva iti karmANi tAnyevAtmA yasya svarUpaM karmamayamiti vikArArtha eva paryAyataH / naivaM zeSANi ityaudArikAdilakSaNavyudAsaH / evamanvarthasaMjJakAni pratipAdya audArikAdInyekaprayasnaprasAdhyaM lakSaNabhedAccharIranAnAtvamapyatidizatispRSTAni, puruSo bhadanta ! antarA hastena vA pAdena vA asinA vA prabhurvicchettum ! naiSo'rthaH samarthaH naiva tatra zastraM kAmyati / For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49] svopajJamAnya-TIkAlaGkRtam 215 mA0-ebhya eSa cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhm| kiM cAnyat / kAraNato viSayataH svAmitaH prayojanataH pramANataH pradezasaGgazarIrANAM nAnAra khyAto'vagAhanataH sthitito'lpabahutvata ityatebhyazca navabhyo hetavaH vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti // 49 // hI.--ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham / udArAdyarthavizeSebhyo vihitalakSaNebhyaH biviktakharUpebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhaM, ghaTapaTAdInAmiva lakSaNabhedAt siddhamiti / kiM cAnyadityAdi / na kevalamanvarthasaMjJAkhyAnadvAreNaiva vizeSaH zarIrANAm, anyebhyo'pi hetubhyaH sambhavatyeva kAraNAdibhyaH / tatra kAraNatastAvat sthUlapudgalopacitamRtyaudArikam / na tathA vaikriyAdIni / 'paraM paraM sUkSmam' (a0 2, sU038) iti vacanAt // tathA viSayakRto bhedaH / vidyAdharaudArikazarIrANi pratyAnandIzvarAdaudArikasya viSayA jaGghAcAraNaM pratyArucakaparyantAt tiryaka, ardhvamA pANDukavanAt / vaikriyamasa GkhyeyadvIpasamudraviSayam / AhArakasya yAvanmahAvidehakSetrANi / taijasakArmaNayorAsarvalokAt / tathA svAmikRto vishessH| audArikasya manuSyatiryazcaH / vaikriyasya devanArakAstiryamanuSyAzca kecit / AhArakasya caturdazapUrvadharamanuSyasaMyutaH / taijasakArmaNayoH sarvasaMsAriNaH / tathA prayojanakRto bhedH| audArikasya dhamAdharmasukhaduHkhakevalajJAnAvAptyAdi prayojanam / vaikriyasya sthUlasUkSmaikatvavyomacarakSitigativiSayAdhanekalakSaNA vibhUtiH / AhArakasya tu suukssmvyvhitdurvgaahaarthvyvsthitiH| taijasasthAhArapAkaH zApAnugrahadAnasAmarthya ca / kArmaNasya bhavAntaragatipariNAmaH / tathA pramANakRto bhedaH / sAtirekaM yojanasahasramaudArikam / yojanalakSapramANaM vaikriyam / ratnipramANamAhArakam / lokAyAmapramANe taijasakArmaNe / tathA pradezasaGkhyAto bhedaH / 'pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt anantaguNe pare' (a0 2, sU0 39-40) ityuktaH pradezabhedaH prAk / tathA'vagAhanAkRto vizeSaH / sAtirekayojanasahasrapramANamaudArikamasaGkhyeyaguNapradezeSu yAvatsvavagADhaM bhavati tebhyo bahutarakAsa GkhyeyapradezAvagADhaM yojanalakSapramANaM vaikriyaM bhavati, AhArakamAbhyAmalpapradezAvagADhaM bhavati hastamAtratvAta, taijasakArmaNe lokAntAyatAkAzazreNyAvagADhe bhavataH / tathA sthitikRto bhedH| audArikaM jaghanyenAntarmuhUrtasthiti, utkarSeNa tripalyopamasthiti / vaikriya jaghanyenAntarmuhartasthiti, utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamasthiti / AhArakamantarmuhUrtasthityeva / taijasakArmaNayoH samtAmAnurodhAdanAditvamaparyavasAnatA cAbhavyasambandhitayA, anAditvaM saparyavasAnatA ca madhyasabandhitveneti / tathA'lpabahutvakRto vizeSaH / sarvastokamAhArakaM yadi sambhavati kadA. cima sambhavatyapi / kiM kAraNam ? yena tasyAntaramuktaM jaghanyenaikasamayaH, utkRSTataH SaNmAsA, tayadi bhavati tato jaghanyenaikamAdi kRtvA yAvadutkarSeNa navasahasrANi yugapad bhavantyAhArakazarIrANAm / AhArakAd vaikriyazarIrANyasaGkhyeyaguNAni nArakadevAnAmasaGkhyeyatvAt asara ,' parvatAt ' iti ka-pArzvasthapAThaH / 2 'tasyAntarmuhUrta' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 khyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzisamasaGkhyAni bhavanti / vaikriyazarIrebhya audArikazarIrANyasaGkhyeyaguNAni, tiryakazarIramanuSyANAmasaGkhyeyatvAt, asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamaparAzisamasaGkhyAni // nanu ca tiryazco'nantAH tat kathamAnantye ca sati asaGkhyeyAni zarIrANi syuH / ucyate-pratyekazarIrANAmasaGkhyeyAni sAdhAraNAstvanantAsteSAmanantAnAmekaM zarIraM bhavatItyato'saGkhyAtAni, na punaranantAnAmapi pratyekaM zarIramasti, tasmAt suSTutamasaGkhyeyAnIti, audArikazarIrebhyastaijasakArmaNAnyanantaguNAni / tAni hi pratyekaM sarva jIvAnAM saMsAriNAM bhavantyato'nantAni, na punarekaM taijasaM kArmaNaM vA bahUnAmiti // evametebhyaH kAraNAdibhyo navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhaM-pratiSThitamavasAtavyamiti // 49 // bhA0-atrAha-Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyamaH / atrocya te-jIvasyaudayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSUktam-'trividhameva ligansUtre prastAvanA liGgaM-strIliGgaM pulliGgaM napuMsakaliGgamiti' (a0 2, suu06)| ' tathA cAritramohe nokaSAyavedanIye trividha eva vedo vakSyate (a0 8, sU010) strIvedaH (vedo napuMsakaveda iti / tasmAt trividhameya liGgamiti // tatra / TI0-atrAha-Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti smbndhgrnthH| atrAvasare ziSyaH praznayati-Asu narakatiryaGmanuSyAmarAkhyAsu catuHsaGkhyAniyatAsu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti, kiyanti liGgAnyAsu gatiSu sambhavantIti pRcchayate, liGgasaGkhyAmeva tAvanirdhArayitumicchati, na punaH kiM liGgaM kasyAM gatAviti pRcchyte| atrocyate-prAk tAvalliGgeyattA nirdhAryate tatazca nirvRttAni liGgAni saGkhyayA gatiSu vibhakSyanta iti / atastameva niyamaM darzayati-trividhameva liGgaM na nyUnamadhikaM vA, tacca prAk pradarzitaM prAya ityevamAvedayati jIvasyaudayikeSvityAdinA bhASyeNa gatikaSAyaliGgasUtre (a0 2, sU0 6) audayikamekaviMzatibhedamAcakSANena strIpuMnapuMsakaliGgAni trINyevAbhihitAni kimiti na smaryante ? tathA cAritramoha ityAdi dvividho moho'STame vakSyate (a0 8, sU010) darzanacAritrabhedAta, tatra cAritramohe cAritramoho'pi dvividhaH-kaSAyacAritramoho nokaSAyacAritramohazca / tatra nokaSAyavedanIye hAsyaratyaratibhayazokajugupsAstrIpuMnapuMsakavedabhede trividha eva vedo vakSyate / yasya karmaNa udayAt puruSAbhilASastat karma strIvedazabdAbhidheyam, yasya punarudayAt syabhilASastat karma puruSavedaH, strIpuruSadvayAbhilASo yadudayAt tat karma napuMsakaveda iti, tasmAt trividhameva liGgamanyasyAsambhavAt, tadeva caiSAM svasthAnaM vedAnAM tathaiva ca kharUpato vistareNa vyAkhyAsyante, tatra ceyattayA vyavacchinnAH santa iha saMsAragatiSu niyamyante ko vedaH kasyAM gatAvityata Aha For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 yanta sUtre 50-51] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram-nArakasammUchino napuMsakAni // 2-50 // TI-kenacit punaradhIyate-napuMsakavedavanto jIvAH nArakasammachino napuMsakAH, napuMsakaM yeSAM vidyate, arzaAdipAThAdataM vidhAya // bhA0-nArakAzca sarve sammUcchinazca napuMsakAnyeva bhavanti, na striyo na pumaaNsH| teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu napuMsakavedadaH vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikA citamudyaprAptaM bhavati, netare iti // 50 // TI0-nArakAzcetyAdi bhASyam / narakeSu bhavA nArakAH sarve saptasu pRthivISu vartamAnAH sammUchinazca sammUrchanaM sammUrchaH sammUrchA vA sammUrcchanajanmetyarthaH tad yeSAM vidyate te sammUchinaH, sammUrcchanajanmabhAjazca pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricaturindriyAzca kecit tiryaGmanuSyAH, sarve ete napuMsakAnyeva napuMsakavedabhAja evetyvdhaaryti| sAmarthyAllabdhamavadhAraNAphalaM darzayati-na striyona pumAMsaHna strIvedabhAjo na puruSavedavedinaH, kiM punaH kAraNaM napuMsakaveda eva teSvityata Aha-teSAM hItyAdi / yasAt teSAM nArakANAM sammUrcchanajanmanAM ca cAripramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu vedeSu,cAritramohanIyaM ca tannokapAyavedanIyaM ceti cAritramohanIyanokaSAyavedanIyam-navadhA hAsyAdi tad AzrayaH-sthAnaM yeSAM te tadAzrayAsteSu tadAzrayeSu triSu vedeSu nirdhAyate / napuMsakavedanIyamityAdi / napuMsakatvAnubhavo napuMsakavedanIyaM tadevaikamazubhagatinAmApekSam, pradarzanavAkyamidamazubhagatinAmApekSamiti. azubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkodayApekSo mohodayaH paro yenAzubhaM mahAnagaradAhopamaM meMthunAmilApamanubhavanti nArakAkAGkSArUpamiti, sammUrcchanajanmAno'pi hi tiryaco manuSyAcAzubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkodayApekSamohodayAkAGkSAvanto napuMsakatvamanubhavanti, pUrvavaddhanikAcitamudayaprAptaM pUrvasmin janmanyanantare baddhaM napuMsakatvayogyAsravaiH parigRhIta. mityarthaH / nikAcitaM tadeva grahaNAnantaramAtmasAtkRtaM kSIrodakavadanyonyAnugatilakSaNena sambandhenAtmapradezaiH sahAvibhAgitayA'dhyavasAyavizeSAd vyavasthApitam , udayaprAptamiti samAsAditaparipAkAvastham , tadevaMvidhaM napuMsakavedanIyameva nArakasammUcchimAnAM jantUnAM duHkhabahulatvAd bhavati, netare strIpuMvedanIye kadAciditi // 50 // uktaM nArakasammUchinAM liGgam, atha devAnAM kiM liGgamityata Aha-- sUtram-na devAH // 2-51 // bhA0-devAzcaturnikAyA api napuMsakAni na bhavanti, striyaH devAnAM vedo pumAMsazca bhavanti / teSAM hi zubhagatinAmApekSe strIpuMvedanIye pUrvabaddhanikAcite udyaprApte dve eva bhavato netarat / pAri 28 For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tatvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 2 ze yAca gamyate jarAyvaNDapotajAntrividhA bhavanti-striyaH pumAMso napuM. sakAnIti // 1 // ___TI--prakRtasya pratiSedhaM darzayati, napuMsakavedaH prakRtaH, sa eva pratiSidhyate, dIvyanti iti devAH krIDAAtigatipyatizayavatIpu vAcyAH, catvAro nikAyAH- saGghAtA:samUhAH yeSAM bhavanavanacarajyotipikavaimAnikAkhyAste caturnikAyAste caturvidhA api na napuMsakAni bhavanti, napuMsakavedapratiSedhottarakAlaM cApratiSiddhatvAta sAmarthyAt strIpurupavedadvayayogitA gamyate'tastAM darzayati-striyaH pumAMsazca bhavanti / strIvedabhAjaH purussvedvedinshcetyrthH| bhavanapativyantarajyotipikasaudharmezAneSu vedadvayamapyupapAtataH, tadupari puruSaveda eva, netrH| kiM punaH kAraNaM devAnAM napuMsakavedo nAstItyata Aha-leSAMhItyAdi / yasmAt tepAMzubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkApekSamohodayAdabhilapitaprItisAdhakaM mAyAjevopacitaM karISatRNapUlAgnisadRzaM strIvedanIyamekaM puMvedanIyasevAdhikaM pUrvavaddhanikAcitamudyaprAptaM bhavati netaranapuMsakavedanIyamabaddhatvAt / atra ca strIvedo napuMsakavedApekSayA zubha ucyate, na punaH zubha eva / idAnIM sAmarthyAllabdhaM darzayati-pArizeSyAcca gamyata ityAdinA / parizepasiddhayA vijJAyate jarAvacaNDapotajAstrividhA bhavanti-striyaH pumAMso napuMsakAni ceti // 51 // bhA0-atrAha-cartugatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitiAyuSA'paya rAyupaH utAkAlamRtyurapyastIti ? / atrocyate-dvividhAnyArtanAdi yUSi-apavartanIyAni anapavartanIyAni c| anapavartanIyAni punardividhAni-sopakramANi nirupakramANi ca / apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti // tatra TI0-abAhetyAdiH sambandhagranthaH / atra prastAve saMzayAnaH praznayati-nArakatiryaGmanuSyAmarabhedabhAji saMsAre'tItAnantarajanmaparigRhItasyAyupaH kiM vyavasthitA tAvatyeva sthitiH-anubhavakAlaH pUrvabaddhA hi yAvatI, athAparipUritAyAmapi tasyAM sthitAyapahAya prANAn paralokaprayANAbhimukhaH prANI prvrtte| akAle mRtyuH akAlamRtyuHprAgupAttajIvanakAlAvadherokAle skhopAttamanuSyAdyAyurdravyANAmanubhavataH kRtsnaparikSayo mRtyuH sa punaH kimakAle'pi pUrvapratibaddhAyuHsaMskAravicchedAvadhAvaparisamApte'pi bhavati Ahosviniyamata eva tAvantaM kAlaM prANiti prANIti,kutaH punarayaM saMzayaH? sakalalokapravAdAta,evaM laukikAH prabhASante-ayamakAle mRto jantuvyopAdito vA, ayaM punaH sthaviraH svakAlaparimANamAyuranubhUya mRtyugocaramAyAta ityataH sandehaH kimakAle'pi maraNayoga iti ? tathaiva saGgrAme samarthataruNavahujanavyApattimanuprekSya yugapat saMzayaprasavaH, na tatra pratipattirAdhAtuM zakyA''tmani ayuktikatvAt,sarva ete samAyuSaH samamekasaMkhyAnivandhanamebhirbhavAntaramAsAdyAyurupacitamiti na zakyamavagantum , ataH saMzete For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 sUtraM 51] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam manaH kimakAlamRtyurapyastIti, tata eva AyodhanAdakSatavapuSaH pariNati(ta)zatajarjarasakalasandhayaH sthavirAstIvahetihastAstIrayitvA samaramapagacchanto'valokyante, ato'vagamyate na khalu kazcidakAla eva viSamANyavagAhamAno'pi zarazatApAditakSatirapi prakRSTaduHkhavedanArko maraNamabhilapannapi prANairviyujyate, evamanekasmin saMzayabIjaprasave sati praznapravRttau prativacanamucyatedvividhAnyAyUMSi-apavartanIyAnyanapavartanIyAni ceti / akAle mRtyorasti sambhava ityevaMvidhArthapradarzanaparAyaNamidamAstIryate bhASyam / dvividhAnyAyUMSi-jIvitAni bhavanti, .. prayogavizeSAcca dvaividhyaM, na svabhAvAt, tatrAyuSo bandhakAstAvat samyagAyuSo dvaviH mithyAdRSTivirahitA mithyAdRSTerArabhya yAvadapramattasaMyata iti SaTsu sthAneSu dhyam jantavaH ajavanyotkRSTAdhyavasAyavizeSabhAjaH pRthukaSAyAH sAyadhruvAyurvikalpayujaH, tatra nArakadevAsaGkhyeyavarSAyuSaH prANinaH SaNmAsyAmavazeSAyAM niyamAdAyupo bndhkaaH| zeSAstvAyupastribhAge'vazeSe purovartijanmAnubhavayogyamAyurvaghnanti, tribhAgatribhAge vA'vazeSa iti / athavA tribhAgatribhAgatribhAge vA'vazeSa iti / etaduktaM bhavati-tribhAgAvazeSAyuSo navabhAgazepAyupaH saptaviMzatibhAgAvazeSAyupo vA parabhavAyurbadhnanti, tataH paraM na banantItyarthaH / tatrAvanijalajvalanamArutatarudvitricaturindriyANAM nirupakramAyuSAM ca paJcendriyANAM niyamita eva tribhAgAvazeSe bandho bhavatyAyuSaH, sopakramAyuSAM punaH paJcendriyANAmaniyamena bandho yAvat saptaviMzatibhAgAvazeSakalpaneti, te ca prANinastadaiva tadAyurvananto'dhyavasAyavizeSAt kecidapavartanAha kurvanti kecidanapavartanIyamiti, mandapariNAmaprayogopacitamapavatya tIvrapariNAmaprayogopacitamanapavartyam, tatrApavartanA nAma prAktanajanmaviracitasthite. ralpatApAdanamadhyavasAnAdivizeSAt , anapavartanIyaM punastAvatkAlasthityeva na hAsamAyAti khakAlAvadherArAt , tailavartikSayato nirvighAtapradIpopazAntivat dhanasaMhatatvAd vA pavanazleSavat, tacca kilAkhinnavIryArabdhatvAt asaGkhyeyasamayopArjitamAyuranapavartyam, tathA gADhavandhanatvAnikAcitabandhAtmaniyamAdanapavAyurbhavati / athavaikanADikAparigRhItamAyuH saMhatimattvAt saMhatapuruSarAzivadabhedyaM vA ekanADikAvivaraprakSiptabIjaniSpAditasasyasaMhativad vA, vivarAd bahiH patitabIjaprasUtaM hi sasyamasaMhatatvAt praviralatAyAM satyAM sarvasyaiva gavAdergamyam, evaM kilAyamAtmA''yurvandhanane kAtmalabdhipariNAmasvAbhAvyAccharIravyApyapi sannADikAmArgapariNAmo bhavati, tatastAmavasthAmAsAdya yAnAyuSkapudgalAn bandhAti te nADikApraviSTatvAt saMhatimattve sati abhedyA viSazastrAgnyAdInAmiti,mandatIvrapariNAmasannidhAnAca sa tat tathA janmA. ntara eva racayati ihatyajanmavyAdhivat / alpAddhAtuvaiSamyanidAnApathyasevanAd yo vyAdhiH samupajAtaH sa kAlAntareNopekSyamANaHsamAsAditodagravRddhiH samUlaghAtaM nihanti zarIrakaM, na punarAzveva, nipugAbhiSagvaropadiSTatatpratyanIkakriyAkalApAnuSThAnAca drAra vicchedamApAdyate,tathaiva yanma 1' samaramapayAntaH' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tattvArthAdhigamasUtram - adhyAyaH 2 ndapariNAmaprayogakAraNAbhyAsAdAsAditamanenAyurjantunA'tItajanmani tadapavartanAImAcakSate kSataklezAH / yaH punaratimahAntaM dhAtukSobhamAzrityApathyanidAnAsevanAdinA samajani vyAdhirati. dIrghakAlakalApApAditajaraThimAsamupagRDhaniravazeSAGgopAGgasaGghAtaH kuSThakSayAdiH, sa khalu meSajaprakAramanekamupacIyamAnamanudinamapyavagaNayya saJjAtabalaH kSipramAkSipati taM. rogiNamakANDa eva, na khalu prayatnaparameNa dhanvantariNA'pi zakyaH samucchettum / evaM hi tIvrapariNAmaprayogabI: jajanitazakti tadAyurAttamatItajanmani na zakyamantarAla evAvacchettumityanapavartanIyamucyate / tathA hi-kAlAkAlasamAptyorAyuSaHsambhavatyanekaM nidarzanaM, tadvalAcca pratItirupajAyate zrotuH, atastadabhidhAnamAmraphalapAkavat bhasakavyAdhiparigatapuruSabhojanavat veSTitArdrapaTAvitatazoSavat , veSTitapalAlavRtarajjupraguNIkRtadAhavat, ekArtheSu buddhimandagrAhakakAlabhedavat, ekamArge'zvapagugamanabhedavat , yathaitA bhinnakAlAnuvartinyo'pyavasthAstulyanidarzanagatAstathA tulye'pi karmaNi svapariNAmAdikriyAvizeSAd bhinno'nubhavakAlaH paramamadhyamajaghanyAkhyaH, tasAd dvividhamAyurapavartanIyamanapavayaM ceti vyavasthitam // adhunA'napavartanIyAyUMSi dvividhAnyabhidhitsurAha-anapavatenIyAni punardvividhAni-sopakramANi nirupakramANi ca / tatropakramaNamupakramaH pratyAsannIkaraNakAraNamupakramazabdAbhidheyam, atidIrghakAlasthityapyAyuryena kAraNavizeSeNAdhyavasAnAdinA'lpakAlasthitikamApAdyate sa kAraNakalApa upakramaH,tena tAdRzo pakrameNa sopakramANyanapavartanIyAnyAyUMSi bhavanti / nirgatopakramANi nirupaapavartane'pi bhAva kramANyadhyavasAnAdikAraNakalApAbhAvAt, yathaiva tajihAsyate atidIrghakA __lasthitisvapariNativizeSAt tathA alpamapi vRddhimApAdayiSyate rasAyanAdyupayogatazcet tanna, abaddhatvAt, janmAntare hi baddhamAyustAvatA vA kAlenAnubhUyeta hasvIyasA vA'dhyavasAnAdiyogAt AbhicArikakarmaNA'vApya kAlaphalapAkavat syAd, abaddhaM punarna zakyate saMvardhayitumamRtopayogenApi / yathA hi dIrghapaTaH prAgukto veSTanayA'lpaH zakyaH kartuM na punaHdhimAnamApAdayitumanupAttatAvadalikatvAt / syAdetad rasAyanAyupayogAd yAvasthitikamA prAgAyustAvatI sthitimakhaNDayat tadAsIta na punarvRddhimazraddheyAmAdhAtumalaM taditi / atra ca kilaupapAtikA asaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramA eva, caramadehAH uttamapuruSAzca sopakramA nirupakramAzca // nanvidaM vipratiSedhyamanapavAyuSaH sopakramAzceti / ucyate-adhyavasAnAdhupakramakAraNAni kila santyamISAM caramadehottamapuruSANAM na punarAyurapavartyate, satsvapi teSvanapavAyuSvAt , na khalUpakramasannidhAnaM tatra pratiSidhyate, kintu satyapyupakramakAraNasAnnidhye'tigADhavandhatvAnna tadAyurapavartyate // nanu caupapAtikAsaGkhyeyavarSAyuSAmapi tulyametat sannidhAnamiti / ucyate-satyam, nArakAdInAmupakramakalApaH sanihitastathApi te sopakramAyuSo na bhaNyante XT 1' mArge'SThapaGgu ' iti kha-pAThaH / 2' tathaiva ' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 52 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 221 kadAcidapyupakrAnteradarzanAt / apare varNayanti - tIrthakaraupapAtikAnAM nopakramato mRtyuH, zeSANAM caramadeho ta ma puruSA saGkhye yavarSAyuSAmubhayathA, evaMvidhAbhyupagame bhASyamupariSTAdagamitaM syAt, aupapAtikAzcAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH, caramadehAH sopakramA nirupakramAceti bhASyamidamatyantamasaGgataM syAt / karmaprakRtigranthAnusAriNastu varNayanti " addhA jogussA, vaMdhattA bhogabhUmie sulahaM / savappajIvitaM vajjaittu uvaTTi (ya) ttA doham // " pavartanam utkRSTapradezodayavicAre saGgrahiNyAmiyaM gAthA, arthastvasyAH--utkRyugalino'pyAzuSo STabandhAddhAyAmAyuSo yogenotkRSTena tiryagAyurmanuSyAyurvA baddhvA mRtaH san bhogabhUmijeSu tiryakSu manuSyeSu ca tripalyopamasthiti SUtpannaH pazcAdAzu sarvAlpajIvitamantarmuhUrta vihAya zeSamAyutripalyopamasthitikamapavartayantyantarmuhUrtonamiti / yadA ca tadapavartitaM bhavati tadA kilotkRSTaH pradezodayo bhavatIti, na ca zakyamanenAbhiprAyeNa bhASyaM gamayitumati virodhAt tasmAdavasthitamidamanapavartanIyAni dvividhAni -sopakramANi nirupakamANi ceti, apavartanIyAni tu niyataM sopakramANi / tuzabdo'vadhArakaH / sopakramANyevApavartanIyAnyAApi bhavanti sarvadA, yato na hyapavartanAdhyavasAnAdikaM nimittamantareNAtmalAbhaM pratipadyate / tatra ke'napavartyAyuSaH ke vA'pavartyAyupa ityanyatarAkhyAne'nyataraparijJAnaM bhavati laghutvAccAnapavartyayupaH sUtreNa darzayati , sUtram - aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeya varSAyuSo - 'napavartyAyuSaH // 2-52 // TI0 - anapavartyAyuSo nirdhAryante'munA yogena, taccAvadhAraNaM tatra zabdenAkhyAti bhASyakAraH / anapayuSaH bhA0- - aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSAH asaGkhyeyavarSAsvAminaH yuSa ityapavartyAyuSo bhavanti / tatra aupapAtikA nArakadevAzcetyuktam (a02, sU0 35 ) | caramadehA manuSyA eva bhavanti, nAnye | caramadehA antyadehA ityarthaH / ye tenaiva zarIreNa siddhyanti / uttamapuruvAstIrthakara cakravartya cakravartinaH / asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijAca bhavanti / TI0 - aupapAtikA ityAdi bhASyam / upapAtajanmAno nArakadevAH, carama :- antyo deho yeSAM te caramadehAH punardehagrahaNaM ye na kariSyanti, uttamapuruSAstIrthakaracakravartibaladevavAsudevAH / kecidabhidadhate - nAsti sUtrakArasyottamapuruSagrahaNamiti tat kathaM tIrthakarAdi For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 saha iti cet, evaM ca manyante caramadehagrahAd grahISyante, katham? ye kila caramadehAste niyamata evottamA bhavanti, uttamAstu caramadehatvena bhAjyA vAsudevAdaya iti, tasmAdanArSamuttamapuruSagrahaNamiti, ubhayathA ca bhASyamupalakSyate avigAnAta, AdAvuttamapuruSAstIrthakarA. daya iti vivRtamuttarakAlaM punarnopAttamuttamapuruSagrahaNaM nirupakramasopakramanirUpaNAyAm , ato bhASyAdeva sandehaH, kimasti nAstIti saMzayAttamevedamasAkam / asaGkhyeyavarSANi gaNitaviSa. yAtItAnyAeNpi yeSAM te'saGkhyeyavarSAyuSo'karmabhUmyantaradvIpakA manuSyAH, bharatairAvatavideheSu ca tattulyakAlAH pazcendriyatiryagyonayazca tadanyakSetradvIpasamudreSu, evamete'napavAyuSo drssttvyaaH| etadeva spaSTayati bhASyakAraH-aupapAtikA nArakA devAzcetyuktamiti sArayati prAgabhihitaM (a02,sU035), nAdhunA vyaakhyeymiti| caramazarIrAstu manuSyA eva bhavanti, naanye| nArakatiyegdevavyudAsaH siddhayayogyatvAt / caramadehAn prasiddhataraparyAyazabdena kathayati-caramadehA antyadehA ityarthaH / yetenaiva zarIreNa sakalakarmajAlamapahAya siddhimazeSakarmApagamalakSaNAmApnuvanti iti / uttamapuruSAstIrthakaracakravartyardhacakravartinaH tIrthakaranAmakarmodayavartinastIrthakarAH, cakravartino'pi navanidhipatayazcaturdazAnAM ratnAnAM netAraH khapauruSopAttamahAbhogasujaH sakalabharatAdhipA bhavanti, ardhacakravartinastu beladevavAsudevAH evamAdayadhAnye'pi kila pradarzanAd gaNadharAdayo gRhyante / asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijA bhavantItyAdi bhASyam / eteSvevAsaGkhyeyavarSajIvitvaM labhyate, na nArakadeveSu sambhavantyapi, tatrAsaGkhyeyAni varSANyaupapAtikagrahaNAnivAryanta iti, manuSyANAM tirathAM ca madhye sambhavantyasaGkhyeyavarSAyupaste'napavAyuSaH / te ca bhA0-sadevakurUttarakuruSu sAntaradvIpakAsvakarmabhUmiSu karmabhUmiSu ca suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamadupSamAyAmityasaGkhyeyavarSAyuSo manuSyA bhavanti / atraiva bAhyeSu dIpeSu samudreyu tiryagyonijA asaGkhyeyavarSAyuSo bhavanti / aupapAtikAzvAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH / caramadehAH sopakramA nirupakramAzceti / ebhya aupapAtikacaramadehAsaGkhyeyavarSAyurvyaH zeSA manuSyAstiyaMgyonijAH sopakramA . nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhavanti / tatra ye'pavaapavartanIyAH ma AyupasteSAM viSazastrakaNTakAmyudakAzitAjIrNAzaniprapA tAindhanazvApadavajranirvAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizva bndropkrmairaayurpvrtyte| apavartanaM zIghramantarmuhUrtAt karmaphalopabhogaH, upakramo'pavartananimittam // 1'baladevaprativAsudevAH' iti ka-kha-pAThaH / 2 ayaM tu dha-pAThaH, 'pAtikaM carama* ' iti tu ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 sUtra 52] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-mandaranIlayoruttaradakSiNA gandhamAdanamAlyavatomadhya uttarAH kuravaH ekAdazayojanasahasradvicatvAriMzASTazatasadvikalavistRtAH / mandaraniSadhayordakSiNottarAH saumanasavidyutprabhayormadhye devakuravastAvatpramAgAH, saha devakurubhiruttarakuravaH sadevakurUttarakuravastatra devaku. rUttarakurupu jambUdvIpadhAtakIkhaNDapuSkaradvIpAvRttiSu, tathA himavataH prAk pazcAd vidikSu dhyAdiSu navAnteSu yojanazateSUdadhAvavagAhya tAvadvistarAyAmAH saptAntaradvIpAzcatuzcatuHprAguttarakramAdekorukAdayastAnantaradvIpAn kAyantItyantaradvIpakA manuSyAH sahAntaradvIpakaiH sAnnaradvIpakAH, karmaNo bhUmayaH yatra jAtAH prANinaH sakalaM karma kSapayitvA siddhayanti tIrthakarAyapadezAta tAH karmabhUmayo bharatairAvatavidehakSetrANi paJcadaza pratyekaM paJcabhedatvAt / na karmabhUmayo'karmabhUmayaH tAsu akarmabhUmipu-haimavataharivarSaramyakahairaNyavatAkhyAsu jambUdvIpadhAtakIkhaNDapuSkaravaradvIpArdhavartinISu tathoktalakSaNAsu karmabhUmiSu ca ye manuSyAH prathamadvitIyatRtIyasamAsu yadA bhavantyasaGkhyeyavarSAyuSastadA te'napavAyuSo mantavyAH dRDhabaddhatvAdagnyAdibhiH kohadukAparAnAnukramavat / atraiva bAhyeSvityAdi / sadevakurUttarakuruSvityAdi smstmuplkssytytraiveti| tathA bAhyeSu manuSyakSetrAd bAhirye vartante dvIpAH samudrAzca teSu tiyaMgyonijA asaGkhyeyavardhAyuSo bhavanti,manuSyakSetre ca bahizcetyasaGkhyeyavarSAyuSAM tirazcAM sambhavaH / tatra prAguktamanapavartanIyAni dvividhAni bhavantIti tad darzayatyadhunA bhASyeNa-aupapAtikAzcAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupkrmaaH| na hyeSAM prANApAnAhAranirodhAdhyavasAnanimittavedanAparAghAtasparzAkhyAH sapta vedanAvizeSAH santyAyuSo bhedakAH upakramA iti, ato nirupakramA eva / caramadehAH punaH sopakramA nirupakramAzceti / atrottamapuruSA noktAH, etAni prANApAnanirodhAdIni kila caramadeheSu sambhavantyeva nocchindantIti sopatramA bhaNyante, kecit tatra nirupamA yeSvetAni na sambhavantItyapIti / idAnIM sAmarthyalabdhamartha darzayati-ebhya ityaadi| uktalakSaNebhyaH aupapAtikAdibhyo vyatiricyamAnAH shessaaH| te ca niyamato manuSyAH tiryazco vA AyurubhayathA bhajante, prANApAnanirodhAdikAraNakalApopakramyatvAt sopakramAyuSaH kecita, kecit tu na tairupakramyanta iti nirupakramAyuSaH / yaduktaM-'prAgapavartanIyAni tu niyataM sopakramANI'ti tadvizeSadidarzayiSayA Aha-apavAyuSo'napavAyuSazca zeSAH / tatra ye'pavAyuSaste niyataM sopkrmaaH| ye punaranapavAyuSaste zeSAzceti-nirupakramAyuSa eva / etadeva bhASyakAraH spaSTayana vibhajate-tatra ye'pavAyuSasteSAmityAdinA / teSu manuSyeSu tiryakSu ca yessaampvrtniiymaayustessaampvyte| amI viSAdayo hetavaH sujJAnatvAcca na vivRtaaH| AdizabdAcca pUrvoktAH prANApAnanirodhAdayaH kAMzcidapahAya grAhyAH / emirhetubhirAyurapavartate svalpIbhavatItiyAvat, dvandva upaghAta AyuSastasyopakramaiH, tatpratyAsannIkaraNairityarthaH / ki 1 'kaMkaTukAparAntAnupakramavat' iti ga-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 punarapavartanamucyata ityAha-apavartanaM zIghramantarmuhUrtAt karmaphalopabhogaH, na khalu karmanAzo'pavartanaM, kintu zIghraM yaH sakalAyuSkarmaphalopabhogastadapavartanam, anenaitat kathayati tovadapavartate tadAyuryAvadantarmuhurtasthitijAtaM, tataH paraM nivartatetAgvidhAdhyavasAnAdyabhAvAt / atra cApavartanaphale karmaphalopabhoge'pavartanazabdaH prayukto bhASyakAreNa-upakramo'pavartana. nimittamiti paryAyAkhyAnamAtrametat / alpatApattikAraNAnAmupakramaH, apavartanamapi dIrghakAlasthititaH karmaNo hrasvasthitikaraNaM nimittaM viSazastrAyalpatAhetuH, evamidamapavartanamihAyuraGgIkRtyAbhihitamanyAsAmapi tu prakRtInAmanikAcitAvasthAnAM prAyo'vaseyam / tapo'nuSThAnAt punarnikAcitA apyapavartyanta iti pAramarSI shrutiH|| athedAnI karmavinAzalakSaNamapavartanazabdArthamaGgIkRtya codayati-atrAhetyAdinA bhASyeNa / bhA0-abrAha-yadyapavartate karma tasmAt kRtanAzaH prasajyate yasmAnna vedyte| athAstyAyuSkaM karma mriyate ca, tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate yena satyAyuSke niyate, tatazcAyuSkasya karmaNaH AphalyaM prsjyte| aniSTaM caitat / ekabhavasthiti vo''yuSkaM karma na jaatyntraanubndhi| tasmAnApavartanamAyuSo'stIti / atrocyate TI-anAvasare para Aha-yadyapavartate'paiti-vinazyati phalamadattvA''yuSkakarma tasmAt yasya karmaNaH kRtasya sato niSphalatvAnnAzaH prasajyate yasmAt tanna vedyate-nAnubhUyata ityarthaH / aniSTaM caitad-avazyaM hi karmopAttamanurUpaM phalamupAdhAya svAmini parizaTatyuttarakAlaM na punaradattvaiva phalaM vilIyata iti / athAnanubhUte satyevAyuSke mriyate tasmAdakRtasyaivAbhyAgamo maraNasyAntarAla eva prasajyate, yena satyAyuSke mriyate tatazcAyuSo viphalatAprasaGgaH,aniSTaM caitat, na khalu jainasiddhAnto'yaM yat kRtaM satkarma praNazyati, adattaphalamakRtameva cAnubhUyata iti / anyacca ananubhUte tasmin karmaNyayamaparo doSaH-ekabhavasthiti vA''yuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi // nanu cAnyasmin bhave baddhamanyatra vedyate kathamekabhavasthiti syAt / ucyate-na bandhaM prati brUmaH, upabhogaM pratyekabhavasthitikamAyurAcakSmahe, ekasminnekabhave bhavatyAyuSa upabhogo na dvitIye'pIti, yathA ca tvayA'bhyupeyate satyevAyuSi mriyate tathA tenAyuSA jAtyantarAnubandhinA bhAvyam, asiddhAntaprasthAnaM caitat, tasmAd doSacatuSTayasambhavAnnApavartanamAyuSAM vidyate iti / atrocyate samAdhAnam ___ bhA0-kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidynte| AyuSo -hAse'pi kRtanAzAdidoSAH nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandhaH, kintu yathoktairupakramairabhibhAvaH hatasya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghra pacyate tadapavarta1'tadapavartate' iti k-paatthH| 2 'cAyu. ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 sUtraM 52] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam namityucyate / saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathA hi saMhatamya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyArthatyAzu dAho bhavati tat // TI0-na khalvete doSAH pratibhAnti jinazAsanAvalambinAm, siddhAntAparijJAnAccaivaM codyate, nAyamArhataH kRtAntaH phalamadattvA karma praNazyatIti, kintu yathAktairupakramairadhyavasAnavipazastrAdibhirabhihatasyAbhiplutasya sarvasandohena-sarvAtmanA sAkalyenAsAditodayamAyuSkaM karma prAptavipAkamAzu bhavati, yastu tasya kramabhAvI vipAkaH so'pavaya'te, anubhavaH punaH sarvasya yugapanna niSidhyate ityeSo'pavartanazabdArthaH / bahirvartamAnavastuvizeSaprasiddhayA'ntaHprasiddhiH sAdhyata ityAha-saMhateti / saMhatatvAt parizeSavAnapi tRNapuJjazcirAya dahyate, yadA tu viralito bhavatyavayavazastadA''zu bhasmasAd bhavati, tadvadAyuSo'pyanubhavaH, yadA''yudRDhasaMhatamatighanatayA bandhakAla eva pariNAmApAditaM bhavati pavanazleSavat tat krameNa vedyamAnaM cirAya vedyate, yat punarbandhakAla eva zithilamAbaddhaM tada vikIrNataNarAzidAhavadapavAMzu vedyata iti / evaMvidhArthaprakrame dRSTAntasulabhatAmAdarzayannAha __ bhA0-yathA vA saGkhyAnAcAryaH karaNalAghavArtha guNaapavartane'pyakSayaavatanApyakSaya. kArabhAgahArAbhyAM rAziM chedAdevApavartayati, na ca saGkhyeya syArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti // vizcAnyat / ___TI-yathA vA saGkhyAnAcArya ityAdi / saGkhyAna-gaNitazAstraM tatpradhAna AcAryaH saGkhyAnAcAryo gaNitaprakriyAyAmAhitanaipuNaH, karaNalAghavAya karaNAni-guNakArabhAgahArApavartanodvartanAdIni gaNitazAstraprasiddhAni, tatra yo laghuH karaNopAyaH svalpakAlastena tatphalamAnayati gaNitAbhijJatvAt, tulye'pi hi phalAnayane guNakArabhAgahArau cirAya tatphalamabhinivartayataH, sa punargaNitanipuNo guNakArabhAgahArAbhyAM cirakAlakAribhyAM sakAzAt karaNalAghavArthamapavartanAha rAzicchedAdevArdhAdikAdaparvatayati, paNNavatyAdikam, anapavartanAha punarlaghukaraNAbhijJo'pi na zaknotyevApavartayitum, ekapaJcAzaduttarasahasrAdikam , guNakArabhAgahArakramamevAtra prayojayati, na ca sakhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, phalabhUtasya karaNavizeSa satyapi prepsitaphalAbhedamAdarzayati / karaNavyApArakAlo bahuralpabhedaH phalamaviziTamevobhayayoryathaitabadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhoga1' prasiddhayataH prasiddhiH ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 taccArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 yogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati, na cAspa phalAbhAva iti, upakramo - viSAgnizastrAdistenAbhihato maraNaM - AyuH kSayastatra samudghAtaH, maraNasamudghAto nAma svazarIrakAdAtmapradezApakarSo mRrcchAnugatacetanAvimukta ivAvyaktaprabodha lakSaNo'stamitasakalabahirvarticeSTAkriyAvizeSaH sa eva cAticirarUDhamUlapradezotkhananarUpatvAd duHkhaM tenArto- viSaNNaH kiMkartavyatAvimukhaH karmapratyayaM - karmakAraNaM karaNavizeSamutpAdyApavartanAkhyam, karmakAraNatA tu karaNavizeSasya pUrvabhavabandhakAla eva prayatnazaithilyAt sopakramabandhaH atyantAparijJAnamanAbhogaH anAbhogakRto yogaH yogaH- ceSTAvizeSaH anAbhogayogastatpUrvakaMtatkAraNam / etaduktaM bhavati - ajAnAna eva hi tadapavartanAkaraNenApavartanArha karmApavartayati AhArarasAdivipariNAmavat, kimarthaM punarapavartayati 1 phalopabhogArthamAyuSkarmaphalopabhogAyAnAbhoganirvartitena vIryavizeSeNeti, na cAsyAyuSkarmaNaH phalAbhAvo bhavati / iyAMstu vizeSaH -- kramaparibhoge bahukAlaH, saMvartitaparibhoge svalpa iti na punarabhuktaM tatra kizcit karma parizaTatIti / kiJcAnyadityanenAparamapi prakRtArthopayoginamAdarzayati dRSTAntam bhA0 - yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazvireNa zoSaprakRtasya samarthanam mupayAti sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyubhirhataH kSipraM zoSamupayAti na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgamo nApi vitAnite sati akRtsnazoSaH, tadvadyathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati, na kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAnIti // 52 // * TI0 - yathA vA dhautapaTa ityAdi / evaM caiSa prakRto'rthaH pratipattavyaH / yathA vA kSAlitapaTo jalalezopacitamUrtirevAveSTitazcirAyodvAyati, sa eva prayatna vizeSato vistAritaH san sahasrarazmimayUkhamAlAbhiH paripItAzepajalalavaH prabalapavanavega vighaTita niravazeSapradezaH zIghramapAstAzritajala saGghAtaH samAsAditAdhikataradhavalimA'pi parizaSyati / na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgama iti, na cAbhUtajalasnehAgamo bhavati tasmin saMveSTitapaTe, kintu saMhatasvAt tAvanta eva jalAvayavAH kAlena bahunA parizadanti, na punarabhUtAnAmeva snehAvayavAnAmAgamaH, nApi vitAnite akRtsnazoSaH, na ca prasArite tasmin paTe kRtsnajalAvayava parizoSo na bhavati, vitate'pi hi sarva eva te jalAvayavAH parigdhyanti teSAM hi jalAvayavAnAM yAvatI mAtrA veSTitapaTe tAvatyeva prasArite'pi, parizoSakAlastu midyate / pare vyAkhyAnayanti na ca saMhate tasmin na bhUtaH snehApagamaH, bhUta evaM saJjAta evetyarthaH, kintu bahoH kAlAt, bitA - nite tu drAgeva ca kRtsnavArinivahApagamaH / tadvadityanena dArzantikamarthasya darzayatitulyatayA yathokta nimittApavartanaiH kSipraM phalopabhogo bhavatIti / yathA'bhihitaM viSAmizastrAdi yeSAmapavartanAnAM tAnyavapartanAni yathoktAni nimittAni tairyathoktanimittA 10 vAyvabhihataH ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 sUtraM 52] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam pavartanaH karmaNa AyuSaH zIghra phalavipAko mujyata ityarthaH / ataH kramAnubhave veSTivArdrapaTaparizoSakAlavad bahutvaM kAlasya, prasAritArdrapaTaparizoSakAlacAlpakAlatA parivartitAyuSkaparibhogakAlasya / evaM ca sati ma kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAnIti nigamayati-samastAyurdravyopabhogAt kRtavipraNAzo nAsti, na cAyuSyapariniSThite priyata i. spakRtAbhyAgamAbhASaH, paribhuktatvAdeva ca sakalasyAyuSo na vaiphalyaprasaGgaH, ata eva jAtyantarAnuSandhatvAbhAvo'pIti / na gheha bhASyakAreNoktaH, prAgupanyastasyApi pUrvakatrayasyAbhAve tadamAvAsa, tasmAdavasthitamidam - kecidakAle prANino niyante pUrvajanmopAttAyuSkakAlApekSayA, kecidanantarAtItajanmopAttAyuSkakAlamakhaNDamavasAyaM prApayya vihAyAste(?) na zeSAt svakatakarmAdiSTaM janmAntaramanuSacantIti // 52 // granthAnamaGkataH 3420 iti zrItavArthasUtre'hatpravacanAdhigame bhASyAnusAriNyAM tasvArthaTIphAyAM dvitIyo'dhyAyaH // 2 // ||iti dvitiiyo'dhyaayH|| NEE DO LATE) M ZON For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIgoDIpArzvanAthAya namaH // tRtIyo'dhyAyaH 3 bhA0-3 -atrAha-uktaM bhavatA nArakA iti gatiM pratItya jIvasyaudayiko bhAvaH / tathA janmasu 'nArakadevAnAmupapAtaH' (a0 2, sU0 35) / vakSyati ca sthitau 'nArakANAM dvitIyAdiSu' (a0 4, sU0 43), AsraveSu 'bahuvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH' (a06, sU016 ) iti / tatra ke nArakA nAma ka veti / atrocyatenarakeSu bhavA nArakAH / tatra narakaprasiddhyarthamidamucyate TI0 - atrAha-uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH, sa cAdhyAyaprakaraNasUtrakRtaH, tatrAdhyAyakRtastAvad dvitIye jIvA lakSaNavidhAnAbhyAmabhihitAH, tatra lakSaNamekarUpatvAnna punarabhidhIyate, vidhAnaM tu bahurUpatvAt punaH punarabhidhApayati, ato'trApi tRtIye'dhyAye prativiziSTasthAna nirUpaNAdvAreNa jIvaividhAnameva vivakSitamiti / prakaraNasUtrakRtau tu sambandhau bhASyakAreNopAttausvayameva, tayoH prAkAzyamApAdyate / atra - adhyAyaparisamAptiprastAve ziSya Aha-abhihitaM bhavatA dvitIye'dhyAye bhAvaprakaraNe nArakA iti gatiM pratItya jIvasyaudayiko bhAva iti / gatikaSAyaliGgasUtraM ( a0 2, sU0 6 ) anena bhASyeNa sUcayati / tathA tasminneva dvitIye janmaprakaraNaprastAve nAra kade - vAnAmupapAtaH (a0 2, sU0 35) ityuktam, tathA caturthe'dhyAye sthitatrAyuSaH prastutAyAM vakSyati bhavAn - nArakANAM ca dvitIyAdiSu, daza varSasahasrANi prathamAyAm (a0 4, sU0 43, 44 ) iti, tathA SaSThe sert karmAvavicAraNAyAM bahavArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH (a0 6, sU0 16) iti pratipAdayiSyate / tatraivamanekasmin sthAne nArakazabdazravaNAdAhita saMzayaH pRcchati ---kenArakA nAmeti jIvatvasAmAnyamavadhRtaM vizeSo nivAsAdiranavadhRta ityataH praznayati ke punaste nArakA iti / atrocyate narakeSu bhavA nArakAH, vakSyante upariSTAduSTrikA piSTapacanIlohIka rakAdyAkRtayaH sImantAdayo narakAH viziSTAkRtayo'puNyasaMbhArajanitagauravANAM saccAnAmutpattisthAnavizeSAH, te ca kilAzubhakarmabhAjo narAn kAyanti AhvayantIti narakAH, "rUDhiSu hi kriya yutpattikarmArthA nArthakriyArthA " itivacanAt na te kecidAhvayanti nApi narAniti, tirazcAmapi tatra gamanAda, ato vyutpattimAtrameva kevalam teSu narakeSUSTrikAdyAkRtiSu bhavA nArakAH, mArakAdhikArasthA mAni 1 6 nArakAdhikAraprastAvanA 1' tatra ke nAma' iti ga-TI-pAThaH / 2 'ceti' iti gha-pAThaH / 3 'jIvaviziSTameva' iti kha- pAThaH / 4 'kriyAdhutpatti' iti ga-pAThaH / 5 'narthakriyA' iti ga-TI-pAThaH 60 'kiJcit' iti ka-kha-pAThaH / iti ga-TI-pAThaH / 'keSu' For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkatam 229 sUtra 1 ] sasvavizeSA ityarthaH / tatra narakaprasiddhyarthamidamucyate, tatra teSu narakeSu vivakSiteSu tanmUlatvAt tatpratiSThatvAnnArakapratipacyarthameva tAvadidamabhidhIyate nAntarIyakatvAditi // sUtram - ratnazarkarAvAlukApadhUmatamo mahAtamaH prabhA bhUmayo ghanAmbuvatAkAzapratiSThAH saptAdho'ghaH pRthutarAH // 31 // TI. - sUtrakRto'pyeSa eva saMmbandho'taH pRthag noktaH, athavA vakSyate navame - AjJApAyavipAka saMsthAnavicayAya dharmyamapramattasaMyatasya (a0 9, sU0 37 ) iti, tatra saMsthAnavicaya: "lokasyAstiryag vicintayedUrdhvamapi ca vAilyam / sarvatra janmamaraNe, rUpidravyopayogAMzca ||" - prazama0 zlo0 160 iti, tatra prAk tAvadadholokasvarUpameva pRthivIbhedenocyate / ratnazarkaretyAdi sUtram / tatastiryaglokasvarUpaM jambUdvIpalavaNAdiprakrameNa pazcAccaturthe UrdhvalokasvarUpamiti, evamayaM trivibhAgaH paJcAstikAya samudayavRttirjIvAjIvAdhAra kSetra lakSaNo vaizAkhasthAnasthita kaTisthakarayugmapuruSAkRtirlokaH, tasyAdhastana bhAga svarUpAvagamanAyedamucyate / athavA samyagdarzanabhAgbhirjIbairlokasya saGkhyeyabhAgaH spRSTa ityuktaM prathamAdhyAye ( mU0 8) samyagdRSTinA tu sarvalokaH, taducyatAM nirdezataH ko loka ityato'dhovibhAgAdiH sa AkhyAyate / / ratnazarkaretyAdi sUtram, ratnAni - vajrAdIni tatpradhAnA ratnaprabhA, zarkarAdayo'pi pratItAstatpradhAnAH sarvA vaktavyAH, prabhAzabda rUpasvabhAvavAcI, ratnaprabhA ratnasvabhAvA ratnamayI ratnabahuleti, evaM zarkarAprabhAdayo'pi vAcyAH, eSa ca prabhAzandaH patyekamabhisambadhyata iti darzayati bhA0 - ratnaprabhA zarkarAbhA vAlukAprabhA paGkaprabhA ghUmaprabhA tamaH prabhA mahAtamaH prabhA ityetA go ghanAmbuvatAkAzapratiSThA bhavantyekaikazaH saptAgho'dhaH // naraka pRthvInA mAdhArAH TI0 - ratnaprabhetyAdinA bhASyeNa / ityetA bhUmayAM ghanAmbuvatAkAzapratiSThA bhavantyekaikazaH saptAgho'dhaH, evametA ratnaprabhAdyAH pRthivyo ghanAmbuni vAyau viyati ca pratiSThitAH; nezvarAdyAdhArA ityAcaSTe / ghanAmbu ca vAtAcAkAzaM ca ghanAmbuvatAkAzAni teSu praviSTA sthitirvartanaM yAsAM tA ghanAmbuvatAkAzapratiSThA bhavanti, ekaikA ekaikazaH ghanAvatAkAzakrameNa pratiSThitAH, na punaH saptAnAmapyadha eva ghanAmbuvatAkAzAni pratyekamantarAleSu na sambhavantIti saGkhyayA'vadhAryante saptaivAnyUnAdhikA iti / aMdho'dha iti prativiziSTakramAkhyAnaM tiryagUrdhvadizo vyudAsaH, etadeva spaSTayati 1 'sambandho na pRthaguktaH' iti ka kha pAThaH / 2 'mahAtamaH prabhA bhUmayo' iti ga-TI-pAThaH / 3 adhaH' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bhA0 - ratnaprabhAyA adhaH zarkarAprabhA, zarkarAprabhAyA agho vAlukAprabhA ityevaM zeSAH / ambuvatAkAzapratiSThA iti siddhe ghanagrahaNaM kriyate tenAyamarthaH pratIyeta ghanamevAmbu adhaH pRthivyAH, vAtAstu ghanAstanavazceti // ghanazabdaphalam TI0 - ratnaprabhAyA agho'saGkhyeyA yojanakoTInAM koTIravagAhya zarkarAprabhA bhavati, zarkarAprabhAyAstvagho'saGkhyeyA eva yojanakoTInAM koTIratikramya vAlukAprabhA bhavati, evaM zeSAH paGkaprabhAdyA asakhyeyayojanakoTI koTyavakAzAntarA vaktavyA adhosdha iti // atha ghanagrahaNaM kimarthaM kriyate ambuvatAkAzapratiSThA ityetAvataivAbhilaSitArthaprasiddheriti 1 sUrirAha - satyamevaM siddhyati, siddhe sati yat tathApi ghanagrahaNaM kriyate tenAyamartho jJApyate ghanamevAmvu adhaH pRthivyAH pratyekaM yathA syAt, mA bhUd dravamiti / vAtAstUbhayathA ghanAstanavazceti / yathaiva pRthivInAmadho'dho vyavasthAnama zeSANAmevamekasyAM pRthivyAM svabhedAnAmadho'dho vyavasthAnaM darzayitumAhabhA0-- tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA, pako ghanodadhivalakharapaMkAdipratiSThA- pratiSThaH, ghanodadhivalayaM ghanavAtavalayapratiSTham, ghanavAtavalapa tanuvAtabalapratiSTham, tato mahAtamobhUtamAkAzam / sarva caitat pRthivyAdi tanuvAta valayAntamAkAzapratiSTham, AkAzaM cAtmapratiSTham / uktamavagAhanamAkAzasyeti // svam TI0 - tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA / AdAvatra ratnaprabhAyAH kharapRthivIkANDaM ratnabahulaM yojana sahasrapoDazakabAhalyam, tat paGkapRthivI hANDe pakkAhule caturazItiyojana sahasraba hule pratiSThitam, tadapi paGkapRthivI kANDama prapRthivI kANDe jalabahule'zItiyojana sahasraghane pratiSThitam / atra cAcAryeNAnbahulaM kANDaM nopAttaM pRthag, ghanodadhivalayagrahaNenaiva labdhatvAd, ghanodadhizva ghanodadhivalayaM cetyekadezanirdezAt, tat punarjalabahulaM kANDaM viMzatiyojana sahasrabahule ghanAmbuvalaye pratiSThitam, ghanodadhivalayamapyasaGkhyeyayojana sahasraghane ghanavAnavalaye pratiSThitam, ghanavAtavalayamapi saGkhyeyayojanasahasrabAhalye tanuvAtavalaye pratiSThitam, tatastanuvAta valayAt paraM mahAtamobhUtamAkAzamasaGkhyeyayojanakoTI koTI pramANam, tadantarAlavarti viyat tanuvAta valayadvitIya pRthivyoH sUci bhedyena santamasena samantato vijRmbhamANenAtighanatAM gatena vyAptam, ato mahAtama iva tat pratibhAtIti mahAtamobhUtamucyate taccAsyAH kharakANDAdibhedAyAstanuvAtavalayaparyantAyA ratnaprabhA pRthivyAH prapannamAdhAratAmadhigantavyami - tyAdarzayati - sarva caitat pRthivyAdItyAdinA / na caitat azraddheyaM pratyakSapramANasamadhigamyAni 1 'yena pratIyate' iti gha-pAThaH / 2 'pRthivyA' iti ga-gha-TI pAThaH / 3 'yojanakoTIratikramya' iti ga-TIpAThaH / 4 'tvAtma0' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 231 candrAdityAdivimAnAni nirAlambe vihAyasi pariplavante, na cAdhaH patanti lokAnubhAvAdevavaitAH pRthivyo'pIti, AkAzaM punarAtmanyeva pratiSThitam, nAdhArAntarasamAsAditapratiSThamiti, yasmAduktam- avagAhanamAkAzasyeti, paJcame'dhyAye sUtrataH uktam- 'AkAzasyAvagAha:' ( a0 5, sU0 18 ) upakAraH, avagAhadAnena vyApriyata AkAzaM sarvadravyANAmavagAvatAM nikhagAhadAnavyApAraparaM sadavagAhiSyate tadanyatra tadanurUpAdhArAbhAvAdataH svapratiSThaM pratipattavyam // bhA0 0 - tadanena krameNa lokAnubhAvasanniviSTA asaGkhyeyayojanakoTI koTyo vistRtAH sapta bhUmayo ratnaprabhAdyAH / saptagrahaNaM niyamArtham / ratnaprabhAdyA mA bhUvannakazaH aniyatasaGkhyA iti / kinycaanyt| adhaH saptaivetyavadhAryate, UrdhvaM tvakaiceti vakSyate // TI0 - tadanena krameNetyAdi bhASyam, tasmAdanena krameNa ghanAmbughanavAtatanuvAtavalayAkAzapratiSThAnAH saptApi bhUmayo lokAnubhAvAdeva sanniviSTAH, pratiSThAne lokalokAnubhAvo hi lokasthitiranAdyA na kenacidIzvarAdinA kRtA vyomavasthitirhetuH dakRtrimA, asaGkhyeyayojanakoTI koTyo vistRtA iti tiryakrapramANamAcaSTe, nAdhaH prAcyAt ratnaprabhA pRthivI paryantAt pratIcyaM tatparyanta etAvadantarAlamatItya bhavatItyevaM zeSANAmapi bahutarA bahutamAzca koTatho bhavanti, vRttatvAzca sarvAsAM tulyaM visskmbhaayaamtaa'dhyvseyaa'|| pravacanaM cedam - " ka~tivihANaM bhaMte! lokaTTitI paNNattA ? goyamA ! adyavihA loga hiI paNNattA, taMjahA - AgAsapatiTTie vAe 1 vAtapatiThie udahI 2 udadhipaTTiyA puDhavI 3 puDhavIpatiThitA tasathAvarA pANA 4 ajIvA jIvapatihiyA 5 jIvA kammapaTTiyA 6 ajIvA jIvasaMgahitA 7 jIvA kamma saMgahitA 8 // se keNaTTeNaM bhaMte / evaM vuccati aTTavihA logafect ? goyamA ! se jahA nAmae keti purise vatthimADoveti, vatthimADovettA upisi baMdhati, baMdhittA majjhe gaMTiM deti, majjhe gaMThi dalaittA uvarillaM gaThiM muhattA uvarillaM detaM vAmeti, vAmetA AukAyassa pUreti, pUritA upisi taM baMdhati, baMdhittA majhillaM gaThiM muyati, teNaM goyamA ! se Auare tassa vAukkAyassa uvaritale ciThThati, se teNaM adveNaM goyamA ! evaM cumbati-aThThavihA lokahitI paNNattA / se jahA vA keha purise vatthimADoveti, ADovettA kaDIe 1 'hyaniyata' iti gha-pAThaH / 2 ' tulya viSkambhAyAmetyadhyavaseyA' iti kha- pAThaH / 3 katividhA bhadanta / lokasthitiH prajJaptA ? gautama! aSTavidhA lokasthitiH prajJaptA, tadyathA-AkAza pratiSThito bAtaH, vAtapratiSThita udadhiH, udadhipratiSThitA pRthvI, pRthvIpratiSThitA trasasthAvarAH prANAH, ajIvA jIvapratiSThitAH, jIvAH karmapratiSThitAH, ajIvA jIvasaMgRhItAH, jIvAH karmasaMgRhItAH / atha kenArthena bhadanta / evamucyate - aSTavidhA lokasthitiH ? gautama! tat yathAnAmakaH kazcit puruSaH bastimApUrayati, bastimApUrya upariSTAt tAM babhrati baddhvA madhye praci dadAti madhye prathi davA uparitanaM manthi muktvA uparitanaM dezaM vamayati ( riktIkaroti ) vamayitvA apkAyaM pUrati pUrayitvA upariSTAt to badhnAti vA madhyamaM prandhi muzcati, tena gautama ! saH apkAyaH tasya vAyukAmasma saparita ke tiSThati, tadetenArthena gautama! evamucyate-avidhA lokasthitiH prAptA / atha yathA vA kazcida puruSaH For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 baMdhati, baMdhittA atthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi ogAhejjA, guNaM goyamA ! se purise tassa AukkAyassa uppi uvaritale ciThThati ? haMtA ciThThati, evameva aTTavihA lokahitI paNNattA " (bhaga001, u06, mU0, 54) / ratnaprabhASAzca prathamaM kANDaM ratna vajra - vaiDUrya - lohitAkhya-masAragallahaMsagarbha- pulaka-saugandhika- jyotIrasAJjanAJjana- pulaka- rajata - jAtarUpAGka - sphaTikAriSTabhedAt SoDazadhA, itare tvekAkAre paGkajala bahule kANDe, zeSAzca bhUmayaH zarkarAdyAH ekAkArA evAvasAtavyAH / saptagrahaNaM niyamArthamityAdi, viziSTasaGkhyA zabdopAdAnAniyamaH kriyate saptaivAdhaH pRthivyaH, kA punarAzaGkA niyamAbhiprAyAnuvartinaH sUreriti / ucyate-ratnaprabhAdyA mA bhUvanekazo hyaniyatasaGkhyA iti / ratnaprabhAyAH prathamaM kANDaM SoDazadhA, tathA paGkabahulaM kANDaM jalabahulaM kANDamiti ekaikasya bhedasya pRthivItvAd bahutvaM pRthivInAmadhaH syAt, ata evamekaikA niyatasaGkhyA mA bhUditi saptagrahaNamupAttam, itarA api ca pratarAdibhedena bhidyamAnA bahutvamanuyAnti svasthAna eveti tasmAnniyamApAdanam / kiJcAnyat - anyadapi hi saptagrahaNasya prayojanamastyeva kiJcit, adhaH saptaivetyavadhAryate viziSTasaGkhyAniyamo'dhaH pradarzyate, na punaH pRthivya etAvatya eva trailokya ityavadhAryate, yata UrdhvaM tvekaiveti vakSyati, upariSTAt punaH sarvakalpavimAnAnyatItyArdhatRtIyadvIpa viSkambhAyAmottAnakacchatrAkRtirISatprAgbhArA nAma - thivI dazame'dhyAye ( 19 tama) kArikAbhASyeNa vyAkhyAsyate 'tanvI manojJA surabhiH, puNyA paramabhAsurA' ityAdineti / tathA'nyadapi saptagrahaNasya prayojanamAkhyAyate-- adhaH pRthvInAM saptatvaniyamaH asaGkhya prastAre nirAsaH bhA0-- apica - tantrAntarIyA asaGkhyeyeSu lokadhAtuSu asaGakhyeyAH pRthivIprastArA ityadhyavasitAH, tatpratiSedhArthaM ca saptagrahaNAmiti // TI0 - tantrAntarIyA ityAdi bhASyam / antare bhavAH antarIyAstantrapradhAnA antarIyAstantrAntarIyAH- jinapravacanavAhyAste ca prAyaH prastAvAnmAyAsUnavIyA eva gRhyante, sarvataH kilAsaGkhyeyA eva lokadhAtavasteSu cAsaGkhyeyA eva pRthivIprastArA ityadhyavasitA durmedhasaH || tadAgamazcAyam " yathA hi varSati deve pratatadhAraM nAsti vIcikA vA antarikA vA evameva pUrvAyAM dizi lokadhAtavo nairantaryeNa vyavasthitAstathA'nyAsvapi dviviti " tatpratiSedhArthaM ca saptagrahaNaM kriyate, saptaivaitAH sarvataH parimANaparicchinnA lokAntarvartinyaH, lokaca parimANavAn sarvato jIvAjIvAtmakatvAccharIrAdivaditi, mUrtimaddravyAtmakatvAd vA ghaTAdivat / bastimApUrayati ApUryakavyAM badhnAti, baddhvA astAghamatAryamapauruSeya udakamavagAheta, nUnaM gautama! sa puruSaH tasya apkAyasya upari uparitale tiSThati ? hanta tiSThati, evameva aSTavidhA lokasthitiH prajJaptA / . 1 mAbhUvananekazaH' iti ga-TI-pAThaH / 2 'niyamAdApAdanam ' iti ga-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 233 bhA0-sarvAzcaitA adho'dhaH pRthutarAichatrAticchatrasaMsthitAH / pRthvInAmAkAro praznAnAsAkAra dharmA vaMzA zailA aJjanA riSThA mAdhavyA mAghavIti ca AsAM nAmadheyAni yathAsaGkhyamevaM bhvnti| ratnaprabhA dhanabhAvenAzItaM yojanazatasahasram , zeSA dvAtriMzadaSTAviMzatirvizatyaSTAdazaSoDazASTAdhikamiti / TI.-sarvAzcaitA ityAdi bhASyam / ratnaprabhAdyA mahAtamaHprabhAparyavasAnA agho'dha: pRthutarA:-ekarajjupramANA viSkambhAyAmAbhyAM ratnaprabhA, zakarAprabhA'dhatRtIyarajjupramANA, vAlukAprabhA catUrajjupramANA, paGkaprabhA paJcarajjupramANA, dhUmaprabhA rajjuSaTkapramANA, tamaHprabhA'rdhasaptarajjupramANA, mahAtamaHprabhA saptarajjupramANeti / ata eva chatrAticchannasaMsthitA bhavantyetAH, chatrAticchatre hyuparitanaM chatramAyAmaviSkambhAbhyAM laghu bhavati, tadadhovarti vistIrNataram, tasyApyadho vizAlatamamityataH chatrAticchatravat sthitAH, sarvatra dhanabhAvena samA jhllaakRtyH| tAsAM cotkIrtanamubhayathA nAmato gotratazca, tatra prathamA gharmA nAmnA ratnaprabhA gotreNa, dvitIyA vaMzA nAmnA zarkarAprabhA gotreNa, tRtIyA zailA nAmnA vAlukAprabhA gotreNa, catuyeMJjanA nAmnA paGkaprabhA gotreNa, paJcamI riSThA nAmnA dhUmaprabhA gotreNa, SaSThI mAdhavyA nAmnA tamaHprabhA gotreNa,saptamI mAdhavI nAmnA mahAtamaHprabhA gotreNeti,evametAni nAmadheyAni-nAmAnyevAsAM yathAkramamubhayathA'vagantavyAnIti // tatra ratnaprabhA pUvoparAdivibhAgavyavacchinnA sarvatra ghanabhA. vena bahalatayA azItisahasrottarayojanalakSapramANeti, dvitIyA dvAtriMzatsahasrottaralakSapramANA, tRtIyA'STAviMzatisahasrottaralakSapramANA, caturthI viMzatisahasrottaralakSapramANA, paJcamyaSTAdazasahasrottaralakSapramANA, SaSThI SoDazasahasrottaralakSapramANA, saptamI sahasrASTakottaralakSapramANeti // adhunA sarvavasudhAvartino ghanodadhIna madhyapradeze bahalatayA nirdizati bhA0-sarve ghanoddhayo viMzatiyojanasahasrANi, ghanavAMtatanudhanodadhyAdi. mAnam vAtAstvasaGkhyeyAni, adho'dhastu ghanatarA vizeSeNeti // 1 // TI0-sarve ghanodhayo viMzatiyojanasahasrANi / ghanAH sarvapRthivInAmadhobhAgavartinAM madhyapradezeSu, pradezahAnyA tu hIyamAnAH pArthivAH pRthivIparyantapradezeSu valayAkRtivyavasthAnAstanutarA bhavanti, tadyathA-prathamAyAM ghanodadhivalayabahalatA sarvatra SaD yojanAni, dvitIyasyAM ghanodadhivalayaM satribhAgaSaDyojanabahalam, tRtIyasyAM tribhAgonasaptayojanabahalam, caturthyAH saptayojanabahalam , paJcamyAH satribhAgasaptayojanabahalam , SaSThayAstribhAgonayojanASTakabahalam, saptamyAM yojanASTakabahalamiti / tathA sarve ghanavAtA asaGkhyeyAni yojanasahasrANi madhyeSu, paryanteSu tanukAH, ratnaprabhAyAstAvaMdardhapazcamayojanabahalaM dhanavAtavalayam, dvitIyasyAH 1 'dhanavAtAstva.' iti ka-pAThaH / 2 'sthAnAt tanutarA' iti pratibhAti / 3 'adhyardhapaJcama' iti ga-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 kozonapaJcayojanabahalam, tRtIyasyAH paJcayojanabahalam, caturthyAH sakrozapaJcayojanabahalam, paJcamyAstvardhaSaSThayojanabahalam, SaSThayAH krozonayojanaSaTkabahalam, saptamyAH paiyojanabahalamiti / tanuvAtavalayamapi madhye sarvAsAmasaGkhyeyAni yojanasahasrANi dhanam, paryanteSu pradezahAnyA tanukam, ratnaprabhAyAstAvat tanuvAtavalayaM SaTkrozadhanam, dvitIyasyAH satribhAgaSaTakozadhanam , tRtIyasyAstribhAgonasaptakozadhanam, caturthyAH saptakozaghanam, paJcamyAH satribhAgasaptakozadhanam, SaSThayAstribhAgonASTakrozadhanam, saptamyAH krozASTakaghanamiti / ete ca ghanavAtatanuvAtAH ghanA ghanatarA ghanatamAzcAdhodho vizeSaNAnAdipariNAmavazAdeva draSTavyAH // etAsAM ca pRthivInAM saptAnAmapi paratastiryag na samanantaramevAloko bhavati, nApi saptamyAH samanantaro'dhaH, kintu ratnaprabhAyAstAvada dvAdaza yojanAni gatvA paratazcatasapvapi dikSu vidikSu sarvAsu pazcAdaloko bhavati, dvitIyasyAstribhAgonAni trayodaza yojanAni gatvA bhavatyalokaH, tRtIyasyAH satribhAgAni trayodaza yojanAni yAtvA'lokaH, caturthyAzvatudeza yojanAnyavagAhyAlokaH, paJcamyAstribhAgonAni pazcadaza yojanAni pravizyAlokaH, SaSThayAH satribhAgAni paJcadaza yojanAnyatItyAlokaH, saptamyAH SoDaza yojanAni tiryagadhazca gatvA bhavatyaloka iti // sarvAzcaitA anAdipAriNAmikabhAvavyavasthAnAH, nAmAnyapi ratnAdyAkArasambandhAt gotrakRtAni ratnaprabhAdIni tatsvabhAvatvAdanAdyAni, dharmAdInyapi yAdRcchikAnyanAdikAlaprasiddhAnIti, evamayamadholokazcaturthapRthivyavakAzAntarasamadhikArdhavyatItamabhyo'dhomukhazarAvAkRti va yojanazatAnyavagAhya samatalAd bhUbhAgAdadhoratnaprabhAvyavasthitoparitanA'dhastanakSullakAtarArabdhaH, saptamapRthivIparato yAvat SoDaza yojanAnIti // 1 // adhunA nArakajIvavivakSAyAmantaratamatadAdhAramidameva prakriyate bhUmiSu sUtram-tAsu narakAH // 3-2 // bhA0-tAsu ratnaprabhAdyAsu bhUmiSu UrdhvamadhazcaikaikazI yojanasahasramekaikaM varjayitvA madhye narakA bhavanti / / TI0-uktA bhUmayo nAmato gotrataH saMsthAnataH saGkhyAtazca, prastutatvAt tAH sarvanAmnA parAmRzyante, tAsUktalakSaNAsu ratnaprabhAdyAsu bhUmipUrdhvamekaikasyAH pRthivyAH svAvagAhAd yojanasahasramapahAyoparyadhazcakaM parityajya zeSe svAvagAhe naraikA bhavanArakANAM nti oNSaSThayAH, ratnaprabhAyAstAvadaSTasaptatisahasrAdhikalakSAyAma, dvitI yasyAtriMzatsahasrAdhikalakSAyAm, tRtIyasyAH SaDviMzatisahasrAdhikalakSAyAm, caturyAstvaSTAdazasahasrAdhikalakSAyAma, paJcamyAH SoDazasahasrAdhikalakSAyAm, SaSTyA sthAnam 'madho'dho' iti g-paatthH| 2 'bhUpUrva.' iti gh-paatthH| 3 'tyajyAzeSa' iti ka-pAThaH / 4 'nArakA' itika-kha-pAThaH / 5 'AdyAH' iti k-kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 sUtra 2] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam caturdazasahasrAdhikalakSAyAm, saptamyAstvavagAyAdhaH paJcAzatsahasrANi pazcaviMzatizatAdhikAni adhazca tAvantyeva vihAya madhye triSu sahasreSu narakA bhavanti, eSa ca saptamapRthivIgatavizeSo nopAttaH sAkSAd bhASyakAreNa, tatrAyamabhiprAyaH-yat kila bAhulyAd vartate tadupA. ttamitaradekapRthivIvartiyutakamevA'to nAkhyAtamiti // tAnidAnI prasiddhairihatyanidarzanairbhayAnakasaMsthAnairnarakAn pratipAdayitumAhabhA0-tadyathA-uSTrikApiSTapacanIlohIkarakendrajAnukAntokAyaskumbhAyaH koSThAdisaMsthAnA vajratalAH sImantakopakrAntAH, rauravo'cyuto nArakAvAsAnAM aura ma raudro hAhoravo ghAtanastAnaH zocanaH krandano vilapanazchedano bhedanaH khaTApaTaH kalApeJjara ityevamAdyAH azubhanAmAnaH, kaalmhaakaalraurvmhaaraurvaa'prtisstthaanpryntaaH|| TI-tadyathA-uSTriketyAdi |ussttrikaadyo bhANDakavizeSA lokaprasiddhatvAt sujJAnA eva, evaMvidhAkRtayo hi narakA avidyamAnasukhAHkSuraprAkRtivajratalAH prabahaladhvAntapaTalapUritAzca sarpamAjorAdimRtakagandhayaH karapatra-zakti-kunta-tomarAgrasadRzasparzAH AvalikAto bahirvata. mAnA nAnAsaMsthAnA uSTrikAdyAkRtayaH prakIrNanarakA bhavanti, AvalikAntaHpAtinastu trividhasaMsthAnA vRttavyasracaturasrAkRtayaH, te ca sImantakopakrAntAH, sarve'pi hi te ratnaprabhApRthivIprathamaprataramadhyavartisImantakAbhidhAnanarakendrakamavadhimavasthApyopakramyante, tatrAvalikApraviSTA dikSa ratnaprabhAyAM trayodazasu prastareSu vidikSu ca prathamaprataradigAvalikA pramANenaikonapaJcAzannarakAH, aSTacatvAriMzaca narakA vidikSvAvalikA, idamAvalikAdvayamapyekaikena narakAvAsena hIyamAnaM hIyamAnamazeSaprataravati tAvannetavyaM yAvat saptamavasundharAyAmekaikaH zeSo dikSu narakaH saJjAto vidikSu nAstyeva madhye caika indrakaH zeSa iti ||atr kAMzcinnAmagrAhamAkhyAti-rauravo'cyuta ityAdinA / eSAM madhye kecidindrakAH kecidAvalikApraviSTAH kecit prakIrNakAH sariNopAttAH sattvAnAM saMvegaprAptyartham, eSAM hi nAmAnyapyAdadhati bhayamatulamAkarNyamAnAni, kimuta tatra janmabhoga iti bhItAH santo na sahasA pApasthAneSu vartiSyanta itybhipraayH|| evamAdyA-evaMprakArAH, azubhanAmAno yAvantaH kila loke vyAdhayaH zapathAzcAniSTanAmAni ca tannAmAno narakAH sarve bhavanti // adhunA saptamapRthivIvartinaH paJca narakAnnAmAdezaM kathayatikAletyAdi / apratiSThAnanarakendrakAt pUrvataH kAlaH, aparato mahAkAlaH, rauravo 1'tadupapAtaM' iti ka-pAThaH / 2 'pRthivIvartiyutakamevAvartiyutakameva' iti ga-pAThaH / 3 'jAnukajantrAkAya iti gh-paatthH| 4 'hAravaH' iti ga-TI-pAThaH / 5 'zocanastApanaH krandano' iti gha-pAThaH / 6 'saMvegamApsyartha' iti, 'saMvegasamAptyartha' iti ca ga-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka 236 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 dakSiNataH, uttarato mahArathaH, madhye cApratiSThAnanarakendrakaH, sa ca sakalanarakendrakaparyantavartI, na tataH paramanyo narakasattvAvAsaH samasti / tatrabhA0-ratnaprabhAyAM narakANAM prastarAstrayodaza / vivayUnAH zeSAsu // . ratnaprabhAyAM narakAvAsAnAM triMzacchatasahasrANi / zeSAsu prastarANAM narakAvAsAnAM paJcaviMzatiH paJcadaza daza trINi ekaM paJconaM narakazatasahasra ca saMkhyA mityASaSThayAH, saptamyAM tu pazcaiva mahAnarakA iti // 2 // TI0-ratnaprabhAthivyAM narakaprastarAstrayodaza veshmbhrmikaaklpaaH| dvidvathanAH zeSAsu-zarkarAprabhAdiSu mahAtamaHprabhAparyavasAnAsu, trayodaza dvadhanAH dvitIyasyAmekAdaza prastarAH, ekAdaza dvayUnAH tRtIyasyAM navaprastarAH, nava dvathUnAsturyavasudhAyAM sapta, sapta dvathUnAH paJcamyAM paJca, paJca dvayUnAH SaSThayAM trayaH, trayo dvathUnAH saptamyAmeka iti // kiyantaH punarekaikasyAM bhUmau narakA iti tatprasiddhayarthamAha-ratnaprabhAyAmityAdi / ratnaprabhASAmAvalikApraviSTanarakANAM catvAri sahasrANi trayastriMzaduttaracatuHzatAdhikAni, prakIrNakAnAmekonatriMzallakSAH paJcanavatisahasrANi paJca zatAni saptaSaSTayadhikAni, ubhaye'pyekIkRtAstriMzallakSA bhavanti prathamAyAm, zeSAsu paJcaviMzatirityAdi / zarkarAprabhAdiSu saptamyantAsu yathAkramametatparimANamAvedayati narakANAma, dvitIyasyAmAvalikApraviSTAnAM SaiviMzatizatAni paJcanavatyadhikAni, prakIrNakAnAM caturviMzatirlakSAH saptanavatisahasrANi zatatrayaM pazcottaram , ekatra pnycviNshtilekssaaH| tRtIyasyAmAvalikApraviSTAnAM catudeza zatAni paJcAzItyadhikAni, prakIrNakAnAM caturdaza lakSAH sahasrANyaSTAnavatiH paJca zatAni paJcadazottarANi, ekatra paJcadaza lakSAH / catuthyomAvalikApraviSTAnAM sapta zatAni saptottarANi, prakIrNakAnAM nava lakSAH sahasrANi navanavatiH dve zate trinavatyadhike, ekatra daza lkssaaH| paJcamyAmAvalikApraviSTAnAM dve zate paJcaSaSTayadhike, prakIrNakAnAM dve lakSe navanavatisahasrANi sapta ca zatAni paJcatriMzadadhikAni, ekatra tisro lakSAH paSThyAmAvalikApraviSTAnAM tripaSTiH,prakIrNakAnAM navanavatisahasrANi nava zatAni dvAtriMzadadhikAni, ekatra nrkpnyckonaiklkssaaH| saptamyAMtu pazcaiva narakAH, prakIrNakA na santyeveti / atra ratnaprabhAta Arabhya ASaSThyAH kecibharakAH saGkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambhaparidhibhiH, kecidasaGkhyeyAnIti, saptamyAmapratiSThAnanarakendrako viSkambhAyAmaparidhibhirjambUddhIpatulyaH, kAlAdayastu catvAro'. saMkhyeyAni yojanasahasrANi viSkambhAyAmaparidhibhiH, sarve caite narakA budhnapradeze yojanasahasrabahalAH, madhye'pi yojanasahasrapramANazuSirabhAjaH, uparyapi saGkucitA yojanasahasramevamete narakAstAsu ratnaprabhAdibhUmiSu mahAtama prabhAparyavasAnAsu vyavasthitAH pRthivyAdivadanA1 'narakAH' iti gh-ttii-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3] svopannabhASya TIkAlaGkRtam 237 dikAlasanivezinaH pRthupApavipAkabhAjAM sacAnAmAzrayAH vajrakuDaghamayoH nityAndhatamasAtha veditavyAH / vizeSArthinA cAvalikApraviSTavRttavyasracaturasrayattAparijJAnAya devendranarakendrakaprakaraNamapekSaNIyamiti // 2 // kiJcAnyat / / sUtram-teSu nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanA vikriyaaH|| 3-3 // TI-teSu vyAvarNitalakSaNeSu, narakeSu bhavA nArakAH / nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH, athavobhayamAkSipyate'nena narakAH nArakAca, teSu nityAzubhetyAdi sUtram, iha sUtre narakA nArakAzca ubhaye parigRhyante, prastAvAnarakA lezyAdehavedanA. vikriyAsambhavAnnArakAH, nityazabdo'bhIkSNavacano nityaprahasitAdivata, nityAzubhataralezyAdayo yeSu yeSAM vA te nityaashubhtrleshyaaprinnaamdehvednaavikriyaaH|| bhA0-te narakA bhUmikrameNAdhodho nirmANato'zubhatarAH / azubhA ratnanarakanArakANAM prabhAyAm, tato'zubhatarAH zarkarAprabhAyAm, tato'pyazubhatarA svarUpam vAlukAprabhAyAm, ityevamAsaptamyAH // TI-te narakA ityAdi bhASyam / prAktanasUtranirUpitAH sarvanAmazabdenAtra gRhyante narakAH sImantakAdayo'pratiSThAnaparyantAH,ratnaprabhAdibhUkrameNAdhonirmANataH saMsthAnanivRtteH, azubhatarA bhayAnakAH, azubhA ratnaprabhAyAmadhastanISvazubhatarA azubhatamAzcetyAsasamyAH / etad bhASyakAreNa sAmAnyato yuktameva vyAkhyAtam, na punarazubhagrahaNamasti sUtre, yaccAzubhataragrahaNaM tallezyAdibhiH sambaddham, ataHsAmAnyavyAkhyAnamidaM pratipattavyam, ekazeSanirdezAda vA siddham // samprati nityArthamAcaSTe bhA0--nityagrahaNaM gatijAtizarIrAGgopAGgakarmaniyamAdete lezyAyo bhAvA narakagatau narakaMjAtau ca nairantaryeNAbhavakSayAdatanAd bhavanti, na ca kadAcidakSinimeSamAtramapi, na zubhA vA bhavantItyato nityA ucyante / TI-nityagrahaNaM gatijAti niyamAdete lezyAdaya ityAdi / nityazabdopAdAnamatra narakagatinarakapaJcendriyajAtyorniyamAdazubhataralezyAdibhiH sambandhapratipAdanArtham, 1 'vajrakumbhamayAH" iti ka-pAThaH / 2 . teSu nArakA' iti gha-pustake nAsti / 3 'nArakA' iti ka-pAThaH / 4 'saptamyAm' iti ga-TI-pAThaH / 5 'ekadezAnirdezAd', 'ekadezanirdezAd' iti ka-kha-pAThaH / 6 narakapaJcendriyajAtau' iti gha-pAThaH / 7 'na bhavanti zubhA' iti gh-paatthH| 8 ityucyante iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tattvArthAdhigamasUtram [avyAyaH 3 etadeva vighRNoti-ete sUtropAttA lezyAdayo bhAvA nairantaryeNAvicchedena paunaHpunyenAbhavakSayAdudvartanakAlAvadhikA bhavanti, bhavakSaye hi sati te udvartante, antarAle nAsti jIvitakSaya ityAvedayati / nairantaryArtha punaH spaSTayati-locananimepapramitamapi kAlamazubhena nAsti teSAM viyogaH, kimu bahutarakamiti darzayati / athavaitAvantameva kAlamazubhAste lezyAdayaH syuridamapi nAstItyato nityAsta ucyante / nanvevaM vidhe nityazabdArthe'nupapannamAbhIkSNyaM syAt , tirodhAnapUrvakaH prAdurbhAvaH punaH punarAbhIkSNyazabdArthaH, iha tu nairantaryeNa vyAkhyAtamAbhavakSayAditi, ucyate-tAveva hi tirodhAnAvirbhAvau vizeSyete nairantaryeNa, tau hi nirvyavadhAnI bhavataH sarvakAlameva teSAm, atha 'tabhAvAvyayaM' (a0 5, sU030), nityalakSaNamapi sambaddhaM zakyate, na kazcidaparAdha iti / bhA0-ato'zubhataralezyAH / kApotalezyA ratnaprabhAyAm tatastIvratarasa klezAdhyavasAnA kApotA zarkarAprabhAyAm / tatastIvratara saGklezAdhyavasAnA kApotanIlA vaalukaaprbhaayaam| tatastItratarasaGklezAdhyavasAnA nIlA paGkaprabhAyAm / tatastIvratarasaklezAdhyavasAnA nIlakRSNA dhUmaprabhAyAm / tatastIvratarasaGklezAdhyavasAnA kRSNA tamaHprabhAyAm / tatastIvratarasaklezAdhyavasAnA kRSNaiva mahAtamaHprabhAyAmiti // TI--ato'zubhataralezyA ityAdi / AdyAstisro'zubhalezyAstAH saptasvapi pRthivISu prakRSTatayA vibhajyante kramavaparItyena, teSAM hi mAnasapariNAmo lezyA, sa tIvrastIvratarastIvratama ityazubhAbhibhUtatvAd bhavati, tatra prathamAyAM kApotA tIvA, zakerAprabhAyAM saiva tIvratarA, tIvratamA ca kApotA tIvA ca nIlA vAlukAprabhAyAm, paGkaprabhAyAM nIlA tIvratarA, dhUmaprabhAyAM nIlA tIvratamA kRSNA ca tIvA, tamaHprabhAyAM kRSNA tIvratarA, mahAtamaHprabhAyAM kRSNava tIvratamA / apare manyante-nArakANAM SaDapi lezyAH sambhavanti, samyaktvapratipatteriti // bhA0-azubhatarapariNAmaH / bandhana-gati-saMsthAna-bheda-varNa-gandha-rasa-spa - gurulaghuzabdAkhyaH, dazavidho'zubhaH pudgalapariNAmaH, narakeSu nArakANAM pudga ra azubhatarazca / tiyargavamadhazca sarvato'nantena bhayAnakena nityo ttamakena tamasA nityAndhakArAH zleSma-mUtra-purISa-sroto-mala. rudhira-vasAM-meda-pUyAnulepanatalAH / zmazAnamiva pUti-mAMsa-kezAsthi-carma-dantanakhAstINabhUmayaH / zva-zugAla-mAjora-nakula-sape-mUSika-hastyazva-go-mAnuSa za. vkosstthaashubhtrgndhaaH| hA mAtaH! dhigaho kaSTaM bata muzcata dhAvata prasIda bhartaH! mA vadhIH kRpaNakamityanubandharuditaistIvrakaruNaiH dInaviklavairvilApairAsvinaininAdai. 1 'ataH' iti gha-pustake nAsti / 2 'adho'dhaH' ityadhiko gha-pAThaH / 3 'muzca tAvat dhAvata' iti gh-paatthH| lapariNAmaH For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 239 rdInakRpaNakaruNairyAcitairvASpasanniruddhairnistanitairgADhavedanaiH kUjitaiH santApocchAsanizvAsairanuparatabhayasvanAH / TI-azubhatarapariNAma ityAdi / sparza-rasa-gandha-varNa-zabda-saMsthAna-bheda-gati-bandhAgurulaghupariNAmo dazadhA / sparzastAvad vRzcikadaMza-kapikacchU-murmurAGgArasadRzaH, raso'pi tatratyapudgalAnAM picu-manda-kozAtakIniryAsasamaH, gandho'pi zva-mArjAra-zRgAla-hastyazva-kuthitamRtakagandhAtiriktatarAzubhapariNAmaH, varNo'pi gambhIralomaharpaNaH trAsakArI paramakRSNaH, zabdo'pi kharaparuSaniSThurapariNAmaH, saMsthAnaM narakAkRtiH nArakAkRtizca, ubhayamapyAlokyamAnamevodvegamupajanayati mahAzvabhravat pizAcAkRtivad vA, bhedapariNAmo'pi pudgalAnAmazubhaH zarIranarakakuDyAdibhyo vibhidyamAnAH pudgalAH varNasparzAdibhirazubhapariNAmA jAyante, tatazca duHkhahetavo bhavanti, gatinArakANAmaprazastavihAyogatinAmakarmodayAdazubhA bhavantyuSTrapataGgAdivad, bandho'pi pudgalAnAM zarIrAdiSu saMzliSyatAmatyantAzubhatarapariNAmo bhavati, varNAdibhiH agurulaghupariNAmo'pyazubhaH, sarveSAM hi jIvAnAM zarIrANyAtmano na gurUNi nApi laghUnItyagurulaghupariNAmaH, sa caanisstto'nekvidhduHkhaashrytvaat| atra ca bhASyakAreNa sparzAdidazavidhapariNAme kiJcid darzitaM kiJcinna / tiryagUrvamadhazcetyAdinA varNapariNAmaH pratipAditaH, zva-zRgAla-mArjArAdinA gandhaH, hA mAtaH! dhigaho kaSTamityAdinA zabdapariNAmaH / zeSAstu granthagauravabhItyA na pratipadamuktAH, etatsambandhitvAt tu vaktavyA iti // . bhA0-azubhataradehAH / dehAH zarIrANi / azubhanAmapratyayAdazubhAnya nArakANAM zarI- GgopAGganirmANasaMsthAnasparzarasagandhavarNasvarANi huNDAni nilUrasvarUpaM mAnaM ca nANDajazarIrAkRtIni / krUra-karuNa-bIbhatsa-pratibhayadarzanAni duHkhabhAjyazucIni ca teSu zarIrANi bhavanti / ato'zubhatarANi caadho'dhH| sapta dhanUMSi yo hastAH SaDaGgulamiti zarIrAcchAyo nArakANAM ratnaprabhAyAm / dvihniH zeSAsu / sthitivaccotkRSTajaghanyato veditavyaH // TI-azubhataradehA ityAdi / azubhanAmakarmodayapratyayAt sarvANyaGgopAGgAdIni tadeheSvazubhAni draSTavyAni,sarvAGgAvayavAnAMsvapramANeSvavyavasthAnAt,teSAM hi niyatameva huNDAni zarIrANi, utkhAtazeSapicchapakSizarIrava bIbhatsAni / tAni ca teSAM dvividhAni zarIrANi bhavanti-bhavadhArakANyuttaravaikriyANi ca,tatra bhavadhArakaM jaghanyenAGgulAsaGkhyeyabhAgapramANaM prathamAyAm, anyAsu ca pRthivISu, utkarSeNa sapta dhanUMSi trayo hastAH SaT cAGgulAnIti utsedhAgulamaGgIkRtyocyate / paramANvAdikrameNASTau yavamadhyAnyaGagulamekam, caturviMzatyaGgulo hastaH, 1 'poSNaizca nizvA0' iti gha-pAThaH / 20tA veditavyA' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 caturhastaM dhanuriti / atha zeSAsu kathaM bhUmiSvityata Aha-dvihniH zeSAsu / ratnaprabhAnArakazarIrapramANaM dviguNaM dvitIyasyAM nArakazarIrapramANam / tadapi dviguNaM tRtIyasyAm / evaM yAvat saptamyAM paJca dhanuHzatAni pUrNAni / uttaravaikriyaM tu prathamAyAM jaghanyenAGgulasakhyeyabhAgapramitam, anyAsu ca, utkarSeNa paJcadaza dhanUMSi ardhatRtIyAzca ratnayaH prathamAyAm, etadeva diguNaM dvitIyasyAm, evaM tAvat jJeyaM yAvat saptamyAM dhanuHsahasramiti / etacAdhaHpramANaM ratnaprabhAdiSu paryantavartiprataranArakANAmutkRSTaM draSTavyam, jaghanyamutkRSTaM vA prathamapratarAdibhedena sarvatra vaktavyam,sthitivat / yathA''yuSaH sthitiH prathamapratarAdibhedena bhidyamAnA dazanavatisahasrAdinA ratnaprabhAyAM paryantapratare sAgaropamapramANA bhavatyevameva zarIrapramANamapi prathamapratarAdibhedena jaghanyotkRSTAbhyAM bhettavyamityAvedayati / uktamidamatidezato bhASyakAreNAsti caitat, na tu mayA kacidAgeme dRSTaM pratarAdibhedena nArakANAM zarIrAvagAhanamiti // bhA0--azubhatarAzca vedanA bhavanti nrkessvdho'dhH| tadyathA--prathamAyAM uSNave danAH, dvitIyAyAmuSNavedanAca, tIvratarAstIvratamAzcAtRtIyAyAnArakANAM vedanA ma gAvadanA ma, uSNazIte caturthyAm , zItoSNe paJcamyAm, parayoH zItatarAH zItatamAzceti, tadyathA-prathamazaratkAle caramanidAghe vA pittaprakopAbhibhUtazarIrasya sarvato dIsAnirAziparivRtasya vyabhrenabhasi madhyAhne nivAte'tiraskRtAtapasya yAdRguSNajaM duHkhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTamuSNavedaneSu narakeSu bhavati / pauSamAghayozca mAsayostuSAraliptagAtrasya rAtrI hRdayakaracaraNAdharoSThadazanAyAsini pratisamayapravRddhe zItamArute niragnyAzrayaprAvaraNasya yAdRk zItasamudbhavaM duHkhamazubhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTaM zItavedaneSu narakeSu bhavati / yadi kiloSNavedanAnarakAnutkSipya nArakaH sumahatyaGgArarAzAvuhIse prakSipyeta sakila suzItAM mRdumArutAM zItalacchAyAmiva prAptaH sukhamanupamaM vindyAta, nidrAM copalabheta, evaM kaSTatarra naarkmussnnmaacksste| tathA kila yadi zItavedanAnnarakAdutkSipya nArakaH kazcidAkAze mAghamAse nizi pravAte mahati tuSArarAzau prakSipyeta saidantazabdottamaprakampAyAsakare'pi tatsukhaM vindyAdanupamA nidrAM copalabheta, evaM kaSTataraM nArakazItaduHkhamAcakSate iti // 1 kapaMzandaH ka-kha-pAThe nAsti / 2 'zarIrANAM dviguNaM' iti ka-kha-pAThaH / 3 'pUrNAnIti' iti ga-pAThaH / 'pramANaM' iti ka-pAThaH / 5 AgamazabdenAtra mUlAgamaH, tena vRttyAdiSu etatsatve'pi na kSatiH, uttaraM tu pRthvIvad dviguNamiti spaSTameva / 'azubhataravedanAH' ityadhiko ga gha-pAThaH / 7 'tadyathA-uSNavedanAstIvAstIvratarAstI. bratamA tatIyAyAH' iti g-gh-paatthH| 'zItAH zItatarAzceti' iti gh-paatthH| 9'prakRSThamuSNa' iti k-kh-paatthH| 1. 'tuSAramina ' iti ka-pAThaH / 11 'sadamta ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 241 azubhataravikriyAH / azubhatarAzca vikriyA narakeSu nArakANAM bhavanti, zubhaM kariSyAma ityazubhatarameva vikurvate / duHkhAbhihatamanasazca duHkhapratIkAraM cikIrSavaH garIyasa eva te duHkhahetUna vikurvate iti||3|| ____TI-azubhatarAzca vedanA ityAdi bhASyam / prathamAyAM tIvroSNavedanA, dvitIyasyAM saiva tIvratarA, tRtIyasyAM tIvratamA, caturthyAmuSNavedanAkA bahavo nArakAH, zItavedanAkAstvalpe, tenobhayyapi vedanA tasyAm, paJcamyAM zItavedanAkA bahavaH stokAstUSNavedanAkAH, tatrApyubhayyeva vedanA, SaSThayAmatizItA, saptamyAM zItatameti // adhunAvedanAdvayasyApi kiJcit sAdharmyamaGgIkRtya dRSTAntadvayamupanyasyati asadbhAvaprajJApanayA, na punarnArakaH kenacidutkSeptumAnetuM ceha zakyate, prakRSTAzubhakarmAnubhAvAdeveti, na ca tatrAgnirasti pRthivIpariNAma evAsau kSetrasvabhAvAdanAdipariNAmalakSaNaH prakRSToSNatAnugataH santamasaMrUpaH sattvAnAM duHkhaheturiti // tadyathA prathamazaratkAla ityAdi bhASyameva sujJAnam // azubhataravikriyA ityAdi bhASyam, uttaravaikriyaM hi te zarIramAkalitaprayatnA api racayanto rUpavattecchayA kSetrakarmAnubhAvAd virUpataramAviSkurvate vidUSakavaditi // 3 // te ca nArakAstAsu bhUmiSu narakeSu vA / suutrm-prsprodiiritduHkhaaH|| 3-4 // bhA0-parasparodIritAni ca duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti / kSetrasvabhAvajanitAcAzubhAt pudgalapariNAmAdityarthaH // TI-mithyAdRSTayo bhavapratyayavibhaGgAnugatatvAdAlokya parasparamevAbhighAtAdibhirduHkhAni utpAdayanti, samyagdRSTayastu saMjJitvAdevAtmAnamanuzocanto'tItajanmAnAcArakAriNaM kSetrasvabhAvajanitAni duHkhAni sahamAnAH parairudIritavedanAH svAyuSaH kSayamudIkSante'tiduHkhitAH na punaranyanArakANAM te samudIrayanti vedanAH, teSAM cAvadhijJAnaM na vibhaGga iti / na kevalaM parasparodIraNanirvRttAni teSAM duHkhAni kintu sahajAnyapi santItyata Aha-kSetrasvabhAvetyAdi / narakakSetrasyAyameva svabhAvo yad duHkhAtmakatA / nahi tatra kAcita sukhamAtrA samasti / yadapi hyupapAtAdihetukaM sukhamAcakSate tadapi bahutaraduHkhaparilIDhatvAdalpakAlasthAyitvAca duHkhameva, ata evaMvidhakSetrAnubhAvanirvartitapudgalapariNAmAca te duHkhamanubhavantItyarthaH / etadeva vacanaM vyAkhyAnayati sUtramapahAya1' azubhataravedanA' iti ga-pAThaH / 2 'svarUpa:' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bhA0-tatra kSetrasvabhAvajanitaH pudgalapariNAmaH zItASNakSutpipAsAdiH / zItoSNe vyAkhyAte / kSutpipAse vakSyAmaH / anuparatazuSkandhakSatrajA vadanA nopAdAnanevAgninA tIkSNena pratatakSudagninA dandahyamAnazarIrA anusamayamAhArayanti te sarvapudgalAnapyAstIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsayA zuSkakaNThoSThatAlujihvAH sarvoddhInapi pibeyuH, na ca tRptiM samApnuyuste varddhayAtAmeva caiSAM kSutRSNe ityevamAdIni kSetrapratyayAni // TI-tatra kSetrasvabhAvajanitetyAdi sugamam / punaH sUtraM parAmRzya sUtrArthAkhyAnaM karoti // ___ bhA0-parasparodIritAni ca / api coktam-'bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAm'(a01,sU022)iti / tannArakezvavadhijJAnam azubhabhavahetukaM mithyAdarzanayogAca vibhaGgajJAnaM bhavati / bhAvadoSopaghAtAta tu teSAM duHkhakAraNameva bhavati / tena hi te sarvataH tiryagU madhazca dUrata evAjalaM duHkhahetUna pazyanti / yathA ca kAko. lukamahinakulaM cotpattyaiva baddhavairaM tathA parasparaM prati naarkaaH| yathA vA apUrvAn zuno dRSTvA zvAno nirdayaM kudhyantyanyo'nyaM praharanti ca, tathA teSAM nArakANAmavadhivi 1. SayeNa dUrata evAnyo'nyamAlokya krodhastIvrAnuzayo jAyate, parasparodIritaM ta duranto bhavahetukaH / tataH prAgeva duHkhasamudghAtArtAH krodhAduHkham nyAdIpitamanasaH atarkitA iva zvAnaH samuddhatA vaikriyaM bhayAnaka rUpamAsthAya tatraiva pRthivIpariNAmajAni kSetrAnubhAvajanitAni cAyaHzulazilA-muzala-mudgara-kunta-tomarAsi-pahiza-zakti-yodhana-khaDga-yaSTi-parazu-bhiNDi mAlAdInyAyudhAnyAdAya kara-caraNa-dazanaizcAnyo'nyamabhighnanti / tataH parasparAbhihatA vikRtAGgA nistananto gADhavedanAH sUnAghAtanapraviSTA iva mahiSazakarorabhrAH sphuranto rudhirakame'pi cessttnte| ityevamAdIni parasparodIritAni narakeSu nArakANAM duHkhAni bhavantIti // 4 // TI-parasparodIritAni cetyaadi| parasparodIraNAyAM kAraNaM darzayati-api cotaM-bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAmiti mithyAdRzAM vibhaGgajJAnamitareSAmavadhijJAnameva, zeSaM sujJAnamatra bhASyamiti // 4 // evaM te paraspareNodIrayanti duHkham, vizeSeNa tusUtram-sakliSTAsurodIritaduHkhAzva prAk catuthyAH // 3-5 // bhA0-sakliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakA bhavantIti / tisRSu bhUmiSu mAka cturthyaaH| 1. nitapudgala.' iti kha-gha-pAThaH / 2 'tIkSNodarAginA' iti ga-pAThaH' 'tIkSNena pratatena kSuda0 ' iti tu gha-pAThaH / 3 'yena te' iti ga-pAThaH / 4 'pnuyurvardhayAtA' iti ga-pAThaH / 5 'zaktayayodhana' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 243 .TI.-cazabdaH parasparodIraNaM kSetrasvabhAvaM cAbhimukhIkaroti / prAk caturthyA iti maryAdA nAbhividhiriti / satiSTacittAstvazubhAnubandhivAlatapokAmanirjaropArjitadevajamAnaH svalpavibhavalAbhAdhmAtA janmAntarAnAlokinaH etAvatrailokye sukhmitydhyvsitaaH| te ca bhavanavAsinAM prathama evAsuranAmni nikAye bhavanti, nAnyeSu, teSu nAmotkIrtanenApi raudratayA bhayamAdadhati kimuta darzanenetyAvedayati bhA0--tadyathA-ambAmbarISa-zyAma-zabala-rudroparudrakAla-mahAkAlAsya. sipatravana-kumbhI-vAlukA-caitaraNI-khara-svara-mahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTayaH pUrvajanmasu sakliSTakarmANaH pApAbhiratayaH AsurIM gatimanuprAptAH karmaklezajA ete tAcchIlyAnnArakANAM vedanAH samudIrayanti vicitrAbhirupapatibhiH / tadyathA-tatAyorasapAyananiSTaptAyaHstambhAliGganakUTazAlmalyagrAropa NAvatAraNAyodhanAbhivAtavAsIruratakSaNakSArataptatailAbhiSecaparamAdhArmika nAyaskumbhapAkAmbarISabharjanayantrapIDanAyaHzUlazalAkAbhedana krakacapATanAGgAradahanavAhanasUcIzADvalApakarSaNaistathA siMhavyAghra-dIpi-zva-zRgAla-vRka-koka-mArjAra-nakula-sarpa-vAyasa-gRdhra-kAkolUka-zyenA. dikhAnaistathA tsvaalukaavtrnnaasiptrvnprveshnvaitrnnyvtaarnnprspryodhnaadibhiriti|| syAdetat kimarthamevaM te kurvntiiti| atrocyate-pApakarmAbhirataya ityuktm| tadyathA-go-vRSabha-mahiSa-varAha-maSa-kukkuTa-vArtakalAvakAnmuSTimallAMzca yudhyamAnAn parasparaM cAbhighnataHpazyatAMrAgadveSAbhibhUtAnAM akuzalAnubandhipuNyAnAM narANAM parAprItirutpadyate tathA teSAmasurANAM nArakAstathA tAni kArayatAmanyonyaM ghnatazca pazyatAM parA prItirutpadyate / te hi duSTakandapoMstathAbhUtAn dRSTvA'hAsaM muzcanti, celotkSepAkSveDitAsphoTitAvallitatalatAlenipAtAMzca kurvanti, mahatazca siMhanAdAna nadanti / taca teSAM satyapi devatve satsu ca kAmikeSvanyeSu prItikAraNeSu mAyAnidAnamithyAdarzanazalyatIvrakaSAyopahatasyAnAlocitabhAvadoSasyApratyavaka rSasthAkuzalAnubandhipuNyakarmaNo bAlatapasazca bhAvadoSAnukarSiNaH phalaM, yatsatsvapyanyeSu prItihetuSvazubhabhAvA eva prItihetavaH samutpadyante / ityevameprItikaraM nirantaraM sutInaM duHkhamanubhavatAM maraNamapi kAGkSatAM teSAM na vipattirakAle vidyate, karmanirdhAritAyuSAm / uktaM. hi-'aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH' (a02, sU053) iti| naivatatra zaraNaM vidyate, naapypkrmnnm| sataH karmavazAdeva dagdhapATitabhinnacchinnakSatAni ca teSAM sadya eva saMrohanti zarI 1'pAyinoniSTa ' iti k-paatthH| 2' tarjana' iti gh-paatthH| 3 'vatarAsipatra' iti ka-pAThaH / 4"niyAtanAzca' iti ga-pAThaH, 'nipAtanAMzca' iti tu gha-pAThaH / 5'mapratIkAram' iti g-ttii-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 rANi daNDarAjirivAmbhasi // evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavantIti // 5 // TI0-ambAmbarISetyAdi bhASyam / ambAH, ambarISAH, zyAmAH, zavalAH, rudrAH, uparudrAH, kAlAH, mahAkAlAH, asayaH, asipatravanAbhidhAnAH, kumbhInAmAnaH, vAlukAbhidhAnAH, vaitaraNIsaMjJAH, kharakharAH, mahAghoSAzceti ete paJcadazAsuranikAyAntaHpAtino devavizeSA eva paramAdhArmikA ucyante / adharmacAriNaH adhArmikAH / prakarSaparyantavartinaH adhAmikAH paramAdhArmikA iti / ete ca bhinnahetukaduHkhotpAdanAdevAvAptatAgvidhasaMjJAH samavagantavyAH, zeSa bhASyaM sujJAnameva prAyaH, evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti, parasparodIraNajanitAni kSetrasvabhAvotpannAni sakliSTAsurodIritAni vA''caturthyAH, caturthyAdiSu parasparodIritAni kSetrAnubhAvanitAni ceti dvividhaanyeveti||5|| nArakAthAnapavAyuSTvAdanuvaddhAtiviSamaduHkhAnumUlAlIDhamUrtayo nAkAle martumicchanto'pi hi niyante, pUrNa svAyuSi pazcAdudvatiSyante, tat punaH svAyusteSAM kimityata Aha sUtram-teSveka-tri-sapta-daza-saptadaza-dvAviMzati-trayastriMzat sAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH // 3-6 // TI0-'tAsu narakA' ityetAn narakAn sUtratrayAntaritAn bhaassykRdbhismbndhyti|| bhA0-teSu narakeSu nArakANAM parAH sthitayo bhavanti / tadyathA-ratnaprabhAyA mekaM sAgaropamam / evaM trisAgaropamA, saptasAgaropamA, dazanArakANAM parA sthitiH MsAgaropamA, saptadazasAgaropamA, dvAviMzatisAgaropamA, traya striMzatsAgaropamA iti / jaghanyA tu purastAdU vakSyate / 'nArakANAM ca dvitIyAdiSu' , 'daza varSasahasrANi prathamAyAm' (a04, sU043-44) iti|| TI-teSu-uktalakSaNeSu narakeSu ye sattvAH / sattvazabdaH prekSApUrvakAritayopAttaH anukampApradarzanArtham / sattvA varAkA iti, klezabhujo janAH sattvA iti loke'nukampAzabdenocyante / etAzcotkRSTAH sthitayo bhavanti, ratnaprabhAyAmekaM sAgaropamaM prakRSTA sthitiH sattvAnAma, evaM trisAgaropamA sthitirdvitIyasyAmityAdi sujJAnam / upamAnamupamA-sAdRzyaM sAgareNopamAH sAgaropamAH,bahutvapratipAdanArtha sAgaragrahaNam, ekA(ka) sAgaropamA(ma) pramANaM yasyAH sthiteHsaikasAgaropamA sthitirityevamanyatrApi yojyam / jaghanyA sthitiH puro vakSyate lAghavamupajIvatA''cAryeNa caturthe'dhyAye-'nArakANAMca dvitIyAdiSu' 'daza varSasahasrANi prathamAyAm (sU0 43-44)iti,| ratnaprabhAyAmavarato daza varSasahasrANyAyupaH sthitiH, dvitIyAdiSu 1 nikAyAnAmupapAtinaH' iti ka-pAThaH / 2 . 9pamAH ' iti ka-kha-ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 245 SaTsveka-tri- sapta-daza-saptadaza-dvAviMzatisAgaropamA jaghanyA sthitirbhavati / iyaM casthitirjaghanyA utkRSTA vA sAmAnyenaikasyAM pRthivyAmuktA na prathamapratarAdibhedena, pratiprataraM sthitiparijJAnAya vizeSArthinA narakendrakAH samAlokanIyA iti / athaitAsu saptasu pRthivISu kimavizeSeNa sarve prANino narakAsravavartinaH sarvAtpadyante uta kecit kasyAzciditi, tathA ke vA kuto bhUmeruddavRttAH santo bhavanti, kiM vA labhante samyagdarzanAdInAm ? ityata Aha - bhA0-taMtrAtraveSu yathoktairnArakasaMvartanIyaiH karmabhirasaMjJinaH prathamAyAmutpadyante / sarIsRpA dvayorAditaH prathamadvitIyayoH / evaM pakSiNastisRSu / siMhAH catasRSu / uragAH paJcasu / striyaH SaTsu / matsyamanuSyAH saptasthiti / na tu devA nArakA vA narakeSUpapattimApnuvanti / nahi teSAM bahvArambhaparigrahAdayo narakagatinirvartakA hetavaH santi (a06, sU0 16) / nAyu nArakA deveSUtpadyante / na hyeSAM sarAgasaMyamAdayo devagatinirvartakA hetavaH santi (a06,sU0 20 ) / uddhRttAstu tiryagyonau manuSyeSu vA utpadyanta / manuSyatvaM ca prApya kecit tIrthakara tvamapi prApnuyurAditastisRbhyaH, nirvANaM catasRbhyaH, saMyamaM paJcabhyaH, saMyamAsaMyamaM SaDbhyaH, samyagdarzanaM saptabhyo'pIti / TI0 - tatrAsraveSu yathoktairnAraka saMvartanIyairityAdi bhASyaM sujJAnam // adhastanISu SaTsvapi bhUmiSu ratnaprabhAdivat kiM dvIpAdivinivezAH santi / na santItyata AhabhA0 - dvIpa - samudra - parvata-nadI- hRd-taDAga - sarAMsi vA grAma-nagara-pattanAdayo vinivezA bAdaro vanaspatikAyo vRkSa-tRNa- gulmAdi: hIndrinArakeSvasaMbhavinaH yAdayastiryagyonijA manuSyA devAzcaturnikAyA api na santi / padArthAH anyatra samudghAtopapAtavikriyAsAtikanarakapAlebhyaH / upapAtatastu devA ratnaprabhAyAmeva santi / nAnyAsu / gatistRtIyAM yAvat / nArakANAmAgatirgatizva TI0 - - dvIpasamudretyAdi bhASyaM sujJAnaM prAyaH / naite dvIpAdayaH santi sannivezA ratna - prabhAmapahAyAnyatreti, etasya vidherapavAdaH anyatra samudghAta ityAdi / samudghAtagatAH kevalinaH, aupapAtikA nArakA eva, tathA vaikriyalabdhisampannAH, sAGgatikAH pUrvajanmamitrA - dayaH, narakapAlAH paramAdhArmikAH, ete sarve'pi dvitIyAdiSu bhUmiSu kadAcit kecit kacit saMbhaveyurapIti, upapAtamaGgIkRtya ratnaprabhAyAmeva devAH santi na zeSAsu, gamanamaGgIkRtya yAvat tRtIyAM tataH paraM na gacchantyeva zaktau satyAmapi lokAnubhAvAdeveti / tathA anya - mapi lokAnubhAvamAdarzayati prasaGgAt 1' tatrAsavaiH' iti gha-pAThaH / 2 ' udvartitAstu' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bhA0- yaca vAyava Apo dhArayanti na ca viSvag gacchanti Apaca pRthivIM dhArayanti na ca praspandante / pRthivyazvApsu vilayaM na lokAnubhAvajAH gacchanti / tat tasyAnAdipAriNAmikasya nityasantaterlokavinivezasya lokasthitireva heturbhavati / 246 TI00 - yazca vAyava ityAdi / tanuvAtavalayamAkAzapratiSThamanAlambanaM ghanavAtavalayaM cibharti, ghanamArutavalayamapyApo dhatte, na ca tA Apo viSvag gacchanti, vizIryante sravantItyarthaH Apazca kaThinIbhUtAH satyaH pRthivIrdhArayanti na spandante, tAtha pRthivyo na tAsvapsu vilIyante, sa eSa sarvo'pyanAdipAriNAmikaH kramasannivezo nityasantatirdravyAsti kanayAva - lambanAt / tathA cAgamaH -' - "ImA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiMsAsatA asAsatA ? goyamA ! siya sAsayA siya asAsayA, se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai ? goyamA ! davvahayAe sAsayA, vaNapajjavehiM gandhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM asAsayA, se eteNaM adveNaM goyamA ! evaM buccai" / asyAvasthAnasya lokAnubhAva eva hetuH kAraNaM bhavatIti / bhA0--atrAha-uktaM bhavatA- 'lokAkAze'vagAha:' (a0 5, sU012), 'tadanantaramUdhvaM gacchatyAlokAntAt (a010, sU0 5 ) iti / tatra lokaH kaH katividho vA kiMsaMsthito veti ? / atrocyate - paJcAstikAya samudAyo lokaH / TI0 - atrAha uktaM bhavatetyAdiH sUtrapAtanikAgranthaH / sUtrANyadhikRtyocyate, uktaM bhavatA - 'lokAkAze'vagAha : ' paJcame'dhyAye (sU012), tathA dazame ( sU0 5 ) tadanantaramUrdhva gacchatyAlokAntAditi, " evamanekasmin sUtre lokazabda uccaritaH, tatra ko lokaH katividho vA kiMsaMsthito veti ? ucyate - paJcAstikAyasamudAyo lokaH / dharmAdharmAkAzajIvapudgalAH paJcAstikAyAstatsamudAyo lokaH, AkAzamAdhAro bhavati, dharmAdayastvAdheyAH, AdhArAdheyabhAvena yadavasthAnamanAdyameSAM sa lokaH, tathA cAgamaH - " kiMmidaM bhaMte ! logetti pavuccati ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA caiva " / bhA0- te cAstikAyAH svatattvato vidhAnato lakSaNatazcoktA vakSyante ca / lokaH kSetravibhAgena trividhaH - adhastiryagadhvaM ceti / dharmA dharmAstikAya lokavyavasthAhetu / tayoravagAhanavizeSAllokAnubhAvaniyamAt supratiSThakavajrAkRtirlokaH / adholoko go lokasya traividhyaM kendharArdhAkRtiH // 1 iyaM bhadanta ! ratnaprabhA pRthvI kiM zAzvatI azAzvatI ? gautama ! syAt zAzvatI syAt azAzvatI / tat kenAna bhadanta ! evamucyate ? gautama ! dravyArthatayA zAzvatI, varNaparyavairgandhAyaivai rasaparyavaiH sparzaparyavairazAzvatI, tadetArthena gautama / evamucyate / 2 kimayaM bhadanta ! loka iti procyate ? gautama ! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / 3 ' 0 mUrdhvazceti iti gha-TI- pAThaH / 4' loka hetU' iti ka-ga-pAThaH / 5 kandharAkRtiH iti ka-khapAThaH / 'kandhArAdharArdhAkRtiH' iti tu ga-pAdaH / For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 ] svobhASya-TIkAlaGkRtam 247 ___TI0--te cAstikAyA ityAdi / asti ca te kAyAzvAstikAyAH, pravAhanityatAmastizabdaH pratipAdayati, na kUTasthanityatAm, kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamiti paJcame vakSyate, svatattvataH-svarUpataH-aupazamikAdibhAvataH svatatvo jIvaH / vidhAnataH-saMsArimuktAdibhedataH, lakSaNataH-upayogo lakSaNamityevaM jIvAstikAyo'bhihitaH, zeSAzca kacit prasaGgenetyata uktAH, paJcame punaH pratipadameva vakSyante dharmAstikAyAdayaH svatattvavi. dhAnalakSaNairiti // sa caivaMvidhalakSaNaH lokaH kSetravibhAgena trividhaH adhastiyaMgUz2a ceti / kSetravibhAgo viziSTamaryAdAvyavacchinnaH, tadyathA-samatalAd bhUbhAgAdadho'vagAhya nava yojanazatAni ratnaprabhAvyavasthitoparitanAdhastanakSullakAtarArabdhaH saptamadharAyAH parato yAvat SoDaza yojanAni tAvadadholokaH, tiryaglokastu tebhya eva kSullakAtarebhya Arabdho'STAdazayojanazatAnyUddhamAruhya yAvajjyotirlokoparitanatalastAvad bhavati, jyotirlokoparitanatalArabdho yAvadUrdhva siddhakSetrAdupari yojanamekaM tAvadUrdhvaloka iti // adhunA lokasaMsthAnavyAkhyAnAyAha-dharmAdharmAstikAyAvityAdi / dharmAdharmadravye hi vakSyamANe samantato lokasannivezamayodAvyavasthAyAH kAraNabhUte, yAvatyAkAze'vagADhe yathAvasthite tathA tadavagAhanavazAllokasanivezaH / nanu kacit pRthunI kacit tanuke kacit pradezavRddhiparihANiyAyinI kerne sannivezaM grAhite ityAha-lokAnubhAvaniyamAt / lokAnubhAvo hi mahAnubhAvazcitrAnekazaktigarbho'nAdipAriNAmikasvabhAvavizepastatkRtAdeva niyamAt tathAsaMsthAne te dravye nezvarAdIcchAviracite, ityevaM dharmAdharmadvayavyavasthAnakRto lokasanivezaH / sa ca supratiSThakavajrAkRtiH supratiSThakavajrayoriva saMsthAna-AkRtiryasyAsau supratiSThakavajrAkRtirlokaH, supratiSThaka:zarayantraka yatra vyavasthApya vAsAMsi dhRpyante, tat kila bahvanuharati lokasanivezasya, vaz2amapi zakrAyudhaM tadapi bahusadRzamAcakSate pravacanavidaH, lokasaMsthAnasya sphuTataraH sannivezo'munava sUriNA prakaraNAntare (prazama0 gA0 210-211 ) abhihitastadyathA "jIvAjIvau dravyamiti SaDvidha bhavati lokapuruSo'yam / vaizAkhasthAnasthaH puruSa iva kaTisthakarayugmaH ||-aayoN tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokam / / sthAlamiva tiryaglokamUrdhvamatha mallakasamudgam // " // / evaM samudAyasannivezamAkhyAyAdhunA pratyekamadhovibhAgAdisannivezAbhidhitsayA Ahaadholoko gokandharArdhAkRtiH / gogrIvAyAstvadharamardhamupariSTAt saGkSiptamadhastAt kramavRddhathA vizAlaM vizAlataraM ca bhavati tadvadadholokasannivezaH , upari tanuko'dhastu vizAlo vizAlatarazceti / etadarthasamarthanAyAha 1' siddhikSetrAt ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'tadA' iti ga-pAThaH / 3 ' te tu ' iti ga-pAThaH / 4 'kena tathA ' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bhA0-uktaM hyetad / bhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutarAzchanAticchatrasaMsthitAH tiryagloka- (a03, sU01) iti tA ythoktaaH| tiryagloko jhllaakRtiH| prastAvanA Urdhvaloko mRdaGgAkRtiriti / tatra tiryaglokaprasiddhayarthamidamAkRtimAtramucyate // 6 // TI0-uktaM hyetadityAdinA / yathoktaM yathAsannivezaM yathApramANaM cAdholoka iti / jhllyokRtistiyglokH| jhallarI sarvatra samatalA tulyaviSkambhAyAmA vAdinavizeSastadvat tiyeglokasanivezaH, sa ca viSkambhAyAmAbhyAM rajjupramANo jambUdvIpamerurucakamadhya iti / mRdaGgAkRtirU loka iti // mRdaGgo-vAditravizeSa upariSTAdadhazca saMkSipto madhye pRthustadvadUrvalokaH, UrdhvAdhaH kiJcidUnasaptarajjuko brahmalokA'dhovyavasthitakRSNarAjimadhyagalo.. kAntikadevanivAsariSThavimAnaprastAramadhyastiryakpazcarajjupramANo brahmalokapradeze'nyatra pradezahAnyA aniyatapramANa iti / tatra ca tritaye'dholokaH prAgAkhyAtaH,adhunA tiryaglokaprasiddhayarthamidamAkRtimAtramucyate, evaMvidhastiryagloka ityasyArthasya pratItaye sarvamidaM AadhyAyaparisamApteH pratAyate, saMsthAnamAtraM , mAtrazabdaH saMkSepAbhidhAnArthaH kenacillezodezena na punarvistareNeti, vistaratastu dvIpasAgaraprajJaptyAdibhyo'dhigantavya ityAvedayati // 6 // sUtram-jambUdIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 3-7 // bhA0-jambUdvIpAyo dIpA lavaNAdayazca samudrAH / zubhavyavasthA 2 nAmAna iti / yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti te zubhanAmAnaH / dIpAdanantaraH samudraH / samudrAdanantaro dvIpaH // TI0-jambUdvIpAdayo dIpA ityAdi bhASyam / jambUdvIpa iti saMjJAsaMjJisambandho'trAnAdiH, puruSapravAhAnAditvAt, jambUtarozca sarvadA sattvAt lokasanivezasya ca na kadAcidanIdRzatvAt, sa ca zabdArthasambandhaH puruSAntaravyavasthApyo'nAdipravAharUpo'pi vyavahArakSamatayA saniyujyata iti / jambUdvIpAdayo dvIpAH lavaNAdayaH samudrA ityAdizabdasya pratyekamabhisambandhamApAdayati / zubhanAmAna ityanena viziSTAmeva saMjJA dvIpasamudrANAM pratipAdayati, zubhAni ca tAni nAmAni ceti zubhanAmAni prazastAbhidhAnAnItyarthaH / zubhanAmAni yeSAM te zubhanAmAnaH, etadeva spaSTayati-yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / kiyanti punastAni ? asaGkhyeyAni loke shubhnaamaaniiti| tacAsaGkhyeyakaM viziSTameva parigRhyate, tadyathA-asaGkhyeyakhaNDavAlAgrabhUtAsaGkhyeyavarSakoTyuddhArakAlasUkSmapalyopamaprapaJcaniSpannAdhatRtIyasAgaropamoddhArasamayUrAzipramANatulyA dvIpasamudrAH / zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti etAvada vigAnenAvadhAryate, zubhAni hi sarveSAM dvIpasamudrANAM 'brahmahAnyA' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvIpasama sUtraM 8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 249 nAmAni, nAzubhAnyapIti, asmin pakSe saGkhyonneyA / dvIpAdanantaraH samudraH samudrAdanantaro dvIpaH ityanenaitat kathayati-nAsaGkhyeyasakaladvIpaparisamAptau jAtAyAM pazcAlavaNAdayaH samudrAH, kintu prAk tAvad dIpaH pazcAt samudro'nantaraH punardIpaH punaH samudra ityevamAsvayambhUramaNasamudrAditi // etadeva vivRNoti yathAsaGkhyamityAdinA bhASyeNa bhA0-yathAsaGkhyam / tadyapA-jambUdvIpo dviipH|lvnaamaani mudra NodaH samudraH / dhAtakIkhaNDo dvIpaH / kAlodaH samudraH / puSkaravaro dviipH| puSkarodaH samudraH / varuNavaro dvIpaH / varuNodaH samudraH / kSIravaro dvIpaH / kSIrodaH smudrH| ghRtavaro dvIpaH / ghRtodaH samudraH / ikSuvaro dvIpaH / ikSuvarodaH samudraH / nandIzvaro dvIpaH / nandIzvarodaH smudrH| aruNavaro dvIpaH / aruNavarodaH samudraH / ityevamasaGkhyeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyA iti // 7 // TI0-lavaNoda iti, "saMjJAyAmuttarapadasya" (paribhASe) iti vacanAdudabhAvaH, zeSa sujJAnam / paryante upasaMharati, na khalu zakyante nAmagrAhamAkhyAtumasaGkhyeyatvAdata evaMprakArA dvIpAH samudrAzvAsaMkhyeyAH svayambhUramaNasamudraparyantA veditavyAH / sarve caitajjambUdvIpAdisamudradvIpavalayajAlamasyAmeva ratnaprabhAthivyAmavasthitamavaseyam, etAvAMca tiryaglokaH na tataH param, adholokAdivibhAgataceha loko'padizyate sAkalyena sarvajJajJAnaviSayatvAt / sarvaM hi jJeyaM jJAtavyaM sarvajJenopadeSTavyaM ca caritropayogi zraddhAnalakSaNasamyagdarzanaviSayatayA ca niravazeSa muktimArgAGgatayA, tathAtizayajJAnavibhUtilAJchitatvAcca savotIndriyANAM padAthAnAM supratyayitapuruSapratyakSekSitajanapadavyavahArapratipattivat sarva suzraddhAnamityavetya muktasaMzayaM pratipattavyam, jyotipanimittagaNitazAstrANAM sarvajJalAJchanatvAt dhyAnaprakriyAyAM ca lokasannivezavizeSajIvotpAdAdicintanamupadiSTamato yadabhidadhate bAlizAH kutakepaTaprasAraNapaTavo baTavaH, klezAdiprahANopAyopadezavahirbhUto dvIpasamudrAdisannivezopadezo mumukSoranupadezA(zyaH a )yujyamAnatvAt, tadapAstamavasAtavyamiti // 7 // ete cAnantarasUtranirdiSTA dvIpAH samudrAzca sarve'pisUtram--didiviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 3-8 // bhA0-sarve caite dvIpasamudrA yathAkramamAdito dviiirvaSkambhAH dvIpasamudrasasthAnam parvaparikSepiNo valayAkRtayaH prtyetvyaaH| tadyathA TI-sarve caita ityAdi bhASyam / jambUdvIpAdayo dvIpAH svayambhUramaNasamudrapayantA yena krameNa vyavasthitA nirdiSTA vA tena krameNa, AditaH prabhRti lavaNasamudraprabhRti, dviguNaviSkambhA bhavanti / viSkambho-vyAso-vistAraH tatkramAnusAritayaiva pUrvapUrvaparikSe. 1 kSIravarodaH' iti gha-TI-pAThaH / 2 'nandIzvaravarodaH' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 piNo valayAkRtayazca pratyetavyAH // nanu cAniqhatamevedaM dvirdvirviSkambhA iti, sati maulaviSkambhe nitisvarUpe yujyata etacchepANAM, dviguNa ityatra tu sa eva na nirUpita ityatrAzaGkamAna Aha bhA0-yojanazatasahasraM viSkambho jambUdvIpasya vakSyate (suu09)|tdvigunno lavaNajalasamudrasya, lavaNajalasamudraviSkambhAd dviguNo dhAtakIkhaNDadvIpasya,ityevamAsvayambhUramaNasamudrAditi ||puurvpuurvprikssepinnH / sarve pUrvapUrvaparikSepiNaH pratyetavyAH / jambUdvIpo lavaNasamudreNa prikssiptH| lavaNajalasamudro dhAtakIkhaNDadvIpena parikSisaH / dhAtakIkhaNDadvIpaH kAlodasamudreNa prikssiptH| kAlodasamudraH puSkaravaradvIpArdhana parikSiptaH / puSkaravaradvIpArdhamAnuSottareNa parvatena parikSiptam / puSkaravaradvIpaH puSkaravarAdena samudreNa parikSiptaH / evamAsvayambhUramaNAt samudrAditi // vlyaakRtyH| sarve ca te valayAkRtayaH saha mAnuSottareNeti // 8 // TI-yojanazatasahasraM jambUdvIpaviSkambho vakSyate anantarAgAmini sUtre / zeSeSu lavaNajalAdipu dviguNadviguNa iti pUrva pUrva uttareNottareNa parikSipto-veSTitastacchIleneti, etaccAniSTavinivezavyAvRttyarthaM vacanam, tiryagevaM vyavasthitA ityarthaH / valayasyevAkRtiH-saMsthAna yeSAM lavaNajalAdInAM te valayAkRtayaH, caturasrAdinivRttyartha cedamavagatavyam, zeSa sujJAnameva bhASyamityato na viviyata iti // 8 // valayAkRtayo dvIpA ityanantarasUtre'bhihitam, ato jambUdvIpasyApi dvIpatvAd valayAka tiprasaktistadapavAdAyedamucyate sUtram--tanmadhye merunAbhivRtto yojanazatasahasra viSkambho jambUdvIpaH // 3-9 // ttii0-jmbuutruprdhaantvaajmbuudviipH| bhA0-teSAM dvIpasamudrANAMmadhye tnmdhye| merunAbhiH, merurasya nAbhyAmiti __ meA'sya nAbhiriti merunAbhiH / merurasya madhye ityarthaH / - sarvadvIpasamudrAbhyantaro vRttaH kulAlacakrAkRtiryojanazatasa hasraviSkambho jambUdvIpaH, vRttagrahaNaM niyamArtham / TI0-teSAmityAdi bhASyam / anena viziSTasamAsapratipattiM darzayati / teSAmasaGkhyeyAnAmuktalakSaNAnAM dvIpasamudANAM madhye tanmadhye iti, madhyamatra naizcayika, na vyAvahArikamiti / anye'pi jambUdvIpAH santyato vizeSaNa mAha-merunAbhiriti / nAbhiriva nAbhiH, 1 yojana = 4000 kozAH / 2 'puSkaradvIpAdha' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 9 ] svopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 251 yathA zarIramadhye nAbhiravayavo'GganAM bhavatyevamasau merurjambudvIpasya madhye vyavasthita iti merunAbhirucyate / kaNThekAlavad gamakatvAt samAsaH / vyadhikaraNabahuvrIhibhItyA vAkyAntareNAha - merurvA'sya nAbhiriti merunAbhiH, nAbhizabdo madhyavacana iti darzayati, merurasya madhye ityarthaH / vRtta ityanena prataravRttAkhyAnaM karoti, tatpradarzanArthaM ca kulAlacakrAkRtirityAha / bhA0-- lavaNAdyo valayavRttAH, jambUdvIpastu prataravRtta iti yathA gamyeta, valayAkRtibhizcaturasrabhyastrayorapi parikSepo vidyate tathA ca merusvarUpam mA bhUditi // merurapi kAJcanasthAlanAbhiriva vRtto yojanasahasramadho dharaNitalamavagADhaH navanavatyucchritaH dazAdho vistRtaH sahasramuparIti / trikANDatrilokapravibhaktamUrtizcaturbhirvanairbhadrazAla nandana saumanasapANDukaiH parivRtaH / tatra zuddhapRthivyupalavajrazarkarAbahulaM yojana sahasramekaM prathamaM kANDam / dvitIyaM triSaSTisahasrANi rajatajAtarUpAGkasphaTika bahulam / tRtIyaM SaTtriMzat sahasrANi jAmbUnadabahulam / vaiDUryabahulA'sya cUlikA catvAriMzad yojanAnyucchrAyeNa mUle dvAdaza viSkambheNa madhye'STAvupari catvArIti / mUle valayaparikSepi bhadrazAlavanam / bhadrazAlavanAt paJca yojanazatAnyAruhya tAvatpratikrAntivistRtaM nandanam / tato'rdhatriSaSTisahasrANyAruhya paJcayojanazatapratikAntivistRtameva saumanasam / tato'pi patriMzat sahasrANyAruhya caturnavaticatu:zatapratikrAntivistRtaM pANDukavanamiti / nandanasaumanasAbhyAmekAdazaikAdaza sahasrANyAruhya pradezaparihANirviSkambhasyeti // 9 // TI0 - lavaNAdayo valayavRttAH / ayaM punaH kulAlacakravat prataravRtta iti niyama ApAdyate, yojaneyattAbhidhAnaM taccheSaviSkambhaprasiddhyartham, na valayAkRtinA lavaNajaladhinA parikSipta iti vRttatA'vagamyate yasmAd valayAkRtibhizcaturasratrayastrayorapi parikSepo vidyata iti prekSApUrva kAritayA ca merurvizeSaNatayopAttastatsvarUpamapyAkhyAsyAmItyata Aha- merurapi kAJcanasthAnAbhiriva vRttaH kAJcanasthArla -kAJcanapAtrI tanmadhye nAbhistadvad vRttaH, adhastAd yojanasahasraM praviSTaH navanavatisahasrANi dRzyocchrAyaH, yadadRzyaM sahasraM bhUmau tat sarvatra viSkambhAyAmAbhyAM daza sahasrANi, upari sahasraM yatra cUlikodgamaH / kANDaM viziSTapramANAnugato vicchedaH / trikANDaH trilokaspRk caturbhirvanaibhadrazAlAbhirveSTitaH / tatra ca yad bhUmAvavagADhaM pRthivyAdivizeSaNaM yojana sahasrapramANaM tadekaM kANDam, bhUparitalArabdhaM dvitIyaM triSaSTiyojana sahasrANi rajatAdivizeSaNaM, tRtIyaM tadupari SaTtriMzat sahasrANi jambUnadabahulaM, tatastadupari vaiDUryabahulA cUlikA'sya catvAriMzadyojanoccA, udgamapradeze viSkambhAyAmAbhyAM dvAdaza yojanAni, madhye'STau upari catvAri / bhUmau vyavasthitaM bhadrazAlavanaM valayAkRti, bhadrazAlavanabhUmeH paJca yojanazatAnyAruhyopari For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 prathamamekhalAyAM tAvatpratikrAntivistRtaM tAvatI cAsau pratikrAntizca tAvatpratikrAntiH, vistAraH paJca yojanazatapramANa eva, tAvatpratikrAntyA vistRtamevaMprakAreNa vistIrNamityarthaH / tacca dvitIyaM vanaM nandanaM nAma / tato'rdhatriSaSTItyAdi / tripaSTisahasrasaGkhyA pUraNasya yojana sahasrArdhena yuktA saGakhyArdhatripaSTirucyate / atra paJca yojanazatAni dvitIyakANDapramANAdAkSiptAni nandanavanenetyato'rdhatripaSTisahasrANyAruhyopari paJcayojanazatavistIrNameva dvitIyamekhalAyAM saumanasaM vanaM tRtIyaM bhavati / tato'pyupari SaTtriMzat sahasrANyAruhya caturnavatyuttaraizcaturbhiryojanazatairvistIrNa pANDukaM nAma vanaM meroH zirasi turyamavaseyam / ayaM ca merugirirna sarvatra samapramANapravRddha:, kintu pradezaparihANyA parihIyamAnaH pravRddha iti / tad darzayati - nandana saumanasAbhyAmityAdi / nandanAdUrdhvaM sAmanasAccAdhaH kila madhya ekAdazaikAdaza yojana sahasrANyAruhya yojanasahasraM parihIyate viSkambhasyeti, UrdhvaM saumanasAnnandanavanAccAdho na sUriNA parihANiruktA / pradezaparihANigrahaNamaGgulAdipra (siddhadharthamaGgulAdi) Svapyayameva parihANividhiriti / epA ca parihANirAcAryoktA na manAgapi gaNitaprakriyayau saGgacchate, yataH saumanasavane'ntarviSkambhaH sahasratrayaM zatadvayaM dvisaptatyadhikamaSTau caikAdazabhAgAH, vahirviSkambhaH punaH sahasracatuSTayaM zatadvayaM ca dvisaptatyadhikamaSTau caikAdazabhAgA yojanasya / tatrAcAryoktaparihANyA naiko'pi viSkambha Agacchati, na caitAvatyA cA ( satyAvA) game'dhItatvAcchraGgagrAhikayeti / gaNitazAstravido hi parihANimanyathA varNayantyArpAnusAriNaH / meroryojanAnyUrdhvamekA lakSA, tatrAdho bhUmAvazyaM yojana sahasramapacayarahitaM, sarvatra ca vRttaviSkambho yojanasahasrANi daza, yad dRzyaM tatra parihANiH, bhadrazAlavanAdUrdhvaM paJca yojanazatAnyAruhya sarvatazca paJca yojanazatAnyantaH pravizya nandanavanaM bhavati / tatra vane merorantarbahirvA kIdRgu viSkambha iti, tatredaM karma trairAzikabhaGgayA -- yadi yojanamekamAruhyopari vRttakSetre'pacayaH sarvatraikAdazabhAgo yojanasya tataH paJca yojanazatAnyAruhya ko'pacayaH syAt ? / labdhaM paJcacatvAriMzad yojanAni paJca caikAdazabhAgA yojanasya, etadadhastanavRttadazasahasra viSkambhAdapAsya zeSamupari viSkambho nandanavane bahirlabhyata iti, sa cAyam-naiva sahasrANi nava zatAni catuHpaJcAzadadhikAni paT caikAdazabhAgAH yojanasya / asmAcca bahirviSkambhAt sarvato nandanavanacakravAlaviSkambhaM paJcazatikaM dviguNamapAsyAntarviSkambho'yaM nandanavana eva bhavati - aSTau sahasrANi nava zatAni catuHpaJcAzadadhikAni paT caikAdaza bhaagaaH| idAnIM nandanavanAdupari yojanasahasrANyardhatripaSTirA (mA) ruhya ko meruviSkambho vahirbhavati / atrApi tadeva karma, yadi yojanamAruhya vRttaviSkambhe sarvato'pacayo yojanasyaikAdazabhAgastata aruhyArtha - tripaSTiH(TiM) yojanasahasrANi ko'pacayo bhavediti? labdhaM paJca sahasrANi paT zatAnyekAzItyadhi 1 'ccAdhodho na' iti ka- pAThaH / 2 ' pratyayayA' iti ka-pAThaH / 3 3272, 6 6. 1 69954678954885681, For Personal & Private Use Only 1 8 1 4 4272 / 545: 11 11 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 253 kAni nava caikAdazabhAgA yojanasya / etannandanavanAntarviSkambhAdapAsya zeSamupari saumanase'ntarviSkambho labhyate / sa cAyam-trINi sahasrANi zatadvayaM ca dvisaptatyadhikamaSTau caikAdazabhAgA yojnsyeti| asminneva saumanasAntarviSkambhe saumanasavanacakravAlaviSkambhaM paJca[viM]zatikaM dviguNaM nidhAya bahirviSkambho labhyate, sa cAyam caitvAri sahasrANi dve zate dvayuttarasaptatyadhike aSTau caikAdazabhAgA iti / idAnIM saumanasavanAdAruhyopari SaTtriMzadyojanasahasrANi pANDakavanaM bhavati / tasya ca viSkambho yojanasahasram, saumanasavanAd yojanamAruhya ko'pacayo bhavatIti nAbhihitaH / sa cAyamapacayo gaNitadharmeNa bhavati-yadi yojanamekamAruhya yojanasya SaNNavatitrizatabhAgAH paJcaviMzatikSayaH (1)sarvatastataH patriMzana yojanasahasrANyAruhya ko'pacayo bhavediti ? labdhaM saMhasratrayaM zatadvayaM ca dvayuttarasaptatyadhikaM yojanaikAdazabhAgAzvASTau / etat saumanasavanAbhyantaraviSkambhAdapAsyaM syAt, zeSamupari pANDukavanasya vRttavikambho yojnshsrmiti||9|| sa evaMvidho jambUdvIpaH saptakSetrAtmako boddhavyaH / tAni cAmUnisUtram-tatra bharata-haimavata-hari-videha-ramyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 // bhA0-tatra jambUdvIpe bhairatahaimavataharayo videhAH ramyakarUpam va hairaNyavatamairAvatamiti vaMzAHkSetrANi bhavanti / bharatasyottarataH haraNyavatamarAva - haimavatam / haimavatasyottarataH harayaH / ityevaM shessaaH| vaMzA varSA vAsyA iti caiSAM guNataH paryAyanAmAni bhavanti / / TI-tatra jambUdvIpa ityAdi bhASyam / tatroktalakSaNe, jambUdvIpa ityanenaitad darzayatina dvIpAntarANyetAni bharatAdIni, kintu jambUdvIpasyaivaikasya viziSTAvadhikA vibhAgA iti, jagataH sthiteranAditvAt saMjJAmAtram bharatadevanivAsasambandhAdvA bharataM bhArataM vA, himavato'dUrabhavatvAda haimavatam, harayo videhAzca paJcAlatulyAH , ramyakamiti saMjJAyAM kan, hairaNyavat hairaNyavatadevanivAsasambandhAta, tathairAvatamapIti / evamete sapta vaMzA varSAH kSetrANItyanarthAtaratvaM darzayati / adhunA viziSTakramasannivezapradarzanAbhidhitsayA Aha-bharatasyottarato haimavatamityAdi gatArtha prAyaH / vaMzAdIni guNataH paryAyanAmAni bhavantIti / vaMzAH kila parvavanto bhavanti tadvat parvabhAgavibhajanAd vaMzA evAmI bharatAdayaH, varSasannidhAnAca varSAH, manujAdinivAsAcca vAsyAH / 1 32726 / 2 42720 / 3 32720 / 4 bharataM haimavataM harayo' iti gha-pAThaH / bharatAdikSatrasva For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bhA0-sarveSAM caiSAM vyavahAranayApekSAdAdityakRtAd diganayamAduttarato merurbhavati / TI-sarveSAmityAdi bhASyam / sarvakSetrANAM caiSAM bharatAdInAmairAvataparyantAnAM vyaghahAranayApekSAdAdityakRtAdU diganiyamAduttarato merurbhvti| vyavahAro hi saGgrahItAnAM padArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM, lokaprasiddhavyavahAratatparatvAt, na khalu nizcayamavalambate, sarvavyavahArocchedaprasaGgAt / tathA cAha-"asatyopAdhi yat satyaM, tadvacchabdanibandhanam" iti, zuklA balAkA kRSNo bhramara ityevamAdiprasiddhivazavyavasthitameva vastu pratijAnIte'stIti // tamevaMvidhavyavahAranayamapekSate yo digniyamaH savitagatijanitastasmAd digniyamAt sarveSAmuttarato merudakSiNatazca lavaNajalanidhiriti / na puna3vayikadigvyavasthAsamAsAdanenedamucyate, kintu yasmin kSetre yatrAditya udeti sA dik prAcI, yasyAmastameti so''zA pratIcI, karkaTakAdirAzIn dhanurdharAntAn yatra vyavasthitazcarati krameNa sA dakSiNA, tathA makarAdIna mithunAntAn yatra sthitazcarati sottarA digiti,tathA'ntarAladizi(zaH)etatsaMyogAvAcyAH / tthordhvmdhshc| savitrapekSaiva digra vyavahriyata iti vyAvahArikI sarveSAM diya bhavati / kathaM punarvyavahAramAtramevedaM nirapekSamiti ? / ucyate yato'smAkaM yatrAditya udeti sA prAcI, saiva ca pUrvavidehakAnAM pratIcI, tatrAdityasyAstamitatvAd, vipratiSiddhaM cedam, evamanyAsvapi yojyam, tasmAd vyavahAramAtramidaM, na nizcaya iti / atha naizvayikI dik kathaM pratipattavyetyata Aha zazikAgo bhA0-lokamadhyAvasthitaM tvaSTapradezaM rucakaM digniyamahetuM kSayA vyavasthA pratItya yathAsambhavaM bhavatIti // 10 // TI-lokamadhyAvasthitamityAdi / tiryaglokamadhyAvasthitaH samatalabhUbhAgameruvyavasthito viyatpradezASTakanirmANo rucakazcaturasrAkRtiH / sa kila dizAmaindrayAdInAM vidizA cAgneyAdInAM prabhavaH, tatra dizo dvipradezAdikAHpradezadvayottaravRddhayA vardhamAnA mahAzakaToddhisaMsthAnAH sAdikA vigataparyavasAnA nabhodezairanantairviziSTAkRtilabdhavyavasthAnarjenitasvarUpAzvatasraH, vidizastu muktAvalIsannibhA ekaikAkAzadezaracanAhitasvarUpAH sAdikAzcApayevasitAthAnantapradezAzcatasra eva,upariSTAttAneva caturaH pradezAnavadhIkRtyoparisthitacatuHpradezAdikAnuttarA vimalA nAma digbhavati, tathA'dhastAt tmo'bhidhaanaa'dhstnaakaashprdeshctussttyprvheti| etAzcAnAdikAlasannivezinyastathA'nAdikAlaprasiddhanAmAno nizcayanayAvalambanAt pratipattavyAH / na tadaGgIkaraNenottarato merurucyata iti / atastamevaMvidhaM rucakaM diniyamahetuM pratItya yathAsambhavaM-yena prakAreNa yasyAH sambhavo dvipradezAdikena dvayuttarAdinA ekapradezAdinA cAnuttareNa tathA catuHpradezAdinA'nuttareNaiva yathAsambhavaM bhavatItyucyata iti // 10 // 1 'sA pratIcA' iti k-paatthH| 2 'cAra.' iti gha-pAThaH / 3 sthitAMzca0 ' iti ga pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharasvarUpama sUtra 11] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 255 athaiSAM bharatAdikSetrANAM kiMkRto vibhAga ityAhasUtram-tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan-mahAhimavana-niSadha-nIla rukmizikhariNo vNshdhrprvtaaH|| 3-11 // TI0-tAni vibhakuM zIlamepAmiti tadvibhAjino'kRtrimasanivezitvAt tacchIlAH, pUrvAparAyatA ityubhayato lavaNajaladhimavagADhAH himavadAdisaMjJAnirdezaH, vaMzA varSA vA kSetrANi teSAM dhArakAH-viziSTavyavacchedakAriNo girayo'nAdikAlavyavasthAnAH / ___ bhA0--teSAM varSANAM vibhaktAraH himavAn mahAhimavAn niSadho nIlo rukmI zikharItyete SaD varSadharAH prvtaaH|| bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn / haimavatasya harivarSasya ca vibhaktA mahAhimavAn, himavadAdivarSa ma ityevaM zeSAH // tatra paJca yojanazatAni SaDviMzAni SaT caiko - naviMzatibhAgA(526,6 ) bhrtvisskmbhH| sa diddhirhimavaddhamavatAdInAmAvidehebhyaH / parato videhebhyo'rdhArdhahInAH // TI0-- teSAM varSANAmityAdi bhASyaM prAyo gatArtham, kathaM punaramI vaMzadharaparvatA ityAdarzayati-bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn / tanmadhyavyavasthitatvAd bhAratahaimavatayovibhAgamApAdayati himavAn / tathA haimavataharivaMzayorvyavasthAkArI mhaahimvaan| ityevaM zeSagirayo'pi nAmagrAhaM vaktavyA ityatidizati, harivaMzavidehayorvibhaktA niSadhaH, videharamyakayorvibhaktA nIlaH, ramyakahairaNyavatayovibhaktA rukmI, hairaNyavatairAvatayovibhaktA shikhriiti||adhunaissaaN kSetrANAM vibhAge sati pramANamAkhyAti-tatra bharatakSetramAropitacApAkAram, ataH prAgiSoreva pramANamucyate-paJca yojanazatAni SaiviMzatyadhikAni SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya bharatakSetraviSkambhaH / apare tvidameva bhASyavAkyaM sUtrIkRtyAdhIyate / viSkambhata iti madhyapradeze bhavati, evamairAvatakSetraviSkambho'pi / himavadAdiparvatAnAM zeSakSetrANAM caivamatidizannAha-se dviiihamavaddhamavatAdInAmAvidehebhya iti, tadyathA-himavacchikhariNoryojanasahasra dvayuttarapaJcAzatAdhikaM dvAdaza caikonaviMzatibhAgA yojanasya, haimavataharaNyavatayoH sahasradvayaM zataM ca pazcottaraM paJca caikonaviMzatibhAgA yojanasya, mahAhimavadkmiNozcatvAri sahasrANi zatadvayaM dazottaraM daza caikonaviMzatibhAgA yojanasya, hariramyakayoraSTau sahasrANi catvAri zatAnyekaviMzatyadhikAni ekazcaikonaviMzatibhAgo yojanasya, niSadhanIlayoH SoDaza sahasrANyaSTau zatAni dvayuttaracatvAriMzatAdhikAni dvau caikonaviMzatibhAgau yojanasya, videhAnAM trayastriMzatsahasrANi SaT ca zatAni caturazItyadhikAni catvArazcaikonaviMzatibhAgA yojanasyeti / parato videhebhyo'rdhArdhahInA iti / nIlAdInAM pramANamAcaSTe lApavika AcArya: 1 varSadhara0' iti gha-pAThaH / 2 'sa bharateSurdviguNo dviguNaH parvatAnA kSetrANAM viSkambho bhavatyAvidehebhya iti g-ttii-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram videhakSetreSurardhahIno nIleSurbhavati, so'rdhahIno ramyakeSurityevaM yAvadairAvatakSetramiti // adhunaiSAM himavadAdikulaparvatAnAM avagAhocchrayAn pratipAdayati 256 himavadAdInAM mAnam bhA0 - paJcaviMzatiyojanAnyavagADho yojanazatocchrayo himivAn / tadvirmahAhimavAn / tadddvirniSadha iti // TI0 - pazcaviMzatItyAdi ucchrAyacaturbhAgo'vagAhaH sarveSAm, ucchrAyo yojanazataM avagAhaH paJcaviMzatiryojanAni himavataH / etadeva dviguNamucchrayAvagAhapramANaM mahAhimavataH, yojanazatadvayamucchrayaH paJcAzadavagAhaH / etadviguNaM niSadhasya catvAri zatAnyucchrAyaH zatamavagAha iti / nIlAdInAM niSadhAdivaducchrayAvagAhAviti / idAnIM jIvAdhanuHkASThe kathayatibhA0-- bharataMvaMzasya yojanAnAM caturdaza sahasrANi catvAri zatAnyekasaptatIni ca SaDbhAgA vizeSonA ( 144716) jyA / iSuryathokto (526,6) viSkambhaH, dhanuHkASThaM caturdaza sahasrANi 11 zatAni paJcASTAviMzAni ekAdaza ca bhAgAH sAdhikAH (1452833) / TI0 - bharatavaMzasyetyAdi bhASyam / himavata ArAdbhAgavartinI jIveyaM pratipattavyA, dhanuHkASThaM ca iSuryathokto viSkambha iti prAgabhihito'pi punarihopanyastaH iSuriti, tatraivaM noktastasmAt punarupanyAsa iti / bharatasya jyAmAnAdi vaitALyo deva kuravazca [ adhyAyaH 3 bhA0-- bharatakSetramadhye pUrvAparAyata ubhayataH samudramavagADho vaitADhyaparvataH SaD yojanAni sakozAni dharaNimavagADhaH paJcAzad vistarataH paJcaviMzatyucchritaH / videheSu niSadhasyottarato mandrasya dakSi NataH kAJcanaparvatazatena citrakUTena vicitrakUTena copazobhitA ------ devakuravaH / TI0 - bharata kSetramadhya ityAdi / vaitADhya parvato dakSiNottarArdha vibhAgakArI vidyAdharAdhivAsaH paJcAzatpaSTinagarayuktadakSiNottarazreNidvayAlaMkRto guhAdvayopazobhitazca pratipattavyaH / videheSvityAdi / merugirerdakSiNato niSadhasyottarato devakuravo bhavanti, te ca kAJcanaparvatakazatenopazobhitAH hRdapaJcakobhayaparyantavyavasthitairdazabhirdazabhiH kAJcaparvatairvibhUSitAH, zItodAnadIpUrvApara gau nipadhAccatustriMzASTazatasacatuH saptabhAgAntarau citravicitrakUTau yojana sahasroccau tAvadadhovistRtau tadardhamupari tAbhyAM copazobhitA devakuravaH / te ca - 10 varSa' iti gha- pAThaH / 2 'vizeSato ' iti gha-pAThaH / 3 4 krozAH = 1 yojanam / For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 sUtra 11) - svopacabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0--viSkambheNaikAdaza yojanasahasrANyaSTau ca zatAni dvicatvAriMzAni dvau ca bhAgau / evamevottareNottarAH kuravaH citrakUTavicitrauttarakuruSi- kUTahInA dvAbhyAM ca kAzcanAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM virAjitAH // videhA mandaradevakurUttarakurubhirvibhaktAHkSetrAntaravad bhavantipUrve cApare ca / pUrveSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparasyAgamAH, apare'pyevaMlakSaNAH SoDazaiva / tulyAyAmaviSkambhAvagAhocchAyau dakSiNottarau vaitADhyau, tathA himavacchikhariNau mahAhimavadrukmiNau niSadhanIlau ceti // TI-viSkambheNetyAdi sujJAnam / idAnImuttarakurUnatidizati evamevottareNottarAH kuravaH kAJcanakanagazatenopazobhitAH, kintu citravicitrakUTAbhyAM hInAstasthAne ca kAzcanAbhyAM tatpramANAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM zItAnadIkUlagAbhyAM virAjitA iti / videhA ityAdi / mandaragiriNA devakurUttarakurubhizca vibhaktA vyavacchinnamaryAdAH sthApitAH,ekakSetrAntaHpAtino'pi kSetrAntaravad bhvnti| tatratyamanupyAdInAM paraspareNa gamanAgamanAbhAvAt / ataH pUrve cApare ca ubhaye videhA bhavanti, meroH pUrvataH pUrva, aparato'pare, tatra pUrveSu videheSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparasyAgamAH cakravartinAM vijetavyA bhoktavyAca, nadIbhirgiribhizca vibhaktAH paraspareNAgamyAH kSetravizeSA ityarthaH / adhunA'parAnapyatidizati-apare'pyevaMlakSaNAH SoDazaiva cakravartivijayAH saridvirivibhaktAH parasparAsambhAvyamAnagamanA iti / adhunottarabhAgavartiparvatAn pramANato nirdizati-tulyAyAmetyAdi bhASyameva sujJAnam / bhA0-kSudramandarAstu catvAro'pi dhAtakISaNDapuSkarAdhakAH mahAmandarAta paJcadazabhiryojanasahasra-nocchAyAH / SaDbhiryojanazatairdharaNikSudramandara __tale hInaviSkambhAH / teSAM prathama kANDaM mahAmandaratulyam / svarUpam dvitIyaM saptabhihInam / tRtiiymssttaabhiH| bhadrazAlanandanavane mahAmandavat / ardhaSaTpaJcAzad yojanasahasrANi saumanasaM paJcativistRtameva / tato'STAviMzatisahasrANi pANDakaM caturnavaticatuHzatavistRtameva bhavati / upari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandreNa / cUlikA ceti // TI-kSudramandarAstvityAdi // dhAtakISaNDe dvau puSkaradvIpArdhe dvau ityevaM catvAro'pi kSullakamandarA bhavanti jambUdvIpamadhyavartimerohInapramANatvAt / taccAdarzayatimahAmandAt pnycdshbhiryojnshrehiinocchaayaaH-cturshiitiyojnshsrocchi. tAH / tathA SaDbhiryojanazatairdharaNitale hInaviSkambhAH catuHzatAdhikanavasahasra 1' sparAgamAH ' iti gha-pAThaH / 2 'zataM vistRtam' iti gha-pATaH / For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 viSkambhA ityarthaH / teSAM caturNAmapi prathamaM kANDaM mahAmandaratulyaM dharaNimavagADhaM shsrprmaannmityrthH| dvitIyaM kANDaM saptabhiH sahajaihInaM mandarAt SaTpaJcAzatsahasrapramANamityarthaH / tRtIyaM kANDamaSTAbhiH sahInaM, meroH sakAzAt aSTAviMzatisahasrapramANamityarthaH / bhadrazAlanandanavane mahAmandare iva draSTavye, dharaNyAM bhadrazAlavanam, tadupari paJcazatyAM nandanamiti, tata upari ardhaSaTpaJcAzatsahasrANyAruhya saumanasam , paJca zatAni nandanavanenAkSiptAni dvitIyakANDasyAto'rdhaSaTpaJcAzatsahasrANi gatvA tat paJcazatavistIrNameva bhavati / tato'STAviMzatisahasrANyAruhya pANDukavanaM caturnavaticatuHzatavistIrNamevAvaseyam, tathopari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandareNa yathAsaGkhyamatrAbhisambandhaH, upari mastake yo viSkambhaH sa mahAmandareNepAM tulyaH, sahasrapramANa ityarthaH, adhazca yo'vagAhaH so'pi mahAmandareNa tulyaH, yojanasahasramAnaH, eSAM bhavati / cUlikA caiSAM mahAmandaracUDAsadRzI pramANato'vasAtavyeti / adhunA lAghavArtha dvIpAdInAM paridhigaNitapadajIvAdyAnayanAya karaNopAyA bhaNyante / tatrepsitavRttakSetraparidherAnayanAyedaM karaNasUtram__ bhA0-viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH, sa viSkambhapAdAbhyasto . gaNitam / icchAvagAhonAvagAhAbhyastasya viSkambhasya catuparidhyAnayanA" guNasya mUlaM jyA / jyAviSkambhayovagavizeSamUlaM viSkambhA __ cchodhyaM zeSAmiSuH / iSuvargasya SaguNasya jyAvargayutasya mUlaM dhanu:kASTham / jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhaktaM tatpratikRtivRttaviSkambhaH / udagdhanuHkASThAdU dakSiNaM zodhyaM zeSAdhu bAhuriti / anena karaNAbhyupAyena kSetrANAM vaitADhyAdiparvatAnAmAyAmaviSkambhajyeSudhanuHkASThaparimANAni jJAtavyAni // 11 // ___TI-viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH, viSkambho yojanazatasahasra tallakSaguNaM, kRtiH vargo bhavati, punardazaguNA kriyate, pazcAnmUlamAnIyate, tad vRttakSetraparikSepaH, tatra yojanarAzau labdhavye tryekadvidvikasaptakaiH krameNa mUlamAnetavyam, tato'yaM rAziradhastAt jAtaH 632454 / eSo'rdhena chinno yojanavilakSaSoDazasahasrasaptaviMzadvizatasaGkhyo bhavati, zeSamuparIdaM 484471 caturbhirguNyate, caturgavyUtaM yojanaM yataH, tato gaMvyUtarAzirbhavati / SaDAdirAzinA bhAgo hAryaH, labdhamidaM gavyatatrayaM zeSamuparIdaM 40522 / dhanuHsahasradvayena guNyate jAtaH tato dhnuraashiH| SaDAdirAzinA bhAgalabdhamidaM 1 'kRtasya ' ityadhiko gh-paatthH| 2 'sarvakSetrANAM sarvaparvatA0' iti gh-paatthH| 3 (1937884 ) / . ' yatastato' iti pAThaH / 5 (81044000) / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 11 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 259 128, zeSamuparIdaM 89888 / SaNNavatyaGgulaM dhanurbhavatIti vaNNavatyA guNyate, jAto'GgulaMrAziH / bhAgalabdhamidaM 13, zeSamuparI 407346 / dvAbhyAM guNyate yato'rdhAGguladvayenaikamaGgulaM bhavati, jAto'GgulaMrAziH, SaDAdirAzinA bhAgalabdhamidaM 1 / zeSAcArdhAgula bhAgA etAvanta uddharitAH 182238 / adhastAt SaDAdirAziH eSa jambUdvIpaparidhiH / vRttagrahaNaM caturasrAdikSetra vyAvRtyartham, parikSepagrahaNaM viSkambheSu jIvAdivyAvRttyarthamiti / adhunA gaNitapadamAnIyate jambUdvIpasya, tatredaM karaNasUtram // sa viSkambhapAdAbhyasto gaNitaM prakrAntaviSkambho lakSaikapAdaH paJcaviMzatisahasrANi viSkambhapAdenAbhyasto - guNito viSkambhapAdAbhyastaH, sa iti paridhiH jambUdvIpasyAbhisambadhyate, prakrAntArthaparAmarzitvAt sarvanAma - zabdAnAm / gaNitamiti gaNitapadamityarthaH / jambUdvIpe yojanapramANAni caturasrakhaNDAnyetAvanti bhavantItyarthaH / tatra paridhiyojana rAziH paJcaviMzatisahasraguNito'yaM 7905675000 / gavyUtatritayaM paJcaviMzatisahasraguNaM jAtamidaM 75000 / gavyUtarAzivAyaM yojanIkriyate / caturbhirbhAgalabdhamidaM 18750 | yojanarAzirayam / dhanurapi paJcaviMzatisahasraguNaH, jAtamidaM 3200000 / ayamapi dhanurAziyajanIkriyate / aSTau dhanuHsahasrANi yojanaM bhavatIti vacanAt aSTAbhiH sahasrairbhAgalabdhamidaM 400 / ayamapi yojanarAziranantararAzau prakSiptaH, jAtamidaM - 19150 | ayamapi ca saptakoTizatAdirAzau, jAtamidaM 7905694150 / aGgularAziH paJcaviMzatisahasraguNo jAtamidaM 325000 / ardhAGgulaM paJcaviMzatisahasraguNaM jAtamidaM 25000 / asyArdhAGgularAzeradhaM gRhyate tato'GgulAni labhyante'mUni 12500 / etAnyaGgularAzau kSipyante, jAtamidaM 337500 / tataH SaNNavatyA bhAgo yasmAt SaNNavatyaGgulaM dhanurbhavati / bhAgalabdhamidaMM 3515 / ayaM dhanurAziH, zeSamaGagulAnAM SaSTiH / asya dhanurAzerbhAgaH sahasradvayena, labdhamekaM gavyUtaM zeSamidaM 1515 // I adhunA jIvAnayanamucyate - icchAvagAhonAvagAhAbhyastaviSkambhasya caturguNamUlaM jyA || Ipsito'vagAho yAvAn sa icchAvagAhastenono viSkambhaH icchAvagAhonaH punaravagAhenAbhyasyate -guNyate, icchAvagAhona zvAsAvavagAhAbhyastatha icchAvagAhonAvagAhAbhyastaH, tasya punazcaturbhirguNitasya yanmUlaM sA maNDalakSetrasya jIvA bhavati / atra viSkambho yojanalakSaH, eSa IpsitAvagAhonaH kriyate, IpsitazcAyaM 526 SaT ca kalA 6 / epa uparitano rAziH saMvarNyate kalIkriyata ityarthaH / ekonaviMzatyA guNyate, jAtamidaM 9994 / atra SaT kalAH kSipyante, jAtamidaM 10000 / viSkambharAzirapi saMvarNyate ekonaviMzatyA, jAtamidaM 1900000 / eSo'vagAharAziramutaH pAtyate, jAtamidaM 1890000 / punaravagAharAzinA guNyate, jAtamidaM 18900000000 / tatacaturbhirguNyate jAtamidaM 75600000000 / asya mUlaM jIvA bhavati, tacca grAhyaM dvisaptacatuSkanavapaJcacatuSkakaiH, 1 (8629248 ) / 2 (814692 ) / For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 krameNa jAtamidaM / 2978884 ) adhastyo'rdhena cchinno jAtamidaM 274954 / asya rAzerekonaviMzatyA bhAgalabdhamidaM 14471 / kalAzca pazca / zeSaM yaduddharitaM tatraikA nyUnA kalA labhyata ityeSA jIvA / / adhunA karaNasUtramiSorAnayanAya-jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAchodhyaM zeSAmiSuH / jIvAvargasya viSkambhavargasya ca (yo) vizepastasya mUlaM viSkambhAcchodhyate, zeSasya yadadhaiM sa iSurbhavati, tatra jIvAvargo'yaM 75600000000 viSkambhavargazcAyamekaSaSTayuttaratrizataguNaH 36100000000 / asmAjjIvAvarge vizuddhe zeSamidaM bhavati 3534400000000 / asya mUlamAdIyate, zUnyASTakasyArdhena catvAri zUnyAni zeSasya mUlameva kASThakASThakairlabdhamidaM 1880000 / etad viSkambhAdekonaviMzatiguNAcchodhyam, zeSaM jAtamidaM 20000 / asyArdhenedaM 10000 / asyaikonaviMzatyA bhAgalabdhamidaM 526 SaT ca kalA iSuriti // adhunA dhanuHkASThAnayanAya karaNasUtram-ighuvargasya SaguNasya jyAvargayuktasya [kRtasya ] mUlaM dhanuHkASTham // iSoH kalIkRtasyAyaM vargaH 100000000 / eSa SabhirguNyate, jAtamidaM 600000000 / eSa jyAvarge kSipyate, jyAvargavAyaM 75600. 000000 / jAtamidaM 76200000000 / asya mUlamAnaM dhanuHkASThaM bhavati, tacca dvikasaptaSaTzUnyacatuSkatrikaiH krameNAdIyate, tato'yaM rAzirbhavati adhastyasyA-(262151) 1552086 dhaina chinnasyaikonaviMzatyA bhAgalabdhamidaM 14528 / ekAdaza caikonaviMzatibhAgA iti // samprati viSkambhAnayanAya karaNasUtramidam-jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhaktaM tatprakRtivRttaviSkambhaH // jIvAvargacaturbhAgena yukta iSuvargaH iSuNA vibhaktaH svabhAvavRttaviSkambho bhavati, jyAvargaH 75600000000 / asya caturbhAgo'yaM 18900000000 / eSa iSuvarge kSipyate, iSuvargavAyaM 100000000 / ekIkRtamidaM jAtaM 19000000000 / bhAgaparAvRtyA ekaSaSTayadhikazatatrayeNeSurguNyate, ekonaviMzatibhAgenaikaH sa guNakAra uparitanasya, itarasya caikonaviMzatibhAgenaikonaviMzatireva, zUnyacatuSkApagame tayA bhAgalabdhamidaM 100000 // .. adhunA bAhurAnIyate, tatredaM karaNasUtram-udagdhanuHkASThAd dakSiNaM zodhyaM zeSAdhU bAhuriti / anena karaNAbhyupAyana kSetrANAM vaitADhyAdiparvatAnAmAyAmaviSkambhajyeSudhanuHkASThaparimANAni jJAtavyAni // udagdhanuHkASThamidaM 25230 kalA 4 catvArazvakonaviMzatibhAgAH, amuSmAd dakSiNaM dhanuHkASThaM pAtyate, tazcedaM 14528 / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 261 ekAdaza caikonaviMzatibhAgAH, pautite uparitanarAzirayaM 10702 / adhastAdekAdaza kalA na patanti catasRbhyaH kalAbhya itikRtvA uparitanarAzi dadAtyardhamato rUpamekamavatAryate, ekonaviMzatimadhyAdekAdaza zuddhA aSTau zeSakalAcatuSTayakSepAdvAdaza, jAtAH ardhena pada, uparitanarAzinaM dadAtyardhamato rUpamekamavatAryate ekonaviMzatirapi nArdhe dadAtItyekonavizatirUpamapanIyate, tasyArdhenArdhakalAH,aSTAdazAnAmardhena navaSaTkapaJcadazakalAH sArdhA jAtAH uparitanarAzerardhenedaM 5350 / etAvatI bAhA kSullahimavata ityanena ca parikSepajyAnayanakaraNAbhyupAyena sarvakSetrANAM sarvaparvatAnAM cAyAmaviSkambheSudhanuHkASThapramANAnyavagantavyAnIti / apare punarvidvAMso'tibahUni svayaM viracayyAsmin prastAve sUtrANyadhIyate vistaradarzanAbhiprAyeNa, tanna yuktamayaM saGgrahaH sUriNA saMkSepaH kRta ityatotra vistarAbhidhAnamapAcInamAcakSate pravacananipuNAH / atha vistarato vivakSitastato granthalakSaparibhASitAyA jambUdvIpadezanAyAH paTuprajJaistairvistRNadbhirapi kiyadatra vistRtaM syAd ? vistarArthino vA bahuguNaH siddhAnta eva tatkRtasUtrebhya ityata upekSaNIyastadabhiprAya iti // 11 // __ evamimAM jambUdvIpavaktavyatAM parisamApya samAsataH samprati dvIpAntaravaktavyatAbhidhitsapovAca-- sUtram-dvirdhAtakIkhaNDe // 3-12 // TI0-asya bhASyam / bhA0-ye ete mandaravarSavaMzadharA jambUdvIpe'bhihitAH ete dviguNA dhAtakI __ khaNDe dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM vibhadhAtakIkhaNDe i. ktAH / ebhireva nAmabhirjambUdIpakasamasaGkhyA pUrvArdhe'pakArau ca rArdhe ca cakArasaMsthitA niSadhasamocchAyAH kAlodalavaNajalasparzino vaMzadharAH seSvAkArA aravivarasaMsthitA vaMzA iti // 12 // TI-ye ete mandaravarSavaMzetyAdi bhASyam / lavaNajalanidherbahirdhAtakIkhaNDo dvIpo dhAtakIvRkSasambandhAd valayAkRtiH lakSacatuSTayaviSkambhaH, tasmin dhAtakIkhaNDe mandarAdayo jambUdvIpakamandarAdibhyaH saGkhyayA dviguNamAnA veditavyAH, jambUdvIpe merurekastatra dvau pUrvAparadigmadhyavyavasthitau merU, vaMzA bharatAdikSetrANyairAvataparyavasAnAni, tAni tatra dvisaGkhyAyuktAni pratyekaM 2 / vaMzadharA himavadAdayaH parvatA vaitADhayAdayazca te'pi tatra dvirdviH sthitAH, ete ca sarve'pi mandarAdayo dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAmRjubhyAmityarthaH / dakSiNottaradiGmadhyavyavasthitAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAMca vibhaktAH-vicchinnAH pUrvArdhe cAparArdhe ca vyavasthitAH, ebhireva nAmabhijembadvIpakaiH samA saGkhyA yeSAM bharatAdipratikSetra jambU 'gAsyante' iti g-ttii-paatthH| 2' ravaMzavarSadharA' iti gha-pAThaH / 3 'etaireva' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 dIpakasamasaGkhyAH ,cakranAbhipratibaddhArakavat saMsthitAH, tatra varSadharaparvatA niSadhagirisadRzocchAyAzcaturyojanazatocchrAyA ityarthaH / kAlodalavaNajalasparzino vaMzadharAH seSvAkArAH kAlodasamudro dhAtakIkhaNDaparikSepI lavaNodadhijambUdvIpaparikSepI, etayorjala kAlodalavaNajalaM tatspraSTuM zIlameSAmiti kAlodalavaNajalasparzino himavadAdayaH, saheSvAkAraparvatAbhyAM pazcayojanazatocchrAyAbhyAmiti / dhAtakIkhaNDavartinazca himavadAdayo jambUdvIpakahimavadAdivicchedapratinidhinA vyavasthitA vaitADhayAdayaH kSetrANi ceti / aravivarasaMsthitA vaMzA iti / arANAM vivarANyantarAlAni tadvad vyavasthitAH vaMzA:-kSetrANi tatreti / saGkSapAta tu pratipattavyamidaM yannAma kizcinnadIdevakurUttarakuruprabhRti jambUdvIpe'bhihitaM tat sarve dhAtakIkhaNDe dvirivasAtavyamiti // 12 // __ yathaiva dhAtakIkhaNDe jambUdvIpavidhirdviruktastathaiva sUtram-puSkarAdhe // 3-13 // - bhA0-yazca dhAtakIkhaNDe mandarAdInAM seSvAkAraparvatAnAM saGkhyAviSaye niyamaH sa eva puSkarArdhe veditvyH|| TI0-puSkaradvIpaH kAlodasamudraparikSepI SoDazalakSaviSkambhastasyArdhamArAttamamaSTau yojanalakSAstasmin puSkarArdhe ca jmbuudviipvidhiiidrssttvyH| yazca dhAtakIkhaNDe vidhirukta iSvAkArau dakSiNottaradiGmadhyAvasthitau dakSiNottarAyatau paJcazatocau, tathA mandarau caturazItisahasrocchyAdiko vaMzadharAzcatuHzatoccA ityevamAdikaH saGkhyAvizeSaniyamaH sa puSkarAghe'pyazeSo veditavya iti / bhA0-tataH paraM mAnuSottaro nAma parvato mAnuSyalokaparikSepI sunagaraprA _ kAra(vat)vRtaH puSkaradvIpArdhe nirdiSTaH kAJcanamayaH / saptadazaikamAnuSottaraH parvataH vizAniyojanazatAni ucchitaH / catvAri triMzAni krozaM cAdho dharaNitalamavagADhaH / yojanasahasradvAviMzamadhastAd vistRtaH / saptazatAni trayoviMzAni mdhye| catvAri caturviMzAnyuparIti / TI0-tataH paramityAdi bhASyam / ArAttamapuSkarArdhAt parataH samanantarodhAnyapalyakArdhAkRtiH valayavRtto mAnuSottarAbhidhAno girirmAnuSyalokaparikSepI mahAnagaraprAkArapratIkAzaH kanakamayaH puSkaradvIpArdhavibhAgakArIti / zeSaM samucchAyAdi sujJAnam / bhA0-na kadAcidasmAt parato janmataH saMharaNato vA cAraNavidyAdharddhiprAptA api manuSyA bhUtapUrvA bhavanti bhaviSyanti ca / ___TI-na kadAcidasmAdityAdi / asmAnmAnuSottarAd gireH parato na kasmiMzcidapi kAle jAyante janiSyante'janiSata ceti manuSyA ityata evAyaM mAnuSottaro'bhidhIyate / tathA For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 sUtra 13 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam saMharaNato'pi na santi manuSyAH, tatra saMharaNaM nAma vairAyanubandhAt kenacidevavidyAdharAdinA ihatyamanuSyastatrotkSipya nIyetAyamatrordhvazoSaM zuSyatu mriyatAM vApyakRtapratIkAraH kSipramevaM vairAdiniryAtanAtha, saMharaNamamUna vihAya kriyate "samaNI avagatavedaM, parihArapulAgamappamattaM ca / / codasapurdiva AhA-rayaM ca Navi koi saMharai // " AryA tasmAdapi saMharaNato na manuSyAstatparata iti, avazyaM hi manuSyeNa martavyamantarmAnuSo. ttaranagasyeti / tathA cAraNavidyAdhararddhiprAptA api manuSyAstamullaGghya gatAH santaH parato na mriyante iti niyamyate, na punargamanameSAM mAnuSottarAd bahiniSidhyate, tapovizeSAnuSThAnAjjaGghAcAriNo vidyAcAriNazca saMyatA nandIzvarAdidvIpAn gacchanti caityavandanAyai, prasiddhazcAyamAvazyakAdiSvapi prAyo vidhiH, tathA vidyAdharA mahAvidyAsampannAH RddhiprAptAzca vaikriyAdizarIrabhAjaH sarve gacchanti parataH, na tu prANAn parityajanti tatraiveti / evaMvidhAtizayaprAptA api tatra no niyante, kimuta niratizayamanuSyA iti darzayatimAlapotarAbhidhAne bhA0-anyatra samudghAtopapAtAbhyAmata eva ca mAnuSottara kAraNam ityucyate / .TI.-anyatra samudghAtopapAtAbhyAmityapodyate mAraNAntikasamuddhAtena samupahataH kazcidarghatRtIyadvIpAntarvartI bahirvartidvIpasamudreSatpatsyate tena cotpattipradeze prakSiptamAtmapradezajAlamilikAgatinA pazcAnpriyate tatra vyavasthita iti / tathopapAtamaGgIkRtya janmAbhisambadhyate bahirvIpasamudravartinA'sumatA yena manuSyAyurnibaddhamardhatRtIyadvIpAbhyAmantare cotpatsyate vakragatyA, tasya tanmanuSyAyurvakrakAle vipacyate, tadaiva cAsau manuSyo jAtastadudayavartitvAt / tathA cAgamaH-" maMNusse NaM bhaMte ! maNussesu uvavajjai amaNusse maNussesu uvavajjai ? goyamA! maNusse 2 su uvavajjai, no amaNusse maNussesu uvavajjai // " evaM samuddhAtopapAtau virahayya nAnyena prakAreNa bahimonuSottaradharaNIdharAt maraNaM manuSyANAM janma vA sambhAvyate iti / ye tvetad bhASyaM gamanapratiSedhadvAreNa cAraNavidyAdhararddhiprAptAnAmAcakSate teSAmAgamavirodhaH, sarveSAM hi cAraNAdInAM Agame gamanAbhyanujJAnAda, bahirjanmamaraNe na sambhAvyete ityavadhIkRtyedamucyate-ata eva mAnuSottara iti / 1 zramaNImapagatavedaM parihAraM pulAkamapramattaM ca / caturdazapUrviNamAhArakaM ca naiva ko'pi saMharati ||-bhg0 za0 25, u0 6 vRttI 2 'mityApAdyate ' iti k-paatthH| 3 manuSyo bhadanta ! manuSyeSu utpadyate, amanuSyo manuSyeSu utpadyate ? gautama ! manuSyo manuSyeSu amanuSyo manuSyeSu utpadyate / For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bhA0-tadevamarvAgmAnuSottarasyArdhatRtIyA dvIpAH, samudradvayaM paJca mandarAH paJcatriMzat kSetrANi, triMzad varSagharaparvatAH, paJca devakuravaH, paJcottarAH kuravaH zataM SaSTyadhikaM cakravarttivijayAnAm / dve zate paJcapaJcAzajjanapadAnAm, antaradvIpAH SaTpaJcAzaditi // 13 // aro - tadevama mAnuSottarasyetyAdi bhASyam / vyAvarNitalakSaNasya mAnuSottaragirervAy jambudvIpadhAtakIkhaNDapuSkarArdhAnyardhatRtIyA dIpA H; lavaNakAlodau samudradrayama; jambUdvIpa eko dhAtakIkhaNDe dvau, puSkarArdhe ca dvAveva paJca mandarAH jambUdvIpe bharatAdIni sapta dhAtakIpaNDe caturdaza, puSkarArdhe caturdazaivaM paJcatriMzata kSetrANi jambUdvIpe SaT, dhAtakIkhaNDe dvAdaza, puSkarArdhe dvAdazaiva triMzad varSadharaparvatAH;jambUdvIpe ekaH, dhAtakIkhaNDe dvau, puSkarArdhe dvAvevaM paJca devakuravaH, evameva paJcottarAH kuravaH; jambUdvIpe dvAtriMzat, dhAtakI khaNDe catu:SaSTiH, puSkarArdhe catuHSaSTizcaivaM SaSTayadhikaM zataM cakravartivijayAnAm; paJcasu bharateSu paJcasu cairAvateSu pratyekaM paJcaviMzatirjanapadA ardha cAryAH ete dazaguNA dve zate paJcapaJcAzadadhike janapadAnAmAryANAm; jambUdvIpa eva himavataH prAk pazcAd vidikSu sapta saptAntaradvIpA ekatrASTAviMzatistathA zikhariNo'pyaSTAviMzatirevamete SaTpaJcAzad bhavanti / utsedhAGgulaM sahasraguNitaM pramANAGgulaM bhavati, tadanumAnena caiSAM dvIpa-kSetra - giri- kUTa-sarit - sAgara-kANDa-pAtAlabhavana kalpavimAnAdInAM viSkambhAyAmaparidhayo grAhyAH / kSetrAdIni ca yathAvatparimANato jJAtvA tatpratyayArthaM saGkhyAnamuktam, tacca gaNitagranthebhyaH sAkSAt sambandhiphalatvAdavyabhicAri pratyetavyam, yaitha kSetrAdiparimANaM saGkhyAtaM tairavazyaM saGkhyAnazAstraM pramANeyam, prameyapadArthapraNayane pramANapraNayanavat, yadyapi ceyattA AgamamAtrapratipAdyA tathA'nu tadanyairapi saGkhyAtaM tatsaGkhyAnalakSaNaM tu noktam, yadapyuktam tadapi kSetraparikSepAdi vyabhicarati, sarvabhuvanakozAdiprakriyAntaHpAti pradarzya, prAyazca sAvarNisAMzapAyanabuddhAdayaH sAtizayajyotipakSetragaNitazAstrAnabhijJAsteSAmaviSaya evAyam / yadi nAma mUDhatayA kazcidabhinivizet sa tu prativRttaphalakasUtradIpacchAyAdibhiH pratyayaiH pratyAyyaH, yasyeyAn viSkambhastasya parikSepaH kiyAn bhavatIti saGkhyAnaniyamAt, pUrvAparAvirodhi pratyakSaphalaM ca saGkhyAnam, ataH sarvajJajJAnaviSayAbhyantaratvAt jJAnAtizayatvAcca mahAtaDAgodarasaMsthitajaladravyapalaparimANaparijJAnopAyopadezavat tIrthakaraiH sarvamidamanavadyamAdarzitaM sarvajJatAlAJchanamiti // 13 // 264 naraloke dvIpasamu drAdisaMkhyA bhA0--atrAha-uktaM bhavatA - mAnuSasya svabhAvamArdavArjavatvaM ca (a0 6 sU0 18 ) iti / tatra ke manuSyAH ka veti 1 / atrocyate TI0 - atrAha - uktaM bhavatetyAdi pAtanikAgranthaH / sUtreSuktamAzravaprastAve SaSThe'dhyAye(sU018) svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyeti, tatra ke manuSyA AryAdibhedena kena vyavasthitAH ka vA dvIpakSetre samudre vA ? / atrocyate For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - prAG mAnuSottarAnmanuSyAH // 3-14 // bhA0 - prAG mAnuSottarAt parvatAt paJcatriMzatsu kSetreSu sAntaradvIpeSu janmato manuSyA bhavanti / saMharaNavidyarddhiyogAt tu sarveSvardha tRtImanuSyANAM yeSu dvIpeSu samudradvaye ca samandarazikhareSviti / bhAratakA haimavatakA ityevamAdayaH kSetravibhAgena / jambUdvIpakA lavaNakA ityevamAdayo dvIpasamudravibhAgeneti // 14 // sthAnam TI0 - mAnuSottara girimaryAdAvyavacchinnAH, paJcatriMzatsu bharatakSetrAdiSu, sAntaradvIpeSu, janmAsAdayanti manuSyAH, etena bhASyeNa na vyAptirardhatRtIyadvIpAnAM samudrasya darzitA / adhunA vyAptimAdarzayati - saMharaNavidyarddhiyogAt tvityAdi / sarvatra saMhara - NAdibhiH kAraNaiH sannidhAnaM syAnmanuSyANAmiti / evameSAM sthAnAni nirUpya manuSyANAM kSetrAdivibhAgena bhedamAkhyAti - bhAratakA ityAdi sujJAnam // 14 // adhunaiSAM kSetrAdikRta eva vibhAgo vizeSyate karmanirvRttisaMzrayeNa, atastadAkhyAnAyAhasUtram - AryA mlecchAzca // 3-15 // sUtre 14-15 ] TI0 - cazabdo'nena bhedatvamubhayorApAdayati / bhA0 - dvividhA manuSyA bhavanti AryA mlecchAzca / tatrAryAH SaividhA:kSetrAryAH, jAtyAryAH, kulAryAH, karmAryAH, zilpAryAH, bhASAryA iti / tatra kSetrAryAH paJcadazasu karmabhUmiSu jAtAstathA bharateSvardhaSaD viMzatiSu janapadeSu jAtAH zeSeSu ca cakrabartivijayeSu / jAtyAryA ikSvAkavo videhA harayo'mbaSThA jJAtAH kuravaH kuMvainAlA ugrA bhoMgA rAjanyA ityevamAdayaH / kulAryAH kulakarAH cakravartino baladevA vAsudevA ye cAnye A tRtIyAdA paJcamAdA saptamAd vA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayaprakRtayaH / karmAryA yajanayAjanAdhyayanAdhyApanaprayoga kRSilipivANijyayonipoSaNavRttayaH / zilpAryAstantuvAya- kulAla-nApita-tunnavAya devaTAdayo'lpasAvadyAH agahiMtAjIvAH / bhASAryA nAma ye ziSTabhASAniyatavarNa lokarUDhaspaSTazabda paJcavidhAnAmapyAryANAM saMvyavahAraM bhASante // manuSyabhedAH kSetrAryAdikAzca TI0-dvividhA ityAdi bhASyam / tatrArdhaSaDviMzatijanapadajAtAH bhUyasA AryAH, anyatra jAtA mlecchAH, tatra kSetra - jAti -kula-karma-zilpa - bhASA- jJAnadarzanacAritreSu ziSTalokanyAyadharmAnapetAcaraNazIlA AryAH, etadviparItAstu mlecchA bhavantyavyaktAniyata bhASAceSTatvAt / tatrA , 1 -- bucanAlA ' iti ka-pAThaH, ' buvunAlA ' iti tu gha-pAThaH / 2 ' bhojA ' iti ka - pAThaH / 34 265 For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 yoHSavidhA ityAdi / kSetra-jAti-kula-karma-zilpa-bhASAbhedena,tatra kSetrAryA ityAdi sujJAnam / jAtyAryA ikSvAkava ityAdi / sarva ete jAtibhedAH kenacinimittAntareNAdhyavaseyAH / kulAyoM ityAdi / atrApi nimittabhedena bhidyante / apare paribhASante-pitranvayo jAtiH, mAtranvayaH kulam / karmAyo ityAdi / anAcArya kila karma tatrAryAH kAryAH zilpA- ityAdi / AcAryopadezAt zikSitaM zilpaM tantuvAyAdi tatrAryAH zilpAryAH / bhASAryA nAmetyAdi / ziSTAH sarvAtizayasampannA gaNadharAdayaH teSAM bhASA saMskRtArdhamAgadhikAdikAca, tatra ziSTabhASAniyatA akArAdayo varNA viziSTena paurvAparyeNa sanivezitA yasya zabdapradhAnasaMvyavahArasyAsau ziSTabhASAniyatavarNastaM lokarUDhaspaSTazabdaM lokarUDhaH-atyantaprasiddhaHsaMvyavahAreSu spaSTaHskuTo nAvyakto bAlabhASAvat lokarUDhaH spaSTaH zabdo yasmin saMvyavahAre tamevaMvidham , paJcavidhAnAmapyAryANAM kSetrAdibhedabhAjAmanantaroktAnAM saMvyavahAramAgaccha yAhIdaM kuru maivaM kArSIrityevamAdikaM bhASante ye te bhASAryAH // bhA0-ato viparItA mlishH|| TI0-uktakSetra-jAti-kula-karma-zilpa-bhASAvyatiriktakSetrAdiSaTkabhAjaH sarve mlizo bhavanti, zaka-yavana-kirAta-kAmboja-bAhIkAdayo'nekabhedAH, tathA'ntaradvIpakAH kila mlecchA eva, kSetrAdiSaTkaviparyAsAt / / antaradvIpakAH . bhA0-tadyathA-himavataH prAk pazcAca catasRSu vidikSu trINi __ yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya catasRNAM manuSyavijAtInAM catvAro'ntaradvIpA bhavanti, triyojnshtvisskmbhaayaamaaH| tadyathA-ekorukANAM AbhAsikAnAM lAgalinAM viSANinAmiti 1 / catvAri yojanazatAnyavagAhya cturyojnshtaayaamvisskmbhaaH| evameva hayakarNAnAM gajakarNAnAMgokarNAnAM zaku. lIkarNAnAmiti 2 / pazca yojanazatAnyavagAhya paJcayojanazatAyAmaviSkambhA evaantrdviipaaH| tdythaa-aadrsh-mess-hy-gjmukhnaamaanH3| SaD yojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evaantrdviipaaH| tdythaa-ashv-hsti-siNh-vyaaghrmukhnaamaanH4| sarsa yojanazatAnyavagAhya saptayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tdythaaashvkrnn-siNhkrnn-hstikrnn-krnnpraavrnnnaamaan:5| aSTau yojanazatAnyavagAhyASTayojanazatAyAmaviSkambhA evAntarabIpAH / tadyathA-ulkAmukha-vidyujihva-meSamukha-vidyudantanAmAnaH 6 nava yojanazatAnyavagAhya navayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradIpA bhavanti / tadyathA-ghenadanta-gUDhadanta-zreSThadanta-zuddhadantanAmAnaH 7 / 1'evAntaradvIpAH, tadyathA' iti gha-pAThaH / 2 gajamukhAnA vyAghramukhAnAmAdarzamukhAnAM gomukhAnAmiti' iti gha. pAThaH / 3 'azvamukhAnAM hastimukhAnAM siMhamukhAnAM vyAghramukhAnAmiti' iti gha-pAThaH / 4 / sapta zatAnyavagAhA' iti ka-pAThaH / 5 ghanadanta-zreSThadanta' iti k-paatthH|'vishisstthdnt' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 267 ekorukANAmekorukadvIpaH / evaM zeSANAmapi svanAmabhistulyanAmAno vedi - tavyAH / zikhariNo'pyevamevetyevaM SaTpaJcAzaditi // 15 // TI0 - tadyathA - himavataH prAk paJcAcca vidikSu ityAdi bhASyam / himavataH prAgbhAge pathAdbhAge ca vidikSu pUrvottarAdikAsu catusRSu, trINi yojanazatAni lavaNajaladhimavagAya dvIpakAH prathamataH sanniviSTAstAsAM manuSyajAtInAmeko rukAdikAnAm, tatra pUrvottarasyAM dizi trINi yojanazatAnyavagAhya lavaNasAgarajalaM trizatAyAmaviSkambhaH prathama ekorukAbhidhAno dvIpa ekorukapuruSANAmadhivAsaH dvIpanAmataH puruSanAmAni te tu sarvAGgopAGgasundarA darzanamanoramaNAH naikokA evetyevaM zeSA api vAcyAH, tathA dakSiNapUrvasyAM dizi lavaNaja - lamavagAhya trINi zatAni trizatAyAmaviSkambhaH prathamo dvIpa AbhosikAbhidhAna AbhA - sikemanuSyAvAsaH, tathA dakSiNAparasyAM dizi himavatastrINi zatAni lavaNajalamavagAhya trizatAyAmaviSkambho lAGgulikAbhidhAnaH prathamadvIpo lAGgalikamanuSyAvAsaH, tathottarAparasyAM trINi zatAnyavagAhya lavaNajalaM trizatAyAmaviSkambhaH prathamadvIpo vaiSANikAbhidhAnaH vaissaannikmnussyaavaasH| evaM haya karNa- gajakarNa-gokarNa - zaSkulIkarNAzcatvAri yojanazatAnyavagAhya himavato lavaNodadhiM pUrvottarAdikAsu vidikSu caturyojanazatAyAmaviSkambhAvatvAro dvIpA bhavanti, evaM zeSacatuSkANyapi vibhajanIyAni yAvat saptamo dvIpaH zatAni navAvagAhya lavaNajaladhiM navayojanazatAyAmaviSkambho vidizi vidizi bhavatIti, Adarzamukha-meAmukha- hayamukha - gajamukhAH azvamukha-hastimukha-siMhamukha- vyAghramukhAH azvakarNa siMhakarNa- hastikarNa - karNaprAvaraNAH ulkAmukhavidyujjiha-mepamukha- vidyuddantAH ghanadanta- gUDhadanta - viziSTadanta-zuddhadantAkhyAH / ete ca yugmaprasavAH palyopamAsaGkhyeya bhAgAyupo'STadhanuH zatoccAH puruSA bhavanti / evamevASTAviMzatirantaradvIpakAnAM himavadviriprAgaparaparyantapravAhA bhavantyuktena nyAyena / tathairAvatakSetra vibhAgakAriNaH zikhariNo'pyevameva pUrvottarAdividikSu krameNAmunaiva nAmakalApena cAntaradvIpakAnAmaSTaviMzatirbhavatyekatra SaTpaJcAzadantaradvIpakA bhavanti / etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvi - dugdhairyena SaNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRzyante / anArSa caitadadhyavasIyate jIvAbhigamAdiSu SaTpaJcAzadntaradvIpakAdhyayanAt nApi vAcakamukhyAH sUtrollaGghanenAbhidadhatyasambhAvyamAnatvAt tasmAt saiddhAntikapAzairvinAzitamidamiti // 15 // tadetasminnAryAnAryavikalpe manuSyakSetre kAH karmabhUmayo'karmabhUmayo vetyata AhasUtram -- bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 3-16 // bhA0 - manuSyakSetre bharatairAvatavidehAH paJcadaza karmabhUmayo bhavanti / anyatra devakurUttarakurubhyaH / 1 'AbhASikA' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 TI-manuSyakSetra ityAdi bhASyam / ardhatRtIyadvIpAbhyantare paJca bharatAni paJcairAvatAni paJca videhAH paJcadaza karmabhUmayo bhavanti, kAtsnyena prApte karmabhUmitve videhAnAmapavAdaH kriyate-devakurUttarakuruvarjA videhAH karmabhUmayo bhavantIti, tadantaHpAtitvAniSedhaH // atha kaH karmabhUmizabdArtha ityata Aha bhA0-saMsAradurgAntagamakasya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakarmAkarmabhUmisvarUpam - kasya mokSamArgasya jJAtAraH kAra upadeSTArazca bhagavantaH // paramarSayastIrthakarA atrotpadyante / atraiva jAtAH siddhayanti nAnyatra, ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya iti / zeSAstu viMzativaMzAH sAntaradvIpA akarmabhUmayo bhavanti / / ___TI-saMsAradurgAntagamakasyetyAdi / mokSamArgo viziSyate, saMsAro nArakAdibhedaH sa eva durga-gahanamanekajAtipramukhatvAda duHkhAtmakatvAca tasyAntaH-pAraH saMsAradurgAntastaM saMsAradurgAntaM gamayati-prApayati yastasya saMsAradurgAntagamakasya mokSamArgasya-samyaktvajJAnacaraNAtmakasyeti mokSAGgAnAmiyattAmAvedayati, evaMvidhasya mokSapathasya, jJAtArastIrthakarA yathAvadavagantAra ityarthaH / katAra iti praNetAraH pradarzayitAra itiyAvat nityatvAt pravacanArthasyeti, samyaktvAdyAtmakaM tIrtha tatpraNayanAt tIrthakarA bhavanti, gaNadharAdipratrAjanAd vA, vAgyogena copadizanti bhagavanta ityupadeSTAraH zrutajJAnAbhAvAditi sUcayati, yazolakSmyAdiyogAd bhagavantaH, paramarSayaH kRtArthatve sati sanmArgopadezena bhavyasattvAbhyuddharaNAt tIrthakaraNahetavastacchIlAstadanulomavRttayo vA tIrthakarA atrotpadyante paJcadazasu kSetreSu, eteSveva ca punaH sakalakarmakSayaM vidhAya siddhidhAmAbhidhAvanti nAnyatra kSetra iti / ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya iti / ataH sakalakarmAnervidhyApanAya siddhiprAptyai bhUmayaH karmabhUmayo'bhidhIyanta iti / parizeSalabdhamakarmabhUmizabdArthamAkhyAti-zeSAstvityAdi / jambUdvIpe haimavata-harivarSa-ramyaka-hairaNyavatAkhyAzcatvAro vaMzAH, eta eva dhAtakIkhaNDe'STau dviguNAH puSkarArdhe cASTAvekatra viMzativaMzAH sahAntaradvIpairekorukAdibhiH SaTpaJcAzadbhirakarmabhUmayo bhavanti, tIrthakarajanmAdirahitatvAt / pUrvApoditamarthamupasaMharati bhA0-devakurUttarakuravastu karmabhUmyabhyantarA apyakarmabhUmaya iti // 16 // TI--sarvadAcaraNapratipatterabhAvAdityavagamayati // 16 // For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 17-18 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam athaite manuSyA AryAdibhedavartinaH kiyantaM kAlamanupAlayAyuH prANAn vijahatItyAha-sUtram - nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 3-17 // To bhA0 - naro narA manuSyA mAnuSA ityanarthAntaram / manuSyANAM parA sthitistrINi palyopamAna, aparA antarmuhUrteti // 17 // 0 TI0 - naro narA ityAdi bhASyam / paryAyAkhyAnena vyAkhyAtametat nRzabdasya, parAutkRSTA sthitirAyuSo'vasthAnaM jIvitakAlaH trINi palyopamAni manuSyANAm, etAni cAdvApalyopamena jIvAnAmAyUMSi gaNyante, aparA antarmuhUrtA jaghanyA sthitirAyuSo'ntarmuhUrtaparimANA bhavatIti // 17 // narAyuSomAnam 269 sUtram - tiryagyonInAM ca // 3-18 // bhA0 - tiryagyonInAM ca parApare sthitI tripalyopamAtiryagAyurmAnam ntarmuhUrte bhavataH yathAsaGkhyameva / pRthakkaraNaM yathAsaGkhyadoSavinivRttyartham, itarathA yadyekameva sUtramabhaviSyat / ubhayatra cobhe yathAsaMkhyaM syAtAmiti / DI0 - tiryagyonInAmapyatraivocyate sthitirAyuSaH samAnaprakramatvAt / tiryagyonInAM cetyAdi bhaassym| tiryagyonayaH - pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyAH teSAparApare sthIvitavyasya tripalyopamAntarmuhUrte bhavataH yathAsaGkhyam utkRSTajaghanye sthitI boddhavye, pRthagyogakaraNaM yathAsaGkhyadoSavinivRttyarthamityAdi / nRtiryagyonInAM sthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte ityevaM nyAse sati tripalyopamA parA sthitirmanuSyANAm, aparA sthitistirazcAmantarmuhUrtapramANeti evaM syAt sUtrArtha ityAcAryAbhiprAyaH / na khalvevamapi nyasyamAne kavi doSaH, sthitI parApare iti samuditamevedaM samAsapadatvAdabhisambhantsyate, nRNAM sthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte tiravAM ca parApare tripalyopamAntamuhUrte, vyAkhyAnato vA vicchedaH ArSAnuvAditvAda vA'sya sUtraprabandhasyeti / bhA0-dvividhA caiSAM manuSyatiryagyonijAnAM sthitiH - bhavasthitiH kAyasthitizca / manuSyANAM yathokte tripalyopamAntarmuhUrte parApare bhavasthitI / kAyasthitistu parA saptASTau vA bhavagrahaNAnIti / tiryagyonijAnAM ca yathokte samAsataH parApare bhavasthitI / TI. - dvividhA caiSAmityAdi bhASyam / nRtirathAM dviprakArA sthitiH - bhavasthitiH kAyasthitizca / tatraHbhavasthitirmanuSyajanma labdhvA tiryagjanma vA kiyantaM kAlaM jIvati For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 tattvArthAdhigamasUtram prANI jaghanyenotkarSeNa veti / kAyasthitirmanuSyo bhUtvA tiryagyonirvA maraNamanubhUya punarma veva manuSyaH tiryakSveva tirygyoninerntryenn katikRtvaH samutpadyate / tatra manuSyANAM yA ke tripalyopamAntamuhUrte parApare bhavasthitI, kAyasthitiH saptASTau vA bhavagrahaNA prakarSataH saptASTau veti nairantaryeNa mAnuSaH syAt, kathaM punaridaM bhAvyate-pUrvakoTyAyurmanuSyo mRta punaH punaH pUrvakoTyAyureva manuSyaH saptakRtvaH prAdurastIti, aSTamabhave tu devakuruttarakRya utpadyate pazcAd devalokaM gacchati / tiryagyoniAjanAM cetyAdi / ukte bhavasthitI saGgrahatA bhA0-vyAsatastu zuddhapRthivIkAyasyaparA dvAdaza varSasahasrANi,kharapRthivIkA , yasya dvAviMzatiH,apakAyasya sapta,vAyukAyasya trINi,tejAkAyapRthvyAdInAmAyumA sya trINirAtriMdinAni,vanaspatikAyasya daza vrsseshsraanni|e. nam SAMkAyasthitirasaGkhyeyAH avasarpiNyutsarpiNyaH vnsptikaaysyaanntaaH| dIndriyANAM bhavasthitidvAdaza varSANi / trIndriyANAmekonapazcAzadA. triNdinaani|cturindryaannaaN SaNmAsAH / eSAM kAyasthitiHsaGkhyeyAni varSasahasrANi / paJcendriyatiryagyonijAH pnycvidhaaH| tadyathA-matsyAH uragAH parisapoHpakSi. NazcatuSpadA iti| tatra matsyAnAmuragANAM bhujagAnAMca pUrvakoTyeva / pakSiNAMpalyopamAsaGkhyeyabhAgaH / catuSpadAnAM trINi palyopamAni garbhajAnAM sthitiH| tatra ma tsyAnAM bhavasthitiH pUrvakoTistripazcAzaduragANAM dvicatvAriMzat bhujagAnAM dvi. saptatiH pakSiNAM sthalacarANAM caturazItivarSasahasrANi sammacchimAnAM bhavasthitiH / eSAM kAyasthitiH saptASTau bhavagrahaNAni / sarveSAM manuSyatiryagyonijAnAM kAyasthiti rapyaparA antarmuhUrteveti // 18 // TI-vyAsatastu zuddhapRthivyA dvAdaza varSasahasrANi kharadharaNeAviMzatirityavamAdi sujJAnam, eSAM pRthivyatejovAyupratyekavanaspatInAM kAyasthitirasaGyeyA avasarpiNyutsarpiNyaH sAdhAraNavanaspateranantA avasarpiNyutsarpiNyaH / dvIndriyANAmityAdi sujJAnA bhavasthitiH / eSAM kAyasthitiH saGkhyeyAni varSesahasrANi paJcendriyetyAdi sujJAnam / saptASTau vA bhavagrahaNAni manuSyavadbhAvanIyAni / sarveSAmityAdi manuSyatirazcAmaparA kAyasthitirjaghanyA'ntarmuhUrtapramANaiva bhavatIti // 18 // granthAnamaGkataH 8212 ( ? ) // iti zrItattvArthasUtre'rhatpravacane bhASyAnusAriNyAM TIkAyAM lokaprajJapti - maadhyaaystRtiiyH|| 3 // // iti tRtiiyo'dhyaayH|| For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIparamAtmane namaH // ghAta: caturtho'dhyAyaH 4 bhA0-atrAha-uktaM bhavatA 'bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAm' (a0 1, . sU0 22) iti // tathaudayikeSu bhAveSu devagatiriti (a0 2, adhyAyopodpAda suu06)||'kevlishrutsngghdhrmdevaavrnnvaado darzanamohasya' (a0 6, sU014 ) // sarAgasaMyamAdayo devasya (a0 6, sU0 20) // 'nArakasammUcchino napuMsakAni, na devAH ' (a0 2, sU0 50-51 ) / tatra ke devAH katividhA veti| atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdi sambandhagranthaH / uktamidaM prathame (sU0 22 ) bhavapratyayo'vadhinArakadevAnAmiti / tathA dvitIye (sU06) audayikabhAvavicAraprastAve devagatirityuktam / tathA SaSThe(sU014)vakSyati-kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasyAsravo bhavati, tathA tatraiva sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarA[virata bAlatapAMsi (ca) devasya (a06, sU020) AyuSa Asravo bhavati, tathA vitIye (sU0 50-51) nArakasammUJchino napuMsakAni, na devA iti, evamanekasUtropAttadevazabdazravaNAd AhitatadviSayajijJAsaH praznayati-tatra ke devAH katividhA veti / teSu-sUtrasthAneSu, ke devAH pratipattavyAH-kisvarUpAH ? krIDAbarthabahutvAditi, nirUpitasvabhAvAzca te kimekarUpA uta bhedabhAja iti vitIyaH praznaHprAvRtat, evaM praznadvayopanyAsAnantaraM sarirAha-atrocyate-praznabye'pyanurUpaM prativacanamiti, praznadvayaprativacanadiditsayA sUtramupanyasyati-devAzcaturnikAyA iti / athavA ukta lokadvayavidhAnaM bhUdvIpasAgaravinyAsena / adhunolokAmidhAnAvasarastadanidhitsayA vanapraNayanA suutrm-devaashcturnikaayaaH||4-1|| TI0- nanvadholokatiryaglokayorapi devAH santi, tat kathamUrdhvaloka evAmidhAsyate caturthAdhyAya iti 1 / ucyate-vaimAnikAnadhikRtyedamucyate UrdhvalokAvasara iti, pradhAnatvAt, anyathA bhavanapatayo'dholoke, vyantarajyotiSkAstiryagloka iti / devAnAM bheda-. bhA0-devAzcaturnikAyA bhavanti / tAna purastAda vkssyaamH||1|| For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 TI0-devAzcaturnikAyA ityAdi bhASyam / dIvyantIti devAH, svacchandacAritvAt, anavaratakrIDAsaktacetasaHkSutpipAsAdibhinAtyantamAghrAtA iti bhaavaarthH| devazabdasya vyutpattyarthaH sva.vyu dyotante vA bhAsvarazarIratvAdasthimAMsAsRkapravandharahitatvAt sarvAGgopAGga sundaratvAcca devAH / athavA vinA vidyAmantrAJjanAdibhiH pUrvakRtatapospekSajanmalAbhasamanantaramevAkAzagatibhAjo devAH, sAhyatizayavatI gatisteSAmanAlambAkAzacAriNAma, yathoktamAgame ( bhaga0 sU0584)-kaimahAlaeNaM bhaMte ! loe pannatte ? goyamA! ayaM caNaM jambuddIve dIve savvadIvasamudANaM majjhe khuDDulae paNNatte / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM chaddevA mahiDDiyA jaMbuddIve dIve mandarapavvae maMdaracUliyaM savvao samantA saMparikkhivittANaM ciDhejA, ahe NaM cattAridisAkumArImahayariyAo cattAri balipiMDe gahAya jaMbuddIvassa dIvassa usuvi dAresu bahiyAbhimuhIo ThicA te cattAri balipiMDe jamagasamagaM bahiyAbhimuhe pavAhejja / pabhU NaM goyamA ! tato egamege deve te cattArivi balipiMDe dharaNitalamasaMpatte khippAmeva paDisAharittae / te NaM goyamA ! ukiTAe jAva devagatIe ege puratthAbhimuhe payAte, evaM chassuvi disAsu payAtA / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vAsasahassAue dArae payAte, tae NaM tassa dAragassa ammApiyaro pahINA bhavanti, no ceva NaM te devA loyataM saMpAuNaMti, tae NaM tassa dAragassa Aue pahINe bhavati, no ceva NaM te devA loyaMta saMpAuNaMti, tae NaM tassa dAragassa ahimiMje pahINA bhavanti, no ceva NaM te loaMtaM saMpAuNaMti, tae NaM tassa dAragassa sattame'vi kulavaMse pahINe bhavati, no ceva NaM te loyaMtaM saMpAuNaMti, tate NaM tassa dAragassa nAmagotte'vi pahINe bhavati, no ceva NaM saMpAuNaMti, tesi NaM bhaMte! devANaM kiM gae bahue agae bahue ? goyamA ! gae bahue, no agae bahue, gatAto se agate asaMkhijjatibhAge, agatAto se gae asahvejjaguNe, evaM mahAlae goyamA! loe pnnnntte"|tthaa vimAnamahattvaM prajJApanA 1 kiyanmahAn bhadanta ! lokaH prajJaptaH ? gautama / ayaM ca jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM madhye kSullakaH prajJaptaH / tasmin kAle tasmin samaye SaTU devA maharddhikA jambUdvIpe dvIpe mandaraparvate mandaracUlikAM sarvataH samantAt saMparikSipya tiSTheyuH, atha catasraH dikkumArImahattarikAH caturo balipiNDAn gRhItvA jambUdvIpasya dvIpasya caturvapi dvAreSu pahirabhimukhyaH sthitvA tAn caturo balipiNDAn yugapad bahirabhimukhAn prvaahyeyuH| prabhurgautama! tataH ekaikaH devaH tAn caturo'pi balipiNDAn dharaNItalamasaMprAptAn kSiprameva pratisaMhartum / te gautama ! utkRSTayA yAvad devagatyA eko devaH pUrvAbhimukhaH prayAtaH, evaM SaTsvapi dikSu prayAtAH, tasmin kAle tasmin samaye varSasahalAyuSko dArakaH prjaatH| tataH tasya dArakasya mAtApitarau prahINau bhavataH, naiva te devA lokAntaM saMprApnuvanti, tataH tasya dArakasya AyuH prahINaM bhavati, naiva te devA lokAntaM saMprApnuvanti, tataH tasya dArakasya asthimajjAH prahINA bhavanti, naiva te ( devA) lokAntaM saMprApnuvanti, tataH tasya dArakasya saptamo'pi kulavaMzaH prahINo bhavati, naiva te lokAntaM saMprApnuvanti, tataH tasya dArakasya nAmagotramapi prahINaM bhavati, naiva saMprApnuvanti, teSAM bhadanta ! devAnAM kiM gataM bahukaM agataM bahukaM ? gautama ! gataM bahukaM, na agataM bahukaM, gatAt tad agataM asaMkhyeyabhAge, agatAt tad gataM asaMkhyeyaguNaM, evaMmahAn gautama ! lokaH prjnyptH| 2 'baladevA' iti ka-pAThaH / 3 'vettANaM ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 sUtra 1] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam yAmuktam-kemahAlayA NaM bhaMte ! vimANA paNNattA ? goyamA ! ayaNaM jaMbuddIve dIve sabadIvasamudANaM majjhe khuDDulae, deve mahiDhie jAva mahANubhAge jAva iNAmevattika? kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM tihiM accharANivAtehiM tisattaqhuttoaNupariyahittANaM havvamAgacchejA, se NaM deve tAe ukkihAe turiyAe caMDAe cavalAe sIhAe uddhRtAe jayaNAe cheyAe divvAe devagatIe jAva egAhaM vA biyAhaM vA tiyAhaM vA ukkoseNaM chammAse vItivaejjA atthegaiyaM vimANaM vIivaejjA, atthegaiyaM no vItivaejjA, emahAlayANaM goyamA ! vimANA pnnnnttaa"| evaMvidhAH kila gatayo vimadhyamA devAnAm, anyeSAM utkRSTatamAH santi / evamanye'pi yathAsambhavaM vijigISAdayo dhAtvarthA vAcyAH / anena prathamapraznArthaprativacanamAdarzitam, yato nAmakarmodayajanitA devagatayaH sAtizayakrIDAgadyutitisvabhAvAH prativiziSTa. sthAnAdhyAsinaH sukhaprAyA devA bhavantIti / caturnikAyA devA bhavantItyanena dvitIyapraznaprativacanaM prathayati, catvAro nikAyA-vAsA yeSAM te catvAro vA saGghAste caturnikAyAH, vA~so dhutpAdasthAnameSAM vibhinnaH, bhavanapatayo ratnaprabhAyAmAsAdayanti janmolamadhazca sahasramapahAya vyantarAstvasyAmevopari yat parityaktaM sahasraM tasyAdha UrdhvaM ca yojanazatamekaikamapahAya madhye ... 'STAsu yojanazateSu janma pratilabhante, jyotiSkAstu samatalAdU bhUbhAgAt caturvidhadevAnAM janmanivAsabhUmayaH / / sapta zatAni navatyadhikAni yojanAnAmAruhya dazottarayojanazatapRthau nabho deze lokAntAt kiJcinnyUne janmAgRhNanti / vaimAnikA rajjumadhyardhAmadhiruhyAmutaH saudharmAdiSu kalpeSu sarvArthasiddhivimAnaparyavasAnepUtpadyante janmataH / tadevamutpAdanivAsabhedAt caturvidhA nikAyAH, svadhAmasUtpannA bhavanapatyAdayo'nyatrApi lavaNajaladhimandaravaMzadharAdridrumagahanaprabhRtiSu vasantyuktasthAnavyatirekeNa / atraipAmutpAdona janmanAstIti nivAsArthaH samRhArtho'pi prakRSTAprakRSTatadyogyAsravAsevanAda bahulIkRtakarmodayApekSaH AryAnAryamanuSyasamUhabhedavad,ataH svadharmApekSajAtivizeSasAmarthyAnikAyA iti // tAnetAn nikAyabhinnAn devAn puro vakSyAmaH krameNa, amunA'tra sUtreNa sAmAnyamAtrasvarUpAkhyAnaM paristhUrabhedakathanaM ca kRtmvseym||nnu ca bhagavatyAM(za012,u09,sU0461) paJcavidhA devA idevAnAM paJcavi * tyuktam-"katividhA NaM bhaMte! devA pnnnnttaagoymaa| paJcavidhA devA paNNattA,taMdhatvam jahA-bhaviyadavvadevA naradevA dhammadevA devAhidevA bhAvadevA y"| tatra bhavya1 kiyanmahAnto bhadanta / vimAnAH prajJaptAH ? gautama ! ayaM jaMbUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM madhye kSullakaH, devo maharddhiko yAvat mahAnubhAgo yAvat idamevetikRtvA kevalakalpaM jambUdvIpaM dvIpaM tribhiH akSaranipAtaiH trisaptakRtvaH anuparivartya zIghramAgacchet / sa devastayA utkRSTayA tvaritayA caNDayA capalayA zIghrayA udbhutayA yatanayA chekayA di. vyayA devagatyA yAvat ekAhaM vA dvayahaM vA vyahaM votkRSTataH SaNmAsaM vyativarteta kiyadekaM vimAnaM vyativarteta kiyadekaM na vyativarteta , iyanmahAnto gautama | vimAnAH prajJaptAH / 2 'tihisatta' iti ka-kha-pAThaH / 3 'nivAso' iti ga-pAThaH / 4 katividhA bhdntH| devAH prajJaptAH gautama / paJcavidhA devAH prajJaptAH, tadyathA--bhavyadravyadevA naradevA dharmadevA devAdhidevA bhAvadevAzca / 15 For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 devaH pazcendriyatiryagyonijo manuSyo vA devAyuSi baddhe'nantarAgAmijanmani yo devatayotpatsyate sa tvAgAminIvRttimAzritya deva iti prajJAyate taddalikatvAd dArucchedaprajJApanavat,naradevAH-cakravartino ratnacaturdazakAdhipatayaH zeSamanujotkRSTatvAt,dharmadevAH-sAdhavo yathoktapravacanArthAnuSThA yinaH saddharmapradhAnavyavahAratvAt, devAdhidevAH-tIrthakaranAmakarmodayavartinaH kRtArthAH sadupadezena bhavyasattvAnAmanugrAhakatvAccheSadevapUjyatvAcca, bhAvadevAH punaH bhavanavanacarajyotiSkavaimAnikA devagatinAmakarmodayalakSitAH devAyuSo vedakAH krIDAdyatizayavartitvAditi, evaM paJcabhedeSu satsu deveSu kimartha caturnikAyA iti ? ucyate-bhAvadevAnAmevAtra vivakSitatvAca. tunikAyatvam, tathA ca pAtanikAgranthe sarvatra bhAvaprastAvaH mUriNA darzitaH / api cAdyAzcatvAro manuSyA eva kazcidatizayamaGgIkRtya devA iti yathA tathA pratipAditameva, tasmAd bhAvadevAzcaturnikAyA iti yuktamuktaM AcAryeNa, UrdhvalokasvarUpAkhyAnaprastAve ca tadadhikArAditi // 1 // atha kathametat pratipattavyaM devAzcaturnikAyAH santIti ? ucyate tadekadezanikAyapratyakSatvAt tatsadbhAvAvagamako'yamanumAnabhUta upalabhyate sUtram-tRtIyaH piitleshyH||4-2|| bhA0-teSAM caturNI devanikAyAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavati / kazcAsau ? jyotiSka iti // 2 // TI0-tRtIyaH pItalezyaH, nahi pratyakSamapahnotuM zakyam, pramANajyeSThatvAt, candrAdityAdivimAnAni hi pratyakSapramANasamadhigamyAni, tAni ca kadAcit kenacidadhiSThitAnyapi ko, nivAsatvAnnagarapAmagehAdivat, ye ca teSAmadhiSThAtAraste jyotiSkA devA iti pratIyatAm, taccheSAstu tadekadezadRSTeH senAvanAdivat pratipattavyA iti / tRtIya iti kramasanivezamArSamaGgIkRtyedamucyate, athavA vakSyamANamihatyamevAbhisandhAya-jyotiSkadevanikAyastRtIya ityuktam / pItA lezyA yasyAsau pItalezyaH, iha ca dravyalezyA-zarIravarNaH pratiniyamyate, nAdhyavasAyavizeSaH, lezyAH SaDapISyante devAnAM prtinikaaymiti| teSAM caturNAmityAdi bhASyam / teSAM-pUrvasUtropanyastAnAM catuHsaGkhyAniyatAnAM devasamUhAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavatIti, sAmarthyAdavadhAraNopapatterevazabdo nopAttaH, sAkSAd darzitazca sAmarthyAllabhyo vivRNvateti / kazcAsau tRtIya ityavijJAtakramasannivezasya nAmagrAhamAcaSTejyotiSka iti // 2 // te ca nikAyA yathAsaGkhyaM bhavanapativyantarajyotiSkavaimAnikAkhyAH / sUtram--dazASTapaJcadvAdazavikalpAH klpoppnnpryntaaH|| 4-3 // TI-khanikAyApAntarAlabhedaniyamaH kriyate'munA yogena, amI ca dazAdayo bheda For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 275 vakSyamANAH bhavanapatyAdInAm, adhivAsavAcI cAyaM kalpazabdaH / ante parigatAH paryantAH, kalpopapannAH paryantA yeSAM ta ime kalpopapannaparyantAH kalpAzca dvAdaza vakSyamANAH saudhamAdayo'cyutaparyavasAnAH, tatparyantametaccatuSTayaM bhavatItyAvedayati, pare tu dvirvikalpA:-praiveyakavAsino vijayAdivimAnapazcakanivAsinazca / bhA0-te ca devanikAyA yathAsaGkhyamevaMvikalpA bhavanti / tadyathA ___ dazavikalpA bhavanavAsinaH asurAyo vakSyante / aSTavikalpA bhavanapatyAdidevAnAM bhedavicAraH vyantarAH kinnraayH| paJcavikalpA jyotiSkAH suuryaadyH| dvAdazavikalpA vaimAnikAH kalpopapannaparyantAH saudharmA diSvapi // 3 // TI0--te ca devanikAyA ityAdi bhASyaM sujJAnameva // 3 // anudhA dazAdibhedAn pratyekaM punarSibhitsurAhapratikalpamindrAdyA sUtram--indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAbhedAra laaniikprkiirnnkaabhiyogykilbissikaashcaiksh||4-4|| bhA0-ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhavanti / tadyathA-indrAH, sAmAnikAH, trAyastriMzAH, pAriSadyAH, AtmarakSAH, lokapAlAH, anIkAdhipatayaH, anIkAni, prakIrNakAH, AbhiyogyAH, kilbiSikAzceti / tatrendrA bhavanavAsivyantarajyotiSkavimAnAdhipatayaH / indrasamAnAH sAmAnikAH amAtyapitRgurUpAdhyAyamahattaravat kevalamindratvahInAH / traaystriNshaaH-mntripurohitsthaaniiyaaH| paarissdyaaH-vysysthaaniiyaaH| aatmrkssaa:-shirorksssthaaniiyaaH| lokapAlA aarkss(kss)kaarthcrsthaaniiyaaH| aniikaadhiptyo-dnnddnaayksthaaniiyaaH| anIkAni-anIkasthAnIyAnyeva / prakIrNakAH-paurajanapadasthAnIyAH / AbhiyogyAH-dAsasthAnIyAH / kilbiSAH-antasthasthAnIyA iti // 4 // TI0-ekaikazazcaiteSvityAdi bhASyam / dazAnAmekaikasmin bhede ekazo daza dazendrAdayo bhavanti bhedAH, evamitareSvapyaSTAdiSu / tatrendrA ityAdi / indrAH sAmAnikA dibhedAnAM navAnAmadhipatayaH paramaizvaryayuktAH / sAmAnikAstvindratulyA bhavantyAyuSkAdibhiH, kevalamindratvaM sakalakalpAdhipatvaM nAsti, zeSaM samAnam, ataH samAnasthAne bhavAH sAmAnikAH samAnasya tadAdezceti vacanAdaupasaGkhyAnikaSThaka / anyasyAnirdezAdindraiH saha samAnabhAvaH pratyAsannai( te 1 )zceti, te cAmAtyApitagurUpAdhyAyamahattaravada 1 digviti' iti gha-pAThaH / 2 'zatpA0 ' iti ga-pAThaH / 3 ' kilbiSikA ' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 draSTavyAH, amA sahAthai, saha bhavantItyamAtyAH-kAryAlocanasamarthAH pitA gururupAdhyAyo mahattarazca sarva ete pUjanIyAstadvat te'pi sAmAnikA iti| trayastriMzadeva trAyastriMzAH svArthe'Na 'taddhitAH' (pA0 a04,pA0 1,sU0 76) iti bahuvacananirdezAdanuktatadvitotpattivRSTazabdAnvAkhyAnAca, ete mantripurohitasthAnIyAH,mantriNaH-rAjyacintAbharAdhirUDhamAnasAH, purohitaaH-shaantikpaussttikaabhicaarikkrmkaarinnH| pAriSadyA vayasyasthAnIyAH,pariSadi sAdhavaH pAriSadyAH mitrsdRshaaH| AtmarakSAH zirorakSasthAnIyAH udyatapraharaNA raudrAH pRSThatovasthAyinaH, apAyAbhAvAt kalpanAvaiyarthyamiti cet tad na sthitimAtraparipAlanAt priitiprkrsshetutvaac| lokapAlA ArakSakArthacarasthAnIyAH svaviSayasandhirakSaNanirUpitA ArakSakAH, arthacarAzcauroddharaNikarAjasthAnIyAdayastatsadRzA lokpaalaaH| anIkAdhipatayo daNDanAyakasthAnIyAH daNDanAyako vikSepAdhipatiH senApatiritiyAvat, anIkAnyanIkAnyeva sainyAnItyarthaH, hayagajarathapadAtivAhanasvarUpANi pratipattavyAni, sUtre cAnIkAnyevopAttAni sariNA, nAnIkAdhipatayaH, bhASye punarupanyastAstadetadekatvamevAnIkAnIkAdhipatyoH paricintya vivRtamevaM bhASyakAreNa, anyathA vA dazasaGkhyA bhidyeta / prakIrNakAH paurajanapadasthAnIyAH prakRtisadRzA ityrthH| AbhiyogyA dAsasthAnIyAH Abhimukhyena yogo'bhiyogaH-parArirAdhayiSayAbhimukhIkatakarmavizeSaH, abhiyogakarma AbhiyogyaM tad yeSAM vidyate te bhavantyAbhiyogyA:-karmakarasthAnIyAH / antasthasthAnIyAH kilviSikA iti antasthAH caNDAlAdayastadvat kilbipikA devAnAM madhya iti // 4 // caturbapi nikAyeSu dazavidhendrAdibhedaprasaktAvidamapodyate / sUtram-trAyastriMzalokapAlavarjA vyantarajyotiSkAH // 4-5 // bhA0-vyantarajyotiSkAzcASTavidhA bhavanti, bAyastriMzalokapAlavarjA iti||5|| TI0-na yathAsaGkhyamatra pratipattavyam, anantarasUtre tvekazo grahaNAd, ato vyantarANAM trAyastriMzA lokapAlAzca na sambhavanti jyotiSkANAM cetyato'STaprakArA eva // 5 // atha ya ete vikalpA dazAdayazcatuSu nikAyeSUktAstatra kimekaika indra utAnyathetyata Aha-pUrvayordIndrAH / athavA nikAyapAramaizvaryAcaturindraprasaGge satIdamucyate sUtram-pUrvayordIndrAH // 4-6 // bhA0-pUrvayordevanikAyayorbhavanavAsivyantarayordevavikalpAnAM dvau bAvindrau bhvtH| tadyathA-bhavanavAsiSu tAvad dvAvasurakumArANAM indrau bhavataH-camaro 1' cet na' iti k-paatthH| 2 'mApAdyate' iti k-paatthH| 3 'zalloka0' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] svopatramASya-TIkAlaGkRtam 277 balizca / nAgakumArANAM dharaNo bhUtAnandazca / vidyutkumArANAM hariherisahazca / - suparNakumArANAM veNudevo veNudArI ca / agnikumArANAM agnibhavanapatyAdidevAnAmindrAH " zikho'gnimANavazva / vAtakumArANAM velambaH prabhaJjanazca / stanitakumArANA sughoSo mahAghoSazca / udadhikumArANAM jalakAnto jalaprabhazca / dvIpakumArANAM pUrNo vasiSThazca / dikkumArANAmamitagatiramitavAhanazceti // vyantareSvapi dvau kinnarANAmindrau-kinnaraH kiMpuruSazca / kiMpuruSANAM satpuruSo mahApuruSazceti / mahoragANAmatikAyo mahAkAyazca / gandharvANAM gItaratirgItayazAzca / yakSANAM pUrNabhadro mANibhadrazca / rAkSasAnAM bhImo mahAbhImazca / bhUtAnAM pratirUpo'tirUpazca / pizAcAnAM kAlo mahAkAlazceti // jyotiSkANAM tu bahavaH sUryAzcandramasazca // vaimAnikAnAmekaika eva / tadyathA-saudharme zakraH / I(ai)zAne iishaanH| sanatkumAre sanatkumAra iti / evaM sarvakalpeSu svakalpAivAH / paratastvindrAdayo daza vizeSA na santi / sarva eva svatantrA iti // 6 // ___TI-pUrvayovanikAyayorityAdi bhASyam / dazASTasaGkhyAparicchinnau pUrvazabdena bhavanapativyantaranikAyau parigRhyete,tatra devavikalpAnAmasurAdInAM kinnarAdInAM ca pratyekaM dvau dvAvindrau bhavataH, dvau dvAvindrau eSu vikalpeSu te dvIndrAH, pUrvayonikAyayorvikalpA bhavantItyantaNItavIpsAko bhuvriihiH| zeSaM sujJAnam,jyotiSkANAMtvityAdi / indrAdhikAraprastAvamupajIvalA~ghavArthamAha-jyotiSkadevAnAM sUryAH zazinazcandrAH, te ca bahavo'saGkhyeyadvIpasamudravartitvAt / vaimAnikAnAM saudharmAdiSvekaika indraH, saudharme zakraH aizAne IzAnaH, sanatkumAre sanatkumAraH, ityevaM sarvavimAneSu sarvakalpamadhyavartiSu svakalpAhA indrA bhavanti / vaimAnikAnAM . mAhendre mAhendraH, brahmaloke brahma, lAntake lAntakaH, mahAzukre mahAzukraH, sahasrAre sahasrAraH, AnataprANatayodvayorapyeka evendraH prANatAbhidhAnaH, AraNAcyutayodvayorapi kalpayoreka evendraH acyutaH, acyutakalpAt parata indrAyo vikalpA graiveyakeSu vijayAdiSu ca na bhavanti / sarva eva hi te svatantratvAdahamindrA gamanAgamanarahitAzca prAya iti // 6 // __ anayostu khalu nitidevendrayoruttaratra devanikAyayorlezyAbhidhAne grahaNaM punarmA kAryamityataH pUrvayorityadhikRtyAha sUtram-pItAntalezyAH // 4-7 // bhA0-pUrvayonikAyayordevAnAM pItAntAzcatasro lezyA bhavanti // 7 // 1 'jalabhavazca' iti ka-pAThaH / 2 'avaziSTazca' iti.gha-pAThaH / kalpA : For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 TI0 - pUrvayorityAdi bhASyam / zAstrIyamAnupUrvyamAzritya nirdezaH, pItA ante yAsAM lezyAnAM tAH pItAntAH - kRSNanIla kApotataijasyaH, pItAntA lezyA yeSAM te pItAntalezyAH, pUrvayornikAyayordevA bhavanti, zarIravarNamAtretvAd dravyalezyA etAH, bhAvalezyAstu SaDapi bhaveyuriti // 7 // devAnAM traividhyam ete ca punaH sarve trividhA devA bhavanti - sadevIkAH sapravIcArAH, adevIkAH sapravIcArAH, adevIkA apravIcArA iti / tatra ye sadevIkAH pravIcArAstAnadhikRtyedamucyate sUtram - kAyapravIcArA A aizAnAt // 4-8 // bhA0- bhavanavAsyAdayo devA A aizAnAt kAyapravIcArA bhavanti / kAyena pravIcAra eSAmiti / kAyapravIcAro nAma maithunaviSayopasevanam / pravIcAravicAraH te hi sakliSTakarmANo manuSyavanmaithunasukhamanupralIyamAnAstIvrAnuzayAH kAyasaGklezajaM sarvAGgINaM sparzasukhamavApya prItimupalabhanta iti // 8 // TI. - kAya :- zarIraM, pravIcAro-maithunopasevA, kAyena pravIcAra eSAmiti kAya pravIcArAH - puruSavanmaithunamAsevante bhavanavAsyAdayaH A aizAnAt, abhividhAvayamAG, na maryAdAyAM, yasmAd bhavanavAsivyantarajyotiSkasaudharmezAnakalpeSu janmanotpadyante devyaH, na parata iti, bhASyaM sujJAnameva // 8 // 0 atha ye adevIkAH sapravIcArAsteSAM kathaM maithunopasevetyAha sUtram - zeSAH sparza rUpa zabda manaHpravIcArA jyordvayoH // 4-9 // bhA0- aizAnAdUrdhvaM zeSAH kalpopapannA devA dvayordvayoH kalpayoH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA bhavanti yathAsaGkhyam / tadyathA - sanatkumAramA - hendrayordevAn maithunasukhaprepsUnutpannAsthAn viditvA devya upatiSThante / tAH spRSTvaiva ca te prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti // tathA brahmalokalAntakayordevAn evaMbhUtotpannAsthAn viditvA devyo divyAni svabhAvabhAsvarANi sarvAGgamanoharANi zRGgArodArAbhijAtA kAravilAsAnyujjvalacAruveSAbharaNAni svAni rUpANi darzayanti / tAni dRSTvaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti / tathA mahAzukrasahasrArayordevAnutpannapravIcArAsthAn viditvA devyaH zrutiviSayasukhAnatyantamanoharAn zRGgArodArAbhijAtavilAsAbhilASacchedtalatAlAbharaNaravamizrAn hasitakathitagItazabdAnudIrayanti / tAn zrutvaiva prItimupalabhante nivR1 TIkAkAramatametat yaduta zarIravarNarUpA lezyA, anye tu yogapariNAmo lezyA, lezyApudgalAstu anya evAgameSu nirdizyante / 278 For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 279 ttAsthAzca bhavanti // AnataprANatAraNAcyutakalpavAsino devAH pravIcArAyotpanAsthA devIH saMkalpayanti,saGkalpamAtreNava ca te parAM prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti // ebhizca pravIcAraiH(rAdibhiH) parataH parataHprItiprakarSavizeSo. 'nupamaguNo bhavati, pravIcAriNAmalpasaGklezatvAt / sthitiprabhAvAdibhiradhikA iti vakSyate ( a0 4, sU0 21 ) // 9 // TI0-aizAnAdUcaM zeSA ityAdi bhASyam / sanatkumAramAhendrayordaivAn maithunaprAptIcchAbhimukhIkRtAnutpannAsthAn prAdurbhUtAdarAnavabudhya saudharmezAnadevya upatiSThante, tatprabhAvAdeva parijJAtAbhiprAyAH, aparigRhItA gaNikAsthAnIyAH apsarasaH, tAsAM jaghanyena saudharmakalpanivAsinInAM sthitirekaM palyopamamutkarSeNa paJcAzat palyopamAni, aizAne tvaparigRhItAnAM jaghanyena sAtireka palyopamamutkarSeNa paJcapaJcAzat palyopamAni / tatra saudharmanivAsinInAmapsarasAM palyopamaM samayAdyadhika sthitiH yAsAM yAvad daza palyopamAni tAH sanakumArakalpavAsidevabhogyA bhavanti, yAsAM ca saudharme daza palyopamAni samayAdhikAni yAva dvizatipalyopamAni sthitirapsarasAMtA brahmalokakalpavAsidevabhogyAH,tathA devIbhogA saudharma eva yAsAM sthitirapsarasAM viMzatipalyopamAni samayAdyadhikAni yAvatriMzatpalyopamAni tA devyo zukra( kalpa)vAsidevabhogyAH, tathA saudharma eva yAsAmapsarasAM sthitistriMzatpalyopamAni samayAdyadhikAni yAvaccatvAriMzatpalyopamAnitA devya AnatakalpavAsidevabhogyAH,tathA saudharma eva yAsAmapsarasAM sthitiH catvAriMzatpalyopamAni samayAdyadhikAni yAvat paJcAzat tA AraNakalpavAsidevopabhogyAH, aizAnakalpe yAsAMsAtirekapalyopamaM samayAdyadhika sthitiryAvat paJcadaza palyopamAni tA mAhendrakalpavAsidevabhogyAH, tathaizAna eva yAsAM paJcadaza palyopamAni sthitiH samayAdyadhikAni yAvat paJcaviMzatipalyopamAni tA lAntakakalpavAsidevabhogyAH, aminnevaizAne yAsAM paJcaviMzatiH palyopamAni samayAdyadhikAni sthitiH yAvat paJcaviMzatipalyopamAni tAH sahasrArakalpavAsinAM bhogyAH, tathaizAna eva yAsAM paJcatriMzat palyopamAni samayAvadhikAni yAvat paJcacatvAriMzatpalyopamAni sthitistAH prANatakalpavAsidevopabhogyAH, tasminnevaizAne yAsAM sthitiH paJcacatvAriMzatpalyopamAni samayAvadhikAni yAvat paJcapaJcAzatpalyopamAnitA devyo'cyutakalpavAsidevopabhogyA bhavanti / yAsAM palyopamaM sthitirdevInAM samayAdyadhikaM yAvat sapta palyopamAni tAH saudharmakalpavAsinAM parigrahaH, aizAnakalpe tu yAsAM sAtirekaM palyopamaM samayAvadhikaM sthitiryAvannava palyopamAni tAstannivAsidevaparigraha iti / atra cAparigRhItA vezyAsthAnIyA adhastanakalpadvayotpannA api uparitanakalpAn gacchanti taddevaprabhAvAdeveti // dhikAraH 1 ' zukradevabhogyAH ' iti ka-pAThaH, * mahAzukravAsi0 ' iti tu ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 ebhizca pravIcArAdibhirityAdi / sparzAdibhiH sUtropanyastairupariSTAt parihasadbhiralpasaGklezatvAcetaso'nupamaH prItiprakarSa upajAyate, idaM hi kAyAdikarma sakliSTacittatvAd duHkhamAvahati, yathA''ha " nagnaH preta ibAviSTaH kaNantImupagRhya tAm / klezAyAsitasarvAGgaH, sumukhI ramate kila // " sthityAdimirevopariSTAd vakSyante'dhikA devAH, cittaklezena tu parihIyamAnasvabhAvA bhavantyuparyuparIti / atra ca punaH pravIcAragrahaNamuttarasUtre kila vispaSTArthamAzritaM, anyathA tulyatvAt saMhitayoH sandehaH syAditi // 9 // adevIkAcApravIcArAzcAdhunA'bhidhIyante sUtram----pare aprviicaaraaH|| 4-10 // bhA0-kalpopapannebhyaH pare devA apravIcArA bhavanti, alpakalpAtItAnAmapravIcAratvam - salezatvAt / svasthAH zItIbhUtAH / paJcavidhapravIcArodbha __ vAdapi prItivizeSAdaparimitaguNaprItiprakoMH paramasukhatRptA eva bhavanti // TI0-pare apravIcArAH,avidyamAnapravIcArAH apravIcArAH,kalpopapannebhyaH pare ye devA aveyakavAsino'nuttaravimAnavAsinacApravIcArA bhavanti, alpasaGklezatvAddhetorantaH zuddhatvAt ca, te svasamAdhijameva sukhamupabhuJjate, adhikataraM caiSAM tad bhavatyalpamohatvAt kAyaklezarahitam,svasthAH pratanukamohanIyakarmapaTalAnuraJjitasvarUpatvAt mandevAgnitvAcchItIbhUtAH, paJcavidhAH pravIcArA-rUparasagandhasparzazabdAH pravIcArahetavo manoharAH kAraNe kAryopacArAdhyAropAduktAH tatsamudAyajAdapi sukhavizeSAdaparimitaguNaprItiprakarSA bahuguNaprItiprakarSayujaH paramasukhatRptA eva bhavanti / durlabhaM hi tAdRk saMsAre sukhamanyanivAseSu zabdAdiviSayanirapekSatvAt sahajam, atastena janmaprabhRtyA sthitikSayAt satatameva tRptAsta iti / na pare iti sUtre kartavye yadAcAryeNa punarapravIcAragrahaNamakAri tajjJApanArthamasyArthasya-alpaH saGklezasteSu, na bahariti / sUtratraye yat pravIcAragrahaNaM apravIcAragrahaNaM ca tajjJApanAyAmuSyArthasya saMsAraH kila pravIcArasamudbhava iti / sAmAnyAbhidhAnanikAyavikalpasaGkhyAvidhiruktaH purastAt, teSAM vizeSasaMjJAnikAyavikalpAn prati vyAcikhyAsuraniyamaprasaGge paurastyanikAyavikalpasaMjJAnirdezArthamidamavocat-bhavanavAsino'suranAgavidyu. tsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH (mU0 11) / tatra 1'zItabhUtAH' iti ka-kha-pAThaH / 2 sUtratraye prathame tAvat kAyapravIcArazabdo rUDhastAdRze maithune yAdRzaM naratirazcAmiti sa upAttaH, dvitIye spazodimAtrameva pravIcAratayA na vivakSitaM, kintu sparzAdivizeSA iti jJApanAya sparzapravIcArA ityAdi pratipAditaM, tRtIye tu yadi na pare ityevocyeta tarhi na te sparzAdibhiH pravIcArakA ityevArthoM gamyeta, paraM sarvathA bhAvo na jJAyeta iSTaM ca tajjJApayitumiti apravIcArA iti sIthA pravIcAraniSedhaM cakruH sUkSmadhiyo pAcakA iti / 3 'vikalpau prati' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 281 bhA0 - atrAha - uktaM bhavatA - 'devAzcaturnikAyAH' (a0 4, sU 1), 'dazASTapaJcadvAdazavikalpAH' ( a0 4, sU0 3 ) iti, tat ke nikAyAH ke caiSAM vikalpA iti ? | atrocyate - catvAro devanikAyAH / tadyathA - bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAnikA iti // 10 // tatra - TI0 - atrAha-uktaM bhavatetyAdipAta nikAgranthaH / devAzcaturnikAyA ityuktamadhyAyAdau, tathA dazAdibhedAzcAdhItAH, tadetannirdizyatAmaJjasA ke punaste nikAyAH ke caiSAM nikAyAnAM dazAdayo vikalpA iti 1 / atrocyate- catvArastAvanikAyAH - bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAnikA iti // 10 // tatra teSu caturSu nikAyeSu bhavanavAsinAmeva tAvad bhedapratipAdanaM kriyate, tatrasUtram - bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAnivAtastanitodadhidrIpadikakumArAH // 4-11 // bhA0- prathamo devanikAyo bhavanavAsinaH / imAni caiSAM vidhAnAni bhavanti / tadyathA-asurakumArAH, nAgakumArAH, vidyutkumArAH, suparNakumArAH, agnikumArAH, vAtakumArAH, stanitakumArAH, udhikumArAH, dvIpakumArAH, dikkumArA iti / TI. - bhUmiSThatvAt bhavanAni teSu vastuM zIlaM yeSAM te bhavanavAsinaH, prathamo nikAyosurAdayo bhedAH / tatkumArazabdaH pratyekamabhisambadhyate / kaH punaH kumArazabdArtha ityAha bhA0- kumAravadete kAntadarzanA aMsurakumArA mRdumadhura lalitagatayaHzRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravaccoddhatarUpaveSa bhASAbharaNapraharaNAvaraNapAtayAnavAhanAH kumAravazccolbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante / asurakumArAvAseSvasurakumArAH prativasanti, zeSAstu bhavaneSu // bhavanavAsinAM vidhAnAni TI0 - kumAravadete kAntadarzanA iti sujJAnam / asurakumArAvAseSvasurakumArAH prativasanti, AvAsAH kAyamAnasthAnIyA mahAmaNDapA nAnAratnaprabhAsitollocAH, teSu tAdRzeSu bhUyasA vasantyasurakumArAH kadAcit bhavaneSvapIti / zeSAstu nAgAdayo bhavanesaa prAyo vasanti, nAvAseSviti / tAni ca bhavanAni bahirvRttAnyantazcaturasrANyadhaH puSkara karNikAsaMsthAnAni // ka punaste AvAsA bhavanAni cetyAha bhA0- mahAmandarasya dakSiNottarayordigravibhAgayo vASu yeojanazatasahasra1 sukumArA iti gha-pAThaH / 2 ' praharaNacaraNapAtavAhanAH' iti ka-pAThaH, 'praharaNAvaraNayAnavAhanAH ' iti tu gha-pAThaH / 36 For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 varNanam tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 koTIkoTISu AvAMsAH / bhavanAni ca dakSiNArdhAdhipatInAmuttarArdhAdhipatInAM ca yathAsvaM bhavanti / TI0-mahAmandarasyetyAdi / dhAtakIkhaNDAdimandaralyAvRttyarthaM mahAmandaragrahaNam, cihnamAtra mahAmandaragrahaNamatra, yojanasahasramAtrAvagAhitvAta, tasya dakSiNasyAM dizi tiryagbahISu yojanalakSakoTInAM koTIpu bhavantyAvAsAH, bhavanAni ca dakSiNAdhAdhipatInAM camarAdInAmuttarArdhAdhipatInAM ca baliprabhRtInAM yathAyathamasurAdInAM iti / ArSe tu ratnaprabhAyA bAhalyAt sahasramuparyadhazca santyajya madhye'STasaptatisahasrAdhikalakSAyAM kusumaprakaravat prakIrNAni bhavanAni sarvatra // bhASyakArAbhiprAyastu bhA0-tatra bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyAMrdhamavagAhya madhye, bhavaneSu vasantIti bhavanavAsinaH / bhavapratyayAzcaiSAmimA nAmakarmaniyamAt svajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / tadyathA-gambhIrAH zrImantaH kAlA mahAkAyA ratno .. tkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNicihnA asurakumArA bhavanti / asurakumAradAnA ziromukheSvadhikapratirUpAH kRSNAH zyAmA mRlalitagatayaH zirassu phaNicihnA nAgakumArAH / ligdhA bhrAjiSNavo'vadAtA vajracihnA vidyutkumaaraaH| adhipratirUpagrIvoraskAH zyAmAvadAtA garuDacihnAH suparNakumArAH / mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtAH ghaTacihnAH agnikumArA bhavanti / sthirapInavRttagAtrA ninodaroM azvacihnA avadAtA vaatkumaaraaH| ligdhAH snigdhagambhIrAnunAdamahAsvanAH kRSNA vardhamAnacihnAH stanitakumArAH / urukaTiSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA makaracihnA uddhikumArAH / uraHskandhabAvagrahasteSvadhikapratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihnA dviipkumaaraaH| jaGghAgrapAdeSvadhikapratirUpAH zyAmA hasticihnA dikumArAH / sarve'pi ca vividhavastrAbharaNA bhavantIti // 11 // TI-tatra bhavanAnItyAdi bhASyam / ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavanAni bhavanti,tasminneva sthAne navatisahasrANyadho'vagAhya,AvAsAstu sahasradvayaparivarjitAyAM rantaprabhAyAM sarvatretyabhiprAyaH / bhavapratyayAzcaiSAmimA nAmakarmaniyamAt svajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / bhavahetukAstA janmataponuSThAnanirapekSA vikriyAH sambadhyante / nAmakarmaniyamAca svajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / aGgopAGganAmakarmo 1 nAvAsAnAM sthitau kramaH ko'pi asurAdInAM yathA bhavaneSu teSAmiti / 2 "ardhaH khaNDe'dhaM samAMze" ityanekArthokteH tulyabhAge'rdhaM iti ardhasudarzanadevanamiti ca liGgAnuzAsanaktazce khaNDArtho'o'tra / 3 'madhye bhavanti' iti gha-pAThaH / 4 'adhikarUpa' iti ka-gha-pAThaH / 5 'bhAsvataH' iti ga-pAThaH / 6 nimanodarA' iti ga-gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 12 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 283 dayAnnirmANanAmakarmodayAda varNAdinAmodayAcca pratijAtivizeSakAriNyo vikriyA jAyante / gambhIrA ghanazarIrAH zrImantaH sarvAGgopAGgasundarAH kRSNavarNA mahAzarIrA ityetat sarvaM nAmakarmodyajanitameSAmasurANAm, evaM nAgAdInAmapi yojanIyaM svajAtivizeSaniyatavacanAt zeSaM bhASyameva sujJAnam / eSAM ca bhavanasaGkhyA sAmAnyataH sapta koTyaH saptatirlakSA lakSadvayAdhikAH, vizeSeNa tu dakSiNadigvyavasthitAsurANAM catustriMzat lakSAH, uttaradigbhAjAM triMzadekatra catuSSaSTiH, dakSiNadignAgAnAM catuzcatvAriMzaduttaradignAgAnAM catvAriMzadekatra caturazIbhavana saGkhyA tiH, dakSiNavidyutkumArANAM catvAriMzaduttaravAsinAM patriMzadekatra SaTsaptatiH / eSaiva saGkhyA dakSiNottarabhinnAnAmagnistanitodadhidvIpa dikkumArANAmiti, dakSiNasuparNAnAmaSTAtriMzaduttaranivAsinAM catustriMzadekatra saptatidvaryuttareti / dakSiNamarutAM paJcAzaduttaravAsinAM SaTcatvAriMzadekatra SaNNavatiH / lakSAH sarvatra sambandhanIyA iti // 11 // adhunA bhavanacara nilayAnantaradevanikAyoddezabhAjo ye'STavidhAste'bhidhIyante vyantara-bhedAH bhA0- aSTavidho dvitIyo devanikAyaH / etAni cAsya vidhAnAni bhavanti / adhastiryagUrdhva ca triSvapi lokeSu bhavanenagareSu AvAseSu ca prativasanti / - sUtram--vyantarAH kinnara- kiMpuruSa-mahoraga gAndharva-yakSarAkSasa bhUta-pizAcAH // 4- 12 // vyantarazabdArthaH TI00 - atha kimarthaM vyantarA ucyante, tatra bhASyamadhastiryagUrdhva cetyAdi / ratnapra. bhAratakANDe yojanazatadvayavarjite'STAsu yojanazateSUtpannAH santastrilokyAM svabhavaneSu svanagareSu svAvAseSu ca prativasanti bAlavat svabhAvAnavasthAnAato vividhamantaram - AvasanameSAmiti vyantarAH / etadeva spaSTayati bhASyakAra: t, bhA0-- yasmAccAdhastiryagUrdhva ca trInapi lokAn spRzantaH svAtantryAt parAbhiyogAcca prAyeNa pratipatantyaniyatagatipracArAH, manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti / vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasanti, ato vyantarA ityucyante // kiMpuruSAdibhadAH tatra kinnarA dazavidhAH / tadyathA - kiMpuruSAH kiMpuruSottamAH kinnarAH kinnarottamA hRdayaGgamA rUpazAlino'ninditA manoramA ratipriyA ratizreSThA iti // kiMpuruSA dazavidhAH / tadyathA - puruSAH satpuruSAH mahApuruSAH puruSavRSabhAH puruSottamAH aMtipuruSottamAH -- 1 bhUmiSThAni nagarANi bhavananagarANi yadvA bhavanAni bhUmiSThAni nagarANi prAkArAdivizeSaracanAvanti tiryak AvAsA yathA sarvatra yogyasthAne / 2 ' atipuruSAH ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 tattvArthAdhigamasUtram [avyAyaH 1 marudevAH maruto marutprabhA yazasvanta iti // mahoragA dazavidhAH / tadyathAbhujagA bhogazAlino mahAkAyAH atikAyAH skandhazAlino manoramA mahAvegA maheSvakSAH merukAntAH bhAsvanta iti // gAndharvA dvAdazavidhAH / tadyathA-hAhA hUhU tumburavo nAradA RSivAdakA bhUtavAdikAH kAdambA mahAkAdambA raivatA vizvAvasavo gItaratayo gItayazasa iti // yakSAstrayodazavidhAH / tadyathA-pUrNabhadrAH mANibhadrAHzvetabhadrAH haribhadrAHsumanobhadrAH vyatipAtikabhadrAH subhadrAH sarvatobhadrAH manuSyayakSA vanAdhipatayo vanAhArA rUpayakSA yakSottamA iti // sasavidhA raaksssaaH| tadyathA-bhImA mahAbhImA vighnA vinAyakA jalarAkSasA rAkSasarAkSasA brahmarAkSasAH // bhUtA navavidhAH / tadyathA-surUpAH pratirUpAH atirUpAH. bhUtottamAH skandikAH mahAskandikAH mahAvegAH praticchannA AkAzagA iti // pizAcAH paJcadazavidhAH / tadyathA-kUSmANDAH paTakA joSA AhnakAH kAlAH mahAkAlAzcokSA acokSAH tAlapizAcA mukharapizAcA adhastArakA dehA mahAvidehAH tUSNIkA vanapizAcA iti // tatra kinnarAH priyaGguzyAmAH saumyAH saumyadarzanA kinnarAdInAM varNanam " mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA azokavRkSadhvajA avadAtAH // kiMpuruSA UrubAhuSvadhikazobhA mukheSvadhikabhAsvarA vividhAbharaNabhUSaNAzcitranaganulepanAzcampakavRkSadhvajAH // mahoragAH zyAmAvadAtA mahAvegAH saumyAH saumyadarzanA mahAkAyAH pRthupInaskandhazrIvA vividhaMvilepanA vicitrAbharaNabhUSaNA naagvRkssdhvjaaH||gaandhrvaa raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArAH susvarA maulidharA hAravibhUSaNAH tumbaruvRkSadhvajAH // yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrAstundilA vRndArakAH priyadarzanA mAnonmAnapramANayuktA raktapANipAdatalanakhatAlujitoSThA bhAsvaramukuTadharA nAnAratnavibhUSaNA vaTavRkSadhvajAH // rAkSasA avadAtA bhImA bhImadarzanAH ziraHkarAlA raktalambauSThAH tapanIyavibhUSaNA nAnAbhaktivilepanAH khaTvAGgadhvajAH // bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyA ApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH kAlAH // pizAcAH svarUpAH saumyadarzanA hastagrIvAsu maNiratnavibhU. SaNAH kadambavRkSadhvajAH // ityevaMprakArasvabhAvAni vaikriyANi rUpacihnAni vyantarANAM bhavantIti // 12 // tRtIyo devanikAyaH / TI0-yasmAJcAdhastiryagUrva cetyAdi bhASyam / svAtantryAt-svecchayA, parAbhiyogAca zakrAdidevendrAjJayA cakravartyAdipuruSAjJayA vA prAyoniyatagatipracArA bhava 1 'vaikSAH ' iti ka-pAThaH , 'caukSAH ' iti tu gha-pAThaH 2 'dhAnuvile. ' iti gha-pAThaH / 3 -- surUpAH iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13 ] svopajJamASya-TIkAlaGkRtam 285 ntIti / tathA manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti cakradharAdInato vigatAntarA manuSyebhyo'viziSTAH kecidvyntraaH| vividheSu vA zailakandarAntarAdiSu prativasanti tiryagloka iti vyantarAH, nikAyadvayAntarasthAyitvAd vyantarAH prasiddhatvAd, gosaMjJAvaditi / ratnaprabhAyAM tveSAM tiryagasa khyeyAni bhavanAni bhavanti yathoddiSTAvagAhalakSaNakramAd dakSiNottaradigbhedAvasthAyino'STAsvapi bhedeSu vktvyaaH| bhedAcaiSAM kinnarAdInAM svasthAne bhASyakRtA vahavo nidArzatAste cArSe sUcitA lezato na pratipadamadhItAH / zeSaM paThitasiddhamiti // 12 // __ adhunA tRtIyo devanikAyo'vasaraprApta ucyatesUtram---jyotiSkAH-sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAzca // 4-13 // bhA0-jyotiSkAH paJcavidhA bhavanti / tadyathA-sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi prakINetArakA iti paJcavidhA jyotiSkA iti / jyotiSkabhedAH " asamAsakaraNamA ca sUryaHcandramasoH kramabhedaH kRtaH, yathA gamyeta etadevaiSAmUrdhvaniveze AnupUmiti / tadyathA-sarvAdhastAt sUryAstatazcandramasastato grahAstato nakSatrANi tato viprkiirnntaaraaH| tArAgrahAstvaniyatacAritvAt sUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti, suryebhyo dazayojanAvilAmbano bhavantIti / samAd bhUmibhAgAdaSTAsu yojanazateSu sUryAH, tato yojanAnAmazItyAM candramasaH, tato viMzatyAM tArA iti / dyotayanta iti jyotISi-vimAnAni teSu bhavA jyotiSkAH jyotiSo vA devA jyotireva vA jyotisskaaH| mukuTeSu ziromukuTopAhibhiH prabhAmaNDalakalpairujjvalaiH sUryacandratArAmaNDalairyathAsvaM cirairvirAjamAnA dyutimanto jyotiSkA bhavantIti // 13 // TI0-jyotiSkAH paJcavidhA bhavantItyAdi bhASyam / asamAsakaraNe pAramarSapravacanakramabhede ca prayojanamAha-asamAsakaraNAt tAvat tiryamaNDalikayA'vasthAnaM niSidhyate, uparyuparyavasthAnaM kathaM nAma gamyeta ? kramabhedo'pyamunaiva krameNo meSAM sanniveza ityanenAbhiprAyeNa, ArSe tu pAka candraH paThyate pazcAt sUrya iti / na caivamupari sanivezaH / tatra samatalAd bhUmibhAgAdAruhyopari sapta yojanazatAni navatyadhikAni prathamo jyotiSkavimAnaprastAraH, tadupari dazayojanazatAnyAruhya bhAnorvimAnaprastAraH, taduparyazItiyojanAnyAruhya jyotiSkANAM vi- candramaso vimAnaprastAraH, tadupari viMzatiyojanAnyAruhya tArAgrahANAM mAnaprastAraH vimAnaprastAraH, evamayaM jyotirloko dazottarayojanazatabahula ekAdaza 1' dyotIMSi ' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 bhiryojanazatairekaviMzatyuttarairjambUdvIpakamerumaspRzan sarvAsu dikSu maNDalikayA vyavasthitaH, lokAntaM caikAdazabhireva yojanazatairekAdazottarairaspRzan sarvato'vagantavyaH, tArAgrahAstvaniyatacAritvAdityAdi / aniyatA caiSAM gatirulamadhastiryaka cetyato'dhastAt tAvallambante'GgArakAdayo yAvat sUryAd daza yojanAni bhavantyanavasthitacAritvAt, evaM cAdhastAd dazayojanAvalambakasaMyogAdaSTAsu yojanazateSu sUrya iti / atra ca sarvopari kila svAtinakSatraM, nakSatramaNDalikAyAH savodhastAd bharaNyaH, sarvadakSiNato mUlaH, sarvottaratazcAbhIciriti / dyotayanta iti jyotIMSi-vimAnAnItyAdi / atyantaprakAzakAritvAjjyotiHzabdAbhidheyAni vimAnAni teSu vimAneSu bhavA ye devAste jyotiSkAH / yaSTagAdisUtrAt Tak / apare bruvate- bhASyakRtA savRddhikaH zabdo nocarita ityataH parihAro vRddheH prAptAyA vaktavyaH, sa cAyam-ekAnubandhakRtasyAnityatvAd daMSTrAzabde GIppratyayAbhAvavadU vRddhybhaavH||jyotisso vA devAH, vimAnagatajyotiSaH sambandhino devAH tena dIvyanti, vapuHsambandhinA vA jyotiSA jvalantIti jyotiSkAH, jyotireva vA bhAsvarazarIratvAt samastadigmaNDaladyotanatvAdataH svArthe kan / jyotiSkAH / mukuTeSvityAdi / mukuTeSu cihnAni bhavanti-ziromukuTopagUhIni prabhAmaNDalasthAnIyAnyujjvalAni sUryAdIni, sUryasya sUryAkAraM cihnam, evaM candrAdInAmapIti // 13 // ta ete paJcavidhA api jyotiSkAH sUtram-merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 4-14 // bhA0-mAnupottaraparyanto manuSyaloka ityuktam (a0 3, sU0 14), tasmin . jyotiSkA merupradakSiNA nityagatayaH bharvanti, meroH pradakSiNA jyotaSkANAMgatiH nityA gatireSAmiti merupradakSiNAnityagatayaH / ekAdazasu ekaviMzeSu yojanazateSu merozcaturdizaM pradakSiNaM caranti / TI-mAnuSottaraparyanta ityAdi bhASyam, uktalakSaNo mAnuSottaragiriH sa paryanta:avasAnaM yasyAsau mAnuSottaraparyanto manuSyaloko viSkambhAyAmAbhyAM paJcacatvAriMzallakSa. pramANastasminnate jyotiSkAH sUryAdayo merupradakSiNA nityagatayo bhavanti / meroH pradakSiNA merupradakSiNA nApasavyeti kathayati, nityazabdo'bhIkSNavacanaH / nityA gatireSAmiti nityagatayo'navaratabhramaNA ityarthaH / nityagrahaNAd gateruparamAbhAvaM pratipAdayati, sA'pi gatiH 1 ekonaviMzatyu' iti ga-pAThaH / yadyapi srvessvaadshessu ekonaviMzatItyAdika eva pAThastathApi ekAdazasvekaviMzeSu ityAdhuttarabhASyAt ikkArasajoyaNasaya igavIsikAretyAdivacanaprAmANyAcca ekaviMzatItyAdika eva nyAyyaH' iti ga-TI-pAThaH / ayaM ca janAnandapustakAlayapratipAThaH / 2 'vamantavyaH' iti ga-pAThaH / 3 'sUtrAt ' iti ga. pAThazcintanIyaH / 4 'bhavanti' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 287 prAdakSiNyena nApasavyena meroH, lokasthityanubhavAd vimAnAnyeva nRloke bhramaNazIlAni bhavanti, na punarabhramantyapi / ye vA prerayanti / tAni ca pRthivIkAyanirmANAnyAtapanAmakarmodayAt sphaTikamaNiprakAzAni bhrAjiSNUni kapitthaphalArdhasaMsthAnAni bhavanti // nanu ca dhravaH sarvadA dhruvastatraivopalabhyate, nahi tasya merupradakSiNA nityA gatirasti, sa ca jyotikastadetat kathamiti ? ucyate-paJcaprakArA sUryAdayo jyotiSkAH, tatraiko bhedastArakAkhyastasyApyekadezo dhruvo yadi meroHprAdakSiNyena (pra)vajyAMna pratipadyate tatastadagatyA kimavazeSANAM nAnuzAsitavyA gatiH / yathA hi rAjAdipradhAnapuruSaprayANakapradAne tiSThatsvapi keSucit prayANakaM dattaM skandhAvAreNeti lokaH prabhASate tathA pradhAneSa, sUryAdiSu prayAtsu tadbhadaikadezAgamane'pi jyotiSkA nityagatayo'bhidhAsyante / athavA nityagataya iti tatraiva sthAne sa dhruvaH paribhrAmyati, na tu meroH prAdakSiNyena gati pratipadyate, tathAhi-tadadyApi dhruvatArAcakramAkrAnto. ttaradikkaM parivartamAnamupalabhyate pratyakSapramANenaiva, ato merupradakSiNAH kecinityagatayazca, apare nityagatayo na merupradakSiNA iti / athavA merupradakSiNA anityA gatiryeSAM te merupadakSiNAnityagataya ityayaM vAkyArtho bhavati, na sarveSAmavazyaMbhAvinI gatibhairoH prAdakSiNyena, kintu keSAMcid bhavati keSAMcinna, gatiH punaravazyaMbhAvinI tathA'nyathA vA, na tasyA niSedha iti / ekAdazasvekaviMzeSvityAdi gatArthaM prAyaH / merozcaturdizamiti dikzabdena samAnArtho dizAzabdastamanusandhAya bhASyakAreNoktaM caturdizamiti / adhunA ardhatRtIyadvIpAntarvartinAM sUryAdInAmiyattAmAvedayitumAha bhA0-tatra dvau sUryo jambUdvIpe / lavaNe catvAraH / dhAtakIkhaNDe dvAdaza / kAlodhau dvicatvAriMzat / puSkarArdhe dvisaptatiH / ityevaM manuSyaloke dvAtriMzat sUryazataM bhavati / candramasAmapyeSa eva vidhiH / aSTAviMsaMkhyA ' zatinakSatrANi / aSTAzItihAH / SaTkSASTisahasrANi nava zatAni paJcasaptatIni tArAkoTAkoTInAmekaikasya candramasaH parigrahaH / sUryAcandramaso grahA nakSatrANi ca tiryagaloke, zeSAstUrdhvaloke jyo. tiSkA bhavanti / TI.-tatra dvau sUryAvityAdi / ete tu svatApacchedataH prakAzayantaH pradakSiNaM caranti,tA pakSetra caiSAmantaH saGkuTaM bahirvizAlaM nAlakakusumAkRtiH saptacatvAriMzadyojanasahasrANi triSaSTyadhikAni zatadvayottarANi yojanaikaSaSTibhAgAzcaikaviMzatiH( 4726329 ) pratyekaM sUryANAM, manuSyakSetre ca dvAtriMzaduttaraM sUryazatamavagantavyaM, candramaso'pyetAvanta eva boddhavyAH / aSTAviMzatinakSatrANyabhijitA saha, grahANAmaSTAzItirbhasarAzyAdInAm, ekasya khalu candramasastArAH koTInAM kovya etAvatyo bhavanti SaTpaSTisahasrANi nava ca zatAni pnycspttydhikaani| For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 savituzca dviyojanAntaritamArgANAM jyazItaM maNDalazatam / teSAM hi pUrvavidehadivasAntAda pUrvadakSiNavidigbhAjo mArgAn mArgAntaragAminastriSaSTirudayAnniSadhamastake dakSiNakSetravartimanupyacakSurdazyA dvau harivarSajyAkovyAM, zeSamaSTAdazottaraM zataM lavaNodadhAviti, aparavidehAnte'pyevaM, dvitIyasya tu pazcimottaravidigbhAjo nIlamastake ramyake lavaNodadhau cottarakSe. prajAnAM dRSTipathasthAyina iti, udayavidhAnAt tvastamayaM vidyAt / candramasaH paJcadaza maNDalAni / sarvottarodayasya sarvadakSiNodayasya cAntaraM paJca yojanazatAni dazottarANi savituH, tatrAzItaM yojanazataM jambUdvIpe labhyate, trINi yojanazatAni triMzaduttarANi lavaNodadhau labhyanterkasya / sUryA ityAdi bhASyam / ete kila tiryaglokavyavasthitAH / zeSAstu prakIrNatArakA Urdhvaloke bhavanti iti / AcArya evedamavargacchati, natvArSamevamavasthita, sarvajyotiSkANAM tiryaglokavyavasthAnAditi / / bhA0-aSTacatvAriMzad yojanaikaSaSTibhAgAH sUryamaNDalaviSkambhaH, candramasaH SaTpaJcAzat, grahANAmadhayojanam, gavyUtaM nakSatrANAm, sarvotkRSTAyAstA rAyA ardhakrozaH, jaghanyAyAH paJca dhanuHzatAni, viSkambhArSasUryAdInAM viSkambha: bAhalyAzca bhavAnta sarve sUryAdayaH, nRloka iti vartate / bahi stu viSkambhavAhalyAbhyAmato'dhaM bhavati // TI.-aSTacatvAriMzadityAdi / AyAmaviSkambhAbhyAmidamAdityamaNDalapramANam, tathA candramasaH sujJAnam, ardhayojanapramANaM grahavimAnam, nakSatravimAnaM gavyUtapramANam, AyuSA sarvotkRSTAyAstArakAyA ardhakrozapramANaM vimAnam, sarvajaghanyAyAH pazca dhanuHzatAni, zeSA vimadhyamA pratipattirvaktavyeti / eSAmeva sUryAdivimAnAnAM bahalatvanirdidikSayA Aha-viSkambhAdhabAhalyAzca bhavanti nRlokAntarvartisUryAdivimAnAni svaviSkambhASena bahalAni bhavanti / tadyathA-saviturvimAnamaNDalaM caturviMzatirekaSaSTibhAgA yojanasya, evaM zeSANAmapi vAcyam / atha mAnuSottarAt parataH kathamityata Aha-bahistu viSkambhavAhalyAbhyAmato'dhaM bhavati nRlokAntarvartinAM savitrAdivimAnAnAM yo viSkambho'bhihitastasyAdhaM bahivartinAmuSNakarAdi vimAnAnAM viSkammo bhavati, yathA'ntarvatinaH AdityasyASTacatvAriMzadekapaSTibhAgA yojanasya vimAnaviSkambhastadardha caturvizatirekaSaSTibhAgA yojanasya bahirvartinaH saviturvimAnaviSkambha ityevaM zeSANAmapivAcyam, tathA'ntarvartinaH savituzcaturvizatirekaSaSTibhAgA yojanasya vimAnabAhalyamuktaM bahirvartinastadardhaM dvAdazaikaSaSTibhAgA yojanasya vimAnabAhalyam, evaM zeSANA 1 azItyadhikASTAzatyAmavasthitAt candrAda UrzvabhAgIye loke, tataH viMzatyAmavasthAnAbhyupagamAt, navazatyAdha tiryaglokatvenAsvIkArAt, prAkU tiryagloke ityuktistUprabhAge sUryAdInAM tArAdivadaniyatatAvAraNArtham / 2 'vAcyA' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 15] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 289 mapi vAcyam / sUryayozcandramasozca jambUdvIpe sarvAbhyantaramaNDalasthayorantaraM navanavatiryojanasahasrANi SaT ca zatAni catvAriMzadadhikAni / / bhA0-etAni ca jyotiSkavimAnAni lokasthityAM prasaktAvasthitagatI nyapi RdvivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAca nityagatiratayo jyotiSkavimAna meM vAhakaH na devA vahanti / tadyathA-purastAt keshrinnH| dakSiNataH kunyjraaH| - aparato vRSabhAH / uttarato javino'zvA iti // 14 // TI-etAni ca jyotiSkavimAnAnItyAdi, nezvarAdIcchAtaH, kintu lokAnubhAvAdeva, etAni vimAnAni jyotiSAM prasaktAvasthitagatInyapi prasaktA-sambaddhA avasthitA-AbhIkSNyena gatiryeSAMtAni prasaktAvasthitagatInyapi santi samRddhivizeSaprakaTanAyAbhiyogyanAmakarmodayabhAjaH sarvadaiva gatiratayo-gamanakrIDAzIlA devA vahanti / cazabdaH samuccaye / RddhivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAcetyanenaitad bhASyeNa pratipAdayati-na ca teSAM voDhaNAM bhArajanitaM duHkhaM samasti, te hi gamanakrIDApriyatvAllokAnubhAvAdeva teSu bhramarasvadhastAt sthitA nAnAveSadhAriNo vrajyAM pratipadyante, avandhyaphalatvAdAbhiyogyakarmaNaH, tadyathA-nakhadaMSTrATopakesarabhAsurasaTAprakIrNakiraNasamUhAnuraJjitAH kapilanayanatArakAH kesariNaH purastAda vahantIti / dakSiNato madaprasekAIgaNDA madAvacUrNitaprasAritakarAH SaDdantopazobhitAnanA dantinaH, aparataH prazastAGgopAGgopacitamUrtayo vRSabhAH, uttarato javino'zvA iti / sarve caite SoDazasahasrasaGkhyA devAH saviturvimAnaM vahanti, tathA candramasaH / grahavimAnamaSTau sahasrANi vahanti, nakSatravimAnaM catvAri sahasrANi, tArAvimAnaM sahasradvayamiti / sarvavahirmaNDalasthayorantaraM yojanalakSaM paT ca zatAni paSTayadhikAni sUryayoH, candramasorapyetadeva bahirmaNDalasthayorantaraM poDazaikapaSTibhAgahInaM, paJca zatAni navottarANi tripaJcAzacaikapaSTibhAgAzcandramasaH kASThAntaramavaseyam, maNDalAntaraM tu paJcatriMzad yojanAni triMzadekapaSTibhAgAzcatvArazca saptabhAgA yojanasyeti // 14 // yeyaM jyotiSAM gatiH sAtatyenainAmanye kAla ityadhyavasyanti, tat kathamiti ? ucyatena gatizabdavAcyaH kAlaH, tatsAdhyaH kintu yo'yamatItAnAgatavartamAnabhedaH saH / sUtram-tatkRtaH kaalvibhaagH||4-15|| bhA0-kAlo'nantasamayaH vartanAdilakSaNa ityuktam (a05, sa0 39.22) / tasya vibhAgo jyotiSkANAM gativizeSakRtazcAravizeSeNa hetunA / taiH kRtsttkRtH| ____TI0-athavA yata eva jyotiSkAH sadA niyatagatayo nAnye, ata evAyaM nRloke tatkRtaH kAlavibhAgaH / kAlo'nantasamaya ityAdi bhASyam / mukhyavRttisamAzrayaNAt saka For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 manuSya kSetravyApI samaya eko vartamAnakAlaH, sa ca parastAd vakSyate svarUpataH / atra ca pravacane saGgrahavyavahArApekSayobhayathA prasthAnam / eke manyante - jIvAjIvadravyayoreva paryAyaH kazcid viziSTo vartanApariNAmakriyAparAparatvalakSaNaH kAla iti vyapadizyate, na punarjIva kAzadharmAdharmapudgaladravyavyatirikto'tispaSTaliGgaH kazcid dravyavizeSaH samasti, yamurakAlasya dravyatA- rIkRtyedamabhidhAnaM pravartiSyate - kAlo'yamiti / api ca- paJcAstikAyA uktAH pravacane, yadi kAlo'pi pRthak syAt SaDastikAyAH prasajyeran, aniSTaM caitat / Agamazca -- "kiMmidaM bhaMte ! kAletti vuccatti 1 / goyamA ! jIvA caiva ajIvA caiva " ( bhaga0 ) / apare manyante - paJcAstikAyavyatiriktaM kAladravyaM SaSThamasti kAryAnumeyatvAdaNvAdivat, asati hi niyAmakadravye kisalaya kalikAphalaprasavapariNatayaH sahakArataroryugapadAvirbhaveyuH, kramabhAvinI caiSAM kisalayAdipariNatirupalabhyate, tataH zakyamanumAtuM yadanurodhAdetAH kAryavyaktayastAratamyenAtmAtizayamAsAdayanti so'styatra ko'pi kAlaH / tathAdRSTasya sa taroreva kAryAvirbhAva iti cenna satatasannihitatvAt samakameva sakalakAryAvirbhAvaprasaGgaH syAt // nanu yasyApi kAladravyamekaM viviktaM tasyApi tatsannidhAnAt sarvAH kAryAvasthAH kimiti yugapannAnuvartante 1 / ucyate-taddhi ziziravasantAdibhedena bhidyamAnamanekadhA kAryavyaktIH sRjati, te ca bhedAH prativiziSTapariNatimanurudhyamAnA viviktakAryahetavastasmAdastu dravyAntaraM kAlaH / tathA cAgamaH - " ke NaM bhaMte ! davtrA paNNattA ? goyamA ! chadavvA paNNattA, taMjahA - dhamma - tthikA adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae" (bhaga0 ) / tathA nirmuktikAreNApyAvazyake dravyAddhAyathAyuSkAdibhedaM kAlaM vyAcakSANena pRthagdravyAdibhyaH kAlo vyAkhyAta iti / paJcame'dhyAye ca yadatra vaktavyaM tad vakSyAmaH / samprati prakRtamanutriyate / sa eSa kAlo'nantasamaya iti samUhAdhyAropAducyate - vartanAdIni lakSaNAni yasyAsau vartanAdilakSaNa ityuktaM (22) sUtramAtreNa paJcame'dhyAye tasyaivaMvidhasya kAlasya, vibhAgAH samayAvalikAdayo jyotiSkANAM gativizeSakRtAH svataH so'bhinnaH paropAdhikaM bhedamApadyate, te cAsya bhedAH savitRgativizeSeNopalakSyante, cAravizeSeNa hetunA naktaMdivAdayaH paristhUrAH, na tu samayAdayo'tyantasUkSmAH / kena hyAkAreNa samayaprajJApanAyAmAdityagatirupalakSaNaM syAt / tasmAdatisthUlaH kAlaH kAlabhedena bhidyamAno bhidyamAnaH parAM kASThAmanuprAptaH samaya ucyate / tairjyotiSkacAravizeSaiH kRtaH - upalakSitastatkRtaH kAlasyAyaM vibhAgakalApaH parijJeyaH, tatra samayasyaikatvAd vibhAgAbhAvaH, samUhasya cAmukhyatvAdeva na vibhAgaH, tasmAd vibhAgazabda upacArArthaH kalpito vibhAga ityarthaH // 1 ko'yaM bhadanta | kAla ityucyate ? gautama | jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / 2 kati bhadanta / dravyANi prajJaptAni ? gautama ! SaD dravyANi prajJaptAni tadyathA-dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH AkAzAstikAyaH jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhAsamayaH / 3 'upacAraH' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 sUtraM 15] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0--tadyathA-aNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA nAlikA muhUrtA divasA laukikasama- rAtrayaH pakSA mAsA RtavaH ayanAni saMvatsarA yugamiti laukikAlavibhAgaH kasamo vibhAgaH / punaranyo vikalpaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH / punastrividhaH paribhASyate-saGkhyeyo'saGkhyeyo'nanta iti // TI0-tadyathA aNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA ityAdi / sarva ete kAlavizeSAbhidhAyinaH zabdA iti, eSa ca laukikaiH samaH-tulyo vibhAgaH kAlasya, vaizeSikapaurANikAdinirUpitakAlavibhAgasadRza ityarthaH / punaranyo laukikasama eva vibhAgaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH / pratyutpanno-vartamAnaH, samaya eva nizcayAt, sa cAtItAnAgatAbhyAM vinA vartamAnavyapadezameva nAznuta ityavazyaM tau tadavadhibhUtAveSitavyau, sambandhizabdatvAditi / vyAvahArikastu svaparikalpavazAt pratyutpannAdistrividhaH, pratyutpanno muhUrtAdiranekabhedaH, anAgato dvidhA-bhAvato viSayatazca, bhAvato ghaTAdyapratyutpannAdInAM bhedAntaram nutpAdakAlaH, aprAptadazano viSayataH, atIto'pi dvidhA-bhAvaviSayabhe dataH, bhAvataH kumbhAdivilayaH, darzanArdhva viSayata iti, bhAvo viSayo vAtropalakSaNamAtramavagantavyamiti / punastrividhaH svasamaye paribhASyate-saGkhyeyo'saGkhyayo'nanta iti // tatra saGkhyeyAditrividhakAlasvarUpaparijJAnAya sakalakAlabhedAditvAt samaya eva tAvat prajJApyata ityAhabhA0-tatra paramasUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAva - gAhanakSetravyatikramakAlaH samaya ityucyate paramaduradhigamosamayasya svarUpam yaH / taM hi bhagavantaH paramarSayaH kevalino vidanti, na tu nirdizanti, paramaniruddhatvAt, paramaniruddha hi tasmin bhASAdravyANAM grahaNa nisargayoH karaNaprayogAsambhava iti| TI0-tatra paramasUkSmakriyasyetyAdi / tatra-etasmin trividhakAlavyAkhyAprastAve samayastAvadayaM bhavati, paramasUkSmA kriyA-gatipariNAmo yasya, atyantajaghanya iti prasiddhatareNa dhvaninA vivRNoti, paramANonivibhAgasya pudgaladravyasya, vAvagAhanakSetravyatikramakAla iti svAvagAhakSetram-AkAzaparamANustasya vyatikramo-laGghanaM parityAgastadanantarapradezasaGkrAntirityarthaH, svAvagAhakSetravyatikramastasya yaH kAlaH sa samaya ucyate / etaduktaM bhavati-paramANoH svAvagAhakSetrAt tadanantaravartisvAvagAhakSetrasaGkrAntikriyopalakSitaH kAlaH samayo'bhidhIyate, sa cAvibhAgaH paramaniruddho'tyantasUkSmatvAt paramaduradhigamaH paramairapyatizayasampannaiH duHkhenAdhigamyate iti / anirdezyathAsau-na sa kAlo nirdeSTuM zakyate, paramarSINAM tu svapratyakSatvAt svasukhAdivat, na ni ThitasvarUpaH parebhyaH pratipAdayituM zakyate ghaTAdivat, 1 sa ca mukhAdiviniluMThita' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 ataH kayAspi kAkA nidarzanarUpayA prajJApyata ityAvedayati, tamevaMprakAraM samartha yasmAdanupamalakSmIprayatnamAjaH paramarSayaH parihINacchadmAnaH samastajJeyagrAhiNA kevalajJAnenAvagacchanti svarUpato na punarnirdizantyanyasmai, paramaniruddhatvA diti alpatvAdityarthaH / yAvat tatsvarUpapratipAdanAya bhASAdravyANyAdIyante tAvadasaGkhyeyAste'tikrAmantItyarthaH / paramaniruddhe hi tasmin bhASAdravyANAM grahaNanisargayoH karaNaprayogAsambhava iti / kAyakaraNaprayogeNa bhASAdravyANyAdAya vAkparyAptikaraNavyApAreNa nissRjati, tayozca nisargagrahaNaviSayayoH karaNaM vyApArayituM na zakyate'tyalpatvAt, ataH paramaniruddhe tasmin bhASAdravyANAM grahaNanisargAsambhavAdavagatireva kevalA na prajJApanamastIti / athavA''rSaprasiddhayA tunnAgadAra kapaTTazATikApATananidarzanAt samayaprajJApanA kAryA / evaM tAvat samayaH sarvakAlabhedAdivaseyaH / mA0 - te tyasaGkhyeyA AvalikA / tAH saGkhyeyA ucchvAsaH, tathA niHzvAsaH / tau balavataH paTvindriyasya kalpasya madhyamavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH / te sapta stokaH / te sapta lavaH / te'STAtriMzadadheM va nAlikA / te dve muhUrtaH / te triMzadahorAtram / tAni paJcadaza pakSaH / tau dau zuklakRSNau mAsaH / AvalikAdivicAra: tau dvau mAsAvRtuH / te prayo'yanam / te dve saMvatsaraH / te paJca candracandrAbhivardhita candrAbhivardhitAkhyA yugam / tanmadhye'nte cAdhikamAsakau / sUryasAvana candranakSatrAbhirvardhitAni yuganAmAni / varSazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvAGgam / pUrvAGgazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvam / evaM tAnyayutakamalanAlanakumudatuTyaGaDAvavAhAhAhhcaturazItizatasahasraguNAH saGkhyeyaH kAlaH / 2458 '3773' TI0 - te ghAsaGkhyeyAH samayA AvalikA bhaNyate sA ca jaghanyayukta kA saGkhye - yakasamayapramANA bhavati / tAH saGkhyeyAH (4446 14) satya AvalikA eka ucchvAso niHzvAso vA UrdhvAdhogamanabhedAt / tAvucchvAsaniHzvAsAvitthaMpramANau zArIrabalayuktasyAnupahatakaraNagrAmasya nIrujasya madhyaMvayo'nuprAptasya mano duHkhenAnabhibhUtasya puruSasya prANo nAma kAlavizeSo bhavati, balavadAdivizeSaNAni ca prati viziSTocchvAsaparigrahaNAya, anyathA kartu bhedAdanekarUpAH samucchrAsaniHzvAsA iti na zakyeta prAgasvarUpaM nirUpayitumanavasthitatvAt, ata evaMprakArasya puMso yAvacchAsaniHzvAsAviti / uktalakSaNAH prANAste saptasaGkhyAkAH stoko nAma kaalvishessH| te stokAH sapta lavo'bhidhIyate / lavAnAmaSTAdhikA triMzalavArdhaM ca nAlikA bhavati / nAlikAdvayaM muhUrtaH / triMzanmuhUrtamahorAtram / paJcadazabhirahorAtraiH pakSaH / zuklakRSNau dvau pakSau mAsaH / mAsadvayamRturvasantAdibhedaH / Rtutrayamayanam / ayanadvayaM saMvatsaraH / te 1 'tuzagadAruk padazATikA' iti ka-pAThaH / 2 ''STAdhikAtriMza' iti ka- pAThaH / 3 jaghanyamadhyamotkRSTaparIttayuktAsaMkhyAtAsaMkhyAta bhedenAsaMkhyAtasya navavidhasvAs, caturthaM caitat / For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 15] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 293 saMvatsarAH paJca candracandrAbhivardhitacandrAbhivardhitAkhyA yugam / tatra candrasaMvatsaraparijJA nAya candramAsaparimANameva tAvadAkhyAyate-ekonatriMzad dinAni dvAtriMzaca candramAsAdInAM tannAmasaMvatsarA- dviSaSTibhAgA (2936 divasasya candramAsaH / evaMprakAreNa mAsena dvAdazaNAM ca svarUpam __ mAsaparimANazcAndraH saMvatsaraH / sa cAyaM-trINi zatAnyatAM catuSpazvAzaduttarANi dvAdaza dvipaSTibhAgA ( 35412) iti / etena zeSANi candrasaMvatsarANi vyaakhyaataani||adhunaa'bhivrdhitsNvtsrprijnyaanaayaabhivrdhitmaaso'bhidhiiyte-ektriNshd dinAni ekaviMzatyuttarazataM caturvizatyusarazatabhAgA ( 31124 ) nAmabhivardhitamAsaH / evaM vidhena mAsena dvAdazamAsapramANo'bhivardhitasaMvatsaraH, sa cAyaM-trINi zatAnyAM jyazItyadhikAni catuzcatvAriMzacca dviSaSTibhAgAH ( 38346) / etaizcAndrAdibhiH paJcabhiH saMvatsarairekaM yugaM bhvti| tanmadhye'nte cAdhikamAsako teSAM pazcAnAM saMvatsarANAM madhye'bhivardhitAkhye saMvatsaredhikamAsakaH patati, ante ca abhivardhita eva, sUryamAsastvayamavagantavyaH-triMzad dinAnyardha ca(30), evaMvidhadvAdazamAsaniSpannaH saMvatsaraH sAvitraH, sa cAyaM-trINi zatAnyahAM SaTpaTyapikAni(366), anena ca mAnena sarvakAlaH sarvAyUMSi samA vibhAgAca gaNyante / sAvanamAsa striMzadahorAtra eva, eSa ca karmamAsa RtumAsacocyate, evaMvidhadvAdazamAsaniSpannaH sAvanasaMvatsaraH, sa cAyaM-trINi zatAnyahAM SaSTyadhikAni (360 ) / candrAbhivardhitAyuktau / nakSatramAsa. stvayaM-saptaviMzatidinAnyekaviMzatiH saptapaSTibhAgAH ( 259), evaMvidhadvAdazamAsaniSpanno nakSatrasaMvatsaraH / sa cAya-trINi zatAnyahAM saptaviMzatyuttarANyekapaJcAzacca saptapaSTibhAgA (32759) ityevaM svasvamAsanAmaniSpannAni yuganAmAni bhavanti / viMzatibhiyugairvarSazataM mavati / dazabhirvarSazatairvarSasahasram / varSasahasraM zataguNaM varSazatasahasram / taccaturazIti __ guNitamekaM pUrvAGgam / pUrvAGgalakSAH caturazI tiguNitAH pUrvam / pUrvAGgAdisvarUpam , pUrvataH pUrvato vikalpAt paraH paro vikalpazcaturazItilakSaguNo veditavyaH tuvyaGgAdyAvacchIrSaprahelaketi, tuvyaGgaM tuTikA, aDaDAGgaM aDaDA, avavAGgaM avavA, (hAhAGga hAhA ), hUhaGgaM hUhukA, utpalAGgaM utpalam, padmAGgaM padmam, nalinAGgaM nalinam, arthaniyUrAGga arthaniguram, cUlikAGgaM cUlikA, zIrSaprahelikAGgaM zIrSaprahelikA, prAvacanakramo'yam, aucA 1'tilakSagu0' iti ga-pAThaH, sa ca cintanIyaH / 2 zIrSaprahelikAnupAdamAt upalakSaNaM, vAcanAbhedenAmidhAnabhevastu nAsaMbhavI / For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 cAraH tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 ryeNa tvanyathopAttaH svalpasthAnazceti, sarvathA zIrSaprahelikAntaH saGkhyeyaH kAlo bhavati samayAdiriti / sUryaprajJaptau tu pUrvAdupari latAGgAdikramaH zIrSaprahelikAnta iti, etAvAn gaNitazAstra viSayo'pIti / bhA0-ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAmaH / tadyathA hi nAma yojanavistIrNa yojanocchrAyaM vRttaM palyamakarAnAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGgapalyopamAdivi va lonnAM gADhaM pUrNa syAd, varSazatAda varSazatAdakaikAsmannuddhiyamANe zuddhiniyamato yAvatA kAlena tad riktaM syAdetat palyopamam / tad dazabhiH koTAkoTibhiguNitaM sAgaropamam / teSAM koTAkoTyazcatasraH sussmsussmaa| tisraH suSamA / dve suSamaduSSamA / dvicatvAriMzad varSasahasrANi hitvA ekA duSSamasuSamA |vrssshsraanni ekaviMzatiduSSamA / tAvatyeva duSSamaduSSamA // TI0-ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAma iti / saGkhyeyAdanantaramasaGkhyeyaH kAlo bhaNyate / sa ca gaNitaviSayAtItatvAdupamayA kayAcinniyamyate, sarvazvaiSa bauddho vyavahAraH parapra. tipattaye'bhyugamyate, bAhyArthazUnyatvAt, anyathA paramArthavicAraNAyAmatiduSkara syAdidaM sarvam, tadyathA hotyAdi yAvadetat palyopamamiti sujJAnam,taca trividham-uddhArapalyopamamaddhApalyopAyAvA. pamaM kSetrapalyopamaM ceti / punAdarasUkSmabhedAdekaikaM dvidhA, tatroktalakSaNaM bhAntarabhedAra,teSAM dhye bAdarAddhApalyaM saGkhyeyavarSakoTivyatikrAntisamakAlam / tAnyeva vAlAprayojanAni ca grANyekaikazo'saGkhyeyAnyadRzyAni khaNDAni kRtvA buddhayA sa eva palyo bhiyate / tataH prativarSazatamekaikavAlAgroddhAre varSANyasaGkhyeyAni vyatikrAmantyetat suukssmaaddhaaplyopmm| asya ca prayojanamutsarpiNyAdivibhAgaparijJAnam, jJAnAvaraNAdikarmasthitayaH kAyabhavasthitayazca pRthivyAdikAyAnAM nirUpyanta iti / uddhArapalyopamaM tu bAdaraM sthUlavAlAgrApahAre pratisamayamekaikasmin sati bhavati, tacca saGkhyeyasamayaparimANaM vedivyam / etAnyeva vAlAgrANyekaikazo'saGkhyeyakhaNDIkRtAni / tataH pratisamayamekaikavAlAgroddhAre varSakoTibhiH saGkhyeyAbhiH sUkSmoddhArapalyaM bhavati / asya ca prayojanamadhetRtIyasAgaropamoddhArasamayarAzipramANatulyA dvIpasa. mudrA iti / kSetrapalyopamamapi bAdarasUkSmabhedAd dvividham, bAdaralomakhaNDabhRtakSetrapradezarAzyapahAre pratisamayaM bAdarakSetrapalyopamam, sUkSmalomakhaNDabhRtakSetrapradezarAzyapahAre pratisamayaM sUkSmakSetrapalyopamam, asaGkhyotsarpiNIbhizca pariniSThAnamasya bhavati / etena ca pRthivyAdijIvaparimANamAnIyata iti pravacanavido varNayanti prayojanam / eSAM ca trayANAmapi palyopamAnAM pratyeka koTIna koTI dazaguNitA satI sAgaropamamiti vyapadizyate trividhameva / eSAM sAgaropamANAM catasraH koTIkoTayaH suSamasuSamAnAmakAlavizeSaH / tisraH koTIkovyaH sAgaropamANAM 1 itaH paraM sadbhAve'pi gaNitasya na tavyAvahArikamiti noktam / 2'mANe yAvatA' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . svIpajJabhA yA sUtraM 15] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 295 sussmaa| dve sAgaropamakoTIkoTayau sussmdussssmaa| dvicatvAriMzadvarSasahasrANi hitvA caikA koTInAM koTI dussssmsussmaa| ekaviMzativarSasahasrANi duSSamA / tAvatyeva duSamaduSSamA, ekviNshtivrssshsraanniityrthH| bhA0-etAH anulomapratilomA avasarpiNyutsarpiNyorbharatairAvateSvanAghanantaM parivartante ahorAtravat / tayoH zarIrAyuHzubhapariNAmAnAmanantaguMNe ... hAnivRddhI / azubhapAriNAmAnAM vRddhihAnI / avasthitA'kSetrApekSayA kAlavicAraH ra vasthitaguNAzcaikaikA'nyatra / tadyathA-kuruSu sudhamasuSamA, hari ramyakavAseSu suSamA, haimavataharaNyavateSu suSamaduSSamAnubhAvaH, videheSu sAntaradvIpeSu duSSamasuSamA iti,evamAdimanuSyakSetre paryAyApannaH kAlavibhAgo jJeya iti // 15 // TI-etAH suSamaduppamAdyA yathopanyastA Anulomyena paDapyavasArpiNInAmakAlaH zarIrocchAyAyuSkakalpavRkSAdiparihANerdazasAgaropamakoTIkoTyaH parimANataH / tathA prAtilomyenotsarpiNInAmakAlaH zarIrocchrAyAdiparivRddherdazasAgaropamakoTIkoTya eva parimANataH / etaccotsarpiNyavasarpiNIkAlacakrakaM paJcasu bharateSvairAvateSu paJcasvanAdyantaM parivartate, yathA'horAtre-vAsaro rajanI vAna zakyate nirUpayitumAditvenAntatvena vA'nAditvAdahorAtracakrakapravRtestathaitadapIti / tatrAvasarpiNyAM zarIrocchAyAderanantaguNaparihANiH parata prtH| supamasupamAyAM gavyUtatritayaM zarIrocchAyo manuSyANAmAyustrINi palyopamAni zubhapariNAmo'pi kalpavRkSAdiranekaH / suSamAyAM gavya'tadvayaM palyopamadvayaM kalpavRkSAdipariNAmazca zubho hInataraH / supama ra duSpamAyAmekaM gavyUtamekaM palyopamaM hInatarazca kalpavRkSAdipariNAmaH / dukAlacakre zarIrouchAyAdivicAraH ppamasupamAyAM paJcadhanuHzataprabhRti saptahastAntaM zarIrapramANamAyurapi pUrvalakSa parimANaM parihInazca kalpavRkSAdipariNAmaH / duppamAyAmaniyataM zarIrapramANamAyurapyaniyataM varSazatAdarvAka paryante viMzativANi paramAyuH zarIrocchAyo hastadvayaM aupadhivIryaparihANiranantaguNeti / atiduSpamAyAmapyaniyataM zarIrocchrAyAdi sarva paryante tu hastapramANaM vapuH paramAyuH poDaza varSANi niravazeSaupadhiparihANizceti, evaM vRddhiH prAtilomyena vaktavyA / azubhAnAM parimANavizeSANAmavasarpiNyAM vRddhirutsarpiNyAM hAniriti / avasthitA svarUpeNa na bhramati / ye ca guNAstasyAM te cAvasthitAH kalpavRkSAdipariNAmavizeSAH ato'vasthitA (vasthitaguNA) cAnyatraikaikA supamasupamAdirbhavati, tadyathA-devakurUttarakurudhusuSamasudhamAnubhAvAHsarvadAvasthitAH,hariramyakavAsyeSu suSamAnubhAvo'vasthitaH, haimavataharaNyavateSu suSamaduppabhAnubhAvo'vasthitaH,videhakSetreSu paTpaJcAzatsu cAntaradvIpeSu duppamasuSamAnubhAvo'vasthitaH / evamAdirmanuSyakSetre paryA 1 'tAH' iti gha-pAThaH / 2 - 0guNa' zata gha-pAThaH / 3 ' 0NAmavRddhi. ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 4 yApannaH kAlavibhAgo jJeya iti / evamAdirityanenAnekabhedatvamAdarzayati / kAlasya pudgalaparAvartAdeH, sarvAddhAdizvAnantaH kAla iti / manuSyakSetrapoyApanna iti parimitadezavatitvaM kAlasyAvagamayati / iha prasiddhanAnyatrApi vartamAnA devatAdayo vyavaharanti, kAlasya samUhabuddhayA'GgIkRtasya samayAdivibhAgo veditavyaH iti, asaGkhyeyatvamanantatvaM ca kAlasya bhASyAdeva parigantavyam / gaNitaviSayAtIto'saGkhyeyaH, avidyamAno'nto'nanta iti // 15 // atrAha-yadi jyotiSkA merupradakSiNA nityagatayo nRloke ( a0 4, sU0 14) bhavanti atha ye bahirnRlokAt te kathamityatrocyate suutrm-bhirvsthitaaH||4-16 // bhA0-nRlokAdU bahiyotiSkAH avasthitAH, avanRlokayahijyotikavicAraH gatiH sthitA ityavicAriNaH, avasthitavimAnapradezA avasthitale. zyAprakAzA ityarthaH / sukhazItoSNarazmayazceti // 16 // TI0-nRlokAd bahiravasthitA jyotiSkA ityAdi bhASyam / nRlokAdityarthavazAda vibhktiprinntiH| mAnuSottaragirebahirye sUryAdayaste'vasthitAH-na paribhramanti svabhAvAdevAvicAriNo devaaH| avasthitavimAnapradezA iti vimAnAnAM pradezA-cumnAH pratiSThAsthAnAni, avasthitA vimAnapradezA yeSAM te'vasthitavimAnapradezAH nizcalatvAnna devAH paribhramantyevaM na vimAnAni yathA nRloka iti pratipAdayati, avasthitalezyAprakAzA ityarthaH / avasthitau lejhyAprakAzau yeSAM te'vasthitalezyAprakAzAH, lezyA-varNaH,sa nRlokAntavartinAmuparAgAdibhiranyatvamapi pratipadyate, tadahivartinAM tu tadabhAvAdavasthitapItavarNatvam, prakAzo'pyavasthitasteSAM yojanazatasahasraparimANo niSkampatvAdastamayodayAbhAvAceti, avasthitazabdavyAkhyAnAvicchedAbhiprAyeNa sUrirityartha iti prayuktavAn / sukhazItoSNarazmayazceti / sukhAH zItoSNarazmayo yeSAM te sukhazItoSNarazmayaH candrAH savitArazca, nAtyantazItAH ziziratviSaH, nAtyantoSNAH kiraNamAlinaH kiraNAH, kintu dvayorapi sAdhAraNAH svabhAvAdevetyataH sukhahetutvAt sukhAH, sarvazazAGkAzca bahirabhijitA yuktAH, savitArazca puSyairiti // 16 // uktA jyotiSkAH sthAnAdiprakrameNa / atha turIyo devanikAyaH kinAmA katibhedo vetyatrocyate-baivAnikAH / athavA tatrAbhihitalakSaNAdhivAsavizeSe yasturyo devanikAyo yastasya vikalpavyAkhyAprasaGge laghvarthamAditaH prAk sthiteH pratisUtramidamavocamityadhyakArSIt, sthAmasambandhena yAnupadekSyAmaH, sarva evaite sUtram-vaimAnikAH // 4-17 // bhA0-caturtho devanikAyo vaimAnikAH,se'ta UrdhvaM vakSyante / vimAneSu bhaSA vaimaanikaaH||17|| For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrANi 18-20] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 297 TI-caturthoM devanikAya ityAdi bhASyam / caturNA pUraNazcaturthaH devanikAyaH-surasamUhaH nAmato vaimAnikAH,te'taH--itaH prabhRtyUcaM prAk sthiteH vakSyante, vizeSeNa sukRtino mAnayanti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikA devA ityataH pratisUtramavacanamadhikArAt, athavA parasparasya bhogAtizayaM tatrasthaM mimata iti manyate vA hitAhitavijJAnAt, tAni ca trividhAnyeva bhavanti-indrakazreNipuSpaprakIrNakAni / sarvatrAnvarthA pAribhASikI vyAkhyA, teSu bhavA vaimAnikA iti // 17 // te punaranekavizeSarddhiyuktA vimAnavAsino devA mUlamedato dvividhAH sUtram-kalpopapannAH kalpAtItAzca // 4-18 // . bhA0-vividhA vaimAnikA devAH-kalpopapannAH kalpAtItAya / vaimAnikAnAM vaividhyam tAn parastAt vakSyAma iti // 18 // TI-kalpopapannAH indrAdidazatayA kalpanAt kalpA:-saudharmAdayo'cyutAntAH teSapapamAH kalpopapannAH, kalpAnatItAH kalpAtItAH upariSThAH sarve graiveyakavimAnapaJcakAdhivAsinaH / dvividhA vaimAnikA ityAdi bhASya sujJAnaM prAyaH / tAn dviprakArAnapi parastAt prabhedato vakSyAma iti // 18 // eteSu punaH kalpAH kathaM sanniviSTA ityAha sUtram-upayupari // 4--19 // bhA0-uparyupari ca yathAnirdezaM veditavyAH / naikakSetre nApi tiryagadho veti // 19 // TI0-uparyupari cetyAdi bhASyam / kalpAH sambadhyante, na devA vimAnAni vA, yo'yaM nirdezaH kariSyate saudharmAdistadaGgIkaraNena veditavyAH yathAnirdezaM, naikakSetre partinaH kalpAH, naikasmin pradeze vartanta ityarthaH / nApitiryaka pratisannivezena vyavasthitAH, nAdhastAditi // 19 // te cAmI kramAt sUtram-saudhamaizAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntakamahAzukra-sahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayonavasu aveyakeSu vijaya-vaijayanta-jayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 4-20 // bhA0-eteSu saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavanti / tadyathA1 . uparyupari na tiryagU nApyasamajasaM jyotiSkavimAnavat ' iti ga-TI-pAThaH / 36 For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 saudharmasya kalpasyopari aizAnaH kalpaH / aizAnasyopari sanatkumAraH / sanatkumArasyopari mAhendra ityevamA sarvArthasiddhAditi // ___TI0-eteSu saudharmAdiSvityAdi bhASyam / kalpaH samudAyaH sannivezo vimAnamAtrapRthivIprastAraH, sa nimittabhedAd dvAdazadhA upyvsthitH| tadyathA-jyotiSkoparitanaprastArAdasaGkhyeyayojanamadhvAnamAruhya merUpalakSitadakSiNabhAgArdhavyavasthitaH prAk tAvat saudharmaH kalpaH prAcIpratIcyAyata udagdakSiNavistIrNo'dhacandrAkRtirarciAlIva bhAsvaro'saGkhyeyayo. janakoTIkovya AyAmaviSkambhAbhyAM parikSepatazca sarvaratnamayo lokAntavistAro madhyavyava .. sthitasarvaratnamayAzokasaptapaNacampakacUtasaudhAvataMsakopazobhitazakAvAsaudharmakalpAdInAM varNanam nA saH, tasyaivaMrUpasyopari saudharmasya aizAnakalpaH / so'pyevaMvidha evodagravyavasthitaH ISaduparitanakoTyA samucchritataro madhyavyavasthitAGkasphaTikarajatajAtarUpezAnAvataMsakavibhUSitaH / saudharmasyopari bahUni yojanAnyatikramya samazreNivyavasthitaH sanatkumAraH kalpaH sodhamevad draSTavyaH, evamaizAnasyopari mAhendrasamucchitataroparitanakoTiraizAnavadavagantavyaH / sanatkumAramAhendrakalpayorupari bahUni yojanAnyatItya madhyavartI sakalanizAkarAkRtibrahmalokanAmakalpaH / atra lokagrahaNaM lokAntikadevapratipattyartham / te hi kila bhaktipravaNIkRtacetasaH sarvadA jinendrajanmAdipralokanaparAH zubhAdhyavasAyaprAyAH parivasantIti / evamupayupari lAntakamahAzukrasahasrArAstrayaH kalpAH prtipttvyaaH| atra ca sUtre mUriNA sapta saptamya upAttAH, tAzca laghIyastvAvasthiteradhaHkramapradarzanArthA iti, tata upari bahUni yojanAnyatilaya saudharmezAnakalpadvayavadAnataprANatanAmAnau dvau kalpAvavasthitAviti, tadupari samazreNivyavasthitau sanatkumAramAhendravadAraNAcyutAvityevaM dvAdaza kalpAH / tata upari greveyakAni navopayupari, tadupari ca.pazca mahAvimAnAni, ityeSa vaimAnikadevAnAmavaccheda iti // bhA0-sudhamA nAma zakrasya devendrasya sabhA, sA tasminnastIti saudharmaH klpH| IzAnasya devarAjasya nivAsa aizAnaH, ityevamindrANAM nivAsayAgAbhikhyAH sarve kalpAH / praiveyakAstu lokapuruSasya grIvApradezaviniviSTA grIvAbharaNabhUtA grevA grIvyA graiveyA graiveyakA iti // TI-kalpamadhyavartinI sudharmA nAma zakrasya tannivAsisurAdhipateH sabhA, sAtasmin kalpe'stIti saudharmaH,cAturArthiko'N / IzAnasya devarAjasya nivAsaH aizAna iti, tasya nivAsasambandhenAN / evamuparitanAH sarve'pIndrANAM nivAsayogAbhikhyAH kalpAH / graiveyakAstu lokapuruSasya grIvAbharaNabhUtAH upacArAlloka eva puruSastasya grIveva grIvA tasyAM bhavA grevA aveyA ca 'grIvAbhyo'Nca' (pA0 a04, pA03, mU057 ) iti / tathA For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 sUtraM 21 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam " kulakukSigrIvAbhyaH zvAsyalaGkAreSu' (pA0 a04, pA02, sU0 96 ) vadatra grIvAyAM prAyo bhavA graiveyakAH, tathA grIvyA iti bhASyakRtopanyastaM grIvAyAM sAdhavo grIvyA iti syAd vyutpattiH // bhA0 - anuttarAH paJca devanAmAna eva / vijitA abhyudayavighnahetavaH ebhiriti vijayavaijayantajayantAH / taireva vighnahetubhirna parAjitA aparAjitAH / anuttarANAM sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthaizca siddhAH sarve caiSAmabhyudapaJcavidhatvam yArthAH siddhA iti sarvArthasiddhAH / vijitaprAyANi vA karmANyebhirupasthita bhadrAH parISa hairaparAjitAH sarvArtheSu siddhAH siddhaprAyottamArthA iti vijayAdaya iti // 20 // TI0 - anuttarAH paJcetyAdi / vimAna vizeSAH paJca sarvoparyanuttarAH avidyamAnamuttaramanyad vimAnAdi yeSAM te'nuttarAH devanAmAna eva te vimAnavizeSAH / vijitA abhibhUtAH, abhyudayaH - svargastasya vighnahetavo nirastA ebhirdevairiti vijayavaijayantajayantAH, hi sakalAnabhyudayavidhAtahetU napAsya hastekRtya svargasukhasandoharasamupabhuJjate / taireva cAbhyudayavighAta hetubhirna parAjitA ityaparAjitAH / sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthasiddhAH AbhyudayikasukhaprakarSavartitvAt sarvaprayojaneSvavyAhatazaktayaH sarvArthasiddhAH / athavA sarvArthaizca siddhAH / cazabdo vAzabdArthaH / sarvairvA'tizayavadbhiH zabdAdibhiratimanoharaiH siddhAH-prakhyAtAH sarvArthasiddhAH sarve caiSAmabhyudayArthAH siddhAH sarvArthasiddhA iti niravazeSamabhyudayaprayojanapratiSThatvAd vA sarvArthasiddhA iti / ayamaparaH kalpaH - vijitaprAyANi betyAdi, pratanukarmapaTalAvacchannatvAt pratyAsannAnavadya sukhanirbhara siddhivadhUsamAgamatvAdupasthitaparamakalyANAH sAdhujanmani parISa hairaparAjitAH santo maraNAduttaramaparAjitA eva devAH samutpannAH, tatra vA satata tRptatvAnna kSudAdibhiH parAjIyanta ityaparAjitAH, tathA sarvakartavya - tAyAH parisamApteH sAMsArikyAH sarvArthasiddhAH, siddhaprAya uttamArtho yeSAM sakalakarmakSayalakSaNo mokSo'nantarAgAmijanmabhAvitvAt te sarvArthasiddhAH / evaM vijayAdadya iti / evam-etena prakAreNa vijayAdayo'pi sarvArthasiddhA eva / tathApi tu kAcit kacit prasiddhatarA bhavati gamanAd gauryatheti // 20 // tatrAdhigatAnupUrvIkAH divaukasaH prakRtAH - sUtram -- sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 4- 21 // bhA0- yathAkramaM caiteSu saudharmAdiSu uparyupari devAH pUrvataH pUrvata ebhiH sthityA 1 'svAsyalaGkArevuDhavun' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ radevAnAmAdhi 300 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 dibhirathairadhikA bhvnti|ttr sthitirutkRSTA jaghanyA ca parastAd (mu029-42)vkssyte| iha tu vacane prayojanaM yeSAmapi samA bhavati teSAmapyuparyupari guNatodhikA bhavatIti yathA pratIyeta ||prbhaavtodhikaaH / yaH prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiyogAdiSu saudharmakANAM so'nantaguNAdhika uparyupari, mandAbhimAnatayA tu alpa _ tarasaMkliSTatvAdete na pravartanta iti // kSetrasvabhAvajanitAca zusthitiprabhAvA bhapudgalapariNAmAt sukhato dyutitshcaanntgunnprkrssnnaadhikaaH|| dibhiruttarotta leshyaavishuddhydhikaaH|leshyaaniymH parastAdeSAM vkssyte(suu023)| kyam iha tu vacane prayojanaM yathA gamyata yatrApi vidhAnatastulyA statrApi vizuddhito'dhikA bhavantIti / karmavizuddhita eva vA adhikA bhavantIti // TI0-yathAkramaM caiteSvityAdi bhASyam / yena kramasannivezena vaimAnikAH saudharmAdiSu kalpeSu vyavasthitAH uparyupari tenaiva kramasannivezavizeSeNa pUrvamAd pUrvasmAda vimAnaprastArAta kalpAda vA ebhiH sthityAdibhiH saptabhirathairadhikA bhavanti / tatra sthitirApuSo dvividhA'pyupariSTAda (sU029-42) vkssyte| ihopanyAsetu prayojanaM yeSAmapyadhastanairaupariSThAnAMtusyAsthitirbhavati teSAmapyuparyupari guNato'dhikA bhavatIti yathA pratIyeta,guNAH sukhAhAragrahaNAlpazarIratvAdayastairuparitanAnAmadhikA avagantavyAH / acintyA zaktiH prabhAvaH, so'dhiko bhavatyuparIti,nigrahAnugrahI prasiddhau vikriyA-aNimAdipariNAmazaktiH,parAbhayogo yadAkramya balAt paraH kArayitavya iti / pratanukarmatvAdalpAbhimAnA akliSTA akliSTacittAzvoparitanA iti / anAdipAriNAmika zubhapudgalapariNAmAt kSetrasvabhAvajanitAduparyupari sukhodayenAnantaguNaprakRSTenAdhikAH, dyutirvigrahamajA tayApyuparitanAH smbhydhikaaH| zarIravarNo lezyA tadvizuddhayA copariSTAdadhikAH, taM ca lezyAniyamameSAmagre (mU0 23) vakSyAmaH / iha tu vacane prayojanaM yatrApi tulyabhedatvamuparitanAnAmAdhastyairlezyAbhistatrApi vizuddhita uparyupari samadhikA bhavanti, pratanukarmatvAt zubhabahulatvAca // bhA0-indriyaviSayato'dhikAH / yadindriyapATavaM dUrAdiSTaviSayopalabdhau saudharmadevAnAM tatprakRSTataraguNatvAdalpatarasaklezatvAcAdhikamuparyuparIti // - avadhiviSayato'dhikAH saudharmezAnayordevAH indriyAvadhiviSa avadhiviyAdhikatottarotta vakSa SayeNAdho ratnaprabhAM pazyanti tiryagasaGkhyeyAni yojanazaradevAnAm tasahasrANi UrvamAsvabhavanAt / sanatkumAramAhendrayoH zarkarA prabhAM pazyanti tiryagasaGkhyeyAni yojanazatasahasrANi UrdhvamAsvabhavanAt iti, evaM zeSAH kramazaH / anuttaravimAnavAsinastu kRtvAM lokanADI 1 'guNAdhikA' iti gha-pAThaH / 2 'riSThAttanA0 ' iti ga-pAThaH / 3 'janasahasrANi' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 22 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 301 pazyanti / yeSAmapi kSetratastulyo 'vadhiviSayasteSAmapyuparyupari vizuddhito'dhiko bhavatIti // 21 // TI0 - indriyANi zrotrAdIni teSAM viSayaH zabdAdiryogya dezavyavasthitastadgrahaNapravRtAparyuparyAhitapATavA bhavanti, avadhiviSayeNa coparyupari samadhikAH, adhastAd ratnaprabhAM pRthivIM pazyanti saudharmezAnayordevAstiryagasaGkhyeyAn dvIpasAgarAn UrdhvamAsvabhavana stUpakAgrAt sarva evopari devAH pazyanti / sanatkumAra mAhendrayoravadhinA za rkarAprabhAmadhastirya bahutara kAnasaGkhyeyAn dvIpasamudrAn / evaM sarvatra vaktavyamiti / brahmalAntakayorvAlukAprabhAM pazyanti, zukrasahasrArayoH paGkaprabhA, AnataprANatayorAraNAcyutayozca dhUmaprabhAM adhastAttanamadhyama graiveyakAstamaH prabhAM uparitanagraiveyakAstu mahAtamaH prabhAmiti / anuttaravimAnapaJcakanivAsinastu samastAM lokanADIM pazyanti lokamadhyavartinIM, na punarlokamiti / yeSAmapi devAnAM tulyaviSayamavadhijJAnamuparyupari teSAmapyupariSTAd vizuddhataramavaseyamiti / / 21 // ete coparyupari vaimAnikAH-- sUtram -- gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH || 4-22 // bhA0- - gativiSayeNa zarIramahattvena mahAparigrahatvenAbhimAnena ca uparyupari hInAH / tadyathA - dvisAgaropamajavanyasthitInAM devAnAmAsaptamyAM gativiSayaH gatyAdibhiruttarotiryagasaGkhyeyAni yojanakoTI koTI sahasrANi tataH parato "taradevAnAM hI jaghanyasthitInAmekaikahInA bhUmayo yAvat tRtIyAMmiti / gatapUrvAzva gamiSyanti ca tRtIyAyAM devAH, paratastu satyapi gati - viSaye na gatapUrvA nApi gamiSyanti / mahAnubhAvakriyAtaH audAsInyAzcoparyupari devA na gatiratayo bhavanti // tvam TI. - gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH, dvandvAt tRtIyArthe tasiH / gativiyeNetyAdi bhASyam / gatirdezAntaragamanam, yeSAM dve sAgaropame jaghanyA sthitiste kila devAH saptamadharAM prayAnti, te ca sanatkumArakalpAt prabhRti labhyante, zaktimAtraM caitad varNyate, na punaH kadAcidagaman tiryaga saGkhyeyAni yojanakoTInAM koTIsahasrANi tataH parata ityAdi sAgaropamadvayAdadho jaghanyA sthitiryeSAM nyUnatarA nyUnatamA ceti, te tvekaikahInAM bhuvamanuprApnuvanti yAvat tRtIyA pRthivI, tAM ca tRtIyAM pUrvasaGgatikAdyarthaM gatA gamiSyanti, paratastu satyAmapi zaktau na gatapUrvA nApi gamiSyanti, audAsInyAt - mAdhyasthyAduparyupari na gatiratayo devA jinAbhivandanAdIn muktaveti // 1 'tRtIyeti' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastArAH 302 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 bhA0-saudharmezAnayoH kalpayordevAnAM zarIrocchAyaH sapta ratnayaH / uparyupari vyoIyorekaikA ranihIMnA A sahasrArAt / AnatAdiSu tisraH / aveyakeSu hai / anuttare ekA iti // TI-saudharmezAnayoH saptahastavapuSo devAH, uparyupari bayoyorekaikA ranihInA A sahasrArAt dvayoH kalpayorekaikaH zayo'paiti, sanatkumAramAhendrayoH SaD ratnayaH, vaimAnikadevAnAMza ... brahmalokalAntakayoH paJca ratnayaH, mahAzukrasahasrArayozcaturhastAH,AnataprAzAyA NatAraNAcyuteSu hastatrayocchitAH, aveyakeSu hastadvayam, anuttaravimAna vAsinAmekA rniriti|| adhunA prigrhhaanirupdishyte| tatra saudharmezAnayorvimAnaprastArAstrayodaza, sanatkumAramAhendrayodaza, brahmaloke SaT, lAntake pazca, mahAzukre catvAraH, sahasrAre'pi catvAraH, ra AnataprANatayozcatvAraH, AraNAcyutayozcatvAraH, adhastanauveyakeSu trayaH, nA madhyamagraiveyakeSu trayaH, uparitanauveyakeSu trayaH, upari paJcasu vimAne __SvekaH, vRttAstatra dviSaSTivimAnendrakAstAnaGgIkRtyaiva dikSvAvalikAH pravRttAH, na vidikSu, saudharmezAnayozca trayodazAnAM prastArANAmadhastanaprastAre dviSaSTivimAnapramANaivAvalikA, vyatracaturasrakrameNa caturdikSu, tataH paramparyupari pratiprastAraM sarvatra vimAnacatuSkahAnyA tAvadAruhyate yAvat pazca vimAnAni sarvoparIti, yAvanti ca loke sambhavantISTanAmAni vaimAnikAnAmeteSu prastAreSu bhavanti / teSAM parisaGkhyAnamidam bhA0-saudharme vimAnAnAM dvAtriMzacchatasahasrANi / aizAne'STAviMzatiH / sanatkumAre dvAdaza / mAhendre'STI / brahmaloke catvAri zatasahasrANi / lAntake paJcAzat sahasrANi / mahAzukre catvAriMzat / sahastrAre SaT / AnataprANatAraNAcyuteSu sapta zatAni / adho graiveyakANAM zatamekAdazottaram / madhye saptottara zatam, uparyekameva zatam / anuttarAH pazcaiveti // rI0-saudharme tvAvalikApraviSTAnAM saptadaza zatAni saptottarANi, puSpAvakIrNAnAmekatriMzallakSAH sahasrANyaSTAnavatiH dve zate trinavatyadhike, ekatra dvAtriMzallakSAH, aizAne dvAdaza zatAnyaSTAdazottarANyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAM saptaviMzatilekSAH sahasrANyaSTAnavatiH sapta zatAni ghazItyadhikAni, ekatrASTAviMzatirlakSAH, sanatkumAre tvAvalikApraviSTAnAM dvAdaza zatAni SaDviMzatyuttarANi, puSpAvakIrNAnAmekAdaza lakSAH sahasrANyaSTAnavatiH sapta zatAni catuHsaptatyadhikAni, ekatra dvAdaza lakSAH,mAhendre'STau zatAni catuHsaptatyadhikAnyAva 1 1707+3198293=3200000. 2 1218+2798782=28000... 3 1226+119877412000.1. For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAva sUtraM 22] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 303 likApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAM sapta lakSA navanavatisahasrANi zataM ca likA . SaDviMzatyuttaram, ekatroSTau lakSAH, brahmaloke'STau zatAni catustriMzadupAvakIrNAnAM ca tarANyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAM tisro lakSA navanavatisahasrA. vimAnAnA saGkhyA Ni catvAri zatAni paJcadazottarANi(1), ekatra caitakho lakSAH, lAntake pazca zatAni pazcAzItyadhikAnyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAmekonapazcAzatsahasrANi catvAri zatAni paJcadazottarANi,ekatra paJcAzat sahasrANi, mahAzukre trINi zatAni SaNNavatyadhikAnyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAmekonacatvAriMzatsahasrANi SaT ca zatAni caturuttarANi, ekatraM catvAriMzat sahasrANIti, sahasrAre trINi zatAni dvAtriMzadadhikAnyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAM SaTpaJcAzacchatAnyaSTaSaSTyadhikAni, ekatra peT sahasrANi, AnataprANatayorAvalikAbaddhAnAM zatadvayamaSTaSaSTyadhikaM, puSpAvakINoMnAM dvAtriMzaduttaraM zatam, ekatra catvAri zatAni, AraNAcyutayorAvalikAvabaddhAnAM dve zate caturuttare,puSpAvakIrNakAnAM SaNNavatiH, ekatra trINi zatAni, adhastanauveyakevAvalikApraviSTAnAmekAdazottaraM zataM, puSpAvakI rNAni tu na santyeva, madhyamagraiveyakeSu paJcasaptatirAvalikApraviSTAni, puSpAvakIrNAni dvAtriMzad, ekatra saptottaraM zatama, uparitanagraiveyakeSvekonacatvAriMzadAvalikApraviSTAni, puSpAvakINekAnAmekaSaSTiH, ekatra zetaM ca, anuttaravimAnAni tu pazcaiva // idAnIM sakalavaimAnikavimAnaparisaGkhyA bhA0-evamUrdhvaloke vaimAnikAnAM sarvavimAnaparisaGkhyA caturazItiH zatasahasrANi saptanavatizca sahasrANi trayoviMzAnIti (8497023)|sthaanprivaarshktivissysmpsthitissvlpaabhimaanaaH paramasukhabhAgina upryupriiti||22|| TI0-caturazItirlakSAH saptanavatiH sahasrANi trayoviMzatizca vimAnAnItyevamuparyupari hInataraparigrahA bhavanti / adhunA'bhimAnato hInA iti pratipAdayati-ahaMkAraparyayo'bhimAnaH, sthAnaM kalpAdi, parivAro devAH devyazca, zaktiH sAmarthyamacintyam, viSayo'vadherindriyANAM vA, sampada-vibhUtiH, sthitirAyuSa iyattA, athavA viSayasampada-zabdA disamRddhiH, ityetAsu paripelavagarvAH paramasukhabhAjaH uparyuparIti // 22 // sUtreNAnupAttamuparyuparihInamucchAsADupanyasyati bhASyakAraHbhA0-ucchvAsAhAravedanopapAtAnubhAvatazca sAdhyAH / ucchvAsaH sarvajagha1 874 +799126800000. 2 834+399166 ( TIkA-pAThazcintanIyaH )=40000.. 3 585 +49415-50000. 4 396 +39604 =40000. 5. 332 +5668-6000. 6 268 +1328400. 7 204+96300. 8 75+32%D107. 9 39+61-100. For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 nyasthitInAM devAnAM saptastokaH AhArazcaturthakAlaH / palyopamasthitInAmantardivadevAnAmucchvA- sasyocchAmo divasapRthattavasyAhAraH / yasya yAvanti sAgaropa sAhArI mANi sthitistasya tAvatsu ardhamAseSu ucchAsaH, tAvatsvava vrssshsressvaahaarH|| ____TI-daza varSasahasrANi yeSAM sthitisteSAM stokasaptakAtikrAntAvucchAsaH ekadivasA. ntaritazcAhArAbhilASaH, palyopamasthitInAM divasAbhyantare samucchAso divasapRthattava. syAhAraH, dviprabhRtyAnavabhyaH pRthaktvasaMjJA pAribhASikI / yasya yAvantItyAdi sujJAnam // bhA0-devAnAM savedanAH prAyeNa bhavanti, na kadAcidasavedanAH / yadi cAsadvedanA bhavanti tato'ntarmuhUrtameva bhavanti, na parataH, anubaddhasaddhedanAstUtkRSTena SaNmAsAn bhavanti // uppaatH| AraNAcyutAdUrdhvamanyatIrthAnAmupapAto na bhavati / svaliGginAM bhinnadarzanAnAmA aveyakebhya upapAtaH / anyasya samyagdRSTaH saMyatasya bhaMjanIyaM A srvaarthsiddhaat| brahmalokAdUrdhvamA sarvArthasiddhAcaturdazapUrvadharANAmi _ ti // anubhAvo vimAnAnAM siddhakSetrasya cAkAze nirAlambasthitAnubhAvavicAraH pA to lokasthitireva hetuH / lokasthitirlokAnubhAvo lokasvabhAvo jagaddharmo'nAdipariNAmasantatirityarthaH / sarve ca devendrA graiveyAdiSu ca devA bhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAbhiSekaniSkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNanirvANakAleSvAsInAH zayitAH sthitA vA sahasavAsanazayanasthAnAzrayaiH pracalanti, zubhakarmaphalodayAllokAnubhAvata eva vaa| tato janitopayogAstAM bhagavatAmananyasadRzIM tIrthakaranAmakarmodbhavAM dharmavibhUtimavadhinA''lokya saJjAteMvegAH saddharmabahumAnAH kecidAgatya bhagavatpAdamUlaM stutivandanopAsanahitazravaNairAtmAnugrahamavApnuvanti / kecidapi tatrasthA eva pratyutthAnAJjalipraNipAtanamaskAropahAraiH paramasaMvinAH saddharmAnurAgotphullanayanavadanAH samabhyarcayanti // 22 // abrAha-trayANAM devanikAyAnAM lezyAniyamo'bhihitaH / atha vaimAnikAnAM keSAM kA lezyA iti? / atrocyate TI0-devAnAM saddhedanA ityAdi bhASyam / yadA nAma kenacinimittenAzubhA vedanA devAnAM prAdurasti tadA'ntamuhUrtameva syAt , tataH paraM nAnubadhnAti, sadvedanApi santataM devA 1 'saptasu stokeSu' iti gha-pAThaH / 2 bhajanIyaH' iti k-paatthH| 3 'ddhi.' iti gha-pAThaH / 40cya.' iti gh-paatthH| 5 ' tasavegAH' iti gha-pAThaH / 6'mAnAt ' iti gha-pAThaH / 7 'tyupasthApanA' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 23-24 ] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 305 pANmAsikI bhavati, tataH paraM vicchidyante'ntarmuhUrta, tataH punaranuvartate / upapAto'dhunA, acyutAt paramanyaliGgena nopapAto'sti mithyAdRSTeH, svaliGginAmiti sAdhuveSadhAriNAM bhinnadzanAnAM mithyAdRzAM yAvaduparitanauveyANi tAvadupapAtaH, samyagdRzastu sAdhoH saudharmAdArabhya yAvata sarvArthasiddhavimAnaM tAvadupapAtaH / ayaM cAparo niyamaH-brahmalokAdadhazcaturdazapUrvadharo nopapadyate, paratastu sarvArthasiddhavimAnAvadhika utpAdaH / zeSaM sujJAnam // 22 // atrAha-trayANAmityAdisambandhagranthaH / bhavanavAsivyantarajyotiSkANAM dravyale. zyAniyamo'bhihitaH, vaimAnikAnAM tu keSAM kA dravyalezyA ? tata Aha sUtram-pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 4-23 // bhA0-uparyupari vaimAnikAH saudharmAdiSu dvayostriSu zeSeSu ca pItapadmazuklalezyA bhavanti yathAsaGkhyam / dvayoH pItalezyAH saudharmezAnayoH, triSu padmalezyAH sanatkumAramAhendrabrahmalokeSu / zeSeSu lAntakAdiSu A sarvArthasiddhAcchu klalezyAH / uparyupari tu vizuddhataretyuktam // 23 // vaimAnikAnAM atrAha-uktaM bhavatA-dvividhA vaimAnikA devAH-kalpopapannAH - kalpAtItAzca (sU018) iti / tataH ke kalpA ityatrocyateTI-pItapadmazuklalelyA vitrishessessu| pUrvatra bahuvrIhiruttaratra dvandvaH, yathAsaGkhyaM cAbhisambandhaH kAryaH / uparyupari vaimAnikA ityAdi bhASyam / samAnatve satyapyuparyupari vizuddhiprakarSaH, saudharmezAnayoH kanakavacchucayaH surAH, sanatkumAramAhendrabrahmalokeSu padmadalatviSaH / lAntakAdiSu dhavalarucayaH sarvArthasiddhaparyavasAneSu, bhAvalezyAH punaradhyavasAyarUpatvAda SaDapi vaimAnikAnAM santItyavagantavyam / apare varNayanti-bhAvalezyAniyamo'yam, sa tu na suSThu saGgacchata iti nAdriyate, ekapradeze sarvadevAnAM lezyAvidhAnaM kimiti na kRtaM cet, tana, sukhaprabodhatvAd vyatikaranivRtyarthatvAJceti // 23 // atrAha-uktaM bhavatetyAdipAtanikAgranthaH / dvividhA vaimAnikA iti prAgabhihitakalpavAsinaH kalpAtItAzca, tat ke punaH kalpA iti ? atrocyate sUtram-prAg aveyakebhyaH kalpAH // 4-24 // bhA0--prAga graiveyakebhyaH kalpA bhavanti, saudharmAdaya AraNAcyutaparyantA ityarthaH / ato'nye kalpAtItAH // 24 // TI0-vividhavimAnAzrayA vyAkhyAtasaGkhyAvizeSA aveyakebhya ArAta kalpA bhavanti, zeSaviSayasambandhe diglakSaNA pazcamI, kalpazabda uktArthaH / indrAdidazakalpanAtmakatvAt kalpAH, saudharmAdyo'cyutaparyavasAnA iti ||shessaaH kalpAtItA iti // 24 // 1'rucaH' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 8 bhA0- - atrAha kiM devAH sarva eva samyagdRSTayo yad bhagavatAM paramarSINAmarhatAM janmAdiSu pramuditA bhavantIti / atrocyate-na sarve samyagdRSTayaH, kintu samyagdRSTayaH saddharma bahumAnAdeva tatra pramuditA bhavantyabhigadevAnAM dRSTiH cchanti ca / mithyAdRSTayo'pi ca lokacittAnurodhAdindrAnuvRttyA parasparadarzanAt pUrvAnucaritamiti ca pramodaM bhajante'bhigacchanti ca / laukAntikAstu sarva eva vizuddhabhAvAH saddharmabahumAnAt saMsAraduHkhArtAnAM ca sattvAnAmanukampayA bhagavatAM paramarSINAmarhatAM janmAdiSu vizeSataH pramuditA bhavanti / abhiniSkramaNAya ca kRtasaGkalpAn bhagavato'bhigamya prahRSTamanasaH stuvanti sabhAjayanti ceti // 24 // atrAha - ke punarlokAntikAH katividhA veti? atrocyate 306 TI0 - atrAha - kiM devAH sarva eveti bhASyam / kalpavAsinastAvat sukhAsaktA api santo bhagavatAM trilokabandhUnAmarhatAM janmaniSkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNa nirvANakAleSvanubhAvato jJAnAccAsInAH zayitAH sthitAH prasthitA vA sahasaivAsana calanAd darzana vizuddhibhaktyanuvRttyanurAgAnanyasadRzatIrthakara nAmakarmodaya vibhUtijanitakutUhala saddharmabahumAna saMzayacchedApUrvapraznAnubhAvAdyanekakAraNa noditAH prAyastIrthakarapadAntika matyantai kAntahitamabhyetya stutivandanapUjanopAsanadharmazravaNaiH svapara zraddhAsaMvegajananairAtmAnamapanItakalmaSaM kurvanti / graiveyakAdayastu yathAvasthitA va kAyavAGmanobhirabhyutthAnAJjalipraNipAtatathAguNavacanaikAgryabhAvanAbhirbhagavato'rhato namasyanti / na ca sarve devAH samyagdRSTayaH, kintu mithyAdRSTayo'pi vi(abhi) hitAnekakAraNAH pUjAmarhatAM vidadhata iti / laukAntikAstu sarve samyagdRSTayo 'vazyaM cArhaccaraNamUlamAyAntyarhadAdisaMvegaprazaMsArthamAtmahitArtha ceti // 24 // atrAhetyAdipAta nikAgranthaH / kasmin punaH kalpe vimAne vA lokAntikA devAH prativasanti katividhA [ bhedA ] vA iti 1 / atrocyate sUtram - brahmalokAlayA lokAntikAH || 4-25 / / bhA0- - brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti nAnyakalpeSu, nApi parataH / brahmalokaM parivRtyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti // 25 // tadyathATI0 - brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavantItyAdi bhASyam / sAmarthyalabhyamevakAraM darzayati, avadhAraNaphalaM ca, nAnyakalpeSu nApi parato graiveyakAdiSviti / lokAnte bhavAH lokAntikAH, atra prastutatvAt brahmaloka eva parigRhyate, tadantanivAsino lokAntikAH, sarvabrahmalokadevAnAM lokAntikatvaprasaGga iti cet, na, lokAntopazleSAt, jarAma1 'laukA 0' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 26-27 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 307 raNAgnijvAlAkIrNo vA lokastadantavartitvAt lokAntikAH karmakSayAbhyAsabhAvAcca / brahmalokaM parivRtyASTAsu dizvaSTavikalpA bhavanti / atra diggrahaNaM sAmAnyena digvidikpratipatyartham / brahmalokA'dhovyavasthitariSThavimAnaprastAravartinyo'kSapATakasaMsthitA aruNavarasAgare samudbhUtA atibahalatamaHkAyaprabhavAH kRSNarAjyo'STau bhavanti, yAsAM madhyena prayAn devo'pyekaH saGkSobhamApadyateti / tatra dvayordvayoH kRSNarAjyormadhyabhAga ete bhavanti / sthApanA // 25 // tadyathAsUtram-sArasvatAdityavanyaruNagardatoyatuSitAvyobAdhamaruto 'riSThAzca // 4-26 // bhA0--ete sArasvatAdayo'STavidhA devA brahmalokasya pUrvottarAdiSu dikSu pradakSiNaM bhavanti yathAsaGakhyam / tadyathA-pUrvottarasyAM dizi sArasvatAH, pUrvasyAmAdityA ityevaM zeSAH // 26 // ___TI0--vimAnasAhacaryAd devAnAM sArasvatAdisaMjJAH / ete sArasvatAdayo. aSTavidhA devA ityAdi sugamam / pUrvottarasyAM dizi sArasvatAH, pUrvasyAmAdityAH, lokAntikAnAM vya. ..... pUrvadakSiNasyAM vahnayaH, dakSiNasyAmaruNAH, dakSiNAparasyAM gardatoyAH, apa050 rasyAM tuSitAH, aparottarasyAmavyAbAdhAH, uttarasyAM marutaH, mdhye'risstthaaH|| nanvevamete nava bhedA bhavanti, bhASyakRtA cASTavidhA iti mudritAH / ucyate-lokAntavartina ete'STabhedAH mariNopAttAH, riSThavimAnaprastAravartibhirnavadhA bhvntiitydossH| Agame tu navadhaivAdhItA iti ||evmyN kArmaNazarIrapraNAlikayAsravApekSayA''pAditasukhaduHkhAnAM bhavyAbhavyabhedAhitadvaividhyAnAM prANinAM saMsAro'nAdiraparyavasAnaH, anyeSAM mohopazamanakSapaNaM pratyAdRtAnAmapratipatitasamyagdarzanAnAM parItaviSayatvAt saptASTAni bhavagrahaNAnyutkarSaNAnubandhIni, jaghanyena dvivANyativAhyocchidyate, ityavizeSa satyanye bhAjyAH // 26 // amI punarutkarSeNa sUtram-vijayAdiSu dvicaramAH // 4-27 // TI0--dvau caramAveSAM dvicaramAH / caramazabda uktArthaH, caramadvidehA itiyAvat / caramatvamekasminniti cet, na, aupacArikatvAt / __bhA0-vijayAdiSvanuttareSu vimAneSu devA dvicaramA bhavanti / vicaramA iti tatazcayutAH paraM dirjenitvA sidhyantIti / sakRt sarvArthasiddhamahAvimAnavAsinaH, zeSAstu bhajanIyAH // 27 // 1'vyAbAdhAriSTAmarutaH' iti ka--pAdaH / ghasthA For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 anuttaradevAnAM TI--vijayAdiSvityAdi bhASyam / vijayAdiSu caturpu vimA bhavocchedaH neSu, anyavijayAdivyAvRttyarthamanuttaragrahaNam, anuttarazabdasparzAdiyogA. danuttaravimAnAni teSu devA vicaramA bhavanti, dvicaramatvaM spaSTayati-tato vijayAdibhyazyutAH param-utkarSeNa dvirjanitvA manuSyeSu siddhimanugacchanti, vijayAdivimAnAccyuto manuSyaH punarapi vijayAdiSu devastatacyuto manuSyaH san sidhyatIti / apare varNayanti-vijayAdibhyazcyutAH parato manuSyAH sarvArthasiddhajanmalAbhaM labdhvA tRtIye bhave sidhyantIti dvicaramAH / etattvayuktaM vyAkhyAnam / sarvArthasiddhavimAnotpAde sati tatpracyutisamanantarajanmani siddhigatizravaNAt ko'tizayastatra vijayAdInAmiti / sarvArthasiddhavimAnavAsinastu sakRnjanitvA manuSyeSu siddhimadhigacchanti-muktimAsAdayanti, sarve cAnuttaropapAtinaH kila devAH pratanukarmANo bhavantIti / yathA''hAgame-"aNuttarovavAdiyANaM devANaM ! bhaMte ! kevaieNaM kammAvaseseNaM aNuttarovavAdiyatteNa uvavannA ? goyamA ! jAvatiannaM chaThabhattIe samaNe niggaMthe kammaM nijarei evatieNaM kammAvaseseNa aNuttarovavAiyattAe uvvnnaa"| zeSAstu bhajanIyAH / vaimAnikapratipattyartha vA zeSagrahaNam / athavA samastadevapratipAdanArthamadhyavasAtavyam, ataH zeSAH kadAcit kacit sakRd dvitricatuHprabhRti vA manuSyeSu janmAsAdya siddhayantIti // 27 // bhA0-atrAha uktaM bhavatA-jIvasyaudayikeSu bhAveSu tiryatiryaprastAvaH yonigatiriti, tathA sthitau 'tiryagyonInAM ca ' (a0 3, sU0 18) iti, AsraveSu 'mAyA tairyagyonasya' (a06, sU0 17) iti / tatke tiryagyonaya iti ? / atrocyate___TI-atrAha-uktaM bhavatetyAdisambandhagranthaH / dvitIye'dhyAye (mU06) audayikabhAvavyAkhyAprastAve tiryagyonigatiruktA, tRtIyAdhyAyaparisamAptau (sU0 18 ) tirya. gyonijAnAM ceti sthitirAyuSo'bhihitA, SaSThe cAsravaprastAve (sU0 17 ) mAyA tairyagyonasyeti vakSyate, tat ke tiryagyonaya iti?| atrocyatesUtram-aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 4-28 // bhA0-aupapAtikebhyazca nArakadevebhyo manuSyebhyazca yathoktetirazcA nidazA bhyaH zeSA ekendriyAdayastiryagyonayo bhavanti // 28 // TI0-aupapAtikebhyazcetyAdi bhASyam / aupaipAtikA nArakadevAstebhyo manuSya1 anuttaropapAtikA devA bhadanta ! katipayena karmAvazeSeNa anuttaropapAtikatvena upapannAH ? gautama ! yAvat SaSThabhaktikaH zramaNaH nirgranthaH karma nirjarayati etAvatA karmAvazeSeNa anuttaropapAtikatayA upapannAH ( bhg0)| 2 'upapAtikA' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 sUtrANi 29-31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhyazca garbhavyutkrAntibhyaH sammUchenajebhyazca ye zeSAH ekadvitricatuSpazcendriyAste sarve'pi tiryagyonivyapadezabhAjo bhavanti / devAdivat tadAdhAranirdeza iti cet, na, sarvalokavyApisvAt, tiryagloke caite bhUyAMsa iti tiryagyonisaMjJA pratipattavyeti // 28 // bhA0-atrAha-tiryagyonimanuSyANAM sthitiruktA / atha devAnAM kA sthitiriti / atrocyate TI0-atrAha-tiryagyonimanuSyANAmityAdipAtanikAgranthaH / tRtIyAdhyAyaparisamAptau nRtirazcAM parAparasthitI gadite / atha devAnAM bhavanavAsiprabhUtInAM kA sthitirAyuSa iti / atrocyate sUtram-sthitiH // 4-29 // bhA0--sthitirityata Urdhva vakSyate // 29 // TI-sthitirityata Urca vakSyata iti bhASyam / itaH prabhRti sthitirityadhikriyate, sA tu dvayI jaghanyotkRSTabhedAditi, yadyevamubhayasambhave bhavanavAsinAmeva tAvadAdinirdezamA jAmucyatAM kA parA sthitiriti, ime'bhidadhmahe satyapi teSAM vikalpabahutve mahAmandarAvadhedekSiNottarArdhAdhipativibhAga evAdriyate // 29 // sUtram-bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 4-30 // bhavanAsino bhA0-bhavaneSa tAvad bhavanavAsinAM dakSiNArdhAdhipatInAM sthitiH palyopamamadhyardhaM parA sthitiH, dvayoryathoktayorbhavanavAsIndrayoH pUrvo dakSiNArdhAdhipatiH para uttarArdhAdhipatiH // 30 // TI-bhavaneSa dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham, camaraM vihAyAsuranikAyaparighRDhaM zeSabhavanavAsidakSiNArdhAdhipatInAmardhAdhikaM palyopamaM sthitirAyuSo veditavyA, uktalakSaNaM palyopamam, adhikamadhamasmiMstadidamadhyardham , bahuvrIhiNA palyopamAbhisambandhaH, sandehApanodanAyedamAkhyAyate-pUrvanirdiSTayodayorbhavanavAsIndrayoH prathamanirdiSTo yaH sa dakSiNArdhAdhipatiravaseyaH, pazcAnnirdiSTa uttarArdhAdhipatiriti // 30 // athottarArdhAdhipatInAmAyuSaH kA sthitirityAha sUtram-zeSANAM pAdone // 4-31 // bhA0-zeSANAM bhavanavAsiSvadhipatInAM (zeSANAM) dve palyopame pAdone parA sthitiH| ke ca zeSAH? uttarArdhAdhipataya iti // 31 // 1' dvayoH ' ityadhiko gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 TI0 - dakSiNArdhAdhipatInAM vyatiriktA uttarArdhAdhipatayaH zeSA balivyatiriktAH teSAM pAdone dve palyopame sthitirAyuSaH, pAdacaturthabhAga iti // 31 // atha kimeSAM bhavanavAsyadhipatInAM sarveSAmiyaM parA sthitiH / netyucyate kintvAdhipatyasAmAnye vizeSeNAnayoH pratipattavyA // 31 // 310 sUtram - asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 4--32 // bhA0- asurendrayostu dakSiNArdhAdhipatyuttarArdhAdhipatyoH sAgaropamamadhikaM ca yathAsaGkhyaM parA sthitirbhavati // 32 // TI0 - pUrvA (dakSiNA ?)rdhAdhipatezcamarasyottarArdhAdhipatezca balirAjasya yathAsaGkhyameva, sAgaropamaM camarasya balestadevAdhika kiyatA'pi vizeSeNa sAgaropamasthitirAyuSo bhavatIti / uktaM ca sAgaropamaM lakSaNataH prAgiti, asurakumArINAM catvAri palyopamAni sArdhAni parA sthitiH, zeSANAM nAgavadhUprabhRtInAM sarvabhavanavAsinInAM dezonaM palyopamamutkRSTA sthitiriti // 32 // AdyadevanikAyasthitivyAkhyAnAnantaraM vyantarajyotiSkAnava saraprAptAnatilaGghyopariTAdeva tAvallAghavArthinA vaimAnika nikAya sthitirAkhyAyate-- vaimAnikasthi- sUtram -- saudharmAdiSu yathAkramam // 4- 33 // -- saudharmamAdiM kRtvA yathAkramamita UrdhvaM parA sthitirva bhA0- tiprastAvaH kSyate // 33 // TI0 - saudharmamAdiM kRtvA yAvat sarvArthasiddhavimAnaM tAvad yathAkramamiti UrdhvaM sthitirvakSyate devAnAmAyuSa iti // 33 // sUtram - sAgaropame // 4-34 // bhA0- saudharme kalpe devAnAM parA sthitirde sAgaropame iti // 34 // TI0 - indrasAmAnikAnAM sAgaropamadvayaM saudharme sthitirutkRSTA labhyata iti // 34 // sUtram - adhike ca // 4--35 // bhA0- aizAne dve sAgaropame adhike parA sthitirbhavati // 35 // TI0--adhike ca yathAkramagrahaNAdaizAno'bhisambadhyate / dve sAgaropame kiyatA'pi vizeSeNAdhike aizAne kalpe parA sthitirindrAdInAmiti // 35 // sUtram - sapta sanatkumAre // 4 -- 36 // bhA0-- sanatkumAre kalpe sapta sAgaropamANi parA sthitirbhavati // 36 // 1' dve' ityadhiko ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 37-38] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 311 TI-sanatkumAre sapta sAgaropamANi parA sthitirindrAdInAmiti // 36 // sUtram-vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 4-37 // __bhA0-ebhirvizeSAdibhiradhikAni sapta mAhendrAdiSu parA sthitirbhavati / sapteti vartate / tadyathA-mAhendre sapta vizeSAdhikAni, brahmaloke tribhiradhikAni mAhendrAdInAM parA sapta, dazetyarthaH / lAntake saptabhiradhikAni sapta, caturdazetyarthaH / sthitiH mahAzukre dazabhiradhikAni sapta, saptadazetyarthaH / sahasrAre ekAdazabhiradhikAni sapta, aSTAdazetyarthaH / AnataprANatayostrayodazabhiradhikAni sapta, viMzatirityarthaH / AraNAcyutayoH paJcadazabhiradhikAni sapta, dvAviMza. tirityarthaH // 37 // ____TI.-sapta sAgaropamANi vizeSeNAdhikAni mAhendre parA sthitiH, brahmaloke sapta tribhiradhikAniparA sthitiH,daza saagropmaanniityrthH| lAntake sapta sAgaropamANi saptabhiradhikAni parA sthiticaturdazasAgaropametiyAvat / mahAzukre sapta sAgAropamANi dazabhiradhikAni parA sthitiH, saptadaza sAgaropamANItyarthaH / sahasrAre sapta sAgaropamANyekAdaza bhiradhikAni parA sthitiraSTAdazasAgaropametiyAvat / AnataprANatayoH sapta sAgaropamANi trayodazabhiraghikAni parA sthitiviMzatisAgaropametyarthaH / ekendropabhogyatvAnna pRthaka klpdvye'bhihitaa| AraNAcyutayoH sapta sAgaropamANi pazcadazabhiradhikAni parA sthitirdvAviMzatisAgaropametyarthaH / atrApyekendropabhogyatvAdeva na vivekenAbhidhAnamiti // 37 // sUtram-AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 4-38 // bhA0-AraNAcyutAdUrdhvamekaikenAdhikA sthitirbhavati navasu aveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / AraNAcyute dvAviMzatiaveyakeSu pRthgekaikenaadhikaastryoviNshti(prbhRti)rityrthH| evamekaikenAdhikAH sarveSu navasu yAvat sarveSAmupari navame ekatriMzat / sA vijayAdiSu caturvapyekenAdhikA dvAtriMzat |saa'pyekenaadhikaa, sarvArthasiddhe tvajaghanyotkRSTA trayastriMzaditi // 38 // TI-AraNAcyutAditi kRtaikavadbhAvo nirdezaH, AraNopalakSito vA'cyutaH, Urdhvamekaikena sAgaropameNAdhikA navasvapi graiveyakeSu vijayAdiSu ca catuSu sarvArthasiddhe ca parA sthitirveditavyeti / zeSaM bhASyaM sujJAnameva // 38 // bhA0-atrAha-manuSyatiryagyAnijAnAM parApare sthitI vyAkhyAte,athopapAtikAnAM kimekaiva sthitiH parApare na vidyate iti ? / atrocyate For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 4 TI-abAhetyAdisambandhagranthaH / nRtirazvAM parApare sthitI vyAkhyAte, aupapAtikAnAM punArakadevAnAM kimekaivotkRSTA sthitiritarA nAsti ? / astItyAha sUtram-aparA palyopamamadhikaM ca // 4-39 // __ bhA0-saudharmAdiSveva yathAkramamaparA sthitiH palyopamamadhikaM ca / aparA jaghanyA nikRSTetyarthaH / parA prakRSTA utkRSTatyanarthAntaram / tatra saudharme'parA sthitiH palyopamam, aizAne palyopamamadhikaM ca // 39 // TI-saudharmAdiSu yathAkramamityetadanuvartate, aparA jaghanyA, saudharme kalpe palyopamamAyuSaH sthitirbhavati, aizAne tadeva palyopamamadhikaM kiyatApi vizeSeNa jaghanyA sthitiriti / sUtram-sAgaropame // 4-40 // bhA0-sanatkumAre aparA sthiti sAgaropame / / 40 // TI0-sanatkumAre dve sAgaropame jaghanyA sthitiH||40|| sUtram-adhike ca // 4-41 // bhA0-mAhendre jaghanyA sthitiradhike he sAgaropame // 41 // TI0-dve sAgaropame adhike jaghanyA sthitirmAhendre // 41 // sUtram-parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA / / 4-42 // bhA0-mAhendrAt parataH pUrvA parA(pUrvA)'nantarA jaghanyA sthitirbhavati / tadyathA-mAhendre parA sthitirvizeSAdhikAni sapta sAgaropamANi sA brahmaloke jaghanyA sthitirbhavati / brahmaloke daza sAgaropamANi parA sthitiH sA lAntake jghnyaa| evamA sarvArthasiddhAditi / [ vijayAdiSu caturSu parA sthitistrayastriMzat sAgaropamANi, sA'jaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti ] // 42 // ___TI--parataH parataH pUrvA pUrvAnantarA brahmalokAdiSu pUrvakalpasthitirutkRSTA soparitanAnantarakalpe jaghanyA veditavyA / tadyathA-mAhendre sapta sAgaropamANi vizeSAdhikAni parA sthitiH sA brahmaloke jaghanyA / brahmaloke daza sAgaropamANi parA sA lAntakejaghanyetyevaM zeSeSvapyAyojanIyA yAvat srvaarthsiddhvimaanm|ttr vijayAdiSu caturthe jaghanyenaikatriMzadutkarSeNa dvAtriMzat, sarvArthasiddha trayastriMzat sAgaropamANyajaghanyotkRSTA sthitiH| bhASyakAreNa tu sarvArthasiddhe'pi jaghanyA dvAtriMzat sAgaropamANyadhItA, tanna vidmaH yadyapi varjana prasaGge prAk caturthyAH prAk praiveyakebhya ityAdivat prAkzabdaH prayujyate, samAdAnaprasaGge Acaturthya ityAdivat ADA nirdeza ityatra AGA nirdezAt sarvArthasiddhasyApi grahaNamApannamiti vRttyabhiprAyaH, paraM prAgajaghanyotkRtayA trayastriMzataH sAgaropamANAM kathanAt na tatra jaghanyasthitiranyA bhaassykRto'bhipretaa| ekaputrasya jyeSThakaniSThatAbadatu anaaddoktiH| For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrANi 13-16] svopajJabhASya-dIkAlaGkRtam 313 kenApyabhiprAyeNa / AgamastAvadayama-"sevaThasiddhadevANaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! ajahaNNukkoseNaM tittIsaM sAgarovamAI ThiI pannattA" (prajJA0pa0 4, suu0102)| saudharme devInAM parigRhItAnAM jaghanyena palyopamamutkarSeNa sapta palyopamAni, aparigRhItAnAM jaghanyena palyopamamutkarSeNa tu paJcAzat palyopamAni, aizAne tu parigRhItadevInAM sAtirekaM palyopamamutkarSeNa nava palyopamAni, aparigRhItAnAM jaghanyana sAtirekaM palyopamamutkarSaNa paJcapaJcAzat palyopamAnIti // parataH parataH pUrvA pUrvAnantaretyabhisambandhukAmotrAprakRtAnAmapi laghvartha punarvaktavyagauravabhItyA'vatArayati sUtram-nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 4-43 // bhA0-nArakANAM ca dvitIyAdiSu bhUmiSu pUrvA pUrvo parA sthitiranantarA parataH parato'parA bhavati / tadyathA-ratnaprabhAyAM nArakANAmekaM sAgaropamai parA ra sthiItaH, sA jaghanyA zarkarAprabhAyAm / trINi sAgaropamANi " parA sthitiH zarkarAprabhAyAM, sA jaghanyA vAlukAmabhAyAmityevaM saryAsu / tamaHprabhAyAM dvAviMzatiH sAgaropamANi parA sthitiH sAjaghanyA mahAta. mAprabhAyAmiti // 43 // TI0-sujJAnameva bhASyaM prAyaH, saptamyAM catueM narakeSu jaghanyA dvAviMzatisAgaropamA sthitirutkRSTA trayastriMzat sAgaropamANi, apratiSThAne tu trayastriMzat sAgaropamANyajaghanyotkaTeti // 43 // atha prathamAyAM kathaM jaghanyA pratipattavyetyAha sUtram-daza varSasahasrANi prathamAyAm // 4-44 // bhA0-prathamAyAM bhUmau nArakANAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 44 // TI0-daza varSasahasrANi prathamAyAM prathamavasudhAnArakANAM sthitirjaghanyaitAvatIti 44 sUtram-bhavaneSu ca // 4-45 // bhA0-bhavanavAsinAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiriti // 45 // TI0-bhavanavAsinAmapyeSaiva jaghanyeti // 45 // sUtram-vyantarANAM ca // 4-46 // bhA0-vyantarANAM ca devAnAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH||46 / / TI0-eSAmapi jaghanyA bhavanavAsidevavada draSTavyeti // 46 // 1 sarvArthasiddhadevAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! ajaghanmotkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi sthitiH prhptaa| 4. For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ adhyAyaH sattvArthAdhigamasUtram atha vyantarANAM parA sthitiH kIdRzItyAha sUtram-parA palyopamam // 4-47 // bhA0-vyantarANAM parA sthitiH palyopamaM bhavati // 47 // TI-vyantaradevAnAM palyopamamutkRSTA, vyantarINAmutkarSeNa palyopamAmiti // 47 // atha jyotiSkANAmutkRSTasthityabhidhitsayA prAha sUtram-jyotiSkANAmadhikam // 4-48 // bhA0--jyotiSkANAM devAnAmadhikaM palyopamaM sthitirbhavati // 48 // TI0-palyopamamityanuvartate, tadadhikaM jyotiSkadevAnAmutkRSTA sthitiH sUryadevasya varSasahasrAdhikaM palyopamam, candramaso varSalakSAdhikaM tadeva, jyotiSkadevInAmutkarSeNa palyopamArdha pazcAzadbhirvarSasahasrairabhyadhikamiti // 48 // sUtram-grahANAmekam // 4-49 // bhA0-grahANAmekaM palyopamaM parA sthitirbhavati // 49 // TI0-palyopamamabhisambandhyate, aGgArakAdInAmiti // 49 // sUtram-nakSatrANAmadhema // 4-50 // bhA0-nakSatrANAM devAnAmardhapalyopamaM parA sthitirbhvti||50|| TI-azvinyAdInAM palyopamA sthitiH pareti // 50 // sUtram-tArakANAM cturbhaagH|| 4-51 // bhA0-tArakANAM ca palyopamacaturbhAgaH parA sthitirbhavati // 51 // TI0--parA sthitiH palyopamacatubhAgastArakANAmiti // 51 // sUtram-jaghanyA tvssttbhaagH|| 4-52 // bhA0-tArakANAM tu jaghanyA sthitiH, palyopamASTabhAgaH // 52 // TI0-tArakANAM palyopamASTabhAgo jaghanyeti // 52 // sUtram--caturbhAgaH zeSANAm // 4-53 // bhA0-tArakAbhyaH zeSANAM jyotiSkANAM caturbhAgaH palyopamasyAparA sthitiriti // 53 // TI-tArakavyatiriktajyotiSkANAM grahanakSatrANAM jaghanyA sthitiH palyopamacaturbhAgo veditavyeti // 53 // // iti zrItattvArthasaGgrahe arhatpravacane bhASyAnusAriNyA TIkAyAM devagatipradarzano nAma caturtho'dhyAyaH // // iti cturtho'dhyaayH|| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 5 TI.-nirdezasvAmitvAdibhiranuyogadvArairlakSaNavidhAnamAjo jIvAnamivAyoDezasUtre vatsamanantaropadiSTAnajIvAn vivakSuH paJcamAdhyAyasambandhAbhiprAyeNAha bhA0-uktA jIvAH, ajIvAna vakSyAmaH // TI.-abhihitA yathAzakti dravyabhAvaprANakalApavartino jantavaH suratiyaanuSyanAraka vidhAnatastathA sAkArAnAkAropayogadvayalAJchanAvicchinnacaitanyazaktitazca / - adhunA tu lakSaNavidhAnAbhyAmajIvAn dharmAdIMcaturaH sahakAlAnabhidhAsyAma iti pratyajJAyi vAcakamukhyena, ataH prakRtapratijJAsvatattvapracikAzayiSayedamAha sUtram-ajIvakAyA dhrmaadhrmaakaashpudglaaH|| 5-1 // TI0-uktalakSaNA jIvAH, ' upayogo lakSaNam ' (a0 2, sU08) iti. na jIvA ajIvAH dravyabhAvaprANAnabhisambandhAdanAttacaitanyazaktayaH, vaizeSikaM jIvalakSaNamanusandhAya pratiSedhaH kriyate, na sattvajJeyatvaprameyatvAdi, 'nayuktamivayukta cetyAdinyAyAt, anyathA vyomotpalAdikalpAH syurajIvA ityato jIvadravyaviparyayA bhavantyajIvAH / na cAtra dravyavastutayoviparyAsa iSTaH, yasmAd dravyatvamevAtrAnuzAsti zAstrakAraH, tathA vastutAviparyAse pratiSedhasya gaganendIvarasamAnatA'nuSajyeta dharmAdInAm, ataH pArizeSyAcaitanya vaividhyam guNaviparyayaH, sa ca viparyAsarUpaH pratiSedho dvidhA-prasajyaparyudAsabhedAda, tayormUlala kSaNamidam "pratiSedho'rthanirdiSTa, ekavAkyaM vidheH prH| tadvAnasvapadoktazca, paryudAso'nyathetaraH // " jIvAdanyoJjIva iti paryudAsaH sata eva vastuno'bhimataH, vidhipradhAnatvAt, atastulyAstitveSu bhAveSu caitanyaniSedhadvAreNa dharmAdiSvajIvA ityanuzAsanam // apare varNayanti-jIvanImakarmaNaH pratiSedhotra vivakSitaH, tacca jIvanAma jIvanAt kila bhavati, ato'cetaneSvakarmasu ca vastuSu tulye'stitve dharmAdiSvajIvatvamiti / atra dvayaM duSyati, prAk tAvad vAcoyuktirevAnupapanA jIvanAmakarmeti, nahi kizcijjIvanAmakame prasiddhamAgame, Ayurhi jIvanamucyate, na punarnAmeti, tathA yadyakarmasu vastuSvajIvatvavidhiH, siddhAnAmapyajIvatvaprasaGgaH, tatazcAjIva 1. tipratijJAsya tattva0' iti g-paatthH| 2 ajIvana jIvanti jIviSyanti ceti jIvA itinyutpattivyabhAvaprANadhAraNamAzritya na karmaNaH pratiSedho'jIve. yadA ca kevaladravyaprANApekSayA jIvanaM tadA gozabdavat vAcyaniyamanaM vAcyaM pAriNAmikaM jIvatvaM, tacca siddhe'pi, tato nAsAvajIvaH RjusUtrAyapekSayA tasyAjIvatve'pi naigamAyapekSayA tathAtvAt nAtra tsyaajiivtvvivkssaa| For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 kAyAH dharmAdharmAkAzasiddhapudgalA iti SaDastikAyAH prasajyeran / atha matamacetaneSvakarmasvajIvatvam, evaM tarhi caitanyapratiSedha evaM jyAyAn kiM jIvana pratiSedheneti / jIvo na bhavatItyajIva iti prasajyapratiSedhaH, sa ca prasaktasya bhavati bhUyaseti, atra ca na kathaJcit prasaktacaitanyadharma ityata upekSyate / ajIvAnAM kAyAH ajIvakAyAH, zilAputrakasya zarIramityabhede'pi SaSThI dRSTA, tathA suvarNasyAGgulIyakam, anyatvAzaGkAvyAvRttyartho vA karmadhAraya evAbhyupeyate, ajIvAtha te kAyAzcetyajIvakAyAH / kAyazabdaH upasamAdhAnavacanaH / pradezAnAmavayavAnAM 'ca sAmIpyenAnyonyAnuvRttyA samyag maryAdayA dhAraNamavasthAnamupasamAdhAnam / athavA kAyA vaite kAyAH, zarIrANi yathA pradezAvayavitvAt kAyazabdavAcyAnyevamete'pIti / kRtadvandvAcaite dharmAdayo nirdiSTAH, tatra dharmo vakSyamANagatyupagrahakAryAnumeyaH, sthityupagrahakAdharmAdInAM vicAraH ryaanumeyshcaadhrmH|| athASTau dharmAdharmau zubhAzubhaphaladAyinau kasmAnna gRhyete / // ucyate - dravyaprastAvApAstatvAd, guNatve sati tayoraprasaGgaH / api ca- jainAnAM dharmAdharmau zubhAzubhaphalaprasavasamarthau mUrtAveva pudgalAtmakatvAdataH pudgalagrahaNenaiva tayorgrahaNamiti nAsti tadviSayA manAgapyArekA / avagAhopakArAnu meyamAkAzam / alokAkAzaM kathamiti cet anavagAhyatvAditi, ucyate-taddhi vyApriyetaivAvakAzadAnena yadi gatisthitihetU dharmAdharmau tatra syAtAm, na ca tatra stastau tadabhAvAcca vidyamAno'pyavagAhanaguNo nAbhivyajyate kilA lokAkAzasyeti / pUraNAd galanAcca pudgalAH, saMhanyamAnatvAd visaMhatimattvAcca / puruSaM vA gilanti puruSeNa vA gIryante iti pudgalAH, mithyAdarzanAdihetuvartinaM pumAMsaM babhranti veSTayantIti giraNArthaH, itaratrAdAnArtho giratiH, puruSeNAdIyante kaSAyayogabhAjA karmatayeti pudgalAH / satyajIvatve kAlaH kasmAnna nirdiSTa iti cet ucyate - sa tvekIyamatena dravyamityAkhyAsyate dravyalakSaNaprastAva eva, amI punarastikAyAH vyAcikhyAsitAH, na ca kAlo'stikAyaH, ekasamayatvAditi / bhA0- dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pudgalAstikAya ityajIvakAyAH / tAn lakSaNataH parastAd vakSyAmaH / kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhA samayapratiSedhArthaM ca // 1 // ajIva kAya bhedAH TI0 - dharmAstikAya ityAdi bhASyam / sUtre dharmAdayaH kAyagrahaNaM ca sAkSAtkRtaM tadapyajIvapadasambaddhaM bhASyakAraH sAmAnAdhikaraNyanirdeze sati dharmAdibhiH saha saMghaTayati pratyekaMdharmAstikAya iti / / nanu ca dharmakAya iti bhAvyam, evamasti zabdo'ntarAlavartI kuto'tarkitaH 1 svarUpavizeSaNamettat, tena nAtra gatyAdinA viziSTapratiSedhaH, tattvataH jIvapudgalAnAM gatisthitihetU dharmAdharmau na tatra, tathA ca zeSacatuSTayAstitvAbhAvastatreti manasyAdhAyaiva vakSyati tadabhAvetyAdi / 2 ajIvakA yA iti suvacam | yadvA astItyasyobhayatrApi avyayIbhUtAkhyAtatA / yadvA padaikadeze padasamudAyopacAra iti mUle kAyazabdenAstikAyagrahaNaM, tathA ca bhASye dharmAstItyAdivyAkhyA na virodhinI / For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 317 patita iti ? / ucyate- jJAnazabdayornibandhamubhayamarthavidaH pracakSate svabhAvarUpamApattirUpaM ca, tatra pratyastamitaniravazeSavizeSaNaH svabhAvarUpaH sarvadA'pyavikAryo yenAMzena dhauvyapadavyapadezamaznute'sau, yathA caitanyamAtmano'kRtrimam, mUrtatvaM vA pudgaladravyasya, dharmAdInAmamUrtatvaM sakalalokavyApitA gatyAdyupagrahAdilakSaNAni ca dhruvANyetAni / ApAdanamApattiH - AvirbhAvatirobhAva, vastunaH utpAdavinAzAvitiyAvat, tatra mRnmUrtirUpAdisvabhAvamajahad vastu ghaTakapAlazakalAkAramAskandannu) du1)tpadyata iti vyapadizyate, yathA hi mahataH sarasastaraGgamAlAH TumArutavegAyAsitAH prAduSyanti jaladravyAtmikAzca tAH, evaM ghaTAdayo'pIti / tathA vinAzo'pi ghaTAdyAkArapralayaH kAraNApekSaH sthUlataraGgasantatInAmiva stimitavAritayA'vasthAnamujjhitasamIraNaprabala vega samparkANAmityevamutpAdapralaya dhauvyalakSaNaH pravacane'styarthaH prAsidhat / tatraitattritayadidarzayiSayA''cAryeNAstizabdo 'vyayasaMjJaH sakaladharmAdidravyadhaunyapratipAdanAyAkAri, kAya zabdastu sUtrapAta ApatyarthaH / evaM tarhi sUtra evopAdAnamastizabdasya nyAyyam, viziSTArthapratipattyarthatvAt, kAyazabdavat, kAyazabdo vA nopAdeyastata eva hetorastizabdavaditi / ucyate-anyataropAdAne yatrAnyatarasampratyayo bhavatItyabhiprAyaH sUreH, saMsargAdIni kAraNAni zabdasyAnyasya sannidhAne bhavanti vyavacchede caM "saMsargo viprayogaztha, sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGga, zabdasyAnyasya sannidhiH || sAmarthya maucitI dezaH, kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdasyArthavyavacchede, vizeSasmRtihetavaH // " ( zrIhemacandrakRta - kAvyAnuzAsanavRttau pR0 39 ) eSAmanantaroktAnAM madhye saMsarge gRhyate, atra saMsargamaGgIkRtya dhauvyArthapratipattaye'sti - zabdaprakSepaH, utpAdavinAzau hi dhauvyAvinAbhUtau saMsRSTau dhauvyeNa, anyathA hi dhauvyAtmakatAbhAve'nvayizUnyatvAdasannihita bhavitRkatvAdutpAdavinAzau nirbIjau na syAtAm / nApi dhruvatA AvirbhAvatirobhAvarahitA, tatastryAtmakaM vastu jainendrANAM buddhivyavasthApitapravibhAgaM prajJApanopAyatvAnnarasiMhAdivat, ataH kAyazabdenApattirabhidhitsitA'stizabdena dhauvyamiti / kathaM punaH kAyagrahaNAdApattirudbhavapralayAtmikA pratIyata iti 1 / ucyate - pracIyamAnAkAratA hi kAyaH samudAyaH, sa ca vibhAge sati bhavati, vibhaktA dharmAdidravyapradezAH, na 1 kAyazabdastAvat nirupacAreNa kAyAderupacAreNa cAstikAyasya vAcakaH, atra dharmAdinA saMsargAdastikAyArthasya grahaH, yadvA dharmAdizabdA eva dharmAstikAyAdyarthAH, pazcamAMge tadanekArtheSu dharma ityAdernirdezAt, ajIvatAyAH kAyatAyAzca vyaktaye ajIva kAyA iti, Adyena jIvAstikAyasya pareNa kAlasya ca vyavacchedaH / 2 'tatropAtta' iti ka-pAThaH / 3 'vA' iti ka-pAThaH / 4 pugalaparamANUnAmapyastyeva vibhAgaH, pUraNagalanadharmatvAt, netyAdi tu viziSTavibhAgatAkhyApanAya / For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 yatraikaH sthito dharmapradezaH tatrAparo'pi tatpradezaH pratiSThita iti, teSAM vibhaktapradezAnAM yo'sau parasparAvicchedalakSaNaH samudAyaH so'vazyaMtayA tathotpannaH samudAyazabdavAcyatvAta // nanvevamAdimattvaM dharmAdInAM prasajyate tantvAdisamudAyavat / ucyate-te'pi hi nAdimantaH pudgaladravyasyAnekazaktitvAt, sA ca zaktiH zaktimato bhedAbhedAbhyAM trisUtryAmeva vakSyate, yatra cotpAdastatrAvazyaM vinAzena bhavitavyam, tatsahacAritvAt, sa ca vinAzaH pUrvAvasthApracyutilakSaNaH samudAyAdevonIyata iti / athavA'dhunA gatipariNatibhAjazcaitrasya dharmadravyamupagraha kurute, taccopagrahakAritayA prAgajigamiSati caitre na vyApAramagamat, uttarakAlaM tu ko'ppatizayaH samudapAdi yena gatarupagrahakRd bhavati kayApi vikriyAvasthayetyatastenAkAraNotpAdaH samuparatagativyApAre ca caitre tayA gatyupagrahavyApArAvasthayA tatpunarapaityato vinAza eva / adharmAkAzayorapi sthityavagAhanAmukhenotpAdavinAzau vAcyAvataH kAyagrahaNAt sugama ApattizabdArtha ityato'sti cAsau kAyazcetyastikAyaH, dhruvazvAsAvutpAdavinAzavAMzcatyarthaH, dharmaH zvAsAvastikAyazca dhamostikAyaH, evamadhamAkAzAvapIti / pudgalAstikAye tUtpAdavyayadhruvatAH prakAzA eva prAyaH // evametAMzcaturo'pyajIvAn sUtreNa parigaNayyAha-tAn lakSaNataH parastAda vakSyAmaH / tAndhamodInetAvataH parastAd-upari lakSaNato gatisthityupagrahAvagAhazarIrAyupakArarUpAd vakSyAmaH, idaM tUdezamAtramAracitamamunA sUtreNa, avazyaMtayA ca padArthabhedamabhyupayatA viviktameva lakSaNamAsaJjanIyam, anyathA bheda eva durupapAdaH syAda, atastAn pratyekaM lakSaNabhedenAgre pratipAdayiSyAma iti // atha kAyagrahaNaM kimarthamityata Aha-kAyagrahaNaM pradezAvayavavahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArtha ceti // nanu ca kAyagrahaNasya prayojanaM varNitamApattiH kAyazabdArtha iti, satyamuktaM bhASyAkSarAnapekSam, adhunA tamevArtha bhASyAkSarairdarzayati, vinA'pi kAyagrahaNena dharmAdInAmajIvatA gamyata eva, tasmAt tasyopAdAne prayojanameSAM dharmAdharmAkAzAnAM pradezabahutvamiSyate, prakRSTo dezaH pradezo nirvibhAgaH khaNDamanapAyi svasthAnAd anAdikAlapariNAmApAditatathAsthitiH, teSAmevaMvidhapradezAnAM bahutvaM dharmAdharmayorasaGkhyeyapradezatA pratyekam AkAzasyAnantapradezatA bahutvArthaH, evaMvidhAsaGkhyeyapradezasamudAyo dharmAstikAyastathaivAdharmAstikAyaH, AkAzamapi lokaparimANametAvatpradezasaGkhyam, samastAkAzaM tvanantapradezamityevaM samuditirUpatvAd gatyAdhupagrahavikriyApattidvAreNa sphuTaivApattiriti / pudgaladravyamaGgIkRtyAvayavabahutvamuktam , avayUyanta ityavayavAH paramANudhaNukAdayaH, paramANavo hi samudAyapariNatimanubhUya bhedamapi pratipadyante, tatazcaikakA api bhavanti, na tvevaM dharmAdipradezAH, ata eva ca nAvayavAste'bhidhIyante, tasmAd bhedenopAdAnaM pradezAvayavayoH, bahavayavaM hi pudgaladravyamavagantavyam, saGkhyeyapradezaH skandho'saGkhyeyapradezo'nantapradezo'nantAnantapradezazceti // nanu caiko'pi paramANuH pudgaladravyameva sa kathaM bahavayavo bhavet ? kimatra pratipAdyam ? nanu prasiddhamevedamekarasagandhavarNo dvisparzazvANurbhavati, bhA1 ajIvaprakaraNAyAjIvazabda ityrthH| For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 sUtra 2] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam vAvayavaiH sAvayavo dravyAvayavairniravayava iti|aagmshc-"kivihe gaM bhaMte ! bhAvaparamANU paNNatte ? goyamA ! cauvihe bhAvaparamANU paNNatte, taMjahA-vaNNamaMte rasamaMte gaMdhamante phAsamante iti"| (bhaga0 mU0 670) matuviha saMsarge dravyaparamANvapekSo vA tasmAd varNAdyavayavairbahutvaM drvyaannoH| yacca tata tathA prayatate saMyujyate viyujyate zveta ityAdikAraNaM tat paramANudravyam, atrApyApattiH spssttaa| tathA dvitIyaM kAyagrahaNe prayojanamaddhAsamayaH kAyo na bhavati, addhA cAsau samayazcAddhAsamayaH, sa cArdhatRtIyadvIpAntarvartI samaya ekaH paramasUkSmo nirvibhAgastasya na kAyatA, samudAyazca kAyazabdavAcya iti, vakSyatyasya dravyaprastAve dravyatAmekIyamatAnusAriNIm, dravyaM ca pradezapracitamavayavapracitaM vA syAda AzaGkamAno nyaSedhIt kAyagrahaNAt kAyatAmaddhAsamayasya / evaM tarhi kAyapratiSedhAdanutpAdavinAzaH syAt samayaH, tadabhAvAcca dhrauvyamapyapeyAt, tatazca maNDUkajaTAbhArakRtakezAlaGkAravandhyAputrakhapuSpamuNDamAlAkhyAnavat sakalamidamanAlambanaM samayavyAvarNanaM syAditi / ucyate-nAyaM niyamo yatkAyazabdenAkSipyate tadevotpAda vinAzavaditarana, kathaM tarhi pratipattavyamevam ? nanu yatra kAyazabda upAttastatrAyamartho'sya yadutotpAdavinAzau kharasasiddhAveva ca kAyazabdena prakAzyete, na punarabhUtAvapi zabdasAmarthyAt sannidhAnaM kalpayataH, yatra tu kAyagrahaNaM nAsti tatra svarasasiddhAvevotpAdavinAzau tatsahacaritatvAcca dhauvyamapItyetat samastameva dravyaprastAve bhAvayiSyAmaH / kAraNasamuccayArthazvazabdo bhASye prtipttvyH| prazastAbhidhAnAdharmagrahaNamAdau lokavyavasthAhetutvAd viparItatvAdekadravyatvA vA'dharmagrahaNamanantaraM, tatparicchedyamAkAzaM lokatvAt tadanantaramamUrtasAdharmyAca, tadavagADhatvAt tadanantaraM pudralA iti viziSTakamasanivezaprayojanametadevamavaseyamiti // 1 // dharmAdInAM dranyaguNaparyAyatvenAnupadeze sati sandehaH syAt, ataH sandehavyAvRttyarthamidamucyate sUtram-dravyANi jIvAzca // 5-2 // TI0-upariSTAd vakSyate lakSaNaM 'guNaparyAyavad dravyam' (a0 5, sU0 37) iti / tatra dravyANIti sAmAnyasaMjJA, dharmAdikA ca vizeSasaMjJA, ataH sAmAnyavizeSasaMjJAbhAji dharmAdIni, dravyasaMjJA ca dravyatvanimittA dravyAstikanayAbhiprAyeNa jAtizca zabdArthaH, taba dravyatvaM . paramArthavicAraNAyAM vyatiriktAvyatiriktapakSAvalambi, naikAntenAnyUddharmAdravyazamdArthaH dibhyo nAnyaditi puro vakSyate trisUcyAm, ata etAni dhamodIni magrANDakarasavat saMmUrcchitasarvabhedaprabhedabIjAni dezakAlakramavyaGgyabhedasamarasAvasthaikarUpANi dravyANi guNaparyAyakalApapariNAmayonitvAd bhedapratyavamarzanAbhinnAnyapi minnAnIva bhAsante, "dravyaM ca bhavye" (pA0 a05, pA03, sU0 104 ) iti vacanAd bhAve kartari ca nipAtyate / iha tu bhAve, dravyaM bhavyaM bhavanamiti, guNAH paryAyAzca bhavanasamavasthAnamAtrakA 1 katividho bhadanta ! bhAvaparamANuH prajJaptaH ? gautama ! caturvidhaH bhAvaparamANuH prajJaptaH / tadyathA-varNavAn , rasabAm , gandhavAm , sparzavAn iti| For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 evotthitAsInotkuTakazayitapuruSavat, tadeva ca vRttyantaravyaktirUpeNApadizyate jAyate'sti vipariNamate vardhate'pakSIyate vinazyatIti, piNDAtiriktavRttyantarAvasthAprakAzatAyAM tu jAyata ityucyate, savyApAre ca bhavanavRttiH, astItyanena niyApArAtmasattAkhyAyate bhavanavattirudAsInA, astizabdasya nipAtatvAt , vipariNamata ityanenApi tirobhUtAtprarUpasyAnucchinnatayA'nuvRttikasya rUpAntareNa bhavanam, yathA kSIraM dadhibhAvena pariNamate vikArAntaravRttyA bhavanamavatiSThate, vRttyantaravyaktivRttihetubhAvavRttirvA vipariNAmaH / vardhata ityanena tu sa eva pariNAmaH upacayarUpaH pravartate, yathA'Gkuro vardhate, upacayavatpariNAmarUpeNa bhavanavattiya'jyate, apakSIyata ityanena tu tasyaiva pariNAmasyApacayavRttirAkhyAyate durbalIbhavatpuruSavadapacayarUpabhavanavRttyantaravyaktirucyate, vinazyatItyanenAvirbhUtabhavanavRttitirobhavanamucyate, yathA vinaSTo ghaTaH prativiziSTasamavasthAnAtmikA bhavanavRttistirobhUtA, na tvasvabhAvataiva jAtA, kapAlAdyuttarabhavanavRttyantarakramAvacchinnarUpatvAdityevamAdibhirAkArairdravyANyeva bhavanalakSaNAnyapadizyante / apare sUtradvayametadadhIyate-"dravyANi, jIvAzca", tadayuktam, astikAyatA dravyatA ca pratipipAdayiSitA jIvAnAm, sA caikayoge'pi sati prANinAmavyAhataiva cazabdopAdAnasAmodataH ka eSa nirvizeSo yogadvayAdaraH1 / samprati bhASyamanusriyate bhA0-ete dharmAdayazcatvAro jIvAzca paJca dravyANi ca bhavantIti / uktaM hi-'matizrutayonibandhA dravyeSvasarvaparyAyeSu, sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' (a0 1, sU0 27, 30) iti // 2 // . TI.-ete dharmAdaya ityAdi / eta iti prathamasUtropadiSTAH dharmAdayazcatuHsaGkhyApacchinnAH prANinazvAstikAyAH dravyANi, cazabdAdubhayamabhisambadhyate prANiSu, dravyatA caiSAM svaparanimittadvayopalakSitA, tatra svanimittaM svadharmavyAptiryayA'sAvavaSTabdhastathA gRhyate svadharmavyAptyaiva dravyaM, pratiSidhyate pratyAyyate ca yathAbhUtaM vA jJAyate / svadharmaprAptizca vyAptilakSaNA tAdAtmyena vyavasthAnam, tatazca svabhAvAvasthAnameva dravyalakSaNam / paranimittaM cakSuAhya rUpamityAdi yojyam / dravyameva hi tat tathA vyapadizyate rUpAditayA gatyAdyupagrahakRttayA ca vizeSaNApekSam, pitAputrabhrAtRbhAgineyamAtulAdisambandhidevadattavat paranijanimittopalakSaNadarzanAbhiprAyeNa cAha-uktaM hItyAdi / prathamamabhihita matijJAnazrutajJAnayorgrahaNatA dravyeSu dharmAdiSvasakalaparyAyeSu, cakSurAdibhirindriyaistAnyupalakSyante, zrutena cetyavizuddhagrahaNametad, vizuddhaM tu sarvadravyaparyAyeSu kevalasyeti, tenApAstasakalavizeSaNena kevalajyotiSA dravyANAM yAthAtmya khanimittalakSitamAgRhyate, ataH svaparanimittopalakSitAni dharmAdIni dravyANi dravyAstikAyAbhiprAyavazAt pratipattavyAnIti // 2 // ,' bhavanarUpa ' iti ka-pAThaH / 2 ' prANinaca ' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3] ___ svopabhASya-TIkAlaGkRtam 321 athaitAni paJcasaGkhyAvacchinnAni dharmAdIni dravyANi kiM kadAcit svabhAvAva pracyabante ? paJcatvasaGkhyAM vA vyabhicaranti ? mUrtAnyamUrtAni veti praznatritayam / ataH saMzItivyavacchedAyedamucyate sUtram-nityAvasthitAnyarUpANi ca // 5-3 // TI0--yathAsaGkhyamanena sUtreNa praznatritayaM pratyucyate / nityagrahaNAd dharmAdInAM khabhAvAdapracyutirAkhyAyate, avasthitagrahaNAdanyUnAnadhikatvamAvirbhAvyate, anAdinidhaneyattAbhyAna svatattvaM vyabhicaranti // nanu ca pRthivyAdIni nava dravyANi, tat kathaM paJcatvasaGkhyAM na vyabhicarantIti ? / ucyate-pRthivyaptejovAyumanAMsi tAvat pudgaladravyameva mUrtakriyAvattvAd AsmapariNamitA vA vasudhAdayaH pudgalA jIvA eva manuSyAdivat, kAlazcaikIyamatena dravyamiti vakSyate, vAcakamukhyasya pazcaiveti / dizazcAkAzAnna dravyAntaram, AkAzapradezA eva viziSTaracanAbhAjo digvyapadezamavarundhanti, na ca tadvayatirekeNa tatsvarUpopalabdhirdizAmastIti / arUpigrahaNAd dharmAdharmAkAzajIvAnAmamUrtatAmAviSkaroti, rUparasagandhasparzapariNAmabahirvartitvAdamUrtAnyucyante / apare dvidhA bhindanti sUtram, 'nityAvasthitAni' pazcApi dharmAdIni nityAvasthivAni bhavanti, tato'rUpANi', etAnyeva dharmAdInyavidyamAnarUparasAdIni draSTavyAni, catvArIti pRthagyogakaraNAt kila paJcAnAmapyavasthitatvamarUpatvaM caturNAmiti / etacca zakyamekayoge'pi hi, arUpaMgrahaNAt sambhavato dharmAdaya eva sambhatsyante, na pudgalAH / athavA'pyarUpagrahAt paJcAnAmapi prasaGge apavadiSyate 'rUpiNaH pudgalA' (a0 5, sU0 4) sUtrapAThavicAraH iti / na ca pRthagyoge'pyeSo'rthaH zakyo labdhumato vRthA vAJchati / apare varNayanti- ekayoga eva nityAvasthitAnyarUpANi, atrAdyayoH samastapadayoH pAThaH kRtaH, arUpagrahaNaM tu na samastamAbhyAM sahAto vibhaktidvayazravaNametasmAdunnIyate-nityAvasthitagrahaNaM samastadravyavizeSaNamarUpagrahaNamekakaM pudgaladravyavyudAsena dhamodicatuSTayavizeSaNam // atrApare vyAcakSate - yatkiJcidetat nityAvasthitArUpANItyevamapi pAThe labhyata evAbhilaSito'rtha uttarasUtropAdAnAt, tasmAt samasyaiva trINyapi padAni sUtramadhyeyam / asmin pakSe sUriviracitasUtravinyAsabhaGgApattina tu prakriyA duSyati / apare nityagrahaNamavasthitavizeSaNaM kalpayanti, nityamavasthitAni nityAvasthitAni, " saha supA" (pA0 a0 2, pA0, 1 sU0 4) iti samAso nityaprajalpitavana, asmin vikalpe bhASyamagamitaM syAt, bhASyakAreNa tvetAni trIpyapi svatantrANyeva vyAkhyAtAni, tat kathaM nityagrahaNamavasthitavizeSaNaM syAt ? bhASyabhede 1 naitAni kadAcidapi na santi, na cAnye tattayA pariNamanti / 2'arUpINi' iti k-paatthH| 3 'arUpigrahaNAt' iti k-paatthH| 4 'ato bhakidvaya' iti g-paatthH| 5 vidhAya apavAdanApekSayA vibhaktargauravatAmapekSya sUrivimmAsaH, evmevaasrvpryaayH| 41 For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 satIti // apare tvAhuH-kilAcAryeNa sUtramevamadhItam-nityAvasthitAnyarUpINIti, atra ca bahuvrIhiNoktavAnmatvarthIyAnupapattiriti / atrocyate-kacid bahuvrIhiM bAdhitvA tatpuruSavRttI matvarthIyo bhavati, tadyathA-"idhAryoH zatrakRcchriNi" ( pA0 a0 3, pA0 2, sU0 130), tathA anaravanti cakrANi, sarvadhanAditvAd vA // apare bruvate-bhavatu matvarthIyo'trAhaH, sa ca matureva rasAdipAThAnnatviniriti, uktaM tatrAnyatarasyAMgrahaNaM smuccyaarthmitydossH|| bhASyamadhunA''zriyate bhA0-etAni dravyANi nityAni bhavanti / tadbhAvAvyayaM nityam' (a05, sa030) iti ca vakSyate / avasthitAni ca, na hi kadAcit paJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti // arUpANi ca, naiSAM rUpamastIti / rUpaM mUrtiH, mUlyAca sparzAdaya iti // 3 // TI-etAni dravyANi nityAnItyAdi bhASyam / etAni-anantarAviSkRtAni pazcApi dharmAdIni, dravyANIti dravyAstikanayAbhiprAyeNa, na tu paryAyasamAzrayaNAt, dravyAstiko hi dhauvyamevecchati,notpAdavinAzau,ataH tadabhiprAyeNaiSAmAcAryaH zAsti nityatAm,anyathA dravyAstikanayanirapekSanirUpaNAyAmekAntavAdaH syAt, sa ca bahuvidhadoSAghAtatvAt sAmIkSikAbhiprA. yavadasamaJjasaH syAt // nanu caivamekanayanirUpaNA na jainendradarzanapratipUraNAyAlam, satyametata, kintu dravyAstikaparyAyAstikayoH pradhAnaguNabhAvavivakSAvazAd vastutattvamupanIyate jJAtapu. trIyaiH, anyathA hItthaM vastuprajJApanA'tiduSkarA syAt, ataH prajJApaneyamabhimAMzasya vastuno narasiMhasyeva narakesarizabdabhedena / tatra hi dravyAstikasya prAdhAnyamAzrityetarasya ca guNabhAvaM nityatA prajJApyate, yathA caitAni nayadvayopasaMgRhItAni tathA prathamasUtre'bhihitamabhidhAsyate ca trisUtryAmiti / tameva ca dhrauvyAMzaM dravyAstikanayaprajJApyamAdarzayitumAha-nityAni bhavanti 'nedhuMve tya' (siddha0 a0 6, pA0 3, sU0 17 ) iti nityAni dhruvANi, notpAdavinAzavantItiyAvata, bhavantItyanena sakalakAlAvikAriNI sattA''khyAyate dharmAdInAma, tacca nityalakSaNaM vakSyamANamuddaTTayati-tadbhAvAvyayaM nityamiti / yat sato bhAvAta na vyeti na vyeSyati tannityamiti bhavatIti bhAvaH / yo'sau bhavati sa kartA dravyam, saba tasmAta svarUpAna vigamena yujyate yokSyate vA'to nisya ucyate, na kadAcit sadUpatA pritykssytiityrthH| adhunA'vasthitazabdArtha nirUpayati nityAvasthitayorabhedabhrAntimapanayana-mA bhUta saGkaro'nayoH, anyannityalakSaNamanyaJcAvasthitalakSaNamiti, avasthitAni ca, nahi kadAcit pazcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / nityatvAnujJApekSayA cazabdopAdAnam, avasthitAni bhavanti dharmAdIni dravyANi, tacAvasthAnameSAM vAkyAntareNa nirUpyate-na kadAcit paJcatvaM vyabhicaranti, tadbhAvAvyayatAyAM satyAmiyatteSAM nirdhAryate'vasthitazabdopAdAnAt, 1 indrAryoH zakrakRcchrINi' iti g-paatthH| 2 'bharUpANi' iti pa-pAThaH, 'bhalpINi' iti tusa-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 sUtra 3] __ svopajJabhASya TIkAlaGkRtam paJcaiva bhavantyetAni na nyUnAnyadhikAni veti saGkhyAniyamo'bhipretaH, sarvadA paJcAstikAyAtmakatvAjjagataH, kAlasya caitatparyAyatvAditi / nApi bhUtArthatvaM vyabhicarantyetAni, ato'vasthitAnyucyante / anyonyAvavandhitAyAM satyAmapi dharmAdIni na svatatvaM bhUtArtha vaizeSikaM lakSaNamativartante, tacca dharmAdharmayorgatisthityupagrahakAritA, nabhaso'vagAhadAnavyApAraH, svaparaprakAzicaitanyapariNAmo jIvAnAm, acaitanyazarIravAmanaHprANApAnasukhaduHkhajIvitamaraNopagrahamUtatvAdayaH pudgalAnAm / athavA'saGkhyeyAdipradezAnAdipariNAmasvabhAvatA vA bhUtArthatA mUrtatA'mUrtatA ceti, tAM na jAtucidanAdikAlaprasiddhivaMzopanItA maryAdAmatikAmanti, svalakSaNavyatikaro hi nirbhedatAhetuH padArthAnAm, ataH svaguNamapahAya nAnyadIyagugasamparigrahametAnyAtiSThante, tasmAdavasthitAnIti / arUpANi ca, naiSAM rUpamastIti / na samudAyavizeSaNametadarUpANItyasambhavAd dharmAdharmAkAzajIveSu caturveva sambhavatyamUrtatvaM, na punaH pudgaleSu, ata eva prasaktau satyAmuttarasUtreNa niSedhaH kariSyate, cakSurgrahaNalakSaNaM rUpaM tadavidyamAnaM yeSAM tAnyarUpANItyarUpatvAcakSuSA naitAni gRhyante, na tu cakSuSaiSAmagRhyamANatvamarUpatve kAraNamucyate, paramANvAdibhiranekAntAt, tasmAdarUpigrahaNaM dravyasvatatvaniopanArtha mUrtimatva nivRttiprakAzanAya, prAtyayikotpAdavattve tu bhAjyamamulyAkAzAdivat, svatastu nai rUpamastIti / kiM punA rUpaM nAmetyata Aha-rUpaM mUrtiH, mUrtirhi rUpAdizabdAbhidheyA, sA ca rUpAdisaMsthAnapariNAmA, nAsarvagatadravyaparimANalakSaNA, vyabhicAradarzanAt, sarvataH parimitatve lokasya Atmano'pi mUrtimattvaprasaGgaH, kANabhujAnAM (1) parimitatvaM cAvazyamabhyupeyaM viziSTa sNsthaantvaadimiloksy, ato rUpamevAvyabhicAritvAnmUrtirucyate / apare'bhidadhati-rUpazabdo nIlAdivarNAbhidhAyI samasti, asti ca dIrghAdisaMsthAnapratipAdanaparaH,tada yaH saMsthAnapratipattimAviSkaroti rUpazabdastamurarIkRtyAvocadAcAryoM rUpaM mUrtiriti, evaM vidhamUrtyAzritAzca sparzAdayaH kila sarvadA na kadAcidasaMsthAnA bhavitumarhanti, anyathA vAndhyeyavyomakusumamaNDUkazikhaNDakalpAH syuriti / atra pakSe dharmAdharmasiddhasaMsthAnairanekAntaH |tsmaad rUpameva mUrtirastu / evaM tarhi guNamAtraM mUrtizabdasya viSayaH prasaktaH, na ca rUpameva mUrtiriti,ucyate-dravyAstikanayAvaSTambhAt sakalamidaM nirUpyate, tatra kimAzveva vismRtaM bhavataH, na khalu rUpAdayastasya kecinmUrtyA viviktAH pavicAraH santi, saiva hi mUrtidravyasvabhAvA cakSurgrahaNamAsAdya rUpamiti vyapadizyate, ata eva punarAha sahacarAvyabhicArapradidarzayiSayA-mRAzrayAzca sparzAdaya iti / na khalu mUrti sparzAdayo vyabhicaranti,sahacaritatvAt,yatra rUpapariNAmaH tatrAvazyantayA sparzarasagandhairapi bhAvyam, ataH sahacarametacatuSTayam, ataH paramANAvapi vidyate, na ca paramANavadhaturguNAdijAtibhedabhAjaH, sarveSAmekarUpatvAt, iyAMstu vizeSaH-kizcid dravyamutkarTa guNapariNAmamAsAdya tameva tyajati, yathA lavaNahiGgunI saMhatipariNAmasAmarthyavatI locanasparzanagrahaNagocaratAmupetya jale vilIne sati rasanaghANagrahaNayogyatAmAgacchataH, na ca varNasparzI tatra For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 sambhavantAvapi punargrahItuM zakyau, pariNAmavizeSavattvAt, evaM pArthivApyataijasavAyavIyANavo'pyekajAtIyAH kadAcit kAJcit pariNatiM bibhrato na sarvendriyagrAhyA bhavanti, ato rUparasagandhasparzA eva viziSTapariNAmAnugRhItAH santo mUrtivyapadezabhAjo bhavanti // apare'nyathA varNayanti bhASyam-mUrtizabdena rUpamevAbhidhIyate, ye ca rUpamAzritya vartante sparzAdayaste'pi mUrtizabdavAcyAH, tadetadayuktam, 'dravyAzrayA nirguNA guNAH ' (a0 5, sU0 40) iti vakSyate, dravyamAzrayo bhavati sparzAdInAM, na punA rUpamupannatayeSyata iti / athApi payoyanayasamAzrayaNAducyete na dravyamasti rUpAdigrahe dravyabuddhayabhAvAdato rUpAdaya eva parasparasamAzrayeNa vartamAnAH senAvanAdivanmUrtizabdavAcyA iti, tathApi bhASyaM na saGgacchate, rUpaM mUrtimU AzrayAzca sparzAdaya iti, na hyekaH padAtiH karI vA senA, kintu parasparasamAzrayeNa vartamAnAsturagakarirathapadAtayaH senetyevaM na rUpameva mUrtiH kintu samudAya ityato yathAvarNitamevAstAM bhASyamiti // 3 // nityAvasthitAnyarUpANItyavizeSavidhAne keSAMcidapavAdArtha lakSaNamArabhyate sUtram-rUpiNaH pudgalAH // 5-4 // TI-vizeSazruteH sAmAnyacatiniSedhamukhenAtmalAbhAdAgRhItavizeSatvAdapavAdasya nityatvAvasthitatvAbhyanujJAnadvAreNArUpatvamAtrapratiSedhotra vivakSitaH, arUpAH pudgalA na bhavanti, kiM tarhi ? rUpiNaH, tatsvabhAvAvyayatvAca nityatA sadA samastyeva, rUpAdimattayA cAvyatikIryamANasvabhAvatayA'vasthitatvaM pudgalAnAm // nanu cotpAdavinAzavattvAdanityataivAtispaSTaiSAM, tat kathaM tadvirodhinI nityatAnubu(ba?)dhyata iti ? / atrocyate-dvividhA hi nityatA pravacanavidbhirAkhyAyate-anAdyaparyavasAnanityatA sAvadhinityatA ca, tatrAdyA lokasanivezavadanAsAditapUrvAparAvadhivibhAgA santatyavyavacchedena svabhAvamajahatI tirohitAnekapariNatiprasavazaktigarbhA bhavanamAtrakRtAspadA pratItaiva, aparA zrutopadezanityatAvadutpattipralayava. nityatAyA dvavidhyam, ve'pyavasthAnAta parvatodadhivalayAdyavasthAnavaca sAvadhikA / anityatA 'pi dvividhA-pariNAmAnityatA uparamAnityatA ca, tatra pariNAmAnityatA nAma mRtpiNDo hi visrasAprayogAbhyAmanusamayamavasthAntaraM prAgavasthApracyutyA samaznute, uparamAnityatA tuM bhavocchedavadapAstagaticatuSTayaparibhramakriyAkramaparyantavartinI pariprAptAvasthAnavizeSarUpA, nAtyantAbhAvabhAvinIti, tatra pariNAmAnityatayA pudgaladravyamanityamityAcakSyate, tadbhAvAvyayatayA ca nityam, ubhayathA hi darzanAt / na ca virodho'sti kazcidityetat prapaJcataH pratipAdayiSyate parastAt, ubhayImeva vA'vasthAmAsthAya vastu sakalAM vAstavIM dhiyamAdhinoti, anyathA'GgArakitamAtraniyatapalAzavatattvagrAhivanna pradhAnArAdhanasAdhIyasI buddhimA 1 'nubhava ' iti k-paatthH| anityatAyAzca For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam dadhyAdativikalatvAt, pradhAnopasarjanatayA tu kadAcit kiJcid vivakSyate zivikAvAhakayAnezvarayAnavat, ataH pratyakSapramANaprasiddhapadArthasvarUpe nAtI vAyAsayati buddhimAtmavantaH, tasmAnnityAnityayorAspadamekamamI pugalA iti na kiJcit kasyacid bAdhyate, te ca rUpavanta iti // adhunA bhASyamanuzriyate punalalakSaNam bhA0- pudgalA eva rUpiNo bhavanti / rUpameSAmastyeSu vA'stIti rUpiNaH // 4 // TI0 - pUraNAd galanAcca pudgalAH - paramANuprabhRtayo'nantAnantapradezaskandhaparyavasAnAsta eva rUpavattAmananyasAdhAraNI manekarUpapariNati sAmarthyApAditasUkSmasthUlavizeSAvizeSaprakarSAprakarSavartinIM vibhrati, na dharmAdidravyavizeSA iti rUpavatva, matrAvadhAryate, taddhi na jAtucidaticiraparicitaparamANuvyaNu kAdikrama vRddhadravya kalApamujjhati sAmarthyAcca pugalA api na tAM vihAya vartante, ataH pudgalA eva rUpiNa iti suSThucyate / rUpaM mUrtiriti ca prAk (sU0 3) pratipAditam, atastadanu sandhAnAbhiprAyeNAha - rUpamevAmastyeSu vA'stIti rUpiNa iti / eSAmiti pudgalAnAM paramANuyaNu kAdikramabhAjAm, uktalakSaNaM rUpaM mUrtiH sA vidyata iti rUpiNaH, SaSThIpradarzanAt tu bhedavivakSAvazapariprApitaM dravyaguNayornAnAtvamadhyavasAtavyam, abhedavivakSopanItaM ca dravyaparyAyayoraikyam, atastatpradarzanAya vyApakAdhikaraNalakSaNA saptamI vigRhNatA AcAryeNopAttA / athavA tulya eva matvartho'yamubhayatrAbhedo bhedazva paryAyanayApekSo dravyAstikanayApekSazca yojanIyaH / na mUrtivyatirekeNa pudgalAH santi, bhinnadezasambandhitvenAnupalabdheH, vyatirekiNo'pi gamakatvAdsannihita vipakSakasyetya bhedaH, tathA yadidaM candanamupalabhyate tasya zvetaM rUpaM, tikto rasaH, paTurgandhaH, zItalaH sparza iti; yazcaiSa pratyakSeNa pratyakSasya vyapadezaH so'rthAntare dRSTaH, tadyathA - asya brAhmaNasyAyaM kamaNDaluriti // nanu vopanyastanidarzanacalena dravyameva dravyAdarthAntaramiti na guNebhyo dravyamiti, ucyate-yogyamupalabhyasya samastairupalabdhairvyapadezaH so'rthAntaraM gamayati, tacca dravyaM guNaH kriyA vA syAditi kosparitoSaH 1 / senAvanAdivadanekAnta iti cet, dRSTo hyanarthAntare'pi vyapadezaH senAyAH kuJjaraH sahakAraH kAnanasyeti / atrocyate- na khalu prasiddhamanarthAntaratvaM senAkAnanayoryasmAdaniyatadigdezasambandhiSu karipuruSa turagaspa (sya 1 ) ndaneSu parasparapratyAsattijanitopakAreSvavadhAritAnavadhAriteyatteSu bahutvasaGkhyaiva senA, tathA kAnanamapi, etacca dvayamapyarthAntarameva, yUSapaGkyAdayo'pi hyarthAntaratayaivaM vaktavyAH, yUSo hyutpannapAkajAnAM dravyANAM kAlavizeSAnugrahe sati dravyAntarasampRktAnAM pAkajotpattau yaH saMyogaH sa yUSa ityAkhyAyate'rthAntarabhUtaca, paGkti rapyekadigdezasambandhiSu parasparapratyAsatyupakRteSvavadhAritAnavadhAriteya ttAkeSu bhinnAbhinnajAtIyeSvAdhAreSu vartamAnA bahutvasaGkhyaivAbhidhIyata iti / tasmAt sApekSabhidaM nayadvayaM vastunaH sadbhAvamApAdayati naikAnta ityasyArthasyodbhAsanArthamakarod bhASyakAro vibhaktidvayena vigraham, ato'yaM vAkyArthaH - pudgaleSu mUrtirbhedAbhedavartinI vivakSAvazAditi // 4 // 1 For Personal & Private Use Only 325 - Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAryaH 5 punareSAM vizeSAbhidhitsayA sUtramAha sUtram-AkAzAdekadravyANi // 5-5 // TI0-athavA pudgaladravyaM paramANubhedenAnekadhA jIvadravyaM ca nArakAdivizeSeNa, tat kimevaM dharmAdidravyANyapItyArekAnirAkaraNAyedamucyate - . bhA0-A AkAzAd dharmAdInyekadravyANyeva bhavanti / dharmAdInAM saGkhyA pudgalajIvAstvanekadravyANIti // 5 // TI0 -A AkAzAdityAdi bhASyam / abhividhivAcitvAdAto dvitvaM tatazca saMhitayA sUtrapAThastaM vivRNoti bhASyeNa-A AkAzAt adhyAyAdisUtropAttakramamuddizyAkAzAmivyAptipracikAzayiSayA A AkAzAdityuvAca / dharmAdInIti prathitaprativiziSTAnupUrvIpradarzanaM dharmAdharmAkAzAni ekadravyANyeveti, naiSAM samAnajAtIyAni dravyAntarANi santIti, avilakSaNopakArAta, dharmAdharmAkAzAnAM hi gatisthityavagAhotpattyA prabhAvita upakAraH, sthityAditrayayuktaM hi vastvarthakriyAsamarthamabhyupeyate'nekAntavAdibhiH, dharmAdidravyAgAM ca gatyAdaya upakArAH svasthAne yuktyA pratipAdayiSyante, ekazabdo'sahAyArthamabhidhatte, yathA paramANuH paramANvantareNa sadvitIyaH, AtmA AtmAntareNa jJAnasukhaduHkha jIvanAdibhedabhAjA, na dharmadravyaM dharmadravyAntareNa sasahAyam, adharmavyomanI caivamAviSkArye, dravyaM guNapayoyavada (sU0 37) vakSyate, tadanena svagatadharmapariNAmaprAptirApAdyate muktasyeva, anyathA guNaparyAyazUnyaM dravyameva na syAd vyomotpalAdivata, evazabdena niyamyate ekadravyANyevaitAni, tulyajAtIyadravyAbhAvAt, niyamena ceSTArthasiddhi pradarzayati-pudgalajIvAstvanekadravyANIti, sambhAvyAnekatayA pudgalAtmAno vizeSyante tuzabdena, itikaraNaM yasmAdarthe, yasmAt tulyajAtIyabhUyastvameSAM tasmAdanekadravyANi paramANuprabhRtInyanantANukaskandhAvasAnAni kSitijalajjalanAnilatarudvitricatuSpazcendriyAtmAnazceti bhAvanIyam // 5 // ayamaparo vizeSasteSAmevAbhidhIyate sUtram-niSkriyANi ca // 5-6 // TI.-athavA evaM tAvadarUpitvaikadravyatve vibhajyAkhyAte idamapi vibhajyAkhyAyata ityAhacArthamAcaSTe bhASyakAra: bhA0--A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti / dharmAdiSu kriyAvi'cA""' pudgalajIvAstu kriyAvantaH / kriyeti gatikamoha // 6 // TI-A AkAzAdeva dharmAdInItyetAvatA bhASyeNa kathaM bhAvyate ? / anantarasUtre sAmarthyapariprApitAni dharmAdInyanukRSyante, dharmAdInyAkAzAntAni niSkriyANi bhavanti, For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6] svopajJabhASya---TIkAlaGkRtam 327 apetakriyANi niSkriyANi, karaNaM kriyA- dravyasya bhAvastenAkAreNa sa caiSAM na samasti, yasmAd dharmAdharmAkAzAnyanAsAditAtizayAnyeva sarvadA pUrvAparAvasthAbhedamanAjihAnAni kila lakSyante, tadetadapavyAkhyAnamavadhIrita samaya sadbhAvairakAri, yataH sarvameva sadutpAdavyayadhauvyadharmAtmavyavasthAM nAtikrAmati, tadete'pi dharmAdayo yadi sattAM nAtilaGghayanti bhavitavyaM tadA tarhi kriyayaiSAmutpAdavigamalakSaNayA jIvAnAmiva / atha sattAtikrameNAbhyupeyante tadAnIM dravyataivAvahIyate gaganendIvarAdivat bhagavAnapi vyAjahAra praznatrayamAtreNa dvAdazAGga pravacanArtha sakalavastusaGgrAhitvAt prathamataH kila gaNadharebhyaH - " uppaNNeti vA vigameti vA dhuveti vA" / tadetadazeSaM vizIryate / tasmAd dravyatvAnmuktAtmavadutpAdavyayasthitimattvamanumimate haitukAH / tathA cAvadhRtasiddhAntahRdayena vizeSAvazyakakAreNa namaskAraniryuktau zabdAni - tyatvapratipAdanecchyA'vAci " avagAhaNAdao naNu guNattao caiva pattadhammanna / uppAdAdisabhAvA taha jIvaguNAvi ko doso ? | avagADhAraM ca viNA katto'vagAhotti teNa saMjogo / upapattI sosvassaM gavakArAdao cevaM // ya payato bhiNNaM davvamigaM tato jato teNa / aNAsaMmi kahaM vA nabhAdao savvahA NizcA ? / / " ( gA0 2821 - 2823 ) ayamAsAmartho'vadhAryaH - guNatvAt patranIlatAvanna bho'vagAho'pyanityaH, nabhaso'vagAhaH svalakSaNamupakAraH, sa cAvagADhAramantareNa jIvAdikaM nAbhivyajyata iti avagADhajIvAdisaMyogamAzramavagAha iti, saMyogazcotpAdI saMyujyamAnavastu janyatvAd dvyaGgula saMyogavat, yathA cAvagAha AkAzasyaivaM gatisthityupakArAvapi dharmAdharmayorgatimadAdidravyasaMyogamAtratvAdutpAdAdisvabhAvA iti / kathaM tarhi niSkriyatvameSAmata Aha- pudgalajIvAstu kriyAvantaH kriyeti gatikarmAha sUtrakAraH, pudgalajIvavartinI yA vizeSakriyA dezAntaraprAptilakSaNA tasyAH pratiSedho'yam, notpAdAdisAmAnyakriyAyAH, pudgalAstvito dezAntaramAskandantaH samupalabhyante jIvAcetyataste kriyAvantaH, amumevArtha dhAtvantareNa prasiddhadezAntaraprAptyarthena prakAzayati-gatiH kriyAzabde " 1 utpanna iti vA vigata iti vA dhruva iti vA / 2 avagAhanAdayo nanu guNatvatazcaiva patradharma iva / utpAdAdisvabhAvAstathA jIvaguNA api ko doSaH ? // 1 // avagADhAraM va vinA kuto'vagAha iti tena saMyogaH / utpAda so'vazyaM gatyupakArAdayazcaivam // 2 // ma ca paryayato minnaM dravyamihaikAntato yatastena / tA kayaM vA nabhaAdayaH sarvathA vityAH ? // 3 // For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 nAbhidhitsitA viziSTaiva, na kriyAsAmAnyam, dharmAdayaH pUrvAvaSTandhapradezAt pradezAntaramapi vicalitumanutsahamAnAH kathamevaivaMvidhakriyAdhAratAM pratipatsyante / tasmAnniSkriyANIti niravadyaM darzanam // 6 // adhunA'dhikRtadharmAdidravyANAM sarveSAmeva pradezAvayaveyattAviSkaraNArthamidamucyate-- bhA0--- atrAha-uktaM bhavatA - pradezAvayavabahutvaM kAyasaMjJamiti / tet ka eSa dharmAdInAM pradezAvayavaniyama iti 1 / atrocyate TI0 - atrAha-uktamityAdinA sambandhayati, adhyAyAdisUtre yasmAdajIvakAyA ityatra kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamiti vyAhRtam, tasmAt ka eSAM dharmAdInAM jIvAntAnAM pradezAvayava niyama iti, atreti pradezAvayavaniyamaprazne yathAgamamabhidhIyate mayA, eSo'bhiprAyaH praznayituH --amUrteSu dharmAdiSvavayavavyavahAro nAsti, mUrteSu cAntyamedAvastheSu paramANuSu, avayavavyavahAro hi mUrteSveva pratIyata ityato niyamo'bhidheyaH ke eSAmavayavA iti / bhA0 - sarveSAM pradezAH santi, anyatra paramANoH / avayavAstu skandhAnAmeva / vakSyate hi - 'aNavaH skandhAzca, saGghAtabhedebhya utpadyante' (a0 5, sU0 25-26 ) // 11 TI0 - sarveSAmityAdi bhASyam / mUrtAnAmamUrtAnAM ca pradezAH santi - vidyante, saMvyavahArArthaM pradizyanta iti pradezAH, tatra dharmAdharmAkAzajIvAnAM dravyaparamANumUrtivyavacchinnAH pradezAH, yathAsse - " niravayavaH khalu dezaH, khasya kSetrapradeza iti dRSTaH / pudgaladravyasya tu niraMzo dravyAtmanA bhAgaH pradeza ityucyate, na tu tasyAnyaH pradezo'sti, ataH paramANoranyatretyuktam, idaM ca dravyAMzaM pradezadhvanivAcyamAdhAya cetasi bhASyakAreNoktamanyatra paramANoH pradezAH santi, na paryAyAMzaM rUpAdilakSaNam / yataH prazamaratau (zlo0208) anenaivoktaM - "paramANurapradezo, varNAdiguNeSu bhajanIyaH" / ata eva ca bhedaH pradezAnAmavayavAnAM ca, ye na jAtucid vastuvyatirekeNopalabhyante te pradezAH, ye tu vizakalitAH parikalitamUrtayaH prajJApathamavataranti te'vayavA ityata Aha - avayavA ityAdi / vizeSArthastuzabdaH / visrasAprayogAbhyAmavayUyanta ityavayavAH pRthak kriyanta itiyAvat, te ca skandhAnAmeva vyaNukAdikramavatAmanatikrAntarUpAdi bhedAnAm, evazabdo niyAmakaH / dharmAdharmAkAzajIvANUnAM na santya - vayavAH, skandhAnAmeva bhavanti / kuta etadevamityAha - vakSyata ityAdi / yasmAd vakSyate sUtrakAraH - saMghAtabhedajAH skandhAH ( sU0 26 ) / viyutAnAmavayavAnAM saMhatipariNatau skandhA jAyante, saMhatAnAM ca bhedapariNatau vyaNukAdayaH sambhavanti, paramANavastu bhedAdevAvayUyamAnA avayavAstasmAdavayavavyavahAraH pudgaladravyaviSaya evAdhyavaseyaH // 1 'tasmAt ka eSAM dharmA0 iti gha-pAThaH / 2 evaM ca sati skandhAdirUpabhedacatuSTayaM pudgalAstikAye na syAt tasvataH spaSTopalabhyAH snehAdikRtasaMyogavi* yogabhAvaH aMzA avayavAste yaiH dravyamanyat kriyate bhavanti vA te skandheSveva pareSvaprasiddhatvAdavayavapraho na / For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 7-8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 329 adhunA'vasitapradezAvayava niyamo dharmAdidravya pradezAnAmiyattAmAviSkaroti, tatra-- pradezasaGkhyA sUtram -- asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 5-7 // TI0 - tatretyAdi / teSu dharmAdiSu dravyeSu paJcasaGkhyAvacchinneSu dharmAdharmayorasaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH pratyekamasakhyeyAH pradezA bhavanti, te ca lokAkAzapradezamAnAH saGkhye yAnantasaGkhyAdvayavyudAsenAsaGkhyeyAH kathyante / pradezasvarUpanirdidhArayiSurAha bhA0 - pradezI nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti // 7 // TI0 - pradezo nAmetyAdi / prakRSTo dezaH pradezaH paramaniruddho niravayava itiyAvat, nAmazabdaH kilArthe, parokSatvAt tasya, evaM hi sarvajJAH pratyakSeNopalabhya kathayanti, apekSA - prayojanaH apekSAnirvRtto vA ApekSikaH, sa ca svasiddha evArvAg darzanairasmadAdibhiranenAbhyupAyena prajJApyamAna ApekSika ucyate, sarveSAM dharmAdharmAkAzajIvAnAmApekSikatve satyapi sUkSma eva, na sthUlaH / tuzabdo'vadhArakaH / ApekSikatvaM nirUpayati - paramANoravagAha ti / dravyaparamANuparigraheNa pradeza parimANoravagatiH kriyate, tadetaduktaM bhavati - tanmUrtimA - zrAkrAnto dezaH pradeza ucyate, avagAho vyavasthAnamAkrAntiradhyAsanamiti paryAyAH, na punarihAvagAho gatiH / nanvevamAkAzasyaiva pradezo nirUpitaH syAt, no dharmAdInAm, yato'vagAha AkAzasya lakSaNam / astu, ko doSaH ? pradezalakSaNaM tAvannirjJAtam, lokAkAze ca yatrAkAzapradezaH sa ca yAvAMstatraiva dharmAstikAya pradezo'vagADhaH sa ca tAvAneveti, evamadharmapradezo'pi tatra vAcyo'tastulyapramANatvAdekenaiva praghaTTena pradezanirUpaNam, tatrAkAzamavakAzadAne vyApriyate, gatipariNatau dharma upakArakaH, sthitipariNAme cAdharmadravyamupakaroti, tasmAt sarvapradezAnAmidamevApekSaNIyamavyAhataM lakSaNam / itizabdenopasaMharanti - dharmAdharma yoriyatI pradezasaGkhyeti // 7 // adhunA tvasaGkhyeyapradeze prastAvamupajIvan jIvasya tattulyapradeza niyatatvAt pradezaniyamaM vidhatte jIvasya pradeza saGkhyA 1 yathA hi skandheSu saMbaddhaH pradezaH kadAcidapi Agatya saMlamo naiSamayamiti bhAvaH / 2 nizcaya paramANujJApanAya sarvetyAdi, anyathA tu ekasminnapi paramANusamUhasya tanmayasya ca skandhasya cAvagAhAt, pradezadvayAvagAhIti suktamidaM, sUkSmASagAhasya tasyaiva bhAvAt / tathApi naikaH paramANuH 51 sUtram -- jIvasya ca // 5-8 // bhA0--- ekajIvasya cAsaGkhyeyAH pradezA bhavantIti // 8 // For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 TI-ekajIvasya cetyAdi bhASyam / jIvo jJAnadarzanopayogasvabhAvaH sa kadAcit sAmAnyena nirdizyate jIva ityAkSiptasakalanArakAdibhedo gozabdavat samastastrabhedAkSepI, kadAcit prativiziSTopAdhivyavacchinno vyaktipadArthAzrayaNena, tatraikazabdena sarvajIvarAzivyavacchedamAda yati, ekajIvasya ekasyA vyakteriti, cazabdenAsaGkhyeyapradezatAmAtmanyanusandhatte, prasiddhadharmAdikramollaGghanAbhidhAnaM tulyapradezAkhyAnalAghavArtham / ekayogAkaraNAconIyate sUtrakArAbhiprAyaH saGkocavikAsasvabhAvAstulye'pyasaGkhyeyapradezatve jIvapradezAzcarmAdivat, dharmAvarmayostu satatameva vitatAvasthitAH, te ca saGkocavikAsasvAbhAvyAjjAtucinnikRSTakunthuvigrahaprAhiNaH kadAcita tAmeva saGkhyAmajahantaH sthUlaM kariNaH zarIramAdadate vikAzitvAditi // 8 // AkAzasyApi yathoktadravyavat pradezaniyamamabhidhitsurAha sUtram-AkAzasyAnantAH // 5-9 // TI0-agavAhadAnAdAkAzamityevaM na gRhyate lokAkAzamAtrasiddheH, nahyaloke'vagADhamasti kizcijjIvapudgalAdi, tadabhAvAdanAkAzameva tat syAt, iSyate ca, ataH saMjJaiveyamanAdikAlInA dravyAntarasya dhAdisaMjJAvat // anye manyante-tasyApyavagAhadAnazaktirasti, sA tvavagAhakAbhAvAna vyajyate, yadi syAdavagAhakaM tatra vyApAra yAyAt tadavagAhapariNatyA, na tvasti, tasmAt tadapyavagAhadAnazaktiyuktatvAdAkAzam // apare punarupacAramAcaranti-AkA __ zavadAkAzaM zuSiradarzanAditi, etadapyasat, siddhAntApetatvAt / atha ye aloke'vagAhaHMMM vyAcakSate-vyayotpAdauna svato vyomnaH, kintu parapratyayAjAyete, avagAhaka sannidhAnAsabhidhAnAyattAvutpAdavyayAviti, teSAM kathamalokAkoze? avagAhakAbhAvAd , ardhavaizasaM ca sato lakSaNaM syAd, vyApi ceSyate sthityutpAdavyayatrayamiti / atrocyate-ya evaM mahAtmAnastarkayanti svabuddhibalena padArthasvarUpaM tetra nipuNataramanuyoktavyAHkathametat ? vayaM tu visrasApariNAmena sarvavastUnAmutpAdAditrayamicchAmaH prayogapariNatyA ca jIvapudgalAnAm , itthaM tAvadasmadarzanamaviruddhasiddhAntasadbhAvam , asmaduktArthAnuguNameva ca bhASyakAreNApyucyate // - bhA0--lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH / lokAkAzasya bhAkAzasya pradeza- tadharmAdhamaikajIvaistulyAH // 9 // saGkhyA TI0-loketyAdi / yadyAkAzazabdenAkAzamaviziSTamamidhitsitaM tato'nantapradezatA samIcInA bhaved , vibhAgavyAkhyAnaM ca jIvAjIvAdhArakSetraM lokastataH para 1 ekayogakaraNe hi jIvAstikAyasya jIvasamUhamayasyAsaMkhyeyapradezatvaM syAt, na tu pratijIvaM sAMkaryAt, ekajIveti prAkasUtre na pravezitam , yathA daza varSasahasrANi prathamAyo bhavaneSu vyantarANAM cetyatra, anyathA tatrApi daza varSasahasrANi ratnaprabhAgyantareSvityevaM vaktuM zakyatvAt , yathA vA rUpijIvayogopayogeSvAdimAnityapi noktamiti / 2 AkAzasyAvagAha iti siddhasyAkAzasyopakArAkhyAnaM; na tu tenaiva siddhiH, tasya sAdhanatve'pi ca vyApyatvAt ma tadabhAve AkAzAbhAvaH / For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 10-11] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 331 malokaH, ataH sarvAkAzasyAnantAH aparyavasAnA ityarthaH / atha yo'yaM jIvAjIvAdhArAvadhinA kRto lokAkAzavibhAgastatra kiyantaH pradezA ityAha-lokAkAzasyetyAdi / anyUnAnadhikapratipayarthastuzabdaH / dharmAdharmaikajIvaistulyA eva nonAdhikabhAvabhAja iti // 9 // atha pudgalAnAM kA pradezasa_khyetyucyate sUtram-saGkhayeyAsaGkhyeyAzca pudgalAnAm // 5-10 // TI-saGkhyeyA ityAdi sUtram / pUraNagalanapariNatilabdhasaMjJakAH pudgalAH paramApakramA acittamahAskandhaparyavasAnA vicitrarUpAdipariNatayasteSAM pradezAH sambhavataH saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAzca bhavanti, saGkhyeyaparamANUpacitaH skandhaH saGkhyeyapradezaH, evamitarAvapi svasaGkhyAvacchinnANughaTitAvasaGkhyeyAnantapradezau vAcyau, anupAttAnantapradezatA sUtre na labhyate, tallAbhAya yatnazcazabdopAdAnaM, tadarthadarzanArthamidamAhaputalAnAM pradeza- bhA0-saGkhyayA asaGkhyeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA saMkhyA bhavanti-anantA iti vartate // 10 // TI0-anantA iti vartate, tadetaduktaM bhavati-anuvartante ca nAma vi(dha)gheyo na cAnuvartanAdeva bhavanti, kiM tarhi ? yatnAditi / nanvaNurapi pudgalazabdenAkSiptaH pUrayati galati ca yataH tasya cAnantarasUtrega saGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezavikalpAnAmanyatamena vikalpena bhavitavyam, pudgalavAbhAvo vA paramANoH, yadi ca saGkhyeyAdipradezabhAgiSyate tato'gureva na syAda ghaTAdivat, athApradezastato'sannasau gaganotpalAdivaditi, atrocyate-dvaye pradezAH dravyarUpAH payoyarUpAH, payoyasvabhAvAzca rUpAdayastadaGgIkaraNena sapradezaH paramANuH // 10 // atha yathA :dravyAtmakairaNupradezaiH sapradezo ghaTastathA'NurityevamasiddhArthatApracikAzayiSayA Aha suutrm-naannoH|| 5-11 // mA0-aNoH pradezA na bhavanti // TI0-aNorApUrakAH pariNAmikAraNabhAvabhAjo dranyarUpAH pradezA na bhavanti / atha sapradezatvena paramANutvAbhAvaH sAdhyate, tataH sa tAdRzo'ntyaH pradezaH paramANunai bhavatIti pratItivirodhaH, sapradezatvaM cAvyApakAsiddhadoSAghAtaM vanaspaticaitanye svApavat / nahi pakSIkate'Nau sarvatra sapradezatvamasti, kSetrakAlabhAvAkhye dravyaparamANAveva tat / ye'pi pramANayanti madhyavibhAgAdirahitatvAyomotpalAdivadasannasau tadvattvAd vA nANurghaTAdivadityatrApi pUrvake pramANe vijJAnakSaNenAnekAntaH, digvibhAgakalpanA'pyanena pratyuktA, pAzcAttyaprayoge hetvasiddhatodvibhAvayiSayA bhASyakAra Aha 1 paramANurapi saMyujya pUrayati viyujya gAlayatIti, kazcidapi nAnAdiparamANuH / For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 bhA0 - anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH // 11 // paramANoH svarUpam TI0 - yasmAdAdimadhyAntyapradezaiH parihINa eva paramANuriSyate, apradezagrahaNAdantaparigrahaH, athavA''di madhyagrahaNAdarthaprAptamevAntyagrahaNam, asmin pakSe apradeza iti prativiziSTapradezanirAkaraNameva kRtaM bhavati, AdimadhyAntapradezairapradezo na rUpAdibhiriti / na cAdimadhyAntAvayavanibandhanaM vastutvaM pratItam, vinA'pi tairvijJAnAdyupalabdheH, avibhAgatvAdeva ca vyomAnupravezo'pi pratyAkhyAtaH, na ca sarvagatatvavyAghAto vyomnaH, sakalavastu sambandhitvenAbhyupagamyamAnatvAt prasiddhavijJAnakSaNavat, ataH svayameva pradezo'sau, na tasyApare pradezAH santi dravyasvabhAvAH, sarva ca sAdhanaM tannirAkaraNe'bhidhIyamAnamanupAsitayathArthaguruvacasA pareNaivamadhigatadravyaparyAya nayadvaya sadbhAvena syAdvAdinA vighaTanIyamAgamayuktyanusAriNeti // 11 // athaitAni dharmAdharmapudgalajIvadravyANi kiM vyomavat svAtmapratiSThAnyAhosvijjalAdivadAdhArAntarapratiSThAnIti 1 / ucyate--nizcayanayAbhiprAyAt sarvameva vastu svAtmapratiSThaM byomavat, vyavahArAbhiprAyAd dharmAdharmapudgalajIvAnAm 332 sUtram - lokAkAze'vagAhaH // 5-12 // bhA0 - avagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati // 12 // bhavagAhavicAraH TI0 - avagAhinAm anupravezavatAmavagAhaH pravezaH pratiSThA pudgalAdInAM dharmAdharmadravyadvayAvagADhe vyomni bhavati, dharmAdharmayozthAkAze'vagAho'nAdikAlInaH, parasparAzleSapariNatyA tathAsannivezAt, itaratrAkAze'vagAho nAsti jIvAdInAm, dharmAdharmAbhAvAt, gatisthityupatrahakAritvAt dharmAdharmayoH, tAveva tatra kasmAnna staH 1 na hi svabhAve paryanuyogo'stItyupekSya lokAkAze'vagAho dharmAdInAmetAvaduktam // 12 // daMtvanA vAcyaM kiM sarvAtmanA'vagAhaH sarvalokAkAzapradezavyAtyA kSIrodakaviSarudhirAdivaduta puruSahadavaditi ? / etad vibhajyocyate sUtram - dharmAdharmayoH kRtsne // 5-13 // bhA0 - dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti // 13 // TI. - sarvatra lokAkAze dharmAdharma yorayutasiddhAvapi candramaNDalAdheya candrikAvadavagAho na parataH, cetanAvaccharIra evopakAradarzanAd bahiradarzanAcca tanmAtravartitvamadhyavasIyate, ataH kSIrodakavadanyonyAvagAhapariNatyA vyavasthAnaM, na puruSahadavaditi vyavacchinaci kRtsnazabdopAdAnAditi // 13 // 1' dharmAdInAM iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam atha pudgalAnAM kathamavagAho lokAkAza ityucyate sUtram - ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 5- 14 // TI0 - ekapradezAdiSvityAdi sUtram / ekapradezAdiSviti samAnAdhikaraNagarbho bahuvrIhiH, ekavAsau pradezaceti, pradeza uktalakSaNaH, ekapradeza AdiryeSAM teSvekapradezAdiSu pradezeSu pugalAnAmaNuprabhRtInAmavagAho vyAkhyeyaH / sUtraM 15 ] bhA0 - apradeza saGkhye yA saGkhyeyAne ntapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAhaH / bhAjyo vibhASyo vikalpya ityanarthAntaram / tadyathA- paramANorekasminneva pradeza, vyaNukasyaikasmin dvayozca vyaNukasyaikasmin dvayostriSu ca evaM caturaNukAdInAM sakhyepAsaGakhyaiyapradezasyaikAdiSu saGkhyeyeSu asakhyeyeSu ca anantapradezasya pudgalAnAmavagAhaH 333 ca // 14 // TI0 - apradezetyAdi bhASyam / avidyamAnadravyAntarapradezaH paramANurapradezaH, svayaM ca pradezaH,pracayavizeSAt saGkhyeyaparamANughaTitaH saGkhyeyapradeza: pudgalaH, evamasaGkhye yAnantapradezAvapi skandhau pudgalAviti vAcyau, ekAdiSvA kAzapradezeSviti sUtrAvayavaM spaSTatareNa vRttivAkyena vyAcaSTe - eka AdiryeSAmAkAzapradezAnAM teSu bhAjyo'vagAhaH apradezAdInAm, anekArthatvAd dhAtUnAM vibhASyo vikalpya ityAha, vizeSeNAtizayena paramANupakrameNa bhASaNIyo vyAkhyeyaH, vikalpastu bhedasambhave, yathA dvyaNukasyaikasmin pradeze dvayozcetyAdi bhASyaM sujJAnameva, paramANostu bhedAbhAvAdekasminneva pradeze'vagAha iti vikalpAbhAvaH, kathaM punarekatra kAzapradeze'tyantasUkSme 'saGkhyeyAdipradezAH skandhAH pratiSThAM pratipadyante 1 na hi ghaTe caturudadhijalAvasthAnamasti, atibahutvAdalpAvakAzatvAcca ghaTasyeti / atrocyate - nanu pracayavizebAd dantidantazakalamalpapradezAvagAhi dRSTam, bheNDakhaNDaM tu tAvatparimANameva bahutarAkAzapradezavyApi dRSTam, atha ca bahutarAvayavatA kuJjaradantazakale, tasmAd pariNativizeSa evAsau tAdRzaH paramasUkSmo yenAnantA api paramANavaH skandhIbhUtAH pradezamekamAzritya vihAyaso vartante, yathA vA'tinibiDenAyaspiNDena vyApte nabhodeze nirantare bhastrAsamIraNasamIritAH punarvibhAvasoravayavAstatrAnumajjanti, vidhyApyamAne ca vigatarandhre'yasi pratapte vArilezAH sUkSmapariNAmavartino nirvyAhati pravizantyevetyevamAgopAlAGganAdijanapratItamAkAzasya durbharatvamiti mAM muhaH, sikatAkaNanikareNa vA paripUrite prastha ke prastha evAparo'pAM vizan dRSTaH, ekapradIpaprabhAvitAnakAvabhAsite ca garbhagRhakAdau pradIpa sahasraprabhAjAlAkArapariNatapudgalAnupravezaH pratyakSapramANasamadhigatastadvadevaikAkAzadeze ghanapariNativizeSAbhyupagamAdanantaparamANughaTanAvinirmitaskandhAvasthAnamavaseyamiti // 14 // 1 'nantAnAM' iti ka-kha - pAThaH / 2 ekaH saMkhyeyazabdo'dhikaH ga-pAThaH / 3 'vikalpyastu' iti ga-pAThaH / 4' rekAkAza' iti ga-pAThaH / 5 evAparaH payasAM prAvizan' iti ga-pAThaH / * For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 atha jIvAnAM kiyati kSetre'vagAha iti ucyate sUtram-asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 5-15 // TI.-asaGkhyeyabhAgAdiSvityAdi sUtram / asaGkhyeyabhAgAdiSviti samAnAdhikaraNagarbho bahuvrIhiH, lokAkAza ityanuvartate saptamyantam, arthavazAcca vibhakteH pariNAma iti lokAkAzasyAsaGkhyeyabhAgAdiSvityabhisambandhanIyam, asaGkhyeyazcAsau bhAgazca sa _____ AdiryeSAM te'saGkhyeyabhAgAdayaste'saGkhyayA eva bhAgAH, tatra kadAnAvAnAmavagAhaH cidekasmin lokAkAzapradezAsaGkhyeyabhAge kadAcid dvayorasakhyeyabhAgayoH kadAcit triSvityAdi jIvAnAmavagAho bhavati // bhA0-lokAkAzapradezAnAmasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati, A sarvalokAditi // 15 // atrAha-ko heturasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavatIti / atrocyate TI-lokAkAzetyAdi bhASyam / amunA bhASyeNAdhikArAnuvRttiM darzayati vibhaktipariNatiM ca / lokAkAzapradezAH sarva evAsaGkhyeyAste punarasaGkhyeyairbhAgairdhiyA vibhajyante'GgulAsaGkhyeyabhAgapramANaiH, tatraikasminnasaGkhyeyapradeze viyatkhaNDe jaghanyata ekajIvasyAvagAho bhavati kArmaNazarIrAnuvidhAyitvAt, kazcit punastAdRzaM khaNDadvayamAkramya vartate, kazcit trINi tAdRzaM, parazcatvArItyAdi yAvat sakalalokAkAzamanyo vyApyAvatiSThate,samuddhAtakAle kevalyeva, nAparaH, lokamaryAdayA, na punaralokAkAzasyaikamapi dezamAkrAmatIti darzayati // 15 // atrAhetyAdi sambandhagranthaH / evaM manyate'vadhRtAsaGkhyeyapradezaparimANasya kArmaNazarIrApAditaudArikAdizarIrasambandhAdalpabahupradezavyApitAyAM ko hetursngkhyeybhaagaadissvityaadi| nahi tulyaparimANAnAM paTAdInAmavagAhe vaiSamyaM dRSTam, asyApi tulyapradezatvAt kimiti tathA nAbhyupeyata ityAkSipte, atrocyata ityAha / atra prazne pratividhIyate sUtram --pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 5-16 // TI.-pradezalakSaNamuktam, ekasyAtmanaH pradezA lokAkAzapradezarAzimAnAH teSAM saMhAraH-saGkocaH visargo-vikAsastAbhyAM saMhAravisargahetubhyAmetadevaM vaiSamyaM pradIpavata, yathA pradIpAstejo'vayavA yathAvakAzAnuvidhAyinaH svalpe'vakAze saGkocamAsthAyAsate, mahati . copane vikAzaM bhajante, tathAtmano'pi prakarSaprAptasaGkocasyaikasminnasaGkhyeyaAtmapradezAnA - bhAge lokasyAvasthAnamutkRSTavikAzaprAptasya ca kevalinaH sarvaloke'vagAho. saGkocavikAsau " 'nyA madhyamAvasthAnekabhedeti / etadeva vistareNa darzayati bhASyakAra:bhAo-jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 sUtraM 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___TI-jIvastha hItyAdi / yasmAjjIvasya pradezAnAM saGkocavikAsAviSyete, paTasyeva piNDitavitatAvasthAyitA, pradIpaprakAzasyeva saGkucanaprasAraNe, carmamaNDalasyeva saMhAravisargAviti // nanu ca tadvadevAnityaH syAt, asAmpratamidam, nahi syAdvAdibhiH pradIpAdInAmanityatvamekAntato'bhyupagamyate, dravyaparyAyanayadvayAviSTatvAt sarvasya vastuna ityato nityAnityAdivikalpabhAjaH sarve padArthA iti saGgaro jainAnAm / AtmA'pyevaMdharmaka eveti cet, siddhasAdhyatA / etenaitadapi pratyuktam ___"varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khtulyshcedstphlH||" - navyomaikAntena nityaM nApi carmAnityamutpAdAditrayayuktatvAd vizvasya vastunaH, taccoktaM vakSyate ca, ekAntanityAnityayozca karmaphalasambandhAbhAvaH // dIpasya saGkocavikAsapradidarzayiSayA Aha bhA0-tadyathA-tailavaya'gnyupAdAnapravRddhaH pradIpo mahatImapi kUTAgArazAlA prakAzayati, aNvImapi, mANikAvRto mANikAM, droNAvRto droNaM, ADhakAvRtavADhakaM, prasthAvRtaH prasthaM, pANyAvRtaH pANimiti // ttii-tdythaa-tailvrtiityaadi| bhAsvatkiraNanikaraH pradIpo mANikADhakaprasthAyadhikaraNasambandhI nirAvaraNavyomasamandhakArAvadhRtapramANaH tejo'vayavasaMhArAdalpo'lpataro'lpatamo vA'nyatamazca lakSyate, sa eva cApanItasakalasthaganako vidyotamAnamUlamUrtiradabhraM vyomadezamavabhAsayati, tailavatyaMgyupAdAnapravRddha ityanenAvikalAM kAraNasAmagrImAcaSTe, kUTAgArazAlAdimiranekAmavasthAmAdarzayati, aparityaktasvAtmAvayavo'pyanekamAkAramAdatte pradIpaH // bhA0-evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidhaM zarIraskandhaM dhaudhaukAzapudgalajIvapradezasamudAyaM vyApnotIti, avagAhata ityrthH|| TI-evameva pradezAnAmityAdi bhASyam / dArTAntike dRSTAntArthamupasaMharati-paJcavidhamaudArikAdizarIrasaGghAtaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvapradezasamudAyam, avazyameva hi lokAkAze dharmAdharmAkAzapudgalAH santi, jIvapradezAzca bhajanIyAH, yatraiko'vagADho jIvastatrAnyasyApyavagAho na viruddhayata iti, evaM dharmAdisamRhaM vyAnoti, avagAhata ityarthaH // bhA0-dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttine viruddhayate, amuuttvaat| 1 'asatphalaM' iti ka-kha-pAThaH / 2 0zayati atho (?) maNikA0' iti ka-kha-pAThaH, tatra aNvImapIti nAsti / 3 anAvRtastu svAvayavamAnamAkAzaM vyApnoti, na tu sarva jagat, AtmA tu samudghAtakAle lokavyApI, siddhikAle tu tribhAgonAvaziSTaH, azuSirasaMbhUtazarIrAnukAryavagAhAdanantaraM niSprayojanatvena avagAhasaMkocAbhAvaH / 4 ekasminnAkAzadeze anekajIvAnekapradezAvagAhAt / For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 TI0 - - dharmAdharmAkAzetyAdi / dharmAdInAmamUrtatvAt paraspareNa vartanaM na virodhakAri, nApi pudgalaviSayA vRttirdharmAdInAM viruddhayate, tadbalena gatisthityavagAhadarzanAdAtmanatha karmapudgalavyApteH, siddhamidaM jIvo mahAntamaNuM vA saMhAravisargAbhyAM vigrahaM gRhNAti / / bhA0-atrAha- sati pradeza saMhAravisarga sambhave kasmAda saGkhyeya bhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati naikapradezAdiSviti ? / atrocyate TI0 - atrAhetyAdi / idamidAnIM codayati- pradezasaMharaNasAmarthyamastyAtmanaH, tat kimityavikalakAraNakalApaH sarvAn pradezAnupasaMhRtya ekasminnAkAzadeze nAvasthAnaM kalpayati pratibandhakavastvabhAvAt ? kasmAdasaGkhyeyabhAgAdiSvavagAha iSyate, naikapradezAdiSviti nirupapattikamityAzaGkayate, atrocyata ityAha, na vayamanupapattikamarthaM pratijAnImahe, kintu / bhA0 - sayogatvAt saMsAriNAM caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAca siddhAnAmiti // 16 // TI0 - sayogatvAt saMsAriNAmityAdi / yogAH prathitA eva audArikavirgrahAH, satyapi ca sAmAnyopAdAne vyApitvAt kArmaNayoga eva parigRhyate, saha yogena sayogaHkArmaNazarIrItiyAvat, sarvasya saMsAriNo bhavitavyamavazyaM kArmaNena vapuSA, tatazcAnantAnantapudgalapracitasarva saMsArikArmaNazarIropa zleSAdasaGkhyeyapradezAvagAhitaiva naikAdipradezAvaigAhiteti / caramazarIra ityAdi / caramazarIraM tribhAgahI namavagAhante siddhA iti ca, anenaitad darzayati-dehe traibhAgaH zuSirastatpUraNAt tribhAgahInAvagAhaH, sa ca yoganirodhakAla eva bhavati, ata: siddho'pi tadavasthapramANa eveti sAmarthyAbhAvAnnAtaH paramasti saMharaNamanAvaraNavIryasyApi bhagavataH, kiM punaH zeSa saMsAriNaH 1 svabhAvazcAyametAvAnevopasaMhAraH, na cAsti svabhAve paryanuyogaH / api ca - sakarmAsau, tatazca nAstyupasaMhRtiralpatarA / karmaviyuktaH kasmAnnopasaMharatIti cet, prayatlAbhAvAt, prayatnAbhAvazca karaNAbhAvAt, anavadyaM darzanam / idamuktaM bhavati - saGkSipato vikasanasakGkocanadharmatvAdAtmapradezasantAnaH padmanAlatantusantAnavada vicchedena vikAsamAsAdayati, avicchedava pradezAnAmamUrtatvAd vikAsadharmatvAdekatvapariNateH jIvAbhivRddhervikAsazca siddhaH, chedadarzanAt sakriyatvAccAravindanAlatantusantAnavadeva ca jIvapradezAH sakalamitarad vizantyalpamapahAya, chine tarhi mUrdhanyapavidhya ziraH kimiti sa pradezasantAnastanuM nAvizatIti cet, asadetat, vedanAyuSorbhedAt, bahavo hi jIvadezAH samudAyIbhUyAsate yatra tadAcakSate marma, bahumarmakatha mUrdhA, mahatI ca vedanA bhavati marmadezeSu, AyurbhedazcAdhyavasAnAdinimittaH saptadhA prasiddhaH, 1 'pradezeSviti' iti ka-kha-pAThaH / 2 zarIramAtre vyApanAt kArmaNAvavyApteH audArikAdivigrahA iti yogavyAkhyAya zarIramAtrAkhyAnam / 13 audArikAdisthUlazarIrANAM kArmaNAvagAhAnusAritvAt kArmaNasyaiva grahaH / 4 asaMkhyAkAzapradezAvagADhasyaiva kArmaNAderyahAt ArAt ayogatvAd agrahaH, ekAkAzapradezAba bodhastu na kevalamantaram / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 17 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 337 tasmAt saMhAravisargAvAtmanaH karmAnubhAvajanitau, na ca nAzaH satyapi saMhAre vikAse vA'mUtatvAt, na ca svatacvanAzo'sti vastunaH kasyacit sarvathA syAdvAdinaM prati, pradezasaGkhyAyAzrAtmanaH saGkocavikAsayoH satorapi hAso vRddhirvA na samasti, kSetratastu tAvAtmanaH syAtAmiti pratipadyadhvam // 16 // bhA0--atrAha-uktaM bhavatA ( a0 5, sU0 1) - dharmAdInastikAyAn paratAlakSaNato vakSyAma iti / tat kimeSAM lakSaNamiti 1 / atrocyate TI0--atrAha-uktaM bhavatetyAdisambandhagranthaH / asyaivAdhyAyasya prathamasUtre tAlakSaNataH parastAd vakSyAma ityuktaM tadidAnImavakAzaprAptamabhidhIyate-- sUtram -- gatisthityupagraha dharmAdharmayorupakAraH // 5-17 // DI0 - gatItyAdi sUtram / athavA tulye'saGkhyeyapradezatve sati kRtsnalokavyApi - tvameva dharmAdharmayorna punarasaGkhyeyabhAgAdiSu vRttirityetat kathamanapadiSTahetu kamavasAtuM zakyamityatra mo vayamavasIyatAma saMzayam, yasmAt prayoga visrasApariNAmajanitAma ne kaprakArAM sArvalaukikImanyadravyeSvasambhavantImAtmapudgalAnAM kriyAmArabhamANAnAM cakSuSo darzanazakterupagrAhakAdityAdirazmivad gatisthityorupagrAhaka dharmAdharmAviti kAryato nizcIyate sakalajagadvyApi - nAviti, taccAsAdhAraNaM kArya sUtreNa darzayati // bhA0 - gatimatAM gateH sthitimatAM ca sthiterupagraho dharmAdharmayorupakAro yathAsaGkhyam | upagraho nimittamapekSAkAraNaM heturityanarthAntaram / upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanarthAntaram // 17 // TI0 - gatiyatAmityAdi bhASyam / dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatiH, tadviparItaH pariNAmaH sthitiH, tadvantastAdRzA pariNAmenAviSTA iti, ata evaMvidhakriyApariNatadravyameva gatisthitizabdAbhyAmucyate, tadvyatirekeNa gatisthitikriyAnupalabdheH, ekasyaivopagrahadvaya nivRzyartha yathAsaGkhyakamupanyasyati - gatimatAmityAdinA bhASyeNa / jIvapudgalAH kriyAvanto yatra ca gatiH tatrAvazyaMtayA sthityA'pi bhavitavyam / athavA dharmadravyasya sannihitatvAt kimityavyAhatA gatireva satataM na bhavatyavikalakAraNakalApasannidhAvavazyaMbhAvinI kAryotpattirevaM sthitirapi vAcyetyAkSipte gatimatAmityAha / svata eva gatipariNatiryeSAM dravyANAM sthitipariNatizca teSAmupagrAhaka dharmAdharmAvapekSAkAraNamAkAzakAlAdivanna nirvartakaM kAraNam, nirvartakaM hi tadeva jIvadravyaM pudgaladravyaM vA gatisthitikriyAviSTam, dharmAdharmau punarupagrAhakAvanupaghAtakAvanugrAhakAvityarthaH / svabhAvata eva hi gatisthitiparigatAni dravyANi tAvupagRhNItaH, 1 'vRddhirna rAmasti' iti ka- stra-pAThaH / 2 0pagraho dharmA0' iti gha-pAThaH / 3 ' nivartakaM ' iti ka-kha- pAThaH / jar For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 yathA ca sarittaDAga hadasamudreSvevagAhitve sati matsyasya svayameva saJjAtajigamiSasyopagrAhaka jalaM nimittatayopakaroti, daNDAdivanmRdaH pariNAminyAH, nabhovad vA, apekSAkAraNaM heturiti kAraNasAmAnyapratipattikAri, ete hi zabdA nArthAntarAbhidhAyitayA pravartante / tathA coktam "nirvartako nimittaM, pariNAmI ca vidheSyate hetuH| kumbhasya kumbhakAro, vartA mRceti samasaGkhyam ||"-aaryaa na punastajaladravyaM gateH kAraNabhAvaM bibhrANamagacchantamapi jharSa balAt prerya gamayati, kSitirvA svayameva tiSThato dravyasya sthAnabhUyamApanIpadyate, na punaratiSThad dravyaM balAdavaniravasthApayati, vyoma vA'vagAhamAnasya svata eva. dravyasya hetutAmupaityavagAhaM prati, na punaranavagAhamAnamavagAhayati svAvaSTambhAva, svayameva ca kRSIvalAnAM kRSyArambhamanutiSThatAM varSamapekSAkAraNaM dRSTaM, na ca nRnakurvatastAstadarthamArambhayadvarSavAri pramitam, prAvRSi vA navAmbhodharadhvanizravaNanimittopAdhIyamAnagarbhA prasUte svata eva balAkA, na cAprasUyamAnAM tAmabhinavajaladharaninAdaH prasabhaM prasAvayati, pratibudhya vA puruSaH pratibodhanimittAM viratimAtiSThamAno'vadyAd dRSTaH, na ca pumAMsamaviramantaM viramayati balAt pratibodhaH / yadi tarhi nimittakAraNaM dharmAdharmoM daNDAdivadevaM satyapekSAkAraNataiva hIyate, yato nirvyApAramapekSAkAraNamucyate, naitadevam, apetayuktitvAt, nahi niyopAraM kAraNaM, kiM tarhi ? kurvat kAraNam , apekSAkAraNaM caitAvatocyate, dharmAdidravyagatakriyApariNAmamapekSamANaM jIvAdigatyAdikriyApariNatiM puSNAti, evaM tarhi nimittApekSAkAraNayorne kazcid vizeSaH, asti vizeSaH, daNDAdiSu prAyogikI vaisasikI ca kriyA, dharmAdiSu vaisasikyeveti, bhASyakAreNa kAraNasAmAnyapratipipAdayiSayopanyasto nimittazabdaH, yAvatA cAMzena svato vyApArapariNatirdaNDAdInAM tadaMzapradarzanaparatayA nimittazabdopAdAnamiti, na ca gatyupakAro'vagAhalakSaNAkAzasyopapadyate, kiM tarhi ? dharmasyaivopakAraH sa dRSTaH, sthityupakArazcAdharmasya, nAvagAhalakSaNasya vyomnaH, avazyameva hi dravyasya dravyAntarAdasAdhAraNaH kazcid guNo'bhyupeyaH, dravyAntaratvaM ca yukterAgamAd vA nizcayaM, yuktivekSyate / Agamastu sarvajJadattasvahastaH prakAzata evAvyAhataH"kaI NaM bhaMte ! davvA paNNattA ? goyamA! cha davA paNNattA, taMjahA-dhammatthikAe, adhammathikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamaye" // nanu dharmadravyopakAranirapekSameva zakunerutpatanamUrvajvalanamagnermarutazca tiryaggaimanaM svabhAvAdevAnAdikAlInAditi, ucyate-pratijJAmAtramidaM, nAhataM prati hetu dRSTAntAvanavadyau staH, svAbhAvikyAM gatau dharmadravyopakAranirapekSAyAM, yataH sarveSAmeva jIvapudgalAnAmAsAditagatipariNatInAmupagrAhaka 1' vebagavAhitve' iti ga-pAThaH / 2 'pratItaM' iti ka-kha-pAThaH / 3 kati bhadanta ! dravyANi prajJaptAni ? gautama ! SaD dravyANi prajJaptAni, tadyathA-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, padalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, bhddhaasmyH| 4 'tiryagvalanaM ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 18] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 339 dharmamanurudhyante'nekAntavAdinaH, sthitipariNAmabhAjAM cAdharmam, AbhyAM ca na gatisthitI kriyete, kevalaM sAcivyamAtreNopakArakatvaM yathA bhikSA vAsayati, kArIpo'gniradhyApayatIti // nanu tavApi lokavyApidharmadravyAstitvavAdinaH sandhAmAtrameva tadupakAro gatyupagraha iti sthityupagrahazcAdharmedravyopakArastanmAtratvAditi, atra jAgadyate yuktirasmAbhiravadhattAM bhavAngatisthitI ye jIvAnAM pudgalAnAM ca te svataH pariNAmAvirbhAvAt pariNAmikartRnimittakAraNatrayavyatiriktodAsInakAraNAntarasApekSAtmalAbhe, asvAbhAvikapayoyatve sati kadAcida bhAvAta, udAsInakAraNapAnIyApekSAtmalAbhajhapagativat, tad yadyetayoramUrtayorapi satorgamakamekaikasyAbhAve na bhavati, na cAnyenopakriyate, tallakSaNamupakAraH prayojanaM sAmarthya guNo'rtha ityanarthAntaramityatyantaprasiddhA evopakArAdayaH samAnArthAbhidhAyitvena, upakAro-gatisthitipariNatadravyasAmIpyena vyApriyamANatA, tadupagrAhitayA'nuSThAnamiti prayojanamatizayenopakAri guNaH sAmarthyamAtmIyazaktiprabhAvaH, arthastu dravyAntarAsambhavi prayojanameveti // 17 // yadyatIndriyayordharmAdharmayorupakArasambandhenAstitvamavadhRtam, anantaroddiSTasya nabhaso. 'tIndriyasyAdhigame ka upakAra iti ? / ucyate suutrm-aakaashsyaavgaahH||5-18|| AkAzasyopakAraH TI0-nanu ca lokAkAze'vagAha iti prAg nirUpitameva lakSaNamAkAzasya, punaH kimayamArambho lakSaNAbhidhitsayA ? / satyamuktaM, prAgavagAhinAM jIvapudgalAnAM prAdhAnyapracikAzayiSayA, iha tu tatsvarUpameva nirdhAryate, ihaiva svarUpasiddhiM buddhau sannivezya nabhasastaduktaM prAka, ato'vazyaM svarUpavyAvarNanaM padArthasya kAryamiti // bhA0-avagAhinAM dhamapudgalajIvAnAmavagAha aakaashsyopkaarH|| TI-avagAhinAmityAdi bhASyam / vihitanirvacanaM prAgAkAzaM tasya lakSaNamavagAhaH-anupravezaniSkramaNasvabhAvaH,avagAhasya sambandhizabdatvAt sambandhinAmupAdAnamavagAhinAM dharmAdInAm,AkAzasyAvagAha upakAro liGgaM svatattvameva,eSAmavakAzadAyitvenopakaroti, sa copakAra AtmabhUto'sya lakSaNamucyate / etaduktaM bhavati-avagAhamAnadravyANAmavagAhadAyi bhavati, na punaranavagAhamAnaM pudgalAdi balAdavagAhayati,ato nimittakAraNamAkAzamambuvanmakarAdInAmityuktaM prAya, anekamudAharaNamihAvartanIyam // nanvayamavagAhaH pudgalAdidravyasambandhI vyomasambandhI ceti ubhayodharmaH, sa kathamAkAzasyaiva svatattvamubhayajanyatvAt dyaGgulasaMyoavagAhaguNatvam - gavat , na khalu dravyadvayajanitasaMyogo dravyeNaikena vyapadeSTuM pAryate lakSaNaM - vaikasyeti vaktum, satyametat, tathApi lakSyamAkAzamavagAhyaM pradhAnam, avagAhanamanupravezo yatra tadAkAzamavagAhalakSaNaM vivakSitam, itarat tvavagAhakaM pudgalAdi 1'cAdharmaH' iti k-paatthH| 2 'zaktiH prabhAvaH' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 satyapi saMyogajanyatve na vivakSyate, ata eva ca tallakSaNamAkAzasya, yasmAd vyomaivAsAdhAraNakAraNatayA tathopakaroti, ato dravyAntarasambhavinopakAreNAtIndriyamapyanumeyamAtmavad dharmAdivad vA, yathA puruSahastadaNDa saMyogabheryAdikAraNaH zabdo merIzabda iti vyapadizyate yavA - GkurazvAsAdhAraNakAraNatvAdevamavagAho'pyambarasya pratipattavyaH / yadapyAhuH - avagAhate'NuravagAhate jIva iti sAmAnAdhikaraNyadarzanAdavagAhakadravyaviSaya evAvagAha iti Aste devadatta ityAsanavat, etadapyetenaiva pratyuktaM veditavyam // nanu prANidamuktamalakSaNamavagAhaH khasyAvyApteriti, ucyate- naivedamazeSAkAzalakSma pratijAnate samayavedinaH, kiM tarhi ? lokAkAzasya, ata evoktaM-lokAkAze'vagAha iti, AkAzaM zuSiralekSaNa mekarUpaM tasya dharmAdidravyairavagAhibhirvibhAgaH kRta ityato lokAkAzamucyate, anyathA tulye zauSirye nirlakSaNameva lokAkAzaM syAditarad vA / kathaM keSAmupakarotIti vyAkhyAyate bhA0 - dharmAdharmayorantaH praveza sambhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizceti // 18 TI0 - dharmAdharma yorityAdi / dharmAdharmapradezA hyAlokAntAllokAkAzapradeza nirvibhAgavartitvenAtrasthitAstasmAdantaravakAzadAnena dharmAdharmayorupakaroti, AkAzapradezAbhyantaravartitvAt dharmAdharmapradezAnAm, aloke tadasambhavAditi, svalpatarAsaGkhye yapradezavyApitvAt kriyAvasvAcca pudgalajIvAnAM saMyogairvibhAgeopakaroti, anyatrAvagADhAH santo mRnmanuSyaloSThazakalAdayaH punaranyavopalabhyante, sarvatra cAbhyantare'vakAzadAnAdeko'pyavagAho'vagAhyopAdhibhedAnnAnaiva lakSyate, carAcyAdantaH pravezasambhavenopakAraH saMyogavibhAgaizceti yojanIyam, na cAbhAva upakArako dRSTaH zazaviSANAdivadityanAvaraNamAtra tAvyudAso'vagAhyatvAjjalAdivallo saMvyavahArapratIteH / athAvidyamAnA AvRtiryasya yatreti vA bahuvrIhAvanyapadArthapradhAnatvAd bhAvarUpataiva, AvaraNAdanyadanAvaraNaM cet AvaraNaM na bhavatIti vA paryudAsaprasajyapratiSedhAnyatarAbhyupagame ca sadoSataivAnicchato'pi balAt padArthAntaratva prApteH // apare zabdaliGgamAkAzaM saGgirante, guNaguNibhAvena vyavasthAnAt, tadayuktaM, rUpAdimattvAcchabdasya, pratighAtAbhibhavAbhyAM ca rUpAdimattA vinizreyA / anye pradhAna vikAramA - cakSate, tadapyasamIcInam, asiddhatvAt pradhAnasya, kathaM vA pradhAnaM nityaAkAzAliGgasamba- niravayava niSkriyatvAdisvabhAvaM sad anityAdibhirAkAraiH pariNaMsyata ndhimantAtaram iti 1 / athaivaM manyethAH - pradhAnavikAro vijJAnaM dRSTaM sakriyaM, na cApahnavaH pratyakSasamadhigate samastIti, satyamidaM dRSTaM na tu pradhAnavikAratayA, na ca sattvaM prAdhAnyena 1 AkAzasya dravyatve'pi zuSiratayA pratipAdanaM paraprasiddheH avagAhakatAguNaprAdhAnyatA / 2 nahi teSAM kuto'pi pravezaH kintu sadA arUpitayA tadanatiriktavRttitayAvasthAnaM, jIvAdInAM vibhutvAbhAvAt saMyogAdibhAvaH, cakAro jIvapudgalalakSaNopakArya saMgrahArtha, anvayazcopakAreNa, antaHpravezasyAnyUnAnatiriktavRttyarthatvAt, jIvAdInAM pratipradezasamAnAvagAhAbhAvAt na sa teSAm / For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 sUtraM 19] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam jJAnAdhi( navi ? )kAreNa pariNamate guNatvAt tamovat, abheda eva vA caitanyavijJAnayozcetayate jAnIte budhyate iti ca prayogadarzanAt, tacca caitanyaM vijJAnarUpamAtmanaH svabhAvaH, na ca mUrtAdidharmarahitatvAnmuktAtmana iva paraparikalpitAtmAntaH karaNayoH pratibimbodayahetutetyalaM prasaGgena // 18 // paraparikalpitapradhAnAdipariNAmapratiSedhArthamupakAraprakaraNAbhisambandhenedamucyate-- sUtram-zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 5-19 // pudalAnAmupakAraH TI-zarIre satyuttareSAM pravRttidarzanAdAdau tad vacanaM, tadanantaraM vAgabhidhAnaM, dvIndriyAdiSu darzanAna sarvazarIriSu / anyendriyagrahaNamapi tarhi kartavyaM cet, na AtmapradezatvAt teSAm, ayaM tu pudgalajanitopakAraprakhyApanAyArambhaH, tadanantaraM manaH paJcendriyaviSayatvAt, ante prANApAnAbhidhAnaM sakalasaMsAriprANikAryatvAta, zarIrAdInAmitaretarayordvandvaH, prANyaGgatvAnnapuMsakaliGgaikavadbhAvaprasaGga iti cet, na, aGgazabdasyAvayavAbhidhAyitve sati aGgAGgidvandve tasyAsambhavAt, pudgalAnAmityupagrahaprakaraNAta kartari SaSThI, paudgalikatvAccharIrAdicatuSTayaM gamanAdAnavyAharaNacintanaprANanAdibhAvena pariNAmavizeSAhitamanugrAhakaM zarIrAdibhAjAm // bhA0 --paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vAmanaH prANApAnAviti pudglaanaamupkaarH|| TI-paJcavidhAnItyAdi bhASyam / paJcaprakArANi zarIrANi vizarArUNyaudArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAkhyAni pudgalAnAmupakArAH, tathA vAmanaH prANApAnau ca, itikaraNacArthe gaditaH, ucyata iti vAk, asAvapi paudgalikI, sA ca bhASAparyAptibhAjAM vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmanimittA raNanasvabhAvA, bhASAyogyAn skandhAna kAyavyApAreNAdAya vIryavAnAtmA bhASAtvena pariNamayya vAkparyAptikaraNena nisRjati svaparAtmopakA . rAya, satyapi ca mUrtatve na cakSurlAhyA, jalamadhyaprakIrNalavaNazakalavat , vAGmadaAdInAM - paugalikatvam na na cAvazyaM rUpAdimat samastameva cakSurAdigrAhyaM, paramANvAdivicitrapari ___NAmAvezAt pudgalAnAm, tasmAnnAmUrtA vAk paurastyasamIraNavegAbhyAhatA paradigbhAgAvasthitazravaNapariNatopalabhyatvAt pratighAtAbhibhavasadbhAvAca, manazcAnantapudgalaskandhamanodravyaprAyogyopacitamUrtitvAt paudgalikaM, tacca manaH paryAptibhAjAM paJcendriyANAmeva, 1 kArmaNe audArikAdau vA / 2 kazlimatenAzaGkA, tanmate tasyA indriyatvAt , paJcendriyANIti sUtre ca tatpratyuktameveti naatraayaasH| 3 sparzanaghrANAdInAmiti / 4 sparzAdayaH sarva eva viSayA asya / 5 karmabandhanirjarAdihetutayA zarIrAdInabhidhAya taditarakAyayogavizeSAbhidhAnaM prANApAnetyAdi, prANApAnA iti prathamAntatayA'bhidhAnaM tu pudgalAnAmeva etattayA pariNamanAt , naite dharmAdivat audAsInyenopakArakA iti bhAvaH / 6 'vezAH' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 chamasthAnAM zrutajJAnAvaraNakSayopazama(jana)nAya karaNaM tadavaSTambhajanitaM ca guNadoSavicAraNAtmakaM sampradhAraNaM saMjJAjJAnaM dhAraNAjJAnaM tadbhAvamanaH // tathA cAha "cittaM ceto yogo'dhyavasAnaM cetanA parINAmaH / bhAvo mana iti caite chupayogArthI jagati zabdAH // " atra tvevaMvidhabhAvamanonimittena paudgaliphena sarvAtmapradezavartinA manasA'dhikAraH, koSThayo vAyurucchAsalakSaNaH prANastadvidhapariNAmApatteH, tathA bAhyo vAyurabhyantarIkriyamANo'pAnasaMjJitaH, etAvapyAtmano'nugrAhako, rUpidravyapariNAmAt pratighAtadarzanAd dvArAnuvidhAyitvAca mUrtimattA'vaseyA // bhA0 -tatra zarIrANi yathoktAni ( a0 2, sU0 37 ) / prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtI (a08, sU0 12) // TI-dvitIyAdhyAye zarIrANyaudArikAdIni yathA vyAkhyAtAni tathaiveha pratipattavyAni, prANApAnAvaSTame'dhyAye nAmakarmaNi gatijAtyAdisUtre paJcaprakAraparyAptikarmaNi prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNazaktiH nivetenakriyAparisamAptiH prANApAnapayoptirityatra bhASya vyAkhyAsyete, kathaM tarhi vyAkhyAtI AzaMsAyAmarthe bhUtavad vartamAnavacca pratyayA bhavanti, upAdhyAyazced AgamiSyati tadvyAkaraNamadhItamevamihApi nAmakarmAzaMsitamityadoSaH // ___ bhA0-dvIndriyAdayo jihendriyasaMyogAd bhASAtvena gRhNanti nAnye, saMjJinazca manastvena gRhNanti, nAnya iti / ___TI0-dIndriyAdi bhASyam / dvitricatuHpaJcendriyAH paryAptarasanendriyasambandhato bhASAtveneti bhASApariNAmayogyAnanantapradezAn skandhAnAdadate kAyayogena, bhASApayoptikaraNena nisRjati, anenaitad darzayati-yatraiva jitendriyayogastatraiva bhASAparyAptiH jihvAzrayatvAda,ato'nye vyavacchidyante pRthivyAdayo vAyuparyantA ekendriyAH, teSAM rasanendriyayogAbhAvAdajihatvAbhASAbhAvaH, dIndriyAdayazca tadyuktAH santaH svabhASAtvena tAn pudgalAn pariNamayyAryamlecchavat pratiniyatA eva bhASAH prayuJjate, saMjJinazcetyAdi guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNA saMjJA tadyogAt saMjJinaH, cazabda evArthe, ta eva manaHpariNAmena manovageNAyogyAn skandhAnanantAn mantukAmAH sarvAGgINAnAdadate, tatastadbhalena punarguNadoSavicAraNAbhAvena pariNamante, ye tvevaMvidhasaMjJAbhAjo na bhavantyekendriyAdayo'saMjJipaJcendriyAntAste naiva manyante,manaHparyAptikaraNAbhAvAta, 1'dhAraNasaMjJAnaM ' iti k-kh-paatthH| 2 prANApAnarodhena maraNAdibhAvAt, ata eva ca kAyotsarge'pi nocchvAsAdirodhAnujJA, AkAratA ca tatra teSAm / 3 sUtrAvataraNeSvanekeSu vakSyate ityAdikathanaM mUlasUtraviSayatayoktaM, atra tu vyAkhyAtAvitikathanaM tayorasiddhatA kathayati, nahi kvApi karmaNyete zrUyete, tataH pAramArSasiddhaM viSayaM bhanasikRtyAhaitat / 4 nAparyApte vAgyoga iti paryApteti, tathA ca paryAptasya yad rasanendriyaM tasya saMbandhata ityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20] svopajJabhASya-TIkAlaGkatam 343 ato vyavacchinatti nAnya iti / yat tu teSAM svanIDAbhisarpaNaM kRmipipIlikAdInAM taNDulakaNazyAmAkabIjAdisaMGgrahaNavanmanovyApAramantareNaiva tadavagrahapATavAt, tAdRzI labdhireva sA, na punarIhAdijJAnabhedavicArayogyo dviindriyaadiH| kathaM punarAtmA zarIrAdiyogyAna pudgalAnAdatte kathaM vA paraspareNa te saMhatAstiSThanti na vizIryante ityAkSipte Aha bhA0-vakSyate hi-sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti ( a0 8, sU0 2) // 19 // kizcAnyat TI0- vakSyate hiityaadi| yasmAdabhidhAsyate'STame'dhyAye bandhalakSaNaM sakaSAyatvAjIvA karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti, kaSAyAH krodhAdayaH saha taiH sakaSAyastasmAt pratyayAt kaSAyAkhyAdAtmA jJAnAvaraNAdikarmayogyAn sarvAtmapradezai!karmayogyAMzca pudgalAnAdatte, Aha ca " USmaguNaH sandIpaH, sneha vA yathA samAdatte / AdAya zarIratayA, pariNamayati cApi ta sneham // tadvad rAgAdiguNaH, svayogavAtmadIpa aadtte| skandhAnAdAya tathA, pariNamayati tA~zca kametayA // " tasmAt zarIrAdhAkAreNopakAriNaH prANinAM pudgalA eva, na pradhAnavijJAnasvabhAvezvaraniyatihaThapuruSakAlAdayaH zarIrAdyAkArapariNatibhAjo, niyuktikatvAditi // 19 // . eSa tAvat pudgalakRta upakAro jIvAnAM zarIrAdi, adhunA nimittamAtratApradarzanArtha sambadhnAti-kizcAnyaditi, pUrvopakArApekSamucyate / AkArAntareNApi pudgalAnAmupakArakatvaM nimittamAtratayetyAha sUtram-sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // TI-cazabdena pudgalAnAmupakAra ityanukRSyate / zarIrAdisUtravinyAsaM kRtvA prAk kimarthamidaM vibhAgenAdhunA bhaNyate 1 / ucyate-sukhAdInAmuyApekSatvAt prAcyAnAM grahaNamAtraviSayatvAd vibhaktiriti, dvandvapUrvaH samAnAdhikaraNastatpuruSaH, sukhagrahaNaM prAka tadarthe ceSTAdarzanAt, tadanantaraM duHkhavacanaM tatpratipakSatvAt, jIvatastadubhayadarzanAta tadante jIvitagrahaNaM, karmopabhoga1 'saMgrahaM tanmano' iti ka-pAThaH / / 2 viziSTamanovyApAramapekSyaitat, hetuvAdasaMjJA tu teSAmastyeva tatprayojikA / IhAdi cAtra:saMpradhAraNarUpaM dIrghakAlInasmaraNAdirUpaM vA, prAptendriyohAdestu teSAM sdbhaavo'viruddhH| 3 siddhAlaye'pi pudgalasadbhAvAt kiM na siddhAnAM zarIrAditayA pudralopakAra ityAha4 sAtavedanIyodayAdau apekSAkAraNatvAt iti bhAvaH / ,zarIrAdau tu pariNAmikAraNaM pudalA iti prahaNetyAdi / 6 'prahaNaviSayatvAd iti k-b-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 tattvArthAdhigamasUtram / adhyAyaH 5 parisamAptau tadasambhavAnmaraNavacanam, prekRtamupagrahavacanamanAdRtyaHyat punarupagrahagrahaNaM tad viziSTArthapratipattyartha, zarIrAdyAkAreNa sAkSAt kurvantyupakAramAtmanaH pudgalAH, atra punarAtmanaH sukhAdyAkAreNa pariNamamAnasyopagrahe vartante pudgalA iti / bhA0-sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagrahazca maraNopagrahazceti pudglaanaamupkaarH|| TI0-sukhopagraha ityAdi bhASyam / bAhyadravyasambandhApekSasaadyodayAt saMsAryAtmanaH prasAdapariNAmaH sukham, iSTadArApatyasraganulepanAnapAnAdidravyopajanitamiti vistaraH, tadeva ca sukhamupagraho'nugrahaH pudgalAnAM nimittatayA pariNatAvAtmanaH, evaM duHkhAdiSvapi yojanIyama, asadvadyodayAdAtmapariNAmo bAhyadravyApekSaH saGklezaprAyo duHkhaM, bhavasthitinimittAyurdravyasambandhamAjaH puruSasya prANApAnalakSaNakriyAvizeSAvyuparamo jIvitaM, tadazeSoparatimaraNam, kathaM maraNamAtmopagraha iti cet, nirviNNasya puruSasya tatpriyatvAd viSAdidravyasambandhe satyAyuSo yogapadyenopabhogodayAt kaNTakavedanAvat // bhA0-tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhasyopakArAH / aniSTA duHkhasya / sthAnAcchAdanAnulepanabhojanAdIni vidhiprayuktAni jIvitasyAnapavartanaM cAyuSkasya / viSazastrAgyAdIni maraNasya, apavartanaM cAyuSkasya // TI-tadyathetyAdinA pratyekamudAharaNaM sukhAdInAM darzayati-sparzAdayaH kecit kadAcidAzayavazAjjantUnAM vallabhAH santaH sukhamAtmapariNAmasvabhAvamupakurvanti / karmaNi SaSThI draSTavyA / ta eva cAniSTA dveSyAH santaH svAzayotprekSayA duHkhasyopakurvanti / tathA cAha "tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA ||"-prshm0 zlo0 52 ataH svacetIvikalpApekSamiSTatvamaniSTatvaM vA sparzAdInAm, tathA snAnAdayo vidhiprayogAjIvitasya prANadhAraNalakSaNasyopakArakAH, vidhiprayogo dezakAlamAtrAsAtmyadravyagurulAghavasvabalApekSaH, janmAntarapratibaddhasya cAyuSo'napavartanam, apavartanaM tu dIrghasyAyuSo'dhyavasA. yAdivizeSasAcivyAdalpatApAdanaM jIvitasaMvartanamityarthaH / anugrAhakahetusanidhAnAt tu tAvanmAtrataiva, subaddhatvAt, pavenazleSavat, anapavartanamiti, baddhaspRSTanihitanikAcitacatuSkaraNa 1'maragaM' iti k-paatthH| 2 vipriyasya duHkhamaraNakAritayA pudgalAnAmupayojanamadhyakSasiddhameva, svarUpakhyApanametat, tena naittkaarytaa| 3 gatisthityupagrahAvityatra samastatvAdupagrahasya na tasyAnuvRttiH sanniyogetinyAyAt, upakArazabdastvatrApi pudalAnAmupakAra iti anuvayaMta eva, tata Avazyaka upagrahagrahaNaM, anyaca sukhAdIni na pudgalarUpANi kintu tajjanyAnIti yuktamupagraha iti, bhAvi bhASyamapi tathaiva / 4 tasyApi paugalikatvAta taddhAraNAvadhikalAdeva jIvitasyeti / 5 pavanena-vAyunA zuSyamANaH zleSaH pavanazleSaH, sa hi gADhatamo na ca zakyate udveSTayitum / For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 20 ] svopajJabhAgya - TIkAlaGkRtam 345 saGgrahItakarmaNAmupakramAbhAvAjjIvitasaMvartanAbhAva ityarthaH / viSazastrAbhimantrapraharaNAdayo maraNasya - jIvitocchedalakSaNasyopakArakAH pUrvopAttAyupazcApavartanakAriNaH, karma hi paugalikamiSTaM bhettuM bahiH paudgalaM (pudgalai: 1) zakyam / Aha - " sopakramamAyukaM, vedanayA''rtasya mUrcchato jantoH / bandhaprAyogyAbhyAM, vigacchati neharaukSyAbhyAm // 1 // - AryA nirupakramaM tu na tathA-ssyuSkaM dRDhasaMhitaM yadiSTaM tat / navagnyAdyairanupa-kramyaM kaMkaTukamaparAnnam // 2 // AyuSkasyAvayavA, bandhanamuktA jaTanti te tasmAt / ArdrAd vastrAd yadvat, prazoSyamANAjjalAvayavAH // 3 // prANAhAranirodhA - dhyavasAnanimitta vedanAghAtAH / sparzAcAyurbhede, saptaite hetavaH proktAH // 4 // " bhA0-atrAha - upapannaM tAvadetat sopakramANAmapavartanIyAyuSAm / athAnavayuSAM kathamiti / atrocyate TI0 - atrAhetyAdinA granthenAzaGkate sopakramAyuSAmanazanarogAdibAdhAbhirupakSINAyuSAmapavartanIyAyuSAM ca bhRgupatanodbandhanAdibhirapavartamAnAyuSAmupakurvantu nAma pudgalAH, ye punaranapavartanIyAyuSo bhavantyaupapAtikaca ramadehottamapuruSAsa khyeyavarSAyuSasteSAM kathaM jIvitamaropagraha ityAkSi anrocyata ityAha bhA0- teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / kathamiti cet, taducyate // TI0 - teSAmapItyAdi / teSAmapyanapavartanIyAyuSAM jIvitopagraho maraNopagrahazca pudgalaAlAyatta eva, pudgalakRta evopakAra itiyAvat, kathamiti cet, AzaGkate, kena prakAre - NAnapavartyAyuSAmupakurvanti pudgalAH, evaM manyate na teSAmAyurvardhayituM zakyam, na vhAsayitum, ataH kamupakAraM pudgalAH kuryuriti taducyate ityAha bhA0 - karmaNaH sthitikSayAbhyAm / karma hi paudralamiti / AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute / kiM kAraNam ? / zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyarthaM syAhAra iti // 20 // 1 apavartanIyAyuSAM nirupakramatvAbhAvAt sopakrametyAdi / 2 AyuSaH parAnupagrAhyatvAt svabhAvatasteSAM maraNaM, ma jAtu teSAM pudgalopagraho nAmeti zaGkate / 3 zIghramAyuHkSayapratipAdanAya bheda ityAzayaH / 4 karmazabdenAyuH * karmaiva prAcaM, prakaraNAt jIvitamaraNayoH, anapavartanIyAyuSAmapi nAyurantareNa jIvitaM tatkSayamantarA ca maraNamiti yuktamuktaM teSAmapItyAdi / 44 For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 TI-karmaNa ityAdi / yasmAt sakalameva jJAnAvaraNAdi karma pudgalAtmakam-anantapradezAtmakaskandhavikAraH, karmanimittA ca teSAM sthitistadvAreNa jIvitopagrAhiNaH, ta eva ca karmapudgalAH kSIyamANA maraNopagrAhiNaH sampadyanta iti, tasmAt suSThUcyate-teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / AhArazca vividha pudgaleSu sarvopakAritA ityAdi / samuccayArthazvazabdaH, ojolomaprakSepalakSaNastriprakAra AhAro 'bhyavaharaNam , tatraujaAhAraH sarvapradezairAtmanaH sarvasyAparyAptakAvasthAyAM janmekAle ghRtamadhyaprakSiptApUpavat, paryAptakAvasthAyAM tu lomAhArastvagindriyagrahaNalakSaNaH, prakSepAhArastu kAvalikaH, so'pi paryAptakAnAmeva pRthivIkAyAyekendriyanArakadevavarjAnAmasumatAm, sarveSAmityanena saMsAriNaH parigRhyante ||n saMsAriNo'pi kecidantargatAvanAhArakAH, kevalinastu samuddhAtakAle zailezyavasthAyAM ceti, ataH kathaM sarveSAmupakuruta ityucyate ? bAhulyamaGgIkRtyedamuktamalpakAlatvAca nApekSitaM bhASyakAreNa / kiM kAraNametadevamiti praznayati, zarIretyAdinopapAdayati / yasmAdAhArAdhInAH zarIrasya sthityAdayo'napavAyuSAm , AhArazca pugalavikAraH, tataH paudgalikatvAdupakurute, tatra sthitiH sandhAraNamanyathA nAtiTheta, upacayaH paripoSo mAMsamajjAdInAm, balaM zaktiH, prANaH sAmarthyam, vRddhirArohapariNAhalakSaNA, prItizcittadharmaH paritoSarUpaH, evamanekaprayojananivartanasAmodAhAra upakAraka iti // 20 // bhA0-atrAha-gRhNImastAvad dharmAdharmAkAzapudgalajIvadravyANAmupakurvantIti / atha jIvAnAM ka upakAra iti ? / atrocyate TI-atrAhetyAdisambandhagranthaH / sarvairdharmAdibhirupakRtaM nimittavyApAravizeSeNa jIvAnAm, athAtmAnaH kimanyeSAmAtmanAmevopakurvantItyupakAraM jIvasambandhinaM pRcchati / athavA dharmAdharmAkAzapudgalAnAM parAnugrahaH sAntatika uktaH, kimevamAtmanAmapyutAnyo vidhiriti praznayati / tatra jIvadravyANAmiti / jIvAnAM sarve dharmAdaya upakurvanti, dharmAdharmAkAzAH pudgaladravyANAmupakArakAH, AkAzaM dharmAdharmapudgalAnAmupakArakam, itthamete'nugrahakAriNaH prasiddhA dharmAdaya iti buddhayAmahe / atha jIvAnAmupakAraH ka ityanavabodhAda praznite atrocyate ityAha / sUtram-parasparopagraho jIvAnAm // 5-21 // jIvopakAraH bhA0-parasparasya hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnA miti // 21 // 1 janmazabdena nAtra prasavaH, kintu grbhaavtaarH| 2 zarIraparyApsyaiva paryAptakA grAhyAH, anyathA aparyAptAnA lomAhArasyApyabhAvasaMbhavAt / 3 apavartamIyetarAyuSmatAmityarthaH, ata eva zarIretyAdihetuH saMgataH / 4'nanu ca saMsA.' iti g-paatthH| 5. nAvatiSThate ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 sUtraM 21] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI0-parasparazabdaH karmavyatihAraviSayaH / anyonyopagraho jIvAnAmupakAraH / nanvaparaspareti bhavitavyamityatra parasparA kriyA sAtatyenetyatrake vyAcakSate, varNalopaM kRtvA niradikSadAcAryaH paramparopagraha iti kAtyAyanavacanAd vA 'itaretarAnyonyopapadAca (pA0 a0 1, pA0 3, sU0 16) ityatroktaM 'parasparopapadAceti (vaktavyaM ) (vArtike 900) parasparasya vyatilunanti / hitAhitopadezAbhyAmiti / hitamAyatyAM vartamAne ca yat kSama yuktaM nyAyyaM vA, tadviparItamahitam, hitapratipAdanenAhitapratiSedhena copagrahaM kurvanti, punarupagrahavacanamAbhiprAyikaM darzayati, jIvAH parasparahitAhitopadezadAyitvenAnugRhanti. na tvevaM pudgalAH / athavA sukhAdInAmekaiko'pyanugrAhako jantorbhavati samupajAtaH, iha tu punarupagrahamANopagrAhakayoH paraspareNa strIpuMsavadanugrahe yogapadyArtha punarupagrahavacanaM pratipattavyam, sarvadaiva dviprabhRtInAmupakAro naikakAnAm, upasarjanaM copagrahaH pUrvasUtre, iha tu svatantraH, jIvAnAmupadezasya bhUyastvenopakArakatvAd grahaNam, na tathA prANino vittAdibhirupakurvanti yathopadezeneti, ahitopadezohitAnuSThAnaM vA kathamupakAraH, na, upakAravacanasya nimittArthatvAta, anyathA hISTopagraha evopakAraH syAt, nAniSTopagraha ityavyApitA bhavet // nanu jIvAnAmukta lakSaNamupayoga iti kiM punarArambhega ? naitat, tadastyantaraGga lakSaNamidaM tu bahiraGgam, evaM tarhi dharmAditrayasya lakSaNaM nAsti / atrocyate-gatisthityavagAhAnAM svAbhAvyAda, yo hi yatrAsAdhAraNo dharmaH sa eva tasya lakSaNam, itizabdo'dhikAraparisamAptyartha iti // 21 // bhA0-atrAha-atha kAlasyopakAraH ka iti 1 / atrocyate TI0-atrAhetyAdinA sambadhnAti-atreti paJcAstikAyaparisamAptiprastAve para Ahaatha kAlasyopakAraH ka iti 1 // nanu ca pUrvopanyasteSu dhamodiSu dravyeSapakAraviSayaH prazno ghaTamAnaH kAladravyaM tu naivopanyastama,ataH kathaM tatkRtopakAraviSayaH praznaH saGgaccheta / satyam, noktaM kAladravyaM, kintu kAlazcetyeke (a0 5, sU0 38 ) iti vakSyatyekIyamatena sa kadAcid dharmAstikAyAdidravyapazcakAntabhUtastatpariNAmatvAt, kadAcit padArthAntaraM dharmAdivat , sarvathA lakSaNaM vaktavyametaccetasi saMnivezya praznayati-atha kAlasyopakAraH ka iti / asAdhAraNalakSaNaviSayaH praznaH / kathaM punadhemodipariNAmamAtraM kAla iti ceta. yatastaddharmavizeSA evAtItAnAgatavartamAnA AkhyAtazabdavAcyAH, te ca buddhayarthazabdAtrayaH, sarva ca vastvarthAbhidhAnapratyayasagRhItaM, tulyavyapadezatvAt zabdArthabuddhInAm, tatrArthalakSaNaH kAlo'rthavRttibhirevAvadhriyate ityatrocyata ityAha // 1. anyasyopagrahaH' iti ga-pAThaH / 2 ekena jIvena dvitIyasya tena tRtIyasyetyevaM paramparArthe parasparazabdaH, yathA ca dharmAdInAM svabhAvenaivopakartRtA naivameSAM, kintu anugrahadhiyaiva, yadvA indriyAdikAryANyAzritya paraspareSAmupagrAhakatA, tacchaktInAM kAryadvArAvasthiteH / 3 'dharmAdidravyeSu ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 sUtram-vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // ___TI0-yadA tu pRthaka kAladravyaM dharmAdibhyastadA'pyavazyaM satopakAlasyopakAraH kAriNA bhavitavyam / saMzca kAlo'bhimataH sa kimupakAra iti tasya khalu vakSyamANasvatavamUrteH vartanA pariNAma ityAdinAvinAbhUta liGgamupadarzyate / yacca prAG nopAnyAsi sUtrakAreNa kAlastadastikAyatvapratiSedhAya / Aha ca " tasAnmAnuSaloka-vyApI kAlo'sti samaya eka iha / ekatvAca sa kAyo, na bhavati kAyo hi smudaayH||" sa caikaH samayo dravyaparyAyAvabaddhavRttireva dravyArtharUpeNa pratiparyAyamutpAdavyayadharmA'pi svarUpAnantyabhUtakramAkramabhAvyanAdyapayevasono'nantasaGkhyApariNAmaH, ata eva payoyapravAhavyApinamekamAtmAnamAtanoti, atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi kAlaH kAla ityavizeSazruteH sarvadA dhrauvyAMzAvalambanAt, sAmAnyaH paramArthatvAta sanneva na kadAcidapyasattvaM bhajata iti yadyardhatRtIyadvIpasamudradvayAkrAntakSetrapariNAmastiryagmAnena paJcacatvAriMzadyojanalakSapramANaH (UrdhvamadhazcASTAdazayojanapramANaH ) kAlo nAma dravyamiti nirUpyate vartanAdiliGgasadbhAvAt, - tataH kimiti manuSyalokAdapi parato nAbhyupeyate, talliGgopapatteH, kAlasya . iha vartanAlakSaNaH kAlaH ucyate, sA cAsti tatra vRttiH, tathA prANA pAnanimeSonmeSAyuHpramANAdi paratvAparatvAdiliGgaM ceti / atrocyatesatyAmapi bhAvAnAM vRttau tasyAstvavizeSeNa kAlaliGgatvaM neSyate, santo hi bhAvAH svayamevotpadyante vyayantyavatiSThante ca, astitvaM ca bhAvAnAM vastvantarApekSam, na ca tatratyAH prANAdivRttayaH kAlApekSAstulyajAtIyAnAM sarveSAM yugapadabhavanAt, kAlApekSA zAstulyajAtIyAnAmekasmin kAle bhavanti, na vijAtIyAnAm, tAzca prANAdivRttayastadvatAM naikasmina kAle bhavantyuparamanti ceti, tasmAna kAlApekSAstAH, na ca paratvAparatve tatra kAlApekSe, sthitivizeSApekSe hi paratvAparatve, paSTivarSAd varSazatikaH paro'paraH SaSTivarSa iti SaSTivaSoMgAM zataM varSANAmiti sthitireSA, sA ca sattvApekSAstitvAdeva, bhAvAnAmastitvaM cAnapekSamityuktam / / nanvevameva manuSyaloke'pi kAlanirapekSA vartanAdayo bhaviSyanti, kiMkAlakalpanayeti cet , ucyate-yadi nirvata kAraNaM pariNAmakAraNaM vA kAlo'kalayiSyatA'bhaviSyadetadevam,apekSAkAraNaM hi saH / na hyasAvadhiSThAya svAtanyeNa kulAlavat karoti / na ca mRttikAvat pariNAmikAraNaM, kintu sambhavatAM svayamevArthAnAmasmin kAle bhavitavyam, nAnyadeti apekSAkAraNaM dharmadravyamiva gatA 1 nopanyAsi ' iti ka-kha-pAThaH / 2 ' paryavasAne' iti ga-pAThaH / 3 cihnAntargato bhAgo nAsti ka-kha. yoH|4'viytyv.' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 349 viti na doSaH, sukhAdidRSTAntAca pUrvavad vAcyAH // atra ca kecidAcakSate - virodhAsambhavAn vartanAdipadatrayasamAsaH, apare punarasamastAnyevAdhIyate, paratvAparatvayoH punaH samAsa eva, anyonyApekSatvAt, vartanAgrahaNamAdau pUrvAparanirapekSapratyayAbhidhAnahetutvAnnidarzanArthatvAt / tadanu pariNAmagrahaNaM, kriyAgrahaNaM vartanAdaniAM tajjAtIyatvAt / tadanu paratvAparatve viziSTaliGgatvAt prazaMsAkSetrakRtavyudAsArtham / upakArAnukarSaNArthazvazabdaH // bhA0-- - tadyathA - sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH / vartanA utpattiH, sthitiratha gatiH prathamasamayAzrayetyarthaH // -- TI0 - tathathA - sarva bhAvAnAmityAdi bhASyam / tadyathetyanena vartana |svarUpam vartanAdInAM sakalabhAvavyApitAM darzayati / tatra vartanaiva tAvad bhAvyate-vartanA kAlA yA vRttiriti vartante svayameva padArthAsteSAM vartamAnAnAM prayojikA kAlAzrayA vRttiH, vartyante yayA sA vartanA / 'NyAsazrantho yuc' (pA0 a0 3, pA0 3, sU0 107) / athavA saiva kAlAzrayA vRttirvartanazIleti, 'anudAttetazca ilAdeH ' ( pA0 a0 3, pA0 2, sU0 149 ) iti yuc / vRttirvartanaM tathAzIlateti sA ca vartanA pratidravyaparyAyamantarNIta kasa mayasva sa tAnubhUtilakSaNA utpAdyasyetarasya vA bhAvasya prathamasamayasaMvyavahAro'numAnagamyastaNDulAdivikAravadagnyudaka saMyoganimittA vikriyA prAthamikyatItAnAgata vizeSavinirmuktA, vartate pAkaH asya vA bhAvAnusamayasthitervartanA pratItA, sA cAtinipuNapuruSabuddhigamyA / yathA''ha-- "bisasya bAlA iva dahyamAnA, na lakSyate vikRtirihAbhipAte / tAM vedayante mitasarvabhAvAH, sUkSmo hi kAlo'numitena gamyaH // " nanu ca saviturudayena vartamAnenopalakSitA bhAvAnAM prativiziSTA kriyaiva vartate ityAvaidyate ko'nyastadvyatiriktaH kAla iti, tathA hyaH zva ityatItAnAgatodayalakSaNA bradhnamaNDala - bhramaNAnumeyA vastu kriyaivocyate'vRtad vartiSyata iti / yathA coktam-nRloke, tatkRtaH kAlo vibhAgaH (a0 4, sU0 14, 15) iti, atrocyate, prAgutpatadbhirevAsmAbhiridamuktam- dharmAdidravyapariNatimAtraM kAlastadanyo vA, tatra prathamapakSe siddhasAdhyatA, tadanyapakSe'pi na doSaH, AdityagatyupalakSitA naiSA vastukriyA vartata iti, tadgatAvapi sadbhAvAda; vartate brajyA savituryathA AkAzapradezanimitteti cet, tadapyasamaJjasam, tAM pratyadhi karaNabhAvAt sthAlIvat, kathaM puna 1 yadi ca tiryaglokavRttipadArthAnAM candrasUryAdigatikriyayopakRtiH tadAM spaSTa evopakArastasya tirtha loke, suralokAdau na sUryAdergatikriyA na ca tayA tasyopakAra iti spaSTa evAnyatra sadanupakAraH, prAguktamapi ca yadutAtrasyenaiva kAlenAnyatra vyavahAraH, paramaniruddhaH samayo'pi sUryAdikriyAvyaGgyadinAdeH paramo lava eva, sUryAdigatAvapi prAcInA tadgatirhetureva, evaM tiryagloka eva tasya vRttiryuktA, kathamanyathA lokAlokayorvartanAdisadbhAvAt na sa sarvatra, evaM va paryAyatA'pi tasya yujyata eva / 2 'prathamasamAzrayetyarthaH' iti ka-kha- pAThaH / 3 'NyAzrayo yuc' iti ga-pAThaH / 4 'vedyante' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 ridamabhidhAtuM pAryate-kAlAzrayA vRttiriti ? avadhRte hi kAle tadAzrayA vRttiyujyeta // nanu cAtmAdayo'pyanavadhRtasvarUpA eva sAkSAda buddhisukhaduHkhAdibhiH kAryerubhaya nizcitairadhigamyante, dRzyAzthAmI, na cAnyathopapadyante, tadvadeva vartanA sakalavastuvyupAzrayA, ato'sti kAryAnumeyaH kAlaH padArthapariNatihetuH, lokaprasiddhAzca kAladravyAbhidhAyinaH zabdAH santi, na vastukriyAmAtrAbhidhAyinaH / yathA''ha-"yugapadayugapat kSipraM ciraM cireNa paramidamaparamidamiti ca, vartyati naitad vaya'ti vartate tad vRttamapi vartata idamantarvartata" iti, kAlApekSameva AptA yat sarve bruvanti, tasmAnnanu sarveSAM mataH kAlaH, hyaH zvo'dya samprati parut parAri naktaM divaiSamaH prAtaH sAyamiti kAlavacanAni kathaM yuktAnyasati kAle ? / tasyAzca vRtteH kAlApekSAyAH kA. lasvarUpAyA vA bhASyakAraH zabdAnekArthAn kathayati-vartanetyAdi / vartanoktalakSaNA, utpattirAtmalAbhaH, sthitirapracyutiriti kiJcidbhedA vartanaivocyate, nirvibhAgaH kAlaH samayaH sa ca prathama iti vastUtpattyA vyavacchinnastadAzrayA samayapariNatisvabhAvetyatheH // bhA0-pariNAmo dvividhaH-anAdirAdimAMzca / taM parastAd (a0 5, sU0 42 ) vakSyAmaH // TI0-pariNAmo vividha ityAdi / dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH pariNAmaH, tadyathA-aGkurAvasthasya vanaspatemUla-kANDa-tvaka patra skandha zAkhA-viTapa-puSpa-phalasadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, AsIdaGkuraH samprati pariNAmasvarUpam skandhavAnaiSamaH puSpiSyatIti, puruSadravyasya vA bAla-kumAra-yuva-madhyamA ___ dyavasthApariNAmasadbhAvalakSaNaH,sa dvividhaH, avidyamAnAdiranAdiramUrteSu dharmAdiSu, mUrteSu punarAdimAnabhrendradhanurAdiSu stambhakumbhAdiSu ca / cazabdo'vadhAraNArthaH / pariNAmo dvividha eva, taM cAdhyAyaparisamAptau (sU0 41 ) vakSyAmaH-tadbhAvaH pariNAma iti, sa ca vastUnAmRtuvibhAgavelAniyamakRtaH, tatrartavo hemanta 1 zizira 2 vasanta 3 grISma 4 varSA 5 zaratsaMjJAH 6 kAlasyaikasya zaktibhedAH prativiziSTakAryaprasavAnumeyAH / tadyathAhemante himAnInipAtapramlAnAni vRntAkakApAsIvanAni / pathikAH saGkocitapANayaH kaNaddantavINikAH kampamAnagAtrayaSTayaH pratyanizalabhA ivApatanto lakSyante / vAyavazva tupAralezasegato'tizayazizirAH zarIrANyAyAsayantaH prANabhAjAmAvAnti / priyatamApariSvaGgadurloliteSu yuvasu prasaramalabhamAnAH kuGkumAruNAH priyatAmupanamantyaMzavaH sahasrarahemantavarNanam zmerjIvalokasya / anavaratazItapAtajanitavyathAH kASThazakalAni DimbhAH samAhRtyaikato hutabhujamAdIpya tApamAsevante prasAritapANayaH shHshsysNjnyyormaasyoH|| 1 'yujyate' iti k-kh-paatthH| 2' sarveSAmabhimataH' iti g-paatthH| 3 'karpAsI' iti ka-kha-pAThaH / 4'kaNaddavadanta 'iti ga-pAThaH / 5. sanino'tizaya ' iti k-kh-paatthH| 6 'NyAvAsayaMtaH' iti kh-g-paatthH| . bhAmiH samA' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 22] ___ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam tathA zizire-atidurbhagazazAGkakiraNe paripAkasurabhiphalasampadvinamyamAnazAkhAbharAH phalArthibhiH zizukadambakairanugatatalA badarItaravaH, tuhinazilAzakalavizadakundamAlatIkusuma vAsavAhino mArutAH, priyaGgurodhraprasavasanAthAni diGmukhAni, pralInAH ziziravarNanam paGkajAkarAH sAyAmA yAminyaH, kazmIrajAgurugandhADhyagarbhagehazAyinaH ___ sukhinastapastapasyanAmnormAsayoH // tathA vasante-samantataH kiJcidvibhAvyamAnakusumAH kundayaSTayaH kesaratilakakurabakazirISakollaprasUnajRmbhamANaparAgabhAjaH samIraNAH taruNajanahRdayahAriNaH, sahakAramaJjarIrajaHpuJjapiJjaritavigrahAH kusumAsavapAnavazagatAH sahacarIpakSapAtairAcchurantaH kalagiro baddhamaNDalAH kAtarajanAn rAgaparivRtaH kusumadhanuSo gocarIkurvantaH paripatanti vanAvasantavarNanam ni madhupAH, parabhRtakulakalaninAdakolAhalaprativadhyamAnagamanAH pade pade . praskhalantaH palAzavanAni kusumabharabhAJji jvaladanalakUTAnIva puraH prekSyamANA malayavAyuvegAvadhUtacampakarajaHpaTalairavakIryamANalocanapuTAH pratyAvartanta eva pathikasArthAH, pariNatavimbaphalacchavibhirazokapuSpaprakarairupazobhitAzca sarvato dizAM bhAgA maasyomdhumaadhvaabhidhaanyoH|| ___ tathA nidAghasamaye-dahanamiva kiraNanikaraiH kiran kiraNamAlI bhuvastalamAstIrNAGgAraprakaramiva karoti, cIrIvirAvadrAdhIyAMso divasAH kathaJcidapavAhyante pathikajanaiH, AvAhopakaNThaprarUDhadrumacchAyAdhizrayitazrAntakArpaTikadhoraNadhvAnaparipUritA digAbhogAH, candanapaGkA garAgaparipANDurAH kiGkarakarotkSiptatAlavRntazvasanazItalitazarIrAH zigrISmavarNanam zireSUpavaneSu saritsarasItIreSu ca vividhadhArAgRhAntargatA bhogino nirastadharmaprasaramabhiramante, karidazanazakaladhavalamallikAkorakabahalaparimalahAriNaH parimalitapATalaprasavAH sAyaM prAtazca pavanA vilAsinAM madanamAdIpayantaH surabhayo vicaranti, araeNNyAnyaH kaThorakaThinakandharavarAhadaMSTrAkoTivilekhotkhAtamustAdalasugandhayaH karimahiSayUthAvagADhapalvalAH kalabhacItkArapUritadazadizo mRgatRSNAbhirAraciMtasarastaraGgamAlAbhiriva vipralabdhamugdhahariNavrajAH shucishukraabhikhyyormaasyoH|| tathA varSAsu-saudAminIvalayavidyotitodarAbhinavajaladharapaTalasthagitamambaramAracitapAkazAsanacApalekhamAsAradhArAprapAtazamitadhUlijAlaM ca vizvambharAmaNDalam , aGgasukhAH samIrAH kadambaketakarajaHparimalasurabhayaH, sphuradindragopakaprakarazobhitA zAbalavatI bhUmiH, kUlaGkaSa jalAH saritaH, vikAsikuTajaprasanakandalIzilIndhrabhUSitAH parvatopavarSAvarNanam tyakAH, payodanAdAkaNanopajAtatIvrotkaNThAH parimuSitamanISA iva pravA sinaH, cAtakazikhaNDimaNDalamaNDUkadhvaniviSamaviSavegamohitAH pathika1 'kazmIraguru ' iti k-kh-paatthH| 2' kelagirI' iti k-kh-paatthH| 3 ' paridhRtaH ' iti ga-pAThaH / 'araNAnyaH 'iti ga-pAThaH / 5'citastaraGga' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 jAyAH, kSaNaM kSaNadyutidIpikAprakAzitAzAmukhAsu kSaNadAsu parizramatkhadyotakITakAsu saJcaranti masaNamabhisArikAH, paGkabahulAH panthAnaH kacijjalAkulAH kacidaviralavAridhArAdhautahArisaikatAH nabhonabhasyayomAsayoH / tathA zaradi-dinakRto mayUkhAH paGkamAzyAnayantaH pratApamugrataramAtanvate, vinidrAmbhojakumudavanAni sarAMsi sahaMsasArasAni sphaTikamaNibhittivimalavAripUrNAni, kalhArakuvalayAmodavAhino gandhavAhAH saptacchadakusumarajodhUlidhUsaritavapupaH kalaguJjino madhulehinaH kASThAH kRtabandhujIvakAvataMsAH, saJjAtadastithokSANo mattadhyAnagambhIramunnadantaH zliSTamRttikA khaNDamaNDitazRGgakoTayaH pariSvaSkante, kRSIvalahRdayahArINi hariNakazaradvarNanam dambakadazanAlUnataTastambAgrANi kedAryANi samadhigatapAkakalamAni kalamagopikAcchratkAravitrAsitazukamaNDalAni nitarAM cakAsati, tuSA radIdhiterdhavalayanto mukhAni haritAmabhIzavaH kAminAM pramodamantaHkaraNeSu zanakaiH samedhayanti prasabhamiSorjayormAsayoH // tathA velAniyamasamadhigatapATavAni prAtaH kuzezayakozajAlAni bhAsvatkarasamparkAd vikAsamAdadate, kumudvatInAthakiraNakalApaparAmRSTAni ca kumudakuvalayavelAniyamaH kuGmalAni niSThayUtasurabhiparimalaM dalanti, kozAtakIpuSpapaTaprAva raNAH sandhyAsu grAmavRttayaH surabhigandhodgAriNaH kAmijanajanitasammadAstaruNya iva bahalAGgarAgA virAjante, jaladhirapi velAniyamamanuvartamAnaH zizirakiraNodaye valitatuGgavIcivAhubhirambhodharavAnagaimbhIravyAhAramelAphalaparimalapizunAmAlambate velAvadhUma, kAzikazakuntayazca rajanISu drAdhIyasA bhayAnakadhvaninA sthAyaM sthAyamAraTanti, pratAnitagrIvAH kukavAkavo'pi veNuparyantanyastacchitvarakRtAdhivasatayo dIrdheH kalagambhIradhvanibhirAve. dayante yAmacchedAn, vanaspatayazca kecidAbaddhapatrasaGkocAzcirAya niyatavelAsu nidrA bhajante // . so'yamRtuvibhAgo velAniyamazca citrapariNAmaH kAraNaM niyAmakamantareNAnupapannaH sakalakAraNakalApasanidhone satyapyanAsAditopajanatvAt, anekazaktiyuktakAladravyApekSastu prAdurasti, tasmAt prativiziSTakAryAnumeyaH kAlo'Nuvata, anyathA niyAmakahetvabhAve yugapadete bhAvA bhaveyuraparAyattatvAta, ataH pratiniyatakAlabhAvitvAdamISAM pariNAmAnAmastyekamanekazaktikalApAnvitaM kAraNam, tAzca zaktayaH kadAcideva svakAryaniSpAdanAya pravartante samAsAditaparipAkA na sarvadeti / atha kadAcidevamadhigacchet kazcit kharaviSANazaktirasau tAhazIti, tadayuktam, avastutvApatteH, prativAdyaprasiddhezceti // bhA0-kriyA gtiH| sA trividhA-prayogagatiH vinasAgatiH mishriketi|| 1 dhAradhauta ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'mabhISavaH' iti g-paatthH| 3. dAriNya ' iti ka-pAThaH / 'gabhIra' iti k-kh-paatthH| 5'dhAnena 'iti ka-khA-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22] ___svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 353 rI0-kriyA gatirityAdibhASyam / karaNaM kriyA-dravyapariNAmastasyAnugrAhakaH kAlaH, tadyathA-AkAzadezAvalyAmagulI vatete atItA'nAgateti ca, anyathA'tIta eva vartamAno'nAgatazca syAt, evamanAgato vartamAnazca saGkIryeta, aniSTaM gati-vicAraH caitat, tasmAdasti kAlo yadapekSayA'tItAdivyapadezAH parasparAsaGkI NoH saMvyavahArAnuguNAH prathante, tatrAtIto dvividhaH bhAva-viSayabhedAta, vinaSTo ghaTa iti bhAvAtItaH, viSayAtItazcakSurAdigrahaNAnantaramadrAkSaM ghaTam, tathAnAgatadiha. kSAbhyo ghaTo viSayAnAgataH, alabdhAtmabhAvo bhAvAnAgata iti / tatra prayogagatiH jIvapariNAmasamprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparzasaMsthAnaviSayA, visrasAgatiH prayogamanta ... reNa kevalAjIvadravyasvapariNAmarUpA, paramANvabhrendradhanuHpariveSAdirUpA prayogagatyAdivicAraH vicitrasaMsthAnA, mizrikA prayogavisrasAbhyAmubhayapariNAmarUpa tvAjjIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNAmAt kumbhastambhAdiviSayA, kumbhAdayo hi tena tAdRzA pariNAmenotpattuM svata eva zaktAH kumbhakArasAcivyAdupajAyante, vartanApariNAmayoH kriyAjAtIyatvAdeva paryante kriyopAdAnam, pariNAmazcAtra pradhAnamityato vartanAkriyayoH sa madhye'dhItaH sUtrakAreNa, pariNativizeSA eva vartanAkriyAbhedA iti // bhA0--paratvAparatve trividhe-prazaMsAkRte kSetra kRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnamaparo'dhaH aparamajJAnamiti / kSetrakRte eka dikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati, sannikRSTo'paraH / paratvAparatvavicAraH kAlakRte dviraSTavarSAd vardhazatikaH paro bhavati, varSazatikAd hiraSTavarSo'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti // 22 // TI0-paratvAparatve ityAdi / prazaMsAkSetrakAlabhedAt traividhyam, tatra prazaMsAyAm, paro dharmaH sarvottamatvAt prazastaH sakalamaGgalanilayatvAt prakarSakASThAgata iti, aparo'dharmo jaghanyaH svalpaguNatvAt nikarSAvasthAprAptaH, tathA paraM jJAnaM yathAvasthitavastuveditvAta, aparamanyathA, tacAjJAnamevAprazastatvAt kutsitamasamyagdRSTeriti / kSetrakRte ityAdi, ekasyAM dizyekadAviprakRSTo dUravartI paraHpratyAsamo'paraH sannikRSTa ityarthaH, dizaH prAdhAnyamavinAbhAvitvAt kAlo'pyatrAkSipyate, kAlaikatve'pyapadezo bhavatyekadigvyavasthitayoH paro'para iti / kAlakRte ityAdi, vyatikareNAparasmin paraM parasmi~zcAparamiti yannimitte pratyayAbhidhAne sa kaalH| tadyathA-SoDazavarSAt paro varSazatAyuH varSazatAyuSo'paro dviraSTavarSAyuH, prazaMsAkSetrakataparatvAparatve caite na bhavataH, lubdhakAdAvapi darzanAt, yasmAllubdhake'pi dezakulajAtividyA saGkIrNato'niSTaM ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'jAtIyakatvAdeva' iti ga-pAThaH / 3 'dharmaH apara jJAnamiti' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 parihINe paratvAparatvapratyayAbhidhAnasambhavAt, na ca bandhujanApekSe, ekAkinyapi bhAvAt, na tapazcaraNAlambane, atapaske'pi darzanAt, na karmasaMskArApekSe, tayoranadhikArAt, na cAdityanimitte, tatrApi dRSTatvAta , paro'bhiyogyaH apara AdityaH paraH savitA'paro'bhiyogya iti, ataH sAmarthyAt kAlakRte, tayorvizeSaNArthamidamucyate-prazaMsAkSetrakRte'pi para svAparatve varjayitveti, vartanAdayaH sarve kAlakRtAH kAlasyApekSAkAraNasyAnugraha upakAra iti sUtrArthaH // evaM cAyaM yatparatvAparatve sUtrabhedena samasya nirdiSTe sUriNA tadavagamaka-na prazaMsAkSetrakRtayoratra parigrahaH, vartanA pariNAmaH kriyAzca dravyasvabhAvaH kAlApekSo niradezi, paratvAparatve cAvadhitvena kAlaliGgamiti // 22 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA ( a0 5, sU0 19 bhASye )-zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti / pudgalA iti ca tantrAntarIyA jIvAn paribhASante / sparzAdirahitAzcAnye / tat kathametaditi / atrocyate // TI-atrAha-uktaM bhavatetyAdisambandhagranthaH / atra prastAve paro'bhidhatte-pratipAditaM bhavatA zarIrAdayaH sukhAdayazca pudgalAnAmupakAra iti / tantrAntarIyAzca mAyAsUnavIyAH pudgalA ityanena zabdena jIvAn paribhASante-pudgalazabdaM jIveSu saGketayanti vyavahArasiddhayarthamiti // nanu ca teSAM jIva eva nAsti, kathaM tadviSayaM pudgaladhvani paribhASeraniti / ucyate-astyAryasammitIyAnAmAtmA, sautrAntikAnAM tu cittatAktasantatau tatpudgalaprajJaptiH, cittasantatau vedanAsaMjJA cetanAdidharmayuktAyAM cakSurAdisahitAyAM ca ciMttenAnyonyA . nuvidhAnAtU, ityeSA cittatadyuktAnAM dharmANAM santatirahaGkAravastutvAdA tmetyupacaryate, tathA punaH punargatyAdAnAt pudgala ityupacaryate, yogAcAraNAM tu vijJAnapariNAmaH pudgalaH // yathA''ha "AtmadharmopacAro hi, vividho yaH pravartate / vijJAnapariNAmo'sau, pariNAmaH sa ca tridhA // " evaM tantrAntarIyaiH pudgalo jIva uktaH, tvayA punaH zarIrAdhupakAriNaH pudgalA ityucyate tadetat kathaM vipratiSiddhatvAditi praznayati // nanvanupapannaH saMzayaH, pUrvamuktameva-rUpiNaH pudgalAH (a0 5, sU0 4) iti, na ca rUpyAtmA pratIta iti, ucyate-rUpazabdena tatra mUrtiruktA, sA ca mUrtiranyairasarvagatadravyaparimANamiSyate, yathA manaH, tacca sparzAdirahitama, etannirAsArthamidamavazyaM vaktavyaM bhavati sUtraM-sparzAdiyuktA mUrtiH, tathA catustridhe 1 dharmAdayastAvadarUpiNo lakSyAzca gatyAdidvAreNa jIvAnAM ca lakSaNamupayoga iti prAgevoktamiti punalalakSaNAni vaktakAmaH paravipratipattinirAsAya zaGkate, yadvA saMghAtabhedau vaktukAma Arabhate hetUnAkhyAtuM tatrAha / 2'citte'nyonyA' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalalakSaNam sUtra 23 ] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___355 kaguNAni pRthivyAdIni kaNabhujoktAni, tatpratiSedhArtha cAvazyatayA vidheyaM sarvANyetAni caturguNAnIti, etA vipratipattIH sarvAzcetasyAdhAyAtrocyata ityAha // bhA0-etadAdivipratipattipratiSedhArtha vizeSavacanavivakSayA cedamucyate TI-etadAdItyAdi / eSA AdiryAsAM tA etadAdayaH, pudgalazabdenAtmocyata ityeSA vipratipattirAdyA, kutsitA pratipattirvipratipattiH, tathA sarvagataM dravyaM sparzAdirahitaM ceti dvitIyA vipratipattiH, taniSedhAya sUtrArambhaH, tathA ca pRthivyAdidravyANi vizeSavacanairvaktumiSTAni pRthaka pRthak caturguNAnItyetadabhidhIyate . sUtram-sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 5-23 // TI-prAnirdiSTendriyakramApekSaH sparzAdivinyAsaH, viSayabalavatvAt sparzagrahaNamAdau, sati ca tasmin rasAdisadbhAvAt / etaduktaM bhavati-sparzitvAdabAdIni caturguNAni pRthivIvat, tayA manaH spazAdimadasarvagatadravyatvAt pArthivANuvat, kRtadvandvAnAM matvarthIyaH, sa ca sambandhApekSaH, sambandhazca sparzanAdiprAptAH pudgalAH sparzAdyAkAreNopapadyanta iti, athavA sarvadaiva sparzAdiyuktAH pudgalA iti nityayoge matupa vihitaH, yasmAdindriyasambandhAt prAgapi spodyAkArabhAjasta iti // bhA0-sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevalakSaNAH pudgalA bhavanti // TI-sparza ityAdi bhASyam / karmasAdhanAH sarve sparzAdayaH / itizabdo yasmAdarthe / yamAditthaMlakSaNAH pudgalA bhavanti tasmAnna jIvAH pudgalazabdavAcyA iti, yathA caite paramANvAdigatAH spazodayo guNAH paramANvAdibhyo bhinnAzcAbhinnAzca tathA 'guNapayoyavad dravyam' ityatra (37) sUtre pratipAdayiSyAmaH // nanu ca naiva kecana vijJAnAd bahiH sparzAdinantaH pudgalA vidyante, vijJAnameva tathA pratyavabhAsate, bAhyArthanirapekSasvapnAdAviveti / ayuktametat, anubhavavirodhAt, yasmAd dezavicchedena svAntarvartino'nubhavAd bahiravabhAsamAno dRzyate nIlapItAdirarthaH / svasaMvedyo hi buddhimanivezI bAyothAkArAnu phAro dyotate sa nihotumazakyaH, yadA cArthasya jJAnagrAhyaM svarUpaM tad dyotate kathaM so'rtho nAstItyucyate, svapne ca vipayeyadarzanAdaviparyayadarzanAca jAgradavasthAyAmityasamaJjasamudAharaNam, pramANapramANAbhAsAvizeSAcca / bAhyArthazUnyatAyAM hi vastusvalakSaNagrAhi jJAnaM pramANaM pratyakSamAntaravikalpamukhena pravartamAnaM pratyakSAbhAsamityeSa vizeSo na syAt, tasmAda vijJAnaM bahirarthasvarUpAnukAritayA sAkAram, anAkAratve pratyAsattiviprakarSAbhAvAt sarvArthagrahaNamagrahaNaM vA syAt, ato grAhakavizeSAdeva grAhyadRSTinibandhanam, anyathA'rthajJAnamityetadapi na syAt, vyapade zasyApakAraprabhAvitatvAta, upakArasya ca janyajanakabhAvanAntarIyakatvAt, alamatiprasaGgena, prakRtamucyate 1' pRthagguNAnI0' iti ka-kha-pAThaH / 2 ' bAhyAkAro' iti ga-pAThaH / 3 'bhAvAnA0' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 bhA0--tatra sparzo'STavidhaH - kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH sparzAdInAM prakArAH snigdho rUkSa iti / rasaH paJcavidhaH - tiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti / gandho dvividhaH - suraMbhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti / / 23 / / kiJcAnyat 356 TI0 - tatretyAdi / sparzAdInAmanantaparyAyatve'pi maulabhedaprasiddhyarthakaThina pramukha sparzA midaM prakriyate, kaThinAdayo vidvadaGganAvAlAdipratItAstathApi suprayuktakAdInAM lakSaNAna ribhiramUni lakSaNAni pratyekaM prakAzyante, anamanAtmakaH kaThinaH, sonnatilakSaNo mRduH, adhogamanaheturguruH, prAyastiryagUrdhvagamanaheturlaghuH, vaizadyakRt stambhanasvabhAvaH zItaH, mArdavapAkakRSNaH, saMyoge sati saMyoginAM bandhakAraNaM snigdhaH, tathaivAtrandhakAraNaM ca rUkSaH, itizabdaH paristhUra sparzabhede yattApratipAdanArthaH / atra ca strigdharUkSazItoSNAzcatvAra evANupu sambhavanti, skandheSvaSTAvapi yathAsambhavamabhidhAnIyAH / zleSmazamanakRt tiktaH, zleSmabhedapATavakRt kaTuH, annarucistambhanakarmA kaSAyaH, AzravaNakledanakRdamlaH, hrAdanagRRhakRnmadhuraH, lavaNo madhurAntargata ityeke, saMsargaja ityapare / surabhivandanozIra kazmIrajAdInAm, asurabhirlasuna viSThAdInAm, saumukhyavaimukhya kAritvAt sAdhAraNa ityeke, tanna, ubhayo - rantarNItaviSayatvAt / kRSNAdayo varNAH krameNAJjanazurupatrarudhirakAJcanazaGkhAdiSu vibhAvanIyAH, saMsargajAH sAraGgAdayaH / evametad dravyameva sparzAdibhedena bhidyate svagAdIndriyaprAptamanekazaktiyuktatvAd dravyanayAbhiprAyaH, paryAyasya tu sparzAdaya eva, na dravyaM, tadagrahe tabuddhyabhAvAditi // 23 // kiJcAnyadityanena sambandhayati / asakalarUpadravyadharma nirdezAdanenedamucyate-kizcAnyaditi / pudgalAnAM na kevalaM sparzAdayo dharmAH, zabdAdayazceti darzayati pudgalAnAM sUtram -- zabda-bandha-saukSmya sthaulya-saMsthAna -bheda - tamazchAyAtapodyotavantazca / / 5-24 // zabdAdidharmAH TI0 - zabdAdayaH kRtadvandvA matupA nirdizyante pudgalapariNAmapradarzanAya / cazabdaH pudgalAnukarSaNArthaH // bhA0 - tatra zabdaH SaDvidhaH- tato vitato ghanaH zubireH saMgharSo bhASA iti // TI0 - tatra zabda ityAdi bhASyam / tatreti teSu zabdAdiSu pudgalapariNAmeSu zabdastAvadevasvarUpaH, vivakSAvazAdanvayavyatirekAbhyAM pradhAnaguNabhAvatayA sAmAnyavizeSavato'rthasyAbhi 1' surabhizvAsurabhizva' iti ka-kha-pAThaH / 2 0ro gharmo bhASa iti ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam dhAyakaH prasyarthaniyatasaGgatavarNAdivibhAgavAn dhvanireva zabdaH, na sphoTaH, anAdivRddhaparamparAsaGketaprasiddhivazAt pratyarthaniyatatvam, parasparApekSAtaH svAbhidhayaikArthakAritayA ziviko. dvAhakavat saGgatatvam, varNapadavAkyAni vibhAgaH, tadvAn dhanireva ca zabda:-zrotragrahaNaH, na sphoTaH zAlAturIyamatAnusArivaiyAkaraNanikAyaparikalpitaH, teSAM hi zabdasya dhvanirucaritaH sphoTaM kilAbhivyanakti, tasmAdabhivyaktAdarthapratItiriti, sphoTAda bhinnatyam asambandhametat, anityatvApatteH, sphoTasya abhivyajyamAnatvAnmUlakI . lodakAdivat, arthapratItihetutvAt, pradIpAdivat, pradIpAdinityatve vA dRSTAntAbhAvaH, na ca sphoTamabhivyaJjanti dhvanayaH, acAkSuSapratyakSatvAt gandhavadityato dhvanirUpaH zabdaH smRteH kAraNam, sarvasya zabdasya prAgvyutpannasaGketavazAdarthapratyAyanam, tatazca pUrvopalabdhArthAnusmaraNAt smAta zabdavijJAnam, na cAnyApohamAnaM zabdArthaH, vidhinirapekSasya vyatirekasyAtrAprasiddheranvayasya ca vyatirekazUnyasyAnupalabdheH, parasparApekSAbhyAmanvayavyatirekAbhyAM sarvatrArthAdhigateH vyatirekasyaiva prAdhAnyamityayuktam, tathAcAha dattakabhikSureSa-"arthAntarApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta icyucyate" / hizabdo yasmAdarthe / yathA vRkSazabdo'vRkSazabdanivRtti svArtha kurvan svArtha vRkSalakSaNaM pratyAyayatItyucyate, evaM ca nivRtti viziSTaM vastu zabdArthaH, na nivRttimAtram, alakSaNIyameva ca syAnivRttimAtramavastutvAt kharaviSANakuNThatIkSNatAdivarNanAvat, atra ca na prAg vidhinA ghaTaM gRhItvA pazcAdanyApohaM karoti, nApyanyApohaM kRtvA pazcAd ghaTaM kAlabhedena gRhNAti, krameNa hi grahaNe hasiSThatvAta kSaNikatvAca sarvabhAvAnAM dhvanejJAnasya ca na yuktaM vyApAradvayAnuSThAnam, santAnAcet tadayu. ktamavastutvAt, evaM tarhi ghaTagrahaNamanyApohazca yugapadubhayaM siddham, yathA saviturudaye santamasaSidalanaM svarUpaprakAzanaM ca svabhAvAt, evaM satyubhayamabhidheyaM sAmAnyaM vizeSazcetyavazenApi pratipattavyamanyApohazabdArthavAdinA, anvayavyatirekayostulya kSatvAd vidheyamapi pradhAnamevAstu, nahi dvayorarthayordhavakhadiravad yugapadupAsayorekasya guNabhAvakalpanA zreyasI // nanu cAnvayasya prAdhAnye'bhyupeyamAne prayalAnantarIyakatvamavyAptasapakSaM sannaivAnityatvaM gamayet, kena vedamuktaM-vyAptasapakSaM gamayati avyAptasapakSaM na gamayatIti, etAvat tu ucyate-anvayanirapekSo na gamayati vyatirekaH, nApi vyatirekanirapekSo'ndhayaH pratipAdako'rthasya, parasparapekSatAyAM ca ziSikodvAhakAdivat sarvatra prAdhAnya, kacid vivakSAvazAt vA'nyatarasya guNapradhAnakalpaneti / yathA''ha-bAdazazatikAyAm "yadapyuktamaprasaktasya kimartha pratiSedha iti, naivaitat, pratiSedhamAtramucyate, kintu tasya vastunaH kazcid bhogArthAntaranivRttyA loke gamyate yathA viSANitvAdanazva iti, na cAkSipto vizeSaH, sAkSAdabhidhIyamAnatvAt", yathaiva sAmAnyamucyate tathA vizeSo'pItyubhayamatra mukhyaM vAcyamityataH sAmAnyavizeSAtmakamevAbhidheyam / zabdazca - 1 'vRkSazabdaH' k-kh-yornaasti| 2 varNanavat' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 pudgaladravyapariNAmaH,tatpariNAmatA cAsya mUrtatvAt ,mUrtatA ca dravyAntaravikriyApAdanasAmarthyAt pippalAdivat, tADyamAnapaTahatalasthakaliMcAdiprakampanAt, tathA zaGkhAdizabdAnAmatimAtra . pravRddhAnAM zravaNabadhirIkaraNasAmarthyam, tacca nAkAzAdAvamUrte'sti, tathA zabdasya pudgalatve lava pratIpayAyitvAt parvatapratihatAzmavat, dvArAnuvidhAyitvAdAtapavat, saMhAhetavaH rasAmarthyAdagurudhUpavat, vAyunA preryamANatvAt tRNaparNAdivat, sarvadiggrAhyatvAta pradIpavata, abhibhavanIyatvAt tArAsamUhAdivat, abhibhAvukatvAt savitRmaNDalaprakAzavata, mahatA hi zabdenAlpo'bhibhUyate zabda iti pratItam, tasmAt pudgalapariNAmaH zabdaH // nanu cAkAzasya guNAH-zabdasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH, AkAzasya guNaH zabda iti kaNabhuGmatam, ekadravyavattvAd, ekenAzrayadravyeNa dravyavattvamekadravyavattvam, athavA ekaM ca tat dravyaM cetyekadravyaM tadasyAzrayo'stItyekadravyavAMstadbhAva ekadravyavattvaM tasAdekadravyavattvAnna dravyam, na ca karmAcAkSuSapratyakSatvAt, ataH parizeSAd guNaH, sa ca kSaNikaH prAgUz2a cocAraNAt sattve liGgAbhAvAt, kAraNasAmagryAH prAgabhUtAtmalAbhatvAt , zabdAbhivyaJjakavastvabhAvAt , sati cAbhivyaJjake kAraNajo vikAro na syAt , nahi ghaTasya pradIpAdidivyamaNi . vyaJjakasanidhAne parimANAnuvidhAnaM dRSTam , tAvAneva hi ghaTako'bhizabdasya guNatve vaizeSikavicAraH 4. vyaJjakabhede satyapi, ayaM tvalpamadhyAdibheda upalabhyate, tathA-bheryAdi saMyogAniSpatterveNuparva vibhAgAcchabdAca zabdaniSpatteH vIcisantAnavata, na cAyaM vizeSaguNaH sparzavatAM dravyANAM bhUjalAnalAnilAnAmakAraNaguNapUrvatvAt , yathA zucau zaGke kAraNaguNapUrva dhavalaM rUpamAlakSyate, vinaSTe'pi tasmin jalaje tathAlakSaNameva rUpaM zakaleSu gRhyate, na tvevaM bheryAdizabdAH pradhvasteSu bheodiSu tadavayavedhUpalabhyante, zarIre vA sAmazlokAdizabdAH zarIrAvayaveSu vopalakSyante, tasmAnna kAraNaguNapUrvaH zabdaH, tathA yadi sparzavato guNaH syAt zabdastato yAvat tAni sparzavad dravyANi tAvad bhaved rUpAdivat, na caivamupapadyate, tasmAdayAvaddavyabhAvitvAnna pRthivyAdiguNaH zabdaH, itazca na spazavadrvyaguNaH zabdaH, AzrayAdanyatropalabdheH, anyatra hi zaGkhamukhasaMyogo'nyatra digantare'vasthitaiH zrotabhirupalabhyate zabdaH, sparzavadguNAstu rUpAdayo'nyatrAzrayAna gRhyante, tasmAna zabdaH sparzavatAMguNaH, bAhyendriyapratyakSatvAca nAtmamanodikAlAnAm, pArizeSyAdAkAzaguNaH, liGgamAkA zasyAnupalabhyamAnasyeti / tadetadaghaTamAnakameva vaizeSikairvAcAlatayA ma. svamativikalpazilparacanAmAtramAvikriyate gaganamahAzikharavarNanavat, guNatvanirAsaH va mUrtatvaM hi pratyapAdi prAgasyAsmAbhiyuktitaH, tat kathaM mUrtasya vyomagugatvopapattayaH saGgasyante ? nahi rUpAdayo vyomaguNA iti vyAhAraH zobhate, pudgalAnAmeva hi zabdasya 2 'dravyabandhAt' iti k-kh-paatthH| 3 'kAraNato' iti ga-pAThaH / 1 'kalimbAdIpra' iti ga-pAThaH / 4 "bikharavat' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam tathAvidhaH pariNAmaH zabdavyapadezabhAgityekadravyavattvAbhAvaH, tatazca syAd dravyaM syAd guNaH, pariNAmasya pariNAmino'rthAntarAnAntaratvenAbhyupetatvAta , etenAnityatvaikAntaH pratyuktaH, sarvavastUnAM dravyaparyAyAtmakatvAt , evaM tAkAzasyApi kenacidAkAreNa guNa eveti cet , nAmAkAzAdivivakSAvazAdadoSo'yamanekAntavAdinaH, dravyapariNAmamAtratvAca karmaNo'cAkSupapratyakSatA'pyasiddhA, yadi kathaJcit kSaNikatvam , siddhasAdhyatA, sarvAtmanA cet , dRSTAntAbhAvaH, sattvamapi kenacit pudgalarUpAdyAkAreNetyataH sattve liGgAbhAvAdityasambaddham , kAraNasAmagryA cAkArAntarAvasthAnamApadyata ityutthitAsInazayitapuruSavadityabhUtAtmalAbhatvamasiddham , zabdapayoyeNAbhUta iti cet , uktamasakanna vastu paryAyamAnaM, kiM tArha 1 dravyaM paryAyazcetyubhayam , abhivyaktidUSaNAnyapyekAntAvasthitavastupakSe'vatarItumutsahante, na tu pariNAmA yasya kathazcidanityaM kathaJcinnityamiti, daNDAditADanotthitabheryAdipudgalAzca samAsAditazabdarUpAdimantaH santo'pi sUkSmatvAt kAraNaguNapUrvakA api nopalakSyante, vidhyAtadIpazikhArUpAdivad gandhaparamANuvyavasthitarUpAdivada vA, na ca sarvadAsa paryAyaH zabdAkhyaH prAdurasti, dravyakSetrakAlabhAvApekSatvAt pittAdi kopavat, bheryAdyAzrayAzca nizca(ssa)rantaH skandhAH zabdaparyAyamajahato digantarasthitairapi gRhyanta iti nAzcaryam, naiva copalabhyate svopanAdanyatra zabdapariNAmaH, tAgvidhAkAreSu paramANuSvevAvatiSThate, AdhyAtmikazca zabdaH kAyayogAttazabdavargagAyogyaskandhapariNatirvAgyogaH, prayogavikSipto rUpAdimatpudgalasaGAta eveti, bAdhastvanekAkAraH saGgharSajAdiH / api ca-zabdatvaM nityamabhyupayan kaNAdaH paryanuyujyate zrAvaNatvAnnityaH zabdatvavacchabdaH, kRtakatvasyAnityatvena vyApteviruddhAvyabhicAritvamiti . cet, nityAnityasvabhAvasarvapadArthavAdinastanna bAdhAyAlam , anekAnityAnityatvayo tvayA ntavAdinA ca na nityatvAnityatvayorvirodho'bhyupagamyate, virodhalakSavirodhAbhAvaH NAsambhavAt, ekastAvada virodhohinakulAnijalAdInAmekasmin kAle sati saMyoge dvitvavadanekAzrayatvAd vadhyaghAtakalakSaNaH, nahyasaMyuktamudakamagniM vidhyApayati, trailokye'pyanyabhAvaprasaGgAt, saMyogena tu kSaNamAtrAvasthitatvAt pazcAdekasyA'valatA dvitIyasya balIyastvam, na caivaM nityAnityatvayoH kSaNamAtramapyekasmin vRttirekAntavAdinA'bhyupeyate, ato na vadhyaghAtakalakSaNo virodhaH samasti, nApyasahAvasthAnalakSaNaH, tatra hi zItopNayoH phale ghRntasaMyogavibhAgayorAmraphale ca zyAmatApItatayo.kasmin vastuni ekakAlA vRttirasti, kintvekasya prAgvidyamAnatA dvitIyasya cotpadyamAnatAsvabhAva ityasAvutpadyamAnaH pUrva viruNaddhi, yathA sahakAraphale pItatA zyAmatAm, na caivamavasthitaM prAmityatvamanityatvenopajAyamAnena nAzyate, taddhi nityameva na syAdadhravatvAditi, na ca prativadhyapratibandhakalakSaNo virodhaH syAdvAdinaM prati ghaTate, yata ekasminnAtmadravye yugapad dharmAdharmAvubhau sambhavataH, tatra 1 labhyante ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 tvekasya guNabhUtatvamanyasya pradhAnatvamevaM ceta, iSyate eva dravyaparyAyayoranyatarasya guNapradhAnabhAvaH, tvayA'pyekasmin kAle dravye ca dharmAdharmAvavazyamabhyupagantavyau, anyathA pratibandhyapratibandhakamAva eva na syAt, ato vAmAtrameva virodha iti / na ca sAmAnyAdatyantabhinnA vyaktiriti jainasiddhAntaH / etena nAdavRddhiH pareti pratyuktam, nAdo mahAn madhyo'lpazca, na zabda iti zabareNoktam, tadasata, zabdasyaiva tAthAvidhyAt, tIvamandamadhyaprayatnabhedAnmahAJcha .. bdo'lpo madhyazceti sAmAnAdhikaraNyena zabda eva vyapadizyate, na ca anyamatapUrva : zabdavyatiriktaM zrotrasya grAhyamasti, zabdadharma eva nAda iti cet, sa zabdasvarUpam / - tato'nyo'nanya iti vAcyam, ubhayathA ca doSa iti / ye'pi pradhAnapariNAmamuzanti zabdaM tairapi sAmAnyavizeSavAn mUrtazcAbhyupeyaH, anyathA tatkRtavyavahAro vicchidyeta, ye'pi sagirante zrotrendriyaviSayamupAttAnupAttobhayamahAbhUtahetukaM zabdam, tairapi na vizeSamAtramutkhAtasAmAnyamUlamavalambanIyam, ayonayo hi vizeSAH khapuSpasaurabhavadanAsAditAtmalAbhA eva syuH, ekAntakSaNikatA ca dRSTAntAbhAvAdevAtidurlabheti ! tasmAdavasthitametat-pudgaladravyameva prativiziSTapariNAmAnugRhItaM zabda iti / sa dvidhA visrasAprayogabhedAt, tatra zabdasya bhedaprabhedAH valA ... vasasiko jaladharadhvAnAdiH, prayogajo jIvavyApAraniSpannaH SoDhA sya madamadA tatAdiH, tato mRdaGgapaTahAdisamudbhavaH, vitato vINAtrisarikAditamtrIprabhavaH, kAMsyabhAjanakASThazalAkAdijanito ghanaH, veNukambuvaMzavivarAghudbhavaH zuSiraH, krakacakASThAdisaGgharSaprasUtaH saGgharSaH, vyaktavAgbhirvarNapadavAkyAkAreNa bhASyata iti bhASA, pratiniyatasaMsthAnAnyakSarANi varNAH, varNasamudAyaH padam, padasamudAyo vAkyamarthavizeSapratipattihetuH, itizabdaH zabdabhedeyattAparisamAptipradarzanaparaH // bhA0-bandhastrividhaH-prayogabandho visrasAbandho mizrabandha bandhasya traividhyam iti / snigdharUkSatvAd bhavatIti vakSyate (a05, suu032)|| TI0--bandhastrividha ityAdi / bandhanaM bandhaH-parasparAzleSalakSaNaH, prayogo-jIvavyApArastena ghaTito bandhaH prAyogikaH-audArikAdizarIrajatukASThAdiviSayaH, visrasA-svabhAvaH prayoganirapekSo visrasAbandhaH, sa dvidhA AdimadanAdimadbhedAt, tatrAdimAna vidhudulkAjaladharAmIndradhanuHprabhRtirviSamaguNavizeSapariNataparamANuprabhavaH skandhapariNAmaH, anAdirapi dharmAdharmAkAzaviSayaH, prayogavisrasAbhyAM jIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNatilakSaNaH stambhakumbhAdimizraH, atra cobhayamapi prAdhAnyena vivakSitama, sAmAnyalakSaNaM ca bandhasya snigdharUkSasvAdityupari vyAkhyAsyate, etacca bandhalakSaNamanAdau vaisasike na sambhavatyanyatra tu saGgacchate, 'sAmAnyokto vidhirvizeSe'vasthAnaM labhata ' iti vacanAt / / paudalikabandhasyaiva lakSyatvAt nopayogo'sya, bandhasAmAnyAdhikAre eva vinasAbandhasyAnAditayA yAmaH / For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaulyasa dvaividhyam sUtra 24 ] svopajabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-saumyaM dvividham-antyamApekSikaM ca / antyaM paramANuSveva, Ape kSikaM ca ghaNukAdiSu saGghAtapariNAmApekSaM bhavati / tadyathAsaukSmyasya dvaividhyam AmalakAda badaramiti // TI-saukSamyaM dvividhamityAdi / sUkSmatA saukSmyaM-pudgalapariNAmaH, tad dvidhA, antA-vibhAgAH paramANavastadbhavamantyamanyatrAsambhavAt paramANuSvevetyucyate, apekSA-pratItyabuddhistatprayojanamApekSikam, ghaNukaskandhasyaNukAdyapekSayA sUkSmaH caturaNukAdIn pratItya vyaNukaskandhaH sUkSma ityAdi bahubhedam, saGghAtapariNAmaH-skandhapariNAmastadapekSaM bhavati / tadyathetyanena nidarzanopanyAsaM sUcayati, AmalakaM pratItya badaraM sUkSmam, AdizabdArtha itishbdH|| . bhA0-sthaulyamapi vividham-antyamApekSikaM ca / saGghAtapariNAmApe _ kSameva bhavati / tatrAntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavasya ti / ApekSikaM badadibhya AmalakAdiSviti // TI-sthaulyamapItyAdi / sthUlabhAvaH sthaulyaM-paramANupracayapariNAmaH, tatrAntyamazeSalokavyApinyacittamahAskandhe, iha cAvayava vikAsaH sthaulyaM vivakSitam, pravacane tvayaM sUkSmapariNAma evAdhItaH, yadi ca bAdaraH sthUlapariNAmaH syAt tato mahAmahIdhravat samastaM lokamutsAdayedataH sthaulyaM vikAsitAvayavAnAmacakSurgamyam, ApekSikaM tu badarAdAmalakaM sthUlamAmalakAd dADimam, iha tu vikAse satyapyavayavAnAM bAdaraH pariNAmaH, tatazcAmalakAMdineyanopalabhyam // . bhA0-saMsthAnamanekavidham / dIrghahasvAdyanitthantvaparyantam // __TI0-saMsthAnamityAdi / AkRtiH saMsthAnaM racanA sannivezaH, tad dvividhamAtmAnAtmaparigrahAta, tatrAtmAnaH pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH dvitricaturindriyAH paJcendriyAzca, krameNaiSo masUrastibukasUcIkalApapatAkAnitthantvasaMsthAnAni, pudgalakRtAni zarIrANItiyAvata, vikalendriyANAM huNDakaM trayANAmapi vapuH, paJcendriyANAM SoDhA zarIrasannivezo yathAsambhavaM nAmakarmodayanivRttaH samacaturasra nyagrodhaparimaNDala-sAdi-kubja-vAmana-huNDalakSaNo'nayA gAthayA vibhAvanIya: "tullaM vitthaDabahulaM, ussehabahuM ca maDahakohaM ca / , hiDillakAyamaDaha, savvatthAsaMThiyaM huDaM ||"-aaryaa athAjIvaparigRhItaM vRtta-vyasra-caturasrAyata-parimaNDalabhedAt paJcadhA, tatra vRttaM dvividhaM yugmAyugmabhedAt, yugmamapi dvividhaM prataraghanabhedAta, tatra pratarayugmamidaM jaghanyena dvAdazapradezam, idameva ca yugmaM ghanavRttaM bhavati dvAdazabhiranyaiH prakSiptamadhyameSu ca caturyu gharakedhUparya 1 avittamahAskandhaH sthUlatA'bhAvAt apara utkRSTapradeziko grAhyaH, yatastasyASThasparzavattA, na tvacittamahAskandhasya / 2 prathayavizeSeNa sthUlarUpeNa dhUmAdivat vyApakatve'pi notsAdanam / 3 'kAdi niyatopalabhyam ' iti ka-kha-pAThaH / 4 tulyaM vistRtabahulaM, utsedhabahulaM ca maDabhakoSThaM ca / adhastanakAyamaDabha, sarvatrAsaMsthitaM huNDam // For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 dhazcaturmiH prakSiptaitriMzatpradezamidam, viSamaprataravRttaM tu jaghanyena pazcapradezamidam, etadeva madhyagehe pradezadvayakSepAdupairyadhazca viSamaghanavRttaM saptapradezamiti, utkarSeNAnantapradezamasaGkhyeyapradezAvagADham, adhunA vyasraM dvidhA yugmAyugmabhedAta, yugmaM dvidhA prataraghanabhedAva, yugmaprataratryasaM jaghanyena SaTpradezamidam, utkarSaNAnantapradezam , yugmaghanatryasaM jaghanyena catuHpradezam, utkarSaNAnantapradezam / ayugmamapi dvidhA prataraghanabhedAta, ojaprataratryasaM jaghanyena tripradeza, utkarSeNAnantapradezam, ghanatryasraM jaghanyena paJcatriMzatpradezam, atraiva cAntyAntyapradezAnujjhitvA daza SaT traya ekazca kSepyaH, utkarSaNAnantapradezam, etadeva pradezacaturasamapi dvidhA yugmAyugmabhedAt, yugmaM dvidhA prataraghanabhedAt, yugmaprataracaturasraM jaghanyena catu:pradezam, utkarSaNAnantapradezam, etadeva pradezacatuSTayakSepAd yugmaghanacaturasra bhavatyaSTapradezam , utkarSaNAnantapradezam, ojacaturasramapi dvidhA prataradhanabhedAt, ojapratavRttAdisaMsthAnAnAM racaturasraM jaghanyena navapradezam , idamutkarSaNAnantapradezam, etadevaujaghanatadbhedapUrvikA myAkhyA caturasraM bhavatyuparyadhazca navabhinavabhiH prakSiptaiH saptaviMzatipradezam, utka peNAnantapradezam, Ayatamapi dvidhA yugmAyugmabhedAta, yugmaM dvidhA zreNipratarabhedAt, tatra yugmazreNyAyataM jaghanyena dvipradezameM , utkarSeNAnantapradezam, yugmaM pratarAyataM jaghanyena SaTpradezam, utkarSaNAnantapradezam, etadeva ca yugmadhanAyataM bhavati yathAnyAsamupariSaTpradezakSepAjaghanyena dvAdazapradezam, utkarSeNAnantapradezam, ayugmAyatamapi dvidhA zreNiprataH rabhedAt, tatraujazreNyAyataM jaghanyena tripradeza, utkarSaNAnantapradezam, ojapratarAyataM jaghanyena paJcadazapradezam, utkarSeNAnantapradezamidam, etadevaujaghanAyataM bhavatyuparyadhazca paJcadazabhiH kSiptaH jaghanyena paJcacatvAriMzatpradezam, utkarSeNAnantapradezam, parimaNDalaM dvidhA prataraghanabhedAta, tatra prataraparimaNDalaM jaghanyena viMzatipradezamidam, etadeva ghanaparimaNDalaM bhavatyanyairviMzatisaMkhyaiH pradezairnihitaighanyena catvAriMzatpradezama, utkarpaNAnantapradezam // atra ca bhASye dIghehasvagrahaNAIyatameva parigRhItamAdizabdAccheSANi, uktena prakAreNa vRttAdinA nirUpayituM yanna zakyaM tadanitthaM tadbhAvo'nitthantvaM tatparyantamanekadhA saMsthAnamiti // bhA0-bhedaH paJcavidhaH-autkArikaH caurNikaH khaNDaH prataraH anutaTa iti|| TI-bhedaH paJcavidha ityAdi / ekatvadravyapariNativizleSo bhedaH, sa ca pudgalapari100 / 2 madhyANoruparyadhazca ekaikANunyAsAt / 3 caturdhvapi vRttabhedeSu samanvAyyetat / 4400 / 00000 atra yasya kasyacidupari mysyo'nyo'nnuH| 6 70000 7000 00 00000 1. 00 / 11 888 / 12 000 / 13 88888 / . 14 vyavahArAnusAryupadezAt na katipayaparamANujanyasaMsthAnopadezaH, anitthaM tu saMsthAnaM dIrghAdinA vyapadeSTuM yamAI nAdhikAraca jIvasaMsthAnairapi / For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 363 NAmo bhidyamAnavastuviSayatvAt , tavyatirekeNAnupalabdherbhinadvayameva bhedaH, tatrautkArikaH __samutkIryamANadAruprasthabherIbundAgharSAdiviSayaH, avayavazazcUrNanaM caurNimadAnA pacavitvam kaH kSiptapiSTamuSTivat , khaNDazo vizaraNaM khaNDabhedaH kSiptamRtpiNDavat , pratarabhedo'bhrapaTalabhUryapatrAdiSu bahutithapuTocchoTanalakSaNaH, anutaTabhedastu vaMzekSuyaSTitvagutpATanam , itizabdena bhedeyattAmavadhArayati // bhA0--tamazchAyAtapodyotAzca pariNAmajAH // sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavantItyataH pudgalAstadvantaH // TI0-tamazchAyetyAdi bhASyam / samAnavicAratvAdekapraghaTTena nirdezaH, ete ca tama zchAyAdayaH pudgaladravyapariNAmajA iti pratipAdayati / tamastAvat pudgalapariNAmo dRSTipratibandhakAritvAt kuDyAdivad AvArakatvAt paTAdivat, chAyA'pi ziziratvAdApyAyakatvAjjalavAtA divat, Atapo'pi tApakatvAt svedahetutvAduSNatvAdagnivat, udyotazca tamazchAyAdInAM mUrta- candrikAdirAhlAdakatvAjjalavat prakAzakatvAdagnivat, tathA'nuSNAzItadravyavikAratA tvAt udyotaH padmarAgopalAdInAm ,ato muurtdrvyvikaarstmshchaayaadiH|| nanu ca dravyaguNakameniSpattivaidhamyAd bhAvAbhAvastamaH, yadi cedaM dravyaM bhavedanityatvAd ghaTAdidravyavat niSpota, na ca dravyavaniSpadyate, amUrtatvAdasparzatvAta prakAzavirodhAdaNubhirakRtatvAca, nApi guNaH, tadAdhArAnupalabdheH prakAzavirodhAcca, karmApi na bhavati, tadAzrayAnupalabdheH saMyogavibhAgasaMskArAhetutvAt, atastejaso yatrAbhAvastatra tamaH, tathA tejaso dravyAntarAvaraNAcca tamo bhavatIti / atrocyate-vyavadhAnakriyAsAmarthyAt kuDyAdivat tamaH paugalam , amUrtatvAsparzatvaparamANvakRtatvAnyasiddhAni mUrtatvAdiyogAt tamasaH, satyapi ca mUrtatvAdimattve na sparzAdayo'smadAdibhirlakSyante, tamasastathAvidhapariNatibhAktvAd vAtAyanadRzyareNusparzAdivat / yat tUktaM-'prakAzavirodhAt' iti, na kila kiJcita kAryadravyaM taijasena prakAzena virudhyate, tamastu prakAzavirodhi, tamasaH pudgalatvam tasmAnna pRthivyAdikArya tama iti, etadayuktam , tejaHprakAzayorekatvA bhyupagamAt , jaladravyaM ca virodhakamityasiddhArthataiva, syAdArekAnirantaradhAraM varSati balAhake pradIpo'lindakAdivyavasthApitaH pradyotata eva bahiH, yadi ca virodhaH syAna bahiH prakAzo vibhAvyeta, jalapAtenApanItatvAditi / atrocyateprAdIpAH pudgalAstAthAtmyamaparityajanto niHsRtAH tathAvidhatAmudabindusampako vijahati, tatsamakAlaM cApare pradIpazikhayA vikIrNAH kRzAnupudgalAstamAkAzamaznuvate, na ca te jalapAtena vidhyApayituM zakyAH, pariNAmavaicitryAd vaDavAnalAvayavA iveti, syAdvAdinAM ca 1 'kabhadIbundAgha' iti k-kh-paatthH| 2 'bhAvastamaH' iti ka-kha-pAThaH / 3pradIparasmInAM puSkarAvartadhArAmirapyanupaghAtAt , na sarvathA jalAnalayorvirodha eva , utpattisthAna eva virodhaH / For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pola 364 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 kizcida dravyaM kenacit saha virudhyate dadhyAdi tailAdinA na tu guDAdinA, na ca kizcinna virudhyate tailaM dadhyAdinA, na ca tasya dravyatA hAtuM pAryate, ataH pariNatikramavizeSAt tathAvidhaM pariNAmamapahAya pudgalAH pariNAmAntareNa vartante pRthivyAdiparamANujAtiniyamazvAsiddhaH, sarveSAM sparzatve sati rUpAdimattvAt , guNakriyayozca dravyapariNAmamAtratvAt tadAdhArAnupalabdhyAdyapyasiddham , etena chAyAdayo vyAkhyAtAH / kathaM punarpaNatalAdiSu prativimbaM mukhAdInAM sammukhameva chAyAkAreNa pariNamate na parAGmukham ? kathaM vA kaThinamAdarzamaNDalaM pratibhidya mukhato vinirgatAH pudgalAH pratibimbamAjihata iti ? / yat tAvaducyate sammukhameva prativimbamudeti nAnyatomukhamiti tatra pariNAmaH sa tAdRzaH pudgalAnAm , nahi tadviSayaH payenuyogaH kartuM zakyaH, ko hi nAmAbhidadhyAt prekSApUrvakArI payaH kimiti dadhyA ___ditvena pariNamate tRNagobhakSyAdayo vA kSIrAditveneti, kimatra yuktyA ? pratibima sa tathA hi taM pazyAmaH, na ca dRSTe kizcidanupapannam , upahAsyazcaivamAcakSANo " bhavati, kena hetunA vA cakSu rUpaM gRhNAti ? tasmAnna pariNAmaH paryanuyogAhaH, yeSAmapi na pariNAmasteSAmapi mukhAdyAzrityAne kAraNaM prativimbotpAdaH sapratighastenAkAreNa bhavati nAnyeneti tulyaH paryanuyogo vidheyaH, pratibhedaH punaH kaThinazilAtalaparizrutajalenAyaspiNDe'gnipudgalapravezena zarIrAt prasvedavArilezanirgamanena ca vyAkhyeyaH pratibimbodayaH zucau darpaNe'nyatra vA, tamazchAyAdayaH pudgalapariNativizeSAH // ___samprati nigamayati sUtradvayopAttamartha sarva evaita ityAdibhASyeNa / sparzarasagandhavarNazabdAdayaH pudgaleSveva bhavantyataH pudgalAH spAdimanta iti nityayogArtha vihitastatpariNAma vizeSAviSkArI matuSpratyayaH, sparzAdizabdAdipariNAmo yeSAmAtmabhUto yeSu vA te tadvanta ityananyatvaM prAktanapariNAmApekSayA cAnyatvamiti / / bhA0-atrAha-kimartha sparzAdInAM zabdAdInAM ca pRthaksUtrakaraNamiti? // atrocyate-sparzAyaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti / zabdAdayazca skandheSveve bhavantyanekanimittAzcatyataH pRthakaraNam // 24 // TI-abAhetyAdi bhASyam / garIyastvAt pRthagyogasya ekayogapratibandhAcAbhilaSitaprasiddhaH praznayati, AcAryastu vivakSitArthapratipatterabhAvAdekayogasaGgrahavyudAsAyAhasparzAdaya ityAdi / prAktanasUtropanyastAH sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca ghaNukAdiSu nAnAvidhapariNAmotpatteH prAdurbhavanti, zabdAdayaH punaH skandhaviSayA eva, nANuviSayAH, dhaNukAdiskandhaviSayatvaprAptau niyamena vikalpayati, cazabdenAnekanimittAzceti, zabdo na ghaNukAdiviSayo'nantANukaskandhaviSayatvAt, evamanyadapyAyojyaM sambhavAt, ataH pRthagyogakaraNaM vivakSitama) puSNAti naikayoga iti // 24 // 1. bhavantIti' iti gh-paatthH| 2 anyayogavyavacchedaphalo'yaM tena na sarvaskandhaviSayAH zabdAdaya iti / For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 25 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0- ta ete pudgalAH samAsato dvividhA bhavanti // tadyathATI0 - ta ete pudgalA ityAdisambandhagranthaH / satyapi pudgalajAtIyatve niravayavasAvayavabhedAt pariprAptAnantyA api AhitadvaividhyA veditavyA ityabhiprAyaH, ya ete sparzAdizabdAdipariNatibhAjaH pudgalAste saMkSepAd dvividhA bhavanti, dvaividhyopanyAsAya tadyathetyAhasUtram -- aNavaH skandhAzca // 5-25 // dvaividhyam TI0 - aNyanta ityaNavo'smadAdIndriya vyApArAtItatvAt kevalasaMzabdanasamadhigamyAH saukSmyAt, sthaulyAda grahaNAdAnAdivyApAra samarthAH prAyaH skandhAH saGghAtAH iti, cazabdaH samuccetA, samastapudgalA eva dvividhAH - paramANavaH skandhAzceti, tatra paramANorlakSaNamAcAryaiH pUrvakairevAvAci tadupanyAsAya uktaM cetyAha pudgalAnAM bhA0- uktaM ca "kAraNameva tadantyaM, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo, dvisparzaH kAryaliGgazca // " - AryA +vs iti / TI0 - kAraNameva tadantyamityAdi / karotIti kAraNaM sakalabhedaparyantavartitvAdantyaM, vyaNukaskandhaprabhRti sthUlasUkSmabhedaM kArya yAvadacittamahAskandhaH, sa eSa kAraNakAryavibhAgaH kArikayA nirUpyate - mUrtasya vastunaH kAraNaM paramANavo vyaNukAdeH, amUrtasya jJAna - derAtmAdayaH, taccobhayamapi kAraNaM na sarvathA naSTam, asatvApatteH, na ca tAdRgavasthaM kiJcijjanayati vyomapuSpAdivat, nAnaSTamekAntenaivAvikRtatvAt prAgavasthAvat, na cAnyAvasthA'styekAntavAdinaH kAryakAraNAbhyupagatau // nanu cAvaktavyapakSaH prajvalati pakSAntaratvAt ityayuktam, avaktavyatAyAH suduHsthitatvAt, vaktumazakyatvAt tAvadavaktavyaM na bhavati, loke tathA pratItatvAt, nAjJAnAt, Aptasya tadanupapatteH, nAbhAvAd vastunaH, tathAdRSTatvAt evaM tarhyayamanyaH pakSaH kAraNakArya yonAzotpAda samakAlatvAt, eSA'pi hi vyavasthA nAtikrAmati pUrva vikalpa - yam, yataH kAraNaM naSTaM kArya cotpannam / anaSTe tAvat kAraNe na kAryotpAda: / athaivaM manyeta - kAraNaM ca vinazyati kArya cotpadyate, tadapi vicArAkSamam, tatra vinazyatItyanena vinAzakriyAviSTamekaM vastUcyate svarasabhaGgaraM vartamAnakAlAvadhi kama nAsAditasamasta nAzamardhanaSTamato'yaM bAhyArthaH kiMcinnaSTaM kiJciccAnaSTamubhayadharmAghAtaM vinazyatItyanena prAptakriyApavargamArgamabhidhIyate vastu, na caivamasambaddhabuddhavyAhAropahatacetasaH saugatAH saGgacchante, abhinaikatulAdaNDakadravyapratibaddhAntadvayasya vA yukte natonnatI samakamatra tu vinazyati vastuni naikaM kiJcidabhinnamastyanvayi pradIrghatulAdaNDakAkRti kAraNaM yatpratibaddhau nAzotpAdau yugapad bhavetAm, pUrvottarakSaNayozcAtyantabhede sabhAgasantatiriyaM visabhAgasantatireSeti vyapadezA bhAvAt svasantatau phalAdhAnamasAmpratam, nahi buddhasantAno'smatsantAne phalamAdhAtumutsahate, tasmAd yat kiJcidetat / / prakRtamanuzriyate tatra paramANvAtmAdi pariNAmikAraNam, tasmin 1' vinazyatItyaprAptaH' iti ka kha - pAThaH / For Personal & Private Use Only 365 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 tattvArthAdhigamasUtram [ abhyAyaH 5 sati bhavatyeva kArya byaNukAdi jJAnAdi vA, anyathA tu na bhavatyeva, yato yasmin sati bhavatyeva yasya sadbhAvastadabhAve ca na bhavatyeva yat tat kAraNamitarat kAryam , evaM ca yahacchayA prAptAnAM vyomArAmamahIdhrAdInAM kAraNabhAvo'nyatra niraakRto'vseyH| evamapyanupapa ...... namavadhAraNaM yasmin sati bhavatyeva kArya na bhavatyeva cAnyatheti, yataH raNalakSaNam karavIrajanmAruNotpalaphalAt svakANDAt svabIjAca dRSTam, dUrvA ca golomAvilomAdibhyaH, sarastu zRGgAditi, atrocyate-paramANuSu satsu bhavatyevedamAtmani cetyadoSaH, saGkSapAt pariNAmikAraNApekSAH pariNAmAH pratisvamAsAdayantyupajananaM kAraNavaikalye tu na prAduSyanti mantrapratibaddhaviSamAraNazaktivat / itthaM niravA kAryakAraNalakSaNam / yAnyapi karInimittApekSAkhyAni kumbhakAradaNDAkAzAdIni tAnyapyanayaiva dizA yojanIyAnIti na kazcid virodha iti sUcanIyaH sUkSma Agamasamadhigamyo'smadAdibhiH, nityazceti dravyAstikanayApekSayA'nujjhitamUrtiH, paryAyApekSayA tu nIlAdibhirAkArairanitya eveti, na tataH paramaNIyo'sti dravyamiti paramANuH, paJcAnAM rasAnAM dUyorgandhayoH paJcavidhasya varNasyAnyatamenaikena rasAdinA yuktaH, caturNA sparzAnAM madhye sparzadvayenAviruddhena yuktaH kAryeNAsmadAdipratyakSadRzyena bAdarapariNAmabhAjA'nekavidhena liGgyate-samadhigamyata iti / aNuskandhabhedapratipAdanAyedamAha bhA0-tatrANavo'baddhAH, skandhAstu baddhA eveti // 25 // TI0-tatrANava ityAdi / abaddhAH-paraspareNAsaMyuktAH paramANavaH, skandhAH punabodarapariNAmapariNatA aSTasparzA baddhA evANusaGghAtAH, sUkSmapariNAmabhAjastu catuHspazI eva bhavanti baddhAzce(eve)ti parasparasaMhatyA vyavasthitA iti // 25 // bhA0-kathaM punaretad dvaividhyaM bhavatIti ? / atrocyate-skandhAstAvat // atrAha TI0-atrAhetyAdisambandhagranthaH / ajJaH praznayati-paramANavaH skandhAzceti kiMkR. to'yaM vizeSastulye pudgaladravyatve ? mUrirAha-skandhAstAvadityAdi / kramaprApteSu paramANuSu vaktavyeSu skandhAstAvad bahuvaktavyatvAt prathamamucyante, tAvacchabdaH kramabhedAvadyotanArthaH, yathA ca te skandhAH samudbhavanti tathA sUtra'tra darzayati sUtram-saGghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // bhA0-saGghAtAd bhedAt saGghAtabhedAdityebhyastribhyaH sAtAbhava kAraNebhyaH skandhA utpadyante dviprdeshaadyH|| - TI0-saGghAtAdityAdi bhASyam / etaduktaM bhavati-saMhatatvAd bhinnatvAt saGghAtabhedAca skandhAnAmudbhavaH / itizabdaH kAraNeyattAprakAzanArthaH, vipradezAdaya iti sakalaskandharAzerAyaskandhopanyAsabhAvanayA'zeSaskandhaviSayaH saGghAtaH sujJAna ityAdigrahaNamudacIcarat // 1 tato yasmin iti k-paatthH| 2 golomAnulomA' iti k-paatthH| 3. yathA.vA' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 26] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 367 bhA0-tadyathA-bayoH paramANvoH saGghAtAt dvipradezaH, dvipradezasyANozca saGghAtAt tripradezaH, evaM saGkhyeyAnAmasaGkhyeyAnAM ca pradezAnAM saGghAtAt taavtprdeshaaH|| ___TI0-tadyathetyAdinA saGghAtAditritayaM bhAvayati, skandhotpAdakAraNaM trividham, prakArAntarAbhAvapradarzanaparamidaM vacanaM muneH, dvayorityAdi dvayoraNukayoH saGghAtAd anyonyAzleSapariNAmAt byaNukaskandho niSpadyate,vakSyatyupariSTAt(a05,sU032). snigdharUkSatvAd bandhaH' iti, kathaM punarniravayavayordvayoraNukayoH saMhatau ghaNukaH skandho niSpadyate, evaM manyate-tayohi saMzleSaH paraspareNa sarvAtmanaikadezena vA bhavet ? yadi ca sarvAtmanA tataH sakalamapi jagadekaparamANumAtraM syAt, ekadezena cet sAvayavo'NuH prasajyate, saiSobhayataHpAzA rajjuriti durghaTaH saGghAtaH, tasmAt paramANavaH paraspareNAnAzliSTA eva pratyAsattibhAjaH kezA ivAkAze samuditA evopalabhyante na vidUravartina iti pratItaM tathA darzanamAvidvadaGganAbAlam, parasparasaGghaTTastvasambadhyamAnakatvAdupekSaNIya iti / ayuktametaducyate pareNAprekSitavastuyAthAtmyeneti yathA tathA vibhAvyate, paramANavo hi rUparasagandhaspazotmakatvAt sapratighAH saMyogakAle savyavadhayona parasparavyAptyA vartante rUpAdyavayavatvAt, stambhakumbhAdivata, pratipAditazcAyamarthaH prAk-syAnniravayavaH syAt sAvayavaH paramANurdravyabhAvabhedAt, api ca dravyAtmanA'NurekaH pratyasta mitasa kalabhedastatra kathaM sarvazabdaH prayujyamAno'nekavastuviSayo niravazeSAbhidhAyitayA loke'vigAnena rUDho nAsambandhArtho bhavet ? kathaM vA nAnAdhyavasitasya vastunaH kasyacidevAbhidhAyyekadezazabdo nibhedaparamANuviSaye prasajyamAnaH sAdhyamAnaM pratipatsyate ? so'yamevaMvikalpadvayAnusArI vacanaprayogaH zabdArthAnabhijJAnAnAmatyantaprasiddhalokavyavahAraparAGmukhAnAM jaDimAnamAtanoti kSudrasattvAnAm / AzaGkate caivaMprakArAn kAtarapuruSa evaikAntavAdI, na punaH sakalavAdaparamezvarasyAdvAdasamAzrayopapannAtulasAmarthyaH syAdvAdIti / na ca paramANvantareNa saha ghaTamAno'sau kenacid dezena yujyate niravayavatvAt, kintu svayamevAvayavo dravyAntarAvayavadravyarahitaH paramANunA saha bhedena yogamAyAti, na cANvantaramAvizati, sa hi sakriyaH paramANusthamAkAzamevAvizati, aNustiSThatyasminnityaNusthaM karaNAdhikaraNayorghaarthe kavidhAnam / sthAnApAvyadhihatibudhyarthamaNau vA tiSThatIti vivakSAvazAdaNusambaddhamucyate / yadyAvezo nAsti deze na tarhi yogaH prasaktaH, parasparamanAzliSTatvAd dhagulavaditi, ayamanapadezaH, na vayamAvezato yogaM saGgirAmahe, kintu niravayavatvAta, tasya dravyapradezAntaraM yamulasyeva saMyuktaM nAsti, svayamevAsau yukta ityetAvadabhidadhmahe, hetozvAnaikAntikatA, sUkSmakSetracchedapravibhaktavyaGgulaparyantavartinau pradezau nirantarAvasthitAvanAvizantAveva saMyuktau, na ca dezena, sUkSmatvAdanyasya dezAntarasyAsambhavAt, na ca nAGgulyau yukte, nirantaratvAt , na cAnyonyAvezaH pradezAnAm , byaGgulAbhAvaprasaGgAditi / / nanu ca saMsthAnitvAt sAvayava evANuH kimiti niravayavatA abhyupeyata iti ? ucyate-dravyAvayavakRtaM saMsthAnam , tacAvayavino ghaTAderavayaveSu satsu bhavati, te 1 . anantAnAmanantAnantAnAM ' ityadhiko gh-paatthH| 2' stambhAdivat' iti k-kh-paatthH| 3 'saMgha. TamAno' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 44 vANorna santyato niravayavatvAt saMsthAnitvAsiddhiH, evaM tarhyasaMsthAnitvAdasatparamANuriti, ucyate - vyomAsaMsthAnamapi sadevetyanekAntaH, na ca kandukAdivad dRSTaparidhitvenAbhyupagamyate vihAyaH, sarvalokazAstrAnumAna virodhAditi / yo'pyAzaGketa abhUtAntarbahirbhAvAnyadezatvena yuSmAbhirabhyupagatatvAnnAsti paramANuH, tasyApi hetorniraMzaikakSaNavRttivijJAne vartamAnatvAdanaikAntatA / api ca - yogaH samprAptilakSaNaH na cAsau pradezaireva kriyate, niSpradezasyApi svayaM prAptirastyeveti / etena nAstitvaM pratiSiddhamapyava sAtavyam, avayavairakRtatvAt tasyeti, piSTapeSaNaM caitat kAryA (rayA ) mahe vayam ukta prAk- sarvamevaM hi sthUlaM pravibhajyamAnamavazyantayA niravayavaniSTamupajAyate dravyaM, sUkSmapUrvakatvAt sthUlasyeti / Aha ca - " sarva savi - bhAgama vibhAgapraviSTam, " yat punasteSAmekasminnevAkAzapradeze 'nantAnAmapyavagADhatvaM tadapratighAtapariNAmapariNatatvAt vyAptaikApavarake pradIpaprabhayevAnyapradIpaprabhANAm, zItatamaH zabdatvapariNatapudgalAnAM cApratighAtitvadarzanAt, tadvat paramANurekasmin vyomapradeze vyavasthito'nyeSAmapi paramANUnAM bhUyasAmavagAhamAnAnAM vighAtaM prati na nivartitumutsahate, kathaM tarhi asati pratighAte mahato dravyasya niSpattiH 1 saGghAtastu sati saMyoge sambhavati, saMyogavAprAptayoH prAptimAtraM nAnyonyAveza iti, ucyate - mahato dravyasyArambhakAle paramANUnAmapratighAtitvamasmAn pratyasiddham, yatastrividhaM pratighAtamAmananti bhagavantaH paramANUnAM - bandhapariNAmopakArAbhAvavegAkhyam, tatra bandhapariNAmapratighAtaH strigdharUkSatvAda bandha ityatra (032) vakSyamANaH, upakArAbhAvalakSaNapratighAto gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAra ityatra (a0 5, sU0 17 ) sUtre'rthAkSiptaH prekSaNIyaH, lokAdanyatra jIvAnAmajIvAnAM paramANUnAM pratighAtacagateH pratighAto gatyupagraha heturahitatvAjjhaSama karAderivAmbhaso'nyatra, s traividhyam anvayaH sAmAnyena suzakyaH kartum, ataH paramANurlokAnte pratihanyata iti upakArAbhAvAt pratighAtiteti, tathA'NoraNvantareNApatatA visrasAsamudbhUtagatiraMhasA pratighAto dRSTaH, prAptavegagatirhi paramANurApatan javinameva paramANuM pratihanti, vegavattve sati sparzavatvAnmUrtimatvAcca prabalavegaH prabhaJjano vAdyAntaramiveti pratighAtitvaM vegAdadhyavasIyata iti, evamanekayopapattyA pratighAtitvApratighAtitve paramANuviSaye prasAdhite, samprati tepAmekavyomapra dezA skandi nAmaNUnAmanantAnAmapi kadAcit saMyoga vRttyAvasthAnama nArabdhaskandhakAryANAmeva jAtucid bandhAkAreNa ghaTitakAryANAm / kaH punaranayoH saMyoga bandhayoviMzeSa iti / ucyate-- nairantaryeNAvayavaprAptimAtraM saMyogaH, bandhaH punaranyonyAGgAGgibhApariNAma iti, virodhodvibhAvayiSayA kazcidAcakSItAvicakSaNaH - kathamekasyaivANoH pratighAtitvApratighAtitve parasparaviruddhe sta iti ucyatevirodhAbhAvaH prAguktaH, api ca- pariNAmavizeSAdubhayamapi sambhAvyate pudgaleSu, zabdastAvat tiraskRto'pi kuDyAdibhirapratihanyamAnaH zravaNapathamabhyupaiti sa eva kadAcidudyamAnatvAdvAyunA pratihanyate, prativAtasthitenAnupalabhyamAnatvAdanuvAta sthitena copalabhyamAnatvAd gandhavat, udyate ca vAyunA zabdo mA sma saMzayiSThAH, tasmAt sumUcyate - saGghAtAdutpattiH skandhAnAm, 1' vyomadeze ' iti ka kha pAThaH / 2 ' vAdyantaramiveti' iti ga-pAThaH / saMyogabandhayorvizeSatA For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 26] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 369 ekadezayogastu dUrAdutsAritaH,kRtsnasaMyogastu kadAcidupacAravazAdiSyetApyanavayavatvAt kRtsno yogo nAvezato hyeSAmiti // atha yaduktamanAzliSTA evANavaH pratyAsattibhAjaH samuditA vibhA. vyante, tadatitarAmasamaJjasam , aNusamavasthAnAnAmasaMhatatvAcca darzanaM na syAt , kastepAmatizayo'tIndriyANAmupAjani pratyAsattAvasaMhatAnAM yena te locanAdIndriyagocaratAmApadyante, nahi pUrvAvasthAyAmekakAH santo'dRSTAstadvaduttarAvasthAyAmapi na dRzyeran , nahi zakyA vicchinnA aNavo'nantA api draSTum / kezanidarzanAdevaM pratIyata iti cet, tadayuktam, kezA hyekakA api kadAcid dRzyA bhavanti, na kadAcid aNavaH pratyekaM cakSurAdigrAhyAH, parasparamanAzliSTeSu cANuSu bhUyAMso doSAH sambhavantyamI, deze ca dhAryamANe ghaTasya kRtsnasya dhAraNaM na syAt, utkSepAvakSepAkarSAzca tathaiva na bhaveyuH, tasmAdaGgAGgibhAvarUpeNANUnAM bandhapariNAmAbhyupagamAt sakalasya saMhatasya mahato dravasyAkarSaNAdInyekadeze'pi vartamAnAni siddhAnyato'nyathA na syuH| saMyogamAtratve bAlikApuruSAdivaditi bahulokasiddhaM vighaTeta / tacca mahad dravyaM kaNabhu-parikalpitAvayavIva nAsti maunIndradarzane, dravyAstikanayAbhiprAyAnmujheSikAvad bhedenAgrahaNAt , ato nAvayavI svadezebhyo'nyo bhinno'JjasA pratyakSeNAnumAnena vA grahItuM zakyatetyarthAntarabhUtAvayavino niSedhaH, nAnyo dehAdiravayavI svAvayavakalApAdabaddhatve sakriyatve ca sati vibhAgenAgRhyamANatvAdavayavasvarUpavat sthAnAsanazayanAdikriyAvAn dehastadavayavAzcAdAnaviha raNAdikriyayA scessttaaH| prsprprtivddhpurussdvyvybhicaarniraasaarthmvddhgrhnnm| tathA dharmAdharmA kAzAnAM nAnAtve'pi vibhAgenAgRhyamANatvamastItyanaikAntikArekAvyudAsAya sakriyatvavizepaNam , tasmAdavayavavyatirekeNAsanparikalpito'vayavI kandalIdalavyatiriktakadalIdalasAravat / yadapi loke tasya darzanaM tadapi dezeSveva, tadekadezadRSTau sarvo dRSTa iti vyavahArAt, atyantavyatirekapakSe cAvayavinaH pratyavayavavRttitvAdayo'pyudvAhaNIyA doSAH, sarvathA cAnupapadyamAnavRttitvAt khapuSpavat asannavayavI, upalabdhikAraNasanidhAne satyavayavarUpAdivyatirekeNAnupalabhyamAnarUpAdiguNatvAt , hastyAdyavayavavyatirekeNa senAvat , vyatireke ghaTabadarAdayaH, paryAyanayAbhiprAyeNa tu nAnAtvamavayavino'vayavebhyaH, avayavaguNebhyo'nyo'vayaviguNo vyasteSu teSvavayaveSu tatpramANavaNokRtirUpeNAdRzyamAnatvAt , anekaratnasaMghAtaniSpanaratnAvalIvatra ratnebhyaH, yena teSu dezeSu vyasteSu na caturhastaH paTazcitraH paTaH samacaturasraH paTa ityAdivizeSopalabdhiH, evaM dravyapayoyanayaikAnte bahavo doSAH, syAdvAdinastu yathApariNAmamaNAnaNavizeSopanipAtisyA. cchabdopapadapratipipAdayiSitadharmasvarUpAbhinivezAdazeSadharmakalApopasaGgrahaNAt sarvaikAntadharmavinivRttyA sarvaikAntavAkyasamavatAraNAt syAdanyaH syAdananyaH syAdanyAnanyaH syAdavaktavya ityAdisaptabhaGgIpratijJAnAd doSANAmanavakAza eva, yasmAdarpitAnarpitanayadvayavivakSAvivakSAbhyAmanyatvAnanyanve bhAjye, paryAyanayorpitastanmatena tvavayavAvayavinorbhedaH, anarpito dravyA 1' mAnatvAvRttitvAt ' iti k-paatthH| 2 ' hastAdyavayava ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH5 stikaH tadabhizAyAdaikyam , evaM vizvapariNAmaprapaJcasthitibhAJji dravyANi svAtmanyavidyamAnaireva paryAyataH kaizcida dhama'rutpadyante kaizcid vidyamAnairapi dhmevinshynti, kaizcitpunaranvayibhiH paryAyairnityAni dhruvANyeva sarvadravyANIti maunIndradarzanamanavadyam // samprati prastutamanuzriyate / dvipradezasya skandhasya paramANvantareNa yoge tripradezaskandhotpAdaH,cazabdAt trayANAM ca paramANUnAM saGghAtapariNAme vyaNukaskandhasyopajananam / evamityAdinA'tidezaM karoti // zIrSaprahelikAsthAnaparyantavati dvisaGkhyopakramaM gaNitam , tatrApyuktena nyAyena bhAvanA kAryA, tataH paraM gaNitaviSayAtikramAdasankhyeyo rAziH, tatrApi saMghAtapariNAmabhAvanA tulyaiva, tato'pyasaGkhyeyAdupari bahubahutarabahutamaparamANupracayo'nantakarAziH, tasminnapi saMhatipariNatibhAvanA sadRzyeva, anantAnantAnAM cetyanenAnantakarAzeranantAni sthAnAni bhavantIti pradarzayati / evaM tAvat saMghAtAt parasya pradezAH skandhatayopajAyanta iti // adhunA dvitIyaM prakAraM vaktukAma AhabhA0-eSAmeva bhedAd dviprdeshpryntaaH|| TI0-ghaNukAdikrameNAnantAnantaparamANukaparyavasAnAH skandhAH saMghAtAda ye samutpabhAsteSAM paryantavartinaH skandhAdeko'NuryadA bhinnaH pRthagbhavati tadaikANubhedAt tannyUnaH skandhaH samutpadyate, evaM dvivyAdiparamANubhedakrameNAdho'dho yAvat dvipradezaskandhotpAda iti bhAvanIyam / bhA0-eta eva ca saMghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante / anyasaMghAtenAnyato bhedeneti // 26 // atrAha-atha paramANuH kathamutpadyate iti ? / atrocyate TI-eta eva cetyAdinA tRtIyavikalpabhAvanA, bahuvacananirdezAt kRtaikazeSo nirdezaH, saMghAtazca bhedazca saMghAtabhedau saMghAtabhedau ca saMghAtabhedau ca saMghAtabhedAH, eta eva hAnantaroktA vyaNukAdayaH skandhAH saGghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM udbhavanti, avibhAgIyaH kAlaH paramaniruddhazca samayaH sa tatraikasmin samaye abhinnakAle ghaNukaskandhAdeko. 'Nurbhidyate paraH saMhanyate samakamevetyataH sayAtabhedAbhyAmutpadyante, samaye bhavaH sAmayikaH, ekazabdaH samAnArthAbhidhAyI, ekazabdaH samAnArthe, tadyathA-'tenaikadik' (pA0 a0 4, pA0 3, mU0 112 ) sudAmnA parvatenaikadigityaNa / saudAminIti vidyudekadika samAnadigityarthaH / samAnaH samayo yayoH saGghAtabhedayostAbhyAmekakAlAbhyAmiti yAvaditi, pAThAntaraM vA ekasAmayikAbhyAmiti, evaM vyaNukAdayo'pi bhAvyAH, anyasya paramANoH saGghAtenAnyataH skandhAd bhedenetyevaM skandhAt kAraNAdutpadyata iti pratipAditam // 26 // 1'etadeva ca ' iti ka-kha-yorbhAdhye TIkAyAM ca paatthH| 'sAmAmikAbhyAM ' iti ka-kha-pAThaH / 3.anyasya saMghA.' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 sUtraM 27 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam evaM skandhAnAmutpattI vyAkhyAtAyAmajAnAnaH saMzayAno vA'vAyasare paramANatpAdaviSayeNa praznenopakramamANa Aha-kathaM paramANurityAdi // evaM manyate skandhAnAmavizeSeNa saGghAtAd bhedAd savAtabhedAccotpattiravadhRtA, tatra ki paramANanAmapyevamAhosvidanyatheti ? / atrocyate-utpattikAraNatraividhyAvizeSe sati / sUtram-bhedAdaNuH // 5-27 // bhA0-bhedAdeva paramANurutpadyate, na saGghAtAditi // 27 // TI0-sAmarthyAdavadhAraNapratItimAdarzayati, yadi bhedAdaNurityukte'pi saGghAtAderapyutpadyate'NustataH sUtrArambho niSphalaH syAt, ato bhedAdeva dravyANurutpadyate na saGghAtAditi, itizabdaH samucitau vartate, nApi saGghAtabhedAt, prastute vikalpatraye bhedAdevotpadyate'Nuriti vikalpadvayaparityAgaH phalam // nanu ca sneharaukSyavigamAt sthitikSayAd dravyAntareNa bhedAta svabhAvagatyA ca nyaNukAdiskandhabhedAdupajAyamAno'NuH kAryamapi, byaNukAdiskandheSu saGghAtapariNatau satyAM nANoraNubhAvenAvasthAnamasti, sthUladravyatvena, zeSaparyAyaizca vidyata eva "tadbhAvaH pariNAmaH" (a05, sU0 41) iti vacanAt , tasya bhAvaH sambhavatIti kaSaSThayAM pUrvapariNAmopamardaina uttarapariNAmabhavanam, tasiMzcotarapariNAme pUrvapariNAmasyAsambhava eva, bhAvAntarApattiphalatvAt pariNAmasyetyataH sUkSmapariNAmAd bAdarapariNAmasyArthAntaratvAt tatrANupariNAmAbhAva iti, yathA guDodakadhAtakIdravyasaMyogavizeSAt sarakadravyapariNAmaH sambhavati, tadeva hi tattadrvyatrayasaMyogavizeSAt kAlAntarApekSaM bhAvAntaramanyadeva pratipattavyaM yatra teSAM viveko duHzakaH kartum, atha ca tAni dravyANyantareNa sa pariNAmo nAsti, na ca tadAnIM tAni prAktanarUpeNa santi, yadi ca syustatastatpariNAmAsambhava eva pUrvakAla iva / prayogazca-bAdarapariNAmapariNatamahAdravye paramANavaH svena rUpeNa na santi, pariNAmAntarApannatvAta, yathA sIdhupariNatau guDAdaya iti, tatazca kAraNameva tadantyaM vyaNukAdInAmiti avadhAraNavirodhaH, na virodhaH yataH savemeva mUtedravyaM sthUlaM vidAyemANamazakyabhedaparamANupayevasAnaM jAyate, na punaratyantAbhAvarUpaM nirupAkhyamiti, dravyanayApekSayA vA kAraNamevetyavadhAraNaM sarveSAM vyaNukAdidravyANAM tadeva kAraNamiti, paryAyanayAbhiprAyeNa tUtpadyata iti uktamupajAyamAnatvAca kArya bhavatyevetyavirodhaH / sa cANuH svato dravyAvayavadvAreNAbhedyaH, rUpAdibhistu syAd bhedavAn na cAsAvapradezatvAd gaganakusumAvidasannityAzaGkanIyaH, sAvayavadravyAbhAvAt, sAvayavapratipakSeNa cAvazyamanavayavena satA vastunaiva bhavitavyam, sa cAdimapradezo'Nuriti yuktyA''gamena ca dravyaparamANuprasiddhiH tatsiddhau ca kSetrakAlabhAvaparamANusiddhiravazyaMbhAvinIti vistaro draSTavya iti // 1'skandhasaGghAta ' iti k-kh-paatthH| 2 'duHzakyaH' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH5 prAgupadiSTamaNuvarjAnAM vihetukotpattiHsaGghAtabhedebhya utpadhanta ityatra sUtre, sa eSa vyaNukAdiSvacAkSuSeSu kramastadviparyayabhAjastvekAntenaiva skandhAH samupajAyante // 27 // sUtram-bhedasaGghAtAbhyAM caakssussaaH|| 5-28 // bhA0-bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante / acAkSuSAstu yathoktAta saGghAtAd bhedAt saGghAtabhedAceti // 28 // TI0-cakSuSa ime gocarIbhUtA iti tasyedaM' (pA0 a0 4,pA03, sU0 120) ityaNa / cakSugrAhyAzcAkSuSAHprayogavirasAjanitAt sAGgatyAdAyatyA skandanAt skandhAH te tvIdRzyA utpadyante, ye ca cakSuSA gRhyanta iti, na tvayaM niyamo bhedasaGghAtAbhyAmutpannAH sarve cAkSuSA bhavanti, yato bhedasaGghAtAbhyAmacAkSuSANAmapyutpattiH, ata evaM vyAkhyeyam-svata eva pariNativizeSAJcAkSuSatvapariNAmabhAjo bAdarAH skandhAH saGghAtabhedAbhyAmutpadyante ityetniymyte|| apare varNayanti-saGghAtAdeva skandhAnAmAtmalAbhasiddharbhedasaGghAtagrahaNamanarthakam , naitadevam , tadvizeSajJApanArthatvAt, na sarva eva saGghAtazcakSuSA grAhyaH, yato'nantAnantANusaMhatiniSpAdyo'pi skandho bAdagpariNatimAneva nayanAdigocaratAM pratipadyate, na zeSa iti / evaM ca vyAcakSANAnAM bhedagrahaNamanarthakameva syAt taccAyuktam, yataH sUkSmapariNAmoparatau sthaulyapariNAmaH, tatra ca yathA saMhanyante paramANavastathA bhiyante'pi ca kecanetyataHsaGghAtabhedAbhyAmeva cAkSuSA niSpadhante, na saGghAtAdeveti // nanu cAcAkSuSANAmaNUnAM samudAyastanmAtraH, sa kathamanAhitAtizayazcAkSuSaH syAt ? / ucyate-sarvasya vastunaH sataH pariNAmAt pariNAmAntaraM kathaJcid bhidyata evetyaNutvapariNAmAcakSurvipayapariNAmo bhinnaH, paramANavo hi aNutvapariNAmapariNatatvamapahAya bAdarapariNAmamAgRhNate raukSyasnehavizeSAt, aSTavidhaH sparzo bhagavadbhiruktaH skandheSu yathAsambhavam, paramANuSu punazcaturvidhaH sparzo nAnyaH, sa ca zItoSNasnigdharUkSAkhyaH, tatrApyekaparamANI parasparAvirodhidvayaM samasti, atra ca bandhapariNAme spazedvayamupayujyate snigdharUkSalakSaNam, kecit snigdhapariNAmapariNatAH kecid rUkSapariNatibhAja iti, ubhayasya tu viruddhatvAdekasmin paramANAvasambhavaH, tatrApyekaguNasnigdhatvapariNatA ityAdi yAvadanantaguNasnigdhatvapariNatAstathA rUkSatve'pi / paramANavazva sarve'pi sajAtIyAeva, na kecit vijAtIyAH, rUpAdicaturguNatvaM sarveSAM sparzavatvAditi draSTavyam, evaM ca teSAM raukSyasnehavizeSAd bhavati dravyAntareNa bandhapariNAmastAdRzo yena pracaya vizeSAnmahat sthUlaM ghaTAghabhinivartyate zleSamRdrajaH sambandhitaNAdivadityatastanmAtratvamanAhitAtizayatvaM na saGgacchate, evaM copavarNitasvagatabhedAbhyupagamAniratizayatvaM sarvathA sarvaprakAraM na kepAMcidupapadyate padArthAnAm, na cAtyantika eva bhedaH, kintu kiMcit sAmAnyamapyastyeva, na ca kevalaH pariNAma evaindriyakatve kAraNaM bhavati, kintu prativiziSTAnantasaGkhyAsaGghAtApekSaH pariNAmaH sthUlaH pratIndriyaniyataviSayatAmAskandati, For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 28] .. svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 373 tasAnnaindriyakatve saGghAtaH kevalo heturbhavati, nApi pariNAmaH, kiM tahi~ ? ubhAbhyAM bhedasaGghAtAbhyAmekakAlAbhyAM cAkSuSA bhavanti, cakSurgrahaNAca samastendriyaparigrahaH,pazyati-upalabhate iti cakSuH, sparzarasagandhazabdA apyevaMvidhapariNAmamAja eva nijopalambhanarupalabhyanta iti // acAkSuSAstvityAdi / ye punaratIndriyA ghyaNukAdayo'nantANukaparyavasAnAH skandhAH sUkSmAste yathAbhihitAt trividhAt kAraNAt sngghaataaderutpdynte| na cedamAzaGkanIyam-sa eva pAdarAsta eva ca punaH sUkSmA iti, yato vicitrapariNAmAH pudgalAH kadAcid bAdarapariNAmamanubhUya jaladharazatakratucApasaudAminIlavaNasakalAdikamatha pazcAdalakSaNIyapariNAmamAtmasvarUpAvasthAnasvabhAvamatisUkSmamAdadate karaNAntaragrahaNalakSaNatAM vA bhajante lavaNahiGguprabhRtayaH, sUcanIyapariNAmazca janitvA punarapi viyati paritaH sakaladigantarAvarodhivAridharatvAdinA sthUlenAkAreNa pariNamante / tuzabdaH punaHzabdArthe, cazabdaH samuccaye, itizabdaH prakRtapudgalaprakaraNaparisamApanArthaH // 28 // bhA0-atrAha-dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti ? / atrocyate-lakSa. NataH / kiJca sato lakSaNamiti ? / atrocyate-- ttii--atraahetyaadismbndhgrnthH| dharmAdInAM dravyANAM yathAsambhavaM gatisthityupagrahAdilakSaNamuktaM vaizeSikam , adhunA'ntaraGgavyApilakSaNajijJAsayA sandihAnaH praznayati-dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti / asti cAtra sandehabIjam-kiM vikAragranthirahitaM sattAmAtramete dharmAdayaH Ahosvid vikAramAtramutpAda vinAzalakSaNamayobhayam ? ityevamanekaprakArasambhave sandehaH, kathaM-kena prakAreNa, dharmAdIni santi-vidyanta iti / itizabdo hetau| yena hetunA sattvameSAM nizcIyate tadviSayatvamitikaraNasya, vAkyaparyantavartItizabdaH prssttvyaartheyttaakhyaapnaarthH| gRhyata iti grAhya, nishcymityrthH| kiM tadastitvamepAmiti / athavA dharmAdIni santItyastitvameva sandigdhe paraH / nanu ca yeSAM gatyAdhupakAreNAnumitamastitvaM prAk te prasiddhasattAkA eva, kutaH sandehaH 1 ayamabhiprAyaH praSTuH-gatyAdhupagrahakAriNaH kila dharmAdayaH ke'pItyapra siddhasattAkenaiva prpttraabhyupetm|idaaniiN tu praznayati-kathaM punareSAM dharmAdInAM sallakSaNasUtrAva. vidyamAnatvaM nizceyamiti ? / AcArya Aha-atrocyate-lakSaNataH // __ AcAryasyAyamabhiprAyaH, saGgrahAdekIbhAvAdutpAdAdayaH sallakSaNamastizabdaviSayaH, evaMvidhAzcaita upalabhyanta ityataH sAmAnyena tAvadupanyasyati-lakSaNata iti / punarapi sAmAnyAbhidhAne sandihAna Aha-kizca sato lakSaNamiti ? kiM punaH sato lakSaNaM, lakSyate yena lakSaNena pramANAni tadviSayazca, lakSyate yena sadetaditi / atrocyate-ityAcAryaH pratijAnote, satvalakSaNam , teSAM dharmAdInAmastitvAvyabhicAriliGgamidamucyate // etaduktaM bhavati-dhamAdhamokAzapudgalajIvAH paJcAstikAyA jagataH svatatvam , tatra jIvadravyaM dharmAdInAM grAhakaM svarUpasya ceti, saGkhapataH zabdArthajJAnAni sattvalakSaNalakSyANIti, ataH sakalAdhi taraNam For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 gamyAbhigamopAyaviSayeNa praznenopakrAntaM codayitvA'taH prativacanamapi tathaivAcAryeNocyate, yena lakSaNena pramANAni tadviSayazca lakSyate tadyApi lakSaNamabhidhIyata iti / taccedaM sUtram sUtram-utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5-29 // bhA0-utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam ; yadutpadyate, yad vyeti, yacca dhruvaM tat sat ; ato'nyadasaditi // 29 // TI-utpAdavyayAbhyAmityAdi / samAsatazcAyaM sUtrArtha:-sthityutpattivinAzasvabhAva sad , avazyantayaiva sthityutpAdavinAzAH samuditA eva satvaM gamayanti / sthityAdayo hi sata eva bhavanti, na jAtucinirupAkhyasya, kenacidapyAkAraNAnupAkhyAyamAnatvAditi / yat kathaMcinna dhruvaM na cotpadyate na ca vyeti tana saditi / idaM ca sUtraM dravyaparyAyanayadvayagarbham yato dravyAstikaparyAyAstikAvutsargApavAdasvabhAvau mUlaM sagrahAdiprapaJcasya, tannirUpyaM ca sarve vastu, te ca saGgrahAdayaH prathamAdhyA vidhyapavAdasvarUpatayA, nirUpitAH, vizeSavivakSayA tu kizciducyate-utsargo vidhirvyApitvamapratiSedhaH, na hyasau dravyanayo vizeSamicchati, vizeSo dhanyapratiSedhenAtmAnaM pratipAdayati bhAvAntaratvAt , na cAbhAvaH pratiSedhamAtram / prAgabhAvo hi ghaTasya mRtpiNDaH prAgghaTotpAdAd ghaTasyAbhAvaH piNDa evAnAvirbhUtaghaTAkAraH 1, pradhvaMsAbhAvo'pi kapAlAdyavasthApradhvaMso vinAzaH, sa cAvasthAntararUpatvAd vastusvabhAvaM na jahAti, varNakaviracanAmAtraprApitanaTAnyatvavadutphaNaviphaNAdisaMsthAnamAtratyAgisarpavad vA 2; itaretarAbhAvo'pi stambhakumbhAdInAM parasparavyatirekarUpatvAnnAvastu, ghaTo hi ghaTasaMsthAnAdivyatirekApekSasvarUpa evAbhAvazabdavAcyaH, samastavastunazca tathAvidhatvAbhyupagamAd vastveva bhavatItaretarAbhAvaH 3; abhAvasyA- na cAtyantAbhAvaH kazcidanupAkhyo'sti, sarvaprakAramanupAkhyAyamAnapratiSedhAtmakatA svarUpAnadhigamAt, zazaviSANAdervastvavasthAntaratvAdupalabdhiviSayatvam , zazaviSANAbhAvo hi mauNDathaM samatalamastakasvarUpopalabdhinAtyantAbhAvaH, viSANasadbhAvAdanyatra zazakamastakasadbhAvAcetaretarAbhAva eva, samavAyasambandhapratiSedhamAtratvAd, vA anyatra ca tasya satvAnnAtyantAbhAvaH, nAmakarmapariNAmavazAcApatyavatve vandhyAyAH kena tadvattA nivAryate, nahi pUrvopAttakarmavipariNAmanyatirekeNa tajjIvatathAvidhapariNatyabhAve vA uttarajanmapratipattiramUlatvAt 4; ataH sarva eva padAtho dravyakSetrakAlabhAvabhedApekSAH kadAcidupalabhyante pratyakSAdinA, pramANenAvadhAryante, kadAcidupalabdhAH santo'pi bhUyo nopalabhyante, dravyAdiviprakarSAta, satyapi matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamakAraNasAkalye 1' utpAdavyayau dhrauvyaM ca yuktaM ' iti gha-pAThaH / 2 sAmAnyavizeSobhayAgrAhitvAnnaigamasya saMgrahanyavahArayo. rantarbhAvAt / 3 pUrvaH pUrvo vidhiH paraHparo'pavAda iti| 4. pratita ' iti ka-kha pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 29] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 375 upayoge ca kizcid dravyamanyAtmaparamANu yaNukAdi vaikriyazarIrAdi ca sadapi nopalabhyate, ___ tasya ca dravyasya tathAvidhaparigAmAt, adizabdAda divA tArakAdayo keSAMcid dravyANAmanupalabdhehetavaH mASazca mASarAzAvupakSiptaH, kizcit kSetraviprakarSAddhi dUrAtyAsanasavyavadhA. navarti vidyamAnameva nopalambhaviSagabhUyamAskandati, tathA'paraM kAlaviprakadinAvirbhUtaM tirobhUtamupalabdheragocaraH, tathA'nyadbhAvaviprakarSAt parakIyAtmavartimatijJAnavikalpajAlamaNvAdiparivarti ca saMsthAnarUpAdiparyAyakalApajAtaM sadapyanupalabhyam , vivakSitopalabdhezvAnyA upalabdhiranupalabdhiH , payudAsavRtterabhyupagamAt, na punarupalabdhyabhAvo'nupalabdhiH , anupAkhyasyAbhAvasya pratyAkhyAnAt , bhAvasyaiva cAbhAvazabdena kathaJcidabhidheyatvAt , tasmAdupalambhakAraNabhAja evAnupalabdhirnAnyathA, vyavasthitamidaM nAbhAvaH pratiSedhamAtramiti / evaM ca dhrauvyaM dravyAstikaH, astIti matirasyetyAstikaH dravya evAstiko dravyAstikaH, sakalabheda nirAsAdakRtalakSaNasya ca tatpuruSasya mayUravyaMsakAdiprakSepAt samasanam , tacca dravyaM bhavanalakSaNaM mayarANDakarasavadupArUDhasarvabhedabIjaM nirbhedaM dezakAlakramavyaGgyabhedaM samarasAvasthamekarUpaM bhedapratyavamarzenAbhinnamapi bhinnavadAbhAsate, tadAzrayAca bhavitari vizeSe bhavati bhAvatA, anyathA tu ___ bhAva eva na syAt bhavitA vizeSo, bhavanavyatirekitvAt, tadavyatidravyaparyAyAstiko riktarUpatvAca bhaviturvizeSasya tatsvarUpavadbhAvatA, tadavyatiriktarUpatA ca / evaM sati bhavanamAtramevedaM kRtsnaM bhedAbhiyatAstvetA vRttayastasyaiva na jAtyantarANIti // paryAyaH punarapavAdasvabhAvA'nyaparivarjanamapavadanamapavAdaH sa hyanyaparivajainenAnyaM pratipAdayati, pratipeparUpatvAd , aghaTo na bhavatIti ghaTaH, paryAyA eva santi na punadravyaM nAma kiJcidekaM paryAyArthAntarabhUtamasti, dravyAstikAvadhAritadhrauvyavastupratikSepeNa bhedA eva vastutvena pratijJAyante'taH paryAye AstikaH paryAyAstikaH, samupalabhyamAnAyaHzalAkA kalpabhedakalApavyatirekeNa dravyasyAnupalambhAt // nanu ca rUpAdivyatirekeNa mRdravya mitye. kavastvAlambanazcAkSuSaH pratyayaH pratyAkhyAtumazakyaH santamasapaTalAvacchAditapradezavartini vA mRdravye sparzanajJAnamabhinnamRdravyamAtrAlambanamasatyamiti vA bhASituM na dravyasyApalApaH pAryata ityastyabhinnamekaM dravyamabhedajJAnaviSayatvAt , na cAyamabhedapratyayo bhrAntaH, punaH punaH prekSApUrvakAribhistathaivopalabhyamAnatvAt , naitadevam , anya viSayatvAd rUpasparza viSayAcakSuHsparzanajJAnAd bhinna viSayopalambhino'nyadeva rUpAdisamudayaviSayaM smArtamabhedajJAnamutpadyate sa evAyaM ghaTo yamahamadrAkSamahAni rAtrau vA yaM cAspAkSam , ato rUpAdhagrahe tasyA abhedabuddharanutpAdAt // etaduktaM bhavati-dRSTvA spadhA vA sa evAyaM ghaTa iti yadabhedajJAnaM tad rUpAdisamudayaviSayaM smArtam, tadagrahe satyanutpatteH, yathA vijJAnaM dhavAdyagrahe satyanutpadyamAnaM dhavAdiviSayamiti // nanvAlokAgrahaNe zuklabuddhirna bhavati, na cAlokaviSayA zuklabuddhirityevamanyatve'pi sAdhye, na cAlokA rUpaM nAnyadityanekAntaH, naitadevam, hetvarthAparijJAnAt, rUpAdyagrahe tabuddhayabhAvAdityanena tadabhAvAbhAvamukhena rUpAdigrahe satyeva bhAvAdi For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 , tyAkhyAyate, na cAlokagrahaNe sati rUpabuddhirbhavati citrarUpavat sAlokasya rUpasya grahaNAt, Aloke tu sati syAd rUpabuddhiH // punarAzaGkate - pratyakSAnumAnAbhyAmananubhUte samudAye, kathaM smRtirutpadyata iti, na, anekAntAt, vikalpite'pi hArthe smRtirdRSTA bandhumatyAkhyAyikAdau / asti ca ghaTAdisaGketaprabhavaH samudAye vikalpo vanAdivikalpavat, anyathA vanasenAsmaraNamapi na syAt, evaM ca na rUpAdivyatiriktaM dravyaM samastIti vyavasthitam // punarapyAha - astyevAnyad dravyam, buddhibhedAt, anyaiva hi rUpAdhIranyA ca ghaTabuddhiH / ayaM ca buddhibhedo'nyatve sati bhavati, nAnyathA, tasmAd rUpAdidravyayoranyatvaM buddhibhedAd gavAdivaditi, ayuktametadapi, yadi tAvadubhayoranyatvaM sAdhyate, dravyAbhAvAdeka dezAzrayAsiddhaH, nahi sato'satazcaikameva vizeSaNaM nyAyyam / atha rUpAdibhyo dravyasyAnyatvaM sAdhyate, tadasamaJjasam nahi dravyaM nAma kiJcadasti svarUpeNa yasyAnyatvaM sAdhyeta, siddhe dharmiNi dharmavipratipattau sAdhanasadbhAvAt, anaikAntikaca pAnakAdibhirbuddhibhedAditi, vinAvyarthAntarabhUtadravyakalpanayA manISAbhedasya sadbhAvAt rUpAdyavayavAnAM sannivezavizeSAd buddhibhedaH, yathA guDodakAbhyAM pAnakaM nArthAntaramatha ca buddhibhedaH, evaM vipaGktyAdiSvapi draSTavyam / tasmAnnotpAdavyayavyatiriktaH kazcidasti dhauvyAMzo yamAzritya prajJApyeta dravyamekamabhedapratyayaheturiti / svAtmavyatiriktAvayavyArambhakAstantava iti cet, ayuktataramidaM tulAnativizeSAbhAvAt, yasya hyavayavaguNA guNAntarANyArabhante'vayavini " dravyANi dravyAntaramArabhante guNA guNAntaram" iti vacanAt tasya dazapalaparimANabhAjastantavaH paTe gauravAntaramArabheran, atastulAnativizeSAgrahaNAnnAnyo'vayavyavayavebhya iti dharmAvizeSanirAkaraNAt pakSApavAdo vAkyArthaH, paTazca tantuSu samavayan pratitantu varteta kArtsnyena dezena vA ? na tAvadekatra tantau kRtsnaH samavetaH, sannikRSTe'pi tantAvagrahaNAt, stambhAdisannikarSe mervAdyagrahaNavat, yazca yasmin samavetaH sa tatsannikarSe gRhyate, yathA rUpAdiH, avayavitrahutvaprasaGgaztha, atha tantau paTasya pradezo vartate, na tarhi kacidekaH paTo vartata iti prAptam, na ca tantuvyatirekeNAnyaH paTasya dezo'sti yena dezenAsau tantau varteta, tantureva ca tasya deza iSyate vaizeSakaiH, na ca tasyaiva tasmin vRttiryujyate, sAvayavazvAvayavI syAditi / evamavasthitaikadravyAbhAvAt sarvamutpAdavinAzalakSitamarthakriyAsamarthaM vastu, utpAda - vinAzazUnyAzca zazavipaNAdayo na vastuvyapadezabhAja iti pratItam / na ca paramArthataH kAraNaprakRtirasti dravyasattA yatrAvagamyate bhavyatvAt, kAraNaM kAryamiti kalpanAmAtrametat, pratItyapratyayamAtravRttitvAd dIrghatva hasvatAvat tantuSTayormRdghaTayorvA na kiJcit svasiddhaM rUpamasti, tantuSu mRdi vA yaH kAraNapratyayaH sa paTakumbhAdyazeSArthAntarApekSayA na svasiddhaH, tasmAt tantupaTayoryastantupaTapratyayaH sa itaretarAzrayatvAdasadarthaviSayaH, tathA mRdghaTayoravatkAraNakAryayogabhAva eva svarUpasyAsiddhatvAd vyomotpalAdivaditi / atrocyate - prAgutpatadbhirevAsmAbhirabhyadhAyi sthityutpattivinAzasvabhAvaM sakalameva sad, etau ca dravyaparyAyau dravyasyAnyatvam For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 29 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam " parasparanirApekSau na sato lakSaNam, dravyAstikasya dhauvyamAtravRttitvAt paryAyasyotpattivyayamAtravRttitvAt parasparApekSau tu vastusvatacyam, na ca dravyAMzaH paryAyAMzo dravyaparyAyavAdaH vA paramArthataH kazcidasti parikalpitatvAt / / yathA''ha - " nAnvayo bhedarUpatvA na bhedo'nyarUpataH / mRdbhedadvayasaMsarga-vRttirjAtyantaraM ghaTaH // 22 ata ekAntavAdaparikalpitAd vastunonekAntavAdinaH saMmataM vastu jAtyantaramevAvibhaktarUpadvaya saMsargAtmakatvAt narasiMhAdivat yathA "na naraH siMharUpatvA-na siMho nararUpataH / zabdavijJAna kAryANAM bhedAjjAtyantaraM hi tat // " tadevaM ghaTAdyapi kalpitAd dravyArtharUpAt paryApArtharUpAcca jAtyantaramityevaMvidhaprakriyAbhyupagamena ca sarvame kanayamatAnusAri dUSaNamupanyasyamAnamasambaddhamevA panIpadyate, yatazcaitramato bhedAbhedasvabhAve'pi vastuni kadAcidabhedapratyayaH svavAsanA vezAt kevalamanvayina maMzamupagUhamAnaH pravartate, kadAcidbhedamAtravAdino bhedAvalambanaH pratyayaH prAdurasti, syAdvAdinastu jijJAsitavivakSitArthAyanajJAnAbhidhAnasya dravyaparyAyayoH pradhAnopasarjana bhAvApekSayA samastavastuviSayavyavahArapravRttirvastutvamane kAkArameva // yathA''dda 66 sarvamAtrAsamUhasya, vizvasyAnekadharmaNaH / sarvathA sarvadAbhAvAt, kacit kiJcid vivakSyate // " 377 iti / bhavatu nAma vivakSAvazAd vacanavyavahAraH, cakSurAdijJAnaM punaH pravartamAnaM na sahate kAlAntaram, prathamasampAta eva svaviSayagrahaNAt, tad yadi bhedAbhedasvabhAvaM vastu kimiti prathamata eva tadullekhamindriyajJAnaM notpadyate, ato manovijJAna vikalpamAtraM dravyaparyAyAviti / atrocyate-cakSurAdivijJAnAnyavagrahAdikrameNotpadyante, arthAvagrahazkasAmayikaH prAka, tato muhUrtAbhyantaravartIhAjJAnaM, tato'pAyajJAnamanantaraM pramANamindriyameva vyApArayato nizcitAkAramupajAyate, tadbhAve bhAvAt tadabhAve cAbhAvAt, nizcayazcakSurAdi viSayo'pyasti manoviSayazcASTAviMzatividhatvAnmaterbahAdibhedena vA bahutaravikalpatvAd astyevedaM nizcitAkAramindriyasya grahaNaM dravyaparyAyAviti, mAnasa mapi yadi bhavati, bhavatu nAma ko doSaH 1 sarvathA dravyavyatiriktatA manovijJAnamevedaM taccAbhUtaM vikalpamAtramityetadasat, ato yadavAci - nanu rUpAdivyatirekeNa mRddravyamityekavastvAlambanazcAkSuSaH pratyayaH pratyAkhyAtumazakya iti tatsvamatijRmbhitasamutthApitavikalpamAtram, syAdvAdiprakriyAnavatrodhAt, yato na rUpAdibhyo 'tyanta 1' bAdi' iti ka-pAThaH / 2 * samayika' iti ga-pAThaH / * For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 vyatiriktaM kiJcid dravyamasti, kathaJcid bhede vA parasyAbhyupetabAdhA syAtkAralAJchanArthajJAnavacaso vA vAdinaH siddhasAdhyatAsamAskandanAt sarvamasamIcInam / na cAndhatamasAdau kevalamRddravyagrahaNamastyabhihitanyAyAt, api ca " dravyaM paryAyaviyuktaM ( taM 1 ), paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA 1 // " aft vizeSanirapekSa dhauvyAMzaH sAmAnyalakSaNaH kazcid vidyate yo gRhyeta kevalaH, na ca sAmAnyanirapekSaH kazcid vizeSo nAma vidyate ya indriyANAM gocaratAmApadyate / athaivamAzaGkethAHna brUmo nAsti sAmAnyAMzaH, sa hi vidyamAno'pi grahaNakAle grahItumazakya iti vizeSamAtragrahaNameveti, evaM tarhi sAmAnyAMzaH svazarIravirahAd vibhAvatvAd vyomotpalAdivat kuto vizeSagrahaNam ? / sAmAnyopalambhAnubhavavirodhazca sAmAnya zUnyavizeSamAtragrahaNavAdinaH / nApIndriyaviSayasaGkaraH, cakSurAdijJAnAvaraNakarmakSayopazama vizeSAt tAdRza evAsau kSayopazamo yena samastAnyevendriyANyekasAmAnyagrahaNe vyApriyante, na punarviziSTAnyAnyArthagrahaNe, tathAdRzyamAnatvAt / na cAsti kAcid yuktiryad vivakSitaM vastu sarvathA vastvantareNAsadRzaM sAmAnya siddhiH svarUpe'vasthAsyate, sarvaprakAramatulyatvAd vandhyAsutAdivat ato bhavAntareNa tulyatA'vazyamabhyupeyA vivakSitasya vastunaH sattvamicchatA / tacca sAmAnyaM ghrauvyalakSaNam / na caitad buddhiparikalpanAmAtre sAmAnye ghaTate, parikalpasya vastvasaMsparzAt tAdavasthyaM doSANAm, parikalpazcAbhUto'pi tatvato vastuSveva tAdRzIM dhiyamutpAdayati, nAvastuSu vAjiviSANAdiSviti / kimatra kAraNamupAdAya vastuvikalpaH pravartata iti cet, tadasat, tasya vastuno vastutvenAnirdhAritatvAnnopAdAnakAraNatA, na ca sarvathA vastunaH tulyataiva, yadi syAt tato vairUpyazUnyatvAd vighakSitaM vastu vastvantarAdanyadityeSa pratyayo na syAt, kenacidapyAkAreNa bhedAbhAvAt, ato bhedamabhilaSatA prekSApUrvakAriNA vairUpyamapi kenacidAkAreNAbhyupeyam, evaM cet sAmAnyavizeSasvabhAvaM sarvadA sarvameva vastviti pratipattavyam / na ca sAmAnyavizeSayoH svalakSaNabhede'pyatyantabhedaH, zabalarUpatvAt vastunazca vastutayA'pi vastvantarAtulyatve'nyatarasyAvastu tvaprasaGgAt tadavinAbhAvAcca dvitIyasyApyabhAva iti sarve zUnyaM syAt, iSyata eveti cet, tadayuktam, pramANaprameyapratipAdyapratipAdakasadbhAvAt / sAMvRta eSa vyavahAra iti cet, tadapyasat, saMvRtiH pramANamapramANaM vA syAt ? yadi pramANaM tato bAdhakapramANAbhAvAt paramArthasattvaM pratyakSAdivat, athApramANaM saMvRtiH tato devAnAMpriyasya vyarthaH prayAsaH, pramANapratItinibandhatvAt prekSApUrvakArivyavahArANAm / atha sakalazUnyatAprasaGgabhItyA sAmAnyavizeSayostulyatvameva vastutayA'bhyupeyate tataH sAmAnyaviSayasvabhAva sarvamiti vyapetazaGkaM pratipadyasva, parasparaM vA svabhAva viraddAbhAvAt sAmAnyavizeSayoH saGkIrNatAyAM sAmAnya vizeSarUpatA For Personal & Private Use Only " Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 379 satyAmapi dharmabhedaprasiddheH samastavyavahArasamprasiddhiH, kArakazaktivat / kArakazaktayo zekadravyAtiriktatvAt saGkIrNA api kAryabhedAd bhedamanupatantya evopalabhyante viziSTavyavahArahetavaH tadvadatrApi draSTavyam / na ca sAmAnyavizeSavyatiriktaH kazcidanayoH sAmAnyavizeSayorAdhArabhUto dravyAMzo'paraH samasti paraparikalpitaH, tulyAtulyAMzavyatirekeNAnupalabhyamAnatvAd dravyAMzasya, yadi tAvadasAvanyasmAd vyAvRttatayA'vagamyate tato vizeSa eva, athAnuvRttidvAreNa paricchidyate sAmAnyAMzaH syAt, na cAnyathA pratyayapravRttiryA dravyamAlambeta, ato vastvekamanekAkAram, AkArAzcAnuvRttipratyayAvaseyAH keciMdapare tu vyAvRttyAkArabuddhayA'dhyavasAtavyA iti // na cAvazyaM sato bhavitavyamAdhAraNa, parikalaya tAvat tasyaiva tvatparikalpitadravyAMzasya ka AdhAraH ? ko vA vyomAderityalaM prasaGgena / vyavasthitamidamubhayasvabhAvaM sakalam / tasAna kevalasya kacidasti mRdravyasya grahaNam, upapadyate cAyamabhedapratyayaH, na ca bhrAntaH, sAmAnyAMzAlambanatvAd, ataH sarve sAdhu syAdvAdaprakriyAyAm / etena rUpAdisamudayaviSayaM smArtamabhedajJAnamiti pratyuktam , ubhayasvabhAvatvAd vastu sat sAmAnyAMzAlambanabhedajJAnam , na punaHsAmAnyazUnyarUpAdibhedasamudayamAtrAlambanam, samudAyasya tattvAnyatvAbhyAmanivecanIyatvenAnidhoyamANasvabhAvasyApAramArthikatvAt / yadapyuktaM-"teSveva hi tantvAdiSu tathAsaniviSTeSu paTa ityAdibuddhiH pravartate, yathA bhaktasikthodakeSu tathAsaniviSTeSu kAJjikabuddhiH" iti, kathaM punaH saniviSTeSviti nirUpyam // nanu ca paTAdyAkAreNeti kimatra nirUpyate ? ka punarasAvanyatra paTaH prasiddho yasyAkAreNa tantavaH sannivizante, yathA pArthIkAro'bhimanyuriti, kazcAyaM sannivezaH? yadi saMsthAnameva vRtta-vyasra-caturasrA-yata-parimaNDalabhedamiSyate yugmA-yugma-pratara ghanavikalpakama, evaM sati prAgasmAbhiH pratyapAdi prapaJcataH saGghAtabhedebhya utpadyante skandhAstadbhAvalakSaNapariNAmavazAta. sa ca tAdRzaH paramArthato'styeva samudAyaH, athAnyaH ko'pi samudAyaH, sa nirUpaNIyaH, kAJjikAdyapi pariNAmAntarApattyaiva siddhamArhatAnAm, na bhktsikthaadimaatrtyaa| yaccoktam-'rUpAdhagrahe ghaTAdibuddherabhAvAt" iti, etadapi jainAn prati na kizcit , ubhayasvabhAvatvAd vastuno vibhAgAbhAvAt, rUpAdisvarUpollekhenaiva sAmAnyAMzaH pratIyate, vahnirUpasparzapariNatAyogolakavat , tathA vanavipaGktyAdayo'pi sannivezavizeSAH pudgalAnAM sAmAnyavizeSasvabhAvAH samAsAditakramapariNatayaH tattvato'bhyupeyante, nopAdAyaprajJaptimAtram, yadi ca saMsthAnamarthAntaraM rUpAdibhyastadapi paramArthasat tato rUpAdivadanyAnapekSameva gRhyeta, atha rUpasparzamAtram, evaM tarhi tadanekaM rUpasparzavat prasaktam, evaM cAniSTaprApterasamaJjasatA, yadi rUpasannivezavizeSo vRttaM spazenena na gRhyetAviSayatvAd rUpavat, na vA spazevizeSa vakSuSA gRhyetoktanya yAt, bhede ca dve vRtte gRhyeyAtAmanyatvAd rUpasparzavat, evaM tantvAdiSu tathAsthitevityAdi vicAryamANaM vizI. 1 prasiddheH ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'mAlambato vastu ' iti ka-pAThaH / 3 'kvacidapare' iti ka-kha-pAThaH / 4 'nopAdeya ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 vasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 cate, tasmAdasti dravyaM tadbhAvAvyayalakSaNaM sthityAtmakamanvayirUpatvAt svabhedAnAM prAka tadAnvayinyozca(1) mRdanvayAvicchedAdekam, na punA rUpAdi samudAyamAtrama, ataH sarvaikAntadhvaMsavidhAyini syAdvAde dUgmapAstamasadvikalpacatuSTayam , kiM tat , evaM samUhinaH pariNAmino vA tatkAryamuta naiva tatkAryamatha kAryamevAsti na kAraNaM kAraNameva vA vidyate na kAryamiti, eSa ca sAmUhikaH samasto'pi ratnAvalIpaTastambhakumbhasenAvanayathAdirarthaH svasakAryakAraNAnekAntatvam : maye pAriNAmika eva, bhinnAbhinnadezAnAM pariNAminAM pariNAmAbhyu - pagamAt , tathApi bhedenopanyAso lokavyavahArAnuvRttyA, pUrvadharmopamanottaradharmotpAdaH pariNAmo loke kSIradadhyAdivat samUhiSu pAriNAmiSu cAnaikAntavyA. siprapaJcapradarzanArthaH / tathAhi-AlokaviziSTarUpagrahaNamapi nAtyantabhedapratipattaye, vizeSaNavizeSyabhAvazcaikAntabhedaviSayo na kazcit prasiddhaH, daNDayAdAvapi sAmAnyavizeSabhAve sati vizeSaNavizeSyabhAvAt / yaccoktamavadhAraNaM rUpAdigrahe satyeva bhAvAta, tadapyubhayasvabhAvavastvabhyupagame na kaJcanApakSA( ? )lamAvahati / yadapyAreko pramANAnubhavamantareNa smRtiranupapati pazcAt parijihIrSatA'bhyadhAyi vikalpite'pi hyarthe smRtirdRSTeti, tadapyasat, arthAbhidhAnapratyayAnAM vastutvAbhyupagamAdatyantAbhAvasya ca nirupAkhyasya pratiSiddhatvAta, sarvaprakAramasataH saMnyavahArAyogyatvAt, babhUvuranAdau saMsAre bandhumatyAdayaH prANivizeSAsvadabhidhAnAni tadAlambanAzca pratyayAH, tatazca pramANAnubhavapUrvikaiva smRtiH sarvatra nAnyathA, samudAyasya ca pratipAditavagtutvAnna nirmUlavikalpatvam, buddhibhedAccAnyatvamekAntata eveti pUrvameva pratyastam / nahi buddhibhidA sarvaprakArA'sti janendrANAM dravyAstikanayAbhiprAyega grahaNAt, sadadravyatayA bhedAbhAvAt. paryAyataH sAvyAparimANAkArabhedasadbhAvAt bhinnAbhinnasvabhAvaiva zemuSI. sA ca bhedAbhedasvabhAva eva vastuni vyApAramAsAdayantI svAtmapratiSThA pratilabhata iti na kizcidaniSTam / yaccoktam-"tulAnativizeSAgrahaNAdananyo'vayavyavayavebhya" iti, tadiSTameva. anyatvasya sarvathA niSidhyamAnatvAt, yato vinA'pyavayavinA saMyogamAtre tadarthAntarabhUtasaGghAtapariNAmAd dazapalaparimANatvamastyeveti ato nAvayavikRtaM paladazakasya dazapalaparimANatvaM, vinApi tenopalabhyamAnatvAdekAdazapaleneva, itavAvayavavyatirekeNApatnavayavI, anabhibhUtagu Natve satyAyavarUpAdivyatirekeNAnupalabhyamAnarUpAdiguNatvAt, turagaaSayavino vAraNAdyavayavavyatirekeNa senAvat / yadi ca syAd rUpAdayo'pi ca guNA 'nanyatvam __ gRhyeranavayavinaH pRthakvena, ghaTabadarAdivaditi vyatirekaH, vizeSaNopAdAnAd vidyamAne ghabhibhavAdanupalabhyamAnaguNatvaM tArakAdiSu dRSTamityanai kAnti phatvavyAvRttiH, dravyAtmanA ca tantupariNatau paTapariNAmo'styeva, sucirAdapi tatra bhAvAt, paryAyAtmanA cAmAvAd, atItAnAgatapariNAmAnAmasattvAivyavahAryatvAd vartamAnaparyAya eva paramArthato'styupayu 1. nirUpAkhya' iti ka-pAThaH / 2 ' grahaNAnAnyA' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29) svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 381 jyamAnatvAt, paTapariNAmakAle ca dravyAtmanA tantusadbhAvAt paryAyAtmanA cAbhAvAta, sarveSAmavayavAvayavisamudAyasamudAyiguNaguNinAmanyatvAnanyatvamubhayanayApekSamevAbhirUpadhiyo dhinoti, tasmAdanekAntavAdinaH sUkSmavAdarapratighAtApratighAtabhedasaGghAtakAryakAraNaikatvAnyatvAdivicaprakArapariNAmamabhyupayato na kiJcidavadyamADhaukate // etena dravyaparyAyanayadvayavyAvarNanena kimeko'vayavI vArambhakAvayaveSu pratyavayavaM vartate Ahosvid ekadeze netyeSo'pi vikalpaH siddhasAdhyatAdibahudoSatvAdapAsto veditavyaH, tasmAna vyatirikto'vayavyasti nibhAlyamAnaH, samasti ca dravyAMzaH sthitilakSaNo'nvayI, tadapekSAvutpAdavinAzau staH, ataH sthityutpAdavinAzasvabhAvameva sarvamarthakriyAsamartha,na sthiti nirapekSAvutpAdavinAzAviti / yadapyuktamkalpanAmAtraM kAraNaM kAryamiti pratItya pratyayamAtratvAt, tadapyayuktam, karotIti kAraNaM kAryAntaranivartanasamartham, kriyAyAH kAraNAntarApekSAt, kalpanA ca bahiraGgArthazUnyaM vijJAnamAnaM zabdamAtraM vA, na ca tasya ghaTAdi kAryAntaraniSpAdane zaktirasti, na ca vijJAnamAtrameva grAhyagrAhakalakSaNamarthazUnyamastIti pratipattuM zakyam, pramANAbhAvAt , na ca bhrAntimAnaM kAryakAraNavyavasthA, bhrAntibIjAbhAvAt, nApi zUnyatA, pratiSedhapratiSedhyAdisadbhAvAt / vyavahArataH sattvamarthAnAM na paramArthata iti cet pratiSedho'pi tarhi vyavahAramAtratvAdasannityapratihatasadbhAvAt kathaM na bhAvA bhaveyuH ? na ca rAsabhazRGgamasat svataH parikalpitena rUpeNa mRtkhananAdikAyorthamAceSTamAnamiSTaM dRSTaM vA // dIghetA ca yadi svato'satI hasvabuddheH kAraNaM bhavatyevaM sati vyomAravindakarNikA'pi heturasattvAt syAd hasvatAbuddheH, yadi cAsatpratItyA'sadevotpadyata tathA sati zazaviSANaM pratItya . kharavipANamapi syAt, athAstyeva vastuno dIrghatA, na tarhi pratItyapratyadIrghandasvatvasiddhiH va yamAnaM sarvam, satImeva dIrghatAmAzritya -hasvatAdhiyo'bhyupagamAt dIrgha hasvabuddhayozcAyogapadyAdayuktA pratItyasamutpattiH, na cAsataH kAraNabhAvaH, yadi ca sarve pratItyaiva siddhayati nApratItya, tataH pratItyasiddhirapi pratItyasiddhiprabhAvA'bhyupeyA, tathA cAbhyupagama virodhaH, tasmAdasti dhauvyAMzalakSaNAt dravyasattA, nApekSyasiddhA, kAraNamiti yA vyapadizyate, kAraNasiddhau ca kAryasiddhirapi tadavinAbhAvAt , anyathA kAraNataiva na syAdasambhAvitatadgatvAt , paryAyAstUtpAdAdayaH kecidapekSyasiddhAH prayogajAH paTAdayaH, kecidanapekSyasiddhAH svAbhAvikAH paramANunIlatAbhrendracApavidyudAdayaH, evaM ca svarUpasiddheH kAraNakAryapratyayAvasadarthaviSayau na bhavata iti siddham / / bhASyAkSarAnusaraNamadhunA samAtanyate-utpAdazca vyayazca utpAdavyayau , samasyaikatvena nirdiSTau, dhruvatIti dhravaM-zAzvataM tadbhAvo dhrauvyaM sthiratA, utpAdavyautpAdAdi yadhrauvyANi, yuktaM yogaH-samudAyaH sat astIti sad, vidyamAnami tyarthaH / etaduktaM bhavati-utpAdAdayo naikakAH sata, kiM tarhi ? yuktaM 'pabhyupeyave' iti ka-pAThaH / padAnAma For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 yogaH-parasparApekSaH samudAya evotpAdAdInAM, na sadityasya dhvanerviSayaH, yathA vRkSA vanaM samuditA eva naikakAH, evamutpAdavyayadhrauvyANi yogaH saditi, athavA samAdhyarthasya yujeryuktaM-samAhitaM trisvabhAvaM sat utpAdavyayadhauvyANyeva trayaH svabhAvAH samyagAhitA:parasparapratibaddhAH saditi / anye tUtpAdavyayadhrauvyayuktamiti gRhNate, kiM punastadutpAdAdibhiyuktamiti nirUpaNIyam , utpAdAditrayavyatirekeNa dravyAbhAvAna vidmaH kiM tad yujyamAnamutpAdAdibhiH / apare samAdhAnamAkSepasyAbhidadhate // yuktaM vizeSyate utpAdavyayadhauvyaiH samuditairyo yogastad yuktaM sat, nAnyAbhyAmutpAdavyayAbhyAmityAdiko yogaH saditi, yogazca sAmAnyenotpAdAdInAmanAdivizeSavivakSayA sAdiH, dhrauvyaM ceti pRthak prAdhAnyakhyApanAya sAmAnyasya bhASyakRtodacAri, yataH satyandhayAMze tadAzrayAvutpAdavinAzau saGgacchete, anyathA kasyotpAdaH ? kasya cAnutpannasya tenAkAreNa vyyH1|| apare tu dhrauvyaM cetyasamastatAmanyathA varNayanti trailakSaNye sataH sAdiH, kathaM sanna trilakSaNam / dhrauvyaM tallakSaNatvena, dravyArthena triSaditam // 1 // ata eva pRthag vRttau, dhrauvyaM ceti pradarzitam / sat trirUpaM trayaM tvetat , sambhavena vikalpate // 2 // AdhayorniyamAdantya-mantye tu bhjnaa''dyyoH| svataH paranimittau tu, syAtAmapyupacArataH // 3 // asti notpadyate caika-mekamutpadyate'sti ca / nAsti cotpadyate caika, nAsti notpadyate param // 4 // AkAzaparamANU ca, pradIpAntyazikhAdi ca / AkAzakusumaM ceti, catuSTayamudAhRtam // 5 // sakSepataH kArikApaJcakasyAyamarthaH-pudgalajIvepUtpAdavyayayoranyAdRzatvAd dhrauvyasya paJcatve'pyavizeSAd vRttau pRthapa vivaraNam , anyathA dharmAdharmAkAzeSyadhigamopAyaviSayatvenotpAdapracyutI, anyathA ca jIvapudgaleSviti dravyakSetrakAlabhAvApekSAt , anyathA prayogajAvutpAdavyayau, anyathA ca dharmAstikAyAdiSu dravyasvabhAvApekSamaprayogajau jJAnaviSayatvotpAdapracyutimAtralakSaNI, nahi teSu pauruSeyo visrasA vA prayogaH kramata iti, ataH parapratyayAvutpAdavinAzau trayANAm , jIvapudgalAnAM tu prayogavisrasAbhyAmutpAdavyayau sambhavataH, dhrauvyaM tu sarveSvaviziSTam , etat sato lakSaNaM kacidupacArataH kacit paramArthata iti, tadetat paurvAparyeNAlocya kataprajJairAgamajJaireva vyAkhyAsyate nirvirodha, vayaM tatrAnipuNAH kizcidevasthUlakuzalatayA'bhidadhmahe-cazabdaH samucitau vartate, tenotpAdAdayaH pratyekaM sato lakSaNaM, kiM tarhi 1 samuditA eva vastutatvaM bhavantIti, enamevArthamuttareNa bhASyeNa pradarzayati-yadutpadyate yad vyeti yaca For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 383 dhruvaM tat sat / ato'nyadasaditi // yadutpadyate ityAdi / yaditi sAmAnyamAtrAbhidhAyinA sarvanAmnA dharmAstikAyAdipaJcakaparigrahaH, parasparApekSAH samuditA evotpAdAdayaH sallakSayanti, tatra dravyanayAbhiprAyeNAkArAntarAvirbhAvamAtramutpAda aupacArikaH, paramArthato na kizcidutpadyate satatamavasthitadravyAMzamAtratvAt , tathA vyayaH-tirobhAvalakSaNaH, pUrvAvasthAyAstirodhAnaM vinAzaH, yato dravyameva tathA tathA vivartamAnamutpAdavinAzavyavasthayA vyapadizyate, prajJAyate ca pUrvakSaNocchedena kSaNAntarAtmalAbha utpAdaparyAyasya, tasyaiva kSaNasya niranvayoccheditA vinAzaH, dravyAstikasya dhrauvyamanvayI sAmAnyAMzaH, paryAyasyopacArAt, santAnamAtraM dhrauvyazabdAbhidheyamekaH santAnastadvalena ca pratyabhijJAdiprasiddhiH, tadetat tritayamapi pratipAdayatyubhayanayasaGgatyA vastusadbhAvapratipattaye, na dhrauvyamutpAdavyayazUnyaM kenacit pramANena gocarIkartuM zakyate, nApyutpAdavyayau sAmAnyAMzaviyutAviti, yadutpadyate yad vyeti yacca dhruvaM tat sad vidyate tadastIti, sAmAdidamApannam-ato'nyadasaditi, ata ityutpAdAdisamuditasvabhAvAd yadanyat tadasat, tacca kiM ? samudAyAdapakRSTa ekaka utpAdo vA vinAzo vA dhrauvyaM vA utpAda vinAzau vA utpAdadhrauvye vA, vinAzadhrauvye vA, itaranirapekSasya tAdRzAMzasyAbhAvAdasadviSayatvamasayavahArapratibandhitA ceti nAnupAkhyo'sacchabdavAcyaH, zabdavyavahArAyogyatvAt / / nanu ca dravyaparyAyanayo svatantratvAt dvAvapi vijigISU svaviSayopamarda parasparaM na sahete, tatazca punarapi sImantitameva vastu na vastutAyAmavatiSThateti / ucyateparyAyanayasya tAvadutpAdavyayalakSaNasya svAtantryaM nAsti dravyAstikenAGkuzitatvAta / nahyutpAdo nAma kazcid dharmo'styabhUtabhavanAtmakaH, sa cotpAdo dvidhA kalpyeta-prAyogiko vaisrasikazca, prAyogikaH puruSakAranirvayaH, so'pi dvidhA-anabhisandhiutpAdAderbhedAH kRto'bhisandhikRtazca, tatrAdyaH kAyavAksvAntabhedena paJcadazaprakAraH, te ca kAyAdayaH samudAyAtmakAH, samudAyazcAsan sAtherathacakrAdivat, svAGgasamudAyamAtratvAnna sArtho nAma kazcit paramArthato'sti, ratho vA puruSakUvarAdivyatiriktaH, sa cAbhAvatvAt sArtharathAdiH kathamutpadyeta ? evaM kAyAdayo'pi pudgalasamudAyarUpAH, samUhazca samUhimAtramatastatrApi na kasyacidutpAdaH, kAyAdeH paramArthato'sattvAt, abhisandhipUrvakastUtpAdaH kAyAdiyogAt samagravAsyAdikaraNApekSAt stambhakumbhAdInAM prekSApUrvakAripuruSakriyAjanyatvAt prayogajaH, so'pyevameva samudAyaviSayaH samudAyazcAsattvAdeva notpadyata ityutpAdAbhAva eva, anvayAMzanirapekSatvAnna prAyogika utpAdaH smbhvtiityrthH| vaisasiko'pi nAstyutpAdaH, visraseti svabhAvavacanasaMjJAzabdaH, svAbhAviko vaisasikaH, tatra dharmAdharmavyomAtmapudgaladravyANAmimA vRttayo yathAkramaM sthitigatyavagAhopayogasparzazabdAdilakSaNAH svasadbhAvAH, nahi teSAM dharmAdInAM gatyAdayo dharmAH paryAyA vA bhavanti, yadi bhaveyusta 1'vAsAdi ' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 tasteSAmetad vilakSaNamanyadeva rUpaM syAda gatyAdhutpAdasadbhAve, na cAnya drUpaM lakSyate bhujagaprasAraNAkuNDalikatotphaNaviphaNAdivat, phaNino hi svabhAvabhUtAkRtakasaMsthAnAntarAbhivyaktimApratvAta prAcyaphaNirUpAnanyatvAt tad dravyAvasthAnAta kuta utpAdaH 1 kiM hi tatrotpannaM vidyamAnaM vA nAbhivyaktamityata utpAdAbhAva eva, ityevaM dharmAdInAmapi gatyAdInAmutpAdAbhAvaH svakhapAvasthAnAntaramAtratvAjalataraGgatuhinapaTalAdivat , kutaH svAbhAvika utpAdaH 1 / na cotpAdasyAnyaH prakAro vidyata iti, tsmaanndhaastyutpaadH| evaM dravyaparyAyanayadvayApekSamastitvamutpAdasya nAstitvaM ca bhAvitamAtmapudgaladravyaviSayam // athAkAzadharmAdharmeSvavikriyAtmakepUtpAdasyAbhAvAt kutastatrotpAdAnekAnta iti / ucyate-teSvapi svAbhAvika utpAdaH samudAyajanitaH ekatvikazca dviprakAro'pyasti bhajanayA / yathaiva hyAtmanyaupazamikAdInAM bhAvAnAmAtmana eva tena tenAkAreNa vRttirutpAdaH, spazodInAmaNuSu, sparzazabdAdInAM ca skandheSu svAbhAvika utpAdastathA vyomAdiSvavagAhagatisthitayo vyomAdisvabhAvAsteSAM pariNAmAH, ta eva hyAkAzAdayo'vagAhAdyAkAreNotpannAH, tasya cAvagAhAderutpAdasya pradezarUpatA yathA''tmano'saGkhyAtAH pradezAstatsamudAyazcAtmA bhavati, AkAzasya cAkAzatvaM svAbhAvikamakRtrimameva, yastasyAvagAhotpAdo'sAvapyakRtrimatvAt svAbhAvika eva, yasmAdAkAzaM zuSiramavakAzadAtRtvasvabhAvam, tathA dharmAdharmI gatisthityanugrahahetusvabhAvau,AtmA'pi jJAnAtmakatvAdupayogasvabhAvaH,pudgalAzca mUrtitvAt spAdisvabhAvAH / evamavagAhAderutpAdasya syAt svAbhAvikatvam , tathA syAdasvAbhAvikatvaM samudAyakAryatvAt / yathA paTo bhUyasAM tantUnAM samudAyena janyate, avagAhAderapi yathokta utpAdaH samudAyajanyatvAdasvAbhAvikaH / yasmAdavagAho'vagAhAvagAhakadvayasamudAyAtmakaH, gatirapi gantRdharmadravyadvayasamudAyAtmikA, sthitirapi sthAtradharmadravyadvayasamudAyasvabhAvA, upayogo vijJAtajJeyasamudAyAtmakaH, sparzAdayo'pi sparzanAdispRzyAdisamudAyAtmakAH, tasmAt samudAyAtmakatvAt syAdasvAbhAvikaH, samudAyanirapekSANAmeSAmavagAhAdInAmabhAvAdevaM syAt samudAyakRtaH syAdekatvikaH, katham ? utpAdo zavagAhasyAkAze'vagAhakAnupraveze vyaktiH, sA ca vyaktiryomanyeva nAnyatrApi, tasya tu vyaJjakamevAvagAhakaM notpAdakam, vyaJjaka cAkAzAdanyadeva bhavati, vyaGgyAd ghaTAdevi pradIpAdi, tatazcAvagAhasyaikatvika utpAdaH, syAdanakatvikaHprAk pratipAditavat, tatazca namo'vagAho'pyanitya eva guNatvAt patranIlatAvata, namaso'vagAhatvalakSaNamupakAraH, sa cAvagADhAramantareNa jIvaM pudgalaM vA nAmivyajyata iti avagADhajIvAdisaMyogamAtramavagAha iti siddham / saMyogazcotpAdI saMyujyamAnavastujanyatvAt bagulasaMyogavat, yathA cAvagAha AkAzasyaivaM gatisthityupayogarUpAdayo gatimadAdidravyasaMyogamAtratvAdutpAdAdisvabhAvA iti sarve'pyutpAdavigamadhruvasvabhAvA ityrthH| na ca payoyAdAsmIyAt kizcid dravyamekAntabhitramupalabhyate, yat sambhAvyeta tasmin paryAye parakhabhAvabhUte 1 'kuNDalikAtA' iti ka-kha-ga-pAThaH / 2 'vAdadvyA ' iti k-kh-paatthH|| 'vikaM na kRtrima' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vinaSTe'pyavinaSTamaikAntAviSkRtaM nityamiti, yasmAcca paryAyAdananyad dravyaM tasmAt tatparyAyanAze tenAtmanA tad dravyaM nazyet nAnyaparyAyAtmanA, anekaparyAyAnanyarUpatvAdanekAtmakatvAdekenAmanA nazyatyanyenAtmanotpadyate'nyena cAtmanA dhruvamaGgulitvavakratvarjutvavad bahutvAcAtmanAmekavastu viSayANAmekasya vastunaH,tasmAt kathamivaikAntenAkAzAdayo nityAH pratipattuM zakyAH? sthAdvAdasya dezavartitvaprasaGgAt, AkAzAdiSvaupacArikAvutpAdavinAzau syAtAmiti cet, tadayuktam, upacAro yadyalIkatvam, evaM sati dhrauvyamevAkAzAdiSvavaziSyate, na ca dhrauvyaM paramArtharUpotpAdavinAzazUnyam apica-AkAzAdidhrauvyaM pAramArthikAnupacAritotpAda vinAzasambandhi dhruvatvAt pudgalajIvadhruvatvavat / atha vyavahAra upacAraH tathApi sa vyavahAraH AgamapUrvako vA syAllokaprasiddhipUrvako vA ? / tad yadi tAvadAgamapUrvakastato bhagavatA''khyAtaM jagatsvarUpaM praznatritayeno pAdAdinA, na ca kacidupacAreNa kacit paramArthata ityanAgadhrauvyAsiddhiH mamAkAzAdaudhauvyameveti, lokaprasiddhayaGgIkaraNe dharmAdidravyAprasiddhireva kutastadAzrayAvutpAdavinAzAviti dUrApAstaM dhAdidravyadhrauvyam / evamutpAdavyayadhauvyayuktaM satsarvamiti vyavasthitaM lakSaNam // evamutpAdamabhidhAya saprapaJcamadhunA vinAzavicAraH kriyate / vinAzo'pi dvividhaHsamudAyavibhAgamAtramarthAntarabhAvagamanaM ca, tatra samudAyavibhAgalakSaNo dvidhA svAbhAvika prAyogikazca, svAbhAviko jIvavyApAranirapekSaH, prAyogikastvAtmavyApArAdupajAtaH / tatra svAbhAviko dharmAdharmAkAzajIvapudgaladravyANAM dravyAtmanA'vasthitAnAmeva, yathA gateradhogati pariNAmavizeSanAzAdUrdhvagatipariNAme notpAdaH, tathA kacid deze'vavinAze bhedAH sthitasya taddezAvasthAnavinAze'nyadezAvasthAnotpAdaH, khasyApi ka cid deze'vagAhasya taddezAvagAhavinAze dezAntarAvagAhotpAdaH, tathA''tmanaH kenacidupayogenopayuktasya tadupayogavinAzAdupayogAntareNotpAdaH, pudgaladravyasyApi varNAntareNa prAk pariNatasyApi tadvinAze varNAntareNotpAdaH, sa caiSAM pUrvAvasthAvinAzaH, samavasthAnAntarasyotpAdasaMjJakasyAbhivyaktikAraNaM, samavasthAnAntarameva hi tirobhUtaM vinAza ucyate, nahi tatra kiJcid vidyamAnamabhAvIbhUtamato dravyAtmasthitatAyAmevotpatanavyaktyartha sapenipatanavinAzavad, utpatanavyaktaye sapesya nipatanameva vinAzaH, tasmAd dranyasvatattvotpAdAvinAbhUta eva vigamaH, nArthAntaram, yathA paTe tantUnAM vibhAgena paTakAryotpattAvavinaSTaM tantudravyatvam, tadeva pratyakSIkriyate yat tena pRthaka tantubhAvena prAga nAsIt, evaM samudAyavibhAgamAnaM vinAzaH / tathA'rthAntarabhAvagamanamanyo vinAzaH, yadA manuSyajanmanyAtmapudgalasamudAyo vinazyati tadA'thontarabhUtena devatvAdinA vartate, nAtyantAbhAvatayA, yathA'rhaddattasya sthAvRkriyAviziSTasya takriyAvinAze gantRtayotpAdo'rthAntaragamanaM vinAzaH, yathA 1 . danekazcAdekenA' iti k-paatthH| 2 'gantRtvenArthAntara' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 vA ghaTopayuktasyAtmanastadupayogavinAze paTopayogo'rthAntarabhAvagamanam, aNvAdeva zuklavarNavinAze kRSNatayotpAdo vinAzaH, tathA''kAzAdInAM pUrvAvagAhagatisthitivinAze'vagAhAntarA' rthAntarabhAvalakSaNo vinAzaH, ata eva bhAvAntarotpattito na vigamo vigama evaikAntena, nApyuspada evotpAdaH / itthamutpAdavigamau tattvenAnekAntAtmakena nirUpitAvanvayAMzApekSAvevAtmalAbhaMpratipadyete prAyogikasvAbhAviko nAnyathetyevamukte kazcinmRpAbhimAnI mahAnibiDavRddhabuddhavipralabdhabuddhirAcakSIta-astu svAbhAvika eva vinAzo nirhetukaH, prAyogikastu nopapadyate, vinAzahetvayogAt, vinazyatAM hi ghaTAdInAM vinAzasya hetune yujyate, yasmAt svarUpata eva bhAvA nazvarAH svahetubhyo yathAsvamupajAyamAnA bhaGguraprakRtaya upajananakSaNAnantarakAlAnavasthAnA eva jAyante, naiSAM svakAraNasAmagrItaH pratilabdhAtmanAM satAM prakRtibhaGgurabhAvamapahAyAnyasmA nmudgarAdeH kAraNavizeSAnnAzasya vastuna ivotpattiH, na cedaM svaprakriyAnirhetukanAzapakSaH prakAzamAtram , kiM tarhi ? upapattyA nibhAlyate vinAzahetutvenAbhimatasya nAzakaraNaM prati mudrAderasAmarthyam, kathaM punarasAmarthyamiti? ucyate-vinAzakaraNe hi vinAzasya trayI gatiH-vinazyamAnabhAvasvabhAvaM vA kuryAdathavA svabhAvAntaramabhAvaM vA, tatrAvyatirekapakSastAvadatisthUla eva, nahi vinAzaheturmudgarAdiH ghaTAdikaM bhAvasvabhAvameva karoti, svakAraNebhya eva kulAlAdibhyastasya prathamameva nivRttatvAt niSpannasya cAkizcitkAryatvAt, nApi svabhAvAntare kartavye tadavasthasya ghaTAderavicalasya vinaziturvikAro'pi sambhAvyate, kuta eva tatsvabhAvapracyutiH ? tadavasthazca ghaTaH pUrvavadupalabhyeta, arthakriyAM ca jalaharaNAdikAM kurvIta // nanu cArityAd ghaTAderarthAntaraM kapAlAyeva vinAzastena ca vinAzahetuniSpAditena bhAvasyAvRttatvAnna tathopalabdhyAdiprasaGga iti, ucyate- na svabhAvAntaraM kapAlAdikaM vinAzahetunA kriyamANamasyAnityasya ghaTAderAvaraNaM yujyate, kRte'pi tasmin kapAlAdike vinAzahetunA ghaTe ca tadavastha eva dRzyAtmani kutastya AvaraNasambhavaH ? na caikatraikadA yujyate darzanAdarzane, viruddhatvAt / nApi vinAzahetunA tRtIyapakSApatito bhAvAbhAvaH kriyate, tatra yadyevaM vikalpyate na vivakSito bhAvaH abhAva iti tato'nyaH syAd bhAva eva, evaM cAbhAvasya vidhinA paryudAsarUpeNa kAryatvAbhyupagame vyatirekAvyatirekavikalpAnatikramaH sambhAvyate, yadi vyatiriktamanyaM bhAvaM karoti tatastathopalabdhyAdiprasaGgastadavasthaH, athAvyatiriktaM tameva bhAvaM karotIti tadapyayuktam, tasya prathamatarameva svakaraNairnivartitatvAt // atha kriyApratiSedhamAtramAlambyate, evaM sati abhAvasya bhAvapratiSedharUpatve'bhyupeyamAne abhAvaM karotItyasamarthasamAsenoktaM bhAvaM na karotItyayamarthaH sampadyeta, tathA ca sati akartu zahetvabhimatasyAhetutvamakArakatvamiti na vinAzaheturnAma kazcana sambhavatyanyatra vinaSTustaddharmatAyA ityupasaMhAraH, vaiyocana vinAzaheturasti, yasya bhAvasya vinAzAya vinAzahetuH kalyate sa bhAvaH svabhAvato nazvaraH syAna 1 nibhAjyate ' iti k-kh-paa| 2 'labhyArthakriyA ' iti va.-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 29] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 387 vA? yadi nazvaraH svabhAvata eva bhAvastanna kiJcid vinAzahetunA'sya prayojanam , svayaM tatsvabhAvatayaiva nAzAt, yasya hi ghaTAdeyaH svabhAvaH rA svahetoreva mRdAdisAmagryAdikAdupajAyamAnastAdRzo vinAzasvabhAvo bhavati, na jAtucid vinAze hetvantaramapekSate mudgarAdikam, tatsvabhAvo hyAtmalAbhAnantaraM svayameva bhavatyanyathA tatsvabhAva eva na syAt,yazca yatsvabhAvaH sa svaniSpattihetumapahAya hetvantaraM nApekSate prakAzAdivat, prakAzAdayo hi prakAzAdisvabhAvAH svahetorutpannAH santaH punarutpatteH pazcAt prakAzAdisvabhAvatAyAM svajanmavyatiriktaM na hetvantaramapekSante // atha naiva svabhAvato nazyati bhAva utpannaH tataH pazcAdapi na nazyedanazvarasvabhAvatvAt / na ca tAdRzo'rthakriyAsu sAmarthya sambhAvyate / tadetadayuktaM svagoSTharamaNIyaM prakAzanamAtratvAt, na hyanupapattikamabhidhIyamAnaM vicitramapi pratipattumutsahante vidvAMsaH, prakRtyaiva bhArAH sarvabhAvA vinAzahetvayogAdityasiddhatA hetoH, yasmAdayaM vinAzaH kadAcideva bhavatyupajananakSaNottarakalaM nopajananakSaNa eva, upajananakSaNazcAtmalAbhakAlastatra vinAzAbhAvAt kAdAcitkatvaM vinAzasya nirhetukavinAzavAdino'pi prasiddham, na halabdhAtmalAbhaM vastu vinazyati, vyomakusumAdInAmapi vinAzaprasaGgAta, ye ca kAdAcitkAH paTAdayaste prativiziSTahetujanyA eva dRSTAstathA vivAdAspadAskandI vinAzo'pi prAgavidyamAnaH pazcAdAtmasahetukatA nAzasya lAbhahetumapekSamANa evAtmAnamAsAdayati // nanu caivamabhyupeyamAne vinA zasyApi hetumattvAt paTAdekhi vinAzena bhavitavyam , asattvAcca niSkAraNo vinAzaH khakusumAdivadityanumAnavirodhinI pratijJeyaM kAraNavAn vinAza iti / atrocyate-pUrvAvasthApracyutiruttarAvasthotpattiH uttarAvasthApattizca pUrvAvasthAnacyutiH, ayameva vinAzazabdavAcyo'rtho nAtyantAbhAva iti prAk pratyapAdi prapaJcena, tatazca vinAzasyApi vinAza iti prasiddhameva prasAdhyate, vinaSTe ca vinAze punaravasthAntarotpattikramavRttyA na kizcidaniSTamasti syAdvAdaprakriyAyAma, ata eva cAsattvAnniSkAraNo vinAza ityetadapyapAstameva, asasvasyAsiddhatAdidopAghrAtatvAt, na cAvazyaM sarveNaiva hetumatA vinaSTavyam, asmatpakSe svAtmAvasthAnalakSaNasya mokSasya samyagjJAnAdihetukasyApyavinAzAbhyupagamAt / yadyapi samyagjJAnA'dirhetuH karmakSapaNAbhyupAyastathApi svAtmAvasthAnasya karmakSayarUpatvAdadoSaH, vinAzavAn vinAza iti cAbhyupayataH saugtsyaabhyupgmvirodhH| niSkAraNavinAzavAdI cedaM praSTavyaHki niSkAraNatvAnnityo vinAzaH utAsaniti ? / tatra yadi nityaH, kAryotpAdAbhAvaprasaGgaH, dvitIyavikalpe vinAzAbhAvAt sarvapadArthAnAM nityatvaprasaGgaH / na cAsan sarva eva niSkAraNaH, stambhakumbhAdInAmasattve'pIteretarAtmanA hetumattvamastItyanekAntAt, yathA cAnAditvAt prAgabhAvo nirhetuko'pi vinazyatyevaM vinAzo'sannapi hetumAn kimiti neSyate / evaM dravyaparyAyAtmakaprakriyAprapaJce vizvamukhe sarvamevaikAntavAdyutprekSitamasAdhanameva jAyate syA 1 'dihetuH' iti g-paatthH| 2. pItarAtmanA' iti g-paatthH| 3 'yathA vA' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 tArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 na dvAdinaM prati vinAze ca sahetuke pratipAdite yaduktaM mudgarAderasAmarthyaM vinAzakaraNaM prati tadayuktam / astyeva hi sAmarthya tadbhAvabhAvitayA kapAlAdyutpatteH, vikalpatrayaM ca sukumAraprajJena pramANavicArapariklezAsahiSNunA yathAkathaJcidupanyasya prathamavikalpo'tisthUla ityevopekSito manAgAgatatra peNa, tathA dvitIyavikalpaH svabhAvAntaraM kila kriyate vinAzahetunA, ghaTatAdavasthye tu sakalaghaTa niSpAdya jaladhAraNAdikriyAprasaGga iti zApadAnamudaghoSi / etacca vikalpadvayaM na jAne kiM prathamatarameva mAyAsUnunotkhAtamutpannasarvArthajJAnenAhosvid bhikSuvaradharmakIrtinaiva svayamutprekSitamiti yat satyaM vismitAH smo'nayA vAcoyuktyA, kiM vinAzaheturghaTameva karoti uta svabhAvAntaramiti / yad vinAzahetunA kriyate tadevaikaM na vyapAdezi galitadhiSaNena, ghaTavinAzaheturghavinAzameva karoti sa cokto'vasthAntarApattilakSaNaH prathamameva, abhAvavikalpe'pi paryudAsAbhyupagame kila vivakSitAd bhAvAdanyaM bhAvameva karoti, tatazca pUrvavad vyati - rekAvyatirekavikalpAnatikramaH, vyatirekAvyatirekavikalpau ca vihitapratikriyau prAg vikalpAbhAsatvAccAyuktau, prasajyapratiSedhapakSe tvabhAvaM karoti, bhAvaM na karotIti vAkyArthaH, tadeta dayuktam, asmatprakriyAnavabodhAt, jainI prakriyA dravyaparyAyAvubhau vastu bhAvAbhAvasvabhAvaM, cAbhAvaH kazcid bhAvAnnirluThitaH sambhavati yaM vinAzahetuH kariSyati, na cAsti kAcit kriyA dravyAdatyantavya tiricyamAnasvabhAvA yasyAH prasajyapratiSedhena nivAraNA kriyeta, dravyameva hi tathodbhUtapariNAmaM kriyAvyapadezamaznute dravyanayasya, paryudAso hi vidhirUpatvAd dravyAstikaH, itaraH paryAyanayaH pratiSedhamAtratvAt, etau ca parasparApekSAveva ca vastu naikakau, tatazca vibhAgAbhAvAdasadvikaMlpatA / apica bhAvo vastu pariniSpannaM, tasya kutaH kAraNenAbhisambandhaH ? pUrvotpAdArthatvAt karoteH, atha praiSTuM kurvityupacAraH, tathApi yat kiJcid bhAvasya kareNam, abhAvazcApariniSpannamavasthAntararUpaM vastu, tanniSpAdanAya yattaH kriyate tacca nAtyantamasanna sarvathA sadityabhAvaviziSTasyaiva vastuno vastutvAt / yadapyuktaM - vaiyarthyAcca na vinAzaheturiti tadapyasamIkSitAbhidhAnam, asmatprakriyAnavagamAt / vaitrasikaH prAyogikazca dvidhA vinAzaH, tatra prAyogikaH kAdAcitkatvAt paTAdivat sahetukaH, na ca dRSTamapahotuM zakyaM, pramANataH padArthasvarUpAvabodhAt, AtmalAbhasamanantarameva ca sarvathA vinazyanti padArthA iti na kiJcidasminnarthe pramANamasti, kAlAntarAvasthAyini ca vinAze pratyakSabuddhervyApAraH / yaccAvAci - prakAzAdayo labdhAtmalAbhAH prakAzAdisvabhAvatayAM svajanmaivApekSante, nAparaM hetvantaram etadapyasaGgatam, yadi prakAzAdaya utpannAH punarutpattau hetvantaraM nApekSanta iti vAkyArthaH tataH kiM kena saGgatam ? na hyutpannaH padArthastena rUpeNa punarhetumabhilapati, labdhAtmalAbhaH kAlAntare hetumapekSya vinazyatIti jArgadyAmahe / / nanu ca sa svahetorevotpadyamAnastAdRzo bhavati yenotpattisamana 1 lakSaNAt prathama' iti ka kha pAThaH / 2 'kalpAsatvAt' iti ka kha pAThaH / 3 kalpanA ' iti J < 4 pRSTaM ' iti ga-pAThaH / 5 ' kAraNaM' iti ka - kha- pAThaH / 6 'jagadyAmahe ' iti ga-pAThaH / ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 29 ] svopajJa bhASya-TIkAlaGkRtam 389 ntarameva vinazyatIti, ayuktamidam, pratijJAmAtratvAt vayamapi brUmaH - sa svahetureva tAdRza upajAyate yena kAlAntaramavasthAya vinazyatIti, atra ca pakSe pratyakSAdyapi pramANaM sahAyIbhavati // nanu ca niSkAraNa vinAzavAdinAmiyaM yuktiH- " naSTA cennAzavighnaH kaH 1 na cennaiva vinaGkSyati" iti, pratikRtavidhAnaiSA yuktiH, "prAgabhUtAtmalAbhatvAnnAzaH kAraNavAn bhavet" iti / svabhAvazca vastuno dharmaH pariNativizeSaH, sa ca kazcit sAdivarNAdipariNAmaH, kazcidanAdiH sattAmUrtatvAmRrtatvApariNAma iti, ato'nekAntenaiva yo yatsvabhAvaH sa sarvadA tatsvabhAva eva kadAcinnazyati kadAcidavatiSThate kadAcidutpadyata ityalamatiprasaGgena / sthitamidam - prAyogiko'pyasti vinAza iti / aite'vasthityutpAdavinA - zAstrayo'pyekakAlAH vibhinnakAlAca parasparato'narthAntaramarthAntaraM ca tatrotpAdavinAzayorekakAlatAyAM siSAdhayiSitAyAM svAtmatvApRthagbhAvaH kAraNam, nahi utpAdavinAzayoH svAmA bhidyate, yathaikasminnekakSaNavartini rUpe vibhAgAbhAvAt svAtmalAbhakAla evaikaH kAlo nAnyaH samasti, yaccaikakAlaM na bhavati tadekamapi niyamena na bhavati, yathA gavAzvayojanmavinAzAviti / evamutpAdavinAzayorekakAlatA, evamutpAdavinAzAbhyAM dravyamabhinnakAlaM sAdhyam, tathotpAdavinAzau dravyAdabhinnakAlau tAbhyAmeva hetudRSTAntAbhyAM vAcyau // nanu caikAntavAdI svAtmatvApRthagbhUtatvamutpAdvinAzayorna pratijAnIte, tatprasAdhanAya parikaraH sarpadravyasyAtmanyutpatanAkAreNotpAdaH, tasyaivAtmani patanAkAreNa vigamaH, sarpadravyAtmaivobhayAkAraH' nahi sarpAtmA bhidyate, na ced bhidyate tataH sarpasvabhAvataiva, ata evAnarthAntaratA'pi grAhyA, anarthAntaramutpAdavinAzau parasparAvadhiko tatpratipatterabhinnakAlatvAt tasyotpAdasyArambho viziSyate abhinnkaaltven| kena sahAbhinnakAla iti cet, sAmarthyAd vinAzena, yasmAd vinazyato hi yo'ntyakSaNo yazcotpAdasyAdyakSaNastadetAvutpAdavinAzAvekakAlAvanarthAntaraM ca, yadi cAnyo vinAzakAlaH syAt pUrvasyAnyathotpAdakAlaH syAduttarasya tataH prAgetanaM vinaSTamuttaramanutpannam, evaM ca vastuzUnyaH kAlo bhavennirbIjaM cottaramutpadyeta, tasmAdabhinnakAlAvanarthAntaraM ca tAviti / yathaikakSaNavartino rUpasyaikatvAdeva tatpratipattyabhinnakAlatetyetat pratipAdayati / anyasya hyanyena bhinnakAlatA sambhAvyeta, na punastasya tenaiveti vAkyArthaH / evamitaratrApi dvaye'narthAntaratA bhAvanIyA, hetudRSTAntau tu tAveva / naigamanayAbhiprAyeNa tUtpAdavinAzadravyANAM bhinnakAlatA, utpAdo hi prAgabhAvaH, sa ca dravyadharmatvAd dravyavRttiH, pradhvaMsAbhAvo'pi vinAzaH so'pi dravyadharma eva, dravyamapi dravyAtmarUpamajahat svAtmani vartate, tatazcotpadya kazcit kAlaM sthitvA pradhvaMsAbhAvAd vinazyati, evaM bhinnakAlA: pratyekAtmakAlavRttitvAt parasparavibhinnAtmAno'rthAntarabhUtA itiyAvada, paTavyomAdInAM cAtyanta ' , 1 ' sAdipariNAmaH ' iti ka- pAThaH / 2 ' etena ca ' iti ka kha pAThaH / 3 ' svatmatatvA' iti ka-pAThaH / 'rUpeNa ' iti ka - pAThaH / 5 pradhvaMsad' iti ga-pAThaH / c For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 pRthagbhUtarUpANAmatyantabhinnakAlAnAM ca naikatvaM dRSTam , yo vA'dya janitvA priyate yazca varSazataM jIvitvA maraNamanubhavati na tayostulyakAlatA yuktA, tathA na ghaTotpAdakAla eva vinAzakAla:, kriyAphalAnAzvAsaprasaGgAt , yadi ghaTarUpanivRtyanantarameva ghaTasya vinAzaH tataH kriyAphale ghaTe syAdanAzvAsaH, vinaSTena tena ghaTakAryAkaraNAt , tasmAd bhinnakAlAvutpAdavinAzau / tathArthAntaramutpAdasthitibhaGgAH parasparataH svalakSaNabhedAt , AtmalAbhAtmAvasthAnAtmahAnisvabhAvAH khalvete, yatra ca svalakSaNabhedastatrAthontaratA dRSTA ghaTapaTAdiSu, yatra cAnathontaratA na tatra svalakSaNabhedaH, yathaikalakSaNavartini rUpa iti / evaM bhinnAbhinnakAlato. tpAdAdInAmantiratvamanarthAntaratA ca syAdvAdaprakriyAyAM sakalapramANAvirodhinI sidhyati, naikAntavAdeSatpAdAdayaH sambhavanti, bhedAbhedAdilakSaNAnabhyupagamAt / tasmAdavasthitamidamutpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi // 29 // evaM prapaJcataH saMllakSaNamupapAdyottarasUtrasambandhAya granthamupacikSepa bhASyakAra: bhA0-atrAha-gRhNImastAvadevaMlakSaNaM saditi, idaM tu vAcyaM-tat kiM nityamAhosvidanityamiti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdi / atrAvasare paraH praznayati, pratipAditasallakSaNAnumodanAdvAreNa gRhImastAvadevaMlakSaNaM sadityevaMvidhasya sattvamanumanyAmahe yukyAgamabhAjaH, tAvacchabdaH prakramAvadyotanArthaH, pUrvameva sattvaM nizcayam , nizcite sattve pazcAnityatA'nityatA ca cintyA, evaM lakSaNamasyetyutpAdAditrayayogamulliGgayati / itizabdo hetvarthaH / yasmAta sata tasmAt idaM tu vAcyaM-tat kiM nityamAhosvidanityamiti? tuzabdastasmAdityasyArthamabhidhatte, taditi sataH parAmarzaH, tat sat kiM nityamanityamiti, saptasu vikalpeSu sati sambhavatsu praznadvayopanyAsaH kimartha iti cet, ucyate-dravyAstikanayaparyAyAstikasampari grahArthaH, tatsamparigrahAca zeSavikalpasUcanamavaseyam, kutaH punariyautpAdAdenityA- mArekA praSTuH 1 ucyate-satAM nityAnityatvadazenAt , sad vyomAdi nityatve nityaM dRSTaM saca ghaTAdi anityamataH sandehaH / athavA AdAvidamuktam-"nityAvasthitAnyarUpANi" (a0 5, sU0 3) iti tatraivaM manyate-na sarva sannityamarUpagrahaNAt rUpavatastvanityatvamarthAdato na sat sarva nityaM nApyanityamitISyate'vasthityaMzAGgIkaraNena rUpavadapi nityam / yathA''ha bhagavAn-" se jahA NAmae paMcatthikAyA siyA" ityAdi sUtram // anyathA tUtpAdavyayadhrauvyayuktaM sadityavyApi sallakSaNaM syAt , ata idaM tu vAcyam-tat kiM sarvathA nityamAhosvit sthityaMzasamAzrayaNenaiva nityamiti ? / AcAryastu sthityaMzamabhipretyAha-anocyate // 1'sallakSaNa' iti g-paatthH| 2 atha yathA nAma panAmtikAyA: myAta / For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // " TI0 - tadityanenAbhisambadhyate sat, tasya -sato bhavanaM - bhAvastadbhAvaH, kartari SaSTI, tadeva hi sat tathA tathA bhavati jIvAdi devAdirUpeNa, na jAtucit savatyAgenAnyathA bhavati, tadbhAvAdavyayaM tadbhAvAvyayam avinAzi nityaM nityagrahaNAt dhauvyAMzaparigrahaH, " nerdhave tyap " ( siddha0 a0 6, pA0 3, sU0 17 ) iti vacanAt sa hyanvayI dravyAstikAMzaH sarvadA sarvatra na vicchidyate, sadAkAreNAnutpatteravinAzAcca, bhAvazabdopAdAnAt pariNAmanityatA gRhyate, kUTasthanityatA tyajyate, anyathA ' tadavyayaM nitya' miti sUtraM syAt / yat tu na kenacidAkAreNa vikriyate tadanupAkhyameva bhavet, saccaM ca sarveSAmanvayinAM dharmANAM sUcakam, paJcAstikAyavyApitvAt tu sacca parigrahaH, sAkSAjjIvastAvat sattvaM caitanyamamUrtatvamasaGkhyeyapradezatvaM cAjahat tathAtathApariNAmAnna vyagAt na vyeti na vyepatya vinAzyavyayo nitya ucyate, na punardevAdiparyAyeNApyananvayinA nityatA dhrauvyamasya vidyate, tathA paramANu yaNukAdipudgaladravyaM sabhvamUrtatvAjIvatvAnupayogagrAhyAdidharmAnaparityajad vivartate na ghaTAdiparyAyavivakSayA dhauvyam, dharmadravyamapi sattvAmRrtatvAsaGkhyeyapradeza va ttva lokavyApitvAdidharmAtyAnAvatiSThate, na tu paramANudevadattAdInAM pratyekaM gantRtvasya vivakSAyAM gatyupakAritvena nityatvam gantRbhedAddhigatyupakAritvaM bhidyate anyAdRzAkAreNa pUrvaH pariNAmosnyAzenAkAreNa pAzcAtyaH, nahi prathamataramutpanno gatyupakAritvapariNAmaH sarvadA'vatiSThate, svarUpavyatiriktevastusambandhitayopajAyamAnasvAd ghaTAdivat, evamadharmadravyamapi draSTavyam, sthityupakAritayA cAnityatvabhAvanA, AkAza tu saccA mUrtatvAnantapradezaccAdidharmadvAreNa nityam, avagAhakA pekSayA'vagAhadAtRtvenAnityam, yatrApyavagAhakaM jIvapuMgalaM nAsti tatrApyagurulaghvAdiparyAyavattayA'vazyaM tayaivA nityatA'bhyupeyA te tvanye cAnye ca bhavanti, anyathA tatra na svata utpAdavyayau nApyApekSikAviti nyUnameva sallakSaNaM syAt, imAmeva pariNAmanityatAM bhASyeNa darzayati bhA0- yat sato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityamiti // 30 // sUtra 30 ] dravyasya nirayatA TI0 - yat sata ityAdi / saccAderanvayinoM'zAnna vyeti na vinazyati nApi vinaGkSyati tannityam, kiM punaH kAraNamapravRttaH kAlo nodAhRtaH 1 / evaM manyate bhASyakAraH - nAtIsapratyAkhyAne vartamAnaH sambhavati, vartamAnAvadhika mevAtItatvam atItAsacce nirmUlasya vastuno'nutthAnaprasaGgAt tasmAdanAdi jIvAdi saccAdi, evaM tarhi bhaviSyato grahaNaM kimartham 1 atrApyevaM manyate-kecidaviviktabuddhayaH pratyAkhyApayanti na vartamAnakAlAvacchinnasya vastunaH kadAcid bhaviSyatkAlAmisambandha iti, tanniSedhArthaM bhaviSyagrahaNam, athavA tadbhAvenAvyayaM, 1 'rikasambandhi' iti ka kha pAThaH / 2 'pudgalAdyanAdi tatrA 0' iti ga-pAThaH / 391 For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 tena sadAtmanA sthityaMzenAvigataM pariNAmApattau satyAmapi svabhAvApracyutenityamucyate / tameva ca dhauvyAMzamAzritya samastAstikAyeSu nityatAvyavahAraH pratIyate, athavA bhUtirbhAvaH svAtmetyarthaH / sa cAsau bhAvazca tadbhAvaH kazcAsau ? yaH sarvAsvavasthAsu nirvikAraH, zuddhA dravyAstikanayaprakRtiravivakSitasakalabhedagranthiH, ayo-gamanaM viruddho'yo vyayastadbhAvasya ca viruddhagamanamabhAvApattiH, na vyayo'vyayaH, na jAtucit tadbhAvo'bhAvo bhavatIti vAkyArthaH, dhauvyAbhisambandhAca napuMsakanirdezaH, tadbhAvazcAsAvavyayaM ca tadbhAvAvyayam, kiM tat ? prakRtatvAdevaMvidhavizeSaNasAmarthyAda dhauvyaM nityazabdenAbhidhIyate, bhASye ca yadyapi bhASyakRtA paJcamI pradarzitA vivakSAvazAt tathApi vivakSitasyArthasyAbhinnatvAt tRtIyASaSThayorna dossH|| nanu ca prAgapi nityAvasthitAnyarUpANItyatra (tRtIye) mUtre nityagrahaNaM dhrauvyArthameva vyAkhyAyi bhavatA, tat kimarthamidamucyate tadbhAvAvyaye nityam' iti ? atrocyate-iha nityasya lakSaNamabhidhitsitaM, lakSitena ceha nityatvena tatra vyavahAraH prdrshitH| apare tvevaM varNayanti-dve nityate, natraikA svabhAvApracyutyA kAlatrayAvyabhicAriNI nityatA, aparA pAramparyapravRttinityatA, tatra ca prAcyA nityatAmAzritya nityAvasthitAnyarUpANIti paThitam, paramparAvRttyavacchedamadhikRtyotpAdavyayadhrauvyasUtramadhya gAyIti, etadapi yatkiJcit, yatastadbhAvAvyayaM nityamityekameva nityanityasUtraphalam lakSaNaM lkssnnaantraanbhidhaanaa| kathaM dve nityate ? nityaprahasitAdiSu ___ dRSTeti cet, tadayuktam, abhIkSNArthAbhidhAyitvAdoMntaravRttistatra nityazabdaH, tattvavicAraprastAve ca na kizcidupacAreNa prayojanam, ato vyavasthitameva lakSaNaM tadbhAvAvyayaM nityamiti // evamanvayyaMzo nityatvena lakSito dravyanayasvabhAvaH / paryAyanayasvabhAvI tUtpAdavinAzAvabhUtabhAvabhUtAbhAvalakSaNAvuktanyAyena sthityaMzapratibaddhau / sthitirapi paryAyapratibaddhA, sarvadA saMsargarUpatvAd vastunaH, evamekAdhikaraNAvutpAdavinAzau jaina eva zAsane sAGgatyamanubhavato'nyatra tu vyadhikaraNAvevotpAdavinAzau niyatau veti // nanvevamapi ___ yathA tad dravyamAtmAparityAgAt tathotpAdavinAzalakSaNaH paryAyo'pi dravyaparyAyAbhyAM AtmabhUto dravyasyetyataH paryAyanivRttivad dravyanivRttiprasaGga iti / nityAnityatve atrocyate-syAdetadevaM, yadi ghaTAdinivRttI mRnnivRttidRzyeta, mRnni __ vRttau vA pudgalanivRttiH, na ca dRzyate mRdo'nvayinyAH pudgalajAtevA kasyAMcidavasthAyAM nivRttistadabhidhAnapratyayavyavahAryatvAt, ghaTAdinivRttau vA yadi na kiJcit pazcAdupalabhyeta zraddadhIta vidvajjanaH paryAyanivRttau dravyAMzanivRttiH, na ca pratyakSavirodhe tarkaH kramata ityapakarNyametat, evamupapatyAgamAbhyAmavasthitaM tadbhAvAvyayaM nityamiti // 30 // evaM sUtradvayena nirUpite samaste vastunyarthAbhidhAnapratyayarUpe sthityutpattivyayasvabhAve punavistaravizeSArthI para Arekate, yad vyetyutpadyate ca tat sannityaM cetyatisAhasam, athavA pizcidasadanityaM vA, sanityatvAbhyAM nirAkRtatvAt, tato lokavyavahArocchedaH, tadetad For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 393 durupapAdatvAt duHzraddhAnatvAcAsaGgatam, nityatA hyutpAdavyayau viruNaddhi, utpAdavyayau ca nityatAM virundhAte, so'yaM chAyAtapavadasahAvasthAnalakSaNavirodhAghrAtapakSo na vidvajjanamanAMsi prINayatIti, atrocyate-zraddhattAM bhavAnupapAdyamAnaM yathA na kazcid virodhaH samasti, yathA cAtraiva lokavyavahArasaGgatirdravyAstikaparyAyAstikanayasambhave'nyatarapradhAnaguNabhAvavivakSAprApite ubhe api sannityatve tatpratipakSabhUte vA'sadanityatve // sUtram-arpitAnarpitasiddheH // 5-31 // TI0-apare'nyathAkAraM sUtrasambandhamabhidadhate, dhauvyasya nityaparyAyatvena lakSaNamuktamutpAdavyayayorucyatAm, nocyate, tayorlokapratItatvAt, sAmarthyagatezvAsadanityatvAdInAm, atastallakSaNaM na sAkSAd vAcyam, kiM kAraNam ? bhA0-arpitAnarpitasiddheH // TI-arpitaM nidarzitamupAttaM, tadviparItamanarpitam, siddhiH-jJAnam, arpitenAnarpitaparijJAnamarpitAnarpitasiddhistasyAH-tato hetorapitAnarpitasiddheH,vizeSyaM hi vastu nIlotpalA divadupAdIyamAnaM niyamakArivizeSaNadharmapratyanIkaparyAyAzrayatAmanuarpitAnaptisvarUpam bhavatyeveti nyAyAt, evamihApi dhrauvyalakSaNe'rpite'narpitAvapi sAkSAt tadviparItAvutpAdavyayau saGgasyete, pUrvamuttaraM ca paryAyaM dhauvyamAsAdayati, na tUtpAdalakSaNaH paryAyo vinAzalakSaNo vA pUrvottaraparyAyAnubhAvI, tasmAd vilakSaNAvutpAdavyayAviti sujJAnam, evaM sambandhadvayamabhidhAya sUtrArtho'bhidhIyate, pUrvakaM sambandhamAzrityedaM bhASyam-- bhA0-sacca trividhamapi nityaM cobhe api arpitAnarpitasiddheH // TI0-cazabdaH samuccaye, apiH sambhAvane / sat trividhamutpAdavyayasthitilakSaNam, nityaM ca dvitIyasUtroktamubhayamapyetadarpaNAnarpaNAbhyAM siddhamavyAhatam anekadharmAdharmI, tatra prayojanavazAt kadAcit kazcid dharmo vacanenApyate-vivakSyate, sannapi ca kazcinna vivakSyate prayojanAbhAvAt, na punaH sa dharmI vivakSitadharmamAtra eva / ityataH satparyAyavivakSAyAM sadu tpAdAdisthityaMzavivakSAyAM nityamasadapyutpAdAdyanityaM ca, sattvAsattva vivakSAmukhyatA viziSTagrahaNAt sarvadA vastunaH yena pramANena yad vastu sadviziSTaM gRhyate, tenaiva pramANena tadeva tadaiva vA'sadviziSTamapi gRhyate, anyathA tvaviviktagrahaNameva syAta, vivitAzca cakSurAdibuddhayo'nubhUyante / yathaiva hi svAstitvAt sadvizeSaNollekhena sadbhuddhirabhidhAvati, evaM asadvizeSaNAvaSTambhajanitA'pIti // na copahatendriyasyAvyAtendriyasya vA vastvantarAbhAvaviziSTaM grahaNamupajAyate tata indriyavyApAre sati bhAvAdasadviziSTasya grahaNasya nApahnavo yu 50 For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 jyate, yathA prakAzakAH kRzAnubhAskarAdayaH prAkAzyaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayanti, evaM pramANamapi vastupariccheda hetutvena vyApriyamANaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayati / pramANaM ca yathAvasthitavastusvabhAvagrAhi / tataH pramANaparicchinnenArthena yathAprayojanamarpaNAdivyavahAraH / tasmAt saccIsaccaikameva vastu, svarUpArpaNayotpAdaH san sthitivinAzAbhAvaviziSTagrahaNAdasana, evaM sthitivinAzAvapi vAcyau / evaM hi trividhagrahaNaM samarthitaM bhavati // tathA svAtmAparityAgArpaNAnnityam, utpAdavyayArpaNAt tadevAnityam, sthityAdayazca saGgrahAdekIbhAvAd vastu, na sthitirahitAvutpAdavinAzI, nApyutpAdavyayazUnyA sthitiH, ataH saMsargalakSaNaM vastvekameva nityaM cAnityaM ca // nanu cotpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi trisvabhAvameva satvenAvadhRtam, bhASyakArastu saca trividhamapItyeva vivRNvannekaikasya sattvaM pratipAdayati, naiSa doSaH, avibhakte'pi vastuni svabhAvatrayAkhyAnaMmanyonyAparityAgadvAreNaiva kriyate, anyathA kathaM kathyeta prajJApanAgocaraH 1 / sthityAdayo hi parasparAviyoginaH sarvadA sadasadAtmakA bhedAbheda. lakSaNAsteSu sattvaprajJApanA na virudhyate, na hyekadezo'sadvastuno bhavati paTAdestantvAdiH, atha nityaM ceti kimarthamucyate, sagrahaNAdeva tadgRhIteH punane kizcit phalamasti sadbhahaNenaiva dhrauvyAMzasya lakSitatvAt, sacca trividhamapItyetAvadevAbhidheyamiti, atrocyate-satyametadevam, tathA'pyarthavizeSapratipipAdayiSayA punarnityagrahaNaM, sa vizepo bhAvyate yadi dhrauvyAMza eva nityaH syAt na samastaM vastu tata utpAdavyayAvapyanityau na vastu sakalam , evaM cAnyAdhAraM nityatvamanyAdhAraM cAnityatvaM syAd aniSTaM caitad vyadhikaraNatvAt, yathA pravacanavAhyAnAM nityaM vyomA'nityo ghaTa iti, atrApyevaM syAdanyannityamanyacAnityam, ipyate tu yadeva nityaM tadevAnityamiti, tatrA'munA punarnityagrahaNena niraMzaM vastvaryata etadvipakSaNa cAnityaM samastameva vastUcyate nirvibhAgatvAt, evaM hi tat prajJApyate kevalaM zrotRvuddhivyutpattaye sthityaMzo'yamimAvutpAdavyayAMzAviti buddhathA vibhajyate, na tu paramArthato'sti vibhAga ityevamaikAdhikaraNyam / yathA''ha " abhinnAMzaM mataM vastu, tathobhayamayAtmakam / pratipatterupAyena, nayabhedena kathyate // 1 // " yata tuktaM nityatA hyutpAdavyayau viruNaddhyutpAdavyayau ca nityatAM virundhAte, tat prapazcayApodyate, kaH punarvirodhazabdArthaH 1 / kiM yayorekavAvasthAnaM na dRzyate to viruddhAvatha yAvekatra kAlAntaraM sthitau pazcAdanyataravinAza ubhayavinAzo vA tau viruddhAviti ? kizcAtaH, yadi prAcyaH pakSaH kadAcidapi yAvekatra na dRSTAvevaM sati vadhyaghAtakabhAvalakSaNastAvadAhinakulayoranyudakayorvA na virodhaH, yataH saMyoge satyekakAlayorahinakulayoramijalayorvA sthitayorvi 1. sasvAsasvaikameva ' iti k-kh-paatthH| 2. sarvAtmakA ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 395 rodhaH, saMyogasyAnekAzrayatvAt dvitvAdivat, na cAsaMyukto nakulaH sarpavinAze prabhuH, yadi syAt tataH samastatrailokyodaravartisapobhAvaprasaGgaH, agnijalayorapyevameva bhAvanA, vADavAgmevAridhivAriNazcaikatrAvasthAnaM dRSTamiti cet, hanta hatastarhi virodhaH, prakRtamucyate-saMyoge punaH kSaNamAtrAvasthAyinoruttarakAlamekasya balavatvAd ghAtakatve satItarasya duvelatvAd vadhyatve syAd virodhaH, na caivaM sadasatornityAnityayorvA kSaNamAtramapyekatra vRttistvayA'bhyupeyate, guNaviSaye saMyogAbhAvAnnApi samavAyavRttirvirodhAbhAvaprasaGgAt, tasmAnna nityAnityasadasadAdInAmekavastvAzrayatAyAM vadhyadhAtakabhAvalakSaNo virodhaH samasti, nApyasahAvasthAnalakSaNo virodhaH, sahi zItoSNavat phalavRntasaMyogavibhAgavadAmraphalAdiSu zyAmatApItatAvada vA, tathAhi zItapayoyo'zmAdInAM prAya vA vidyamAnaH pazcAdupajAyamAnenoSNapoyeNa saha nAvatiSThate, tathoSNaH zItenopajAyamAnena saha virudhyate, na caivaM prAgavasthitaM nityatvamanityatvena pazcAtkAlabhAvinA vinAzyate, taddhi nityatvameva na syAdadhruvatvAt, nApi nityatvenotpattibhAjA pUrvAvasthitamanityatvaM vinAzyate, tat tu nityatvameva na syAdutpadyamAnatvAt, apica kSaNanazvareSu bhAveSu na kadAcidayaM virodhaH samasti, nahi tatrAnityatvasya pUrvamavasthAnam , tena hyanityatvena nAzite vastuni nirAdhArasya nityatvasyAbhAva eva, avazyaMtayA'sahAvasthAnalakSaNavirodhavAdinA tatrAnyatarasyotpadyamAnatA anyatarasya ca pUrvAvasthitirabhyupeyA, anyathA'sahAvasthAnalakSaNavirodhavAdyeva na syAt , yeSAmapi kizcit kAlaM sthitvA ghaTo vinazyati tairapIdaM vaktavyam-yAvadasau na vinazyati tAvat kiM nityaH utAnitya iti / nityazced vyomAdivadanucchedaprasaGgaH, itaratra tvabhAvaprasaGgaH, avazyameva satA nityenAnityena vA bhavitavyamekAntavAdinAm , anekAntavAdinAM tUbhayasvabhAvatvAd vastuno na kiJcidaghaTamAnakam , evameva phalavRntayoH saMyogavinAze vibhAga upajAyate phalAdiSu zyAmatA paiti pItatotpadyata iti vikalpya nirasanIyam , evamete vikalpAH nityAnityatvayoH sahA- pUrvakeNa virodhalakSaNena saGgatA apIha syAtkAropalAJchanaprakriyAyAM vasthAnavirodhAbhAvaH na sambhavanti / apicaikatrAvasthAnaM na dRzyata iti kimekasmin dharmiNi nAsti, yadyevaM tato'siddhatA, dRSTa eka evAzmA zItazcoSNazca / atha yatra deze zIto na tatraivoSNa iti, etadapyasat , nahi zizirasparzamudakaM bhinnadezavayaMsaMyuktamevAniM vidhyApayati, saMyogazcaikadezavartitve jalAnalaparamANUnAM siddhayati, anyathA ca trailokye'pyagnyabhAvaprasaGgaH, sati ca saMyoge kSaNamAtrAvasthAnamekatra haSTameva tadA kuto virodhaH 1 / uttarakAlamadarzanAd virodha iti cet , ata eva kadAcid virodhaH kadAcidavirodha iti syAdvAdAzrayaNamapadoSam // athaikasminnevAgnidravye uSNatAnuSNate yugapanna staH, ityetadapyasAram / yataH sparzaparyAyeNAgniruSNo'bhidhIyate rUpaparyAyeNa tvanuSNa 1 pUrvAvasthAnam ' iti.ka-sva-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 eva / athoSNasya pratiyogI zIta evAnuSNa iti gRhyate, riktaM zakyametadapi, anuSNAzItasyApyuSNagrahaNe pratikSipyamANatvAt , tasAduSNaparyAyo'nuSNaparyAyeNa pratipakSaNa sahaikatraikadA ca dRSTa iti / na ca vadhyaghAtakAsahAvasthAnavirodhayorvizeSaH kazcidasti, ahinakulayohi saMyoge yo'herjIvanaparyAyaH sa maraNaparyAyeNa saha nAvatiSThate ityasahAvasthAnalakSaNa eva virodhaH, tathA'gnijalayoH sati saMyoge kadAciduSNaparyAyasya zItaparyAyeNa sahAnavasthAnaM bahujalamadhyaprakSiptasyaikasyAGgArazakalasya, kadAcicchItasyAnavasthAnaM pravRddhajvalanajvAlAprataptavAriNIti / vadhyaghAtakalakSaNaH prANiviSaya iti cet , na, asahAvasthAnalakSaNasyApi kasyacit prANiviSayatvena darzanAt // athaikakAlaviSayayorvadhyaghAtakavirodha iti cet, na, asahAvasthAnalakSaNe'pi virodhe yadA zyAmatA'paiti pItatA cotpadyate tadA vigamapratipattyorekaH kAlo'taH zabdArtho'pi na saGgacchate sahAnavasthAnamiti, tasmAnnAsti virodhH|| atha dvitIyapakSamAzrayate-kAlAntarAvasthAyitve sati dRSTayorekanAnyatarasyAnavasthAnamubhayAnavasthAnaM vA virodha iti, so'pyasaGgataH, kAlAntarAvasthAyitAyAmekatra tAvanna virodhH| uttarakAlamanavasthAnopalabdhevirodha iti ceta , evaM sati na kasyacita strImanuSyabalIvardAdevirodhaH syAt , tasmAdupekSyaH / nApi prativandhyapratibandhakamAvalakSaNo virodhaH sadasatornityAnityayorvA, abhinnakAlamekatrAtmadravye kila dharmAdharmAvubhAvapi staH, tayozcaikasya pradhAnabhAvo'nyasya guNabhAvaH, pradhAnaguNabhAve caikatra dvayamapyastIti ko ekatrAnavasthAnAdi- virodhaH 1 // athaivaM manyethAH-dharmasya phalamadharmaphalena prativaddhamadharmaphalaM virodhakhaNDanam ca dharmaphalena pratibaddhameSa virodha iti, yadaikasya pradhAnabhAvastadaiva na tasya guNabhAvaH, pradhAnatA codbhUtavipAkAvasthayA guNabhAvo'pyanudbhUtavipAkAvasthayeti, etadapyayuktam, yasmAdekatrAtmanyekadA dhamodharmaphalopabhogo'bhyupagamyata eva jainendraiH, dharmAdharmoM puNyApuNyalakSaNau, puNyApuNye ca pudgalAtmake, pudgalAzca jJAnAvaraNAdibhedena pariNatAH, karma caturviMzatyuttaraprakRtizatabhedam, tatra karmaprakRtInAmazItiLadhikA pApamapuNyamadharma iti saMjJAtA, catvAriMzat yadhikA tu puNyaM dharma iti, tatra kAsAJcit prakRtInAM puNyAkhyAnAM pApaprakRtInAM ca yugapad vipAkAbhyupagame kutaH pratibandhyapratibandhakamAvalakSaNo virodhaH ? / athApi syAt kAsAJcit prakRtInAM pratibandhyapratibandhakamAvo yathA narAyuSaH surAyuSazcaikadaikatra vipAkAbhAvaH, tatrApi na karmaNaH sahAvasthAnamaniSTam, kiM tarhi ? vipAkaparyAyayorasahAvasthitiH, narAyurvipAkaparyAyaH surAyuSo vipAkena saha nAvatiSThata ityasahAvasthAnalakSaNa eva, vigaimapratipattyozcaikakAlatvAjjAtucit sahAvasthAnamapIti / upetya vA brUmaH-astvayaM virovaH prastute vastuni, na kazcid doSaH, iSyata eva 1 yo'hijIvana' iti ka-pAThaH / 2 bandhe viMzatyuttarazatabhAve'pi prazastetaravarNacatuSkagrahAt adhikaashctsro'tr| 3 narAyuSo vigamaH surAyuSaH pratipattiH / For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 397 dravyaparyAyayoranyatarasya guNapradhAnabhAvaH, kadAcid dravyaM vivakSyate, na paryAyaH, kadAcit paryAyo vivakSyate, na dravyam, ubhayaM tu sambhavati, tvayA'pyekakAlayoreva pratibandhyapratibandhakabhAvo'bhyupeyate, anyathA sa eva na syAt pratibandhaH, ato na kazcid virodhH| sadasatornityAnityayorvA bhikSuvaradharmakIrtinApi virodha uktaH pramANavinizcayAdau sa punarayaM virodhaH kathaM gamyate, kacidavikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAd virodhagatirbhavati, yathA zItoSNasparzayorasahAvasthAnam, anyonyaparihArasthitilakSaNatayA vA virodho nityAnityavata anyonyaM parasparaM vyavacchedaH-parihArastenAnyonyaparihAreNa sthitidharmakIrtimatakhaNDanam lakSaNo'nyonyavyavacchedarUpaH, parasparaparihArasthitilakSaNatayA ca viro dhinonityanityayorekaparigraho'paratyAganAntarIyakaH ekatyAgo'pyaparaparigrahAvinAbhAvI, tathA bhAvAbhAvayorekatrAbhAvaH, eSa ca pratiyogivyavacchedarUpaH sAmayiko'sahAvasthAnabheda eva, pUrvakastu zItoSNasparzayozchAyAtapayoH prakAzatamasozca dRzyAtmanoH pariniSpannayorekatrAbhAvAdanupalabdhilakSaNa ityetAvAn vizeSa iti / atrocyate-tArkikApazabdena na kiJcidatrAtiriktamapadiSTam // yadapyapAdezi tadapyasamIcInam, yato'sahAvasthAnalakSaNa eva virodho dvidhA kalpyate, nAmaiva ca lakSaNaM, na sahAvasthAnaM lakSaNaM yasya virodhasyetyanenaiva zItoSNasparzayoriva nityAnityavirodhasyApi saGgrahItatvAd bhedenAbhidhAne prayojanAbhAvAd durvidagdhatAmAtramevAvaziSyate bhikSuvarasya / syAdiyamArekA, dRzyapariniSpannayoH prAcyaH, itaraH parikalpitarUpayoH svasAmAnyalakSaNaviSayatvena bhedaprakAzanamiti, etadapyasaGgatam, svalakSaNabhedAnAmAnantyAt parikalpabahutvAca kuto dvaividhyam / apica nityatA bhavatu parikalpaH, anityatA punaH saMskRtalakSaNam, " utpattiH sthiti rAjanityate"ti vacanAta / dignAgenApyuktam, "nityasamAyAM jAtau sa eva tu bhAvo'bhUtvA bhavan bhUtvA vA'bhavannanitya ityucyate, sA cAvasthA bhAvapratyayenAnityate"ti, evaM ca na nityAnityayoH sAmAnyalakSaNayovirodhaH, nApi svalakSaNAsAmAnyalakSaNayoH, svalakSaNopAdAnatvAt sAmAnyalakSaNasya, parikalpitayozca kharataragaviSANayorvirodha ityadbhatamapazyad bhikSuvaraH, tasmAt svalakSaNaviSaya eva virodho'stu, tatrApi na svalakSaNamityeva virodhaH, kintu dravyANAM dvividhAH paryAyAHkramabhuvaH sahabhuvazca, yugapadavasthAyino'yugapadavasthAyinazca, sUkSmAH sthUlAca, sAdhyAH sAdhanAni ceM, vyApUtAzcAnyApRtAzca, yathA ghaTe sadravyamUrtAcetanarUparasagandhasparzasaGkhyAsaM 1 lakSaNA'nyonyavyavacchedarUpAH ' iti k-kh-paatthH| 2 sparzayornityAnitya ' iti ka-kha-pATha / 3 nityamityukte'nityatAparihArasyAvazyakatvAt zItoSNasamAnatA tattvatastu avayavabhedena kAlAdibhedena vA na kvApi virodhH| 4'yA' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH5 sthAnAdayaH sahabhuvo yugapadavasthAyinaH, sthUlAH sUkSmAzca sAdhanAni dravyANAM paryAyANAM sAdhyAni ca kAryavazAd vyApRtAzcodakAdyAharaNAdiSu mRtpiNDa-zivakavidhyam sthAsaka-kozaka-kuzUla-ghaTa-kapAla-zakala-zarkarA-pAMzutruTiparamANavaH krama. bhuvaH, nahi mRdAdisAmAnyavyatirekeNa piNDAdidhamo bhavitumutsahante, na hyaGgulibhedenarjukuTilatayoH sambhavaH, saiva hi sAGguliH svA~stu dharmAn pAramparyamAtrapratilabdhavRttI krameNonnamayati, mayUrANDakarasavadupArUDhasvarUpAkhyeti vacanAt / eta evAsahAvasthAyinaH sUkSmAH sthUlAzcApekSayA nityAnityAdayaH sAdhyAH sAdhanAni cAvyApRtA udakAdyAharaNAdiSu, teSAM ko nAmAyaM virodhaH 1 // nanu sahAnavasthAnam, tanna, sahotpAdAvasthAnadarzanAdekadravyavRttitvAcca, dravyameva cakSurAdigrahaNApadezavizeSAd rUpAdivyapadezyamekapuruSapisuputratvAdivat, na ca rUpAdInAM samudAyaikarUpatA'bhyupagamanIyA, rUpagrahaNe rasAdigrahaNaprasagAdindriyAntaravaiyathyesakarAdidopaprasaGgAcIna cAbhAvatA, pramANAbhAvAt prsiddhivirodhaacc| svalakSaNavirodho'pi nAstyeva, sAmAnyavizeSAtmaikalakSaNatvAt syAdvAdiparigRhItasya vastunaH, jAtyantaratvAca narasiMhavadekAntavAdiparikalpitAd vastuna iti / syAt tu kramajanmanAM dharmANAmasahAvasthAyinAM devamanuSyAdInAM mRtpiNDazivakAdInAM ca virodho'sahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyAstikanayaprAdhAnyAdabhede vivakSite paryAyANAM dravyavyatirekeNAnabhyupagamAnnAstIti na kazcida virodho'sti syAdvAdinaH, tamaHprakAzacchAyAtapazItoSNavirodhodAharaNanirAsa uktavidhinA'vagamyaH, dravyArthato nityAH pudgalAH tamastayA ca kramajanmAnaH pariNamante paryAyAH, sAmAnyasyAbhinnatvAdekarUpA eveti kaH kena virudhyate 1 / itthamarthasya sAmAnyavizeSAtmaikarUpatve'nyonyApekSitve'nekAntAtmakatve ekAntavAdiparikalpitAjjAtyantaratve cana kazcid doSaH, tathA sthityaMzasya nityatvAdutpAdavyayAnityatvAdubhayasyAbhinnasvabhAvavastutAyAM kathamidaM ghaTate nityAnityayorekaparigraho'paratvAgamanAntarIyakaH ekatyAgazvAparaparigrahAvinAbhAvIti, pratyakSAdipramANabAdhitatvAdunmattakapralApamAtrametadavasIyata iti, tasmAnna parikalpitaviSayo virodho ( na parikalpitAparikalpitaviSayo ) na sakalasvalakSaNaviSayo nApi sAmayikaH, kiM tarhi ? paryAyanayAbhiprAyeNa kramajanmaparyAyaviSayaH, sa caika evAsahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyArthanayAbhiprAyeNa naivAstIti bhAvitam / evaM caikavastuviSaye sadasatI nityAnitye ca arpitAnarpitasiddheriti vyavasthitam // dvitIyasambandhAbhidhAne'pi saGgatArthameva bhASyamuktena vidhinA, etamevArthamadhunA bhASyeNa prapaJcayati bhA0-arpitavyAvahArikamarpitavyAvahArikaM cetyarthaH // TI-arpitavyAvahArikamityAdinA, prakrAntaM trividhaM sannityaM ca, tadapekSayA 1 cihito bhAgaH ka-kha-yornAsti. For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 399 napuMsakaliGganirdezaH, AdimadanAdiyugapadayugapadbhAvitrikAlaviSayaparyAyArpaNabhajanAnekAntaprarUpaNo hi pariNAmArthaH, taiH paryAyaiH pratiSedhasamagrAdezavikalAdezaiH, svaparArthazabdaparyAyabhajanayA ca svaM svaM tattvaM puSNAtIti vistareNa caritArthametat, tatra sthitilakSaNo'ntaragastatpariNAmarUpatvAt tatsahAvasthAyitvAt , bahiraGgAvutpAdavyayau visrasAprayogeNa ca kAdAcitko dravyAdibhedAra pratipannAnantabhedau, evaM cArtho'rpitAnarpitadharmAtmakastadviSayaH zabdo vyavahArAGgamataH zabdavyavahAra eva prAdhAnyenAGgIkriyate, atra pratyartha ca pratipattiH zabdAt sAkSAd gamyamAnArthatayA ca sarvatraiva, yataH sadekanAnAnityAnityAdidharmakalApaparikaramazeSamastikAyajAlam, tatrAnyatamaikadharmArpaNe zeSadharmANAM gamyamAnatA, yato na sad asattvAdibhedaviviktam , asad vA sadAdivikalpazUnyam , anyonyApekSasattAkatvAt sadAdInAm, evaM vastunizcayaH, arpitamupanItaM vastu vivakSitena dharmeNa sAkSAd vAcakena zabdenAbhihitaM vyavahAraH prayojanamasyeti vyAvahArikam, arpitaM ca tad vyAvahArikaM cetyarpitavyAvahArikam / etaduktaM bhavati-kizcid vastu viziSTAbhidhAnArpitaM sad vyavahAraM sAdhayatyaparamanarpitameva sAkSAd vAcakena zabdena pratIyamAnaM sadyavahArAya vyApriyata ityata Aha-anarpitavyAvahArika cetyrthH| athavA'rpitaviSayo vyavahAro'rpita vyavahAraH zabdapariprApitavyavahAra ityarthaH / so'sya sato'sti nityasya cetyarpitavyAvahArikaM sannityaM ca, evamanarpitavyAvahArikamapi draSTavyamasadanityaM ca yadA cAsadanitye zabdena sAkSAt pratipipAdayiSite tadA'rpite te, itare tu sanitye gamyamAne tatrAnarpite bhavataH, tasmAdekatra vastunyarpitadharmaparigraho'narpitadharmasattAnAntarIyakaH, yathA kRtakatvadharmAbhyupagamo'nityatvasattAnAntarIyakaH, ekatyAgazcAparaparityAgAvinAbhAvI, yathA anityatvaparityAge kRtakatvaparityAgo'vazyaMbhAvIti,cazabdaH samucinoti sarvAn vikalpAn, itizabdo hetau, yasmAdarpitadharmaviSayaH zabdavyavahArastasmAdarpitAnarpitasiddheH sannitye asadanitye ca vivakSAvazAt, avadhAraNe vA, etAvAneva zabdavyavahAro yadutArpitAnarpitadharmaviSayo nAnya iti, artha ityabhidheyapratipattimAcaSTe, samAsata eSo'rthaH sUtrasyetiyAvat / dharmArthakAmamokSalakSaNaH sakalaH puruSArthastadyogya vyavahArArpaNAbhyAM yathAvadadhigamyata iti // bhA0-tatra sacaturvidham, tadyathA-dravyAstikaM, mAtRkApadAstikaM, utpanAstikaM, paryAyAstikamiti / TI0-tatra saccaturvidhamityAdi / tatra-teSu sannityAsadanityeSu sato bhedAnAcaSTe , saccaturvidhameva, na tridhA na ca paJcadhA, taduddezArthamAha-dravyAstikamityAdi / uspAdAdimUlabhedAntaHpAtyeva, saviparyayadravyAdibhedaprapaJcastrairUpye'pyekasya dharmiNaH pariNAmasamUhasvabhAvasyottarottarabhedapradarzanArthaH, evaMvidhopanyAse ca sarvatatparyAyAkAGkSA, tAvatpariNA 1 'viktam' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 mAnuyAyitvAt tatsaMjJAsambandhAdInAm , tatrAdimadbhiH paryAyairaryamANaM sato bhAvAd vyeti vyeSyatIti cAnityam , anAdyaiH paryAyairAdizyamAnaM sattvadravyatvasaMjJitvaprameyatvacetanatvamUrtA mUrtatvabhautikatvetaratvagrAhyatvAdibhiravinAzadharmakatvAnnityam , taddhi sUkSmotpAdabhaGgasantatisambhave'pi satvAdibhirAkArairnotpadyate nApi vinazyati / tatra dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH, utpannAstikaM paryAyAstikaM ca paryAyanayaH / asti matirasyetyAstikaM, sataH prastutatvAt tadabhisambandhe napuMsakaliGgatA, dravye AstikaM dravyAstikam , mayUravyaMsakAdAvakRtalakSaNatatpuruSaprakSepAt / athavA'dhikaraNazeSabhAvavivakSAyAM dravyasyAstikaM dravyAstikam , athavA Astikamastimati, kiM tat ? nayarUpaM pratipAdayita, kasya pratipAdakam ? dravyasya, ataH pratipAdyapratipAdakabhAvalakSaNasambandhavivakSAyAM SaSThIsamAsazca / evaM dravyAstika-svarUpam mAtRkApadAstikAdiSvapi yojyam / dravyamevAbhedaM bhidyate na paryAyaH, dravyaM bhavanalakSaNaM mayUrANDakarasavadupArUDhasarvabhedabIjaM dezakAlakramavyaGgyabhedasamarasAvasthamekarUpaM bhavanaM-bhUtiH sattvamAzritasattAtiriktaM bhedapratyayama"nAbhinamapi bhinnavadAbhAsate, tadeva cAstIti manyate, tacca dravyAstikamasaGkIrNasvabhAvaM zuddhaprakRtirUpamekaM pratyAkhyAtAzeSavizeSakadambakaM dravyAtmakaM dravyamAnaM saGgrahaprarUpaNAviSayamabhihitam, aparaM naigamavyavahAraviSayamazuddhaprakRti, yasmAd dravyaparyAyAvubhAvicchati naigamaH svatantrau, sAmAnyamarthAntarabhUtamanyadevAzritaM sadabhidhAnapratyayahetustayornirnigittayoH sarvathA'nupAkhye pravRttyabhAvAt, vyAvRttibuddhiheturbhedakaro'nya eva vizeSa iti bhedAbhyupagaterazuddhaprakRtitvam, vyavahAro'pyazuddhaprakRtireva, paraspara vibhinnarUpairathaiH saMvyavahAraH sidhyatItyabhiprAyAt , naigamasya vA saGgrahavyavahArAnupravezAcchuddhAzuddhaprakRtitvaM dravyAstikarapa, tatra saGgrahAbhiprAyAnusAri dravyAstikam , vyavahAranayAnusAri mAtRkApadAstikam , zuddhAzuddhaprakRtidvayasandarzanArtha dvidhopAdAnam , sarvavastusallakSaNatvAdasatpratiSedhena sarvasaGgrahAdezo dravyAstikam , nahi satA kiJcidanAviSTamasti dravyeNa vA, taca nirbhedatvAllokayAtrApravRttivahirmukham , ata eva vyavahArapravRttistyAgopAdAnopekSArUpeNa vastuSu prAyo bhedasamAzrayA, sa ca bhedo mAtRkApadAstikanibandhanaH, vyavahArasyAzuddhaprakRtitvAllokavyavahAraprasAdhanAya dravyAstikaM bhinatti vyavahAranayaH, kimanyaddharmAdharmAkAzapudgalajIvAstikAyebhyastadravyAstikaM nAma ? te cAstikAyAH parasparaM bhinnasvabhAvAstulye'pi hi dravyatve na dharmAstikAyo bhavatyadharmAstikAyaH, pakkApakavat, tathetare'pi viviktA eva lokayAtrAM vartayanti, sanmAnaM zuddhadravya mAnaM vA vidyamAnamapi na jAtucida vyavahArakSamama, ataH sthalakatipayamAtRkApadAstikam vyavahArayogyavizeSapradhAnaM mAtRkApadAstikam , ete ca dharmAstikA ___ yAdayaH samastasAmAnyavizeSapayoyAzrayatvAnmAtRkApadazabdavAcyAH, "malA hyazeSavarNapadavAkyaprakaraNAdivikalpAnAM yoniH, itthaM dharmAdayo'pi vyavahAranibandha For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 sUtraM 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nAnekaparyAyopaghnAstadviparItaparyAyAzrayAzca tatra tatra vyavahriyante vyavahArArthibhiH, ato mAtRkApadamevAsti vyavahArayogyatvAna, na zeSamiti vyavahAranayAbhiprAyaH / saGgrahavyavahArau ca pratyekaM zatabhedatvAdanekamukhau, vyavahAra iti cAnvarthasaMjJatvAdevAsya nayasya, avaharaNamavahAraH, kasya ? ekasattvasya, kena ? vizeSeNa-ghaTAdinA, nAnAsattvena lokyaatraasiddheH|| ___adhunA dravyAstikamAtRkApadAstikAbhihitAviziSTavastupratikSepeNa bhedA eva vastutvenA. vadhriyante paryAyanayena, anavaratotpAdavinAzapravAhamAtrameva vastu sakalavyavahAranivandhanam, na tu sthitamasti kizcit, AtmabhAvalakSaNAnantaravinAzitvAnna kiJcit paryAyavAdimatam kenacidekenAbhinnena sthityaMzenAvabadhyamAnaM sambhAvyate, tatrAzeSasthUla sUkSmotpAdakalApasya pratipAdakamutpannAstikamutpanne'stimati, nAnutpanne vAndhyeyavyomotpalAdAviti, yo'pyAtmalAbhakSaNo'sti sannityevaM vidhazabdavAcyaH so'pyabhUtaprAdubhAvaH prAga nAsIt pazcAllabdhAtmA'sti sannityAdizabdavyapadezyaH, na tu bhUtvA'stimanubhavanastItyAkhyAyate',kriyAyAH kRtakatvAt pacatyAdivat, kartuzca tatsambandhena kartRtvapratilambhasya kRtakatvAnna sthitasattAkamekamasti kizcit, prathamakSaNavilakSaNAzcottarottarakSaNAH santAnAkAreNopajanamAsAdayanti / tathA paryAyAstikamityutpattimato'vazyaM vinazvaratvAd yAvanta utpAdAstAvanta eva vinAzA iti vinAze'stimati paryAyAstikam , paryAyo bhedo vinAzalakSaNaH so'styevotpannasyeti, paryAyo hi vinAzaparyAyaH, yathA prAptaparyAyo devadatta iti, samastavi sAprayogApAditavinAzasUcanAkAri ca paryAyAstikam / apare tu varNayantyanyathA utpannAstikaM paryAyAstikaM ca, tatra sAmagrIgrahaNAdekadravyabhAvinAM paryAyANAM kAlato'rthato vA'pyavyabhicAriNAM yatra vyapadezastadutpannAstikaM sidhyamAnasiddhavat, yathA sidhyamAnaH siddha iti kAlato'rthatazcAvyabhicArI zabdaH, tathaikadravyabhAvinAM payoyANAmayugapadavRttInAM yugapadagrahaNAta sAmagrIgrahaNAcca yatra vyapadezaH sa paryAyadezaH, yathA sparzAdimatAM pudgalAnAmindriyairyugapadagrahaNAdapi vyapadezaH kriyate sparzarasagandhavarNavantaH pudgalA iti / apare vyAcakSate " teSAmutpAdasambhakte-rutpannAstikadezanA / utpadyamAnAH payaryAyAH, paryAyAstikamucyate // " teSAmiti / dravyamAtRkApadAstikabhedAnAmutpAdayogAdutpannAstikadezanA, paryAyanayasyAnutpannena vyavahArAbhAvAt tadAnImeva san, na hyanutpannAH kecid dravyAdayaH santi, atItAnAgatavartamAneSvavizeSAt, yadA punarutpAdasamAvezino vartamAnakAlAvacchinnAH paryAyA vivakSyante tadotpadyamAnAvasthAyAM paryAyAstikamucyate / anye tvabhidadhati-na mAtRkApadAstikaM dravyA. stikAd bhidyata iti dravyanayaparigrahaH, paryAyAstikaM ca notpannAstikAd vivicyata iti 'lAbhe kSa0 ' iti ka-pAThaH / 1 . bhUyAMsi ma0 ' iti ka-va-pAThaH / 3 atra 'kriyate' ityadhikaH ka-pAThaH / 4'NAdika' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 paryAyanayaparigrahaH, tadevaM caturbhirapi vikalpairnayadvayI pratipipAdayipitA, evaM tarhi dravyAdicatuSTayI kimartheti cet, taducyate -- ubhayanayasvabhAvapradarzanArthA catuSTayI / evametAnyanyavyAkhyAnAnyAlocya bhASyaM kathamapi gamanIyam, svavyAkhyAnAnusAreNa tAvaducyate paryAyanayazcotpAdavinAzAd dvaividhyama didarza viSayA bhASyakAreNopacakrame, utpannAstikaM paryAyAstikamiti / sa epa paryAyanayamahAviTapI prauDhadRDhAnavadyarjusUtranayAda bhraskandhaH supratiSThitAdhAranAnAgamagahanazabdanayazAkhastadAzrayasamabhirUDhaivaM bhUta vividhavikalpa prazAkho'rthazabdajJAnazUnyatAGkurapatrapuSpaphalopazobhitaH paryAyapradhAnatvAdutpAdavinAzamAtrajalAvaseka saMvardhanIyaH RjusUtrAdibhiH pratanyate, tatrarjusUtraH kuTilAtItAnAgataparihAreNa vartamAnakSaNAvacchiparyAyapakSaH navastusattAmAtramRjuM sUtrayati - anyato vyavacchinatti sUtrapAtavat, nAtItamanAgataM vA'sti, yadi syAtAmatItAnAgate na tarhi mRtaputrikA yuvatiH putrakamuddizya ruthAt, na ca putrArthinI yoSidaupayAjikAdiviziSTadevatAsannidhau vidadhyAt, taddhi vastu vartamAnakSaNAvasthAyyeva na jAtucit tataH paraM sattAmanubhavati, nApyakalAsAditAtmalAbhaM kiJcit tatrAnveti svakAraNakalApasAmagrIsannidhAvutpAdya svarasabhaguratAmavalambante tatkSaNamAtrAvalambinaH sarvasaMskArAH / evaM ca sati ya ete kartRbhUtadravyazadasannidhau kriyAzabdAH prayujyante yathA devadattaH pacati paThati gacchatIti karmabhUtadravyazabdasannidhau vA yathA ghaTo bhidyate ghaTaM vA bhinattItyevamAdayo na yathArthAH, katham 1 yato nAmazabdenAvikRtarUpasya dravyasyAbhidhAnAt kriyAzabdena ca vikArasya pratipAdyatvAt na ca vikArAvikArayoraikAdhikaraNyamasti, viruddhatvAta, arthapratyAyanAya hi prayuktaH zabdo viruddhamarthaM pratipAdayannaiva samyagjJAnamAdhatte, ayathArthatvAt, mRgatRSNAyAM salilazabdavaditi uktAsaMvAdI ca zloko gItaH purAvidA * 402 " palAlaM na dahatyagni-rbhidyate na ghaTaH kacit / nAsaMyataH pravrajati bhavyo- siddho na siddhyati // palAlaM dAta iti yad vyavahArasya vAkyaM tad virudhyate, atra vAkye vAkyArthapratipattaye padArthapravibhAgakAle pAlazabdo viziSTAkAradravyavacano nAma zabdaH taddhi dravyaM yAvat tasminnevAkAre vartate tAvadeva palAlazabdavAcyam, anyadA tu palAlabhAvena tasyAbhAva eva, sadbhAvenAbhAvAt paTavat, tasmAt sthirarUpamavyApAramudAsInama vikRtaM palAlazabdena vastu pratipAditam, kathaM tadeva dAta ityanena zabdenocyeta 1 kriyAzabdasya vikArAbhidhAyitvAt, na hi sa evArthI vikArazcAvikArazca bhavitumutsahate, yadi hi tat palAlaM na tarhi tadeva dahyate, avipariNatatvAt, prAgavasthAvat, vipariNamamAnaM ca palAlameva tanna bhavati, cipariNAmazabdasya bhAvAntaravAcitvAt, tasmAd yAvat tat palAlaM tAvanna dahyate, yadA dAte 1 siddhate iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam tadA palAlaM na bhavatItyato naitAvekasyArthasya pratyAyanAya samyagjJAnopajanakAraNama , zabdAntarApattyasahiSNutvAt pramattagItAvetAviti // ___evaM ghaTAyudAharaNabhAvanA kAryA, evaM ca sadekakSaNavRttyeva, nityaM punarnaivAsti vastu kiJciditi / evamRjusUtranayena nirUpite vastuni zabdanayastayAvRttyarthamAha-zabdaprayogo. 'rthagatyarthaH, tatra vakturarthAnuvidhAyI zabdo'rthavazAt tasya zabdaprayogaH, zrotuH punaH zabdavazAdarthapratipattiriti zabdAnuvidhAyyarthaH, zabdanayAzca zabdAnurUpamarthamicchanti, yathA zabdastathA'rtho'pi pratipattavyaH, samanantaranayapratipAditaM vartamAnarUpapravRttaM vastu sUkSmatareNa zabdena bhidyate, RjusUtrastu vartamAnAnekadharmarUpamapi ghaTazabdenAbhidhIyamAnaM samyagabhyupaiti, yathA mRddhaTo'sti ghaTo dravyaM ghaTa iti, yadyasau mRdUpeNa dravyatayA ca na syAdamRdravyaM ca ghaTaH syAt , ataH so'sautena rUpeNa vRttatvAd vartamAnarUpaghaTavaditi / zabdanayastu vartamAnakAlavRttamapi liGgasaGkhyApuruSakAlAdibhinnamavastveva manyate, strIpuMnapuMsakaliGgAnAM guNAnAM bhinnatvAt, mRddhaTo dravyamiti na sAmAnAdhikaraNyam, yathA gaurazvaH, saMstyAnaprasavasthitilakSaNAH parasparaviruddhAH khalvete guNAH zItoSNAdivat, mRdAdizabdAca bhinnarUpapratyayaprasavo dRSTaH, paTakuTAdibhinnadhvanivat , tasmAlliGgAdibhinnamasamyagabhidhAnam , tasyArthasya tena rUpeNAbhUtatvAt, kAtare zUrazabdaprayogavaditi, evaM cAbhinnaliGgasaGkhyAdhucyamAnaM vastu vastutAmadhivasati, tena rUpeNa vRttatvAt, yathA zUre zUrazabdaprayogaH, samAnaliGgazabdAbhidheyatAyAM ca vastunaH paryAyAntaraiH sAmAnAdhikaraNyaM sidhyati, ghaTaH kuTo hastI dantI ceti // evaM zabdanayena sUtre vyAvartite vastuni cAbhinnaliGgAdizabdavAcye pratiSThApite vartamAnasyAbhinnaliGgAdikasya vastunaH sUkSmataraM bhedamabhidhatte samabhirUMDhanayaH / na jAtucit paryAyAntaraikAdhikaraNyena zabdarucyamAnaM vastu yathAvasthitamuktaM bhavati, saMjJAnimittabhedAda / dvividhA saMjJA-pAribhASikI naimittikI ca, tatra pAribhASikI nArthatattvaM bravIti, yadRcchAmAtrapravRttatvAt, naimittikI tu sarvaiva saMjJA yuktA, yathA''ha "nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yana vizeSapadArthasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadRhyam // " ___evaM ca sarve kriyAnimittAH zabdAH dhAtujatvAnimittabhedAcArthabhedo dRSTazchatridaNDyAdivat, ato yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhiruDhastAmevaikAmArohati, dvitIyAM nimittAntaravRttAM na kSamate, tasmAd vartamAnenAbhinnaliGgAdinA'pyekenaiva dhvaninAbhidhIyamAno'rthaH samyagukto bhavati, nAnyatheti // kriyAbhedAdityaM samabhirUDhanayena pratipAdita vastunyevaMbhUtanayaH tadvastu sUkSmatarabhedaM prati 1' tasya prayogaH' itiHka-kha-pAThaH / 2 ' lamapi' iti ka-pAThaH / 3 rUDho nayaH' iti k-kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 pAdayitumupakramate --- yadi ghaTata iti ghaTaH kriyAnimitazabdavAcyo'bhyupetastvayA tato yat tannimittaM sA kriyA yadaiva vartamAnA tadaiva naimittikaH zabdo yuktazcitrakArAdivat, tasmAd daiva ghaTate- ceSTate tadaiva ghaTaH, tannimittAbhAve paTAdivadevAsau na ghaTaH, na cAtItAnAgatanimitasambandhaH, tayorabhAvAt na hyatItaM bhAvi vA chatradaNDAdi chatridaNDyAdInAM nimittaM yujyate, yadi syAt, trailokyasya chatridaNDitvaprasaGgaH, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kriyAviziSTasyaiva ghaTatA, tatazca ghaTazabdenApi naivAsau sarvadA vAcya iti evameSa paryAyanayaH (sUkSma) sUkSmatarabhedastAvadAdhAvati yAvajjJAnamAtramavaziSyate zUnyatA vA na tviha sakalakramabhedAkhyAnaM kriyate'nyatra prapaJcitatvAt / evametayordravyAstikaparyAyAstikayorvacanacatuSTayopAttayoH parasparApekSayorarpaNAnarpaNavizeSataH sambhavadbhirvikalpairbhASyakRt svayameva sannityAdibhedabhAvanAM 404 karoti bhA0 - eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asannAma nAstyeva dravyAstikasya / TI0 - eSAmarthapadAnItyAdi / eSAM dravyaparyAyanayabhedAnAM dravyAstikAdInAM caturNAm arthAni padAni arthapadAni dravyaM vA dravye vA ityAdIni, dravyamatanirUpaNam dravyAstikAdInAM yo'rtho'bhidheyo- vAcyastatpratipAdanaprayojanAnyekatvAdIni yuktAni dravyAdIni, ebhirhi dravyAstikAdIni vyAkhyAyante vikalpaisteSAM cArthAbhidhAnapratyayabhedena bhinnAnAmantaraGgAbhidhAnapratyayapadApekSayA bahutithavidvajjanAbhimatatra hiraGgArthapadacintA kriyate, tiSTatAM tAvadabhidhAnapratyayAvityartha padameva prAk pradasa ityarthaH / tatra dravyaM bhavyaM yogyaM svaparyAyapariNateH sarva dharmAdi bhedavAdyabhimatamabhinnalakSaNArpaNayaikatvena vivakSyate dravyamiti dravyasvabhAvAtyAgAt na ca dravyavyatiriktaM guNakarmAdi kiJcidasti, rUparasAdayastad dravyadvAreNaivopalabdhimArgamavataranto dravyavRttimAtratvenAvadhAryante, na bhinnajAtIyatvena, cakSurAdigrahaNabhedAt tu vRttayastAstasya bhidyante, pitRputramAtulatvAdya neka sambandhisambandha viziSTapurupavat, abhinnasyaikasya jinadaptAderjanyajanakAdyanekasambandhApekSAH pitrAdivyapadezAH pravartante, na tu tasmAt puruSatrastuno'rthAntarabhUtaM pitRtvaM nAmArtho jAtyantaramasti, puruSavRttimAtratvAt, tathA dravyamapi cakSurgrahaNAdiviSayarbhUyamAsAdayad rUpAdivyapadezamane kamAsAdayati, ato'narthAntaraM rUparasAdayo dravyAditi, karmApi visrasAprayogasApekSo dravyapariNAmastadbhAvalakSaNo dravyAdavyatiricyamAno dravyameva, sAmAnya vizeSayorapi tadagrahe tadbuddhyabhAvAt dravyamAtrataiveti evamekameva dravyaM zuddhaprakRterdravyArthasya / avizuddhadravyArthabhedanaigamastvabhinnadravyeNa vyavahArAbhAvAd bhedani 1 'nAsti' Drati ga-pAThaH | 2 'bahuvidha' iti ka-kha-pAdaH / 3 ' bhUyasA yadrUpAdi' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 405 bandhanadvitvAdisaGkhyAvyavahAraH sakalalokayAtrAkSamaH siddhayatIti dravye vA dravyANi vetyAha, . anyathaikasaGkhyA'pi na syAda, vyavahArasya vA zatabhedatvAt kazcidaMzaH dravyAstike naigamA pratipannadezakAlasaGkhyAbhedaH pratimanyate dravye vA dravyANi veti vikalpa sambhavaH, sacca trividhamutpAdAdi, tacca dravyeNAryamANamaGgIkRtasaGkhyAmedamevAtmalAbha pratipadyate,dravyaM vA dravye vAdrapANi veti,na tu kadAcid vacanatrayapratipAdyadravyavyatirekeNAnyat kizcit sadasti,yato dravyamityapadiSTe sat pratIyate,dravye ityapi satI,dravyANi ca santItyevaM vyasteSu samasteSu ca pratIyate dravyeSveva sat, dravyamAne niyatavRttitvAt, dravyavyatiriktapadArthAbhAvAccAnyatra nopalabhyate, yadi syAdadravyaM kiJcid guNaH karmAdi vA tatrApyAzaGketa sato vRttiH, tat tu naivAstItyayamartho'nena bhASyavacanena pratyAyyate-asannAma nAsti, asaditi yasya nAma saMjJinastatsaMjJirUpamasannAmakaM nAsti, saMjJirUpAbhAvAd vA saMjJA nAsti, parasparApekSatvAt saMjJAsaMjJinoH, evaM cAsacchabdena guNAdyabhAva evocyate, sa ca guNAdhabhAvo dravyamAtrameva dravyAstikasyetyuktena prakAreNa dravyArthikasyArthapadabhAvanA / anye bhASyamevaM paThanti-asannAma nAstyeva sAvadhAraNo'sataH pratiSedhaH, dravyAstike saMgrahaH sarve dravyamiti saJjighRkSato dravyAstikasya hi mAtRkApadAstikAdhapi sarvamantarvasatIti, tasmAt sadityukte eSAmekatvadvitvabahutvAnAmanyatamo. ko tadavarodhaH sanmAtratvAditi / evaM saGgrahanayena svAbhiprAye dravyAstikamAtratayA prakAzite vyavahAranayaH svAbhiprAyamAviSkaroti mAtRkApadAstikopanyAsena bhA0-mAtRkApadAstikasyApi mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni pA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA'sat / TI0-mAtRkApadAstikasyApItyAdi / dharmAstikAyAdInAmuddezamAtraM mAtRkApadAstikalakSaNam , evaM manyate vyavahAraH-na dravyamAtramabhedaM sat saMjJAsvAlakSaNyAdizUnyaM vyavahatRRNAM laukikaparIkSakANAM dhiyaM dhinoti, vyavahArArthazca vastvabhyupagamaH, sa ca bhedena prAyaH sAdhyate, tvayA'pi ca meda eva pradarzito dravyaM vA dravye vA dravyANi veti, ekasminnarthe ekavacanaM dUyorarthayordivacana bahuvartheSu ca bahuvacanamityevaM sato bhedikA saGkhyA, na ca dravyasatomeM dastadravyameva satsadeva dravyam, yaccaikasaGkhyAvacchinnaM sat tanna dvitvAprayAstike vyavahAra disaGkhyayA''zrayituM zakyam, na gheko dvau, dvau vA eka ityevaM loka __vyavahArapravaNena bhedo'bhyupeyaH,kiM tad dravyaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvabhedaM gatisthityavagAhazarIrAdiparasparopagrahaNAdyupakAri saMjJAsvalakSaNAdivivitaM saMvyavahAraprApaNa. pratyalaM bhavati nirbhedaM punarvastu na kAzcid vyavahAramAtrAmabhimukhIkaroti, bhedapradhAnatAyAM tu ''mAtRkAyapi' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 dharmAdInAmanyatamaikavivakSAyAM sat mAtRkApadam, dvitvavivakSAyAM satI mAtRkApade, tritvAdivivakSAyAM santi mAtRkApadAnIti prativiziSTavyavahAraprasiddhiH, ato dharmAdayaH parasparavyAvRttasatvasvabhAvArpaNayaiva santi nAnyathA / dharmAstikAyasvalakSaNaM ya (tU ta ) na jAtucidadharmAstikAyalakSaNaM bhavati, ato yadasti tanmAtRkApadaM vetyAdinA vikalpatrayeNa saGgrahItaM dharmAdi paJcavidham, sakalabhedajAlaprasUti hetutvAnmAtRkApadaM mAtRkAsthAnIyamucyate dharmAdi, nAto'nyadastIti, mAtRkApadaM vetyAdinA tAmeva parasparavyAvRttimabhivyanakti, yadi dharmAdipaJcakavyatireki kiJcid bhavet tatastanmAtRkApadaM vetyAdivyapadezo yujyeta, saMjJAsvAlakSaNyAdyabhAvAt taccAsat, tasmAt dharma evAdharmalakSaNAd vyAvartamAnastenAdharma svalakSaNarUpeNAsannityucyate / evaM zeSeSvapi bhAvanA vidheyA // 406 sarva sadgativizeSANAM prasava hetutvAd dharmAstikAyo mAtRkApadam sa eva ca sarvasatsthitivizeSaprasavavyAvRtyapekSayA amAtRkApadam evaM dvivacanabahuvacane vibhAvanIye / tasmAna dravyAstikAdi kiJcinmAtRkApadavyatireki vidyate, svabhAvAsaMkrAntyA tu parasparApoha - bhAvataH padArthavyavasthAnam, sa cApohaH sallakSaNavyavacchedenaiko yathA pramANaM prameyaM ca sad, yatra pramANaM na prameyaM tadasadeva, aparo dharmyantarasya dharmyantarotpannavaiziSTye nApohaH, tadyathA - jIvo'jIvo na bhavatyazvo gaurna bhavatIti, tathA'napohazcetanAcetanayordravyAdezAt, parasparApohe ca dravyAdezAt sarveSAM dharmAdInAmanapoha ityevaM sAmAnya vizeSAne kadharmatvAd dharmAdayo'pohAnapoharUpAH sarve mAtRkA padAstikam, evaM dravyArthanayAbhiprAyo dravyAstikamAtRkApadAstikAbhyAmAkhyAtaH / paryAyArthanayAvasare tvidamucyate bhA0--utpannAstikasya utpanna vA utpanne vA utpannAni vA sat / anutpannaM vA'nutpanne vA'nutpannAni vA'sat // TI0 - utpannAstikasyetyAdi / paryAyArthasya mUlamRjusUtraH, sa ca pratyutpannaM vartamAnakSaNamAtraM sarvameva dharmAdidravyaM pratijAnIte, kSaNaM kSaNaM pratyutpannaM pUrvapUrvakSaNavilakSaNam, idameva ca sato lakSaNaM yadutpadyate pratikSaNam, utpAdo hi vastuno lakSaNam, anutpAdArtha vyomospalAdayo na kathaJcillakSyante tatrAtmanAM tAvat pratikSaNamaparAparajJAnadarzana kriyAdyutpAdo lakSaNam, pudgalA varNa- gandha-rasa- sparza-zabda-saMsthAna tama-zchAyAdyutpAdalaparyAyAstike utpannAdeg kSaNAH, dharmAdharmAkAzAMstu gantRsthAtravagAhamAnagatisthityavagAhAkA - RjusUtraH rotpAdataH pratikSaNamanye cAnye ca bhavantIti, eSAM ca vartamAnakSaNa eva satyaH, tasmAdekamabhinnaM sakalabhedaheturmAtRkApadaM nAma kiJcinnAsti vyavahAranayapuraskRtam / api ca-vyavahAro'pi laukikaH pratyutpannakSaNasAdhya eva, sato'rthakriyAsAmarthyAt sa~tha vartamAnakSaNaH, krAntAnAgatakSaNayorasatvAnnArthakriyAsAmarthya sambhAvyate, 1 'alokAkAze'pi agurulaghuparyAyANAmanusamayamutpAdo'styeva / For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 407 tasAdutpanna evAsti kSaNaH, tasmi~zca nAnvayi kizcid dravyatvAdi vidyate, tatazca bhUtAnveSiNo na dravyAstikaM na mAtRkApadAstikaM kiJcidasti, utpannAstikameva tu sat santatyA dravyaM vA dharmAdi vA'bhidhIyate, na bhUtatastadasti, santAnasya sAMvRtatvAta, te ca vartamAnakSaNA bhUyAMsaH, tatraikakSaNavivakSAyAmutpannAstikaM saditi vikalpaH, dvitvavivakSAyAmutpannAstike vo satI, tritvAdivivakSAyAmutpannAstikAni veti, yat tat sadevaM vivakSayA niyamyate saGkhyAbhedena vyavahArArtham / yacca pareNa dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM vA'bhyupetaM tadutpannamanutpanna vA syAt ? yadi pUrvaH kalpaH asatsamIhitasiddhiH, athottarastato'sadeva dravyAstikAdi, kathaJcidapyutpAdanenAyogAdata Aha-anutpannaM vA'nutpanne vA'nutpannAni vA sarvamasat svalakSaNasyotpAdasyAbhAvAditi / evamuktena prakAreNa dharmAdi dravyaM syAt sat syAdasat syAnnityaM syAdanityamiti pratipAdyatvena sUcitam, adhunA vipaJcyate / tatra dravyA rthanayapradhAnatAyAM paryAyanayaguNabhAve ca prathamavikalpaH, prAdhAnyaM zabdena sadAdibhaGgAH vivakSitatvAcchabdAdhInam , zabdAnupAttasyArthato gamyamAnasyApradhA ntaa1| paryAyanayapradhAnatAyAM dravyanayaguNabhAve ca dvitIyaH 2 / apite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vetyanena bhASyavacanena tRtIyavikalpo vivakSyate syAdavaktavyamiti 3 / ete trayaH sakalAdezAH / yadA tvabhinnamekaM vastvanekena guNarUpeNocyate, guNinAM ca guNarUpamantareNa vizeSapratipatterabhAvAdihAtmAdireko'rthaH sattvAderekasya guNasya rUpeNAbhedopacArato matublopena vA niraMzaH sakalo vyApto vaktamiSyate, vibhAganimittasya pratiyogino guNAntarasyAsatvAdestatrAnAzrayaNAt , tatra dravyAthozrayaM sattvaguNamAzritya tadA syAt sannityucyate sakalAdezaH, guNadvayaM tu guNino bhAgavRtti bhavatyubhayAtmakatvAd gu. NinaH, na tveko guNo bhAgavRttiriti / evaM syAnnitya ityapi vAcyam / tathA paryAyanayAzrayamasastvamanityatvaM cAGgIkRtya syAdasat syAdanitya Atmeti vAcyam / yugapat bhAvAdubhayaguNayorapradhAnatAyAM zabdenAbhidheyatayA'nupAttatvAt syAdavaktavyaH // kA punarbhAvanA syAd sanniti? kimatra bhAvyam ? ekaM dravyamanantaparyAyamatItAnAgatAnantakAlasambandhyanekArthavyaJjanapayoyasmakatayA vizvarUpam , tadevaMvidhAvasthaM vastu vartamAnaparyAyavRttamapi yena yena zabdenocyate tena tena rUpeNa tadabhisambaddham, dravyasya paryAyasacivatvAt paryAyANAM ca dravyasahAyatvAt , ato'nekAntavAdasAmoda vastuno yaduktasUktikA, na ca vyavahAravirodhinI, yathA ghaTaH paTA. dirapi bhavati syAtkArasaMlAJchanazabdAbhidheyatAyAmiti jainendronyAyaH / evaM nyAyavyavasthAyAmanantapayoye puruSAdo saptadhA vAcakaH zabdaH pravartate syAdastyevetyAdiH, yathA yuvatvavRttiH, puruSaH puruSatvenAsti na tu bAlavRtyA, tataH syAdastyeva na punaH savotmanaiva puruSaH dravyA 1. dvisvAdivivakSAyAmutpAdAstike vA satI santyutpannAstikAni veti' iti g-ttii-paatthH| 2. ceti ' iti k-paattH| 30kasya rUpeNa' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 rthenAnvayinA vartamAnena yauvanena vidyate, na tu tatra sambhavinAnyenApi paryAyeNa bAlAdinA, yadi punarastyeveti niyamenaivocyate tata AmaraNakAlavRttatvAta puruSazabdapuruSArthayornAstitvaniravakAzAstitvapratijJAvazAt yathA puruSatvayauvanAbhyAM vidyate tathA bAlapuruSatayA'pi syAdanyAbhizca dhRttibhiH satsaGkIrNavRttirbhavet, niyatavRttizca dRzyate, na vA bAlatA puruSasvabhAva eva bhavatItyabhyupeyam, tatazvAvasthAhAnaH puruSAbhAvaprasaGgaH, ato bAlApekSayA syAdastyeveti bhavati, tathaikAntavAdino nAstyevAtmetyavadhAraNenokte yathaivAnvayinA dravyArthapuruSatayA sa nAsti, evamutpAdavinAzapravAharUpaparyAyAtmikayA'pi bAlAdivRttyA na syAt, evaM cAtmanAstitvamastitvaniravakAzaM bhavet tatazcAnvayinA naimittikena vA rUpeNa nAstitvamAtmano vAndhyeyasyeva sarvaprakAramanuSaktam, atastadoSApAkaraNena syAnnAstyevetyucyate, sa hyanvayinyA vRttyA na (?) vidyate, na sarvAtmanaiva, yeto vartamAnaparyAyaH svAtmanA bAlAdirUpeNAstyeva, paryAyaparamparAyAmapi vartamAnaparyAyeNaivAsti nAtItAnAgataparyAyApekSaNenetyataH syAnnAstyeveti / ye tvastitvanAstitvaikAntavAdino'vadhAraNamiSTataH prayuJjate'styevAtmA nAstyeva cAtmeti, teSAM zabdazaktiprApitatvAt srvthaa'stitvnaastitvprsnggH| prathamavikalpe tAvat sarvaprakArAstitvamAtmanaH prasajati, pratiSedhanirapekSatvAdastitvena svavaze vyavasthApitatvAdastitvAbhAve cAtmAbhAvAt, nAstitvasyApi khaviSaye'vadhRtatvAt sati ghaTe tadaprasaGgAt, ekAdhikaraNayozca sadasatorvirodhAt parasparaviSayAnAkrAntiH, ataH samastavasturUpeNAstyAtmA nAstitvaniravakAzAstizabdavAcyatvAdastitve svAtmavat, astitvasAmAnyena vyApto na svastivizeSaiH paTAdibhiriti cet, yathA'nityameva kRtakamanityAbhAve tadabhAvAta, sAdhyadharmasAmAnyeneti vacanAt, anityatvasAmAnyamanityavyaktizceti dvirUpaH sAdhyadharmaH, sAdhanadharmo'pi hi dviprakAraH, tattulyo'pi hitAnAme(?)tyAdivacanAt, tathAsvaM yena rUpeNetyAdhabhidhAnAt sAmAnyAnityatayA vyAptirna vizeSAnityatayA, hanta bhavataiva tarhi pratipannaH sAdhyadharmabhedastathA cAvadhAraNavaiyarthyam, anityatve hi sarvaprakAre satyavadhAraNasAphalyaM syAt, yadA tu vizeSAnityatayA na bhavatyanityaM vastu tadA vyarthamavadhAraNam / svagatenApi vizeSeNAnityaM bhavatyeveti cet, tanna, tatrApi svagateneti vizeSeNasAmathyAt paragatavizeSAnityatvAbhAvaH, punarapyaphalamevAvadhAraNam / na cAnavadhAraNo vAkyaprayogaH paNDitajanamanaHprItihetuH, savevAkyAnAM sAvadhAraNatvAdiSTatazvAvadhAraNaprakalpanAdavazyatayA'vadhAraNamabhyupeyam, anyathA tvanityaM kRtakamanityatvasyAnavadhRtatvAnityatvaprasaktirapi / apare tvevaMvidhaprasaGgabhItyA tridhA'vadhAraNaphalaM varNayanti ayogAnyayogAtyantAyoganyavacchedadvAreNa, kacidevakAraprayogAdayomavyavacchedaH, kacidanyayoganirAsaH, kacidatyantAyogavyu. 3 'niSedha ' iti k-paatth|| 1'vaiti tathaikAnta ' iti k-paatthH| 'sato dharta ' iti g-paatthH| "dharmo hi ' iti-ka-kha pAThaH / 5 ' tathA ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 409 dAsaH, tatrAyogo'sambandhastadavacchedaphalaM vizeSaNamastyeva ghaTa ityAdAvaevakArasyArtha- stinA saha ghaTasyAyogo nAstyayogamAtraM vyavacchidyate,yathA caitro dhanu traividhyam dharaH, caitre hi dhanurdharatAyAmAzaGkayamAnAyAM caitro dhanurdhara evetyavadhAryamANenAnyebhyo dhanurdharatA vyAvartate,tadvadihApi prakRtavastunIti, syAt tveSa doSo yadyanyayogavyavacchedena vizeSaNaM kriyeta, yathA pArtho dhanurdharaH pArthe dhanurdharatAyAM pratItAyAM tAdRzI kimanyatrApyastIti cintAyAM pArtha eva dhanurdharo nAnya iti prativiziSTadhanurdharatAyAM sahAnyaiogo vyavacchidyata iti / kacidatyantAyogavyavacchedo nIlameva sarojamityatra, na saroja sakaladravyabhAvinIlaguNamAtmasAtkaroti, tathA nIlatvamapi na samastasarojAkSepi, ata evobhayavyabhicArAdubhayavizeSaNatvam, atra ca nIlatAyAH kilAtyantamayogo vyavacchidyate, nAtyantamayogaH-asambandhaH sarojena saha nIlatAyAH / sarvatra caivakArasya vivakSAvazAt sAkSAdaprayoge'pi vyavacchedArthapratItirato niranvayadoSAbhAvastadayogavyavacchedena vizeSaNAditi / azrocyate-sarvametad vyAmohabhASitaM durbuddheruddharataH paraprayuktadUSaNAni, yassAdayoge vyavacchizre'pi prAgetana( 1 )doSasampAto na nivartate, ayogavyavacchedena hyastinA yoga iSyate, saca yogaH kiM sAmAnyarUpeNAstinA pratyAyyate'tha vizeSarUpeNa utobhayarUpeNeti sarvathA prAktanadoSaprasaGgaH, vyavacchedo'pyastitvasAmAnyAyogasya vA'stitvavizeSAyogasya vA ubhayAyogasya thA ? yadyastitvasAmAnyAyogavyavacchedaH, tato'stitvavizeSAyogavyavacchedAbhAvaprasaGgastasmi~zyAvyavacchinne sarvAstitvavizeSasvabhAva AtmAdiH prasaktaH,athAstitvavizeSAyogavyavaccheda iSTaH, evaM tahastitvasAmAnyayogavyavacchedAbhAvaprasaGgaH,tataHprAgetanaH vyavacchede'pi syAdvAdaH doSavAtastadavasthaH, athobhayAyogavyavacchedaH, tathApi sAmAnyavizeSA stitvobhayasvabhAvaH AtmAdirabhyupetaH syAta, tatazca niSphalamavadhAraNaM, sAmAnyAstitvena cAstyAtmAdivizeSAstitvena ca, tatazca svagatavizeSAstitvenAsti paragatavizeSAstitvena nAsti vastu, syAdasti syAnAstIti siddham, anekAntarUpameva samastavastu vyavahArAspadatAmAnayantastatkAriNastadveSiNazca kecijjAyante jagatyakAraNAviSkRtamatsaraprasarAH khala durjanAH / yatrApyanyayogavyavacchedo'bhipretastatrApi yogavizeSo vyavacchidyate na yogasAmAnyam, yAdRk pArthe dhanudheratAtAhaganyatra nAstIti / atyantAyogavyavacchede'pi atyantamayogo nAsti yoga eva sarvathA, athavA kadAcidasti kadAcinnAstItyevaM ca vikalpadvaye'pi prAcya eva prasaGgo yojyH|| prakRtamanusriyate-sarvathA sAmAnyavizeSarUpatvAt prakAravadastitvamataH sAmAnyAstitvenAsti vizeSAstitvena nAstyAtmA syAdasti syAnAstIti,tathA yadasti taniyamena dravyakSetrakAlabhAvarUpeNaivAtmalAbha labhate, yathA-AtmA jIvadravyatayA, kSetrata iha kSetratayA, kAlato vartamAnakAlasambandhitayA, bhAvato jJAnadarzanopayogamanuSyagatitayeti 1' iti viziSTa. ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 pratipAdite gamyata idaM - dravyakSetrakAlabhAvAntarasambandhitayA nAstyAtmA / yadi ca sarvadravyata - esstmA syAd, AtmaivAsau na bhavet, dravyatvavat, sarvavRttitayA vA, svadravyAdinA sattvam tadrUpatayA ca sarvakAlasambandhitvAd vyomavanmanuSyabhAve vA samastanArakodibhAvaprasaGga ekAntavAdinAm, ato'vazyaM svadravyAditvenaivAstitvamabhyupeyam, nAnyadravyAditvena // tatazca svairastitvAt paraizca nAstitvAt syAdasti syAnA - stIti, svaparamAtrabhAvAbhAvo bhayAdhInatvAdAtmAstitvasya yathaiva svAstitvAdastItyucyate, tathaiva paranAstitvAnnAstItyapi vAcyam, na ca prakArAntaramasti kiJcidekAntavAdinAM yadAzrayaNenAvaSTambho dRDhapratibandhaH syAditi nAstitvamastitvAnapekSamatyantazUnyaM vastu pratipAdayedanvayApratilambhAd astitvamapi nAstitvAnapekSaM sarvarUpaM vastu gamayet vyatirekApratilambhAt, na ca satA sarvAbhAvarUpeNa sakalabhAvarUpeNa vA bhUyate, ataH sarvadA'stitvaM nAstitvasApekSaM nAstitvaM cAstitvApekSamevAtmalAbhamAsAdayati, evaM cAtmani nAprasaktA ghaTAdisattA niSidhyate arthAt prakaraNAd vA, ghaTAdisattAniSedhazcAtmano dharmastadadhInatvAastinAstirUpatA dAtmakhabhAvasya sa eva ca pareNa vizeSyamANatvAt paraparyAya ucyate, gavyanazvatvavat, AtmanA vizeSyamANatvAdAtmaparyAyaH, svaparavizeSaNAyattaM hi vastusvarUpaprakAzanam, anekAntavAde ca syAdastyAtmetyAdibhiH saptabhirvAkyairabhidhIyate vastu pratyeka kriyApadaprayogeNArthaparisamApteH, Atmeti dravyavAcI vizeSyatvAt, astIti guNAbhidhAyI vizeSaNatvAt, zabdazaktisvAbhAvyAcca tathA pratIteH, buddhayArUDhasyopacaritasattAkasya mukhyasattvavizeSaNatvenopAttasya dharmiNa upAdAnAdasattve iva, syAcchabdastu dravyadharmaliGgasaGkhyA'bhedaviyuktatvAdasiprakRtirvidhyAdiviSayasa (ma ) dvibhaktiprathamapuruSaikavacanAntapratirUpako nipAto vidhivicAraNAstitvavivAdAnekAntasaMzayAdyarthaSvRttiH, tasya cAnekAntAvadyotanamevArtho vivakSitaH, kevalasya ca sAmAnya viSayatvAvadyotakatvAd vivakSitArthapratipAdanAya dravyadharma vizeSopAdAnaM, tannAntarIyakatvAt, nipAtAnAM cAparimitatvAdanekAntadyotakatayA vivakSitatvAditi, syAcchabdenAnekAntAbhidhAnAdAkSepe'pi saptabhayAH punarbhedenopAdAnaM viziSTArthapratipAdanAya, yathA vRkSazabdena sAmAnyaviSayeNAkSepe'pi dhavAdInAM vizeSapratipipAdayiSayA dhavAdizabdopAdAnam, evametadapi dRzyam, bhedApratipattervivakSita bhedapratipAdanAya bhedaparimANaniyamAbhidhAnAya vA sAmAnyalakSaNaprapaJcavyAkhyAnAya vA saGkSepavyAsAbhidhAnam, tatrAstitvanAstitvaikAntanivAraNAya prathamadvitIyau, ekAntarUpasyArthasyAvastutvAditi / tRtIyavikalpAbhidhitsayA bhASyakRdAhabhA0- arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA / TI0 - yugapadAtmanyastitvanAstitvadharmAbhyAmarpite vivakSite krameNa cAnupanIte krameNAbhidhAtumavivakSite vAcyaM na jAtucit sadAtmatatsvama sadAtmatattvamiti vA / vAzabdo vikalpArthaH, , 'kAdiprasaGga' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 sUtra 31] svopajJamASya-TIkAlaGkRtam arpitaM vizeSyate, kIdRzerpite 1 anupanIte, kathamanupanIte ? sAmarthyAt krameNAvizeSite, krameNa tvarpaNe prAcyavikalpAveva syAtAm , ato'vazyaMtayA yugapadabhinne kAle dvAbhyAM guNAbhyAmekasyaivArthasyAbhinnasya pratiyogibhyAmabhedarUpeNaikena zabdenAvadhAraNAmakAbhyAM vaktumiSTatvAdavAcyam , tadvidhasyArthasya zabdasya cAbhAvAt , ayaM ca vikalpastatvAnyatvasattvAsambhavAt ki lAvaktavyamevetyevaMvidhaikAntavyAvartanArthaH syAdavaktavya evAtmA, avazravaktavyatvam ktavyazabdenAnyaizca paIbhirvacanairdravyaparyAyavizeSaizca vaktavya eva, anyathA sarvaprakArAvaktavyatAyAmavaktavyAdizabderapyavAcyatvAdanupAkhyaH syAt , atIta vikalpadvayaM tvekAntAstitvaikAntanAstitvapratipakSanirAkaraNadvAreNa syAdasti syAnnAstIti svaparaparyAyAnyataraikadharmasambandhArpaNAt kAlabhedenoktam , adhunA yugapad viruddhadharmadvayasambandhArpitasya ca vasturUpasyAbhidhAnAt kIdRzaH zabdaprayogo bhavatIti ? ucyate-na khalu tAdRzaH zabdo'sti yastAdRzIM vivakSAM pratipUrayet , yato'rthAntaravRttaH paryAyairavartamAnarmenanubhavaMstAn paryAyAn dravyaM bravItItyekA vivakSA, aparA tu vivakSA nijaiH paryAyaiH svAtmani vRttaivartamAnamanubhavan svAn paryAyAn dravyamabhidadhAtIti , evametayorvivakSayoH parasparavilakSaNatvAd viruddhatvAca dvAbhyAmapi yugapadAdeze puruSasyaikasyaikatra dravye nAsti sambhavo vacanavizeSAtItatvAcAvaktavyaM vAcakazabdAbhAvAt / etaduktaM bhavati-astitvanAstitvayorviruddhayorekatrAdhikaraNe kAle ca sambhava eva nAstItyatastadvidhasyArthasyAbhAvAt tasya vAcakaH zabdo'pi nAstyeveti 1 // tathA kAlAdyabhedena vartanaM guNAnAM yugapadbhAvastacca yogapadyamekAntavAde nAsti, yataH kAlAtmarUpArthasambandhopakAraguNidezasaMsargazabdadvAreNa guNAnAM vastuni vRttiH syAt , tatraikAntavAde viruddhAnAM guNAnAmekasmin kAle na kacidekatrAtmani vRttidRSTA, na jAtucita pravibhakte sadasattve sta ekatrAtmanyasaMsargarUpe yenAtmA tathocyeta, tAbhyAM viviktazca parasparagu NAnAmAtmasvabhAvo nAnyonyAtmani vartate, tatazca nAsti yugapadabhedenAkAlAdayo vRttihetavaH bhidhAnam 2 // na caikatrArthe viruddhAH sadasattvAdayo vartante, yato'hya bhinnaikAtmAdhAratvenAbhede sati sadasattve yugapaducyeyAtAm 3 // na ca sambandhAd guNAnAmabhedaH, sambandhasya bhinnatvAt , chatradevadattasambandhAddhi daNDadevadattasambandho'nyaH, sambadhinoH kAraNayorbhinnatvAt , na tAvekena sambandhenAbhinnAveva, sadasatorAtmanA saha sambandhasya bhinnatvAt , na sambandhakRtaM yogapadyamasti, tadabhAvAca naikazabdavAcyatvam 4 // na copakArakRto guNAnAmabhedaH, yasAnnIlaraktAdyupakaTaguNAdhIna upakAraH, te ca svarUpeNa bhinnAH santo nIlanIlatararaktaraktatarAdinA dravyaM raJjayanti viviktopkaarbhaajH| evaM sadasattvayorbhedAt sattvenoparoktaM sat, asattvoparaktamasaditi dUrApetamupakArasArUpyam, yata 1 'sattvAnyatva' iti k-paatthH| 2 'yugapattayA vivakSitAdanyaiH dravyavizeSaparyAyavizeSavAcakaiH zabdaH / 3 'syAdastItyAdirUpairetadvaktavyavyatirikaH / 4 'manubhavan' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 stadabhedena zabdo vAcakaH syAditi 5 // nApyekadeze guNina Atmana upakAraH samasti, yenaikadezopakAreNa sahabhAvo bhavet, guNaguNinorupakArako pakAryatve nIlAdiguNaH sakala upakArakaH samastazca ghaTAdirUpakAryaH, na caikadeze guNo guNI vA, yato dezasahabhAvAt kazcit zabdo vAcakaH kalpyeta 6 // na caikAntavAdinAM sadasattvayoH saMsRSTamanekAntAtmakaM rUpamasti, avadhRtaikAntarUpatvAt, yathaiva hi zabalarUpavyatiriktau zuklakRSNAva saMsRSTau naikasminnarthe vartituM samathau, evaM sadasatvAbhyAM saMsargAbhAvAnna yugapadabhidhAnamasti, nApyekazabdaH zuddhaH samAsajo vAkyAmako vA'sti guNadvayasya sahavAcakaH, krameNa sadasacchandayoH prayoge yadyasacchandaH sadasattve yaugapadyena bravIti, evaM tarhi svArthavat sattvamapyasat kuryAt, tathaiva sacchando'pi svArthavadasadapi sat kuryAt, vizeSazabdatvAcca sadityukte nAsadabhidhIyate, na cAsadityukte sadityuktaM bhavati, ato yugapavAcaka ekazabdaH / atha yugapat sadasacchabdau guNadvayasya yugapadavAcyatA vAcakAviSyete, tataH samAsavAkyamAkhyAtAdipadasamudAya vAkyaM vA bhavet tatra ca samAsavAkyaM na vAcakam, dvandvastAvadubhayapadArthapradhAnaH plakSanyagrodhavad, astyAdibhiH kriyAbhistulyayogitvAt kriyAzrayatvAcca dravyasya prAdhAnyaM na guNasvam, yazca guNakriyAzabdAnAM dvandvo rUparasAdInAmutkSepaNAvakSepaNAdInAM ca tatrApi guNAH zabdazaktisvAbhAvyAd dravyarUpA evocyante'styA dikriyAyogitvAt, anyathA dvandvAbhAvAt / atra cAtmA vizeSyadravyaM sadasatorguNavacanatvamato guNasya guNyabhedopacAreNAbhidhAnam, sannAtmA'sannAtmetyato na dvandvaH // nanu ca dravye'pi syAdvAdo'sti, na guNaviSaya eva, yathA syAdU ghaTaH syAdaghaTa iti, atrApi hi dravyaM guNarUpopapannamevocyate, zabdazaktisvAbhAvyAd vizeSaNavizeSyabhAvApatterdravyasya vizeSyatvAt, syAd ghaTa idaM vastviti vAkyaM ca vRtterabhinnArtha kevalaM vibhaktizravaNAd rUpeNa bhidyate, ato vAkyenApi yugapat prayogAsambhavaH / samAnAdhikaraNasamAsavAkyamapi na sambhavati, tatra hi dravyaguNayoH sAmAnyavizeSabhAve sati dravyazabdatAyAM sAmAnAdhikaraNyaM nIlotpalAdivat, atra ca sadasatorguNatvAt parasparaM bhede sati na sAmAnAdhikaraNyamadravyazabdatvAt sAmAnya vizeSarUpeNAsthitatvAnnAstivizeSaNavizeSyasamAnAdhikaraNasamAsaH karmadhArayazcArthayoriSyate, na cAnyat pratipadavihitaM samAsalakSaNamasti, tasmAt samAsAbhAvAd yugapat prayogAbhAvastadvAkye'pi sAmarthyAbhAvAd vRttyanurodhivAkyatvAvAto na karmadhArayaH / nApyAkhyAtAdipadasamudAyo vAkyaM saMzcAsaMzcAtmeti, bhavatyAdikriyAsambandhAt, tatra sAmAnyazabdo yugapadanekamarthamabhidadhyAt na cAbhidadhIta, " abhihitAnAM sAmAnyazabdena vizeSANAM niyamArthA punaH zrutiH " iti nyAyAt, na vA brUyAdanekamarthamabhidhAnopAyAsambhavAt, " tanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH svasAmAnyena cojjhitaH " iti nyAyAt, sAmAnyazabdeSvevaM na vizeSazabdeSu dhavakhadirAdiSu vizeSazabdAstu vAkye prayujyamAnAH kevalAH 1' tvasadityukte ' iti ka-pAThaH / 2' athavA ' iti ka-pAThaH / 3 ' rUpApanna ' iti ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 413 svArthameva bruvate saMzvAsaMzceti, na tvanekamarthaM svArthamAtrAbhidhAnAnna sahaguNadvayAbhidhAyitA // nanu ca vAkye dvayorapi zabdayorekatayA yugapadbhAvaH, tanna, padebhyo vAkyazabdasya zabdAntarasvAta, eka eva hi zabda iSyate vAkyam, tasya cArthAntareNakenaiva pratibhArUpeNa bhAvyam, atotrApi guNadvayavacanasya yugapacchabdadvayasyAsambhava iti / evamuktAt kAlAdiyugapadbhAvAsambhavAt samAsavAkyalaukikavAkye yugapacchabdayodvayorarthayozca vRttyasambhavAd yugapadvivakSAyAmavAcya ityevaM sarvaikAntAvaktavyapratiSedhadvAreNa bhASyakRtA tRtIyavikalpapraNayanamakAri prekSApUrvakAriNA kathaJcidavaktavyaH, kathaJcid vaktavyo'vaktavyAdizabdairAtmeti nirUpitam / etadeva ca vikalpatrayamadhunA bhASyakAraH sphuTataraM bhASyeNa darzayati / syAdvAdo hi dharmasamAzrayaH svasiddhasattAkasya ca dharmiNaH sattvAsattvanityatvAnityatvAdhanekaviruddhAviruddhadharmakadambakAbhyupagame sati saptabhaGgIsambhavaH, tatra sahavyavahArAbhiprAyAt trayaH sakalAdezAH, catvArastu vikalAdezAH samavaseyAH RjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtanayAbhiprAyeNa / tatrAtItavikalpatrayasvarUpabhAvanAyedamucyate bhA0-paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA, sadbhAvaparyAyayorvA, prathamo vikalpaH sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA sat / TI-paryAyAstikasyetyAdi / paryAyAstikagrahaNaM dharmaviSayasyAdvAdapratipattyartham, dharmAstvarUpitvasattvamUrtatvAdirUpA dharmiNaH pariNAmino nAtyantavyatiriktA ityatastatpraNADikayA dhamiviSayatvamapi dravyaparyAyayoH saMsRSTatvAdevaM (devameva), atra ca dravyAstikaparyAyAstikanayadvayamAtravastusamAzrayaH siddhayati syAdvAdaH, anyathA payoyanayAzraya eva vikalpasaptakena sakalava stuvyApI syAt syAdvAdaH, sato bhavanaM bhAvastadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, dharmadharmisyAdvAdaH sa cAnekarUpaH kramayugapadbhAvitvAt, suramanuSyAderzAnadarzanAdezvAtmanaH sadbhAvapayoyatvaM, zeSadhamodidravyavRttAH punarasadbhAvapayoyAH, vartamAnakAlAvadhikAH paryAyAH sadbhAvalakSaNAH, tato'nye'tItAnAgatavartamAnakAlaviziSTAstvasadbhAvaparyAyAH, tAvat pariNAmaparyAyakalApAzcAtmAdayaH padArthAH, svaparaparyAyAnantasvabhAvamekaM dravyaM sattArUpeNa vivakSitam, cetanAcetanAhaM mahAsAmAnyamutsargaH, paryAyAH zaktayo'nantAH, tatra svaparyAyAnvayavat paraparyAyavyatireko'pi vastusvabhAvAvagateraGgam, tanivRttyagrahaNe vastusadbhAvAnahaNAd vinivRttidvAreNaivAsadbhAvaparyAyopayogaH, na nivRttirabhAvaH, sa eva hi tathA svabhAvo vinivRttAzeSAnyavizeSalakSaNo nivRttizabdavAcyaH, tadevamanvayavyatirekayorvidhipratiSedhaviSayayoraniyamAtiprasaGgaparihArArtha ciduttarakiMvRttAvadyotyaviSayaM syAcchabdAgresaramapi zabdasahitaM tathAvidhAnyatamazabdaviziSTaM vA dharmadharminirdezavAkyaM prayujyate'ntarbhUtaivakAraM guNapradhAnabhAvavyakti 1 'nekaviruddhadharma' iti ka-pAThaH / 2 . rUpe viva0 ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 prakRtyartha prayuktAnyataraivakAraM vA parapratipannaikAntadharmaviziSTaM vastu kathaJcit niyamakAridharmapratyanIkaparyAyadharmasambandhIti syAt sat syAdanityanityAdidharmAtmakamitthaM dharmyapIti vA syAdvAdibhiH pratijJAyate, sulabhahetudRSTAntatvAt , ato dravyAstikanayArpaNAt so'yaM dharmyabhedenaiva vyapadezaH pratyabhijJApradhAnatvAt , poyArthikanirdezAdasyedamiti bhedabhAktvam , ekavacanAdipradarzanaM caikasyaiva sattvasyAsattvasya vA bhajanAprabhAvitamanekatvamiti pratipAdanArtham , tatra sadbhAvaparyAyanimittenAdezenArpitamAtmarUpadravyamityeva sadravyatvameva hi sadbhAvaparyAyaH, taddhi dravati paryAyAn drUyate vA taidravyamanenAkAreNArpitaM syAdastItyucyate, tasya dravyatvAdeH paryAyasyAtmapariNAmikAraNaprabhAvitatvAt tApyAcca, taccAstitvaM zeSaSavikalpApekSameva saGgatimanubhavati, sadbhAvaparyAyadvayanimittAdeva jJAnadarzanopayogadvayakAraNaka Adezo dravyam , vakSyatyupari-dravyAzrayA nirguNA guNAH (a05,sU040) iti / tathA gaNatithasadbhAvaparyAyakAraNo vA'yamAdezazcaitanyajJAnadarzanopayogAzrayo dravyamiti, evaM dve dravye bahUni vA'pyuktena prakAreNA pitAni sadbhAvaparyAyApekSayA sadyapadezabhAJji bhavanti, athavaikasadbhAvAsadbhavApekSa- smin sadbhAvaparyAyaviSaye'rpitamAdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA yA dravyasyaikatvAdi- sat tathA dvayobahuSu vibhAvyam, atiziSTasya vA dravyapadArthasyaikatvadvitvavicAra bahutvaparyAyAH, tathA ca tadargyamANaM syAdastyekatvenArpitamekasaGkhyA vizeSarUpatayaivAsti na dvitvabahutvAkAreNa, anekadhArmiNo hi vastunaH kadAcit kizcid vivakSyate, yugapadbharivaktRvivakSAyAmapyekatvAdayo yaugapadyenArpaNAvazAdupalabhyante, sakalaparyAyazaktisaGgateH pariNAminaH, ekapuruSAdhAramAtulabhrAtRbhAgineyAdizaktivat , ekena vaktrA vivakSite prayojanavazAdekatvadvitvAdi ca sambhavadapyupekSitaM prayojanAbhAvAt , atastasya tenaiva vivakSitAkAreNa kAryasiddheH syAdastyAtmetyucyate, na sarvaparyAyArpaNayA tadA tadasti tasya vaktariti prathamavikalpabhAvanA // dvitIyo vikalpaH bhA0-asadbhAvaparyAye vA, asadbhAvaparyAyayorvA, asadbhAva paryAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA'sat / TI0-asadbhAvaparyAye vetyAdinA dvitIyavikalpaM bhaavyti| Atmano jJAnadarzanAdivyatiriktA gatisthityavagAhopakArasparzAdayo'sadbhAvaparyAyA vartamAnajanmano vA'tItAnAgatAstajanmani vA'tikrAntAgAminaH sarve'pyasadbhAvaparyAyAH tadarpaNayA syAnnAstyevAtmeti, na sarvathA nAstitvapratipattiH, yadA''tmA gatyupakArakaparyAyeNArpitastadA''tmadravyamasat, tatsvabhAvakatvena tasyAdravaNAta, sadbhAvaparyAyaprabhAvitaM vA dravyaM svapariNAmiprabhAvitA vA paryAyAstatra caikamapi nAstItyato'sadityucyate,paraparyAyArpaNayA nAsti tdityrthH| zeSaM pUrvavad vibhAvyam // 1' tarSabhAva ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] _ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 415 idAnImavaktavyatAvibhAvanAyAha ____bhA0--tadubhayaparyAye vA, tadubhayaparyAyayorvA, tadubhayaparyAtRtIyo vikalpaH yeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA, na vAcyaM sadasaditi vaa| TI0-tadubhayaparyAye vetyAdi / tadityatikrAntadvayaparAmarzaH, sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayasamparigrahArthaH, ubhayazcAsau paryAyazca ubhayaparyAyo'stitvanAstitvalakSaNaH sa cAsAvubhayaparyAyazca tadubhayaparyAyastadubhayaparyAyanimittastadviSayo vA'pyAdezastenArpitamAtmatattvamastinAstirUpeNa yugapadvivakSAyAmuktaprakArabhAvanayA na zakyaM vaktumityavAcyam, tAbhyAmubhayaparyAyAbhyAmAdiSTaM yugapadAtmarUpaM dravyaM vetyAdi vikalpyate, na vAcyaM sadityasaditi vA sad dravyamasad vA dravyaM na vaktavyam, krameNa tvAdeze bhavatyetadevam, sahabhAvArpaNAyAM tu na sacchabdavAcyaM nAsacchabdAbhidheyam, ekasmin kAle tAgvidhavAcakazabdAbhAvAt // nanu ca tadubhayapayoye vetyekavacanamanupapannam, ekaparyAyavivakSAyAmavaktavyAbhAvAt / atrocyate-ubhayagrahaNAd dvayamatra gRhyate / evaM tarhi tadubhayaparyAyayorvetyasAdavizeSaH , naitadevam , yatastadubhayaparyAye vizeSavivakSayA'stitvaM hi vaparyAyaviSayaM paraparyAyaviSayaM cetyubhayaparyAyastat tu khapoyeNAvacchidyamAnamihAstIti gRhyate, tadeva ca paraparyAyeNAvacchidyamAnamAtmani nAstIti grAhyamidAnImubhayaparyAyo yugapadarpaNAyAM bhavatyavaktavyaH, itaratra tu pradhAnamedavyAkhyAyAM dvivacanAdinirdezaH samIcInaH, jAtivivakSAyAM vA jAterekatvAdekavacanasiddhiriti // evamete trayaH sakalAdezA bhASyeNaiva vibhAvitAH saGgrahavyavahArAnusAriNa Atmadravye, samprati vikalAdezAzcatvAraH paryAyanayAzrayA vaktavyAstatpratipAdanArthamAha bhASyakAraH bhA0-dezAdezena vikalpayitavyamiti / TI-itikaraNo vikalpeyattApratipAdanArthaH / paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakAntervikalpayitavyamityAha, kiM punaH kAraNaM bhASyakRtA sakalAdezatrayavaditare'pi catvAro vikalAdezA bhASyeNa noktA iti / ayamabhiprAyo bhASyakArasya lakSyate-sakalAdezasaMyogAcaturNA niSpattiriti sujJAnAH, tatrAyadvitIyavikalpasaMyoge turyavikalpaniSpattiH syAdasti ca nAsti ceti / prathamatRtIyavikalpasaMyoge paJcamavikalpaniSpattiH syAdaparyAyAdezavikalpAH sti cAvaktavyazceti / dvitIyatRtIyavikalpasaMyoge SaSThavikalpaniSpattiH syAnnAsti cAktavyazceti / prathamadvitIyatRtIyavikalpasaMyoge saptamavikalpaniSpattiH syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti / tatrAyeSu triSu vikalpeSu sakalameva dravyamAdizyate, caturthAdiSu punarvikalpIkRtaM khaNDaza Adizyate / tadAha-dezAdezenetyAdi / , 'kiM kAraNaM punarbhASyakRtA' iti ka-kha-pAThaH / 2 -- vikalIkRtaM ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin deze Adezo dezAdezastena dezAdezena vikalpanIyaM- vyAkhyeyam, AtmAditattvamityevaM vikalpacatuSTayasyApi grahaNam / tatra caturtha ubhayapradhAno vikalpaH krameNobhayasyApizabdenAbhidheyatvAt, dezAdezo hi vikalAdezastesya vastuno vaikalyaM, svena tattvenApravibhaktasyApi viviktaM guNarUpaM svarUpeNoparaJjakamapekSya pratikalpitamaMzabhedaM kRtvA'nekAntAtmakaikatvavyavasthAyAM narasiMhanarasiMhatvavat samudAyAtmakamAtmarUpamabhyupagamyAbhidhAnaM vikalAdezaH, na tu kevalasiMhasiMhatvavadetma kaikatvaparigrahAt yathA ca pratipAdanopAyArthaparikalpitAneka nIlapItAdibhAgA nirvibhAgamanekAtmakamekaM citraM sAmAnyarUpamucyate, tathA vastvapyanekadharmasvabhAvamekam dRSTazcAbhinAtmano'rthasya bhinno guNo bhedakaH, parudbhavAn paTurAsIt paTutara aipamo'nya evAbhisaMvRttaH, paTutvAtizayo guNaH sAmAnyapATavAd guNAdanyaH, sa vastuno bhedaM kalpayati, bhinnaprayojanArthinA tathAzritatvAt, anekAtmakaM caikatvamAtmAdeH, yato'nekaM zuddhAzuddhaM dravyArthamAzritya paryAyanayaM caikAtmano vRttistathAtmako'sau tadbhAvabhAvitvAd, ghaTamRdAtmakatvavat puruSapANyAdyAtmakatvavad vA, ataste tasyArambhakatvAd bhAgAH puruSasyeva pANyAdayo vastvaMzamanubhavanti krameNa vRttAH kramayaugapadyAbhyAM vA, caturthe tAvat samuccayAtmake na krameNa vRttAH, paJcamaSaSThayorapacitakramayugapad vRttAH, saptame pracitakramayaugapadyAbhyAM vRttAH saMvAsaMzvAvaktavyazcetyanekarbuddhibuddhitvAd anekabuddhirhi buddhirbhavati dravyaparyAyeSu satsu cyAtmikA, yato'nekAM sadrUpAmasadrUpAmavaktavyarUpAM ca buddhiM bhinnAmiva kramavatImivAzrityAbhinnaikAkramAvasturUpA vAkyArthabuddhirbhavati, tasmAd bhedakramapratibhAsavijJAnahetutvAd bhAgAste bhavantyatrAvibhaktasyaikasyApi vastunaH / evaM cAnekasvabhAve'rthe sati vakturicchAvazAt kadAcit kenacid rUpeNa vaktumiSyate, vivakSAyattA ca vacasaH sakalAdezatA vikalAdezatA sakalAdezavikalA- 'ca draSTavyA, dravyArthajAtyabhedAt tu sarvadravyArthabhedAnevaikaM dravyArtha manyadezotpattiH te, yadA paryAyajAtyabhedAcaikaM paryAyArtha sarvaparyAyabhedAn pratipadyate tadA svavivakSitasvajAtibhedatvAt sakalaM vastvekadravyArthAbhinnameka paryAyArthAbhedopacaritaM tadvizeSaikAbhedopacaritaM vA tanmAtramekamadvitIyAMzaM bruvan sakalAdezaH syAnnitya ityAditrividho'pi nityatvAnityatvayugapadbhAvaikatvarUpaikArthAbhidhAyI, yadA tu dravyaparyAyasAmAnyAbhyAM tadvizeSAbhyAM vA tadyaugapadyena vA vastuna ekatvaM tadatadAtmakaM samuccayAzrayaM caturthavikalpe svAMzayugapavRttaM kramavRttaM ca paJcamaSaSTasaptameSUcyate tathAvivakSAvazAt tadA tu tathApratipAdayan vikalAdezaH, te hi dravyaparyAyAstasya dezAH tadAdezenAdeza eko jhanekadeza AtmA'bhidhIyate, tatra dravyArthasAmAnyena tAvad vastutvena sannAtmA, paryAyasAmAnyenAvastu tvenAsanniti, vizeSastvAtmani svadravyatvAtmatvacetanatvadraSTRtvajJAtRtva manuSyatvAdiraneko dravyArthabhedaH, tathA zratapratiyoginaH . 1 ' taca va0 ' iti ga-pAThaH / 2 ' rUpamasyAbhidhAnaM ' 3 ' vastvaneka iti ka - pAThaH / 4 nekabuddhitvAt ' iti ka-pAThaH / 5 ''va sakalA' iti ka-pAThaH / " For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 417 paryAyA asattvAdravyatvAnAtmatvAcetanatvAdayaH, tadravyakSetrakAlabhAvasambandhajanitAzca dravyaparyAyavRttibhedAH, tatra dravyArthAdezAt svadravyatayA dravyatvam, pRthivyAditvenAdravyatvaM tadvizeSaizca ghaTAdibhiH, kSetrato'saGkhyAtAkAzadezavyApitayA, na sarvavyApitayA, kAlataH svajAtyanucchedAdabhinnakAlatA, paryAyAdezAdghaTAdivijJAnadarzanabhedAH krodhAdyutkarSApakarSabhedAca, tathA'nanta . kAlavRttasvavartanAbhedAt kAlabhedaH, bhAvato jJatvaM krodhAdimattvaM ca, evaM caturtho vikalpaH bahavo dravyArthaparyAyArthayovRttibhedAH sarve'pi tasyAMzAH, tairdravyaparyAya rUpairvaktamiSyamANo nAnArUpa Atmocyate / bhAvanA tu syAdasti ca nAsti ca, dravyArthabhedena caitanyasAmAnyenAsti, caitanyavizeSavivakSAyAM vA'styekopayogatvAt, paryAyatastu acaitanyena nAsti, ghaTopayogakAle vA paTAdhupayogenAsan, caitanyena tadvizeSeNa vA vartamAna eva tadabhAvena tadvizeSAbhAvena vartate ityubhayAdhInastasyAtmA, anyathA''tmAbhAva eva syAt / evaM sarvasiddhAnteSu padArthAH parasparaviruddhArthatvAt tadatadrUpasamuccayAtmakAzcaturthavikalpodAharaNIyAH // paJcamavikalpastu syAdasti cAvaktavyazvAtmeti, tatrAnekadravyaparyAyAtmakasya sataH kazcid dravyArthavizeSamAzrityAstItyAtmano vyapadezaH, tasyaivAnyAtmadravyapaJcamo vikalpaH sAmAnyaM tadvizeSa dvayaM vA'GgIkRtya yugapadvivakSAyAmavaktavyatA, sphuTa tarametad vibhAvyate, syAdastyAtmA dravyatvena dravyavizeSeNa vA jIvasvena manuSyatvAdinA vA dravyaparyAyasAmAnyamurIkRtya, vastutvAvastutvasattvAsattvAdinA vizeSeNa vA manuSyatvAmanuSyatvAdinA yugapadabhedavivakSAyAmavAcyaH, yataH sarve'pi tasyaikasyAmanastadaiva vikalpAH sambhavantIti // SaSThavikalpo'pi tribhirAtmabhidyazaH syAnnAsti cAvaktavyazcAtmeti, nAntareNAtmabhedaM vastugataM nAstitvamavaktavyarUpAnuviddhaM zakyaM kalpayituM vastunaH, tathApi SaSTho vikalpaH sadbhAvAt tatra nAstitvaM paryAyAzrayam, sa ca paryAyo yugapadvRttaH kramapra vRtto vA, sahAvasthAyyavirodhAdAtmano dharma ekakAla eva, yathA cetanopayogavedanAharSasamyaktvahAsyaratipuruSavedAyurgatijAtyAdisattvadravyatvAmUrtatvakartRtvabhoktRtvAnyasvAnAditvAsaGkhyAtapradezatvanityatvAdiH,kramavartI tu krodhAdeivatvAdivAlatvAdijJAnitAdiH khasthAne'nekabhedavRttaH, tatraiko'vasthito dravyArthI jIvanAmA naivAsti kazcicetanAvyatiriktaH krodhAdikramavRttadharmarUpanairantayamAtravyatirikto vA, ata eva tu dharmAstathAsanniviSTAH sattvavyapadezavyavahArabhAjo bhavantIti, ato nAsti paryAyArthAdevaMvidho dravyArthasya kazcidaMzo nAstIti tena rUpeNAbhAvAt, na punaH sarvathaiva nAstitvam, viziSTasyAbhAvasya vivakSitatvAt, paryAyAMzaH sarvArthajJAtRtvAMsatsarvavyApAraviniyogAt sarvavastutvena sanniti dravyArthAzaH, AbhyAM saha-vivakSAyAmavAcya iti dvitiiyo'shH|| 1vA'nya Atma0' iti ga-pAThaH / 2 'vatvAdijJAtAdiH devatvAdisvasthAne' iti k-kh-paatthH| 3tvAsarva0' iti k-paatthH| 53 For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 adhunA saptamavikalpazcaturbhirezaisvayaMzaH / kazcid dravyArthavizeSamAzrityAstitvaM paryAyavizeSaM ca kazcidaGgIkRtya nAstitvaM samucitarUpaM bhavati, dvayorapi prAdhAnyena vivakSitatvAt, yAta)thA dravyasAmAnyena payoyasAmAnyena ca yugapadavaktavyaH, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazcAsmeti / bhAvanA tu dravyArthAt sati dravyatve dehendriyAdivyatiriktAtmatvena vizeSeNa nAsti tvamato'sti ca nAsti ca sa evAtmA, dravyaparyAyasAmAnyasadasattvAbhyAM saptamo vikalpaH yugapadavAcya iti / evamarthAnurodhAd vivakSAvazAca saptadhaiva vacanapravRttiH, nAnyathA'pi, pravRttinimittAbhAvAta, eSa ca mArgoM dravyArthaparyAyArthAzrayaH, tau ca saGgrahAdyAtmako, saGgrahAdayazvArthazabdanayarUpeNa pradhAvitAH, tatra saGgrahavyavahArarjusatrairarthanayaiyau~ dravyArthaparyAyArthI tadAzrayaiSA saptabhaGgI / tatra anapekSitopadezakazabdavyApAramindriyAnindriyanimittamartharUpotpAditaM matijJAnam, arthanayA vaktRparicchedaviSayAH, te tvarthapRSTenaivArthe gamayanti / zabdanayAstu sAmpratikasamabhirUDhaivaMbhUtanayAH zrotRviSayAH zrutajJAnAtmakAH zabdarUparUpitavijJAnatvAcchabdapramANakAH, yacchabda Aha yathA ca tathaivArtha iti zabdapRSTenArthaparicchedaM kurvanti, ata evaiteSvabhidhAnasvarUpazuddhiparA cintA, cakSurvimalIkaraNAJjanavat / tatrArthanayAH sattvAsattvavartamAnasattvamAtraiSiNaH pratyekAtmakAH saMyuktAzca saptavidhavacananirvacanapratyalAH / viviktasattvamAtraparigrahAt sattvasaGgrahaH, anyAsattvameva satvamiti vyavahAraH, vatemAnapradhAnatvAd vatemAnameva sattvamRjusUtraH / tatra syAdastIti saGgrahaH 1 svAbhAstIti vyavahAraH 2 saGgrahavyavahArayogAt syAdavaktavyaH 3 saGgrahavyavahAravibhAgasaM yogAdeva syAdasti ca nAsti ca 4 syAdastyavaktavyazcetyatra saGgrahaH nayatrayApekSayA sahavyavahArau cAvibhaktau 5 syAnAstyavaktavyazcetyatra vyavahAraH sanasaptamagI havyavahArau cAvibhaktau 6 syAdasti nAstyavaktavyazcetyatra vibhaktau saGgaha vyavahArAvavibhaktau vA7,ityevamarthaparyAyaiH saptadhA vcnvyvhaarH| vyaJjanaparyAyAH zabdanayAste tvabhedabhedadvAreNa vacanamicchanti, zabdanayastAvat samAnaliGgAnAM samAnavacanAnAM ca zabdAnAmindrazakrapurandarAdInAM vAcyaM bhAvArthamevAbhinnamabhyupaiti, na jAtacid bhimaliGgaM bhinavacanaM vA zabdaM strI dArAstathA''po jalamiti, samabhiruDhastu pratyartha zabdanivezAdindrazakrAdInAM paryAyazabdatvaM na pratijAnIte, atyantabhinnapravRttinimittatvAd minnArthatvamepAnumanyate, ghaTazakAdizabdAnAmiveti, evaMbhUtaH punaryathAsadbhAvaM vastu vacaso gocaramApuccha tIcchati, ceSTAviSTa evArtho ghaTazabdavAcyazcitrAlekhanopayogapariNazabdanayA tatha citrakAraH, ceSTArahitastiSThan ghaTo na ghaTazabdaSAcyA, tacchandA rtharahitatvAta, kuTazabdavAcyArthavat, nApi bhuJjAnaH zayAno vA citrakArAbhidhAnAbhidheyazcitrajJAnopayogapariNatizUnyatvAd gopAlAdivat, evamabhedabhedArthavAcino'ne 1. abhyAsatvamiti' iti ka-pAThaH / 1 'kSetrAlekhyatopapoga' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 419 kaikazabdavAcyArthAvalambinatha zabdapradhAnA arthopasarjanAH zabdanayAH pradIpAdarthasya pratibhA - sakAH vyaJjanaparyAya saMjJakAH / tadevamarthavyaJjanaparyAyArpaNAnarpaNadvAraikAne kAtma kai kArtha nirUpaNavadabhidhAnapratyaya viSayA'pi bhAvanA'bhidheyA / tatra pudgaladravyapariNativizeSaH zabdo'bhidhAnaH, pudgaladravyaM cAtItavartamAnAgAmibhUriparyAyaperiNAmyarpitabhajanApekSayA sadasannityAnityAdyanekadharmAtmakam pratyayo 'pi hi grahaNalakSaNAtmadravyAMzApekSayA saGkhyAparimANAkArAdyanekarUpaparyAyApekSayA ca sadasannityAnityAdisvabhAva ityevaM sadasannityAnityAdisvabhAvaM jagat paJcAstikAyAtmakamarpitAnArpitalakSaNasakalazAstragarbhatrisUtrI vinyAsasyAdvAdaprakriyAsaGgateH siddham / 31 // bhA0--atrAha - uktaM bhavatA (a0 5, sU0 26 ) - saGghAtabhedebhyaH skandhA utpadyante iti / tat kiM saMyogamAtrAdeva saGghAto bhavati, Ahosvidasti kazcida vizeSa iti / atrocyate TI0 - annAha-uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH / pratipAditArtha smAraNaprajJenAjJaH prakRtArthazeSa sambandhamabhidhApayati, kAraNAyattajanmA kAryaprasavaH, saGghAtAt skandhAH samutpadyante, itizabdo yasmAdarthaH tacchabdastasmAdarthaH, yasmAt saGghAtAt skandhAnAmutpattiH pratidhIyate tasmAt sandehaH, kiM saMyogamAtrAdeva vyaNukAdilakSaNaH skandho bhavati, Ahosvidatyatra kazcit saMyogavizeSa iti, mAtragrahaNaM senAvanAdivat kevalasaM saktipratipAdanArtham, saMyogamAtraM na tu saMyoga vizeSAH, itizabdaH AzaGkeyattApratipattaye, AcApunalabandhahetuH ryasyApi cittaparivartI saMyogavizeSastatpratipAdanAyAtrocyate ityAha, atreti praznaviSayAbhisambandhaH yatpRSTasta nizcIyate vidhIyata iti, manISitasaMyoga vizeSAbhivyaktyarthamAha bhA0 - sati saMyoge baddhasya saGghAto bhavatIti / atrAha - atha kathaM bandho bhavatIti ? / atrAha - TI0 - satItyAdi / sati parasparasaGghaTTalakSaNe saMyoge baddhasyaiva - ekatvapariNatibhAjaH saGghAtAt skandhotpattiH, evakArArthamitikaraNam, pudgalAnAM paryAyAnantye'pi svajAtyanatikrameNa parasparavilakSaNapariNAmAhita sAmarthyAt sati saMyoga vizeSe keSAJcideva bandho na sarveSAmiti nizcitametat, saMyogavizeSAt skandhotpAdaH, na punarvyajJAyi svarUpeNa saMyogavizeSaH, tatparijJAnAya praznenopakramaM punaH parasya prakaTayati -- atrAheti / sati saGghAte bandhasya sataH skandhapariNAma iti bandhameva pRcchati - atha bandhaH kathaM bhavatIti / athetyAnantaryArthaH, baddhasya skandhapariNAmo bhavatItyukte'nantaraM ca ya eva jijJAsyate bandhaH - ekatvapariNAmaH sa kathaM - kena prakAreNAvoraNUnAM vA jAyate iti, kiM parasparAnupravezenAhosvit sArvAtmyena prave 1 * pariNatyarpitabhajanApekSayA ' iti ka kha pAThaH | 2' nnityAdi ' iti ka kha pAThaH / 3 ' jAyanta ' iti ga- pATho vicAraNIyaH / For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 zAbhAve'pIti 1 atrocyate - parasparAnupravezastAvannaivedhyate'NvorathUnAM vA zuSirAbhAvAt prAk caitannirNItaM prapaJcataH, sthApitaM cedaM - pariNati vizeSAdaNunAM sarvAmatnA bandho bhavati, ayaspiNDatejasorivAnyonyapradezAbhAve'pi guNavizeSAt sArvAtmyeneSyate bandhaH / kIdRzaH punarguNavizeSAt sa tAdRzo bandhaH syAdityAha - 420 sUtram - snigdharUkSatvAd bandhaH // 5-32 // bhA0--- snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayorbandho bhavati // 32 // ha - kimeSa ekAnta iti / / atrocyate atrAha 0 TI0 - snigdharukSayorityAdi bhASyam / sneho hi guNaH sparzAkhyaH, tatpariNAmaH snigdhaH, tathA rUkSospi, ekaH snigdho'paro rUkSaH, tayorbhAvaH strigdharUkSatvaM tatpariNAmApattiH tasmAt snigdharUkSatvAditi hetau paJcamI, aNvoraNUnAM vA bandho bhavati, strigdharUkSayoriti bhASyakatA vibhajya dvivacanaprayogopanyAso'kAri sarvAlpaskandhajJApanAya nAtaH paramalpAvayavaH skandho'sti, snigdharUkSavyavahAraH kSetrakAlaviSayo'pi bhoktaH samastIti tadvyudAsAya punalayorityAha, pUraNAd galanAcca pudgalAH, pUrakatvena skandhAn nirvartayanti, galanena skandhabhedaM vidadhati, spRSTayoriti saMyuktayornAsaMyuktayoriti, anena saMyogamAtraM gRhItaM saMyogapUrvakasakalabandhajJApanArtham, tatra bandhAt pratighAto jAyate 'NvoraNUnAM vA, pratighAtazcaikadezAvagAhe'nyonyaM pratihananam, tato raukSyasneha vizeSAd bandhaH - aNvantareNANoH zleSaH, mRdrajobhistRNAdibandhavat, santi dyaNava ekaguNasnigdhAdikrameNa saGkhyeyAsaGkhyeyAnantAnantaguNasnigdhAH, tathaikaguNarUkSAdikrameNa hInamadhyamotkRSTasa ikhyeyAsaGkhyeyAnantAnantaguNarUkSAH, toyAjAgomahiSyuSTrIkSIraghRtasnehAnumAnaprakarSAprakarSavat, cikaNatvalakSaNaH pariNAmaH snehaH, tadviparIto rUkSaH, tatazca saMzleSakAraNapariNatimaccAt sarvAtmasaMyogabandhaprasiddhiH, pratyakSazcaivaMvidhadravyANAM bandhavizeSo nAtIva yuktimapekSate, yuktirapi saMhatamahaddravyaM ghaTAdi pratyakSamaNubandhasyAnumApakam, nANusatsaMhativizeSamantareNa mahat saMhataM yujyate, evameva cApakarSaNadhAraNanodanAdivyavahArasiddhirna tvanyathA, tathAnupagrahaNAt pratIghAtaH paramANoH, lokAnte hyupagrAhakadharmadravyAbhAvAt pratihanyate'NuragatiH san tathA'NoH pratIghAto bandhanayogyaM pariNAmamantareNApyate, nApatatA ( 1 ) sparzitvAnmUrtimazvAcca, sapratighAtasya ca bandho dRSTaH zleSarUparAgAdeH, ataH suSTRcyate - snigdharUkSatvAt pudgalayoH saMyuktayorbandho bhavatIti / itikaraNa upapradarzanArthaH, evaM gRhANeti // 32 // atrAhetyAdisambandhapratipattiH / kimeSa ekAnta iti / kimiti praznArthaH, eSa , 1' noktaH' iti ka- pAThaH / 2 ' kSAdi... nantaguNarU ' iti pATha: ga-pustake nAsti, tatra tu mudraNadoSa iti spaSTaM pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 33] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 421 ityantarayogAthAbhisambandhaH, snigdhaguNAnAM rUkSaguNAnAM ca bandho bhavatIti, itishbdo'vdhaarnnaarthH| kimeSa niyama eva sarvasya snigdhaguNasya rUkSaguNena bandha iti, evaM pRSTe atrocyate ityAha / sati vidhAvavizeSeNa pravRttenikRSTamadhyamotkRSTasnigdharUkSANAmanabhipretArthaprasaGgavinivRttyarthamidamabhidadhmahe sUtram-na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // TI-atiprasaktasya vidherayamapavAdArambhaH // . bhA0-jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavati // 33 // TI-jaghanyaguNasnigdhAnAmityAdi bhASyam / prakRtatvAd bandhaH pratiSidhyate nazabdena, keSAM bandho na bhavati ? jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca / jaghane bhavo jaghanyaH, ( jaghanya ivAnyo jaghanyaH ) nikRSTa ityarthaH, jaghanyazcAsau guNazca jaghanyaguNaH ( jaghanyaguNaH) snigdho yeSAM te jaghanyaguNasnigdhAH pudgalAsteSAMjavanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandhaH pratiSidhyate, paraspareNeti sajAtIyavijAtIyavizeSapratipAdanam / svasthAne snigdhasya snigdhena neSyate bandhaH, rUkSasyApi rUkSeNa naivAsti bandhaH, tathA parasthAne'pyekaguNasnigdhasyaikaguNarUkSeNa naivAsti bandhaH, satyapyeSAM saMyoge snigdharUkSaguNatve ca na parasparamekatvapariNatilakSaNo bandhaH samasti, kiM punaH kAraNamatraiSAM bandho na bhavatIti ? tAdRgvidhapariNatizaterabhAvAt, pariNAmazaktayazca dravyANAM vicitrAH kSetrakAlAdhanurodhinyaH prayogavilasApekSAH prabhavanti, na jAtucit paryanuyogavazena paryanuyokturicchAmanurudhyate, jaghanyazca snehaguNaH stokatvAdeva jaghanyaguNarUkSaM pudgalaM na pratyalaH pariNAmayitum, tathA rUkSaguNo'pyalpatvAjaghanyaguNasnigdhaM nAtmasAtkartuM samarthaH, sakhyAvAcI cAyaM guNazabdaH, yathaika evAsya guNaH purupasyeti, AdhikyArthe vA dviguNatriguNamiti yathA, asti ca snehAdiguNAnAM prakarSApakarSabhedaH, tadyathA-jalAdajAkSIraM snigdham, ajAkSIrAd gopayaH, gopayaso mahiSIpayaH, tataH karabhIpaya ityuttarottarasnehAdhikatvam, eSAmeva pUrva pUrva rUkSam, tatraikaguNasnigdhasyaikaguNasnigdhenaiva yAdinA sarveNa sadRzena saGkhyeyAsavyeyAnantAnantaguNasnigdhena vA nAsti bandhaH, tathaiva caikaguNarUkSasyaikaguNarUkSAdibhiH sadRzairyAvadanantaguNarUkSairna bhavati bandhaH, sUtravyApArastu jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca pudgalAnAM nAsti bandhaH parasparam, zeSaM vakSyamANasUtravyAkhyeyamuktaM prasaGgataH, ityevametau jaghanyaguNasnigdharUkSI vihAyAnyeSAM madhyamotkRSTasnigdhAnAM rUkSaiH saha 1 atra cihAntastho bhAgaH ka-kha-yornAsti / 2 'lakSAdibhiH' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 snigdhaizca rUkSANAM paraspareNa bandho bhavati iti, arthApattilabhyo'yamarthaH sAmarthyAdavagamyate, sa ca yAdRzo yathA ca bhavati taM tAdRzaM tathA vakSyAmaH, ihaitAvadupayujyata iti // 33 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-jaghanyaguNavarjAnAM (snigdhAnAM) rUkSeNa rUkSANAM ca snigdhena saha bandho bhavatIti / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti / atrocyate-na javanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate___TI0-atrAhetyAdinA granthena sambandhaM vidhatte / pratipAditaM bhavatA'nantaraM jaghanyaguNasnigdharUkSayornAsti bandhaH, taniSedhAdanyeSAM jaghanyaguNavarjAnAM bandhaprasaGge sadRzAnAM pratiSedhe yatno vidheya ityApattiprApitaM cedaM dviguNanindhasyaikaguNarUkSeNa saha ekaguNasnigdhasya dviguNarUkSeNa saha bandho bhavatIti / etaduktaM bhavati-nikRSTasnigdharUkSayorbandhapratiSedhAnsadhyamotkRSTasnigdharUkSaguNAnAM paraspareNa bandhaH pratijJAto'rthataH pRthagadhikaraNAnAm / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti praznayati, prastutAnantaravacano'yamathazabdaH, tulyaguNayoH snigdhAdhikaraNayorekaikaguNayoH kimekAntenaiva pratiSedha iti prazne kRte atrocyata ityAha / atyantapratiSedha eva, kAdhikRta iti cedityAha, na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyemucyate, yathaiva snigdharUkSANAM jaghanyaviSayANAM bandhAbhAvastathaiva guNasAmye sadRzAnAM bandhAH bhAva iti sambandhanIyam / athavA snigdharUkSayorbhinAdhikaraNayorbandhapratiSedhaH kRto'tha tulyaguNayoH kiM pratipattavyamiti sAmAdadhyAhAraM kRtvA vyAkhyeyam , tulyaguNayoH snigdhAdhikaraNayo rUkSAdhikaraNayorvA kiM bandhaniSedhaH pratipattavyaH, Ahosvid bandhavidhiriti / AcArya Aha-atyantapratiSedha iti, ekAntenaiva pratiSedhaH, sa punarna jaghanyaguNAnAmityatra sUtre'dhikRtastamAzrityocyate sUtram-guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // TI0-athavA snigdharUkSaguNaH // bhA0-guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati / tadyathA-tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena, tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti // TI0-guNasAmye satItyAdi bhASyam / guNAH-snigdharUkSAsteSAM samatA sAmyaM tasmin guNasAmye, satItyanena viziSTArthI saptamI sUcayati, "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" (pA0a02, pA03,sU037)iti nimittasaptamyeSA, sati guNasAmye tulyasaGkhyatve sadRzAnAM bandho na bha. vati, guNAnAM sAmyena ye sadRzAH, na kriyAsAmyena, te sati guNasAmye sadRzAsteSAMbandho nAsti, pUrvApavAdavizeSasamarthanArthamevedaM na jaghanyaguNAnAm (sU0 33) ityabhidhAya tadvizeSamapavadate, taM cApodyamAnamudAharaNena spaSTayati / tad yathetyudAharaNopanyAsaH, tulyaguNasnigdhasya tulya. guNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarukSeNeti sAmAnyopanyAsaH samastaikaguNasnigdha For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 34 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 423 rUkSAdisamaguNa vikalpasaGgrahArthaH / tulyaguNaH snigdho yasya sa tulyaguNasnigdhaH, tulyaH snehaguNo yasyetyarthaH, tasyAnena sadRzenaiva tulyaguNasnigdhena bandho nAsti, parasparaM pariNatizakterabhAvAt, tulyabalaguNamalladvayAnyonyAnabhighAtavad, ekaguNasnigdho hi naikaguNa snigdhena badhyate, tathA'nantaparyavasAnAd dviguNAdisnigdhAH dviguNAdisnigdhaiH samaguNairanantaparyavasAnaiH saha na badhyante, evamekaguNarUkSo'pyekaguNarUkSeNa saha na badhyate tulyadurbalaguNamalladvayAnyonyAnabhighAtavadeva, tathA dviguNAdirUkSA na dviguNAdirUkSairanantAvasAnaiH saha bandhamanubhavantIti // bhA0--atrAha -- sadRzagrahaNaM kimapekSata iti 1 / atrocyate - guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti // 34 // " TI0 - atrAha - saddazagrahaNaM kimapekSata iti / evaM manyate praSTA, guNasAmye sati bandho na bhavati, yeSAM ca samA guNAH prakarSApakarSavRttAH prativiziSTasaGkhyAvacchiAste niyamena guNaiH sadRzAH ityetAvatA'bhilaSite'rthe siddhe sadRzagrahaNamatiricyamAnamaparArthApekSi bhavati, taM cAparamarthamajAnAnaH praznayati -- kimapekSate sadRzagrahaNamiti, AcAryo'pi viziSTArthapratipattaye sadRzagrahaNaM cetasi nidhAyAha - annocyata iti / guNavaiSamye sadRzAnAM dhandho bhavatIti snehaguNavaipamye rUkSaguNavaiSamye ca bandhaH samasti, keSAmata Aha-- sadRzAnAmiti / enamarthaM sadRzagrahaNamapekSate, sAdRzyaM ca snehaguNamAtranibandhanaM raukSyaguNamAtra nibandhanaM ca saGkhyAnamAzritya grAhyam, ataH sadRzAnAmapi snehaguNasAmAnyena raukSyaguNasAmAnyena ca prakarSApakarSavRttatadguNavaiSamye sati bhavatyeva bandhaH, tadyathA - ekaguNasnigdhastriguNasnigdhena, dviguNasnigdhazcaturguNasnigdhena, triguNasnigdhaH paJcaguNasnigdhena, caturguNasnigdhaH SaDguNa snigdhenetyevaM yAvadanantaguNasnigdho viSamaguNa iti / anye tvabhidadhati sUrayaH eka guNa snigdhasya dviguNasnigdhenaikaguNarUkSasya dviguNarUkSeNeti bhAvanIyam, etacca sampradAyenAgamopanibandhadarzanena ca prAyo visaMvadati ityanAdaraH // 34 // bhA0 - atrAha - kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti ? / aghocyate TI0 - aAhetyAdiH sambandhapratipAdanaparo granthaH, kimavizeSeNa guNavaiSamye sahazAnAM bandho bhavatIti, yadyavizeSeNa tata ekaguNasnigdhasya dviguNasnigdhenApi bandhaprasaGgo'niSTaM caitadA(dityA 1 ) rekamANe praSTari sUrirAha - atrocyata iti, na sarveSAmeva, zAnAM kiM tarhi ? 1-2 ' nyAbhighAta 0 ' iti gaM-pAThaH / 3 'sAmAnyaguNena' iti ga-pAThaH / 4 'tavi' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 tatvArthAdhigamasUtram sUtram - dryadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // bhA0-- dvayadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati / TI0 - hyadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavatItyAdi bhASyam / dvAbhyAM guNavizeSAbhyAmanyasmAdadhiko yaH paramANuH sa AdiryeSAM te vyadhikAdiguNAH / guNazabdo'tra guNivacanaH / guNavanto guNAH paramANava ityarthaH / tepAM vyadhikAdiguNAnAmaNUnAM sadRzAnAM bandho bhavati, sadRzAnAmiti snehasAmAnyaM rUkSasAmAnyaM cAzritya sAdRzyaM vyAkhyeyam / bhA0--tadyathA -- snigdhasya dviguNAdhikasnigdhena dviguNAdyadhikasnigdhasya eka guNasnigdhena, rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa, dviguNAdyadhikarUkSasya ekaguNarUkSeNa, ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati / atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH, pratiSedha vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // 35 // [ adhyAya: 5 , , TI0 - tadyathA - snigdhasyetyAdinodAharati / [ekaguNa ]snigdhasyetyanukte'pi saGkhyA gamyate guNazca sAmarthyAt, dviguNAdyadhikasnigdhenANunA, dvAbhyAM snehaguNa vizeSAbhyAmekaguNasnigdhAdadhiko yastena sahAsti bandhaH, yathaikaguNasnigdha ekastadanyastriguNasnigdhaH, atraikaguNasnigdhasyaikaH samAno guNastriguNa snigdhe (skandhe) aNau vA zeSeNa guNadvayenAdhikaH, dviguNAdyadhikasnigdhenetyAdigrahaNAdekaguNasnigdhasya caturguNapaJcaguNasnigdhenApi bandhasiddhiH, tathA dviguNAdyakisnigdhasyaikaguNasnigdhena saha bandhasambhavaH / nanu ca prathamavikalpAnnAsti kacid vizeSo'sya sphuTa:, satyaM, na kazcid bheda:, tathApi tu bandho vyAdivRttiH, tatra badhyamAnayorvadhyamAnAnAM vA SaSThayantatve tRtIyAntatve vA bandhAvizeSa iti pratipattyarthamubhayathoccAraNaM cakAra bhASyakAraH // rUkSasyApItyAdibhASyamuktaprakAreNaiva gamanIyam evaM vyadhikAdiguNAnAM snehavatAM raukSyavatAM ca yathoktalakSaNo bandho bhavatItyucyate, pratiSedhavyAvRttipradarzanArthaM bhavati tuzabdopAdAnam / vyadhikAdiguNAnAM bandhAbhyanujJAne cArthApattilabhyaphalapradarzanArthamidamAha - ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati, prativiziSTapariNatizakterabhAvAt, ekaguNasnigdhayahi dviguNasnigdho'NurekaguNAdhikaH, dviguNasnigdhasya triguNasnigdha ekaguNAdhikaH, triguNasnigdhasya caturguNastrigdha ekAdhika ityAdi yAvadanantaguNa ekAdhika iti, evaM rUkSasyApi vAcyam, ekAdiguNAdhikayorityatrAdigrahaNAd dviguNasya triguNena saha nAsti bandhaH, tatrApi dviguNakaguNAdhikati dvivacanam, evaM zeSavikalpayojanamapi kAryam, tuzabdaH kaimarthakyAta sUtra ityAzaGkite bhASyakRddAha - atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH / tuzabdasyAnekArthavRttitve satyapyatra sUtre vyAvRttirvizeSaNaM cobhayamarthaH parigRhyate, vyAvRttizca vizeSaNaM ca vyAvRttivizeSaNe arthaste yasya sa tathoktaH, tatra vyAvRttiH - nivRttiH, vizeSyate'neneti vizeSaNaM, tadartho yasyAsau vyAvRttivizeSaNArthaH, kasya punarvyAvRttiH kiM vA vizeSyamANamityAha - pratiSedhaM For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35) svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 425 vyAvartayati bandhaM ca vizeSayatIti / na jaghanyaguNAnAmiti prakRtapratiSedhastaM vyAvartayati, yathA'dhikRtaM ca bandhaM vizinaSTi, guNavaiSamye sati sadRzAnAM guNadvayAdhikAnAM bandho bhavatItyevizeSaNArthaH, tatazca vyAvRtte pratiSedhe bandhe ca vizeSite adhikAdiguNAnAM bandhaH siddho nirapavAda iti // AgamagAthAsaMvAdI cAyaM sUtracatuSTayAthe:"niddhassa nidreNa duAdhieNa, lukkhassa lukkheNa duAdhieNa / niddhassa lukkheNa uveti baMdho, jahaNNavajjo visame same vaa||1||"-prjnyaa0 gA0 200 __ guNavaiSamye sadRzAnAM vyadhikAdiguNAnAM tu bandho bhavatItyasya vAcakaM gAthAzakalamAdyaM, snigdhasya snigdhena saha rUkSasyApi rUkSeNa saheti, tatazca "guNasAmye sadRzAnAM" (sU0 34) bhavati bandha ityetat sUtraM labdham / atha snigdharUkSayoH paraspareNa kathamityAha-pAzcAtyamadhem / etena ca "snigdharUkSatvAd bandhaH" (sU0 32), "na jaghanyaguNAnAm" (sU0 33) iti sUtradvayaparigrahaH / snigdhaguNarUkSayozca jaghanyaguNavarjaH paraspareNa viSamaguNayoH samaguNayozca bandho bhavatIti // 35 // bhA0-atrAha-paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSu AhosvivyavasthitA iti / atrocyate-avyavasthitAH / kutaH1 prinnaamaat| atrAha-bayorapi badhyamAnayoguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti // ucyate TI0-atrAha-paramANuSvityAdinA granthena sUtraM sambadhAti / atretyautsargike bandhalakSaNe sApavAde pratipAdite pRcchatyajAnAnaH, pariNAmavizeSo hi bandhaH, sa ca snigdhe rUkSalakSaNapariNAmAntarApAdyaH, ataH paramANuSuye sparzAdiguNapariNAmAH skandheSu vA zabdAdayaste kiM nityAHsarvadA vyavasthitAsteSu paramANvAdiSvAhosvivyavasthitA-bhUtvA punarna bhavantIti / ayamabhiprAyaH praznayituH-paramANavaH saMhanyamAnA dvipradezAdikaskandhAkRtyA pariNamante parimaNDalAdipazcaprakArasaMsthAnarUpeNa veti. tatra yadi vyavasthitAH paramANuSu pariNAmAH sparzAdayaH skandheSu vA spazAdizabdAdayastatasteSAM vyavasthitatvAt sarvadA notpAdo na vinAzaH, tau cAntareNa snigdharUkSaguNayoraNvoH pariNAmAbhAve tadavasthayoH kuto ghaNukAdiskandhapariNAma:! skandheSu vA sparzAdizabdAdipariNAmasyaikasyaiva nityatayeSTatvAt shesssprshaadishbdaadiprinnaamaamaabH| athAvyavasthitAH,sarvamiSyamANamupapannam, pUrvakapariNAmatyAgenottarapariNAmAntarAbhyupagame sparzAdayo'nye cAnye ca sparzAdizabdAdayazca kSetrakAladravyabhAvapariNAma vizeSAH syurityavagamyeta yathApariNAmaM vastviti, tana jAne kathametaditi, sati cApyavyavasthitatve kiM samaguNaH samaguNatayaiva pariNamayatyuta viSamaguNatayA'pIti sandihAnaM pratIdamatrocyate-avyava1. snigdhasya snigdhena dvayAdhikena, rUkSasya rUkSeNa dvayAdhikena / snigdhasya rUkSeNopaiti bandho, jaghanyava| viSamaH samo vA // 2. pAtotthaH' iti k-paatthH| 'viSamatayA' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 sthitAH paramANuskandheSu sparzAdayaH, sparzAdizabdAdayazceti, anavasthitatve pratijJAte punaH praznayati-kutaH punaranavasthitatvam ? evaM manyate-kiM pratijJAmAtreNAnavasthitatvamuta kAcid yuktirapyastIti ? evamAzaGkite yuktimAha-pariNAmAditi / "tadbhAvalakSaNaH pariNAmo" vakSyate (sU0 41), sa eva hi paramANuH skandho vA dravyatvAdijAtisvabhAvamajahata sparzAntarAdiguNaM zabdAntarAdiguNaM pratipadyate, sparzAdisAmAnyamahataH paramANvAdayaH sparzAdivizepAnAsAdayanti, ato'vasthitAnavasthitatvamepAM sparzAdInAm, pariNatAro hi svazaktiNaTavabhAjo maricalavaNahiGgvAdayaH pariNamyaM vastu kathitatakrAdisvAdvAdyAkAreNAtmasAtkurvanto dRSTAH, kecit tu dadhiguDAdayaH pariNamanazaktisvAbhAvyAt parasparapariNatihetavaH, pUrveSAmekataH pariNatizaktiH pATavAtizayAta, evaM pariNAmAdanavasthitAH sparzAdizabdAdayaH, pariNAmAnavasthitatve pratipAdite labdhAvakAzaH punaH atrAha-dvayorapi badhyamAnayoguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti / evaM manyate-bhavatu pariNativizeSAdanavasthitaM guNavattvam, aNvostu badhyamAnayoguNavattve sati tulyaguNayorviSamaguNayorvA saGkhyayA dviguNasnigdhasya dviguNarUkSasya vetyAdestathaikaguNasnigdhasya triguNasnigdhasya cetyAderekaguNarUkSasya triguNarU. kSAdeH kathaM-kena prakAreNa pariNAmo bhavati / ayamabhiprAyaH-kiM dviguNasnigdho dviguNarUkSaM snehAtmatayA pariNamayatyuta dviguNarUkSo dviguNasnigdhaM rUkSAtmatayA pariNamayatIti ? evaM zeSavikalpA draSTavyAH / tathA kimekaguNasnigdhastriguNasnigdhamAtmasAtkarotItyevaM triguNasnigdhA ekaguNasnigdhamityAdisandehavicchedAyAtrocyate sUtram bandhe samAdhikau pAriNAmikau // 5-36 // TI-bandhanaM bandhaH-saMyogaH, samaH-tulyaH, sa ca guNataH parigRhyate, evaM ca yasyAsau samastasyetaro'pi samo bhavati, adhikaguNo'pi yadapekSayA''dhikyaM labhate sa hInaH, sUtre ca sAkSAt samAdhiko pAriNAmikAveva gRhIto, na tu pariNAmyaH samo hInaguNo vetyato bandhazabdopAdAnAdiSTalAbhaH, sambandho hi yAdivRttirityuktam, evaM ca dvitIyaH samo hInazca sAmarthyAd bandhapariprApita iti, etadeva bhASyeNa darzayati ___ bhA0-dhandhe sati samaguNasya saimaguNapariNAmako bhavati / adhikaguNo hInaspeti // 36 // TI-sati bandhe-saGghaddhalakSaNe visrasAdvAreNa tulyaguNo dviguNasnigdhastulyaguNastadviguNarUkSasya pariNAmaka:-svamatena snehaguNena rUkSaguNamAtmasAtkaroti, evaM rUkSaguNaH 1' jahantaH' iti g-paatthH| 2 'zaktipATavA' iti k-paatthH| 3 ' NAmako' iti ka-sa-pAThaH / / 'samaguNaH pari0' iti pratibhAti / 5 'guNasya dviguNaH' iti pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 37] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 427 kadAcit pariNAmakaH, svagatena rUkSaguNena snehaguNamAtmasAtkaroti pariNAmayatIti, guNasA. mye tu sadRzAnAM bandhapratiSedhaH, imautu visadRzAveko dviguNasnigdho'nyo dviguNarUkSaH, sneharUkSayozca bhinnajAtIyatvAnnAsti sAdRzyam, tathA'dhikaguNaH-triguNasnigdho hInaguNasya-ekaguNasnigdhasya pariNamayitA, anena hokaguNasnigdhastriguNasnigdhatAmApadyate, kastUrikAMzAnuviddhavilepanavat, etAvaJca bandhajAtaM samaguNayorviSamaguNayorvA pariNamyatvaM ca, itaramAtmasAtkurvan pariNamata iti pariNAmakaH, pariNamyaguNasaGkhyAmAkSipya vA svaguNasaGkhyAmajahat pariNamata iti pariNAmakaH, athavA pariNamanaM pariNAmastaM karoti-pariNAmayati pariNAmakaH, AtmarUpeNa parasyApi pariNAmaM karotItyevaM prakRtyantaNijantatvayorna kazcid virodha iti // 36 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a05, sU0 2)--dravyANi jIvAzceti / tat kimuddezata eva dravyANAM prasiddhirAhosvillakSaNato'pIti ? / atrocyate-lakSaNato'pi prasiddhiH, taducyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdinA sUtrasambandhamAcaSTe / atra zAstre bhavatAbhihitaM pazcamAdhyAye vo-dravyANijIvAzca(a05,sU02)iti, dharmAdharmAkAzapudalA dravyANi jIvAzcesyevaM paJca dravyANi prathamamuddiSTAni-sAmAnyenoktAnIti, na tu dravyalakSaNamapadiSTam, evaMlakSaNakaM dravyamiti, yasmAd dravyazabdenoktA dharmAdayaH tasAta kimuddezata eva-sAmAnyAbhidhAnamAtrAdeva dravyANAM-dharmAdInAM svarUpaprasiddhiH-svarUpaparijJAnamAhosvidastikiJcid vaizeSikamasAdhAraNalakSaNamiti / evaM manyate-prativyakti pratiniyamAt lakSaNasya yathA'vasthitalakSyapariccheditvAduddezatastAvaneSyate prasiddhiH, kiM tarhi ? lakSaNata iSyate, tatazca yato lakSaNataH prasiddhirdharmAdidravye tadapadeSTavyam , yathA''tmano'sAdhAraNaM sAkArAnAkAropayogalakSaNam, sAmAnyavizeSasaMjJAvyavahAryAzca sarve prAvacanAH padArthA iti // nanu cotpAdavyayadhauvyayuktaM saditi sAmAnyalakSaNamukta(sU029), satyametat, amunA tu praznaprasareNa vizeSalakSaNamabhidhApayati praznayitA-kiM dravyaM ke vA dharmA iti, dravyasya dharmANAM ca vizeSAvagatijijJAsArtha praznaH, AcAryo'pi vaizeSikaM lakSaNaM manasi sannivezyAtrocyata ityAha, kimucyate ?-lakSaNato'pi prasiddhiH, apizabdAduddezato'pi asAdhAraNaM lakSaNaM, tasmAllakSaNAd yathA dravyapadArthe prasiddhiHviziSTavijJAnotpAdo vijJAturbhavati tathA tllkssnnmucyte|| sUtram-guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // bhA0-guNAn lakSaNato vkssyaamH(mu040)| bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca pryaayH| tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam / guNapoyA asya santyasmin vA santIti guNapayAyavat // 37 // 1'ca' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 TI0 - guNAn lakSaNato vakSyAma ityAdi bhASyam / saGkhyeyAsaGkhyeyAnantasakhyayA sakhyAyamAnatvAd guNAH - zaktivizeSAH, ta eva krameNa saha ca bhavantaH sarvatomukhasvAd bhedAH - paryAyAstAn guNAn piNDaghaTakapAlAdIn rUpAdIMzca, lakSaNataH asAdhAraNazaktivizeSAt, abhidhAsyAmaH (sU0 40 ) - " dravyAzrayA nirguNA guNAH " ityatra, dravyasya hi guNaparyAyAH pariNativizeSAH sambhavanti, na tu guNaparyAyANAM kecidanye guNaparyAyAH santI - tyevaM bhAvayiSyAmaH / vyavahAranayasamAzrayaNena tu guNAH paryAyA iti vA bhedena vyavahAraH pravacane, yugapadasthAyino guNA rUpAdayaH, ayugapadavasthAyinaH paryAyAH, vastutaH paryAyA guNA ityaikAtmyam / yata Aha 428 " do pajjave duguNie labhati u egAo davvAo " (Avazyaka niryuktau gA064) / tathA""taM taha jANAti jiNo, apajjave jANaNA natthi" (Ava0 ni0 gA0 194) / tathA66 devvapyabhavA ya guNA na guNappabhavAI davvAI " ( Ava0 ni0 gA0 193 ) / evamekamevedamiti manyamAna Aha- bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH, bhAvAdanyo bhAvo bhAvAntaram, samabhirUDhanayAbhiprAyeNendanazakanapUrdAraNAdayo'rthavizeSA rUpAdayazca bhAvAntarA bhAvabhedAH saMjJAntarANAM pravRttau nimittabhUtAH, saMjJAntaraM cendrazakrapurandararUpAdi, evamarthabhedAH saMjJAbhedAzca guNaparyAyA nizcIyanta iti, tadetadubhayaM vyavahAranizcayAtmakaM guNazabdAbhidheyaM paryAyazabdAbhidheyaM ca yatra- yasmin sthityaMze vidyate - sAmAnyalakSaNe'sti tadbhAvalakSaNapariNatitayA'vasthitalakSaNaM dravyamiti, anena caitat pratipAdyate - dravyaM pariNAmi, guNaparyAyAH pariNAmAH prasavavyayalakSaNA iti / etadeva spaSTayati-guNaparyAyA ityAdinA / uktAH prathamaM guNaparyAyAH, asyAsmin yA vidyanta iti matvarthamupalakSayati, asyaite rUpAdayaH piNDAdayazca tadbhAvalakSaNapariNAmAH santi, na jAtucinniSpariNAmaM dravyamupatiSThate, vikAralakSaNA ceyaM SaSThI, yavAnAM dhAnA iti yathA, vAstu dravyatvasavamUrtIdyaparityajanta eva dhAnAkAreNa vikriyante, na ca vikAro'tyantameva prakRterbhedena vartate, tadanvayavad dazAsu suvarNAGgulIyakAdivat, nApyekAntena bhedaH, saMjJAprayojanAdipratiniyamAt, tathA kadAcit pariNAmipariNAmayorAdhArAdheya vivekSAyAM vyAvahArikyAM bhedapradhAnAyAmasmin pariNAmini sthityaMze rUpAdipiNDAdayaH pariNAmAH santi bhedAntarakalpanayA, tathA''tmani caitanyam, AtmA tu jJAnAdyAkAreNa pariNamamAno'satyapi bhede 1' dvau paryavau dviguNitau labhate tu ekasmin dravye / 2 tat tathA jAnAti jinaH aparyave jJAnaM nAsti / 3 dravyaprabhavAzca guNA, na guNaprabhavANi dravyANi / 4 vivakSayA' iti ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 38 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 429 bhedena vyavahiyate caitanyamAtmanIti / evaM saiva pudgaladravyajAtiH svarUpamajahatI samAsAditatattadguNavizeSarUpAdipiNDAdivyapadeze heturityataH kathaJcid bhedAbhedasvarUpaM guNaparyAyavad dravyamucyate, tathA dharmAdharmAkAzajIvadravyANyapi guNaparyAyavanti bhAvayitavyAni prAgabhihitakrameNa, dravyaM hi bhavyaM yogyaM sahakramabhuvAM guNaparyAyANAm, atra cAgurulaghuprabhRtayaH sahabhuvo guNAH, paryAyAH kramabhuvaH, punargatisthityavagAhajJAnadarzananArakAdayo guNaparyAyAH pUrvameva bhAvitA iti // 37 // evaM guNaparyAyapariNAmi dravyalakSaNamiti prapaJce nirNIte para AzaGkate - dharmAdharmAdIni dravyANi paJca svapariNAmalakSaNaguNaparyAyAtmakAni vyAvarNita vividhopakArANi pradarzitAni, tatra kAlasyApi pUrvamupakAro varNita eva vartanAdiguNaparyAyalakSaNaH, sa ca kAlo dravyamityevaM na pUrvaM nAdhunA vyAkhyAtaH, na copakArakamantareNopakAraH samasti zakyaM vaktum, vartanAdirUpakAraH sopakArakaH sthityAdivadupakAratvAt, tat kimayaM smRtipramoSo yuSmAkaM yena viviktopakArAdhAraH kAlo dravyaM noktaH ? Ahosvid dharmAdidravyapaJcakasAdhya evAyaM vartanAdivyApAra iti viracitaprabhe zrotari siddhasAdhyatodvibhAvayiSAdvAreNa sUrirAhasUtram -- kAlazvatyeke / / 5-38 // kAlasya dravyatvam 1 TI0 - viziSTamaryAdAvacchinnordhvAdho'rdhatRtIyadvIpAbhyantaravartijIvAdidravyaiH pariNamadbhiH svata eva kalpate gamyate prathyate'pekSyate kAraNatayA'sAviti kAlo'pekSAkAraNam, balAkAprasave garjitadhvanivat, pApaviratau vA prabodhavat cazabdo dravyAkarSaNArthaH, kAlaca dravyaM SaSThaM bhavati, itizabda evaMzabdArthe, evamiti yuktyabhidhAnena prakArAntareNa ca na niryuktikaM dravyatvamAcakSate kAlasya, eke ityasahAyArtha ekazabdaH, ekasya nayasya bhedalakSaNasya pratipattAraH tadupayogAnanyatvAde ke'napekSitadravyAstikana yadarzanAH kAlazca dravyAntaraM bhavatItyAcakSate / etadeva bhASyeNa sopapattikaM sphuTayati bhA0- eke tvAcAryA vyAcakSate - kAlo'pi dravyamiti // 38 // TI0 - eke tvAcAryA ityAdinA / eke nayavAkyAntarapradhAnA vizeSeNAcakSate - vyaktIkurvanti yuktyA, parAparapratyayAbhidhAne tAvadatyantaprasiddhatvAnnirnimitte nAbhyupagantuM zakye, yaccAnayornimittaM sa kAlaH, tadyathA - yuvasthavirayoH siddhe paratvAparatve dezakRte parAparadezayogAt / atha dRSTo'paradezayukte tvaparasminnapi sthavire parapratyayaH parAbhidhAnaM ca tathaiva ca paradezasaMyogAt parasminnapi yUnyaparapratyayo'parAbhidhAnaM ca tAvetau vyatikarasvabhAvAvabhi , 1' sahajakrama ' iti ka-pAThaH / 2. 'dRSTo'rvAgUpara0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 dhAnapratyayau yannimittau tatkAraNamasti kAladravyaM, kAlApekSe paratvAparatve tannimitte ca pratyayAbhidhAne prAdurbhavataH paramaparamiti, tathA yugapadayugapaditi yanimitte pratyayAbhidhAne sa . kAlaH, nimittavizeSe hi pratyayavizeSaH siddhayatyabhidhAnavizeSazca, kAladravyasya pArthakyam zuklakRSNAdivat / dRSTazcAyaM digdezakAraNakAryakartRvyatirekeNa pratyayo yugapadayugapaditi, sa cAyaM nAnimitto bhavitumarhati, yacca nimitta sa kAlaH / idamuktaM bhavati-tulyakAryeSu kartRSu sAdhAraNakartRkeSu ca kAryeSu pRthak pRthaya vyavasthiteSu kRtaM kriyate kartavyamityetasmin nirUDhe kartRkartavyabhede ca sati yugapadayugapaJca kRtaM kriyate kartavyamityetamavadhiM kRtvA'bhidhIyate, yataH so'rtho'nyaH kAlasaMjJaH, kRtAdInAM yogapadyAyogapadye'nyanimittAsambhavAt , na cAnimittametadabhidhAnam , tathA samAnakAryAvasthAnalakSaNeSu karmasu kartari ca vyavasthite yata etad bhavati ciraM kSipramiti so'nyo'rthaH kAlaH, na cAkaramAdayaM pratyayaH, tasmAt yatsadbhAve bhavatyeSa pratyayo yadabhAve ca na bhavati sa kaalH| tuzabdo vizeSaparigrahArthaH, sa ca vizeSo bhedapradhAno nayaH, tadvalena kAlo'pIti, apizabdazvazabdArthaH, kAlazca dravyAntaramAgame nirUpitamiti kathayanti-"keti NaM bhaMte ! davA paNNattA goyamA cha davvA paNNattA, taM jahA-dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhaasme"|| vinivRttau vA tuzabdaH, kasya vyAvartakaH? dharmAstikAyAdipaJcakAvyatiriktakAlapariNativAdino dravyanayasyeti, evaM kAlo'sti, sa cApekSAkAraNam , tathAhyazvo'dyAdIni kAlavacanAni svarUpavijJAnavyatiriktamukhyabAhyArthanibandhanAni asamAsapadatvAcchuddhaikapadatvAd rUpazabdavat , tathA hyaAdIni kAlavacanAni yathArthAni yathAbhyupagamamAptaistathAbhidhIyamAnatvAt , pramANAvagamyaHprameyo'rtha ityevaMvidhavacanavat / evaM ca sati tadbhAvapariNAmalakSaNasUtrasamupanItaikavAkyabhAvasyotpAdavyayadhrauvyayuktaM sad(sU029) guNapayoyavad dravyam(sU0 37)ityetallakSaNasUtradvayasyAzeSapadArthavyApitvena kAlasyApi sattvadravyatvapariNAmitvadharmasadbhAvaH siddhaH // nanu ca kAlo nAmAvibhAgI paramaniruddhaH samaya evaikaH samucchinnapUrvAparakoTiH, ata eva cAstikAya iti neSTaH, pradezarahitatvAt , tasya ca prAgabhAvapradhvaMsA. bhAvAvasthe asatyAveva vatsyavRttazabdAbhidheye, tatazcotpAdavyayadhrauvyayogitA kutaH? kuto vA guNaparyAyavadravyatA kAlasyeti / atrocyate-jinavacanamanekanayazatavibhaGgavRttivyanusyUtasa kalavastubhUmivyApi pradhAnopasarjanIkRtetaretararUpadravyapayoyobhayanayAvakAle utpAdAdimattA lambi na kacidekAntena pratiSThate, prathitamevaitat , yataH yo'pi hyasAva vibhAgaH paramaniruddhaH samaya eko niSpradezaH so'pi dravyaparyAyAvavaddhavRttireveti, dravyArtharUpeNa pratiparyAyamutpAdavyayadhamo'pi svarUpAnanyabhUtakramAkramamAvyanA 1 kati bhadanta ! dravyANi prajJaptAni ? gautama ! SaD dravyANi prajJaptAni, tadyathA-dharmAstikAyaH, jIvAstikAyaH, bhAkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, addhaasmyH| For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 38] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam dyaparyavasAnAnantasaGkhyapariNAmaparyAyapravAhavyApinamekamevAtmAnamAtanoti, atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi kAlaH kAla ityavizeSazruteH sarvadA dhrauvyAMzAvalambanAt sAmAnyaparamArtha eva, ataH sanneva na kadAcidapyasan , sa eva hyaHprabhRtiparyAyairutpAdavyayasvabhAvaiH pratiparyAyamAghAtasvarUpatvAdAvirbhAvatirobhAvAvanubhavan vinAzIti, tadyathA-zvobhAvena vinazyAdyatvena prAdurbhavati, adyatvenApi vinazya hyastvenotpadyate, kAlatvena tu zvo'dyahya paryAyeSu sambhavitvAdanvayarUpatvAd dhruva eva, tato ya evotpadyate sa eva vinazyati dravyArthataH sa evAvatiSThate ananyatvAt sarvadApi, tathA ya eva vinazyati sa evotpadyate'vatiSThate cetyutpAdavyayadhrauvyANyekAdhikaraNAnIti, na hi zvo'dyAdaya utpAdavinAzAH kAladhrauvyamantareNa, ni:jatvAnnirAdhAratvAt khapuSpavat , nApi kAladhrauvyaM hyaHprabhRtyutpAdavinAzAvantareNa, apariNAmitvAda vyomotpalAdivadeva / tasmAdevaM nirUpite vRtto vaya'ti ca dravyArthatvena kAlaH sadbhiH svaparyAyairAmRSTo vivakSita upanIto'stIti bhAvitameva // paryAyArthatayA tvatyantaviviktarUpatvAt paryAyANAM pratyutpannamAtraviSayatvAdatItAnAgatayorabhAvAdeva na vRtto nApi vaya'nniti, tena prakAreNAsattvam / ataH syAt sattvaM syAnnAstitvamiti vyavasthAnAt san guNaparyAyavAMzca kAlaH , eSa ca nivatekahetoH karmaNaH kAlo'pekSAkAraNaM manuSyaloke pratyakSaliGgaH, tAni ca liGgAni pratiniyamavartIni varSoSNazItavAtAzanihimataDidabhragarjitolkAGkurakisalayapatraphalaharitaprasUnodayapravAsatArAnucakrakramAdIni, tathA prayogo'pi-pratiniyatavyayasthAbhAvino varSA divanaspatyAdipariNAmA yathAsvaM pariNAmikAraNavyatiriktApekSAkAraNadravyAntaravRttisApekSaprAdurbhAvAH, asantataikarUpapariNAmatve sati pratiniyatavyavasthayotpadyamAnatvAt , tadAnImAtmalAbhatvAta , tadbhAvamApAdyamAnatvAd , bahiHprakAzApekSirUpAntaravinizcayAbhimukhIbhUtacakSarindriyavijJAnavata, svasamaye vA dharmAdharmadravyopakArajanitajIvapudgalagatisthitivata, ardhavatIyadvIpavyApitve'pi samayasya bhogabhUmiSu nAsti kiJcit kAlaliGgaM, vyavasthitapariNAmatvAta, yataH sambhavatAmarthAnAM svayaM svabhAvena kAlo'pekSAheturuktaH, na nirvartaka iti / evaM tabasambhavi liGgo'pi bhogabhUmiSu yathA'sti kAlastathA'rdhatRtIyadvIpakSetrAd bahirapi bhAvavRttI ... kimiti nAbhyupagamyate ? api ca-vartanaM tatrAsti paratvAparatvAdikAlasyApakSitA liGgaca. pratyakSadRzyamAnakAlaliGgatvAd bharatAdikSetravat syAt tatra kAla iti, atrocyate--satyAmapi tatra bhAvAnAM vRttAvavizeSeNa tasyAH kAlaliGgatvAbhAva ityasiddhatA hetoH| nahi sarvA vRttiH kaalaapekssaa| yatra tu kAlastatrAsau vartanAdyAkAreNa pariNamata iti niymH| kadAcid vA zaGketa paraH bAhyadvIpeSu vRttirbhAvAnAM kAlApekSA vRttizabdavAcyasvAt prayoganirapekSehatyacUtakusumavRttivaditi, etadapyayuktam, aloko hi samprati vidyamAnatvAd vartate, na ca tatra kAlo'stItyanekAntikatvAt, samayavRtyA vo'nekAntaH, 1'nantarasaMkhya ' iti ka-pAThaH / 2'vatsyeti naitena' iti ka-pAThaH / 3 'paravyakta iti prtyntre| iti ga-TI-pAThaH / 4 'zabdAvAcyatvAt' iti k-paatthH| 5' vA'naikAntaH' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 tasmAnmAnuSaloka eva kAlaH, sa ca pariNAmI, na punareka eva vicchinnamuktAvalImaNivadavidyamAnapUrvAparakoTirvartamAnaH samayo'bhyupeyate, niranvayasamayotpAdavinAzaprasakteH, ekanayAtralambitvaM caitraM syAt, ato'narpitadravya nayamatAnusAribhiH santatipakSapratijJAnAd vidyamAnataiva pUrvottarasamayayoH, vartamAnasamaya evottara samayarUpeNotpadyate tathApariNAmAt, nApUrvamutpadyate khapuSpAdi, nApi niranvayameva kiJcid vinazyati kAryatvAt tatsantAnapatitatvAdupAntyasantAnanirUpatvAt na punaH sarvathaivodbhavavinAzau nirAdhArAveva, dhauvyaM tayorAdhArastasmin sati tayorbhAvAditi / yacca paratvAparatvAdi kAlaliGgamabhyadhAyi prAk tadapi nayAntarAbhiprAyAdeva, anyathA tu sthitivizeSApekSe hi paratvAparatve, SaSTivarSAd varSazatikaH parAparatvAdeH paraH, aparaH SaSTivarSa iti, sa ca sthAnavizeSaH paSTirvarSANAM zataM varSANAsthitivizeSApekSitA miti sthitereva, sA ca sattvApekSA, astitvAdeva bhAvAnAm, astitvaM cAnapekSamityuktam, tasmAt kAlApekSe paratvAparatve na bhavataH, yaugapadyamapi kartRSu vyavasthitaM teSAmeva kartRRNAM kAMzcit kriyAvizeSAnapekSate, na kAlam, na ca te kriyAvizeSAstAbhyaH kriyAbhyo 'tyantameva nAnA bhavitumarhanti, yadA tu kAkatAlIyenaikaH kartA tathAvidhakriyAmApadyate'nyo'pi kartA tathaiva tatkriyApariNatastadA yugapaditi vyapadezaH, evamayugapadityapi bhAvanIyam // tathA cirakSiprayoreSa eva prapaJcaH, te ca gativizeSApekSe, gatizca paramANvAdidravyapratibaddheti // atha kasmAdAdAvekanayAlambanena sUtrArthamupakramya punarnayadvayenopasaMharati bhavAnityAkSipte'bhidhIyate - viviktArthasUtrArthadarzanArthatvAt, A hi SaSThaM kAladravyamitarad dravyaviviktaM darzayatye kanayapravRtteH / na ca jaine pravacane kathideko nayaH samastaM vastusvarUpaM pratipAdayituM pratyala:, yatastatpratidvandvinayAnusAri sUtramaparamAgame'sti""kimidaM bhaMte ! kAlotti pavaccati ? goyamA ! jIvA caiva ajIvA ceva" / idaM hi sUtramastikAyapaJcakAvyatiriktakAlapratipAdanAya tIrthakRtopAdezi, jIvAjIvadravyaparyAyaH kAla iti sUtrArthaH, kalanaM kAlaH-prativiziSTaparyAyotpAdasaGkhyAnam, kalyate vA'nena vastviti kAlaH, sa ca vartanAdirUpo dravyasyaiva paryAyaH, tatra svayaM sadbhAvena vartamAnamarthaM yA pracokAlasya paryAyatA dayati vartasva vartasva mA na vartiSThAH hetumaNNici "NyAsazrantho yuc" (pA0 a03, pA0 3, sU0 107) iti strIliGge bhAve vartanA kriyA, sA ca vartiturbhA vAdanarthAntaraM kAlastatpariNAmatvAt, dravyameva kAla iti karmadhArayavRttirdravyArthAbhedavivakSAyAm, nahi vartanAdikriyAbhyo bhinnaM dravyamasti, ekasyApi samayasya pratidravyamabhedena vRttatvAdAna 1' yatA vartamAna' iti ka-kha- pAThaH / 2' prasRteH' iti ka-pAThaH / 3 'samastavastu' iti ka-pAThaH / 4 kimidaM bhadanta ! kAla iti procyate ? gautama ! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / 5 " samayAi vA AvaliyAi vA jIvAti yA ajIvAti yA pabuccai " iti pAThastu sthAnAGge ( sU0 95 ), 6' dravyasyaiva paryAya:' iti ka-kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 sUtraM 39] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ntyam, dravyaM ca dvividhaM jIvAjIvAtmakatvAt , tasAjjIvAjIvAH samayAvalikAdibhedavAcyAH, tatpariNatirUpatvAt , dravyAstikasya hi dravyaM dravyArthatAmAtramekamabhinnaM sarvavyApi, tathA'tyantamapAstavyatirekam , anvayamAtrasagrAhiNaH kAlasAmAnyamekamevopacaritavizeSam , atazcetanAcetanadravyavipayA vartanA sAdisaparyavasitAdibhedena caturvikalpA sA dravyasya kAlaH surasiddhabhavyAbhavyaskandhAnAgatAtItavyomAdinidarzanasAdhyaH, addhAkAlasyApi sUryAdikriyAviziSTatvAnna dravyavyatirekitvam , yato yadAkAzakhaNDamuSNAMzunA svayamaMzubhizca saMyuktaM tasyA'hariti nAma, yadanyat sA rAtririti, tasyAhorAtrasya paramasUkSmo'tyantavicchedaH kazcidavibhAgI bhAgaH samaya ucyate / ettprcyvishessaashcaavlikaadyH| so'yamaddhAkAlaH samayAdiH samayakSetrapratibaddho dravyakAlAna vyatiricyate, evameSa nayaH prathamopanyastanayapratyanIkatayA pravRttaH sakalavastusadbhAvapratipAdanAyAkSama evetyubhayanayasAmagrIpratipAdyavastusvabhAvo niravadyaH, sUtrakArasyApyeSa evAbhiprAyaH sUtreNaikIyamatamupanyasyataH, ityeke itthamAcakSate'nye tvanyatheti // samyagjJAnaM punaH sAmagryAmeva sampadyate, na prakArAntareNApIti, evaM prasiddhena koladravyeNAnekarUpo vyavahAraH pratIyate vRttavatemAnavatsyedviSaya iti // 38 // iha (sU038) dravyalakSaNAdhikAre'bhihitam-kAlazcetyeke iti dravyatvapratipipAdayiSayA, kAlasyAsya ca dravyatve satyupakAreNa bhavitavyamityupakAro vartanAdilakSaNaH prathamameva pratipAditaH, tathA dharmAdidravyANAmasakhyeyAH pradezAH, tathA dharmAdharmayorityAdinA sUtrakalApena pradezaparimANamabhihitam, asya tu kAladravyasya noktaM pradezaparimANam , tatra tadvivakSayA tvidamucyate-so'nantasamayaH / athavA ekAntena kAladravyamekamapariNAmIcchanti kecita, tatpratikSepArthamidamAhaphAlasya samayAH sUtram-so'nantasamayaH // 5-39 // TI-sa ityanantarasUtrapratipAdito dravyavizeSaH kAlAkhyo'nantasamayaH pariNAmI pratipattavyaH, tatrAvibhAgI yaH kAlaH paramaniruddhazca samayaH sa kAlAvayava ityarthaH, sa ca na mAktaH, kiM tarhi 1 pAramArthikaH, anantazabdaH samkhyAvAcI, anantAH samayA:-payoyA bhedA yasyAsAvanantasamayaH / uktaM (sU0 37)-guNaparyAyavad dravyalakSaNaM, sarve ca dravyamanantaparyAyamiSyate, te ca paryAyAH svaparabhedabhAjaH, yathaikasyANoH zuklasurabhitiktAdayastadanyadravyavartinazca saMsthAnavodayaH, tathaikasya kAladravyasyAnantapradezasyAnye'pi sattvajJeyatvadravyatvakAlatvAdayo'rthaparyAyA vacanaparyAyAzcAnantA eva, vartanAdilakSaNasyAtItasAmpratAnAgatazabdavAcyAH pariNAmavizeSA iti, enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-saM caiSa kAlo'nantasamayaH / tatraika eva vartamAnasamayaH, atItAnAgatayostvAnantyam // 39 // 1. sarva eSa' iti k-kh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ anyAya: 5 1 TI0 - sa caiSa kAla ityAdi / sa iti prakrAntaparAmarzAdeSa ityanena sUtreNAnusandhIyate kAlaH, zabdo hetau yasmAdanantasamayastataH pariNAmIti, anAdyanantabhAvinyAM samaparamparAyAM saGkhyAnaM pratyanirdiSTalakSaNAyAM viziSTasaGkhyAnirUpaNAyedamAha - anantasamaya iti / sapradezaH kAlo dravyatvAdAtmAkAzAdivat, tatazca pariNAmyapi pradezavasvAt tadvadeveti, tatreti tasmin kAladravye vartamAne, eka eva pradezaH samayalakSaNaH tiryagardhatRtIyadvIpasamudradvayavyApI UrdhvamadhazcASTAdazaMyojanazatapramANaH kAlacchedenAnavayavaH kSetracchedenAdezo'pi kalpitAvayavo bhAvabhedena vA sAvayavaH, zeSadravyopakAryopakArakatvena svagatena cAgurulaghulakSaNena pariNAmeneti, na cAyamasmAkamekAntAgra ho'navayava eveti, kintu vibhajyAvibhajyArthasya vyAkaraNAdarpitAnarpita siddheH kAlato dravyatazcArpito'navayavaH, tasyotpattyanakAle'vayavavicAraH ntaravinazvaratvAt ekasya samayasya kAlakRtA dezA na santyeva, yathA kAlakRta dezairanavayava evaM dravyakRta dezairapIti, kSetrato bhAvatazca sAvayava eva, utpadyamAnasamayapariNAmikAraNametItasamayakAryaM vartamAnAvasthAmanubhUya vRttaparyAyamanubhaviSyati, prAptavartamAnatvAcca vatrtyatyapItye ka ka samayasya dravyatA, ataH pradezAvayavatvAt kA vyapadezyo'pi, kAladravyapradezAvayavairnAsti kAyatA, vyavahArastu rUDhyA'stikAyaiH paJcabhireva pravacane, na caitAvataivAsyAstikAyatA'pahotuM zakyA, Agame tu kvacit pradeze nityatayA vyavahAraH, kacidanityatayA / na caikAntena nityatvamanityatvaM vA yuktamityalaM prasaGgena / prakRtamucyatevartamAna ekaH samaya iti nirUpyaivamatItAnAgatayornirUpaNAyedamAha- samayarAzyoH kiyatI saGkhyeti // atItAnAgatayostvAnantyam // atItAH saparyavasAnA vartamAnAvadhikAH santatyA'nAdyA ityato'nantAH, tathA'nAgatAH sAdyA vartamAnAvadhikAH paryavasAnazUnyAH santaH tyaiva, anantasya bhAva AnantyaM - saGkhyAkhyo guNaH, sa ca na saGkhyeyasaGkhyA nAsaGkhye - yasaGkhyeti, kiM tarhi ? anantasaGkhyaiva, tuzabdaH samuccaye / atIto'nAgatazca samayarAzirananta iti, sa cAtItAddhA anAgatAddhA ca zeSakAyebhyo'lpabahutvacintAyAM pRthagevoktA, na paJcAstikAyadharmatveneti, abhavyebhyo'nantaguNAH siddhAH siddhebhyo'tIta samaya rAzirasaikhyeyaguNaH, asmAd bhavyAstvanantaguNAH, bhavyebhyo'nantaguNAH vartsyatsamayAH, ityetadalpabahutvamastikAya - paJca (tva eva ) kAladravyasya ghaTata iti // 39 // 434 bhA0--atrAha-uktaM ( a0 5, sU0 37 ) bhavatA - guNaparyAyavad dravyamiti / tatra ke guNA iti 1 / atrocyate TI0 - atrAha-uktaM bhavatetyAdinA sambandhamAvedayati / dravyAdhikArasambandhena kAladravyaM saparyAyamabhidhAya guNaparyAyasvarUpaM nirUpayitukAmo bhASyakAraH parameva praznaM kArayati / 1 'matItaH samaya' iti ka-pAThaH / 2 'yebhya' iti ka-pAThaH / 3 'cA' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 40] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam svopajabhASya-dIkA 435 pratipAditaM bhavatA-guNaparyAyapariNAmi dravyam , tatra ke guNA yaistadravyaM guNavaditi dizyate ? guNagrahaNAca paryAyA gRhItA evetyato na bhedena praznaH, prAk ca pratipAditameva guNAH paryAyA iti caikamityukte AcArya Aha-atrocyata iti / guNasvarUpamabhidhIyate, yAdRzA dravyaguNAstAdRzAH pratipAdyanta iti saGgirate guruH // sUtram-dravyAzrayA nirguNA guNAH // 5-40 // TI0--sthityaMzo dravyaM sa Azrayo yeSAM pariNAmi kAraNaM pariNAmavizeSANAM guNAnAM te dravyAzrayAH, pariNAmipariNAmalakSaNa AzrayAzrayibhAvo nAdhArAdheyalakSaNaH, kuNDabadarAdivat / na ca samavAyalakSaNaH saMbandho yujyate dravyaguNAnAmanupapatteH / astu tAvad dravyaguNAnAM samavAyalakSaNaH sNbndhH| samavAyasya guNAnAM ca yaH sambandhaH sa kiM samavAyo'tha sambandhAntaram 1 / yadi samavAyaH, tasya teSAM ca kimabhidhAnaH sambandha iti / samavAyazcet , anavasthA, sambandhAntaramiti cet, AgamavirodhaH spaSTataramucyate, samavAyAkhyaH sambandhaH samavAyinoryadi vartate, tataH saMyogavRttyA samavAyavRttyA vA varteta ? saMyogavRttyA tAvanna vartate, kutaH 1 adravyatvAda, dravyavipayo hi saMyoga iSyate, na pundrvygunnvissyH| atha samavAyavRttyA vartate tatra samavAyastato yadyanyasamavAyavRttyA so'pi vartate tato'navasthorAhaNIyA // evamukte vArtikakAreNoktaM samavAyo na kacid vartata iti brUmaH, anAzrita evAsau svatantraH sambandho bhavatItyetadapyayuktam / yadi dravyaguNayonAzritaH kayAcid vRttyA na tarhi dravyaM guNaiH sambaddhaM tena samavAyAkhyena sambandhenAnAzritatvAd dravyaguNayoghaMTapaTAdivat, ghaTapaTayorhi paraspareNa nAsti samavAyalakSaNaH sambandhaH, tasAd dravyaM pariNamate, guNaparyAyAH pariNAmavizeSAH, te ca guNA nirguNAH / nahi zuklaghaTakapAlAdInAM guNaparyAyANAmanye guNaparyAyAH santi, dravyasya pariNAminaH zuklAdipariNAmo ghaTakapAlasaMsthAnAdizca pariNAmaH, na punastasyaiva zuklAderanye zuklAdayaH kumbhAdisaMsthAnasya vA'nye saMsthAnAdayastatpariNAmA vidyante, ityato nirguNAH / enamevArtha bhASyeNa sphuttyti-|| bhA0-dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH, naiSA guNAH santIti nirgunnaaH40|| TI0-dravyameSAmAzraya ityAdi bhASyam / dravyaM bhavyaM yogyaM yugapadayugapadbhAvinyAH guNaparyAyapariNateH sthitiH sAmAnyameSAmutpAdavyayalakSaNAnAM jJAnAdizuklAdighaTakazakalAdInAmAzrayaH, pariNAmyartho dravyaM, taddhi jJAnazuklAdighaTakAditayA pariNamate, bhUyastenAkAreNa vinivatete, dravyatayA vyavatiSThate, tadeSAmupana iti drvyaashryaaH| itizabda evazabdArthe / evazabdastvavadhArayati, pariNAmipariNAmalakSaNa evAzrayAzrayibhAvo na prakArAntareNa, pariNAmipariNAmayozca dravyaparyAyanayadvayApekSayaikatvAnyatvabhajanAvidhirudvAhya iti / taM bhajanAvidhimupanyasya 1 . NAmo'tastasyaiva ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 ti-naiSAM guNAHsantIti nirguNAH / eSAM jJAnAdizuklAdInAM guNAnAM nAnye guNAH kecana santIti nirguNAH, dravyAd vyatireke satyetadupapadyate, guNaguNinorbheda ityarthaH / tat tu nA lokAntena / itizabdotrAvyatirekanayavAkyopanyAsArthaH / naipAM guNAH santIti bhedanayapradhAna vacanam / na ca bhedaparamArtha eva jainaH kRtAntaH, sakalasya vastuno bhedAbhedarUpatvAt / yadA tu dravyameva tathA pariNataM jJAnAdyAtmanA zuklAdyAtmanA vA tadA dravyasya tAdAtmyAd guNAnAM svarUpaM bhinnaM nAstyeveti, evaM ca zuddhadravyAstikAdezAdananyatvameva nairguNyaM, paryAyavivakSAyAM tu syAd guNapradhAnatvAt paryAyanayasyeti, kadAcidAzaGketa paraH satAM guNAnAM nirguNatvaM cintyate'tyantazuddhadravyAstikapakSe guNA eva na santi kuto'nanyatvamiti 1 / ucyate-na santItyetadayuktam , santi guNAH, kintu dravyAdavyatiricyamAnasvarUpAH, ted yadi dravyaM zuklAkAreNa pariNataM bhavati, tadA kRSNAkArapariNAmo nAstIti sphuTaM nirguNatvamiti // 40 // bhA0-atrAha-uktaM (sU0 36 ) bhavatA-bandhe samAdhiko pAriNAmikAviti / tatra kA pariNAma iti / atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdinA sambandhamAcaSTe / bhavatedamuktaM (mU0 36)-bandhe samAdhiko pAriNAmikAviti, samaH samaguNasya pariNAmaM vidhatte, hInaguNasyAdhikaguNaH pariNAmamApAdayatIti, tathA nAmAdimUtra(1-5)bhASya idamabhihitam-bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante, prAptizca pariNAmaH, sa ca sakaladravyaviSaya eva pipRcchiSataH, tatra sUtre bhASye vAkaH pariNAmazabdavAcyo'rtho yamaGgIkRtyedamuktam-samaguNo'dhikaguNo vA pariNAmamApAdayatIti, evaM manyate kimarthAntarabhUtaM pariNAma janayantyAhosvit ta eva svarUpamajahato dravyavizepA vaiziSTayaM pratipadyamAnAstathA bhavantIti sandehabhAjA pRSTe bhAdhyakRdAha-atrocyata iti / kimucyate ? yat pRSTam / kiJca pRSTam ? pariNAmasadbhAvaH paJcavidhasya SaDvidhasya vA dravyasya dharmAdeH / sUtram-tadbhAvaH pariNAmaH // 5-41 // rI0-tasya bhAvastadbhAvaH, tasyeti dravyaSaTkasyAbhisambandhaH, tadeva hi dharmAdidravyaM tena tenAkAreNa bhavati, gatisthityavagAhazarIrAdijJAnAdivRttasamayAdinA, bhUtirbhavamamAtmalAbho bhAvaH prinnaamH| tasyeti kartRlakSaNA SaSThI, bhavaterakarmakatvAt / tAnyeva hi dravyANi tathA bhavanti, na kUTasthAnyavatiSThante, na savethotpadyante, nApi sarvathocchidyante, tasmAt sAmAnyarUpaH pariNAmo'nuvRttirUpatvAt , anuvartate hi sarvatra gatyAdiSu dharmAdidravyaM svarUpamajahana , tathAvidhadharmadravyAdInAM samAnabhAvaH sAmAnyam , kaSaSThayA dravyAdaya eva samAnA bhavantIti sAmAnyameva, tadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, ityetadeva bhASyeNa prakAzayati pariNAmasvarUpam / 1 tadyadA' iti pha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 437 bhA0-dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM prinnaamH||41|| sa dvividhaH / ___TI-dharmAdInAM dravyANAmityAdi bhASyam / dharmo gatyupagrahakullokAkAzavyApI, sa AdiryeSAM tAni dharmAdIni dravyANi, AdizabdAdadharmAkAzapudgalajIvakAlAkhyAni, teSAM svo nijo bhAvo bhUtirAtmalAbho'vasthAntaraprAptiH pariNAmaH / parizabdo vyAptau, doSeNa parIto yathAdoSeNa vyAptaH, namiH pradatvamabhidhatte pradatvamRjutvamavasthAntaraprAptilakSaNaM dharmAdisvatattvaM, tena yotpAdo vinAzazca vyAptaH, samastasthityaMzasAmAnyenAvyApto notpAdo no vinAzo'stIti pariNAmazabdArthaH, samantAd bhAve vA pariH, parikhanativat, savetrAthAbhidhAnapratyayeSu namanamanvayAMzAnuvedhaH, vIpsArtho vA parizabdaH, yathA vRkSaM parisiJcati, vRkSaM vRkSaM siJcatItyarthaH / evaM dravyaM dravyaM parinamanaM pariNAmaH, svamAtmano vyatirekyapi dRSTaM gomahiSyajAvikAdi tabyavacchedArthamAha-svatattvamiti / tasya bhAvastattvaM dharmAderavasthAntarApattiH, svaM ca tat tattvaM ceti svatattvaM-dharmasyaiva nijamavasthAntaram, na tvadharmAdevasthAntaraM, dharmadrajyasya pariNAmaH, evamadharmAdidravyANAmapi svasvAvasthApattiH pariNAmo draSTavyaH, dharmo hi gantugetyupagrahAkAreNa pariNamate svarUpAparityAgena, sthityupagrahAkAreNa sthAturadharmaH, vyomA'pyavagAhuravagAhadAyitvenopajAyate, pudgalAH zarIrazabdAdirUpeNa, AtmA jJAnadarzanopayogavRttyA nArakAdibhAvena ca, kAlo'pi vartanAdiprapaJcena pariNamate, tathA yathoktAnAM guNAnAmiti, yena prakAreNoktAH zuklAdighaTakapAlAdaya ekajAtIyatvena, na bhinnajAtIyatayA, guNAH pRthak paryAyAzca pRthagiti, ata eveha paryAyagrahaNaM na kRtam, guNaparyAyayorekatvAt , te'pi hi zuklAdayaH kRSNAditvena pariNamante varNAdisAmAnyamamuzcantaH, kumbhapayoyo'pi kapAlAvasthAprApI mRtsvabhAvamaparityajan , kapAlAdayo'pi zakalazarkarApAMzutruTiparamANurUpeNeti, paramANavo'pi rUpAdyAtmanA vyaNukAdiskandhAtmanA vetyevaM dravyANi sarvadA sUkSmasthUlabhedotpAdavyayarUpeNa pariNamante, guNAnAM ca pariNAmAbhyupagame guNavattvamarthAdevAbhyupetaM bhavatItyanekAntavAdasadbhAvaprarUpaNArthamidamevAvocad bhASyakAraH, athavA kSaNikAn padArthAn ye pratijAnate ta evamAhuH-utpattisamanantarameva dhvaMsante padArthAH, na hetumapekSante dhvaMsamAnAH, svAtmalAbhakSaNAnantaraM kSayaH vinAzaH kSaNa ucyate, niruktavidhAnAt , tadyogAt kSaNikamiti / Aha ca " kSaNovAceha nairuktai-rutpannAnantaraM kSayaH / nirhetuH so'napekSatvAt , tadyogAt kSaNikaM matam // " yathAH payaHpratIpAdayaH pratikSaNamanye cAnye cotpadyante niravazeSapUrvanAzasamakAlam , evamanye'pi mahIdhrAdaya ityasya pratikSepAyedamAha-tadbhAvaH pariNAmaH / pariNAmAdanyathAtvaM 1 . samatvAt ' iti ka-pAThaH / 9 ' dravyaM namanaM ' iti ga-pAThaH / 3 ' svena guNAH ' iti ka-pAThaH / 4 ' kSayaH kSaNa ' iti ga-pAThaH / 5. vatpattyanantaraM iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 , , dIpakSIrAdiSu na, svajAtyanucchedAt kathit paryAyo'paityaparaH prAdurasti pudgala caitanyajAtyanucchedena tasya, tasya tathAbhAvaH pariNAmaH so'nyatvadurbuddheH kAraNam, utkaNaviNaku NDalaprasAritAne kAvastha sarpavadekamanvayi tat pariNamate, na tu pUrvocchedena sarvathA'nyasyotpAda iti pUrvoktena vidhinA prapaJcyam, vRtyakSarANyapi kSaNabhaGganirAsadvAreNa samarthanIyAnIti / athavA kaizcit pariNAmalakSaNamuktam - " avasthitasya dravyasya dharmAntaranivRttirdharmAntaraprAdurbhA vazva pariNAma " iti, tadapAkaraNAyAvAci tadbhAvaH pariNAmaH, tatrAvasthitaM yadi kUTasthaM vivakSitam, tatastasya ye dharmA utpAdavinAzalakSaNAstadAkAreNa tannotpadyate'sthitatvAdeva, tAdRgapyastIti zraddhayA pratipattavyam, dharmA evotpadyante vinazyanti vA vyatirekiNaH, athAnanye dravyAd dharmAstato dharmotpAde dharmavinAze cAnanyatvAdeva dravyeNApi tathaiva bhavitavyamiti nAstyavasthitatvam, atastadbhAvalakSaNa eva pariNAmo'bhyupeyaH, tadeva hi dravyaM tathA bhavati, guNo vA svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH pariNAmino dravyasyeti niravadyaM pariNAmalakSaNamiti // 41 // sadvividha ityAdinA sambandhaM kathayati, sa eSa pariNAmo'nantarasUtrokto yAthAtmyopalabdhinimittatvAd dve vidhe yasyAsau dvividhaH / ke punaste ityAha sUtram - anAdirAdimAMzca // 5-42 // " DI0 -- avidyamAna AdirasyAsAvanAdiH - avidyamAnaprathamArambhaH pariNAmaH yasmAt pUrva nAsti paramastyAdiH sa tadvAn yaH sa AdimAn prathamArambhapravRttiH cazabda pariNAme yattopasaMhArArthaH samuccayArtho vA / ka punarayaM pariNAmo'nAdiH ka cAsAvAdimAniti vibhAgena nirUpayati bhA0 - tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti // 42 // DI0 - tanAnAdirityAdi / tatra - tayoranAdyAdimatoH pariNAmayoH, anAdirarUpiSu pariNAmo dharmAdharmAkAzajIveSu, kriyApadAdhyAhArAd bhavati / itizabdo'bhyuccayArthaH / kA ladravye cAnAdipariNAmaH, tatra dharmadravyapariNAmo'nAdirasaGkhye ya pradezavaccaM lokAkAzavyApi - tvamamRrtatvaM gantugatyapekSAkAraNatvenAgurulaghutvamityAdiH, adharmadravyasya tu sthAtRsthityapekSAkAraNatvaM vizeSaH, zeSaM samAnam, Atmano'pyete vA'pekSAkAraNarahitAH, anye ca jIvatvabhavyatvAbhavyatvAdayaH pariNAmAH, svasyAnantapradezatvamamUrtatvamagurulaghuparyAyatvamavagAha kAvagA - hadAtRtvamityAdiH, kAlasya vartamAnAdiH pariNAma ityevamamUrtadravyeSu rUpazabdo mUrtivacano mUrtizca rUparasagandhasparzA iti // 42 // atha rUpiSu mUrtiSu paramANvAdiSu kimanAdiH pariNAma AhosvidAdimAnityata Aha 1' nyatvabuddheH ' iti gaM-pAThaH / For Personal & Private Use Only , Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - rUpaSvAdimAn // 5-43 // ; " TI0 - rUpAvyabhicAriNaH sparzAdaya iti nopAttAH, sparzatha rUpAdyavyabhicArI kacit kiJcit kadAcidudbhUtazaktirbhavati, kacinnyagbhUtazaktiH, lavaNazakalAdivat ataH sarve vAyvAdayazcaturguNAH, sparzavattvAt tatrAnekaH pariNAmaH pudgaleSu vyaNukAdiskandhalakSaNaH, zabdAdiH zuklapItAdizca tatra yadA dvAvaNU visrasAto vyaNukaskandhamArabhete, tadA vyaNukaskandhapariNAma AdimAn evaM zeSA api prayogavisrasAjanitA yathAvad draSTavyA iti, etadeva bhASyeNa spaSTayati sUtra 43 ] bhA0- - rUpiSu tu dravyeSu AdimAn pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // 43 // TI0 - rUpiSvityAdi / rUpameSAmeSu vA'stIti rUpiNa:, ' ( prANisthAdAto ) lajanyatarasyAM' (pA0 a0 5,pA0 2, sU0 96 ) grahaNaM tatra samuccayArtha vyAkhyAtam, rUpiNyapsarA iti yathA / teSu rUpiSu rUpasparzarasagandhavatsu dravyeSu drutilakSaNeSUtpAdavyayavatsvAdimAn pariNAmosnekaprakAraH, sparzarasagandhavarNAdiH / sparzo'STadhA zItAdiH zItatarazItatamAdizva, rasaH paJcavidhastiktAdistiktatarAdiva, gandho dvidhA surabhirasurabhiH surabhitarAdizca varNaH zuklAdibhedAt paJcavidhaH zuklAdiH zuklatarAdizva, AdizabdAd vyaNukAdisaGghAtabhedalakSaNaH zabdAdivetyevamanekAkAraH pariNAmaH pudgaladravyaviSayaH, janmAdivinAzAnta vizeSa saMspRSTaH svarUpasAmAnyavizeSadharmAdhikArI tadbhAvalakSaNaH pariNAmaH AdimAn bhavati, tuzabdo vizeSaNArthaH, dravyatvamUrtatvasattvAdayo'nAdyA api pudgaladravye pariNAmAH santItyamumarthaM vizinaSTi, samuccayArtho vA tuzabdaH AdimAMtha, cazabdAdanAdizca / evaM tarhyarUpiSvapi dravyeSvAdimAnapi pariNAmosstu, astyeva yogopayogalakSaNo jIveSu vakSyamANaH, dharmAdiSvapi bhavatu tadvadeveti, ko vA nivArayati santaM padArtham ? yathA svayaM ganturjigamipApariNatasyAdhunA dharmadravyamupagrAhakaM bhavati, upagrAhakatvaM ca dharmaparyAyaH sa ca prAG nAsIt, tasya ganturgatipariNaterabhAvAt, adhunA copajAyamAnaH sAdireva, devadattagantRgatyuparame'ntavAn evaM janmavinAzavasvAt sAditvam, na copagrAhakatvamupagrAhyamantareNAsti, evamadharmadravyaM sthitipariNAmabhAjaH sthityu - pagraharUpeNa pariNamate, vyomApyavagA duravagAhadAnaparyAyeNa, kAlazca vRttavartamAnAdipariNatyA bhavatyAdimAn, evameSa pariNAmo dravyArthikavyApArAd dharmAdisvabhAvI na dharmAdivyatiriktaH, kacid vaisrasikaH kvacit prAyogikaH kacidubhayathotpAdavyayadhauvyalakSaNatvAt sataH, na copavArastattvacintAyAmaGgabhAvaM pratipradyate, ityevamanumodAmahe tatrAdimantaM pariNAmam / yetu manyante rUpiSvevAdimAn pariNAmo bhavati, nAmUrteSu dharmAdiSu teSAmarUpidravyaparyAyAzrayavyavahA 1 'svAnAnekaH' iti ka aa pAThaH / 2 'rameNa pariNatavAnevaM' iti ka kha pAThaH / 439 For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 ralopAdutpAdAdilakSaNAyogAt pariNAmAbhAvaH, apariNAmitvAccAnirghAryamAtrasvabhAvAH syurdharmAdayaH, svata utpAdavyayapariNAmazUnyatvAt tasmAt sarvatra kecidanAdyAH kecidAdimantaH pariNAmA iti nyAyaH, sUtrakAreNa tu bhajanApradarzanArthamevaM sUtranyAsaH kRta iti // 43 yaduktamanantaramanAdyAdimatpariNAmA rUpiSvarUpiSu ca dharmAdiSu sarvatra bhavantIti tatpradarzanArthamamUrtekadravyamuddizyAdimatpariNAma nirdidikSayA sUtraM papATha - sUtram - yogopayogI jIveSu // 5-44 // 440 0 DI0 - anantaramutrAdAdimAnityetadanuvartate, tacca yogopayogayoviMzeSaNatayA prayujyate, dvivacanAntamAdimantAviti, yojanaM yogaH - pudgalasambandhAdAtmano vIryavizeSaH, yujyate vA sa iti yogaH, kena ? AtmanA, zaktivizeSaH prApyata itiyAvat, kAyavAGmanorUpeNospAdaH, upayojanamupayogaH - caitanyasvabhAvasyAtmano jJAnadarzanAbhyAM svaviSayopalabhyAdivyApAraH praNidhAnAdilakSaNaH, upayujyate'nena veti samAdhivizeSastadvArako'rthaparicchedo'pyupayogastenAkAreNAtmano vyAptiH / kRtadvandvanirdezAd yogopayogI jIveSu - AtmasvekadvitricatuHpaJcendriyeSUpapadyamAnotpattikAlAvadhitvAdAdimaMntau siddheSu tu sakalayogocchedAdupayoga eva kramavRttirAdimAneka iti / enamevArtha bhASyeNa sphuTayati bhA0 - jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogI pariNAmAvAdimantau bhavataH // TI. - jIveSvarUpiSvapi satsu ityAdi bhASyam / dravyabhAvaprANaiH ajIviSuvanti jIviSyanti ceti jIvAH / jIveSviti nimittArthA saptamI / jIvanimittau yogapariNAmAvAdimantau bhavataH, tathApariNAmitvAdAtmanaH, athavA pariNAmyapi kathaJcid bhedavi - vakSAyAM svapariNAmAnAmAdhAratAM pratipadyata eveti teSvAtmasu mUrtiviyuteSvapi bhavatsu / apizabdo'pekSAyAm / yathA'yamapi vidvAn, evamaNvAdiSvAdimAn pariNAmo jIveSvapIti samAnam, bahuvrIhiNokte'pi matvarthIyaH kacidabhyanujJAtaH pANinIye'pi " iGghAryoH zatrakRcchriNi" (a0 3, pA0 2, sU0 130, ) iti arUpazabdo vAtIta (jAti) vacanastatazca sidhyati ca matvarthIyaH / 'kRSNasarpe tvavalmIke' iti yathA, tatrAnyonyAnuga tilakSaNa sambandhAdAtmanaH kathaM vAmanoyogyA pudgalAnAM ca kAyAdyavaSTambhodbhUtA zaktiryogaH / bhA0- sa ca paJcadazabhedaH / TI0 - sAmAnyena gamanAdikathanacintanakriyAlakSaNaH audArikavaikriyAhArakamizrayoMgAstrayaH, taijasakArmaNe tvekaH, vAgyogaH satyamRSA'satyA (mRSA) ubhayabhedAccaturdhA, evaM manoyogo'pi caturdhA, upayogaH sAkArAnAkAralakSaNo jIvasvabhAvaH / bhA0 - sa ca dvAdazavidhaH / 1' mantau' iti ka-pAThaH / 2 ' te'pyAtmasu' iti jainAnanda pustakAlaya pratipAThaH / ninA yathA- indrA 0 ' iti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only 3 ' jJAnu pANi Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 44 ] svopajJamASyaTIkAlaGkRtam 441 TI-matizrutAvadhimanaHparyAya kevalamatizrutAvazyajJAnatrayabhedaH pUrvaH ( prAcyaH ), paashcaatyshckssurckssurvdhikevlbhedH| etau yogopayogI pariNAmAvityanenAtmanaH sadbhAvA pattiM darzayati / AtmA kAyAdipudgalazatasambandhAt tAM tAM gamanAdikathanacintanakriyAM pratipadyate tadrUpIbhavati, kSIrodakavat mRddhaTavacca tAdAtmyaM pratipadyata itiyAvat / sa copajAyamAnakAlAvadhikatvAdAdimAn, santatyA tvanAdiH, upayogo'pIndriyanimittastannirapekSazcAtmano jhasvabhAvatvAccaitanyarUpatvAt pariNAmaH sAmAnya vizeSarUpaH, santatyA'nAdiH, pratyekavivakSAyAmAdimAn, anayApi copayogalakSaNamAtmanaH sArvakAlikatvAt , yogopayogagrahaNAccAnyeSAmAtmanyanAditvaM prAyaH pariNAmAnAm / atha matyAdhupayogadvAdazakasya kiM svarUpamityArekite idamAha bhA0-tatropayogaH pUrvoktaH // TI0-tatra-tayooMgopayogayoH upayogaH pUrvameva dvitIye'dhyAye vyAkhyAtaH-svarUpeNoktaH / " upayogo jIvalakSaNam", "sa dvividho'STacaturbhedaH" (a0 2, sU0 8,9) ityatra / atha yogaH kiMsvarUpa ityAzaGkayAha mA0-yogastu parastAd vakSyate // TI-parastAditi upariSTAt SaSThAdhyAyAdisUtre " kAyavAcanAkarma yoga" ityatrA midhAsyate yataH tasmAdatra na vyAkhyAyate / tuzabdo hetvrthH| tadeva ca sthAnaM yogasvarUpavyAvaNenasya, ubhayatra vyAkhyA gauravamApAdayati, tasmAt tatraiva vyAkhyAsyAma iti, evaM sarvadravyANi pariNAmavanti svarUpeNa vyAkhyAtAnIti // 44 // iti zrItattvArthAdhigame arhatpravacane bhASyAnusAriNyA tattvArthaTIkAyAM paJcamo'dhyAyaH // 5 // MARRAMMAMMARHI // prathamo vibhAgaH samAptaH // For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA batrAGka: sUtrapAThaH adhikAraH prathamo'dhyAyaH 1 1 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArmaH samyakzabdaphalam sUtropanyAsaphalam mArga iti ekavacane phalam bahUnAM kAraNatA samyagdarzanAt samyagjJAnasya bhinnatA sapratyayasamyakazabdArthaH indriyAnindriyaprAptisvarUpam 2 tatvAryatradAna sampAdarzanam tattvArthasyArthaH SaSThIsaptamyoH kathaMcidabhedaH prazamAdivyAkhyA 3 tannisargAdadhigamAd vA nisargAdhigamavarNanam pariNAmabhedaH upayogarUpo jIvaH nisargaprAptirItiH jagatkartRtvavAdanirAsaH sthitibandhAdisvarUpam nisargAdhyavasAyaprAptiH jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam jIvAditattvasaptakasya svarUpam tattvamityekavacane hetuH AsravAdInAM tattvAnAM jIvAjIvayorantarbhAvaH , nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH jIvapadArthe nAmAdinyAsaH For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapATha: adhikAraH nAmadravyAdivicAraH dravyANAM prAptilakSaNatA 6 pramANanaradhigamaH adhigamasAdhanam pramANadvaividhyam pramANanayAnAM bhinnatA nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH nirdezAdInAM vyAkhyA samyaktvasya nirdezaH AtmaparobhayasaMgamena samyaktvam kSayopazamAdInAM sAdhanatA AtmaparobhayeSu samyaktvavRttiH samyagdarzanasya samyagdRSTezca dvidhA sthitiH 59 sAdhanavidhAnasaMkhyAnAM paraspareNa bhedaH / 8 satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizva saGkhyeyAdisaGkhyAsvarUpam / pudgalaparAvartasyArthaH / 9 matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam jJAnamityekavacane phalam matijJAnAdInAM vyAkhyA 10 tat pramANe pramANasaMkhyA pramANasya zabdArthaH 11 Aye parokSam parokSapramANam prAmANyam apAyasadvye parokSatA zrutasya parokSatA 12 pratyakSamanyat avadhyAdeH pratyakSatA " For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH anumAnAdInAM prAmANyavicAraH anamAnAdInAM vyAkhyA anumAnAdInAmindriyArthasaMbandhahetutA anumAnAdInAmaprAmApye hetuH 13 matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha itpanantaram mateH paryAyAH 14 tadindriyAnindriyanimittam mateH kAraNAni indriyAnindriyanimittatA mateH 15 avagrahahApAyadhAraNAH avagrahAdyA materbhedAH avagrahasvarUpam IhAyAH svarUpam apAyasya svarUpam dhAraNAyAH svarUpam bahubahuvidhakSiprAnidhitAsandigdhadhruvANAM setarANAm avagrahAderbahAdayo bhedAH alpAvagrahaH bahavagrahasya svarUpam 17 arthasya 18 vyaJjanasyAvagrahaH 19 na cakSuranindriyAbhyAm netrasyAprApyakArisvam matijJAnasya bhedavicAraH 20 zrutaM matipUrva dayanekadvAdazabhedam zrutazabdasyArthaH AgamAdInAM vyutpatyarthaH zrutajJAnasya bhedaprarUpaNA aGgabAhyAdInAM sAmAyikAdInAM vyAkhyA aGgapraviSTAnAM AcArAdInAM vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 sUtrAGkaH 99 35 99 99 99 21 dvividho'vadhiH .99 mUtrapAThaH 19 39 39 22 tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm " "" "9 "9 "" 23 yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm 99 "" 28 rUpiSvavadheH "" 99 99 24 RjuvipulamatI manaH paryAyaH "" 99 99 39 25 vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH 99 99 99 26 vizuddhikSetrasvAmibiSayebhyo 'vadhimanaH paryAyakoH 99 99 "" 27 matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarva paryAyeSu 99 99 99 29 tadanantabhAge mana: paryAyasya "" " "" 30 sarvadravyaparyAyeSu kevalasva tatvArthAbhigamasUtram 39 " "" 31 ekAdIni bhAgyAni yugapadekasminnA caturbhyaH adhikAra: matizrutayoH prativizeSaH tIrthakaropadeze kAraNam gaNadharavizeSaNAnAM sArthakatA "" zrutajJAnasya mahAviSayatvAt aGgAdibhedaH 93 zrutasya zuddhata apAriNAmikatA. ca 95 avadherbhedau devanArakayoravadhiH bhavahetukaH naratirazvAM SaDvidho'vadhiH avadheranAnugAmikAdikA bhedAH manaH paryAyasya bhedau RjumativipulamatyoH svarUpam RjuvipulamatyorvizeSaH avadhimanaHparyAyayorvizeSaH kevalAnabhidhAnakAraNam matizrutayornibandhaH avadherviSayaH manaH paryAyasya viSayaH kevalasya viSayaH kevalasvarUpam pRSThAGgaH 91 92 For Personal & Private Use Only 99 29 1 2 3 = 96 97 98 100 99 101 102 99 19 99 104 105 105 "3 "3 106 39 "9 "" 107 108 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 sUtrAyaH sUtrapAThaH eSThAGka: sUtrakramaNAntarAdhikArasUcA adhikAraH yugapadekajIve jJAnasaMkhyA kevale zeSajJAnAsadbhAve'gyamatam kramayugapadupayogI kSAyopazamikakSAyikatayA bhedaH 108 109 110 matitratAvadhayo viparyayazca 112 matyAdInAM viparyayaH mithyAdRzAmajJAnitA mithyAdRSTInAM prakArAH sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat mithyAdRSTe: ajJAnitve hetuH cAritrAnabhidhAne hetuH 3" naigamasamahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH nayabhedAH naigamasya nirdezaH saahasya svarUpam vyavahArasya vyAkhyA RjusUtrasya vicAraH " 35 AMdhazabdau vitribhedau AdyazabdanayabhedAH naigamasya vaividhyama, zabdasya traividhyam naigamalakSaNam samahalakSaNam vyavahAralakSaNam zakSusUtralakSaNam zabdalakSaNam sAmpratalakSaNam samabhirUDhalakSaNam evaMbhUtalakSaNam nayasya zabdArthaH For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 tasvArthAdhigamasUtram adhikAraH sUtrapAThaH 121 122 125 nayAnAmadhyavasAnAntaratA ghaTe nayAvatAraH saryasyaikatvAdi pramANajJeyavat tantrAntaratA na nayakArikAH jIvAdau nayavicAraH jJAnAjJAneSu nayavicAraH adhyAyArthopasaMhAraH 127 128 133 136 137 138 dvitIyo'dhyAyaH 2 adhyAyasambandhaH aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca bhAveSu aupazamikAyA bhedAH aupazamikakSAyopazamikayobhinnatA 2 dinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yayAkramam aupazamikAdInAM bhedasaMkhyA samyaktvacAritre aupazamikasya dvau bhedau 1jJAnadarzanadAnalAmamogopabhogavIryANi ca kSAyikasya nava bhedAH 5 jhAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcamaidA yathAkramaM samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca kSAyopazamikasyASTAdaza bhedAH / 6 gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyAzcatustryekaikaikaSaDbhedAH 21 bhedA audayikasya lezyAsvarUpam 7 jIvamadhyAmavyavAdIni ca 3 bhedAH pAriNAmikAH 144 145 147 For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAGkaH sUtrapAThaH 9 "" "" 8 upayogo lakSaNam 99 "" "" "" "" 9 sa dvividho'STacaturbhedaH 99 99 "" 2200 93 "" 10 saMsAriNo muktAzca "" " "" 11 samanaskAmanaskAH 33 "" 12 saMsAriNa sasthAvarAH 99 "" "" 13 pRthivyambubanaspatayaH sthAvarAH 29 === "" "" "" 39 "" 86 39 99 "" = 57 14 tejovAyU dvIndriyAdayazca' trasAH "" 16 dvividhAni "" 15 paJcendriyANi "9 39 99 39 99 99 39 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH astitvAdayaH sAdhAraNAH kriyAvattvAdayaH upayogasya lakSaNatA upayogasya nityatA jJAnasvabhAvatve'pi ajJAnAdayaH upayogasya bhedAH tacchabdasya sArthakatA sAkArAnAkAra zabdArthaH upayoge jJAnadarzanabhinnatAyA nirAsaH saMsArasya zabdArthaH manaso dvaividhyam saMsArijIvabhedapradarzanam sthAvarANAM trayo bhedAH pRthvI kAyikAnAmaneke bhedAH akAyikAnAM bhedapradarzanam vanaspatikAyikAnAM bhedanirUpaNam sAnAM bhedAH satvasya dvaividhyam indriyasaMkhyApratipAdanam indriyasya zabdArthaH indriyANAM mukhyabheda For Personal & Private Use Only 449 pRSThAGkaH 148 149 39 39 150 151 "" 39 152 99 153 155 156 19 157 99 99 158 99 159 160 = = = 161 "" 162 163 39 164 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. vAdhigayasUtram adhikAraH savAda: sUtrapAThaH 17 nirvRtyupakaraNe dravyenniyana 164 dravyendriyabhedau nirvRttIndriyavicAraH indriyasaMsthAnAni upakaraNendriyasvarUpan 166 " " 18 lanyupayogI bhAvaniyam " " bhAvandriyabhedau labdhIndriyasya kAraNatrayApekSatvaM medAzca labdhIndriyasvarUpam 19 upayogaH sparzAdiSu upayogendriyasvarUpam nivRttyAdInAM kramaH ekopayogitA 20 sparzanarasanadhANacakSuHzrotrANi indriyanAmAni 21 sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH . indriyANAM viSayAH ekasyArthasyAnekaviSaktA dravyakSetrAdInAmanimittatA prApyAprApyaviSayatA 22 zrutamanindriyasya anindriyasya viSayaH dravyabhASazrute manasaH svarUpam 23 vAyvantAnAmekam sthAvarANAmindriyaniyamaH 2" kRmipipIlikAbhramaravanuSyAdIvAnevelAni dvIndriyAdInAmindriyavRddhiH nArakAdikrame hetuH bhASyapAThabhedaH For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUtrAGkaH sUtrapAThaH 25 saMjJinaH samanaskAH 175 sampradhAraNasaMjJA upalabdhinAnAtvam AhArAdisaMjJAsvarUpam sampradhAraNena samanaskatAlakSaNam 17 26 vigrahagatau karmayogaH saMsaraNasya dvaividhyam antargativicAraH yogavibhAgaH taijasasya bhinnayogAbhAvaH yogasvAminaH vigrahagatau nirupabhogatA 27 anuzreNirgatiH gateranuzreNitAniyamaH anuzreNau pudgalagrahaNe hetuH 28 avigrahA jIvasya sidhyamAnasya gatiniyamaH 29 vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturpaH 183 vigrahagatisaDalyA vigrahe hetuH trisamayIM yAvad vigrahaH vigrahagatizabdArthaH trivakrAnupAdAne hetu paJcasamayAnupAdAne hetuH avigrahe hetuH vigrahazabdasya paryAyAH vakragatau hetuH 30 ekasamayo'vigrahaH 186 vigrahe samayamAnam " " 31 ekaM dvau vA'nAhArakA 187 For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGka: sUtrapATha: adhikAraH 1 vigrahe'nAhArakatA vAzabdasya vicAraH AhArasya traividhyam janmasUtre prastAvanA sammUrchanagarbhopapAtA janma janmabhedAH sammUrchanajanmano vyAkhyA garmajanmano vicAraH upapAtajanmanaH svarUpam anantarasUtrasambandhaH sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastayonayaH janminAM yoninavakam yonilakSaNam yonizabdasyArthaH kasya kA yoniH yoSiyonivicAraH nArakAdiSu yonivibhAgaH jIvayonisaMkhyA 3. jarAyyaNDapotajAnA garbhaH garbhajajanmavatAM bhedAH 35 nArakadevAnAmupapAtaH upapAtajAnAM bhedAH 36.zeSANAM sammUrchanam saMmUrchanajA jIvAH 37 audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi satravicAraH zarIrabhedAH audArikAdizarIrANAM vyutpattiH 18 paraM paraM sUkSmam zarIrANAM parasparaM mahattvAlpatve For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 pRSThAGka: " . . . sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAGka: sUtrapATha: adhikAraH 38 zarIrANAM sUkSmatAdarzanam 39 pradezato'salyeyaguNaM prAk taijasAt pradezApekSayA zarIratAratamyam 40 anantaguNe pare taijasakArmaNayoH pradezamAnam 41 apratighAte taijasakArmaNayorapratighAtitA 12 anAdisambandhe ca taijasakArmaNayoranAdiH sambandhaH 13 sarvasya sarvasaMsAriNAM taijasakArmaNavattA taijasasyAnAditAyAM matabhedaH 41 tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA caturmyaH ekajIve yugapat zarIrasaMkhyA yugapat paJcazarIryA abhAvaH 15 nirupabhogamantyam " " kArmaNasya bAhyopabhogAbhAvaH audArikAdInAM prayojanAni 46 garbhasammUrchanajamAdyam audArikazarIrasya svAminaH audArikapramANam 17 vaikriyamaupapAtikam vaikriyasvAminaH vaikriyapramANam 18 labdhipratyayaM ca labcyA vaikriyasadbhAvaH 49 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka caturdazapUrvadhara eva AhArakasya svarUpam AhArakasya svAmI 203 204 " 206 207 208 For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. taccAdhigamasUtram savAra sUtrapATha adhikAraH pRSThAGka: caturdazapUrvadharasya vicAraH 209 tejase hetuH kArmaNasya svarUpam kArmaNataijasapramANam audArikasya vistareNArthaH vaikriyasya vistareNa vyAkhyA AhArakasya zabdArthavistAraH taijasasya vicAraH kArmaNavicAraH zarIrANAM nAnAtve hetavaH liGgasUtre prastAvanA 50 nArakasammachino napuMsakAni 217 napuMsakavedavanto jIvAH 51 na devAH devAnAM vedo AyuSo'pavartanAdi AyuSo dvaividhyam 219 apavartane'pi kSayAbhAvaH 220 yugalino'pyAyuSo'pavartanam 221 52 mopapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH anapavAyuSaH khAminaH apavartanIyAyuSi hetuH 222 AyuSo hAse'pi kRtanAzAdidoSAbhAvaH 224 apavartane'pyakSayatve dRSyantaH 225 prakRtasya samarthanam 226 216 218 - For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAGgaH 2. 225 : 97 39 33 nArakAdhikAra prastAvanA nArakAdhikArasthAnAni 99 "" 1 ratnazarkarAvAlukApaGka dhUmatamomahAtamaH prabhA bhUmayo ghanAmbutrAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH 229 narakapRthvInAmAdhArAH ghanazabdaphalam kharapaGkAdipratiSThAtvam pratiSThAne lokasthitirhetuH adhaH pRthvInAM saptatva niyamaH asaGkhyaprastAre nirAsaH pRthvInAmAkAronAmAni bAhalyaM ca ghanodadhyAdimAnam $9. 39 ,, 2 tAsu narakAH 11 "" " 1: " 36 sUtrapAThaH "3 99 " 99 19 4 parasparodIritaduHkhAH "" "7 "" "" 3 teSu nArakA nityAzubhataslezvApariNAmadeha vedanAvikriyAH *** 39 " 99 " "3 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA 39 tRtIyo'dhyAyaH 3 " " 39 5 satiSThAsurodIstiduH khAtha prAk caturvvAH adhikAra: narakanArakANAM svarUpam nArakANAM lezyA nArakArNA pudralapariNAmaH nArakANAM zarIrasvarUpaM mAnaM ca nArakANAM vedanA kSetrajA vedanA parasparodIritaM duHkham paramAdhArmikakRtA vedanAH 93 99 6 teSveka- tri-sapta- daza - saptadaza-dvAviMzati-prayastriMzatsAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH 455 pRSThAGka: For Personal & Private Use Only 228 nArakANAM sthAnam 99 235 nArakAvAsAnAM saMsthAnAni nAmAni ca narakeSu prastarANAM narakAvAsAnAM ca saMkhyA 236 237 99 230 39 231 232 "" 233 39 234 99 238 39 239 240 241 242 39 " 243 244 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 sUtrAGkaH "" "" "" 29 "" 99 "" "" "" 7 jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH "" 19 33 "" 8 dvidvirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH 99 "" "" == dvIpasamudrasaMsthAnam jambUdvIpa merusvarUpam 99 "" 10 tatra bharata haimavata- hari - videha - ramyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi 99 sUtrapAThaH "" 99 12 dvirghAtakIkhaNDe "" "" 13 puSkarArdhe "" 99 99 "" "" "" 99 "" 11 tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan- mahAhimavan- niSedha - nIla- rukmi - zikhariNo vaMzadharaparvatAH himavadAdivarSadharasvarUpam himavadAdInAM mAnam bharatasya jyAmAnAdi baitADhyo devakuravazca uttarakuruvidehAdayaH "" "" "" tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvabhiH "" "" "" "" tatvArthAdhigamasUtram 19 39 "" adhikAra: nArakANAM parA sthitiH nArakANAmAgatirgatizca nArakeSvasaMbhavinaH padArthAH lokAnubhAvajAH padArthAH lokasya traividhyam tiryaglokaprastAvanA 39 dvIpasamudravyavasthA dvIpasamudranAmAni 99 bharatAdi kSetrasvarUpam naizcayika digapekSayA vyavasthA kSudramandarasvarUpam paridhyAnayanAdikaraNam dhAtakIkhaNDe kSetrAdyatidezaH iSukArau ca mAnuSottaraH parvataH pRSThAGkaH 244 245 For Personal & Private Use Only "" 246 99 248 "" 39 249 36 99 250 39 251 253 99 254 255 "" 256 33 99 257 99 258 261 39 262 39 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 sUtrAGkaH sUtrapAThaH 13 puSkarArdhe sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH mAnuSottarAbhidhAne kAraNam naraloke dvIpasamudrAdisaMkhyA 263 264 265 14 prAGa mAnuSottarAnmanuSyAH manuSyANAM sthAnam " AryA mlecchAzca " 266 267 268 manuSyabhedAH kSetrAryAdikAzca antaradvIpakAH 16 bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakuruttarakurubhyaH karmAkarmabhUmisvarUpam 17 sthitI parapare tripalyopamAntarmuhUrte narAyuSo mAnam tiryagyonInAM ca tiryagAyurmAnam pRthvIkAyAdInAmAyurmAnam 269 270 caturtho'dhyAyaH 4 sUtrAGka: sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAGka: adhyAyopodghAtaH 271 1 devAzcaturnikAyAH " devAnAM bhedapratipAdanam devazabdasya vyutpattyarthaH caturvidhadevAnAM janmanivAsabhUmayaH devAnAM paJcavidhatvam 272 273 274 2 tRtIyaH pItalezyaH 3 dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH bhavanapatyAdidevAnAM bhedavicAraH 275 For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka: 275 276 77 458 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 4 indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAlAnAkaprakIrNakAbhiyogyakilbiSikAzcaikazaH pratikalpamindrAdyA bhedAH 5 trAyastriMzalokapAlavarjA vyantarajyotiSkAH 6 pUrvayordIndrAH bhavanapatyAdidevAnAmindrAH vaimAnikAnAM kalpAH 7 pItAntalezyAH devAnAM traividhyam 8 kAyapravIcArA A aizAnAt pravIcArAvicAraH 9 zeSAH sparza-rUpa-zabda-manaHpravIcArA dvayordvayoH " " devIbhogAdhikAraH 10 pare apravIcArAH kalpAtItAnAmapravIcAratvam . " 279 280 " " 11 bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH w w w w bhavanavAsinAM vidhAnAni asurakumArAdInAM varNanam bhavanasaGkhyA 12 vyantarAH kinnara-kiMpuruSa-mahoraga-gAndharva-yakSa-rAkSasa-bhUta-pizAcAH vyantarabhedAH vyantarazabdArthaH kiMpuruSAdibhedAH kinarAdInAM varNanam 13 jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAzca jyotiSkabhedAH jyotiSkANAM vimAnaprastAraH 14 merupradakSiNA nityagatayo nRloke jyotiSkANAM gatiH sUryAdInAM saMkhyA sUryAdInAM viSkambhaH 284 285 286 287 288 For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka: " " sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA 459 sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 14 merupradakSiNA nityagatayo nRloke jyotiSkavimAnavAhakAH 289 15 tatkRtaH kAlavibhAgaH kAlasya dravyatAvicAraH 290 laukikasamakAlavibhAgaH 291 pratyutpannAdInAM bhedAntaram samayasya svarUpam AvalikAdivicAraH 292 candramAsAdInAM tannAmasaMvatsarANAM ca svarUpam293 pUrvAGgAdisvarUpam palyopamAdivicAraH 294 palyopamasyAvAntarabhedAH, teSAM prayojanAni ca ,, kSetrApekSayA kAlavicAraH 295 kAlacakre zarIrocchrAyAdivicAraH 16 bahiravasthitAH nRlokabahiryotiSkavicAraH 17 vaimAnikAH 18 kalpopapannAH kalpAtItAzca vaimAnikAnAM dvaividhyam 19 uparyupari 20 saudharmeM-zAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzukra-sahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayonavasu praiveyakeSu vijaya-vaijayanta-jayantA-'parAjiteSu sarvArthasiddhe ca saudharmakalpAdInAM varNanam 298 anuttarANAM paJcavidhatvam 21 sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH sthitiprabhAvAdibhiruttarottaradevAnAmAdhikyam 300 indriyAvadhiviSayAdhikatottarottaradevAnAm , 22 gatizarIrapariprahAbhimAnato hInAH gatyAdibhiruttarottaradevAnAM hInatvam vaimAnikadevAnAM zarIrocchAyaH saudharmAdInAM prastArAH 296 299 301 302 For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 307 460 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 22 gatizarIraparigrahAbhimAnato hInaH saudharmAdiSvAvalikApraviSTAnAM puSpAvakIrNAnAM ca vimAnAnAM saDakhyA devAnAmucchvAsAhArI 304 devAnAM vedanopapAtAnubhAvavicAraH 23 pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu vaimAnikAnAM lezyAH 24 prAya praiveyakebhyaH kalpAH devAnAM dRSTiH 306 25 brahmalokAlayA lokAntikAH 26 sArasvatAdityavanyaruNagardatoyatuSitAdhyAbAdhamaruto'riSThAzca lokAntikAnAM vyavasthA 27 vijayAdiSu dvicaramAH anuttaradevAnAM bhavocchedaH tiryakprastAvaH 28 aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH tirazca nirdezaH 29 sthitiH 30 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInA palyopamamadhyardham bhavanavAsinAM sthitiH 31 zeSANAM pAdone 32 asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca 33 saudharmAdiSu yathAkramam vaimAnikasthitiprastAvaH 34 sAgaropame 35 adhike ca 36 sapta sanatkumAre 37 vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca __mAhendrAdInAM parA sthitiH 38 AraNAcyutAdUrvamekaikena navasu aveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / 39 aparA palyopamamadhikaM ca 309 " For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUtrAGka: sUtrapATha: 40 sAgaropame 41 adhike ca 12 parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA 43 nArakANAM ca dvitIyAdiSu nArakANAM sthitiH 11 daza varSasahasrANi prathamAyAm 15 bhavaneSu ca 16 vyantarANAM ca 47 parA palyopamam 48 jyotiSkANAmadhikam 49 grahANAmekan 50 nakSatrANAmardham 51 tArakANAM caturbhAgaH 52 jaghanyA tvaSTabhAgaH 53 caturbhAgaH zeSANAm paJcamo'dhyAya: 5 sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH sUtropanyAsaH 1 ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH pratiSedhasya dvaividhyam dharmAdInAM vicAraH ajIvakAyabhedAH 2 dravyANi jIvAzca dravyazabdArthaH 3 nityAvasthitAnyarUpANi ca sUtrapAThavicAraH For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram adhikAraH rUpavicAraH 462 sUtrAGkaH sUtrapAThaH 3 nityAvasthitAnyarUpANi ca 4 rUpiNaH pudgalAH pRSThAGkaH 323 324 nityatAyA dvaividhyam , anityatAyAzca pudgalalakSaNam 325 326 5 AkAzAdekadravyANi dharmAdInAM saGkhyA 6 niSkriyANi ca dharmAdiSu kriyAvicAraH 7 asakhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH dharmAdharmayoH pradezasa khyA 8 jIvasya ca jIvasya pradezasaGkhyA 9 mAkAzasyAnantAH 330 aloke'vagAhadAtRtAyAM vicAraH AkAzasya pradezasamkhyA 10 saGyeyAsalyeyAzca pudgalAnAm 331 pudgalAnAM pradezasamkhyA 11 nANoH " paramANoH svarUpam 332 12 lokAkAze'vagAhaH avagAhavicAraH 13 dharmAdharmayoH kRtsne 14 ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm 333 pudgalAnAmavagAhaH " 15 asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm jIvAnAmavagAhaH 16 pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat AtmapradezAnAM saGkocavikAsau 17 gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH 18 AkAzasyAvagAhaH 337 339 For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUtrAGka: sUtrapAThaH pRSThAGka: 339 18 AkAzasyAvagAhaH " " AkAzasyopakAraH avagAhaguNatvam AkAzaliGgasambandhimatAntaram pudgalAnAmupakAraH 340 341 zarIravAGamanaHprANApAnAH pudgalAnAm vAGmanaAdInAM paudgalikatvam 20 sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAca pudgaleSu sarvopakAritA 343 346 21 parasparopagraho jIvAnAm jIvopakAraH 22 vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya 348 349 350 351 kAlasyopakAraH kAlasya nRlokavRttitA vartanAsvarUpam pariNAmasvarUpam hemantavarNanam zizivarNanam vasantavarNanam prISmavarNanam varSAvarNanam zaradvarNanam velAniyamaH gativicAraH prayogagatyAdivicAraH paratvAparatvavicAraH pudgalazabdArthaH 352 " 353 354 355 23 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH pudgalalakSaNam sparzAdInAM prakArAH kaThinapramukhasparzAdInAM lakSaNAni 356 For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka: 356 357 358 mm 464 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 24 zabda-bandha-saukSmya-sthaulya-saMsthAna-bheda-tama-zchAyA-''tapodyotavantazca pudgalAnAM zabdAdidharmAH zabdasya sphoTAd bhinnatvam zabdasya pudgalatve hetavaH zabdasya guNatve vaizeSikavicAraH zabdasya guNatvanirAsaH nityAnityatvayorvirodhAbhAvaH anyamatapUrvakaM zabdasvarUpam zabdasya bhedaprabhedAH bandhasya traividhyam saumyasya dvaividhyam sthaulyasya dvaividhyam vRttAdisaMsthAnAnAM tadbhedapUrvikA vyAkhyA bhedAnAM paJcavidhatvam tamazchAyAdInAM mUrtadravyavikAratA tamasaH pudgalatvam pratibimbasya paryAlocanA 25 maNavaH skandhAca " " pudgalAnAM dvaividhyam kAryakAraNalakSaNam 26 sathAtabhedemya utpadyante saGghAtodbhave trikAraNatA paramANunAM pratighAtasya traividhyam saMyogabandhayorvizeSatA 27 bhedAdaNuH 28 medasakhAtAmyAM cAkSuSAH sallakSaNasUtrAvataraNam 29 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat abhAvasyApratiSedhAtmakatA keSAJcid dravyANAmanupalabdherhetavaH 362 363 " 364 . 365 366 368 371 372 373 374 375 For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 sUtrapAThaH sUtrAGkaH pRSThAGka: . sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH vyaparyAyAstiko dravyasyApalApaH dravyasyAnyatvam 376 dravyaparyAyavAdaH 377 vyavyatiriktatA sAmAnyasiddhiH sAmAnyavizeSarUpatA kAryakAraNAnekAntatvam 380 avayavino'nanyatvam dIrghanhasvatvasiddhiH 381 utpAdAdipadAnAmarthaH utpAdAderbhedAH 383 dhrauvyasiddhiH 385 vinAze bhedAH nirhetukanAzapakSaH 386 sahetukatA nAzasya 387 utpAdAdInAmekakAlatyAdi 389 utpAdAdenityAnityatve 390 391 dravyasya nityatA nityasUtraphalam dravyaparyAyAbhyAM nityAnityatve 393 arpitAnarSitasvarUpam vivakSAmukhyatA nityAnityatvayoH sahAvasthAnavirodhAbhAvaH 395 ekatrAnavasthAnAdivirodhakhaNDanam dharmakIrtimatakhaNDanam 397 dravyANAM paryAyANAM vaividhyam 398 dravyAstikasvarUpam 400 30 tAvAvyayaM nityam 31 arpitAnarpitasiddhaH For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 sUtrAGka: sUtrapAThaH arpitAnarpitasiddheH tatvArthAdhigamasUtram adhikAraH pRSThAGka: mAtRkApadAstikam 400 paryAyavAdimatam 401 RjusUtrAdibhiH paryAyapakSaH 402 dravyamatanirUpaNam 404 dravyAstike naigamaH 405 dravyAstike saMgrahaH dravyAstike vyavahAraH paryAyAstike utpannA0 RjusUtraH 406 sadAdibhaGgAH 407 evakArasyArthatraividhyam 409 vyavacchede'pi syAdvAdaH khadravyAdinA sattvam 410 astinAstirUpatA avaktavyatvam 411. kAlAdayo vRttihetavaH yugapadavAcyatA 412 prathamo vikalpaH 413 dharmadharmisyAdvAdaH sadbhAvAsadbhAvApekSayA dravyasyaikatvAdivicAraH 414 dvitIyo vikalpaH tRtIyo vikalpaH 415 paryAyAdezavikalpAH sakalAdezavikalAdezotpattiH 416 caturtho vikalpaH 417 paJcamo vikalpaH SaSTho vikalpaH saptamo vikalpaH nayatrayApekSayA saptabha gI / zabdanayAH pudgalabandhahetuH For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 467 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUtrAGkaH sUtrapATha: 420 421 422 32 snigdharUkSatvAd bandhaH 33 na jaghanyaguNAnAm 34 guNasAmye sadRzAnAm 35 dvayadhikAdiguNAnAM tu 36 bandhe samAdhiko pAriNAmikau 37 guNaparyAyavad dravyam 38 kAlazcetyeke 424 426 427 430 kAlasya dravyatvam kAladravyasya pArthakyam kAle utpAdAdimattA bhAvavRttau kAlasyApekSitA parAparatvAdeH sthitivizeSApakSitA kAlasya paryAyatA 432 433 39 so'nantasamayaH " " kAlasya samayAH kAle'vayavavicAraH 434 435 436 40 dravyAzrayA nirguNA guNAH 41 tadbhAvaH pariNAmaH 42 anAdirAdimAMzca 43 rUpiSvAdimAn 44 yogopayogI jIveSu 438 439 440 For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe paGktau B or or m x x x x 11 11 13 14 18 22 22 22 a "9 99 "" 99 "" a am 14 14 19 5 10 10 12 18 12*58 5 10 ~ * vr do w 12 14 18 22 29 30 namo namaH zrIprabhudharmasUraye / zuddhipatrakam / (pAThAntarAdisametam ) soosooch azuddham Punnyasa Add now before Agamoddharaka mI prati nirdhAritA zrI umAstrAti0 uttarAdhyayanavRttau 0 mantrastathASadhaiH 0gamasatra0 0 * sUrikRtATIkA svacchatAmanyAM 0 gamikama0 zuddhamadhyayanAdikAle kartRkaraNe kRtA cAritrAd iti kRtvA jJAnazuddha: jJAnamanyathA paJcatayA ekatamavat tacca saprayojana cAsya zuddham Pannyasa For Personal & Private Use Only ma nirdhAritAH zrI umAsvAti 0 uttarAdhyayana sUtra 0 mantrastathauSadhaiH 0gamasUtra 0 0 sUrikRtA TIkA svacchatA mananya o gamikAmA 0 zuddhamadhyayanAdi kAle kartRkaraNe kRte sati kartRka raNe kRtA caritrAd itikRtvA jJAnazuddhaM jJAnaM bhavatyanyathA paJcatayI ekatamat tacca samAsaprayojanaM vA'sya Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe paGktau m 99 8 "" 5 "" a w 99 "" "" 7 8 11 99 "" 12 13 " 14 15 16 ~ * ~ 2 x 5 11 21 12 17 4 x = = = x = x = = = = = = 2 as a war 95 14 15 8 26 16 26 17 13 21 19 16 17 22 2 27 11 20 21 26 1 7 zuddhipatrakam azuddham cAsya 0 bhogakarmA 0 janmani evottaropapatti0 0 pyaSTa0 vA 0 meva svAmI vikalpamAha cAmutra, pUrvebhyo nyUneSu kandaphalA 0 pUjArha 0 mya O * mArgapradarzanAt zrutAvidhibhiH ukta salila 0 0mabhidhyAya abhi0 siddhebhyaH prayuktaM sUtrI nirdezAd SaDvidhamapi 0 Samita 0 0 bhavanIyaH idaM sambadhyate gatamabhi0 vizeSita miti 0 pravacane, ityetad ceti vacorUpaM pratyAsa - For Personal & Private Use Only zuddham vA'sya 0 bhogyakarmA 0 janma janmani evottarottaropapatti 0 pyabhISTa0 vA, * meva svAmivikalpamAha cAmutra pUrvo'nne kandamUlaphalA 0 pUjA -- maIne 0 * myarcya * mArgadarzanAt zrutAvadhibhiH uktaM salila0 0mabhidhyAyannabhi0 siddhebhyaH, pratyuktaM sUtranirdezAd 0 0 SAmita0 0 bhavanIyamidaM sambadhyate, gatamapi vizeSitameveti pravacane-" ityetad ca" iti vaco rUpa pratyArsa, 469 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 pRSThe paGktau 3 AU 22222mur vMOn 1 . 922200 22. tattvArthAdhigamasUtram ayu kartum duccipseca 0vRddhisaMbhavo'vasIyate bhUyante upendravajrA tatprasaGgapratiSedho 0mAdi0 0 zuddhaH pravacane zuddhi0 tIrthakRttvasvAbhA0 u0 pa indrasyAjIvasya lakSati nizcitaparijJAnaM vizeSyakalpanA 0pratibhAgena AtmatAtatvaM cAnubhavati phaNapariNAmena gatizarIrA0 0pArpodaya jIvAkAraH pratikRtisabhAve khalA duhitukAdisUtrasambhavanti pudgalAdirUpasvapradeza vivakSaiva uparizATa0 0viSANAdikaH samyagdazarnam zuddham kartum ! ducikSipsecca 0vRddhiHsaMbhAvyamAnA'vasIyate prayate vaMzasthavilam tatprasaGga iti pratiSedho 0mAdhamAdi 0 zuddha pravacanazuddhi0 tIrthakRttatsvAbhA0 u05 indrasya jIvasya lakSayati nizcitaM parijJAnaM vizeSaNavizeSyakalpanA 0pravibhAgena AtmanA tattvaM cAnubhavanti phaNApariNAmena gatijAtizarIrA0 0pArNAdaya0 jIvAkArA pratikRtiH sadbhAve khalu duhitakAdi sUtrasambhavati pudgalAdirUpaH khapradeza0 tasyA vivakSaiva parizATa0 viSANAdike samyagdarzanam 3 8 42 45 48 56 62 For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 zuddham pRSThe paGktau 66 2 zuddhipatrakam azuddham aSTau caturdazabhAgA dezonAH tat zruta0 prati viziSTa spaSTo mateH niSedhAt nizcayataH pratyakSaM, pratyakSaM cAye 72 tat sarvaM zruta0 prativiziSTa0 spaSTo bhavati mateH niSiddhAt nizcayatA pratyakSaM cAye 74 brate bara 78 12 24-25 __26 26-27 indriyanimittatvAt dezA-diti bhavAsAdhana0 0bhidhAyA-bhidhAnaM khyAyante sarvakRtAntAH karkarasparza bhadaprayojanaM vyavahi vipra0 tato'ratnimAtre pratipatatyA manaH-anindriyaM prativiziSTa kasmin saGgrahaH bhavanA0 ghaTAditaiva 0rthapra0 nityato 0kumArasiddhiH matijJAnI manuSya0 1 22222 indriyAnindriyanimittatvAta deza iti bhAvasAdhana0 bhidhAya vidhAna khyApyante sarvatIrthakRtAntAH karkazasparza bhedaprayojanaM vyavahitavipra0 tato ratnimAtre pratipatati A mano'nindriyapraviSTa ekasmin saGgrahastasmAt sarvam bhAvanA0 ghaTAdinaiva 0rthanayA arthapra0 ityato 0kumAraprasiddhiH matijJAnI manuSyajIvasya manuSya 106 110 120 124 126 dRSTyA dRSTvA : For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 tatvArthAdhigamasUtram __ pRSThe paGktau azuddham 126 jJAnAnAM * * * * jJAnAdInAM pramANArthavat tantrA prakAntanaya0 cAdarzitaM sa-samu0 0mAnatvAd SaNopetaM, * * pramANajJeyavat tantrAprakAntaM naya0 ca darzitaM sa samu0 0mAnatvAta, SaNopetaM evambhUta eva nAnyadeti 0tAviti cet gaNyete jIvau jIvA AdyArthe viparyayAn evambhUta iva nAnyaditi 0tAviticet gamyate jIvA jIvA 128 AdyArthaH 3 134 138 * * * * * * * * * * * * * * * * * * viparyayAna kazcit prANI athaivameva laukikA. rodati kisatatvaH 0nudayalakSaNaH madhyaniyamya bhedAt mukta pratipadavivaraNe nivRttI yuJjanaM yogaH rhatAnumIyate 0labdhArthaviSayaka 0saMzayAsarvArtha 0nAkAra vilakSavacana0 145 148 149 athaivameva kiM laukikA. roditi kisatvaH 0 nudayakSayalakSaNaH madhyagA-- niyamyaM bhedonmukta pratipadaM vivaraNe nivRttI yujeojanaM yogaH hatA'numIyate 0labdhArthe viSaya0 saMzayasarvArtha 0nAkAraklikSyavacana0 151 152 154 For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe paGktau 158 159 160 "" "" "" "" "" "" 161 79 162 "" "" 163 "" "" 99 164 4 L ~ ~ ~ ~ 2 a v "" 39 "" "" T 33 "" 165 13 12 35 14 19 21 5 20 120 25 31 32 12 13 19 23 32 2 x 2m 2 % 15 2 15 19 28 8 11 12 21 : 22 27 17 20 zuddhipatrakam azuddham ucyate 0gho'dhaH pAtAla 0 chedyatvAdidRSTa0 0 zeSastathaiva 0 samatAsamAhArA 0 0 manitthaM rathaM tejo 0 amanojJatarAmeva -976: 11 dezAntarA * lakSaNeti, vA 0 tayAGgIkRtA 0 bhUte tiprANA 0 bhAvairataH va stavanAdInAmapi juSTAni 6 'sUcanAdInAM ' iti ga-pAThaH dviH paJcakAbhidhAnAt * doSo'taH 0tayA bhavanti 0rdhAryate, svarUpabhedAbhyAM * karaNaM nirmANanAmakarmA 0 dvArANyava0 0 vidhAkArAH vizeSa aGgopAGganAmanirmANa 0 For Personal & Private Use Only zuddhama ucyante 0dho'dhaH pAtAla * * chedyatvAdi dRSTa 0 zeSastathaiva, 0 samatA samAhArA 0 0 manitthaMsthaM "tejoM vAyU amanorA pATha: / dezAntara - * lakSaNeti 473 vA, * tayA'GgIkRtA 0 bhUte prANA0 0bhAvaiH, ataH " vA sUcanAdInAmapi juSTAni ' stavanAdInAmapi ' iti kakha pAThaH dvipaJcakAbhidhAnAt, doSaH, ataH 0tayA, bhavanti, 0rdhAryate svarUpabhedAbhyAM, * karaNaM, nirmANanAma nAmakarmA 0 dvArANi, ava 0 0 vidhAkArA vizeSaH aGgopAGganAma nirmANa 0 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 tattvArthAdhigamasUtram pRSThe paktau azuddham zuddham ur 21 25 2 166 saMskRtA aGgopAGge nirapekSA vyAntaraM nirvRttau satyapi 0NAti tasmAnivRttaH mapi kathayati yadanupahatyAta tasyAyamarthaH kathaM kRtvoktaM janitAtmano " 202229 2022 saMskRtAaGgopAGgaM nirapekSA, 0yAntaraM, nirvRttau satyapi 0NAti, tasmAnivRtte 0mapi, kathayati, yadanupahatyA tasyAyamarthaHkathaMkRtvokta janitA''tmano khalu 0pratya0 upayogaH pari0 prasaGgaH ! atyantAsa0dvAreNa saMvedanA'nubhavanalakSaNA, nivRttyAdInAM 0zrutya0 upayogapari0 prasaGgotyantAsa0dvAreNasaMvedanAnubhavanalakSaNA nivRtyAdInAM darzayati-- nirvartante na ca 0cyate sbbndhn vidhavize darzayati, . nirvaya'nte naiva 0cyatepuurn vidhavizeSaNAd bhAvazruta vizebhAvazrutapUrvakatvAd vA etaddhi hitAhitAnubhaya0 samastyata niracAyi bhASyaM tato'pi vA .. 242 etadvihitAvihitAnubhaya. samastata nicAyi bhASitenApi For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe paGktau 3 170 177 99 177 178 99 93 179 38 99 180 "" 181 183 99 99 184 "" 184 36 "" "" 191 "" 193 32 "" 22 194 13 22 26 & 3 w v o 9 13 16 8 19 20 15 26 4 7 14 5 8 10 10 26 28 4 8 18 19 21 23 5 zuddhipatrakam azuddham dhvaniH, harAmIti mohanIyodayAt, cAgnerlakSaNa0 matismRtisajJA cintAbhini0 *rabhAvAd o nyasyAnu karmayogaH * rabdho vigrahagateH kArmaNamasti vyakti0 ityAha yogairjIvAH * kAie 0 kvAiyattAe teNaTTeNaM dvisAmAyika 0 0 kkAie 0kA iyattAe seNaM trisamayA vA nAstIti 0mityAdi pratikraSTaH na tu ca O potajAH 0 dhIyate - dadhate durlabhaH For Personal & Private Use Only zuddhama dhvaniH harAma, mohanIyodayAta cAgnerna lakSaNa mati: smRti: saMjJA cintA 'bhini0 0rabhAvAdU, o nyasyA tu karmayogaH, * rabghau vigrahagatau kArmaNamizraH 475 vyakta0 ityAha / yoge jIvAH * kAie 0 kAiyattAe teNa dvisAmayika 0 * kAie 0 kAiyattAe seNaM trisamayA vA, nAstIti, 0mityAdi bhASyam pratikruSTaH nanu ca 0 durlabhaH, potajA: 0dhIyate dadhate Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram 476 __pRSThe paktau 1946 syAd, teSAM tathA 2022 2020 MM azuddham zuddham nArakeSviti nArakeSviti, dhAraNamavacchedo dhAraNam-avacchedo 0dvAntara 0dvA'ntara0 syAt syAta, 0rUpatAneka0 0rUpatA'neka0 syAd ? karmaNastu kArmaNastu ca, yathApUrva ca, yathA-pUrva mekaparamANu 0me(kai)kaparamANu samullaGkhyA samullaGghya teSAM marthaH 0marthaH tathA's0kRzyatvAt 0dRzyatvAt , vizeSAt vizeSAt, dRzyante zyate pradezaskandhaH pradezaH skandhaH pradazamAnam pradezamAnam 0darzayati darzayati, cArSe manograhayogyakArmaNasya manograhaNayogyaH kArmaNasya 0dravyAbhAvAt 0dravyadvayAbhAvAt tAmyA0 tAbhyA0 manAdi0 manAdi0 0karmAdhAya cetasi, avocat sUriH 0kamAdhAya cetasi, avo cat sUriHbhavataH / sarvasyAmavasthAyAM rbhavataH sarvasyAmavasthAyAM, 0pravaNamAnarsa pravaNamAnasaH vikalpo heyA tu vikalpo bhavasthatAyA heyo nu heyarUpatayA tu cArthe For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe paGktau 206 207 208 208 212 213 214 215 223 223 224 226 99 231 232 "" 232 "" 233 234 237 238 241 246 24 * ~ Fa on o 12 "" 19 11 23 30 14 3 ... g g 5 15 29 5 25 19 17 15 19 26 zuddhipatrakam azuddham tatpUrvakai vA 0 janmani caturdazapUrvara paribhUtapApmA 0 grAhyAdayo aparyAdAya pRSTAni, puruSo bhadanta ! manuSyasaMyutaH devaku saptA0 yasya nAma 0 vartanaH gAhavatAM sU0, 54 zarkarAdyAH 0 bhAsurA. pUrvAyAM vasudhAvartino paritanAs krameNAdho0 spaSTayati -- locana0 traivirdhya For Personal & Private Use Only zuddham tatpUrvike cA0 o caturdazapUrvarasyaiva paripUtamAmA grAhyatAdayo paryAdAya spRSTAni, atha bhadanta ! teSAM zarIrANAmantarA kimekajI vaspRSTA anekajIvaspRSTAH ! gautama ! ekajIvaspRSTA, nAnekajIva spRssttaaH| puruSo bhadanta ! manuSyasaMyataH sadevaku - saptasaptA0 tasya samudghAto nAma 0vartanaiH gAhavatAM na punaH sU0 54 zarkarA prabhAdyAH 477 0 bhAsvarA pUrvasyAM vasudhA'dhovartino paritano' krameNAasar spaSTayati tena kadAcida kSinimeSamAtramapi na bhavanti arthAt locana0 parasparodIritAnIti bhASyam / traividhyam Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 pRSThe paGktau 30 22 11 29 28 16 14 246 247 248 "" 251 252 262 99 263 264 " 269 272 273 "" "" 99 274 "" "" 275 "" "" " "" 277 279 280 24 16 22 31 7 12 27 29-30 2 19 31 1 3 11 23 28 26 22 1 tattvArthAdhigamamUtram azuddhama tadetArthena SaDvidha tritaye vAlaprabhUtA ca caitAvatyA cA (satyAvA ) 0 rAttamamaSTau ArAttama0 samudreSUtpatsyate 0 vizet narAyuSamAnam 584 0 krIDAgadyutitisvabhAvAH vibhinnaH akSarAnipAtaiH SaNmAsaM vyativarteta kiyadekaM vimAnaM vyativarteta kiyadekaM na vyativarteta dArucchedaprajJA pratIyatAm bheda anta dvirvikalpAH 0 anudhA ekaika 0 pratyAsannai( te ? )zveti kArya paJcaviMzati0 0isadbhi For Personal & Private Use Only zuddham tadetenArthena SaDvidhaM tRtIyo vAlAprabhRtA 0 caitAvatI satyA vA 0 rAttanamaSyai ArAttana samudreSUtpadyate 0 vizeta 0 narAyuSo mAnam 421 0 krIDAgatidyutisvabhAvA vibhinna apsaronipAtaiH SaNmAsAn vyativrajet astyekakaM yaM vimAnaM vyativrajet astyekakaM yaM na vyativrajet dArucchede prajJA * pratIyantAm bhedA anta dvivikalpAH adhunA eka0 pratyAsannazceti kArSa paJcatriMzat* 0 sadbhi- Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe pakau 280 281 282 "" 285 289 290 99 39 291 292 293 99 294 295 297 "" 298 27 "" 39 300 301 305 307 308 309 18 2 * * 2 * 17 23 25 27 21 2 10 30 6 23 13 20 21 14 2 4 11 16 16 26 17 5. tastvArthAdhigamasUtram azuddham him tatkumAra0 rantaprabhAyAM rantaprabhAyAM dazottarayojanazatabahula tripaJcAzat saGgrahavyava * tataH padyate 0 eSa ca 0 viziSTocchvAsapari0 mAnena caturazItiguNitAH etAnyeva nAdyantaM te'taH tatrasthaM saudharmAdiSvityAdi sarvaratnamayo mAhendra samu0 laghIyastvAvasthite bhavatyuparIti nyUnatarA kanakavacchucayaH rAni0 * manugacchanti O * prabhUtInAM O For Personal & Private Use Only zuddham rahitatvAcca tasya kumAra 0 ratnaprabhAyAH ratnaprabhAyAM dazottaraM yojanazataM bahala paJcAzat 0 ( pAThAntaram ) saGgrahAbhidhAnaM vyava 0 ataH padyante eSa vA viziSTocchvAsaniHzvAsapari0 479 mAsena caturazItiguNitAH tAnyeva nAdyanantaM ca tatra sthApita iti saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavantItyAdi sarvaratnaprAyo mAhendraH samu0 laghIyastvAt sthite 0 bhavatyuparyuparIti nyUnA nyUnatarA kanakavacchavayaH raNAdyagni0 0madhigacchanti 0 prabhRtInAM Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 pRSThe paraktau 16 25 17 3 6 309 312 315 316 317 - "" 320 321 "" 322 93 325 326 328 329 2 330 332 336 "" "" 337 338 339 340 340 341 "" 99 13 4 16 24 11 1 13 22 6 18 12 16-17 22 12 21 12 25 1 3 17 tattvArthAdhigamasUtram azuddham bhavanAsinAM yojanIyA *rmUlala kSaNa * prasakta lAkAramAskandannu) du!) saMsargAdIni 0 bhUtAtprarUpa * sambhavato pattina * * nA''zriyate etAni - antarAviSkRtAni 0 AkAzAdeka0 dharmAdayaH ti 0 pradeze prastAva * pradezAzcarmAdivat 0 pekSya audArika0 dehe bhAgaH padmanAla0 bramo 0 lakSaNasya anantaro 0 kha mantAtaraM jJAnAdhi ( navi ? ) kAreNa mUrtAdi 0 paHJcavidhAnItyAdi bhASyam For Personal & Private Use Only zuddham bhavanavAsinAM yojanIyaM * rmUlalakSaNa * 0 prasakte lAdyAkAramAskandannu (du?) saMsargAdIni hi 0 bhUtAtmarUpa 0 sambhavanto 0 pattirna O * nA'nuzriyate etAnIti antarAviSkRtAni pudgalA eva rUpiNo bhavantItyAdi A''kAzAdeka0 dharmAdayaH punaH iti * pradeza prastAva 0 pradezA dharmAdivat 0 pekSya audArikAdi * deha-tribhAgaH padmAdinAla bamo 0 lakSaNasyAvyAptatA athAnantaro 0 sva matAntaraM jJAnAkAreNa mUrtyAdi 0 paJcavidhAni zarIrApyo - dArikAdIniti bhASyam Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 pRSThe paktau 342 11 346 347 m mmmmm 349 351 352 354 355 357 358 359 zuddhipatrakam ayu zuddham tatra zarIrANItyAdi bhA0 nisRjati nisRjanti 0pudgalajIva0 0 pudgalA jIva0 0rupagraha 0rUpagRhyalakSaNazabdopari TippaNam-bahirantarbhedAvivakSayA sAmAnyena / pAnantyabhUta0 pAnanyabhUta0 pariNAmakAraNaM pariNAmikAraNaM 0mitena miterna zirISa zirISa 0rAcchurantaH 0rAcchurItaH 0pATalaprasavAH pATalAprasavAH prativAdya0 pratipAdya0 cAraNAM cArANAM 0bhAjasta iti *bhAja iti bhogArthAntara bhAgo'rthAntara0 0lAbhatvAt 0lAbhAt zabdarUpA0 zabdapariNAmarUpA0 0sthitairapi sthairapi phale vRnta0 phalavRnta0 syAdadhravatvAditi syAdadhruvatvAditi vasasiko vaisasiko vivakSitam na vivAkSitam 0bhUryapatrAdiSu 0bhUrjapatrAdiSu anutaTa0 anucaTa0 tadvant tadvanta kAraNakAryayo zo0 kAraNAt kAryanAzo0 sUtre'tra sUtreNa aNustiSThatya0 aNustiSThantya0 0hati 0hanibahulokasiddhaM bahulokaprasiddha 363 364 365 366 367 23 369 For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhinamasUtram paTe paGktau 369 18 For azuddham zuddham kandalI0 kadalI paryAyana paryAyata0gityaN / saudAminIti vidyudeka0 0gityaNa saudAminIti vidyut , eka0 kAraNatravidhyAvizeSe sati // kAraNatraividhyAvizeSe sati bhedasaGghAtAbhyAmityAdi bhASyam zyA dRzA virodhiyaM virodhi dvayaM pariNAmazca pariNAmaM ca paritaH pariNataH dravyANAM yathA0 dravyANAM ca yathA prAhya prAcaM mAbhiprAyaH, mabhiprAya:pratijAnIte, pratijAnIte 0vasthApradhvaMso 0vasthA pradhvaMso ghaTasaMsthAnAdi0 paTasaMsthAnAdi0 mAtratvAd, vA mAtratvAd vA, 0patyavatve 0patyavattve nivAryate, nivAryate! 0labhyante pratyakSAdinA labhyante--pratyakSAdinA 0bhayAgrAhi. 0bhayagrAhi gavAdi gavAzvAdipUrva:pUrvo vidhiH paraHparo0 pUrvaH pUrvo vidhiH paraH paro0 sthitamidaM sthitamidamsvabhAvA'jya0 0khabhAvo'nya0 yat tu sahate prasahate *STAnyAnyArtha0 STo'nyo'nyArtha0 sthAsyate 0sthApyate " 0222222222222222 374 375 ." 377 yatta 378 " For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam 483 azuddham zuddham pRSThe patau 379 12 ___, 18 sat sat, 23 22 :::::::::: spada 26 nyata. -''yataneka rUpa0 nekarUpa0 bhAvA0 bhavA0 dharmAdInAmapi dharmAdiSvapi mUrti mUrtayogo vijJAta yogo'pi jJAta *rjutvavad 0rjutvavad, satsarva sat sarva0 pariNAme notpAdaH pariNAmenotpAdaH pariNatasyApi pariNatasya tpAda 0kSaNAnantara0 0kSaNottara nibhAlyate nibhAlyate, khakaraNai0 svakAraNe bhavatya0 na bhavatya0 0vasthApattizca 0vasthotpattizca vAcoyuktyA, vAcoyuktyApUrvo apUrvo0khabhAvatayAM svabhAvatAya svahetureva vahetova mUrtatvApari0 0mUrtatvAdipari0 utpAdAdInAmekakAlatvAdi iti viSayolekhaH *bhayAkAraH 0bhayAkAraH, vinAzaH vinAzaH, iti iti, syAt syuH bhidyate bhidyate, tadbhAvaH vAvyaye - 18 26 ..::::: 24 ta : tadbhAvaH, vAvyayaM For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 pRSThe 393 "" 394 "" 395 "" 99 396 397 33 "" 398 399 "9 "" 399 "" 35 w8 "" "" 401 "" 402 402 paGktau 16 21 1 23 4 16 25 or us 9 23 17 14 20 23 24 11 16 25 5 11 3 23 tattvArthAdhigamasUtram azuddham na tUtpAdalakSaNaH paryAyo vinAzalakSaNo vA vyAhatam anekadharmAdharmI, prAkAzyaM * mayAtmakam balavatvAdr kiJcit etadapyasat o prahaNe virodho nityAnityavat anyonyaM parasparaM ityadbhuta 0 tamastayA ca pratiSedhasamaprAdezavikalAdezaiH, yataH sadeka0 0rpita vyavahAraH darpitadharma 0 0 stadyogya vyavahArArpaNAbhyAM dravyaM svatantrau * myastaddravyA 0 * pratikSepeNa prAdurbhAvaH paryAyanayazcotpA atra vAkye For Personal & Private Use Only zuddham kramapariNatyA na bhUtyAdilakSaNaH ( pAThAntaram ) vyAhatam, anekadharmAdharmI prAkAzyaM vastu 0nayAtmakam balavattvAdr kaJcit kAlAntare tatroSNasparzAmyu pagamAt adhaiva vizeSyate padaikatra zIto deze tadeva tatroSNo nAstItyetadapyasat 0 prahaNena virodhaH, nityAnityavata, anyonyaM-- parasparaM ityadbhuta * tamastayA prakAzatayA ca pratiSedhavipratiSedhasamaprAde zavikalAdezaiH yataH sadasadeka0 rpitavyavahAraH 0 * darpitAnarpitadharma 0 0 stadyogyavyavahArArpaNAnarpaNAbhyAM dravyaM bhavyaM svatantraH * bhyastad dravyA0 o pratipakSeNa prAdurbhAvAt paryAyanayasyotpAaMtra hi vAkye Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam azuddham 404 pattA (sUkSma ) sUkSma0prayojanAnyeka0 pariNataH tyAdi hitAnAme(!) prAgetana (!) sAmAnyayoga prAgetana 108 109 MENamasomammom sUkSmasUkSma0prayojanAnyetAnyeka0 pariNataH 0tyAdi bhASyam hi nAme pragetana sAmAnyAyoga0 pragetanaihaghaTAdirupakAryaH nApyekaH zabdaH ekaH zabdaH vizeSyatvAt / nAsti vizeSaNa tAvatpariNAma yugapad bhUri0 vakturiti payoyeSu vA 0syApi zabda narasiMhe nara0 zrutapratiyoginaH pariNAmyarpitAnarpitabhajanA0 pratijJAyate pravezAbhAve'pi 0rukSasaMvyavahAraH tathA'dhikRtaM pariNamyatvaM pariNAmakatvaM ca tattadgrahaNavizeSarUpAdipiNDAdivyavahAradeziturityataH (pAThAntaram, ghaTAdirUpakAryaH nApyekazabdaH ekazabda vizeSyatvAt, nAstivizeSaNa tAvat pariNAma yugapadbhari0 vaktariti paryAyeSu vA, 0syApizabde0 narasiMha nara0 zratapratiyoginaH pariNAmyarpitabhajanA0 pratidhIyate 0pradezAbhAve'pi 0rUkSavyavahAraH yathA'dhikRta pariNamyatvaM ca tattadguNavizeSarUpAdipiNDAdivya- padeze heturityataH 114 116 , 0000000 425 427 129 For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram 486 pRSThe paktI 431 28 azuddham nirapekSehatya tena paJca (tva eva ) 133 434 436 440 guNAnAM 2022- yogapajIveSvapIti kathaM vAmanAyAgyA pudgalAnAM nirapekSehetya tenaiva paJcakAdavyatiriktasya guNaparyAyANAM yogopayogapajIveSvarUpiSvapIti kAya vAGamanoyogya audArikavaikriyAhArakayogAstrayaH pudgalAnAM satyamRSA'satyAmRSA zrutajJAnasya zrutajJAnasya matizrutA0 turutyakaikaikaika0 mukhyabhedI hInAH AsskAzAdeka0 " 5 445 446 447 448 149 460 462 satyamuSAmaSA'satyA (mRSA) tajJAnasya tajJAnasya matizratA0 *tustryekaikaika0 mukhyabhedai hInaH AkAzAdeka0 Mor For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only