Book Title: Nyayamanjari Ahanika 06 07 08 09
Author(s): Jayant Bhatt, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005499/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI [ SASTHA-SAPTAMA-ASTAMA-NAVAMA AHNIKA ] WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 115 GENERAL EDITOR H. C. Bhayani EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9 in 58 Roco 3 BEET , To Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantamaviracitA nyAyamaJjarI [ SaSTha-saptama-aSTama-navama Ahnika ] gUrjarabhASAnuvAdasahitA saMpAdaka-anuvAdaka nagIna jI. zAha prakAzaka: lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda-9 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pripted by Pitamber J. Mishra Tirhut printers 41, Meghnath Society Ranip Ahmedabad-382480 Published by Nitin J. Nanavati Administrative Trustee L. D. Institute of Indology Ahmedabad-380009 , FIRST EDITION April 1992 PRICE RUPEES Published with the financial assistance of the Gujarat Sahitya Academy, Government of Gujarat, Gandhinagar. For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITOR'S FOREW Like his two Kashmirian successors (in different fields), Ananandavar. dhana and Abhinavagupta, Jayanta Bhita was a man of massive intellect and remarkable creativity. His Nyayamanjari (9th Century) occupies an important place in literature of the Nyaya-Vaisesika tradition. Although formally it is a commentary on Gautama's Nyayasutras the Nyayamanjari, a major contribution to the Nyaya thought largely occupies itself with the two most important topics of Pramana and Prameya. The nature of philosophical debates during the classical period was such that irrespective of the tradition and the subject matter of his treatise, the writer would get deeply involved in many of the basic philosophical issues discussed over centuries. Jayanta Bhatta too with his extremely versatile education and vast erudition presents a powerful critique of all the rival positions relating to those issues and corroborates the Nyaya position. Inspite of his encyclopaedic command of the literature of his times, he is modest and tolerant (he shows respect for Dharmakirti)-he specifically, states that 'all serious faiths should be tolerated.' His style is lively and brilliance, sharpness and remarkable clarity of mind are prominent traits of his personality. Besides being a scholar of preemine. nce, he was also a creative writer as is evidenced by his satirical drama, the Agamalambara. Dr. N. J. Shah undertook the onerous task of making available to Gujarati readers the Nyayamanjali (appropriately described as Jayanta Bhatta's great triumph) in authentic and lucid translation. The rich treasures of Indian classical learning in all its branches have to be made available in Modern Indian languages and consistent with this aim the L.D. Series has already published Gujarati translations of several impor. tant Sanskrit and Prakrit texts. In his introduction to the present volume, Dr. Shah has given a lucid short summary of the topics discussed in each of the Ahnikas of NM. and briefly pointed out their importance. His critical study of Jayanta Bhatta, to be published shortly, will be no doubt a valuable contribution to the study of that unique Nyaya philosopher. We are thankful to Dr. Shah and congratulate him for bringing his scholarly undertaking to a successful completion. - H. C. Bhayadi 1. K.L. Potter (ed.) Encyclopaedia of Indian Philosophies - Indian Meta physics and Epistemology: The Tradition of Nyaya - Vaisesika (1977), p. 343 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika kAramIranA rAjA zaMkaravamanA rAjyakALamAM (Isa. 885 902) thaI gayelA kAzmIrI paMDita jayaMta bhaTTanI nyAyamaMjarI saMskRta dArzanika sAhityanuM aNamola ratna che. eka bAju tenI ciMtanasamRddhi buddhiSaka ane vicArapreraka che, te bIjI bAju tenI kAvyamaya zelI cittAkarSaka ane AhalAdaka che. bhAratIya darzananI mukhya zAkhAonA ciMtanane dhyAnamAM laI tenI saghaLI samasyAonuM taiyAyikanI dRSTie vizada vivaraNa prastuta karato hoI te bhAratIya darzanazAstrane pratinidhirUpa prauDha graMtha banI gayuM che. A pUrve ame gujarAtI anuvAda sahita pAMca AphrikA prakAzita karyA che-prathama traNa Ahnike traNa alaga alaga pustakomAM ane cothuM ane pAMcamuM AhUnika eka sAthe eka pustakamAM. prastuta pAMcamAM pustakamAM chaThThA, sAtamA, AThamA ane navamA ema cAra Anikone gujarAtI anuvAda sAthe prakAzita karavAmAM Ave che. prathama AhnikamAM pramANanuM lakSaNa, pramANavibhAga, pramANanI saMkhyA, arthapatti ane abhAvanI carcA pradhAnapaNe che. dvitIya AhikamAM pratyakSa, anumAna ane upamAna e traNa pramANenuM pratipAdana che. tRtIya AhanimAM zabdapramANa, khyAtivAda, Izvara ane zabdanityatvanI vicAraNuM che. cothA AhanikamAM mImAMsAnA vedApauruSeyavAdanI AlecanA karI vedakartavavAdanI sthApanA karavAmAM AvI che, atharvavedanuM prathama sthApI tene prAmANyanI sthApanA karavAmAM AvI che, jena-bauddha Adi anya AgamanA prAmANyanuM samarthana karavAmAM AvyuM che, veda upara karavAmAM AvatA aprAmANyanA AkSepane parihAra karavAmAM AvyuM che ane vedanuM prAmANya kAryAthamAM che ke siddhArthamAM ke banemAM e praznanI carcA karavAmAM AvI che pAMcamAM AhanikamAM bauddhonA apavAdanuM khaMDana karI nyAyanA jAtivAdanI sthApanA karavAmAM AvI che, padane vAcya artha AkRti che, jati che ke vyakti che e praznanI vicAraNuM karavAmAM AvI che ane vAkayA ze che e prazna para aneka matonI AlecanA karI nyAyamatanI sthApana karavAmAM AvI che. je cAra Ahanikone samAveza prastuta pustakamAM che temanAmAM carcavAmAM AvelI dArzanika samayAonI jhAMkhI nIce mujaba che. cha AdunikamAM pheTavAdanI vistRta samajutI ApI, tenuM khaMDana karI nyAyamatanI sthApanA karavAmAM AvI che ahIM varSo arthapratyAyana kevI rIte bane che tenI vizada chaNAvaTa karavAmAM AvI che. tyAra pachI vAkayAthabaMdha kevI rIte thAya che e carcAmAM padArtho (= padanA artho) vAkyartha buddhinA janaka che e mImAMsaka matanI AlocanA karI pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAkSArthamAM paryavasAna pAme che e nyAyamatanI sthApanA karavAmAM AvI che. naiyAyikane siddhAMta che ke padanI abhidhAzaktinI virati pachI paNa temanI tAtparyazakita te kArya kare che ja. uparAMta, For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A carcAmAM varSonI padabhAva ane vAkyabhAvane pAmavAnI prakriyA vizenA taiyAyika ciMtakonA matabhedane paNa rajU karavAmAM Avela che. vaLI, abhihitAyavAda ane anvitAbhidhAnavAdanI AlocanA karI bane vAdamAM rahelA doSonuM pradarzana karI nyAyamatanI sthApanA karavAmAM AvI che nyAyamata kahe che-pade anvita (= saMsRSTo arthanuM jJAna karAve che paNa anvita arthanuM abhidhAna karatA nathI. te jJAna pade pitAnI tAtparyazaktithI karAve che. ekabIjAnI apekSA na rAkhatAM padone prayoga thAya che ema mAnatAM chUTI lokhaMDanI saLIonI kapanA jevuM bane ane pada anvita arthanuM abhidhAna kare che ema mAnatAM bIjAM padone prayoga nirarthaka banI jAya paraMtu pade sAthe praLIne eka kArya ( = vALAthe) kare che ema manatAM eka paNa doSa raheto nathI. tethI A nikaMTaka mAga zIkAra joIe. padonI abhidhAtrI zakti padenA arthomAM ja paryAvasita thAya che. ethI UlaTuM. padonI tAtparyazakti saMsaganuM jJAna thAya tyAM sudhI vyApAra kare che. tethI, ahIM ame anvitAbhidhAnane sahana kastA nathI, svIkAratA nathI, paraMtu anvitanA jJAnane te ame avazya svIkArIe chIe. A prakaraNa pachI A AdunikamAM vyAkaraNanuM adhyayana niprayojana che e pUrvapakSanI vistArathI rajUAta karI. vyAkaraNanuM adhyayana saprayojana che e siddhAntapakSanI sthApanA karavAmAM AvI cheA carcAmAM zabdane sAdhu-asAdhu vibhAga saMbhave che ke nahi zabdana sAputva asAdhutva eTale zuM, zabdonA sAdhu-asAdhutvanuM jJAna kevI rIte thAya che vagere mahatvanA praznonI vicAraNA karavAmAM AvI che. sAtamA AkanikamAM "prameya zabdane mekSalakSI atha ApI prathama prameya AtmAnuM vistArathI nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. ahIM AtmA nathI e cAkamatanI dalIlanuM khaMDana karI AtmAnA astitvanI sthApanA karavAmAM AvI che. A prasaMge bhUtacetanyavAda, IndriyacaitanyavAda ane manacaitanyavAdanI AlocanA karavAmAM AvI che. tyAra pachI AtmA nitya nathI paraMtu kevaLa kSaNika vijJAna ja che e bauddhamatane vistArathI raju karI tenuM joradAra khaMDana karavAmAM AvyuM che. A prasaMge bauddhonA kSaNabhaMgavAdanuM vistRta khaMDana karavuM prastuta heI tema karavAmAM AvyuM che. chevaTe, Ama nitya che, vibhu che ane svata: jJAnasvabhAva nathI e nyAyamatanI sthApanA karI che. AThamA AhanikamAM zarIra parIkSa, Indriya parIkSA, inDiyA parIkSA, buddhi parIkSA, mana parIkSA, pravRtti parIkSA, deza parIkSA, pretyabhAvaparIkSA, phalaparIkSA ane duHkha parIkSA karavAmAM AvI che. ahIM buddhi parIkSAnI aMtargata buddhiviSayaka sAMkhyamatanuM khaMDana karI sAM khyanA satkAryavAdanI dhAradAra AcanA karavAmAM AvI che navamAM AdanikamAM mokSanA svarUpane, mekSanA upAyane, mokSanA sAkSAta kAraNa ane saMcita karmothI mukti kevI rIte thAya che tene laMbANathI vicAra karavAmAM Avyo che. saMcita karmothI mukti kevI rIte thAya che e prazna bAbate vividha cAra mane vicAra karyo che. eka mata anusAra saMcita karmo phaLa ApI nAza pAme che. bIjA mata anusAra saMcita karmo phaLa ApyA vinA tattvajJAnathI nAza pAme che trIjA mata anusAra saMcita karmone bhegathI ja nAza thAya che. Ane mImAMsane mata kahyo che evA mata anusAra sacita karmone nahi paNa temanI phalajananazaktine ja nAza thAya che. A ja nyAyamata che ema jaNAvAyuM che. nyAyamate tattvajJAna ja mokSanuM sAkSAta kAraNa che ema kahevAmAM AvyuM hoI virodhIe prazna Ubho karyo ke A tattvajJAnane viSaya zo che? For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyike uttara Ape ke AtmajJAna ja mokSanuM sAkSAta kAraNa che ema ame vAraMvAra jaNAvyuM hoI A prazna nirarthaka che. paraMtu virodhI pitAnA praznane vaLagI rahe che ane jaNAve che, ne, matabheda hovAthI A prazna karyo che, vAdIo A bAbatamAM judA judA mata Ape che. eka mata A che-jIvAtmA ane paramAtmAne bheda avidyAe Ubho karyo che, paramAtmAnuM tattvajJAna thavAthI avidyA dUra thatAM mekSa thAya che ema brahmavAdIo kahe che. zabdAdvaitane nizcaya thavAthI mokSa thAya che ema vaiyAkaraNe kahe che vijJAnAtanuM darzana thavAthI mokSa thAya che ema bauddha bhikSao kahe che. prakRti ane puruSanA vivekanuM ( = bhedanuM) jJAna thavAthI mekSa thAya che ema paramarSi kapilanA anuyAyIo kahe che. IzvarapraNidhAnathI mekSa thAya che ema pAtaMjale kahe che. te Ama kayA tattvajJAna mATe mumukSao irachA kare e tamAre javavuM joIe." vidhInA uttaramAM ahIM jayaMta brahmAdvaitavAda, zabdAdvaitavAda, vijJAnadaitavAda ane zUnyavAdane pUvapakSarUpe savistara rajU karI temanuM khaMDana kare che. tethI A bhAga dArzanika daSTie atyaMta mahattvanuM banI gayo che. gujarAtI anuvAdamAM mULa graMthane artha barAbara UtarI Ave ane anuvAda kilaSTa na banI jAya enuM satata dhyAna rAkhyuM che. bhAratIya tatvajJAnanA gujarAtIbhASI abhyAsIone A anuvAda upayogI banI raheze evI mane AzA che. nagIna jI. zAha 23, vAlakezvara sosAyaTI AMbAvADI amadAvAda- 380015 21 mArca 1992 For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanideza 1-12 1-18 chachuM AliMka saphATavAdapratipAdana pada e zuM che ? vAkya e zuM che ? sphoTavA taiyAyikane pratikULa che varSe arthapratyAyaka nathI pUrva pUrvavarNajanita saMskAravALo aMtya varNa arthapratyAyaka nathI vyutpattivaze zabda arthapratyAyaka banatuM nathI vyutpattivaze paNa varSo arthapratyAyaka nathI sphATavAda phoTa vaNubhivyaMgya che. sphoTAbhivyaktipakSa dhvanio (vAyu) phoTAbhivyaMjaka che vargonuM pratyakSa o pAdhika che, sphoTanuM vAstavika che vAkya ane vAkyA banne niravayava che vAkya paNa akhaMDa ane vAkyA paNa akhaMDa niraMza vAkyanA aMzenI kalpanA karavAnuM prajana pade paNa apAramArthika che. aya zabdabrahma ja paramatatva che vAvidhya phoTavAdo pasaMhAra phoTavAdakhaMDana ane nyAyamatapratipAdana kamabhAvI vaNe sAthe maLI vAcaka bane che kamabhAvIo sAthe maLI eka kArya karI zake temAM vedasamarthana varNo kramathI arthabodha karAve che tenuM samarthana kamabhAvI varNonuM saMkalanAjJAna saMbhave che saMkalanAjJAna arthajJAnanuM kAraNa che saMskAra athabodhano janaka che saMskAra AtmAno guNa ane arthabodhano janaka saMskArathI saMskArotpatti phoTavAdamAM ka95nAgaurava Adya varNathI ja nira za rahoTanI pUrNa abhivyakti mAnavI paDe 4 18-48 ? ? 26 For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o cha o * o * ne o 37 phoTa vanityaMgya che e pakSanuM khaMDanA kamayukta varNo artha pratyAyaka varNonI vAcatAnuM pheTavAdIe kareluM khaMDana 31-32 varNanI vAcatAnuM samarthana sphoTanI zabdarUpatA pramANasiddha nathI zabdanuM lakSaNa sphoTa zotragrAhya nathI zuM zabdasvasAmAnya ja sphoTa che? 54 ke vAkya e akhaMDa avayavI nathI 38 zabda ane arthane abheda nathI vAka sAvayava che kevaLa pada paNa prayogAhe che vaNuM paNa sAvayava ho e Apattino parihAra varNAnugamamAtra athanagamano hetu nathI azvakarNa vagere padanA avayavo sarvathA nirarthaka nathI padonuM asatyatva ghaTatuM nathI asat upAyathI sadarthanuM jJAna ghaTatuM nathI vAphanA saividhyanuM tAtparya vAkyAthabodhavicAra 48-88 vAkSArthanuM jJAna padArtho dvArA e bhAda mata 48 varNo vAkyAthaMbodhajanaka nathI e mImAMsaka mata varNonI anupasthitimAM paNa vAkSArthazAna thAya che chatA vAkyA buddhinA janaka che e mImAMsaka mata padasamUharUpa vAkya ja vAyA thayodhanuM janake e mata varSo ja pahelAM padArthanuM ane pachI vAkyarthanuM jJAna karAve che e naiyAyika mata 53 pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAkAryamAM paryAvasAna pAme che e naiyAyika mata 54 padonI abhidhAzaktinI virati padanI, paNa temanI tAtparyazakti te kArya kare che e taiyAyika mata azva deDe che' e jJAna anumAna pramANuthI thAya che 56 varNonI padabhAva ane vAkyabhAvane pAmavAnI prakriyA AcArya mate AcAryamatamAM devapradarzana varSonI pannAva ane vAkyabhAvane pAmavAnI prakriyA vyAkhyAtAone mate vyAkhyAtAonA matamAM doSapradarzana vAkyarthajJAnotpattinI prakriyA bAbate zaMkarasvAmIne mata zaMkarasvAmInA matamAM duSapradarzana 62-64 vAkyAthabodhane krama 50 57 58 For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 76 77 zAbdabodha smRtimUlaka chatAM pramANa smaraNArUDha padasamUha vAkaya ane padArtha samUha vAkayAtha padArthonA anvayanuM saMsarganuM) jJAna kevI rIte thAya che ? abhihitAvavAdanuM varNana anvitAbhidhAnamAM aneka vastuo ghaTatI nathI anvitAbhidhAnavAdI dvArA abhihitAvAdanuM khaMDana anvitAbhidhAnamAM anya pada vyartha nathI 72 anvitAbhidhAnavAdIne mate anavita pade pitAnuM kArya (padArtha pratipAdana) karatA nathI aa anvitAbhidhAnavAdamAM vAkyartha siddha thAya tyAM sudhI pade vyApAra kare che avitAbhidhAnamAM anya padonI sannidhinuM sArthakya anvitAbhidhAnavAdamAM AkAMkSA ane tenuM kArya AMgaLInA Terave..." jevAM vAkyonI bAbatamAM paNa avinAbhidhAna ghaTe che AMgaLInA Terave..." jevAM vAkyomAM paNa zAba anvaya che ja 'AMgaLInA Terave...' jevAM vAkayamAM paNa anvitAbhidhAna che ja anvitAbhidhAnavAda khaMDanAraMbha anvitAbhidhAnanA doSo anvitAbhidhAna ane abhihitAvaya bane arucikara anvIyamAnAbhidhAna-abhidhIyamAnavayavAda sAmAnyane anulakSI anvitAbhidhAna ane vizeSane anulakSI abhihitAvaya : yAyika mata 85-88 vyAkaraNanuM adhyayana niprayojana che e pUrvapakSa 88-123 vedavAkyanA arthanuM jJAna asaMbhava che e pUrvapakSa vedavAkyonA arthane jANavAmAM sahAyaka 90 - leka dvArA dArthamAM vyutpatti ghaTatI nathI e pUrvapakSa vyAkaraNanI sahAyathI vedArthanuM avadhAraNa asaMbhava e pUrvapakSa vyAkaraNa vedAne nirNaya karavAmAM sahAyabhUta nathI e pUrvapakSa sAdhu-asAdhu zabdavibhAga saMbhavato nathI e pUrvapakSa sAdhutva eTale zuM ? 95-96 zabdanuM sAdhu asAdhumAM vagIkaraNa karavA mATenA nimittane abhAva upalakSaNane AdhAre paNa zabdonuM sAdhu-asAdhumAM vagIkaraNa asaMbhava sAdhu zabdabhAvaniyamArtha zuM che? ane te saMbhave che ? asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha e parisaMkhyAnuM phaLa nathI sAdhu -asAdhu zabdanA prayoganA phaLanA vidhAne athaMvAda che 101 - vyAkaraNanI vedAMgatA bAbata zaMkA 102 vyAkaraNanuM ziprayogamUlatva paNa ghaTatuM nathI . i v - v 98 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 11* 113 vyAkaraNa niprayojana che 104 vyAkaraNa vedanuM upakAraka nathI ane tethI vedanuM aMga nathI rakSA, UTha, vagere vyAkaraNanAM prajane nathI 106 Agama, laghu, asaMdeha vyAkaraNanAM prajane nathI 107 zabdasaMskAra paNuM vyAkaraNanuM prayojana nathI 108 zabdane saMskAra karavo joIe evuM vidhivAkya upalabdha nathI 109 kazAka dvArA paNuM vyAkaraNa zabdasaMskAra karavA samartha nathI munitraye apazabdanA prayoga karelA che 111 sAdhu zabdamAM ja prApta ane asAdhu zabdomAM avazyapaNe aprApya evuM lakSaNa che ja nahi 112 dhAtunuM svarUpa anirNata che kriyAvAcakatva paNa dhAtunuM lakSaNa nathI 114 kAraka bAbatanuM anuzAsana paNa Take evuM nathI 115 saMpradAnakArakanuM svarUpa nizcita karavuM kaThina 116 adhikaraNukArakanuM svarUpa paNa nakkI karavuM muzkela 117 kama'kArakanuM varUpa paNa anavarithata 118 koMkArakanuM svarUpa paNa anavasthita kRta taddhita-samAsa aMgenuM anuzAsana paNa anavasthita 120-121 prAti padika saMjJAne viSaya anizcita 122 vyAkaraNadhyayana nirarthaka 123 vyAkaraNanuM adhyayana saprayojana che e siddhAtapakSanuM samarthana 124-12 vyAkaraNanuM adhyayana karavuM joIe e pakSanI sthApanA 124 veda anAdi che 125 apabhraMza zabda sAdhu zabda tulya nathI 126 apabhraMza zabda anAdi nathI 127 apabhraMza zabdo puruSAparAdhajanya 128 apabhraMza zabdamAM naisargika zakti nathI 129 sAdhu ane asAdhu zabdone jANavAno upAya 130 zabdonuM sAdhutva ane asAratva pratyakSagamya vaiyAkaraNanA upadezanI sahAya pAmelI zrotrendriyathI sAdhutva.asAdhutva grAhya 132 zabdanA sAdhutva asAdhutvanuM jJAna zAstra pramANathI paNa thAya che 133 zabdanuM sAdhuvasvarUpa mUlazAstrane viSaya nathI 134 asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha karavAne avakAza che 135-136 pANinie vyAkaraNanuM prayojana na kahevAnuM kAraNa 137 vyAkaraNa zibdaprayogamUlaka nathI 138 anyaSaparihAra 139 131 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNanuM adhyayana karavuM joIe vyAkaraNa dhyayananI prazaMsA vyAkaraNa uparanA de dUra karavAthI vedanA prAmANyanI rakSA sAtamuM AhUnika prameya saMkhyA ane prameya' zabdano artha prameyanideza prameyanA bAra ja prakAra kema ? prameyarane arthe mokSanA aMgabhUta prameya AtmAdinuM prameyapaNuM Ama parIkSA AtmA nathI e cArvAka mata AtmA aha pratyayagamya che e mata jJAna AiprAyamAM prakAze che, AtmA nahi e bauddhamatakhaMDana AtmA grAhya paNa che ane grAhaka paNa che e aMge vivAda jJAtRtA pite ja grAhya ane grAhaka e uekamata aha pratyayanuM grAhya zarIra che e mata AtmA svataH prakAze che e prAbhAkara mata prAbhAkaramatakhaMDana prabhAkarane tripuTI pratyakSane siddhAnta ane tenuM khaMDanA AtmA svataH jJAnasvabhAva nathI e naiyAyikamata AtmA pratyakSa che ke nahi e bAbate vivAda AtmA pratyakSa che e matanI sthApanA AtmAnumAnaprakAra' IchA, vagere AtmasAdhaka liMga kevI rIte che tenI samajUtI AtmAnuM anumAna zakya che AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa saMbhave che bhUtacaitanyavAda ane tenuM khaMDana zarIrane pratikSaNa bheda ane pAkaprakriyA nAyiko ne piTharapakavAda zarIra ane tenI avasthAo vacce bheda che ke ame bhUtacaitanyavAda ane tenuM khaMDana IndriyacaitanyapakSanirAsa manacaitanya pakSanirAsa AtmAne siddha karanAra bIjA hetuo Atmasiddhi 140 141 142 143-14 143-146 143 144 145 146 149-244 147 148 14 150 151 152 153 154 156 157 158 159-160 16 162 16-16 167-168 170 171-172 173 174 175 176 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 nitya AtmAnI AvazyaktA 177 nitya AtmA nathI, kevaLa kSaNika vijJAna ja che e bauddha mata 178 pratItyasamutpanna kSaNika vijJAnanI sanmatithI bauddho aneka de dUra kare che 178-180 kSaNiktA puravAra karavuM anumAna 181 kSaNikatA sAthe satyanI vyAtinuM grahaNa kyAM ane kevI rIte thAya che ? 182183 nitya padArtha kramathI artha kriyAkArI nathI 184-185 nitya padArtha yugapata paNa artha kriyAkArI nathI 186 kSaNikatAnI sarva sAthenI vyAptinuM anya rIte grahaNa 187 kArakatvarUpa kSaNavatI ja che 188 vastune nAza nihetuka che pratyabhijJAna zubha gasAdhaka anumAnanuM bAdhaka nathI 190 anumAnanuM prAmANya vyAptino mahimAthI ja che 191 pratyabhijJAnA svarUpanI vicAraNA 192 pratyabhijJAne viSaya kevo che ? 193 keTalAka bauddho kSaNiktAne pratyakSagamya mAne che bauddha mate kAla 1985 vitata kAla pratyabhijJAna viSaya nathI dhArAvAhizAna aiyasAdhaka nathI 197 vinAza nihetuka che 188 vinAza muddagara AdinuM kArya nathI 199 kSaNabhaMgavAdanA khaMDanane prAraMbha kSaNika vastu athakriyAsamartha nathI 201 eka kAraNamAMthI eka kArya, bahu kAraNamAMthI eka kArya vagere vikalpanI vicAraNA 202 aneka kAraNemAMthI eka kAryanA pakSanuM khaMDana 203 aneka kAraNothI aneka kAryonA pakSanuM khaMDana 204 upAdAnakAraNa-sahakArikaraNa kSaNabhaMgavAdamAM ghaTatAM nathI 205-207 kSaNabhaMgavAdamAM kAryakAraNabhAva ja durghaTa 208 kSaNikatanI siddhimAM 'sattva hetu viruddha che 209 avikala sAmagrInuM ja kAryotpattimAM avikA sAmarthya 210 nAza paNa nAzaka sAmagrIne adhIna 211 avayavavibhAga ke AzrayanAza vinAzanuM kAraNa 212 pratyabhijJA kharekhara eka jJAna che 213 saMskAra sahita Indriya prayabhijJA rUpa pratyakSanuM kAraNa 214 artha te atIta ane anAgata bane kALamAM anusmRta eka che 215 bhUtakALathI vizeSita artha Indriyajanya jJAnano viSaya kevI rIte 216-217 pratyabhijJAnuM aprAmANya nathI 218 200 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 220 221-222 223 224 225 227 228-200 231 232 23. 234 235 236 athavA pratyabhijJA mAnasa pratyakSa che hetubalavattAne kAraNe ja pratyabhijJA pratyakSa pramANa vastunI sthiratAnI siddhi dhArAvAhI pratyakSane viSaya sthAyI che jJAna vartamAnakAlIna hovA chatAM atIta ane anAgatane grahaNa kare che nAza hetujanya hevAthI vastu sthAyI che lagabhagavAdamAM sattAna dvArA paNa vyavahAre ghaTatA nathI vastunI kSaNiktA pratyakSathI ke anumAnathI puravAra thatI nathI kSaNabhaMgavAdamAM paraleka Adi ghaTatAM nathI AbhAne nitya mAnavAthI kRtakarmaphaLabhoga ghaTe che AtmA vize cArvAka mata AtmA avinAzI che e yAyika mata AtmA vyApaka che ema mAnavAmAM zuM pramANa che? AtmA zarIramAM rahetA nathI ema mAnavAmAM zuM pramANa che? vyApaka AtmAnuM katRtva kevI rIte ghaTe ? pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmaniyatvanI siddhi jagaciyanuM kAraNa kavaiciyA karmavaicitryano khulAse AtmanivAdine upasaMhAra AThamuM AhUnika 1. zarIraparIkSA zarIralakSaNa zarIra Idriyone Azraya kevI rIte ? zarIra arthone Azraya kayA arthamAM ? ApaNAM zarIra pRthvIbhUtanAM banelAM che ke aneka bhUtonAM? mAnava zarIre pArthiva che mAnava zarIre pArthiva che e nyAyamatane vedanuM samarthana 2. Indriya parIkSA cakSu vagere indriyonAM vize lakSaNe Indrione heya tarIke bhAvavI joIe Indriyo bhautika che e nyAyamatA Indriyone bhotika mAnatAM temanuM prAyakArI kevI rIte ghaTaze? gelaka ja cakSurindriya che e pUrvapakSa ane tenuM khaMDana IndrinI prAyakAritA teja prasAranA kAraNe cakSunI prAyoritA 237-239 24* 241- 243 244, 245-3rara 245251 245-246 247 248 249 250 251 25-268 252 25 254 255 256 257 258 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 264 20 2 8 cakSurindriya aprApyakArI nathI 259 badhI indriya prAyakArI che 290 Iddhi AhaMkArika che e sAMkhya mata ghaTate nathI Indriyone bhautika mAnatAM viSayamaryAdeSa nathI Avato indriyanuM bhautikatva puravAra karatu anumAna ekamAtra gindriya ja che e pakSa ane tenuM khaMDana be zretra ane be cakSu eka eka indriya ja kema ? be be kema nahi ? 265 pAMca jJAnendriyo uparAMta pAMca karmendriyo che e sAMkhya pakSa pAMca karmendriyonI mAnyatAnuM khaMDana antaHkaraNanI trividhatAnI sAMkhya mAnyatAnuM khaMDana 3. indriyAthaparIkSA 269-274 indriyarthanuM lakSaNa 269 rUpa Adi guNe pradhAnapaNe rAganuM kAraNa che - 270-271 bhUtomAM eka eka guNa ja che e pakSanuM khaMDana 27ra badhAM bhUtemAM badhA guNa nathI 273 Indriyo amuka niyata viSayanI ja grAhaka kema? 274 4. buddhi parIkSA tathA tadantargata satkAryavAdaparIkSA 274-298 buddhinuM lakSaNa 274-275 sAMkhya mate buddhi 276 prakRtinA astitvane puravAra karanAra pramANa 203 paMga-aMdhanA saMyoga jevo prakRti-puruSane saMga 278 sAMkhyamAnya pacIsa to 279 prakRti AtmAne bhoga ane apavagara kevI rIte sadhI Ape che ? 280 badha ane mekSa prakRtinA ja che. acetana prakRti puruSa mATe pravRtti kevI rIte karI zake ? ' 282 sAMkhya mate buddhi, jJAna ane upalabdhine bheda 283 "buddhithI adhyavasita arthane puruSa dekhe che' e sAMkhya matanuM khaMDana 284 sAMkhyamAnya buddhivanI AvazyaktA nathI 285 sAMkhya matamAM puruSane mekSa asaMbhava banI jAya 286 sAMkhyonI sRSTi ghaTatI nathI sAMkhyo e karelI kAryavAdanI sthApanA 288 utpatti pUrve kArya asata che ke sata -asata che e be pakSanuM sAMkhyakRta khaMDana ra89 utpatti pUrve kArya sata che paNa anabhivyakta che e sAMkhya mata ane tenuM khaMDana rahe abhivyakti e zuM che ? ra91 asatkAryavAda upara karavAmAM AvelA AkSepane parihAra ra9ra 281 287 For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktiniyamathI upAdAnaniyama ghaTato nathI 293 zaktiviSayaka vicAra upAdAnaniyama asarakAryavAdamAM ghaTe che, satkAryavadamAM ghaTato nathI 295 upatti pUrve kAryo asata che paNa buddhisiddha che e nyAyamata 296 buddhi AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che ra97 nyAyate buddhi svarUpa 298 5. manaparIkSA 298-307 mananuM svarUpa ane mananA astitvamAM pramANa 299 jJAnano yugapata utpatti na thavAnuM kAraNa jJAnotpatti mananI apekSA rAkhe che e ** nyAyamate mananuM svarUpa 301 mAnasa jJAne 6. pravRtti parIkSA 306-005 pravRtti eTale zuM ? 30 3 pravRttinA prakAra 304 pravRttijanya karma saskAra sukha-duHkharUpa phaLa Ape che 305 7 deSaparIkSA 205-9o deSalakSaNavicAra 306 dveSa ane mahinA prakAre deSanuM zamana kevI rIte thAya ? 308 8. pratyabhAva5rIkSA 309-016 pratyabhAva eTale ? nitya AtmAmAM janma-maraNa ghaTAvavAnI rIta 310 zarIra vagerenAM mULa kAraNa paramANuonI siddhi 311 paramANuonI AraMbha gatine preraka Izvara 312 paramANuo dvANuka Adi krame ja kArya utpanna kare che 313 kAraNa eka kAryane utpanna karI pachI bIjA kAryane utpanna kare che ene virodha 314 zarIraviSayaka matAntare 15 9, phalaparIkSA 316-319 dividha phaLa 317 kamaphaLavicAra 318 10. du:khaparIkSA 310-322 dukhalakSaNa 319 sAMsArika sukha paNa duHkha ja che 320 duHkha kevI rIte mokSaprAptimAM upayogI 321 dehathI mAMDI duHkha sudhInAM badhAM prameya heya 322 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 navamuM AliMka 3ra3-44 mekSavicAra 322-233 mokSa (apavarga) zuM che? 323 AtmAnA nava vizeSa guNone AtyaMtika nAza mokSa che e nyAyamata mekSamAM nitya sukhanuM savedana che e vedAntamata 325 mekSamAM sukhanuM saMvedane nathI e nyAyamata 326 mekSamAM nitya sukhanuM saMvedana che enA samarthanamAM Apela AgamapramANunuM khaMDana 32 7 mokSamAM nitya sukha svaprakAza che e vedAntamata ane tenuM khaMDana 328 mokSane nityasukhasvabhAva mAnatAM mokSa asaMbhava banI jAya 329 AnaMdarahita mokSane mATe buddhimAno prayatna kare che 330 saMsAramAM anubhavAtA sukhane pratikAra karavo na ghaTe e nyAyamata 33ii AtmAnI jAgrata Adi cAra dazAo vize nAyaka 3 32 sAMkhya, bauddha ane jainanI mokSanI mAnyatAo ane temanuM khaMDana 333 mAkSanA upAyo vicAra 334 347 mokSa kevI rIte prApta thAya ? 334 saMsAranA mULarUpa mithyAjJAnanA nAzathI mokSaprApti 3 35 mekSa asaMbhava che e zaMkA 336 RNAnubaMdhane kAraNe mokSa asaMbhava che 336 mekSa che ema kahevuM zrutiviruddha che 331 kalezonA anubaMdhane kAraNe mekSa asaMbhava che pravRttinA anubaMdhane kAraNe paNa mekSa asaMbhava che 339 mokSaprApti azakya che e matane nirAsa the Azrama saMbhave che cethe Azrama saMbhavato heI mokSaprAptine upane abhyAsa saMbhave che pratipakSabhAvanA vaDe kalezono nAza thaI zake che 343 viSadoSadarzanathI rAga zame che 344 viSayaSadarzananuM udAharaNa bhegathI rAga zamata nathI, vadhe che 346 kalezazunya AtmAne anubhava saune che 347 saMcita karmothI mukti kevI rIte thAya che? 348-355 saMcita karmo phaLa ApI nAza pAme che 348 saMcita karmo phaLa ApyA vinA tattvajJAnathI nAza pAme che 348- 349 saMcita karmone nAza thate ja nathI paNa temanI phalajanazaktino ja nAza thAya che 349 saMcita karmone nAza na thato hoya te mokSamAM dhamadhamane ucheda kahyo tenuM zuM ? 350 saMcita karmone nAza bhogathI ja thAya che e mImAMsaka mata 351 338 341 342 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 nityakarma ane kAmyamane bheda 752-57 saMcita karmo bhogathI nAza pAme che e mImAMsaka matamAM mokSa durlabha 354 saMcita karmone nahi paNa temanI phalajananazaktine ja nAza thAya che e nyAyamata uparanA AkSepone parivAra 354-055 mokSanuM sAkSAt kAraNa zuM? karma ke jJAna ke bane ? 35-356 tattvajJAnavicAra 356 kayA viSayanuM tatvajJAna mekSanuM kAraNa? paramAtmAnuM ? | zabdAdvaitanuM vijJAnAtanuM ? prakRti-puruSanA bhedanuM ? 57 AtmajJAna ja mokSanuM kAraNa e nyAyamata 358 AtmajJAnanuM mekSikAraNupaNuM vidhisiddha AtmajJAnavidhinuM svarUpa vijJAnAta, sattAta, zabdAta vagere atanuM jJAna mithyAjJAna che brahmAdvaitavAda ane tene nirAsa 361-372 atanuM nahi paNa tenuM jJAna mithyA jJAna che e vedAntamatA 361 atane zrutinuM samarthana 361 pratyakSa vidhAyaka ja che, niSedhaka nathI eTale abhedavAcI Agamane virodha pratyakSa karatuM nathI e vedAntamata 362 brahma eka ja hoya te vicitra jagatanuM jJAna zAnA kAraNe thAya che? avidyAne kAraNe vicitra jagatanuM jJAna thAya che e vedAntamatA avidyA zuM che ? avidyA kone che ? 363 avidyA jIvAtmAone che e vedAnatamata jIvAtmAe brahmathI bhinna che ke abhinna avidyA anAdi hoya to teno uchera kevI rIte thAya ? avidyA ja avidyAno uchera kare che e vedAntamata 364 avidyA svarUpathI asatya hoya to sayakAya kevI rIte kare ? che nityazuddha brahmathI abhinna hoI jIvomAM avidyA kevI rIte avakAza pAme? 365 cho brahmathI abhinna hatAM je paraspara abhinna banI jAya 366 pratyakSa Adi badhAM pramANene pA bheda che e nyAyamana jema bheda parApekSa che tema abheda paNa parApekSa che. 366 bhedapratIti parApekSa che e vedAntamatane taiyAyikane uttara pratyakSa vidhAyaka ane niSedhaka bane che e nyAyamata 367 pratyakSa bheda ane abheda bannene grahe che e nyAyamata zabda ane anumAnane viSaya bheda ja che 368 abhedaprativAdaka AgamavAkaye arthavAdarUpa che . i ' o o o 365 o o o o 367 368 368 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 advaita vedAnta kapelI vidyAnuM khaMDana avidyA ja avidyAne upAya che e vedAntamatane nirAsa 371- 37ra zabdAdvaitavAda ane teno nirAsa 373-385 zabdA tavAdanI sthApanA 373-375 zabdAdvaitavAdanuM nyAyakRta khaMDana 376-377 zabda ane arthane abheda saMbhava nathI zabda upara ane adhyAsa zakya nathI 379 zabdAtamAM sAmAnAdhikaraNya asaMbhava 38 0 zakha upara arthane adhyAsa saMbhava nathI 381 'vivata'nA cAre artha zabdavivataMvAdamAM ghaTatA nathI 381-783 brahmavidhyanirAsa 383 ekAmavAda tarkasaMgata nathI , , 384 vijJAnAdvaitavAda ane tenuM khaMDana 385-422 vijJAnadaitavAdasthApanAraMbha 386 jJAnAkAra ane arthakAra bemAMthI ekane ja svIkAra karavAnuM hoya te jJAnAkArane ja thAya 287 ayagrahaNavADIe 5Na arthagrahaNa pahelAM jJAnagrahaNa svIkAravuM joIe 388 jJAna sAkAra ja grahIta thAya che ane te AkAra jJAnane ja che 389 jJAnagata AkArathI pratikarmavyavasthA ghaTI zake che jJAnAkAra ane arthakAra bene pratibhAsa mAnatAM aneka deze Ave 31 arthakAra vinA jJAnAkAra ghaTI zake arthakAra mithyA che, kalpita che. 39 anAdi avivAne lIdhe eka jJAne ja grAhya, grAhaka ane saMvittinA bhedavALuM jaNAya che 384 vijJAna daitakhaMDanAraMbha 395 prAghane pratibhAsa thAya che tyAre jJAnane pratibhAsa thato nathI e nyAyamata agRhIta jJAna ja arthanuM darzana kare che e nyAyamata 37 jJAnanuM svaprakAzatva saMbhavatuM nathI e nyAyamata 398 jJAna, zabda ane dIpa svaprakAza che e matanuM khaMDana jJAna mAnasapratyakSagrAhya che, nityaparokSa nathI e nyAyamata 400 jene arthakAra mAnavAmAM Ave che te jJAnane ja AkAra che evijJAnavAdInA matanuM khaMDana 401 nIlakarmakAraka ja nIlajJAnane utpanna kare che e nyAyamata anvaya-vyatireka dvArA artha jJAnane janaka puravAra thAya che 40 3 sahe pasaMbhaniyamathI abheda puravAra na thaI zake 404 asakhyAtinuM khaMDana 405-406 396 402 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakhyAtinuM khaMDana 47-408 pramANathI jJAta hoya to eka arthamAM paraspara viruddha AkArone svIkAra karavo joIe 49 mAtra vAsanabheda dvArA ja jJAnene bheda samajAvI na zakAya vAsanA e te arthanubhave pADele saMskAra che 411 kSaNabhaMgavAdamAM te vAsanAne Azraya ja ghaTate nathI 412 AlayavijJAna zuM che ? 413 vijJAnavAdIe kareluM avayavInuM khaMDana 414-415 vijJAnavAdIe kareluM paramANuonuM khaMDana naiyAyikoe karelI avayavInI sthApanA 417-18 naiyAyikoe karelI paramANunI sthApanA 419 zUnyavAdakhaMDana 420 vairAgya janmAvavA mATe paNa kSaNikavAda vagere jarUrI nathI sAMkhya-jainakhaMDanapUrvaka AtmajJAna ja mekSamAga che enuM pratipAdana 42-42 421 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantabhaTTaviracita nyAyamaMjarI SaSThamAhnikam 1. nanu nAdyApi zabdasya niraNAyi pramANatA / bIjaM padArthavAkyArthabuddhena hi nirUpitam // jayaMtabhaTTa viracita nyAyamaMjarI chaThuM hinaka 1. zaMkAkAra-haju paNa zabdanA prAmAyane nirNaya tame karyo nathI. padArthajJAna bhane pAyAzAnanA bhAnu (=4|29nu) tame ni359] nathI. 2. ucyate / kimatra nirUpaNIyam ? yadanantaraM hi yad bhavati tat tasya nimittam / padavAkyazravaNe sati padArthavAkyArthasaMpratyayo bhavatIti te eva tatra nimittam / 2. koIka kahe che-ahIM nirUpavAnuM vaLI zuM che? jenA pachI tarata ja je thAya te tenuM kAraNa che. padanuM zravaNuM thatAM padArthanuM jJAna ane vAkayanuM zravaNa thatAM vAkayArthInuM jJAna thAya che, eTale padArtha jJAnanuM kAraNa padazravaNa che ane vAkSArthajJAnanuM kAraNa vAva che. 3. kiM punaridaM padaM nAma ? kiM ca vAkyamiti 1 / 3. ||2-jii, mA 56 se zucha ane vA45 se zu ___4. uktamatra varNasamUhaH padam , padasamUho vAkyamiti / 4. koIka - ahIM kahevAmAM AvyuM che ke varNasamUha pada che ane padasamUha vAkaya che. 5. nanu etadeva na kSamante / na hi varNAnAM samUhaH kazcidasti vAstavaH / tena kutastatsamUhaH padaM bhaviSyati ? tadabhAvAcca natarAM padasamUhA vAkyamavakalpate / na ca varNAnAM vyastasamastavikalpopahatatvena vAcakatvamupapadyate / tasmAdanya eva spheATAtmA zabdo'rthapratipAdaka iti pratijAnate / 5. 12-mAne / tes| (-2zavAhAma) sana 32tA nathI. pani samUha vAstavika nathI. te pachI vaNene samUha 54 kyAMthI banaze? padanA abhAvanA kAraNe For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTavAda yAyikane pratikULa che. padasamUha vALe avazyapaNe nahi ghaTe. vaNe kAM te eke eke vAcaka bane, kAM te sAthe maLIne vAcaka bane, paraMtu e bane vikalpa vaDe vargonuM vAcakava hAni pAmyuM hoI ghaTatuM nathI. tethI, varSothI anya ja sphaTAtmaka zabda arthane pratipAdaka che ema teo pratijJApUrvaka kahe che. 6. nay gvamastu | zleToDA vArthapratijJA mavatu ! I kSatinaiyaayikaanaam ? 6. koIka--bhale ema che, varSothI judo pheTa ja artha pratipAdaka che, nAyikone emAM zuM hAni che? 7. kathaM na kSatiH ? AptapraNItatvena hi zabdasya prAmANyaM tairuktam / spheATasya ca nityatvena nAptapraNItatvam / atha ca yasyAnityatvaM varNAtmanaH zabdasya sAdhitam , nAsau arthapratItihetuH / ato na pramANam / yazcArthapratItihetuH spheATAtmA zabdaH, tasya nAnityatvam , na cAtaH * AptapraNItatvamiti asthAne naiyAyikAH kliSTA bhaveyuH / tasmAdanityAnAM varNAnAmeva vAcakatvaM pratiSThApanIyaM parAkaraNIyazca sphATa iti / 1. zaMkAkAra-kema hAni nathI ? [ che ja ] kAraNa ke AtapraNIta hovAthI zabdanuM prAmANya che ema temaNe kahyuM che, ane pheTa te nitya hoI te AptapraNIta nathI. ane je varNAtmaka zabdanuM anityata temaNe pUravAra karyuM che te varNamaka zabda arthajJAnane janaka nathI, tethI te varNAtmaka anitya zabda pramANu nathI ane je pheTAtmaka zabda arthazAnane janaka che te anitya nathI ane pariNAme AptapraNIta nathI, eTale niyAyika nakAmA kaleza pAmaze. mATe, anitya varNo ja vAcaka che ema temaNe sthApavuM joIe ane sphoTane asvIkAra karavo joIe. 8. taducyate- gakArAdivarNAvagame satyarthapratIterbhAvAt , tadabhAve cAbhAvAt teSAmevArthapratyAyanasAmarthyam / te eva ca zravaNakaraNakAvagamagocaratayA zabdavyapadezabhAja iti na pratItyanupArUDhaH sphoTo nAma zabdaH kazcit pratyakSAnumAnAtItaH parikalpanIyaH / 8. tethI teo (= taiyAyika) kahe che ke gakAra vagere vaNenuM jJAna thatAM arthanuM jJAna thatuM hovAthI ane gakAra vagere vaNenuM jJAna na thatAM arthanuM jJAna na thatuM hovAthI arthanuM jJAna karAvavAnuM sAmarthya vargomAM ja che. zravaNarUpa karaNathI thatA jJAnane viSaya te varSo ja hevAthI te vaNe "zabda' nAma pAme che. jJAnane viSaya na banatA tema ja pratyakSa ane anumAnathI atIta pheTa nAmanA koI zabdanI kalpanA na karavI joIe. 9. mA me mavathati ? dUrapetA rUme manoraNA / vanaamrthprtyaayktvm ? te hi varNA gakArAdayo'rtha pratipAdayantaH samastAH pratipAdayeyuH For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNe arthapratyAyaka nathI vyastA vA ? na tAvad vyastAH, ekaikavarNAkarNane satyapyarthapratIteranutpAdAt / sAmastyaM varNAnAM nAstyeva, taddhi sattAmAtreNa vA syAt pratIyamAnatvena vA ? naiyAyikapakSe tAvat sattayA yauMgapadyamavidyamAnam , AzuvinAzinaH zabdasya darzitatvAt / athApi mImAMsakamatena nityaH zabda iSyate / tatrApi sattayA yaugapadyasya sakalavarNasAdhAraNatvAt kena varNasamudAyena ko'rthaH pratyAyyateti nAvadhAryate / athocyate-na cakSurAdInAmiva varNAnAM kArakatvaM, yenAgRhItAnAmeva satAM yaugapadyamAtramarthapratyayanAGgaM syAt / jJApakatvAtteSAM gRhItAnAM satAM dhUmAdivat pratyAyakatvamiti pratItAveva sAmastyamupayujyate iti / etadapyaghaTamAnam / pratItisAmastyaM hi kimekavaktRprayuktAnAM varNAnAmuta nAnApuruSabhASitAnAm ? tatra ekadA anekapuruSabhASitAnAM kolAhalasvabhAvatvena svarUpabheda eva duravagama iti kasya sAmastyamasAmastyaM vA cintyeta ? satyapi vA tathAvidhe sAmastye nAstyevArthapratItiH / ekavakatRprayuktAnAM tu prayatnasthAnakaraNakramAparityAgAdavazyambhAvI kramaH / krame ca satyekaikavarNakaraNikArthapratItiH prApnoti, na cAsau dRzyate iti vyastasamastavikalpAnupapatterna varNA vAcakAH / varNaviSayA api buddhayastathaiva vikalpanIyAH / tA api na yugapat sambhavanti / krame ca satyekaikavarNabuddherarthasampratyayaH prasajyeta iti / 9. pheTavAdI kahe che-AvuM kevI rIte banaze ? A anerA TaLI gayA che. varSo arthanuM jJAna karAvanArA kyAMthI hoya? arthanuM pratiprAdana karatA te gakAra vagere varSo bhegA maLIne arthanuM pratiprAdana kare che ke eka eka ? teo eka eka, arthanuM pratipAdana karatA nathI kAraNa ke eka eka varNanuM zravaNa thavA chatAM arthanuM jJAna utpanna thatuM nathI. temanuM bhegA maLavuM hovuM ke thavuM ) saMbhavatuM ja nathI. temanuM bhegA maLavuM (hevuM ke thavuM) temanI sattAmAtrathI che ke temanA jJAnathI che? [arthAta teonuM astitva ke utpatti yugapata che ke teonuM jJAna yugapata che?] taiyAyika pakSamAM teonuM sattA dvArA yaugapadya che ja nahi [arthAt teonuM astitva ke utpatti yugapata che ja nahi ] kAraNa ke zabda kSaNika che ema taiyAyike e darzAvyuM che. mImAMsaka matamAM zabdane nitya icchavAmAM Avyo che, tyAM paNa sattAthI yaugapagha badhA ja vargomAM samAnapaNe hAI kyAM varNa samudAyathI ke artha jJAta thAya che e nizcita thatuM nathI, je kaI kahe ke jema cakSu vagere [ arthajJAnanA] kAraka che tema varNo [ arthajJAnanA] kAraka nathI jethI astitva dharAvatA paNa agRhIta ja rahelA te vargonuM kevaLa yaugapadya arthajJAnanuM kAraNa bane, teo [ kAraka nahi paNa] jJApaka heI astitva dharAvatA hoya to paNa gRhIta banelA hoya te ja dhUma vagerenI jema jJAna karAvanAra (=pratyAyaka) bane che, eTale temanA jJAnenuM sAmAnya (ke yaugapadya) ucita che, te te kahevuM yogya nathI. zuM eka vaktAe bolelA varSonA For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva pUrvavarNajanita saMskAravALe aMtya varNa arthapratyAyaka nathI jJAnenuM sAmasya [ arthanuM jJAna karAve ] che ke aneka puruSoe belenA varSonA jJAnanuM sAmA ? temAM eka samaye aneka puruSoe belelA varSe lAhalarUpa hoI temane svarUpabheda jANa mukela che, eTale konuM sAmatya ke asAmatya vicArIe? te prakAranuM sAmAnya heya te paNa arthanI pratIti te thatI ja nathI. eka vaktAe belelA vaNene kema avasthaMbhAvI che, kAraNa ke eka vaktAe belelA vaNe prayatna (ISaspaSTatA Adi), sthAna (tAla Adi) ane karaNanA (jihavAmUla Adi) kramane cheDatA nathI. vane kama hatAM eka eka vaNe pedA karelI artha pratIti prApta thAya, paraMtu eka eka varSo pedA karelI atha pratIti dekhAtI nathI. eTale varSo kAM te eka eka (arthAta vyastapaNe) artha pratIti utpanna kare kAM to bhegA maLIne ( arthAta samastapaNe), paraMtu e bemAMthI eka paNa vikalpa ghaTate na hoI varSo arthavAcaka nathI. varNaviSayaka jJAnanI bAbatamAM paNa A be vikalpo karavA joIe. te jJAne paNa yugapata saMbhavatA nathI. te jJAnene krama hetAM eka eka varNajJAnamAMthI arthajJAna thavAnI Apatti Ave. ____10. yadapyucyate pUrvapUryavarNajanitasaMskArasahito'ntyavarNaH pratyAyaka iti tadapyayuktam / saMskAro hi nAma yadanubhavajanitastadviSayameva smaraNamupajanayati, na punararthAntaraviSayaM jJAnamiti / smRtidvAreNa tarthapratyAyako'sau bhaviSyatIti cet , etadapi nAsti, jJAnayogapadyaprasaGgAt / antyavarNajJAnAnantaraM hi pUrvavarNasmaraNamiva samayasmaraNamapi tadaivApatati, tatazca jJAnayogapadyam / na ca kramotpAde kiJcit kAraNamutpazyAmaH / athApi tena krameNa bhavetAM, tathA'pi tadAnImantyavarNajJAnamuparatamiti kasya sAhAyyakaM pUrvavarNasmRtirvidadhAtIti ? etaccAnekapUrvavarNaviSayAmekAM smRtimabhyupagamyoktaM, na punarekA'nekapUrvavarNagocarA 'smRtiH / kutaH - bhinnopalambhasaMbhUtavAsanAbhedanirmitAH / bhaveyuH smRtayo bhinnA na tvekA'nekagocarAH // atha vadet saMkalanAjJAnamekaM sadasadvarNagocaraM bhaviSyati, tadupArUDhAzca varNA artha pratyAyayiSyantIti tadapi durAzAmAtram , tathAvidhajJAnotpattau kAraNAbhAvAt / na cendriyamatItavarNagrahaNasamartham / na saMskAro vartamAnagrAhI bhavati / na ca yugapadindriya saMskArazcemA buddhiM janayataH / saMskArasya sahacaradarzanAdhAhitaprabodhasya sataH smaraNamAtrajanmani nitisAmarthyasyendriyeNa saha vyApArAbhAvAt / tasmAnna varNA vAva: | 10. pUrva pUrva varSe utpanna karelA saMskAra sahita anya varNa ane pratyAya che ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa ayogya che, kAraNa ke saMskAra jevastunA anubhavathI paDe che te vastunuM ja smaraNa utpanna kare che, tenAthI anya viSayanuM jJAna (rasmaraNa) utpanna karatA nathI. jo kahe ke smRti dvArA anya varNa ane pratyAyaka banaze te te For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivaze zabda arthapratyAyaka banate nathI paNa ghaTatuM nathI, kAraNa ke tema mAnatAM jJAnanA yaugapadyanI Apatti Ave. anya varNanA jJAna pachI tarata ja pUrva varNanA smaraNanI jema samayanuM smaraNa paNa te vakhate ja AvI paDe che ane tene pariNAme jJAnayaugapagha AvI paDe che, ane temanI kalpattinuM kaMI kAraNa ame dekhatA nathI. tema chatAM te kamathI teo utpanna thAya te paNa te vakhate anya varNanuM jJAna nAza pAmI gayuM hovAthI pUrva varNanI smRti kone sahAya karaze ? aneka pUrva varNaviSayaka eka smRti svIkArIne A kahyuM che, paraMtu kharekhara aneka pUrvavarNaviSayaka eka smRti nathI. kema? judA judA anubhavathI janmelA judA judA saMskArothI utpanna thayelI smRtio judI judI thAya, paraMtu eka smRti anekaviSayaka na hoya. vidyamAna ane avidyamAna ( =naTa) varNone viSaya karanAruM eka saMkalanAjJAna banaze (arthAta kramagRhIta varNo anansara ekakAlabhAvI eka jJAnamAM sakalita thaI pratibhAsita thaze) ane te jJAnamAM AvelA varSo arthanA pratyAyaka banaze ema je tame kaheze te te durAzAmAtra che, kAraNa ke tevA ( =saMkalanAtmaka) jJAnanI utpattinA kAraNane abhAva che. na to indriya atIta vaNene grahaNa karavA samartha che, na te saMskAra vartamAna varNane grahaNa kare che ane na te indriya ane saMskAra yugapata A saMkalanAjJAnane utpanna kare che. sahacaradazana vagerene kAraNe saMskAra jAgelA hovA chatAM te saMskAra IndriyanI sAthe vyApAra karatA nathI kAraNa ke te saMskAranuM sAmartha kevaLa smaraNane ujana karavAmAM ja che e ApaNe jANeluM che. tethI vaNI vAcaka nathI. 11 atazcaivaM-yadi te vAcakA bhaveyuH, viparItakramaprayuktA apyartha gamayeyuH / kramazcedapekSyate sa vyatiriktAvyatiriktatayA cintanIyaH / avyatireke te eva te varNA iti kathaM na bodhakA: ? vyatireke tu kimapyadhikaM vAcakamabhyupagataM . bhavatIti matpakSamAjigamiSati bhavAn / 11. je varSo vAcaka hoya to viparIta krame uccAravAmAM Ave to paNa arthanuM tAna karAve. [niyata ] kamanI je vaNene apekSA hoya te te kama varSothI bhinna che ke babhinna e vicAravuM joIe. je krama varSothI abhinna heya te [ viparIta kAmamAM paNa ] tenA te ja varNo che pachI teo te arthanuM jJAna kema na karAve ? jo krama varSothI bhanna hoya te tame [varNothI] kaMIka adhika vAcaka tarIke svIkAryuM kahevAya, eTale tame parA pakSamAM AvI jaze. 12. nanu vyutpattivazena zabdo'rthapratyAyakatAmupayAti / vyutpattau ca pAvanto yatkramakA varNA yamarthamabhivadanto dRSTAste tAvantastatkramakAstamarthamabhivadiSyantIti kiM vikalpamAlayA ? taduktam yAvanto yAdRzA ye ca yadarthapratipAdane / varNAH prajJAtasAmarthyAste tasyaivAvabodhakA // iti [zlo0 vA0 sphoTa 69] 12. zaMkAkAra-vyutpattine lIdhe zabda arthane pratyAyaka (=vAcaka) bane che ane For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivaze paNa varSo artha pratyAyaka nathI , vyutpattimAM te jeTalA je kamamAM vaNe je arthane jaNAvatA dekhAya teTalA te kramamAM arthane jaNAvaze, eTale emAM A vikalpa UbhA karavAnI jarUra ja kyAM che? tethI kahyuM che ke jeTalA jevA vaNe je arthanuM pratipAdana karavA samartha jaNAyelA che teTalA tevA viNe te ja arthanuM jJAna karAve che -- te ja arthane vAcaka che. ____13. taducyate vyutpattireveyaM vicAraNIyA vartate / parAvagatipUrvikA hi zabdAt svayamavagatiH / parAvagatau ca ke kiyantaH kathaM kamarthaM pratipAdayanto'nena dRSTAH, yebhyaH tathaiva tamartha pratIyAditi duradhigamA hi varNavartanI / yAvanto yAdRzA ye cetyevaM tAvat prabhASase / kiyantaH kIdRzAH ke cetyevaM yAvanna pRcchayase / / tasmAt sarvaprakAramavAcakA varNAH / / 13. zaTavAhI-tethI abhe DIye chIme vyutpatti se zuche se kiyA joIe. bIjAne thayelA jJAnapUrvaka pitAne zabdamAMthI thatuM jJAna e vyutpatti. [eka varDa bIjA vaDIlane kahe che ke gAya lAva" "gAya deha. te sAMbhaLI bIja vaDIlane arthazA thAya che. pachI te jJAna anusAra te pravRtti kare che. tenI pravRtti dekhI bAla te bI vaDIlane thayela jJAnanuM anumAna kare che, chevaTe te anumiti jJAnane kAraNe potAne gA zabdanA arthanuM jJAna thAya che. A vyutpatti che. ] bIjAne thatA jJAnamAM kayA, keTalA, ke rIte kayA arthanuM pratipAdana karatA varSe A mANase dekhyA ke jemAMthI te ja rIte artha pratIta thAya ? eTale [arthane baMdha karAvavAne ] varNane mArga duya che. jeTala jevA ane je ema tame kahe che paNa keTalA kevA ane kayA ema tame tamArI jAta pUchatA nathI. tethI badhI rIte varNo avAcaka che. 14. asti ceyaM zabdAduccAritAt tadarthAvagatiH, na ceyamakAraNikaiva bhavitumarhati tadasyAH kAraNaM sphoTa iti kAryAnumAnamidamastu parizeSAnumAnaM vA arthApattirvA sarvathA'rthapratItilakSaNakAryavazAt kalpyamAnaM tat kAraNaM sphoTa ityucyate / sa : niravayavo nitya eko niSkramaka iti na varNapakSakSapaNadakSadUSaNapAtratA pratipadyate atazca sphoTeo'rthapratipAdakaH 'zabdAdartha pratipadyAmahe' iti vyavahArAt / bhavara hi varNajanitasaMskAro'rthapratipAdakaH / tatra zabdAditi prAtipadikArtho'nupapannaH __ atha varNAH 'zabda'zabdenocyante, te cArthapratipAdakA iti / idamanyathAsiddham tathApi zabdAdityekatvaM vibhaktyartho na saMgacchate, 'zabdebhyaH pratipadyAmahe' i vyavahAraH syAt / sphoTAtmani tu zabde'rthapratipAdake iSyamANe zabdAdi prAtipadikArtho vibhaktyarthazca dvayamapyupapannam / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTavAde 14. "ane uccArAyela zabdamAMthI te zabdanA arthanuM jJAna te thAya che. arthanuM A jJAna kAraNa vinAnuM hoya e megya nathI. tethI tenuM kAraNa pheTa che-A kAryAnumAna he, ke parizeSAnumAna che, ke arthApatti che. [ prathama arthajJAnastha kArya mAtra uparathI te arthajJAnanA kAraNamAtranuM jJAna thAya che, pachI zAbaleya Adi vizeSazUnya gotvane jema asaMbhava che tema nirvizeSa kAraNamAtrane paNa asaMbhava heI ane agAu jaNAvI gayA tema varNone kAraNatvane pratiSedha karAyo he I ane anyatra kAraNava hovAne koI prasaMga na heI pheTa ja kAraNa che ema kalpavuM e parizeSAnumAna che. Ama kAraNamAtranuM jJAna kAryAnumAnathI thAya che ane kAraNavizeSanuM jJAna parizeSAnumAnathI thAya che. AvA kAryAnumAna sahitanA parizeSAnumAnane keTalAka athapatti kahe che. ] sarvathA arthajJAnarUpa kAyane AdhAre kalpavAmAM AvatuM te arthatAnanuM kAraNa pheTa kahevAya che. te sphaTa niravayava, nitya, eka ane kamarahita che eTale varNapakSanuM nirasana karavAmAM dakSa dUSaNa mATenI pAtratA sphoTa pAmatA nathI. tethI, pheTa ane pratiprAdaka che. vaLI, phITa arthane pratipAdaka che, kAraNa ke zabdamAMthI amane arthanuM jJAna thAya che ema ApaNe bolIe chIe. Apa varNajanita saMskArane arthapratipAdaka mAno cho paraMtu "zabdamAMthI' ema je kahevAmAM AvyuM che temAM je prAtipadikartha [ zabdavaDe che te saMskAramAM ghaTato nathI [ kAraNa ke saMskAra 'zabda zabdane vAgya nathI, vibhakatya ekatva te saMskAra eka hAI saMskAramAM ghaTe che. ] je kahe ke varSo zabda zabdathI vAcya che ane teo ja artha pratipAdaka che to te dalIla khoTI che, tathApi [ ame vadhArAmAM kahIe chIe ke ] "zabdamAMthI' emAM raheluM ekava je vibhakatya che te ahIM saMgati pAmatuM nathI, "zabdomAMthI artha jANIe chIe' ema bolavuM joIe. paraMtu sphoTarUpa zabdane arthapratipAdaka IcchavAmAM AvatAM zabdamAMthI' emAM je prAtipAdikArtha che te (arthAta zabda zabavAsthatva - zabdava) ane je vibhakatyartha che te (arthAta ekatva): baMne ghaTe che. 15. nanuM spoTa: "jJAnorate, jiM tu vaM ga | "otrakaLe bA'rA: prasiddha: | te zrotragrahaNa:' rUti [rA mA I naitadevaM, zabdatvasyApi zrotragrahaNAtmano bhAvAt , nirjharajhAGkAraravaprabhRtInAM ca satyapi zrotragrahaNatve zabdakAryanirvartakatvAnupapatteH / tasmAd yato'rthapratipattiH sa zabdaH / arthapratipattizca sphoTAdeva, na varNebhya iti sphoTa eva zabdaH / 15. zaMkAkAra -"zabda zabda vaDe pheTa vAcya nathI, paraMtu varSe ja vAya che. zretra dvArA jenuM grahaNa thAya che te arthane mATe ja "zabda zabda prayoga prasiddha che ane varNanuM ja zretra dvArA grahaNa thAya che. pheTavAdI-nA, evuM nathI, kAraNa ke zabdAvanuM paNa grahaNa zretra vaDe thAya che, vaLI jharaNAne khaLakhaLa avAja vagerenuM paNa grahaNa zretra vaDe thAya che, chatAM zabdakAryanuM (=arthajJAnanuM) janakatva temanAmAM ghaTatuM nathI, tethI jemanAmAMthI arthajJAna thAya te zabda. arthazAna skeTamAMthI ja thAya che, varNomAMthI thatuM nathI. eTale pheTa ja zabda che. For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phoDha varNabhivyaMgya che 16. nanvevaM sati dhUmAdInAmapyarthapratItihetutvAt zabdatvaM prApnoti / maivaM vAdI: "atha gaurityatra zrotrajapratibhAse bahavo'rthAH pratibhAsante, tatra kasteSAM zabdaH" ityupakramya "yato'rthapratipattiH sa zabdaH" ityupasaMhRte kuto dhUmAdInAM zabdatvazaGkAvakAzaH ? / 16. ||2-mem DAya to dhUma kore 595 ayazAnanA // 291 lA auty pAme. sphoTavAdI--ema na kahe. "have gAya' e zretrajanya jJAnamAM ghaNuM arthe pratibhAsa pAme che [ arthAta "gAya" e zretrajanya jJAnamAM vargo, varNabhivyaMgya sphaTa, sphoTavAsya jAti vagere ane jAti sAthe eka arthamAM samavAya saMbaMdhathI rahetA guNa kriyA vagere pratibhAsita yAya cha ], sAM tamanAmA zaha dhyo cha / " se prabhArI 5bha ( =||3aat) karI jemAMthI arthazAna thAya te zabda" ema upasaMhAra karAya che, eTale dhUma vageremAM zabdatvanI zaMkAne avakAza kyAMthI hoya ? 17. nanu ceyamarthapratItivarNeSu bhavatsu bhavantI, teSvabhavatsu cAbhavantI tAnutsRjya kathaM sphoTakAryatAmupayAyAt ? ucyate / ananyathAsiddhaM tadbhAvabhAvitvaM tatkAryatAmavagamayati, nAnyathAsiddham / idaM tvanyathAsiddham / kA punaranyathAsiddhiH ? sphoTavyaJjakatvAdvarNAnAM tadAnantaryamarthapratIterupAlavate / varNAbhivyaktaH sphoTo'rthapratItimAdadhAti / bhrAmyati jano varNairiyamarthapratItirutpAditeti / ____17. A2-parza hotAM yatI, va na hotA na yatI artha pratIti pani chorI TanuM kArya kema bane ? pheTavAdI-tenA hotAM hovApaNuM ja anyathAsiddha na hoya te tenI kAryatAnuM jJAna karAve che anyathAsiddha hoya te tenI kAryatAnuM jJAna na karAve. tene hetAM hovApaNuM ahIM anyathAsiddha che. A anyathAsiddhi kaI che ? varNo pheTanA vyaMjaka hovAthI artha pratItinuM varSo pachI anAra hevApaNuM mizyA che, khoTuM che. varSathI abhivyakta thayele sTeTa athajJAna utpanna kare che. A arthajJAna varNoe utpana karyuM che ema leke bhAti pAme che. ___ 18. nanu sphoTavyaktAvapIdAnIM varNAnAM kva gatAste vyastasamastavikalpAH ? Aha ca bhaTTaH yasyAnavayavaH sphoTo vyajyate varNabuddhibhiH / / so'pi paryanuyogena naivAnena vimucyate // iti [lo0vA0 sphoTa0 91] bhASyakRtA'pi "nanu saMskArakalpanAyAmadRSTakalpanA" ityAzaGkaya prativihitaM "zabdakalpanAyAM sA ca zabdakalpanA ca" / iti [zA0bhA0 1.1.5] ___ naiSa doSaH, na sphoTavyaktau vikalpAH prabhavanti / For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTAbhivyakti pakSa 18. zaMkAkAra-pheTa varNothI abhivyakta thAya che evA tamArA pakSamAM have vaNe pheTane eke eke abhivyakta kare che ke sAthe maLI abhivyakta kare che e vikalpa jyAM gayA ? kumArila bhaTTe kahyuM che ke jenA mate varNajJAne vaDe niravayava pheTa abhivyakta thAya che te paNa vaNe eke eke abhivyakta kare che ke sAthe maLI abhivyakata kare che e praznathI mukana thatuM nathI. bhASyakAra zabara [ vaNethI ja artha pratIti thAya che e pakSamAM te te varNanA anubhavathI upanna thayele saMskAra, je te te varNanI smRtine janaka che, tenuM arthapratItirUpa bIjA kAryamAM sAmarthya adaSTa che, te adaSTa sAmarthyanI kalpanA karavI paDe che. Ama] artha pratItinA janaka tarIke saMskAranI kalpanA karatAM atha pratItine janmAvavAnA saMskAranA adaSTa sAmarthyanI kalpanA karavI paDe che e pramANe AzaMkA karIne tenuM pratividhAna kare che ke "zabdasphoTakalpanAmAM to te adaSTa sAmarthyanI ka9panA uparAMta aprasiddha zabapheTanI kalpanA paNa karavI paDe che." phoTavAdI-nA, A doSa nathI Avato, phoTAbhivyakita pakSamAM e vikalpa UThatA nathI. ___19. kutaH ? eke tAvadAcakSate prathamavarNazravaNavelAyAmeva sphoTo'bhivyakto bhavati / na ca dvitIyAdivarNavaiphalyaM, tadavagaterevAtizayakaraNAt / yathA ratnaparIkSakANAM prathamadarzane ratnarUpamamalamaprakAzamAnamapi punaH punaH parIkSamANAnAM carame cetasi cakAsti niravA ratnatattvam , evamihApi prathamavarNazrutyA vyakte'pi sphoTe sphuTatarapratItyai varNAntarANi prayokSyante iti / 19. zaMkAkAra- kema ? pheTavAdI - keTalAka kahe che ke prathama varNa sAMbhaLatAM ja sphoTa abhivyakta thAya che, ane dvitIya Adi varNo nakAmA nathI, kAraNa ke sphoTajJAnamAM teo atizaya ( =vadhAre) kare che. jema ranane prathama vAra jotI vakhate tenuM rUpa nirdoSa che tene khyAla ratnaparIkSakane AvatuM nathI paraMtu vAraMvAra nirIkSaNa karatAM chevaTe cittamAM tenuM rUpa nirdoSa che e jJAna thAya che tema ahIM paNa prathama varNa sAMbhaLavAthI pheTa abhivyakta thAya tyAre sphoTanI vadhu ne vadhu spaSTa pratIti thAya te mATe bIjA vargone prayoga karavAmAM Ave che. 20. apare tu vadanti dhvanaya eva sphoTasya ca vyaJjakAH / taizca marudbhiranavayava eva eSa sphoTo'bhivyajyamAnastAlvAdisthAnakaraNasaMyogopAdhivazopaplavamAnanAnAkAragakArAdibhAgayogIva pratibhAsate / marutAM caJcalatvAduccAritapradhvaMsinaste taM kAlpanikAkAramavabhAsayante / dRSTaM copAdhivazAdasatyamapi rUpamavabhAsamAnaM yathA kRpANamaNidarpaNAdivyajakabhedena zyAmadIrghAdirUpaM vadanasya / nAdAtmako hi zabdo vINAveNumRdaGgapaTahAdivyaJjakabhedena nAnAtvamupagacchan dRzyate / tasmAnna pAramArthikA eva te varNAH, na ca sphoTasya vyaJjakA iti kva samastavyastavikalpAH prabhaveyuH / For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanio (vAyuo) phoTAbhivyaMjaka che upAdhibhedena pratibhAsamAnA asatyAkArAzca te'rthapratyayAnvayavyatirekAnuvidhAyino dRzyante / tena yaducyate zabdakalpanAyAM kalpanAdvaiguNyamiti tatraukaguNA'pi kalpanA nAsti, kA kathA dvaiguNyasyeti / tasmAt sphoTAtmakAdeva zabdAdarthapratyayaH / varNAnuvidhAyitvaM tu tasyAnyathAsiddhamiti siddham / api ca tArkikANAmanumAnapriyatvAt tatparitoSAyedamanumAnamabhyadhAyi, na paramArthataH / paramArthatastu zrautre pratyaye pratibhAsamAnaH pratyakSa eva sphoTa : / 20. paraMtu bIjAo kahe che ke dhvanio (vAyuo) sphoTanA abhivyaMjaka che. te vAyuo vaDe niravayava evo phoTa abhivyakata thata, tAla vagere sthAne ane jihavAmUlaAdi) karaNo sAthe vAyuonA saMgarUpa upAdhione lIdhe mithyA UbhA thatA vividha AkAranA gakAra vagere bhAgovALo (=avayavovALo ) jANe ke hoya evo jaNAya che. vAyuo caMcaLa hovAthI uccAravAmAM AvyA pachI tarata nAza pAme che, AvA vAyuo sphoTanA kAlpanika gakAra Adi AkArane pragaTa kare che. upAdhine kAraNe asatya rUpane paNa pragaTa thatuM ApaNe joyuM che, jemake talavAra, maNi, darpaNa vagere abhivyaMjakenA bhede UbhA thatAM zyAma, dIrdhA, vagere mukhanAM [asatya] rUpi. nAdAtmaka zabda vINa, veNu, mRdaMga, paTala vagere abhivyaMjakanA bheda vividhatA pAmate dekhAya che. tethI te vaNe pAramArthika (=vAstavika nathI ja ane pheTanA abhivyaMjaka paNa nathI eTale varNo eke eke sphoTane abhivyakata kare che ke sAthe maLIne abhivyakata kare che e vikalpa kyAMthI UThe ? upAdhibhedane lIdhe jaNAtA te gakAra Adi asatya AkAre ajJAna sAthe anya vyatireka dharAvatA dekhAya che. tethI, zadapheTanI kalpanAmAM be kalapanAo karavI paDe che ema tame je kahyuM e vize ame kahIe chIe tyAM eka paNa kalpanA nathI, te pachI be kalpanAnI te vAta ja kyAM rahI ? tethI sphoTAtmaka zabdamAMthI arthajJAna thAya che. arthajJAna sAthe vaNene avaya-vyatireka te anyathAsiddha che e puravAra thayuM. vaLI, yAyika anumAnapriya hoI temanA paritoSa mATe A anumAna ame kahyuM, paramArthataH sphoTa anumaya nathI, paraMtu paramArthataH to zrotra jJAnamAM dekhAto pheTa pratyakSa ja che. 21. Aha kimidamapUrva taskArAcaritaM vartate ? varNAH pratyakSamupalabhyamAnA api durbhagA na pratyakSAH, sphoTaH punaranavabhAsamAno'pi subhagaH pratyakSa iti / ucyate / na brUmaH varNA na pratyakSA iti / te punarasanto'pi upAdhivazAd vadanadairdhyAdivadavabhAsante / zabdastveko niravayavaH pratIyate / tathA ca padamiti vAkyamityekAkArA pratItirasti / na ca bhinnA varNAstasyAmAlambanIbhavanti / na hi sAmAnyapratyayo vyaktyAlambanaH, avayavipratyayo vA'vayavAlambanaH / na ca senAvanAdibuddhivadayathArthA padavAkyabuddhiH, vAdhakAbhAvAt / For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNenuM pratyakSa aupAdhika che, phonuM vAstavika che 21. zaMkAkAra- coranA jevuM apUrva AcaraNa ahIM kema che ? vaNe pratyakSa rIte jJAta thatA hovA chatAM kamanasIba teo pratyakSa nathI jyAre sphoTa pratyakSa rIte dekhAte na hovA chatAM nasIbavALo te pratyakSa che. pheTavAdI-ame kahetA nathI ke vaNe pratyakSa nathI. [ ame ema kahIe chIe ke ] varSe asata hovA chatAM upAdhine kAraNe dekhAya che--jema mukhanI dIrdhatA zyAmatA Adi asata hovA chatAM talavAra, maNi Adi upAdhine kAraNe dekhAya che tema paraMtu zabdasphoTa te eka niravayava pratIta thAya che. "pada' "vAkya" ema eka AkAravALI pratIti thAya che te pratItimAM bhinna vaNe viSaya banatA nathI, kAraNa ke sAmAnyanA jJAnamAM vyakti viSaya banatI nathI ke avayavInA jJAnamAM avayava viSaya banato nathI. jema senA, vana vagerenA jJAne ayathArtha che tema padajJAna ane vAkyajJAna ayathArtha nathI, kAraNa ke temanA bAdhakajJAnane abhAva che. ___ 22. ekArthapratyayavattvopAdhikRteyamekAkArA buddhiriti cet , ekArthapratItiridAnI kutastyA ? padavAkyapratItipUrvikA hi padArthavAkyArthapratItiH, padArthavAkyArthapratItyAkhyakArya kyAcca padavAkyabuddhirekAkAreti duruttaramitaretarAzrayatvam / aupAdhikatvaM ca sAmAnyAvayavibuddherapi suvacam / bAdhasandeharahitapratItidADharyAt tatra parihAra iti cet , taditaratrApi samAnam / tasmAt padabuddheH padasphoTo vAkyabuddhezca vAkyasphoTo viSaya iti pratyakSa eva sphoTaH / tatra padasphoTAt padArthapratipattiH, vAkyasphoTAcca vAkyArthapratipattiH / _22. padamAM ke vAkyamAM ekAkAravALI buddhi pada ke vAkyanI ekAWjJAnotpAdakatvarUpa upAdhine lIdhe thAya che ema je tame kaheze to ame pUchIzuM ke ekArthajJAna thayuM kyAMthI ? padajJAna ke vAkyajJAnapUrvaka padArthajJAna ke vAkyartha jJAna thAya che, ane padArthajJAna ke vAkSArthajJAna nAmanA eka kAryane AdhAre padamAM ke vAkyamAM eka AkAravALI buddhi thAya che-A rItane itaretarAyadeSa duruttara che. vaLI, sAmAnyanuM jJAna ane avayavInuM jJAna paNa pAdhika che ema kahevuM saraLa banaze. [ dAharUpa eka kriyA badhI agnivyaktio karatI hovAthI agnitva sAmAnyanuM jJAna thAya che, Ama dAhanI eka kriyA karavArUpa upAdhine lIdhe agnitva sAmAnyanuM jJAna thAya che ema kahevuM saraLa banaze. tevI ja rIte badhA taMtuo sAthe maLI AcchAdanarUpa eka kriyA karatA hovAthI eka paTa avayavInuM jJAna thAya che ema kahevuM saheluM banaze. ] je tame kahe ke bAdhasaMdeha rahita daDha pratItine kAraNe tyAM sAmAnyanA jJAna ane avayavIne jJAnanA pAdhikapaNAne parihAra thAya che te amAre kahevuM joIe ke padamAM ke vAkyamAM thatI eka AkAravALI buddhinI bAbatamAM paNa samAnapaNe A ja kahevAya. tethI padabuddhine viSaya padasphaTa che ane vAcabuddhine viSaya vAskeTa che, eTale sphoTa pratyakSa ja che. tyAM padasphoTamAMthI padArthanuM jJAna thAya che ane vAkyaphoTamAMthI vAkyAthanuM jJAna thAya che. 23. gAe- niravayava: woTAmAM zo mata, vAvayapi d gva, For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya ane vAkayAtha bane niravaya che tasya padAtmakAstvavayavA mA bhUvan / tasya cet padAtmAno'vayavA bhavanti, padasyApi tarhi varNAtmAno'vayavA bhavantu / ucyate / kiJciducchvasitamiva me hRdayam / manye bhaviSyatyAyuSmato vivekAlokaH / bodhyamAno bhotsyase kiJcit / dhvanyupAdhibhedapravRttavarNabhedAvabhAsavipralabdhabuddhiM bhavadvidhaM bodhayituM padasphoTa eSa niravayavo'smAbhirdarzitaH / paramArthatastu padasphoTo vAkyAvayavabhUto nAstyeva / niravayavameva vAkyaM niravayavasyaiva vAkyArthasya bodhakam / yathA padasyAvayavA na santi, tathA vAkyasyAvayavAH padAnIti / tathA cAhuH "vAkye padAnAmasattvAdasattvaM tadarthe padArthAnAM, niravayavau vAkyavAkyA" iti / avayavakalpanAyAM hi yathA vAkyasyAvayavAH padAni padAnAmavayavA varNA evaM varNAnAmapyavayavairbhavitavyaM, tadavayavAnAmapyavayavAntarai rityAnantyAt kA vyavasthA syAt ? varNAn prApya tu yadyavayavakalpanAto virantavyaM, tadvAkye eva viramyatAm / 23. zaMkAkAra- je phoTAbha zabda niravayava hoya to vAkya paNa pheTAtmaka zabda ja che eTale tenA parUpa avayava na thAo. je vAkyanA padarUpa avayava heya te padanA varNarUpa avayava thAo. koTavAravAhI-~-sAno uttare ApAye chI. bhAbhana 4 . yayu. bhane lAge che ke Apa AyuSmAnane vivekane prakAza lAdhaze ame tamane bodha karIe chIe eTale tamane kaMIka baMdha thaze. nirUpa ( =vAyurU5) upAdhinA bhedathI thayelA varNanA bhedanA mithyA bhAsathI chetarAyelI buddhivALA ApanA jevAne sAcuM jJAna karAvavA ame A padasphoTane niravayava darzAvyo che. paramArtha dRSTie padasphoTa e vAkyasphoTane avayava nathI ja. niravayava ja vAkya niravayava ja vAkyAthanuM bodhaka che. jema padane varUpa avaya nathI, tema vAkyane padarUpa avyo nathI. ane kahyuM che ke "vAkyamAM parUpa avayavo na hovAthI, vAkSArthamAM padArthorUpa avaye nathI, vAkya ane vAkyartha bane niravayava che.' avayavakalpanAmAM jema vAkyanA avayavo pado che, padonA avaya vaNe che tema varNonA paNa avayava hovA joIe, te avayanA paNa avaya hovA joIe, ane e rIte Ananyane lIdhe anavasthA thAya je avayavanI kalpanA karavAmAMthI varNoe AvIne viramavuM paDatuM hoya te vAkaye ja viramene. 24. ekaghaTanAkArA hi vAkyArthabuddhistathAvidhAdeva vAkyAdutpattumarhati / vRddhavyavahArAddhi zabdArthe vyutpadyante vyavahAraH / tatrAsya padasya prayoga eva na kevalasya dRzyate, vyavahArAnaGgatvAt / vAkyaM tu prayogArha miti tatraiva vyutpattiH / tata evArthasampratyayaH / avayavapratibhAsastu bhramamAtram / artho'pi vAkyasyaika eva For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya paNa akhaMDa ane vAkaSArtha paNa akhaMDa narasiMhAkAraH / jAtyantaraM hi narasiMho nAma / tatra na narArthaH, nApi siMhArthaH / evaM padArthebhyo'nya eva vAkyArthaH pAnakAdivat / yathA pAnakaM zarkarAnAgakezaramaricAdibhyo'rthAntarameva yathA ca sindUraharitAlalAkSAdibhyo'rthAntarameva citram , yathA vA Sar3a jarSabhagAndhAradhaivatAdibhyo'rthAntarameva grAmarAgaH tathA padebhyo vAkyaM padArthebhyo vAkyArthaH / 24. ekAkAra vAkyathAna evA ekAkAra vAkyamAMthI utpanna thavAne yogya che. vRddhonA vyavahAra dvArA ja bhASA zIkhanArane zabdanA arthanuM jJAna thAya che. vRddhonA vyavahAramAM kevaLa padane prayoga dekhAtuM nathI ja, kAraNa ke kevaLa pada vyavahAranuM aMga ( kAraNa) nathI. [arthAta vRddho kevaLa padathI vyavahAra karatA nathI paraMtu vAkyathI vyavahAra kare che. ] vAkya vyavahAramAM prayojAvAne e gya che, eTale vAkyanI bAbatamAM ja bhASA zIkhanArane jJAna thAya che. temAMthI ja tene arthanuM jJAna thAya che. avayavarUpa padenI pratIti te bhramamAtra che. narasiMhAkAranI jema vAkyane artha paNa eka ja che. narasiMha e koI svataMtra trIjI ja jAti che, tyAM nararUpa artha paNa nathI ke siMharUpa artha paNa nathI. tevI ja rIte, pAnaka vagerenI jema vAkSArtha padArthothI jude che. jema pAnaka (pINuM) sAkara, nAgakesara, marI vagerethI juduM che, jema citra siMdUra, haLadara, lAkha vagerethI juduM che, jema grAmarAga SaDUja, RSabha, gAMdhAra, paivata vagerethI judo che tema vAkya padethI juduM che ane vAkSArtha padArthothI judo che. 25. kathaM tarhi tadaMzAvagama iti cet , kalpanAmAnaM tat , nAsau paramArthaH / tacchabdAnugame tadarthAnugamadarzanAt pAramArthikatvaM bhAgAnAmiti cet , na, kUpasUpayUpAnAmekAkSarAnugame'pyarthAnugamAbhAvAt / na ca kevalAnugamamAtreNa tatkAraNabhAvo vaktuM zakyaH, reNupaTa lAnugAmitayA karituragAdivat pipIlikApaterapi dRzyamAnAyAstakAraNatvaprasaGgAt / tasmAt prakRtipratyayAMzavadasatpadArthaparikalpanaM vAkyArthAvagamopAyatayA''zrIyate, na tvarthastadIyaH tatrAzvakarNAdivadupalabhyate / asatyamapi satyopAyatAM pratipadyamAnaM dRzyate / alIkAhiMdaMzAdayaH satyamaraNakAraNaM bhavanti / lipyakSarANi cAsatyAnyeva satyArthapratipattimAdadhati / svarUpasatyAni tAnIti cet , na, rekhArUpatayA teSAmarthApratipAdakatvAt , gakAro'yamiti evaM gRhyamANA rekhA arthapratyayahetavaH, tAH yena rUpeNa satyAstena nArthapratipAdikAH, yena cArtha pratipAdikAstena na satyA iti / 25. 24.2- to pachI pAuthanA azAnu (avayavAnu) jJAna ma thAya che ? phoTavAdI-tenA aMze te kevaLa kalpanA che, paramArtha nathI. kAkAra - judA judA vAkayomAM ] te eka zabda Avato hoya te tenI pAchaLa For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 niraMza vAkyanA aMzonI kalpanA karavAnuM prajana pAchaLa teno artha paNa Avata dekhAya che eTale bhAga [arthAta vAkyanA bhAga pade ane vAkSArthanA bhAgo padArtho ] paramArtha che. sphoTavAdI - nA; kUpa, sUpa, cUpa, A traNeya zabdomAM 5 e eka akSara samAnapaNe Ave che paraMtu te traNa zabdonA je artho che temAM panI pAchaLa pAchaLa traNeya zabdomAM Avate kaI samAna artha che nahi. amukanI pachI amuka thAya che eTalA mAtrathI pachI thanAranuM te kAraNuM che ema kahevuM zakya nathI, kAraNa ke dhULane goTAo UMce caDhavA palAM jema hAthI, ghoDA doDatA dekhAya che tema kIDIonI hAra paNa cAlatI dekhAya che, pariNAme kIDIonI hAranA cAlavAne dhULanA goTA UDavAnuM kAraNa mAnavAnI Apatti Ave. tethI prakRti ane pratyaya e be aMzenI jema asata padArthanI ka9panAne Azare vAkakSArtha jJAnanA upAya tarIke levAmAM Ave che, paraMtu padArtha vAkyAthaMmAM jaNAtuM nathI, jema azvano artha ane karNane artha "azvakarNanA arthamAM jaNAto nathI tema. asatya paNa satyane upAya banatuM dekhAya che, asatya sarpadaMza vagere satya maraNanuM kAraNa bane che. lipinA akSaro asatya ja che, teo satya arthanuM jJAna karAve che. je kahe ke lipinA akSare svarUpathI te satya che te ame kahIzuM ke nA, rekhArUpe teo arthanA pratipAdaka nathI, A gAra che e pramANe grahaNa karAyelI rekhAo arthajJAnanuM kAraNa che. te rekhAo je rUpe satya che te rUpe arthapratipAdaka nathI ane je rUpe arthapratipAdaka che te rUpe satya nathI. 26. nanu pratikArAcaMda gari paramArthAnta va, tathA pratimAsAt, tadartha pratyayahetutvAcca / naitadevam , anvAkhyAnabhedena teSAM svarUpeNeyattAnizcayAnupapatteH / bhavatItyatra bhUzabdaH prakRtiH kvacidanvAkhyAyate, kvacidbhavazabdaH / pratyayAdezAgamaguNavRddhivarNalopAdyanvAkhyAnavisaMvAdAt kaH pAramArthikaH prakRtipratyayavibhAgaH ? kalpanAmAtraM tvetat 'iyaM prakRtireSa pratyayaH' iti / evaM padArthAnAmapi vAkyArthAt parikalpanayaivApoddhAraH / taduktampadaM kaizcid dvidhA bhinnaM caturdhA paJcadhA'pi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat // iti [vAkyapa0 3.1] 26. zaMkAkAra-prakRti, pratyaya, vagere aMze paNa paramArtha sata ja che, kAraNa ke teo tevA jaNAya che ane teo arthajJAnanuM kAraNa che. phoTavA-nA, evuM nathI. vyAkhyAtAo eka ja zabdanI bhinna bhinna samajutI ApatA he I prakRti, pratyaya vagere aMzonuM svarUpa ATaluM ja che evo nizcaya ghaTatA nathI. mavati' e zabdamAM 'mU' zabda prakRti che ema koI vAra samajAvavAmAM Ave che; koI vAra mava' zabda prakRti che ema samajAvavAmAM Ave che. pratyaya, Adeza, Agama guNa, vRddhi, vaNalepa vagere bhASAzAstrIya rIte zabdane samajAvavAnI prakriyAo visaMvAdI hAI prakRti For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pade paNa apAramArthika che ane pratyayane pAramArthika vibhAga kayo ? "A prakRti che ane A pratyaya che e te kevaLa kalpanA che. evI ja rIte padArthone vAkyAthamAMthI kalpanAthI bahAra kheMcI kADhavAmAM Ave che. tethI kahyuM che ke jema eka zabdamAMthI prakRti ane pratyayane ka95nAthI bahAra kheMcI kADhavAmAM Ave che tema vAkyomAMthI padone kaha5nAthI bahAra kheMcI kADhavAmAM Ave che ane pachI temane be vibhAgamAM ke cAra vibhAgamAM ke pAMca vibhAgamAM vaheMcavAmAM Ave che. 27. api ca pAramArthikatve padAnAM niyatamavisaMvAdi rUpaM pratIyeta, visaMvAdi tu tat / nAmAkhyAtasAdhAraNasannivezadarzanAt na niyataM teSAM rUpam / ta: punivameva ta , na vAstavam , na ca nizcAmapi tatva paryate | 'kADhendntinaagaaH' ityatra hi kIdRzaH padavibhAgaH, arthadvayopapatteH, ubhayatra ca varNatulyatvAt / kiM 'kAlena kRSNena dantinA hastinA agAstvam gataH' ityevametAni padAni vyavasthApyantAm , atha 'kAle samaye nadanti zabdAyante nAgAH kariNaH phaNino vA' iti ? tasmAdaniyamAt na padatadarthavibhAgaH pAramArthikaH / 27. vaLI, je pade pAramArthika (=vAstavika) hota to temanuM niyata avisaMvAdI rUpa jaNAta, paraMtu temanuM rUpa te visaMvAdI che. nAma ane AkhyAta baMnemAM samAna varNonI racanA dekhAtI hoI temanuM rUpa niyata nathI. [dAkhalA tarIke "mavati' e AkhyAta paNa che ('mU' nuM vartamAna kALa trIjo puruSa eka vacana) ane nAma paNa che (mavatanuM saptamI eka vacana)]. tethI padonuM rUpa kAlpanika ja che, vAstavika nathI. te rUpane nizcaya kare paNa muzkela che. "nitinar:' A vAkyamAM padavibhAga ke thaze? kAraNa ke vAkyanA be artho ghaTe che ane baMnemAM vaNe to tulya ja che. zuM 'kALA (1) hAthI vaDe (tinA) tu gaye (ma.) A pramANe padavibhAga karaze ke pachI "samaye (#) avAja kare che, (rita) hAthIo ke sarpo (nATI.) A pramANe padavibhAga karaze ? niSkarSa e ke aniyamane kAraNe padavibhAga ane padArthavibhAga baMne kAlpanika che. 28, atha prathamatiqnavAyArthAnusArega utaH vimAno vyavasthAtha, tarhi kiM tena tadAnI vyavasthApitena, vAkyArthasya prathamameva pratipannatvAt / kiJca dadhyatra madhvatreti dadhimadhupadayorikArokArayoradarzane'pi tadarthasaMpratyayo dRzyate / tasmAdapi na pAramArthikaH padavarNavibhAgaH / nirastAvayavaM vAkyaM tathAvidhasyaiva vAkyArthasya vAcakamiti siddham / 28. jo pahelethI jJAta vAkSArtha anusAra padavibhAga ane padArtha vibhAganI vyavasthA karavAnI hoya che tyAre temanI vyavasthA karavAnI jarUra ja zI ? kAraNa ke vAkyartha to pahelethI ja jJAta ha. vaLI, kSatra' "navatra' emAM "dadhi" ane "madhue be padanA ImAra ane uparanuM darzana na hovA chatAM te be padanA arthanuM jJAna te thatuM dekhAya che. tethI paNa For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 aya zabdabrahma ja paramatattva che. padavibhAga ane varNavibhAga pAramArthika nathI, vAstavika nathI. niravayava vAkaya tevA ja (=niravayaya) vAkyAthanuM vAcaka che e siddha thayuM. 29. nanu yathA padeSu varNA na santi, vAkyeSu padAni na santi, tathA mahAvAkyeSvavAntaravAkyAnyapi na syuH / tataH kim ? mahAvAkyAnyapi prakaraNApekSayA na tAttvikAni syuH / tataH kim ? prakaraNAnyapi zAstrApekSayA na syuH / tato'pi kim ? ekamevedaM zAstratattvam avibhAgamadvayamApatati / ___ucyate / yadi tattvaM pRcchasi buddhayase vA tadA evametat sAdho ! zabdabrahmaivedamadvayamanAdyavidyAvAsanopaplavamAnabhedamarthabhAvena vivartate / na tu vAcakAdvibhakta vAcyamapi nAma kiJcidasti / tasmAt kAlpanika eva vAcyavAcakavibhAgo'yam avidyaiva vidyopAya ityAzrIyate / vApatA tatvam , sarvatra pratyaye tadanapAyAt / tho - vAgrapatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prArA pravAse nA hi yevamIinI che rUti [vAyaT0 2.225] 29. zaMkAkAra-jema padamAM varSe nathI, vAkyomAM pade nathI tema mahAvAkayamAM avAntara vAkayo paNa nahi hoya. sphoTavAdI-tethI zuM? zaMkAkAra-prakaraNanI apekSAe mahAvAkyo paNa vAstavika nahi bane. pheTavAdI - tethI zuM ? zaMkAkAra - zAstranI apekSAe prakaraNe paNa vAstavamAM astitva nahi dharAve. phATavAdI - tethI paNa zuM ? zaMkAkAra - avibhAga adhaya eka ja zAstratatva AvI paDe. sphoTavADI - ame kahIe chIe ke je kharuM pUche, samaje te he sajajana ! ema ja che. A adya zabdabrahma ja che, jemAM anAdi avidyAvAsanAne lIdhe mithA bheda UThatA jaNAya che ane je [dhaTa, paTa Adi artha rUpe vivata (mithyA pariNAmo) pAme che. vAcakathI juduM kaMI vAgye paNa nathI. tethI vAcaka ane vAcane A vibhAga kAlpanika ja che. avivAne ja vidyAnA upAya tarIke Azraya karavAmAM Ave che. vAyurUpatA ja tattva che, te badhA ja jJAnamAM che, kAraNa ke kaI jJAnamAMthI te dUra thatI ja nathI, jema ke kahevAmAM AvyuM che ke "avadhanI (=jJAnanI) sAthe haMmezA prApta thanArI vApharUpatA jo avadhamAMthI dUra thAya to prakAza (=avabodha) prakAze nahi (athata avadha arthane prakAzita kare nahi), kAraNa ke vAphara tA ja pratyavamazinI che. ['A ghaDe che e prakArane pratyavamarza na thAya tyAM sudhI padArtha ghaTa prakAzita thatuM nathI.] For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgaividhya 30. sA ceyaM vAka traividhyena vyavasthitaivAvabhAsate-vaikharI madhyamA pazyantIti / tatreyaM sthAnakaraNaprayatnakramavyajyamAnagakArAdivarNasamudAyAtmikA yA vAk sA vaikharItyucyate / vikhara iti dehendriyasaMghAta ucyte| tatra bhavA vaikharI / taduktam sthAneSu vidhRte vAyauM kRtavarNaparigrahA / vaikharI vAk prayokta NAM prANavRttinibandhanA // iti [vAyaT0 vo0 2.24] yA punarantaHsaMkalpyamAnakramavatI zrotragrAhyavarNarUpA'bhivyaktirahitA vAk sA madhyamocyate / taduktam kevalaM buddha yupAdAnA kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // iti [vAkyapa0 svopa0 1.144] yA tu grAhyabhedakramAdirahitA svaprakAzasaMvidrapA vAk sA pazyantItyucyate / takum-- avibhAgAtta pazyantI sarvataH saMhRtakramA / kharUpajyotirevAntaH sUkSmA vAganapAyinI // iti [vAkyapa0 khopa0 1.144] tadalamatiprasaktAnuprasaktyA / drAghIyasI carceyam prakRtAntarAyakAriNIti na pratanyate / 30. A te vApha traNa prakAravALI sthira thayelI dekhAya che-vaikharI, madhyama ane pazyantI. temAM sthAna, karaNa, prayatna ane krama dvArA abhivyakta thanAra gakAra Adi varNa samudAyarUpa je vApha che te vaikharI kahevAya che. deha ane indriyone samudAya vikhara kahevAya che. temAM janmelI te vaikharI, tethI kahyuM che ke "jayAre vAyu tAla vagere sthAnee athaDAya che tyAre pitAnI abhivyaktine mATe varNone je grahaNa kare che ane Ama uccAraNa karanArAonA prANarUpa vAyune vyApAra jenI abhivyaktinuM nimitta che te vA vaikharI che" bIjI bAju, aMdara buddhimAM prAkaTaya pAmatI. kramavALI ane zretragrAhya varNarUpe abhivyaktithI rahita je vApha che te madhyamAM kahevAya che. tethI kahyuM che ke kevaLa buddhi ja jenuM upAdAna che arthAta buddhimAM ja je pragaTe che [bahAra nahi), kramane je prApta kare che ane prANanA vyApArane pitAnA svarUpanI niSpatti mATe je avagaNe che te madhyama vApha che. paraMtu prAthabheda kama, vagere rahita svaprakAzasaMvita rUpa je vApha che te pazyananI kahevAya che. tethI kahevAmAM AvyuM che ke vibhAga yA bheda vinAnI, savaMtra krama vinAnI, AMtara svarUpati rUpa ja, sakSma ane avinazvara evI vApha pazyantI che. vadhu paDatuM laMbANa karavAne rAga rahevA daIe. A lAMbI carcA prakRta viSayamAM bAdhA karanArI hoI tene ame lAvatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pheTavAde pasaMhAra 31. DhuM tretAvartava puna: yogana- vavapUryo vyavahAro na AvatAMti, vAkyena loke vyavahArAt / tasya cAvayavAvayavivyavasthAnupapatternirbhAgameva tadvAcakaM, nirbhAgazca tasya vAcyo'rtha iti / avAntaravAkyamapi prayogayogya vyavahArakAraNamiti tanna nihUnUyate / avidyAvastheyaM vartate / tatreyaM vyavahAravartanI yathAdRzyamAnaivAstu / vidyAyAM sarvamevedamasAramiti / padena varNena vA vyavahArAbhAvAt tasya kevalasyAprayogAt tatsvarUpamasyAmapi dazAyAM na vAstavamiSyate iti / ( 31. ahIM te ATaluM ja prayojana che-varNapadapUrvaka vyavahAra thato nathI, kAraNa ke lekamAM vAkyathI vyavahAra thAya che; vAkyane vize avayava-avayavInI vyavasthA ghaTatI na hoI te vAkyarUpa vAcaka nibhaMga ja che ane tene vAcya artha paNa nibhaMga che. avAntara vAkya paNa prayogagya che ane vyavahAranuM kAraNa che, eTale tene pratiSedha karavAmAM Avato nathI. A te avidyAnI avasthA che. avidyAvasthAmAM A vyavahAramArga jevo dekhAya che te bhale che. vidyAmAM te A badhuM asAra che. paraMtu padathI ke varNathI vyavahAra thato nathI, kAraNa ke kevaLa padane ke kevaLa varNane prayoga thato nathI, pada ke varNanuM svarUpa te avighAnI avasthAmAM paNa vAstavika IcchavAmAM AvyuM nathI. 32. tamAve: travirahita: saritAdrimALo vAkyasphoTo janayati matiM tAdRzIM svAbhidheye / varNAstvete prakRtilaghavaH kalpanaikapratiSThAH tasminnarthe vidadhati dhiyaM netyalaM tatkathAbhiH / / 32. niSkarSa e ke eka, kamarahita, jenA mithyAbhAganI kalpanA karavAmAM AvI che e vAkyasphoTa pitAnA vAcanuM tevuM ja jJAna utpanna kare che. A varSe te svabhAvathI ja asAra che, asthira che, kevaLa kalpanAmAM ja teonI sthiti che; tevA A varSe te arthanuM jJAna utpanna karatA nathI. have tenI carcA rahevA daIe. 33. atramathI te . vinayamanumAnamahimnA spoTADavupama:, pratyakSapratItiblvttyaa vA ? na tAvadanumAnataH sphoTasvarUpamupapAdayituM pAryate, paridRzyamAnaviziSTAnupUrvIkavarNakalApakaraNenArthapratIterghaTamAnatvAt / nanu vyastasamastAdivikalpairutsAditaM varNAnAM vAcakatvam / 33. yAyika - ahIM ame pUchIe chIe ke zuM anumAnanA mahimAthI sphoTane svIkAra kare che ke pratyakSapratItinA baLe tene svIkAra kare che ? anumAna dvArA pheTanuM svarUpa ghaTAvavuM zakya nathI, kAraNa ke dekhAtI viziSTa AnupUrvIvALA vargo dvArA arthajJAna ghaTe che. For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramabhAvI vaNe sAthe maLI vAcaka bane che phoTavAdI - vargo eke eke arthajJAnanA janaka che ke badhA sAthe maLI arthajJAnanA janaka che, ItyAdi vikalpa vaDe vaNenuM vAcakava nirasta thaI gayuM che. 34. naitata | viMjarAte | vyastAnAM tAvahUAvavaM nedhyate vanAmU | samastA eva te vAcakAH / yatta tatsAbhastyaM nAsti kramabhAvitvAditi tadasat , kramabhAvinAmapi samastAnAM kAryakAriNAmanekazo darzanAt / yathA yugapadbhAvinaH samastAstrayo grAvANaH ekAmukhAM dhArayanto dRzyante tathA kramabhAvino'pi samastA grAsA eka tRptimutpAdayanto dRzyante / ekasminnapi hi grAse hIyamAne na bhavati tAdRzI tRptiH / ataH samastA eva ne grAsAH tRpteH kAragam / na ca samastA api te grAsAH yugapat prayoktuM zakyA: / tathai kAnuvAkagrahaNe saMsthAnAM kramabhAvinInAmapi sAmastye sati sAmarthyam , ekayA saMsthayA tadAmukhIkaraNAsambhavAt / evaM tAvalloke sAmastvaM kramabhAvinAM dRSTam / 34 nayAyika - nA, ema nathI. te vikapi beTA che. varSo eke eke athanA vAcaka che ema IcchavAmAM AvyuM ja nathI. varSo sAthe maLIne ja arthanA vAcaka che. temanuM bhegA thavuM saMbhavatuM nathI kAraNa ke teo kamabhAvI che ema je tame kahyuM te khoTuM che, kAraNa ke ApaNe kramabhAvIone paNa sAthe maLI kAma karatA aneka vAra dekhyA che. jema yugadbhAvI patharAo sAthe maLI eka tapelIne dhAraNa karatA dekhAya che, tema kamalAvI kaLiyAo sAthe maLI eka tRptine utpanna karatA dekhAya che. eka paNa keLiyo ocho Deya te tevI tRpti thatI nathI. tethI te koLiyAo bhegA maLIne tRptinuM kAraNa bane che te bhegA maLela keLiyAone yugapata prayajavA zakya nathI. vaLI, kramabhAvI saMsthAo punaH punaH uccAraNe)' sAthe maLIne eka anuvAkanA (maMtrasamUhanA) prahaNamAM (moDhe karavAmAM) samartha bane che. eka saMsthAthI puna: uccAraNathI) eka anuvAkane moDhe karI zakatA nathI. ApaNe anubhava che ke eka kane aneka vAra uccAravAmAM - gokhavAmAM Ave che tyAre ja te meDhe thAya che. Ane artha e ke badhA uccAraNe bhegA maLI kane moDhe karAve che. A rIte ahI kramabhAvIonuM sAmarsTa saMbhave che.] Ama lekamAM kamabhAvIonuM sAmasya dekhAya che. 35. veDa pUratAmyA' rUtItaretaronasinA dUna samarpitarAdityaanaamaagneyaadiyaagaanaaN pakSadvaye prayojyatvena cAparihAryakramANAmekAdhikArasampAdakatvaM dRSTam / tathA ai davAyavaM gRhNAti' 'AzvinaM gRhNAti' iti somagrahaNAbhyAsAnAM samastAnAM kramabhAvinAM caikapradhAnanirvartakatvaM dRSTamiti / atazca nAyaM virodhaH sAmastyaM ca kramabhAvitvaM ceti / evaM kramavartino'pi varNA evArthAbhidhAyino bhaviSyanti / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kamabhAvIo sAthe maLI eka kArya karI zake che temAM vedasamarthana nanu grAsasaMsthAdInAM yuktaM samastAnAM kramabhAvitvaM yataH kAryamapi tadIyaM tRptyAdi krameNa nirvaya'mAnaM dRzyate / varNebhyastu krameNa zrayamANebhyaH na yAvatI tAvatI arthAvagatimAtrA nivartyamAnA dRzyate / 35. vedamAM paNa rajULamAdrkhyAm' = ((darzapUrNamAsathI) ema ekabIjAne yoga jaNAvatA dvanda samAsathI darzita sAhityavALA ( = sAmatyavALA) ane zukalapakSa ane kRSNapakSamAM jemane pravega kramathI ja thAya che evA Agneya Adi yAge eka phaLa utpanna karatA dekhAya che. [ darzayAga suda ekame thAya che ane pUrNa mAsayAga pUname thAya che. darzayAra eka Agneya ane be sAntAya ema traNa yAgone samudAya che. pUrNa mAsayAga e Aneya agnaSamaya ane upAMzu e traNa vAgone samudAya che. ekalA sAMga dazathI ke eka sAMga pUrNamAsathI svagarUpe phaLa utpanna thatuM nathI, paraMtu paraspara bhegA maLI sAMga eva te baMne phalApUrva dvArA svargane utpanna kare che, ema 'ra pUrNamAsAkhyAM sthAno yata e vAkyathI jJAta thAya che. AthI svargajanaka phalApUrvanI pahelAM, sAMga daza ane sAMga pUrNa mAsa e bannenuM juduM juduM eka eka samudAyapUrva svIkAravuM paDaze ke je dvArA teo (daza ane pUrNa mAsa e be samudA-darzanA traNa vAgene samudAya ane pUrNamAsanA traNa vAgenI samudAya) eka bIjAne sahakAra sAdhI phalApUrvane pedA karI te dvArA svarga utpanna karI zake vaLI, upayukta A pratyeka samudAyapUva paNa sAMga darza samudAyathI ke sAMga pUrNamAsa samudAyathI utpanna thatuM hovAthI, tattasamudAyaghaTaka pratyeka pradhAna yAgathI janya eka eka utpajyapUrva samudAyapUrvanI pahelAM svIkAravuM Avazyaka che, jethI bhinnakAlIna hevA chatAM te pradhAna yAgone samudAyaghaTakatA tema ja sAMgatA prApta thaI zake che. te ja pramANe, ane paNa samudAyaghaTaka pradhAnanuM sAhitya prApta karavA pratyeka aMgajanya judu judu eka upajya pUrva svIkAravuM Avazyaka che ja. niSkarSa ke dareka aMganA upajyapUvathI yukta je daza ghaTaka pradhAnatrayajanya apUrvatraya tethI eka samudAyA pUrva utpanna thAya che, tema ja dareka aMganA utpajyapUrvathI yukta je pUrNa mAsa ghaTakapradhAnatrayajanya apUrvatraya tethI eka samudAyApUrva utpanna thAya che. A be samudAya pUrvothI eka paramApUrva ( = klApUrva) utpanna thAya che ane A phalApUrvathI yegya vakhate svargarUpa phaLa pedA thAya che. A ja vastune saMkSepamAM saraLa rIte A pramANe mUkI zakAya darzamAM traNa vAge kamathI thAya che ane pUrNa mAsamAM paNa traNa vAge kramathI thAya che. daza suda ekame thAya che ane pUrNamAsa pUname thAya che, Ama temane paNa krama che daza ane pUrNamAsa bhegA maLIne ja eka phaLa svarga utpanna kare che Agneya ane be sAntA ya ema traNa yAgo sAthe maLI dayAga thAya che. Aneya, anISomIya ane upAMzu e traNa vAge sAthe maLI pUrNamAsayAga thAya che. ane daza ane pUrNamAsa sAthe maLI eka phaLa svaga pedA kare che. Ama ahIM kramabhAvI traNa yAganuM sAmatya ane kramabhAvI daza ane pUrNamAsanuM sAmanya vemAM svIkArAyuM che ja. ] vaLI tiSThomamAM semarasa bharelAM aneka pAtromAMthI pendravajayavaM jIjJAti" ("aindravAyunuM pAtra grahaNa kare che') "mAdhina rAti' (azvinanuM pAtra grahaNa kare che') ema sema bharelAM pAtronA For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNe kamathI athabadha karAve che tenuM samarthana grahaNanA kamabhAvI ane samasta abhyAsanuM eka pradhAna jyotiSThomane utpanna karavApaNuM dekhyuM che. tethI sAmAnya ane kramabhAvitva vacce virodha nathI. Ama kramabhAvI hevA chatAM varSo ja arthanA vAcaka banaze. pheTavAdI - keLiyA, saMsthA, vagere samastanuM kamabhAvita barAbara che kAraNa ke te darekanuM tRpti vagere kArya paNa kamathI utpana thatuM dekhAya che. paraMtu kramathI saMbhaLAtA vathI jeTalA varSe saMbhaLAya teTalI arthajJAnanI mAtrA utpanna thatI dekhAtI nathI. 36. yadyevamAgneyAdibhyaH tarhi krameNa nirvaya'mAnaM kiM kAryamupalabhyate ? avAntarApUrvamiti bamaH, zabdaprAmANyAt / paramApUrvanivRttistu teSAM sAmastye sati saMsthatIti | 36. naiyAyika -je ema hoya to Agneya vagerethI kamathI utpanna thatuM karyuM kArya dekhAya che? pheTavAdI-ame kahIe chIe ke avAra apUrva, kAraNa ke temAM zabda pramANa che. avAtara apUrvenuM sAmatyu thatAM paramApUrvanI utpatti siddha thAya che. 37. ucyate / avAntarApUrvanivRttAvidAnI kramabhAvinAmAgneyAvayavabhUtakriyAkSaNAnAM kimavAntaraM kArya kA vA tasya nirvRttirupalabhyate ? api ca yathAbhimataM yat kAryaM tadabhisandhAnena pravRttiH / tat sAmastyAt pUrva na kacidupalabhyate / na hyavAntarApUrveNa svargamAtrA kAcidabhinirvaya'te, zAstrArthasya tadAnImaniSpannatvAt / ataH kimavAntarApUrveNa kRtenApi ? yatkiJcittvavAntarApUrvaprAyaM kArya varNeSvapi na na darzayituM zakyate / kiM taditi cet , svarUpagrahaNaM saMskAro vA bhaviSyati / . yAvika-uttaramAM ame kahIe chIe ke avAntara apUrvonI upati thatI hoya te AgneyanA avayavabhUta kramabhAvI [ zrIhaavahanana Adi che kriyAkSaNonuM kayuM avantara kAya che? athavA te avAra kAryanI kaI utpatti dekhAya che ? vaLI icchA mujaba je phaLa karavAnuM hoya tene lakSamAM rAkhIne pravRtti thAya che. te phaLa sAmatya pahelAM kyAMya jaNAtuM nathI, kAraNa ke avantarApUrvathI kaI paNa svargamAtrA utpanna thatI nathI. avAntarApUrvathI koI paNa svargamAtrA utpanna na thavAnuM kAraNa e che ke zAstramAM jaNAvela pradhAna artha (= yajJakarma ) te vakhate nikhane thaye hotA nathI tethI avAntara pUrva karavAthI zuM ? je kaMI thoDuMka upakArarUpa kArya avAjonA pUrva kare che tenA jevuM upakArarUpa kArya to vaNe paNa kare che e dekhADavuM zakya che ja te zuM che ema je tame pUchaze te ame kahIzu ke te che svarUpagrahaNa ke saMskAra. [svarUpagrahaNathI varNanuM zrautra pratyakSa samajavuM. ] 3. tayoH pradhAnakAryAvayavatvaM nAstIti cet , mA bhUdavayavatvaM, tadupayogitA tu vidyate eva / avayavAvayavivyavahArastu avAntaraparamApUrvayorapi durupapAdaH / For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kamabhAvI varNonuM saMkalanAjJAna saMbhave che padAnAM tu vAkyArthapratipattilakSaNapradhAnakAryAvayavabhUtapadArthajJAnAkhyakAryanirvartakalTa tispaSTamastyeveti na teSveSa doSaH prAduSyAt / varNAnAmapi gamanakriyAkSaNAnA grAmaprAptau, grAsAnAmiva tRptI, saMsthAnAmivAmukhIkaraNe yadyapi kramopacIyamAnatatka mAtrAsamunmeSo nAsti tathApi tadaupayikasyopalabdhisaMskArAdikAryasya karaNAt tat ryAvayavI tAvat kRto bhavatIti na samastAnAM kramakAritvamapahIyate / tatra pUrve : atItA apyupakariSyanti, caramavarNastu vartamAna itIdRza evAyaM kAlpani kriyAkSaNasamUha iva varNasamUhA'rthapratyAyakaH / 38. phoTavAda-arthajJAnarUpa pradhAna kAryane te be ( = svarUpagrahaNa ane saMsa avayava nathI. naiyAyika- bhale avayavo na che, temanI temAM upagitA to che ja. ava avayavIne vyavahAra te avArA pUrva ane paramA pUrva vacce paNa ghaTavo muzkela vAkyAthajJAnarUpa pradhAna kAryanA avayavabhUta padArtha jJAna nAmanA kAryone pada utpanna kare e atyaMta spaSTa che, eTale emane A lepa dUSita karatuM nathI. gamanakriya kSaNe grAmaprAptimAM, keLiyAo dvArA tRpimAM, punaH punaH uccAraNa dvArA eka anuvAkane karavAmAM jema kamathI dhIre-dhIre upacaya pAmatA kAryane samune thAya che tema vaNe ! padArtha jJAnotpattimAM kramathI upacaya pAmatA kAryane samune thatA nathI, tema chatAM padArtharA upAyabhUta, varNonAM zrotra pratyakSa ane vana sa sakArarUpa kAyAne vaNe utpanna karatA te padArthajJAnarUpa kAryAvayavIne paNa teo utapanna karI de che, eTale samastanuM kramathI ! karavApaNuM hAni pAmatuM nathI. tyAM artha jJAnarUpa kAryotpattimAM antima varNa pUrvenA ' nAza pAmI gayA hovA chatAM upakAra kare che, antima varNa" to vartamAna hoya che; ke kAlpanika kriyAkSaNasamUha jevo A varNasamUha arthanuM jJAna karAve che. 39. atha vA kramopalabdheSvapi varNeSu mAnasamanuvyavasAyarUpamakhilavarNavira saGkalanAjJAnaM yadupajAyate, tadarthapratyAyanAGgaM bhaviSyati / dRzyate ca vinazvareSTha padArthAntareSu kramAnubhUteSu yugapadanuvyavasAyo mAnasaH 'zatabhAmrANi bhakSitavAn devadatta iti / na cAyaM pratyayo nAsti, sandigdhaH, bAdhyate vA / anabhyupagamyama cezi samuccayajJAne tannibandhanA bhUyAMso vyavahArA utsIdeyuH / / 39. athavA, kamathI pratyakSa thanArA varNa bAbatamAM, te badhA vargone viSaya kara je mAnasa anuvyavasAyarUpa saMkelatAjJAna thAya che te arthajJAna karAvavAmAM kAraNabhUta ba vinazvara, kramathI anubhUta bIja padArthonI bAbatamAM, te badhA padArthone yugapata viSaya karI mAnasa anuvyavasAya che, jema ke "devadatta se kerI khAdhI'. e jJAna nathI ema nahi, 6 te saMdigdha paNa nathI ke bIja pramANujJAthI bAdhita paNa thatuM nathI. jo AvA samura jJAnane svIkAra na karavAmAM Ave te ghaNuM badhA vyavahAro ucheda pAme. For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalanAjJAna arthajJAnanuM kAraNa che 2 40. sa cAyaM saGkalanApratyayaH smaryamANAnubhUyamAnaprAktanAntyavaNeviSayatayA. sadasadvarNagocarazcitrarUpa upeyate / yadi vA'ntyavarNe'pi tirohite bhavan asadarNagocara eva, na citrAkAraH / so'rthapratItihetureka eveti niravakAzA vyastasamastavikalpAH / 40. A saMkalAnAjJAnane viSaya smaraNa karAtA prAphatana varSo ane anubhavAta anya varNa hoI sata ane asatane viSaya karanAruM, citrarUpa dharAvatuM te jJAna che ema svIkArAyuM che. athavA te anya vaNuM paNa tirahita banatAM saMkalanajJAna asata vargone ja viSaya karatuM banI rahe che ane pariNAme citrarUpa rahetuM nathI. A saMkalanAjJAna artha jJAnanuM eka ja kAraNa hoI kAraNe eke eke arthajJAnane utpanna kare che ke bhegAM maLI kare che e vikalpane koI avakAza rahetuM nathI. 41. nanu saGkalanApratyaye'pi yadi te varNAH krameNAvabhAsante, tadasAvapi pUrvotpannaikaikavarNabuddhinirvizeSa eva syAditi tadupArUDhA api varNA nArthapratItihetavo bhaveyuH / yadi tvekasumanasstabakAkArAvabhAsI pratyayavat sa pratyayaH tadA tasmin kramAnavagamAdviparItakramA api te varNA arthapratItikAriNaH syuH / 41. pheTavAdI- je saMkalanAjJAnamAM paNa te vaNe kramathI ja jJAta thatA heya te te saMkalanAjJAnane paNa eka eka varNane grahaNa karanArA jJAnathI koI vizeSa ( =bheda) rahe nahi, pariNAme evA saMkalanA jJAnamAM gRhIta thayelA hovA chatAM vaNe apratItinA kAraNa nahi bane. jo te saMkalana jJAna phUlenA eka gucchAne grahaNa karanAra jJAna jevuM hoya to temAM kramanuM jJAna ja na hovAthI vaNe viparIta kramamAM paNa arthanuM jJAna karAve. 42. ucyate / viziSTAnupUrvIkavarNamAlA'nubhavasamanantarabhAvI hi saGkalanApratyayo'rthapratItehe tuH, na stabakAkAraparicchedamAtram / viparItakramAzaGkanaM ca tadAnIM kutastyam ? stabakAvabhAse tAvat krama eva nAsti, kasya vaiparItyamavaiparItyaM vA ? yadanantarajanmA'yaM samuccayapratyayaH tAzca viziSTakramAvabhAsinya eva pUrvabhAvinyo varNabuddhaya iti kuto vaiparItyavikalpaH ? tasmAt prathamAvagamaniyatAnupUrvIkAste tadanantarabhAvisamastAvabhAsisaGkalanApratyayopArUDhA varNA arthapratItikAriNa iti na doSaH / yathA vA "pUrvavarNajanitasaMskArasahito'ntyavarNaH" iti [zA0bhA0 1.1.5] tatrabhavatA mImAMsAbhASyakRtA vaNitaM tathA varNAnAmarthapratyAyakatvamastu / 42. naiyAyika-Ane uttara ame ApIe chIe. viziSTa AnupUrvIvALI varNonI mALAnA anubhavo pachI tarata ja utpanna thatuM saMkalanAjJAna athajJAnanuM kAraNa che, [AnupUvarahita] kevaLa gucchane grahaNa karanAruM jJAna saMkalanAjJAna nathI. ema hoI viparIta kramanI zaMkA ja For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAra arthabodhane janaka che kyAMthI thAya ? gucachanA jJAnamAM te krama ( =AnupUrvI ) ja nathI, te pachI tenuM vaiparItya ke arvaparItya hoya ? jenA pachI tarata ja A samuccayajJAna utpanna thAya che, te viziSTa kramanA avabhAsavALAM varNagrAhI pUrveyana jJAna che; te pachI vaiparItyane vikalapa ( prazno kayAMthI Avyo? tethI, prathama pita pitAnA jJAnamAM niyata krame grahaNa karAyelA te vaNe te jJAne pachI tarata ja utpanna thanArA ane samasta varNone eka sAthe avAsa karanArA saMkalanAjJAnane viSaya banI arthajJAnanA janaka bane emAM koI deva nathI. athavA pUrva varSoe pADelA saMskAra sahita anya varNa arthajJAnane janaka che ema mAnanIya mImAMsabhAganA kartAe (zabare) jema nirUpyuM che tema vaNe arthajJAnanA janaka he. 43. nanvatroktaM saMskArasyArthapratItijanakatvaM na dRSTapUrvam, smRtAveva tasya vyApAra iti / kimiyaM rAjAjJA smRtireva saMskAreNa kartavyeti ? 43. pheTavAdI-ahI tame kahyuM ke saMskAra ajJAnane janaka che, paNa evuM ame pahelAM kadI joyuM nathI; saraMkArane vyApAra te smRtine utpanna karavAmAM ja che. naiyAyika-zuM A rAjAjJA che ke saMskAra smRtine ja utpanna karavI joIe ? 44. nirdha rAjJA, nayAjJA vaipA | na hi saMsAra nAma tanna; koDapa dharmA kintu paTvabhyAsAdarapratyayagRhIteSvartheSu yadAtmanaH smaraNakAraNaM sa saMskAraH / sA ca smRtyaiva kAryeNa kalpyamAnA zaktiH / na ca zaktirUpasya saMskArasya zaktyantaramarthapratItijanmani sambhavati / yenaiva kAryeNa sA kalpyate zaktistadapahAya kiM kAryAntaraM kuryAt ? smaraNahetozca saMskArasya prasavakAraNamanubhavaH / anubhavahetostvasya nUtanacaritasya saMskArasya janmanimittameva nAtpazyAmaH / tasmAnnAsAvarthapratItiheturbhavati / 44. sphoTavAdI-nA, A rAjAjJA nathI, paNa nayAjJA to che. saMskAra nAmano ke svataMtra dhamI nathI paraMtu paTu abhyAsa ane Adara sAthe jJAna vaDe gRhIta arthonI bAbatamAM te arthonuM potAnuM smaraNa utpanna karanAruM kAraNa te saMskAra che. smRtirUpa kArya uparathI ja athapatti dvArA kalpavAmAM AvatI zakti saMskAra che. zaktirUpa saMskAramAM arthajJAnane utpanna karanArI bIjI zakti saMbhavatI nathI. je kArya (smRtirUpa kArya) uparathI ja te saMskArarUpa zaktinI kalpanA karavAmAM AvI hoya te kAryane tyajI zuM te bIju kArya kare ? smaraNotpa daka saMskAranuM janaka kAraNa anubhava che. anubhavanuM janaka kAraNa bananAra evA A nUtana apUrva vyApAravALA saMskAranI utpattinuM kAraNa ja amane te jaNAtuM nathI. tethI saMskAra arthajJAnane janaka nathI. 45. naitata sAram, varNAnumavasaMtamate puroDarthanItinAta | na hi smaraNazaktiH saMskAraH, kintvAtmaguNo vaasnaakhyH| sa ca smRtimivArthapratItimapi janayitumutsahate / sarvatra no darzanaM pramANam / smaraNajananakauzalamapi tasya tathA For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAra AtmAne guNa ane arthadhane janaka darzanAdavagamyate / tadidamanubhavajananamapi tato dRzyate eva / varNAzca tadanubhavAzca vyatItAH / anyacca zabdatattvaM nAnubhUyate iti vakSyAmaH / asti cArthapratItiH / nAsau niSkAraNikA / kAraNavyatirekeNa hi sA'nudbhavantI kAraNamAkSipati / yadasyAH kAraNaM sa saMskAra iti smRtirivArthapratItirapi tatkAryatvAt tadanumApikA bhavatyeva / yattu kutastAdRzaH saMskAra udetIti, jaDaprazno'yam , anubhavahetukasya suprasiddhatvAt / tathA cAha, 'vastudharmo hyeSa yadanubhavaH paTIyAn smRtibIjamAdhatte' iti / 45. naiyAvika-A tame je kahyuM te sArahIna che, tucha che, kAraNa ke varSonA anubhavothI saMskRta thayelI buddhivALA puruSane arthajJAna thatuM dekhAya che. smaraNatpAdaka zakti e saMskAra nathI paraMtu AtmAne vAsanA nAmane guNa saMskAra che ane te guNa smRtinI jema arthajJAnane paNa utpanna karavA mATe utsAhita thAya che. sarvatra ApaNuM darzana pramANu che. smaraNane utpanna karavAnuM saMskAranuM kauzala paNa te darzanathI ja jJAta thAya che. tethI saMskAranuM anubhavajana paNa te darzanathI ja dekhAya che. varNo ane temanA anubhave te atIta thaI gayA che ane bIju te koI zabdatattva anubhavAtuM nathI ema ame kahIe chIe ane arthajJAna te thAya che. A arthajJAna kAraNa vinA te utpanna thAya nahi. kAraNa vinA utpanna na thatuM arthajJAna kAraNane AkSepa kare che. je tenuM kAraNa che te saMskAra che; Ama smRtinI jema ajJAna paNa saMskAranuM kArya hovAthI arthajJAna saMskAranuM anumAna karAve che. tevo (arthAta arthajJAnane janaka) saMskAra enAthI janme che e prazna je tame ryo che te jaDa prazna che, kAraNa ke tenuM kAraNa anubhava che e to suprasiddha che ane kahyuM paNa che ke "e te vastudharma che ke 5Tu anubhava smRtinA kAraNurUpa saMskArane janma Ape che." 46. nanu smRtibIjamiti yaducyate tat kathamanubhavabIjaM syAt ? naiSa niyamaH smRtereva bIjamiti / anubhavastAvat tathAvidhamAtmadharmamAdhatte / sa kAryabhedo'pi notpattau kAraNAntaraM mRgayate / kAryabhedazcAsya tathAdarzanAdavagamyate ityuktam / atha vA kimanena nirbandhena ? na sAkSAdarthapratItikArI saMskAraH, smRtidvAreNa tAM kariSyati / pUrvavarNeSu saMskArAt smaraNam , antyavarNe zrotrondriyAdanubhava ityevaM smaryamANAnubhUyamAnavarNakAraNako'rthapratyayaH syAt , ko doSaH ? 46. sphoTavAdI-jene tame smRtinuM kAraNa kahe che te anubhavanuM (=arthajJAnarUpa anubhavanuM) kAraNa kema bane? [ nyAyadarzanamAM smRtibhinna upalabdhine anubhava gaNavAmAM Ave che, anubhava pramANa che, smRti pramANa nathI. ] yAyika-e niyama nathI ke saMskAra smRtinuM ja kAraNa che. anubhava tevA (saMskArarU5) Atmadharmane utpanna kare che. A anubhavarUpa viziSTa kArya (=arthajJAna) pitAnI utpatti mATe bIju kAraNu ( saMskArathI anya kAraNo zodhatuM nathI. saMskAranuM ja A For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskArathI saMskAraspatti eka prakAranuM kArya che e tevA darzana uparathI jJAta thAya che ema kahevAmAM AvyuM che. athavA, amAre A Agraha rAkhavAne zo artha? saMskAra sAkSAta arthajJAnane janaka nathI, smRti dvArA te teno janaka bane che. saMskAra dvArA pUrva vargonI smRti thAya che ane kendriya dvArA aMtya varNane anubhava thAya che. eTale Ama smaraNa karAtA pUrva varNo ane anubhavAte aMya varNa arthajJAnanuM kAraNa bane emAM zuM devuM? 47. nanvanubhavakramAhitasaMskArasAmarthyamanurudhyamAnAH smRtayo'pi krameNotpattamarhanti, na yugapaditi / tatazca prAktana eva doSaH, sAmastyAbhAvAditi / naiSa doSaH / nAnAvarNaviSayaiH kramabhAvibhiranubhavaiH kramopacayAtmA puTapAkairiva kArtavarasyaika evAtmanaH saMskAraH tAdRgupAdhIyate, yena sarvAneva pUrvadRSTAn varNAnasau sakRt ramaratIti | 47. pheTavAdI - kamathI thanArA anubhavoe pADelA saMskAranA sAmarthyane anusaratI smRtio kamathI utpanna thavAne gya che, yugapata nahi. tethI pahelAM jaNAvele deSa rahe che ja kAraNa ke sAmatyane abhAva che naiyAyika-A doSa nathI. aneka vargone viSaya karanArA ane kamathI utpanna thanArA anubhavo vaDe kramathI puSTa thavAnA svabhAvALo AtmAno eka ja saMskAra evo paDe che ke jethI sarva pUrvadaSTa vargonuM e AtmA eka sAthe smaraNa kare che-jema aneka puTapAka vaDe kamathI puSTa thaI sonAne eka ja saMskAra thAya che tema. 48. saMjarAta saMjAravuttirovati ta , nAsika, svAdhyAyAdhyayane siddhatvAt / uccAraNakriyAyAH kSaNikatvAt tadAhite saMskArAntarakAriNi saMskAre'niSyamANe'ntyamuccAraNaM prathamoccAraNAnna viziSyateti / tataH kiM ? puruSAyuSeNApi nAnuvAka eka AmukhIkriyeta / 48. phoTavAdI-saMskArathI saMskAranI utpatti A lokamAM thatI dekhAtI nathI arthAta alaukika che. naiyAyika-alaukika nathI, kAraNa ke A lekamAM vedAdhyayanamAM te siddha che. uccAraNakiyA kSaNika hoI teNe pADele, bIjA (puTa) saMskArane utpanna karanAra sa skAra na IcchavAmAM Ave te anya uccAraNa prathama uccAraNathI viziSTa nahi bane. pheTavAdI- tethI zuM ? yAyika puruSanuM AkhuM AyakhuM pUruM thaI jAya to paNa te puruSa eka anuvakane moDhe nahi karI zake. 49. nanvayamIdRzaH prakAraH ekasmaraNasiddhaye kalpanIyaH, arthapratItihetutA vA saMskArasya kalpanIyeti / srvtheymdRssttklpnaa| ato na pazyAmahe tatra kaH saMskAra For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTavAmAM kalpanAgaurava prati pakSapAtaH, kazca sphoTaM prati vidveSaH, yadeSa kalpyate naiSa iti / uktamatra tenaiva sugRhItanAmnA bhASyakAreNa 'zabdakalpanAyAM sA ca zabdakalpanA ca' iti / 49. pheTavAdI- A Avo prakAra (arthAta eka saMskAra bIjA vadhAre puSTa saMskArane utpanna kare che evo prakAra) eka smaraNa (arthAta badhA vargonuM eka smaraNa) siddha karavA ka5 joIe, athavA saMskAra arthajJAnanuM kAraNa che ema kahevuM joIe. baMnemAMthI tame game te kalpa, sarvathA adaSTanI kalpanA thaze. eTale, saMskAra prati pakSapAtanuM ane sphoTa prati dveSanuM kaI kAraNa ame jotA nathI, jethI AnI kalpanA karAya ane AnI kalpanA na karAya. naiyAyika -ahIM mAnanIya mImAMsAbhASyakAra zabare kahyuM che ke "zabdapheTanI kalpanAmAM saMskAranI kalpanA ane zabdasphoTanI kalpanA ema be kalpanA karavI paDe che.' 50. nanu nAsti kalpanAdvaiguNyam / saMskAro hi yathAprasiddhi sthita eva / kA tatkalpanA ? na hi vayaM smaraNaikakAraNatvaM saMskAradharmamatilacitavanto bhavanta iva / kathaM na lacitavanto bhavantaH ? sarvavarNaviSayaikasmaraNakAritA bhavadbhirapi kalpitaiva / yaiva hi vartanI varNAnAmarthapratItau saiva sphoTavyaktAvapi / tAM ca kalpayitvA zabdo'nyaH kalpita eva / atazca saMskArasyobhayavAdivihitasya smaraNakAritvamullaGadhyArthapratyayakAritvaM kevalamasmAbhirabhihitam / bhavadbhistu mUlata evArabhyAbhinavaM vizvamutthApitam-apUrvasya zabdasya tAvadastitvaM, punarvarNavyatiriktatvaM, punaravayavarAhitya kalpitamiti kathaM na kalpanAgurutvam ? taduktam sadbhAvavyatireko ca tathA'vayavavarjanam / tavAdhikaM bhavettasmAdyatno'sAvarthabuddhiSu // iti zlokavA0 sphoTa 0 94] 50. sphoTavAdI-ahIM be kalpanAo che ja nahi. saMskAra prasiddhi anusAra sthira thayela che -siddha thayeluM cheeTale saMskArane kalpanA kevI ? ekalA smaraNanA ja kAraNu havA rUpa saMskArane dharmanuM jema Ape ulaMghana karyuM che tema ame kahyuM nathI. naiyAyika-kema Ape ekalA smaraNanA ja kAraNa hevArUpa sa skAradhamanuM ullaMghana nathI karyuM ? sarva varNone viSaya karanArA eka smaraNanuM janakatva saMskAramAM Ape paNa kayuM che ja. varNo je mAge' arthajJAna utpanna kare che te ja mAge pheTanI abhivyakti kare che. sarva varNone vilaya karanArA eka smaraNanuM jakatva saMskAramAM kapIne vadhArAmAM tame zabdasapheTanI kalpanA karI che ja. ame te uzya vAdIne samata evA saMskAranI smaraNakAraNutAnuM ullaMghana karI te saMskAra arthajJAnajanaka che eTaluM ja kahyuM che, jyAre Ape te mULathI ja zarU karIne nUtana vizvanuM nirmANa karyuM che--apUrva pheTa nAmanI zabdanuM astitva, vaLI tenuM varNathI atirikta vApaNuM, ane vaLI tenu avayavAhiya tame kayuM che, eTale tamArA pakSamAM kalpanAgauravadoSa kema na Ave ? mATe ja kumArile kahyuM che ke tame pheTavAdIoe vadhArAmAM pheTanuM astitva mAnyuM che, pheTane varSothI judo mAnya che, For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya vaNathI ja niraMzasphoTanI pUrNa abhivyakti mAnavI paDe sphoTane avayavarahita mAnya che. tethI saMskAra AdinI kalpanA karavA rUpa yatna arthajJAne mATe kare, [ pheTanI abhivyakita mATe na kare.' 51. yat punaravAdi prathamavarNabuddhivelAyAmeva vyaktaM sphoTatattvamuttarottarabuddhibhiratizayitatarapratyayaviSayatAM nIyate ratnatattvavaditi, sa eSa viSama upanyAsaH, ratnasya hi sAvayavatvAt prathamapratyayAviSayIkRtasUkSmatarAvayavavizeSagrAhiNAmuttarottarapratyayAnAmasti tatrAvakAzaH / sphoTastu varNasvarUpavadanaMza iti tatsvarUpasarvasvamAyenaiva varNena vyaktam / kimidAnImanye varNAH kariSyanti ? ekadezavyaktistu niravayavasya varNasyeva na sambhavati / yathoktam - alpIyasApi yatnena zabdamuccAritaM matiH / ghA naiva rRAti vaLe savA kuTa{ / ta [oa AETa 20] 51 vaLI, tame je kahyuM ke prathama varNanuM jJAna thAya te vakhate ja phoTatattva abhivyakta thAya che, pachI uttarottara dvitIya Adi varNonI buddhio vaDe vadhAre ne vadhAre puSTa (=vizada) sphoTanuM jJAna thAya che, rananI jema, temAM ratnanuM daSTAnta viSama che, kAraNa ke rana te sAvayava heI prathama jJAna viSaya na karelA sUkSmatara avayavavizeSane grahaNa karanArA uttarottara jJAnene temAM avakAza che. paraMtu sphoTa te varNasvarUpanI jema avayavarahita che, eTale tenA svarUpanuM sarvasva Adya varNathI ja vyakta thaI jAya che, te pachI anya varNo zuM karaze ? jema niravayava varNanI ekadezAbhivyakti saMbhavatI nathI tema niravayava sphoTanI paNa ekadezAbhivyakti saMbhavatI nathI, jemake kahyuM che ke thoDAka prayatnathI paNa uccAravAmAM AvelA zabdane (= varNane) buddhi kAM to grahaNa ja nathI karatI kAM te sakala varNane phuTapaNe grahaNa kare che. 52. yo'pi dvitIyo dRSTAnta udAhAri-yathA'nuvAkaH zloko vA prathamasaMsthayA gRhIto'pi saMsthAntarAbhyAsaiH sphuTataraparicchinno bhavati tathA sphoTo'pi prathamavarNavyakto varNAntarairatizayitAbhivyaktirbhaviSyatIti--so'pi na sadRzo dRSTAntaH, zlokAnuvAkayoranaMzatvAnupapatteH / kecidavayavA varNAtmAnaH padAtmAnA vA prathamAyAM buddhAvaparisphurantaH saMsthAbhyAsalabdhAtizayAyAM tasyAM prakaTIbhavanti / sphoTastvekavarNa iva niraMza iti tatra ko buddheratizayayogaH ? tasmAdayamapi na saGgato dRSTAntaH / 52, bIju je daSTAnta tame ApyuM ke "jema anuvAka ke bleka prathama saMsthA vaDe gRhIta thayuM hovA chatAM anya saMsthAonA abhyAsathI vadhAre vizada rIte gRhIta thAya che tema phoTa paNa prathama varNa vaDe abhivyakta thayo hovA chatAM anya vaNe vaDe tenI abhivyakti vadhu vizada thAya che, te dRSTAnta paNa sama daSTAnta nathI [arthAta viSama daSTAnta che, kAraNa ke zleka ane anuvAka bannemAM anaMzatA ghaTatI nathI. prathama jJAnamAM aprakAzita rahetA varNarUpa ke padarUpa keTalAka avaye saMsthAnA abhyAsathI atizaya pAmelA jJAnamAM pragaTa thAya For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTa dhvanivyaMgya che e pakSanuM khaMDana che. paraMtu sphoTa te eka varNanI jema niravayava che eTale tenI bAbatamAM buddhinA atizaya yoga vaLI ke ? tethI A dRSTAMta paNa saMgata nathI. 53. ye'pi manvate dhvanivyaGgayatvAt sphoTasya na tatra varNavikalpAvasara iti, te'pi na samyagdarzinaH, parANudya varNapratIti dhvanibhyaH zabdapratIteranutpAdAt , atidrutoccicArayiSayA'nupalabhyamAnavarNavibhAgAcca zabdAdarthapratyayAbhAvAt / 53. pheTa dhvanithI (vAyuothI) vyaMgya (I, vaNe eke eke sphoTane vyakata kare che ke sAthe maLI evA je vikalpa varSonI bAbatamAM UThAvavAmAM Ave che te vikalpane ahIM avakAza nathI ema jeo mAne che teo paNa sammadazI nathI, kAraNa ke varNa pratItine choDIne dhvanio vaDe (=vAyuo vaDe) zabdanI (=zabdasphoTanI) pratIti utpanna thatI nathI tema ja ghaNI jhaDapathI uccArAvAne kAraNe varNanA bhedo spaSTa gRhIta na thavAthI te zabdamAMthI arthanuM jJAna paNa thatuM nathI. 54 atha dhvanayaH zabdavyaktimAdadhAnAH sthAnakaraNAnurodhenAsatyameva varNabhedamupadarzayanti zyAmAdirUpamiva mukhasya khaDagAdaya ityucyate tadapyasat , asatyatve nimittAbhAvAt / pratIyante hi nirbAdhayA buddhyA varNAH / tadatiriktastu zabdo na pratIyate / yazca na pratIyate so'sti, ye ca pratIyante te na santItyucyamAne zazo nAsti viSANamastIti syAt / tasmAdayamapi na kalpanAgauravaparihArakSamaH panthAH / ataH suSThuktaM 'zabdakalpanAyAM sA ca zabdakalpanA ca' iti / tasmAt sphoTapratipattau yaH krama AstheyaH so'rthapratipattAvevAsthIyatAmiti, kiM tena sphoTena ? 54. jo tame kahe ke jema khaDUga vagere mukhanA zyAma Adi mithyA rUpa dekhADe che tema zabdasphoTane abhivyakta karatA dhvanio (=vAyuo) sthAna ane karaNa anusAra asata varNabhedone dekhADe che, te te kahevuM yogya nathI kAraNake temane asat gaNavA koI nimitta nathI, nibaMdha buddhi vaDe varSo pratIta thAya che. vaNethI atirikta zabdasphoTa pratIta thatA nathI. je pratIta nathI thato te che, jeo pratIta thAya che teo nathI ema kahetAM "zaza nathI, zazaviSANu che ema kahevA jevuM thaze; tethI A bhAga paNa kalpanAgaurava rUpa deSathI mukta rahevA samartha nathI. eTale yogya ja kahyuM che ke zabdasphoTanI kalpanAmAM saMskAranI kalpanA ane zabdasphoTanI kalpanA ema be kalpanA karavI paDe che. tethI sphoTanA jJAna mATe tame phoTavAdIo je kama (=prakriyAne svIkAre che te krama arthajJAna mATe ja svIkAre, sphoTanuM zuM prayajana che ? . 55. anye tu upalabdhyanantarasattAkAnAM varNAnAmarthapratyAyakatvamAcakSate tadiha neSyate, kSaNikatvAdvarNAnAm , upalabdherUvaM sattAnupapatteH / sarvathA vyutpattyanusAreNa varNAnAmarthapratyAyakatvaM, tadyathA purA dRSTaM tathA'bhyupagamyate iti / taduktaM 'yAvanto For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamayukta varSe arthaprayAyaka yodarA:' ti | tharvatra pratIvamuvatuM 'citta: dazAda' ti, tatra pratItaya: praNavyA , na tapakhino vayamiti yatkiJcidetat / 55. bIjAo kahe che ke varSonA anubhava pachI sattA dharAvatA te varSo arthapratyAyaka che; te vastu ame icchatA nathI kAraNa ke vaNe kSaNika hoI temanA anubhava pachI temanI sattA ghaTatI nathI. sarvathA vyutpatti anusAra varNo artha pratyAyaka bane che, jemake je pramANe pahelAM joyuM hoya te pramANe atyAre strIdharavAmAM Ave che. eTale ja kahyuM che ke jeTalA jevA varNo je arthanuM pratipAdana karavA samartha jaNAyelA che teTalA tevA vargo te ja arthanuM jJAna karAve che - te ja arthanA vAcaka che." AnA viruddha tame je kahyuM ke bIjAne thatA jJAnamAM kyA, keTalA, kevI rIte, kyA arthanuM pratipAdana karatA varSe A mANase dekhyA ke jemAMthI te ja rIte te artha [anya kALe tene pratIta thAya ?' tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke tamAre pratItione pUchavuM joIe ane nahi ke asahAya evA amane. A te saheja amathuM. 56. yat punarabhyadhAyi kramavyatyAsaprayuktA api varNAH pratyAyakA bhaveyuH, krama eva vA sphoTaH syAditi, tadapi na pezalam , kramo hi nAma sa kAlabhedo, na ca kAla eva sphoTo bhavitumarhati / kramo'pi ca na khatantraH pratipAdakaH, padArthAntaravRttirvA, kintu varNAzrita eva / tatra coktam dvaye satyapi tenAtra vijJeyo'rthasya vAcakaH / varNAH kiM nu kramopetAH kiM nu varNAzrayaH kramaH // kramaH kramavatAmaGgamiti kiM yuktisAdhyatA // dharmamAtramasau teSAM na vastvantaramiSyate ||iti|| [zlo0 vA0 zabda ni0285-286] tasmAd ye yAvatkramakA yamarthaM pratyAyanto dRSTA varNAH te tatkramakA varNAstamartha pratyAyayiSyantIti na sphoTAdarthAvagatiriti / tadeva na kAryAnumAnamarthApatirvA sphoTasiddhaye prabhavatIti siddham / 56. vaLI tame je kahyuM ke UlaTA kramamAM prayojavAmAM AvelA varSe paNa te ja arthanA pratyAyaka bane, athavA te krama ja sphaTa bane, te egya nathI kAraNa ke kama e kAlabheda che ane kAla ja phoTa banavAne lAyaka nathI. svataMtra eka krama paNa arthapratipAdaka nathI, varNa sivAya bIjA padArthamAM rahete krama paNa arthapratipAdaka nathI, paraMtu varNomAM raheta krama ja artha pratipAdaka che. A viSayamAM kahevAmAM AvyuM che ke ahIM [=arthajJAnanI utpattimAM] baMne (krama ane varNo hoya che, eTale bemAMthI kare ane vAcaka che e jANavuM joIe. zuM kramavALA varNo athanA vAcaka che ke varNomAM rahetA krama ane vAcaka che ? kama e kamavALAnuM aMga che e zuM tarkathI siddha karavAnuM hoya ? krama e te varNone For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNanI vAcakatAnuM sphoTavAdIe kareluM khaMDana kevaLa dharma che, tene koI bIjI vastu = dhamI)rUpe nathI irachavAmAM AvyuM. tethI je kamavALA je arthanuM jJAna karAvatA je varNo dekhyA hoya te kramavALA te varNo te ja arthanuM jJAna karAvaze, eTale sphoTamAMthI arthazAna thatuM nathI. Ama kAryAnumAna ke arthapatti sphoTane puravAra karavA samartha nathI e siddha thayuM. 57. yadapyamANi 'zabdAdarthaM pratipadyAmahe' iti vyavahAraH sphoTapakSasAkSitAmevAvalambate iti, tadapyasAraM, varNAnAM vAcakatve yathoktanItyA sAdhite tatpakSe'pi tathA vyavahAropapatteH / 57. "zabda dvArA arthane ame jANIe chIe e bhASA vyavahAra sphoTapakSanuM samarthana kare che ema tame je kahyuM te paNa sArahIna che, kAraNa ke upara jaNAvyA pramANe vargonuM vAcakava siddha karatAM te pakSamAM paNa te bhASA vyavahAra ghaTI zake che. 58. nanuM thayuugtti: ? saMskArastAvana rAzarvenorate | na hi tathA loke prasiddhiH / saMskAre ca vAcake vyutpattirapi durupapAdA / parAvagatipUrvikA hi zabdAt svAvagatiH / na ca parasthaH saMskAraH parasya pratItimupajanayan grahItuM rAvaya, parAkSavAta / 58. pheTavAdI-kevI rIte ghaTI zake ? saMskArane "zabda zabdathI kahevAmAM AvatA nathI, kAraNa ke lekamAM tevI prasiddhi nathI. saMskAra vAcaka heya to vyutpatti ghaTavI muzkela banI jAya. bIjAne ['gAya lAva, gAya deha' ema kahI jene pravRtti karavA preravAmAM Avela te vIlane] thayelA jJAnapUrvaka [ gAya' zabdane artha na jANanAra bAlane ] pitAne zabda dvArA arthajJAna thAya che. paraMtu paramAM rahela saMskAra anyane arthajJAna karAvate grahaNa karavo zakya nathI, kAraNa ke te parokSa che. 59. vazva zAzvo vartamAna prativa va vartata varamudrA vA ? prativarNa vartamAne ca 'zabda' zabde na zabdAdarthapratipattiH syAt , ekasya varNasya vAcakatvAyogAt / samudAye tu na vartitumarhati zabdazabdo, jAtizabdatvAt / dvivacanabahuvacanAntavyaktizabdaprayoge hi tasmAt sAmAnAdhikaraNyena na jAtizabda ekavacanAnta: prayujyate / na hi bhavati 'devadattayajJadattau puruSaH' iti, 'ghavakhadirapalAzA vRkSaH' ta, tathA "bApauvA visarjanayA: rAH' rUpa | 59. vaNene "zabda zabdathI javAtA hoya to pratyeka varNane 'zabdazabdathI jaNAvAya che ke varNasamudAyane ? pratyeka varNane 'zabda zabdathI jaNavA heya te zabdathI arthajJAna na thAya kAraNa ke eka varNa vAcaka banavAne yogya nathI. varNasamudAyane "zabda'zabdathI jaNAvavo yogya nathI, kAraNa ke 'zabda zabda jAti zabda che. ethI ja divacana ke bahuvacanamAM vyakti zabda (=saMjJAvAcaka zabda)ne jyAre prayoga thayo hoya che tyAre sAmAnAdhikaraNyamAM jAti zabda For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 varNonI vAcatAnuM phoTavAdIe kareluM khaMDana sadhyayanamA prayoga nathI, 'devadatta-yajJadatau puruSaH' mema hai 'dhavakhadirapalAzAH vRkSaH' abha prayoga yato nathI, tathA 'gakAra-okAra-visarjanIyAH zabdaH' mema prayoga 55 thata nathI. 60. nanu 'vanaM vRkSAH' iti vanazabdavat tarhi samudAyavAcI bhaviSyati zabdazabdo, na jAtizabdavaditi cet , na, tatra samudAyavyatirekanirdezadarzanAt 'AmrANAM vanam ', 'kapitthAnAM vanam' iti; na caivamiha vyatirekanirdezo'sti, 'gakArAdInAM zabdaH' iti adarzanAt / 60. ne tame hai| 'vana vRkSAH'mA ma 'vana'5-6 samudAyavAyI cha tebha '2065 samudAyavAcI banaze, jAtizabdanI jema te samudAyavAcI che ema nahi, te te paNa zakya nathI kAraNa ke vanazabdanI bAbatamAM samudAyanA judApaNane nirdeza dekhAya che, jema ke AMbAonuM vana" "keThIonuM vana', jyAre "zabda zabdanI bAbatamAM judApaNune nirdeza nathI, kAraNa ke "gakAra vagerene zabda' evo vyatireka nirdeza dekhAtuM nathI. 61, atha brUyAt 'AmrAdayo vanam' ityabhedenApi vanazabdaH prayujyate tathehApi 'gakArAdayaH zabdaH' iti prayokSyate / etadapi nAsti / vanAdau bhedavyapadezavazena prativyakti cAprayogeNa siddhe samudAyazabdatve samudAyasamudAyinorabhedopacArAt 'AmrAdayo vanam' iti yujyate prayoktum / iha tu 'gakArAdInAM zabdaH' iti na kadAcidapi vyatirekanirdezo dRzyate iti samudAyazabdatvamaghaTamAnam / tatsarvathA varNazabdavAdinAmanupapanno'yaM vyapadezaH 'zabdAdartha pratipadyAmahe' iti / 61. ne tame ho 'AmrAdayo vanam' (= 'mAM mere vana') mema sadhyA 'vana' sanI prayoga thAya cha, tavA rIte sADI 59'gakArAdayaH zabdaH' ( = 2 vagere zabda che) ema prayoga thAya che, te ame kahIe chIe ke tema nathI. 'vana" vageremAM bhedavyapadezane sIdhe [bhaDe 'AmrANAM vanam =mAMsAmAnu vana' ] ane prativyakti vana' zamna prayoga mi 'AmraH vanam = sAme vana'] na to De, 'vana' zabda samuhAyazamache se sira thata samudAya bhane samuhAyA-mAnA amehn| upanyAzne sAdhAre 'AmrAdayo vanam' mevI prayoga zva yogya che 52tu mahI 'zamazahama to gakArAdInAM zabdaH' (= 2 vagerene za') e bhedanirdeza kadI paNa dekhAtuM nathI, eTale "zabda zabda samudAyazabda ghaTatuM nathI. tethI, vaNe e ja zabda che ema mAnanArAonA pakSamAM "zabdamAthI ame arthane jANIe chIe e bhASA vyavahAra koI paNa rIte ghaTato nathI. 62. ucyate / kimanenopapannenAnupapannena vA kRtyam ? yadyayamupapadyate, tataH kim ? athApi nopapadyate, tato'pi kim ? na hi lokavyapadezanibandhanA vastusthitirbhavati / nanu zAstrakArA apyevameva vyavaharanti-bhAvamAkhyAtenAcaSTe' iti [nirukta] / 62. taiyAyika-ame uttara ApIe chIe. varNIne vAcaka mAnatAM "zabdamAMthI ame For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNenI vAcakatAnuM samarthana ane jANIe chIe' e lekavyavahAra ghaTe che ke nahi tenI carcA karavAne zo artha? je lekavyavahAra ghaTato hoya te tethI zuM? kAraNa ke lekavyavahAra anusAra vastusthiti hetI nathI. pheTavAdI-zAstrakAra (=niruktakAra yAskAcArya) paNa A pramANe ja vyavahAra kare che ke "AkhyAta zabda kriyAne jaNAve che; [teo e vyavahAra nathI karatA ke "AkhyAta kriyAne jaNAve che "] 63. zAstrakAra thavAghakAmarLavortha zateDagrupa tum | dhuM pramANaM lokavyapadezo nAma ? anumAnaM tAvat pratikSipta, pratyakSamapi pratikSepsyate, na cAnyat sphoTasiddhau pramANaM kramate / tadasthAne'yaM lokavyapadezanirUpaNena sphoTATopaH / na cAtyantamasaGgato'yaM varNapakSe laukiko vyapadezaH / pUrvavarNajanitasaMskArasahite tAvadantyavarNe vAcake susaGgata evAyaM vyapadezaH, tasya zabdatvAdekatvAcca / 63. yAyika-zAstrakAranA vyavahArathI paNa aprAmANika ane (=sphoTane) svIkAra zakya nathI. lekavyavahAra nAmanuM A kyuM pramANa che ? [ jhoTasAdhaka] anumAnanuM te ame khaMDana karyuM che. sphaTa sAdhaka pratyakSanuM khaMDana ame karIzuM. ane bIjuM kaI pramANa sphoTane siddha karavA pravRtta thatuM nathI. tethI lokavyavahAranA nirUpaNu dvArA phoTa mATe A gava piSo asthAne che. vaLI, vaNe arthane vAcaka che e pakSamAM "zabdamAMthI ame arthane jANIe chIe e laukika bhASAprayoga atyaMta asaMgata nathI. pUrva varNoe janmAvelA saskAra sahita anya varNa vAcaka heI temAM A laukika bhASA prayoga susaMgata che, kAraNa ke te varNa zabda che ane te eka che. __64. saDkalanApratyayopArUDhavarNavAcakatvapakSe'pi na doSaH / na hi bhedrAdhvahita kuSa drAkTa prayuSyate "rAdrikhyaH sAthe pratiyAma ti | kevalastu jAtizabda ekavacanAnto bahuNvapi varNeSu na viruddhaH / 64. saMkalanAjJAnanA viSaya banelA varSe vAcaka che e pakSamAM paNa deSa nathI. gakAra vagere bhedazabdonI sAthe A "zabda' zabdano prayoga thato nathI, jemake jarA sthi: sAta artha jJAtivAdana, (='gakAra Adi zabdamAMthI ane ame jANIe chIe'). ekavacanAta kevaLa jAti zabdane (bhedazabdothI sahita yA viziSTa jAtizabdane nahi) arthAta "zabda zabdane prAga bahu varNomAM karo viruddha nathI. 65. vizva AEoTA putarAmanuvAjoDa gapazaH "za ti, prAtipadikasyArthasyAbhAvAt / na hi varNavat sphoTe zabdazabdaM prayuJjAno dRzyate vyavahata' janaH / For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sphoTanI zabdarUpatA pramANasiddha nathI 65. vaLI, hoTa arthapratyAyaka che e pakSamAM te "jJAta' e bhASAprayoga sAveya ghaTatuM nathI, kAraNa ke temAM pratipAdika ane abhAva che. jema vyavahartAo vaDe varNa mATe "zabda zabda prajAne ApaNe je che tema pheTa mATe "zabda zabda prayojAto ApaNe je nathI. ____66. arthapratipattihetutvaM zabdalakSaNamasAdhu, dhUmAdibhirvyabhicArAt / athApi prakramaparyAlocanayA zrotragrAhyatvaviziSTamarthapratipattihetutvam zabdalakSaNamabhidhIyate / tadidaM sphoTaM prati na siddhaM, tasya zrautrapratyayaviSayatvAbhAvAt / zrotragrAhyatvameva ca taditaravyavacchedakSamamiti tadeva yuktaM, kimubhayopAdAnena ? zrotragrAhyatvaM ca varNeSveva nArthAntarasyeti varNA eva zabdAH / taduktam - parasparApekSAzca zrautrabuddhayA svarUpataH / / vaLa vAvaNIyanta na pUrvAparavastunI | ti [o. vA0 spoTa 1] zrotragrAhyatvaM zabdalakSaNaM sattAdAvapyastIti cena, zrotreNaivetyavadhAraNasya vivakSitatvAt / 66. "je arthajJAnane janaka che te zabda' evuM zabdanuM lakSaNa ayogya che, kAraNa ke arthajJAnane janaka te dhUma paNa che paraMtu te zabda nathI. pachI, arthajJAnanI utpattinI zarUAtanI prakriyAnI paryAlacanA dvArA je zrotramrAhyatvathI viziSTa hovA uparAMta arthatAnane janaka hoya te zabda' evuM zabdalakSaNa tame kahyuM che. A zabdalakSaNa paNa sphoTanI bAbatamAM dhaTatuM nathI, kAraNa ke sphoTa zrautra jJAnane viSaya nathI. zrotramrAhyatva ja zabdatarane vyavaccheda karavA samartha che ke te ja zabdanA lakSaNa tarIke yogya che, te pachI bannene ( zrotramrAva ane arthajJAnajanakava e bannene) zA mATe zabdalakSaNamAM mUke che ? zrotramrAghava varNamAM ja che bIjA keImAM nathI, eTale vaNe ja zabdo che. tethI ja kahyuM che ke, ekabIjAnI apekSA rAkhyA vinA varSe svarUpathI zrautrabuddhi vaDe gRhIta thAya che ja, varNanA kAraNabhUta avayava ke vaNene kAryabhUta avayavI gRhIta thato nathI'. zabdanuM lakSaNa zrotramAghava te sattA vageremAM paNa che ema je tame kaho te ame kahIzu ke nA, evuM nathI kAraNa ke zretra vaDe jaevuM avadhAraNa ahIM vivakSita che. [zrotragrAhyatvathI ahIM samajavAnuM che ke zrotra vaDe ja grAhya, bIjA keI vaDe grAhya nahi) 67. zrotramanAbhyAM grahaNAdasiddhamavadhAraNamiti cenna, samAnajAtIyavyavacchedArthatvAdavadhAraNasya cakSurAdInyeva tena vyavacchidyante, na manaH / tathApi zabdatve vyabhicAra iti cenna, jAtimattve satIti prakramalabhyavizeSaNApekSaNAt / stanayitnunAdaprabhRtibhirapi na vyabhicAraH, teSAM zabdatvAbhyupagamAt / taduktaM bhASyakRtA 'dvividhazcAyaM zabdo varNAtmA dhvanimAtrazca' iti nyA.bhA. 2.2.40] 67. skoTavAdI - zabda te zretra ane mana baMne vaDe gRhIta thAya che, eTale avadhAraNa ghaTatuM nathI. pAyika - nA, samAna jAtIyane vyavaccheda karavA mATe avadhAraNa hoya che, eTale For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanuM lakSaNa ahIM avadhAraNathI cakSu vagere bahirindriyane ja vyavaccheda thAya che, manane vyavaheH thato nathI. phoTavAdI - te paNa zabdavamAM vyabhicAra thaze, arthAta zabdatva, je pote varNa nathI te zretra vaDe ja grAhya che. nayAyika - nA, vyabhicAra nahi thAya kAraNa ke jAtimata hatAM' evA prakramalabhya vizeSaNanI ahIM apekSA che vIjaLIne kaDAke, vageremAM paNa vyabhicAra nahi thAya, kAraNa ke temanuM zabdava svIkAravAmAM AvyuM che, eTale bhASyakAra vAsyAyane kahyuM che ke "zabdanA be prakAra che - eka varUpa ane bIjo dhvanimAtra'. [nyAyabhA0 2.2.40]. 68. arthapratyAyakatvaM tu na lakSaNamityuktam , agRhItasambandhe varNAtmani zabde tadabhAvenAzabdatvaprasaGgAt , kAlAntareNa sambandhabuddhau satyAM ca tasyaiva zabdatvamiti avyavasthitamidaM lakSaNam / 68 artha pratyAyakatva e zabdanuM lakSaNa nathI, kAraNa ke jenI bAbatamAM zabaartha saMbaMdhanuM grahaNa nathI thayuM evA varUpa zabdamAM arthapratyAyakatva na hovAthI te azabada banI javAnI Apatti Ave, kAlAntare tenI bAbatamAM zabda-arthasaMbaMdhanuM grahaNa thatAM te ja varNa (je azabda hatuM te ja varNa) zabda banI jAya, aTale A arthapratyAyakatva e zabdalakSaNa avyavasthita che. 69. yadapi zabdakharUpanirUpaNaprasaGgena tadabhidheyAnAM jAtiguNakriyAdInAM zabdatvAzaGkana tatpariharaNaM ca tadapi kimAzayamiti na vidmaH, tessaamtivibhktruuppraNAt | 69. zabdasvarUpanA nirUpaNa prasaMge zabdAbhidheya jAti, guNa kriyA vagerenA zabdavanI tame AzaMkA karI ane pachI te AzaMkAne tame dUra karI tenI pAchaLa tamAre zo Azaya che e ame jANatA nathI, kAraNa ke zabda ane tenA abhidheyenA spaSTa bhedanuM e paNane saune grahaNa che ja. 70. ataH zrotragrAhyasya zabdatvAt sphoTasya ca zrotragrAhyatvAbhAvAd vrnnvAhinAmeva jJArtha vRti cAhe rUlyano cahezo, na phloTavAhinAmiti sthitamU | 70. niSkarSa e ke je zretragrAhya hoya te ja zabda hovAthI ane sphoTa pote zretragrAhya na hovAthI, ghaNuM ja arthavAcaka che e matavALAne ja "zabdamAMthI ame atha jANIe chIe e lekavyavahAra anukULa che, pheTavAdIone anukULa nathI e sthira thayuM. .71. kathaM punaH zrotragrAhyatvaM sphoTasya na mRSyate ? yavatA padaM vAkyamiti zrotrakaraNakamekAkAraM jJAnaM pratyAtmavedanIyamasti, na cAsya varNA AlambanIbhaveyurityuktam / na yuktamuktam / iha hi zAbaleyAdau pratipiNDaM gauriti buddhirupajAyamAnA For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTa zrotragrAhya nathI. sakalapiNDasAdhAraNaM rUpaM viSayIkarotIti gotvasAmAnyaM tadiSyate / evaM yadi prativaNaM 'padaM padam' iti 'vAkyaM vAkyam' iti matirupajAyeta jAtivat tarhi padaM vAkyaM ca sarvavarNavRtti kimapi rUpamabhyupagacchema, na tvevamasti pratItiH / yathA ca tantvAdyavayavaparighaTTitapaTAdikAryaviSayamAdyanayanasannipAtasamaye eva bhedagraharahitamavayavijJAnamudeti tathA kramasamuccaradekaikavarNakharUpopagrahanirapekSaM yadi padamiti vAkyamiti jJAnaM bhavet tatpaTAdikamavayavinamiva padaM vAkyamekaikarUpamanumanyemahi / na tvevamasti / na hi tantubhiriva paTo, varNaiH padamArabhyate / 71. sphoTavAdI - zA mATe tame pheTane zretragrAhya nathI svIkAratA ? [svIkAra joIe, kAraNa ke "pada' "vAkya evuM zretrarUpa karaNathI utpanna thatuM ekAkAra jJAna darekane anubhavAya che ja, ane varSo A jJAnanA viSaya banI zake nahi. ema ame kahyuM che. taiyAyika - Ama kahevuM gya nathI. ahIM zAleya vagere pratyeka govyakitane vize "go" "go' evuM utpanna thatuM jJAna badhI govyakitaomAM rahela sAdhAraNa rUpane viSaya kare che eTale te sAdhAraNa rUpane gotvasAmAnya) ame svIkArIe chIe. tevI ja rIte pratyeka varNavyakitane vize "pada'pada' evuM jJAna ke "vAkya "vAkya evuM jJAna ja utpanna thatuM heta te jAtinI jema badhA varSomAM samAnapaNe rahetA evA keIka rUpane - padane ke vAkayane - ame svIkAreta, paraMtu evuM jJAna to thatuM nathI. vaLI, jema tantarUpa avayathI banelA paTarUpa kAryanI sAthe AMkhone Adya sAnikarNa thatAM ja bhedagrahaNarahita (arthAta taturUpa avayanA jJAnarahita), paTarUpa kArya viSayaka avavijJAna thAya che tema kamazaH uccArAtA eka eka varSanA svarUpanA grahaNathI nirapekSa 'pada"vAkya evuM jJAna thatuM hota te paTa vagere avayavInI jema padane ke vAkyane eka eka rUpavALA svIkAreta, paraMtu evuM jJAna thatuM nathI. jema taMtuo vaDe paTa utpanna thAya che tema vargo vaDe pada utpanna thatuM nathI, 72. yatta gauArityevaM jJAnamamedagrAhi dRzyate tadekAjupAdheH / bhinnAjupazleSe tu devadatta ityAdau nAnAkSaragrahaNameva vilambitamanubhUyate / na caivaM paTAdibuddhiSu tadavayavAH kadAcid vicchedenAvabhAsante / tasmAnAvayavIva jAtiriva vA padaM vAkyamabhinnamavabhAsate / 12. gau' zabdanuM gau' evuM zrautra jJAna abhedagrAhI anubhavAya che kAraNa ke temAM eka svararUpa eka upAdhi che. paraMtu jyAre aneka svare zabdamAM hoya che, jemake devadatta vagere zabdomAM, tyAre aneka akSaranuM grahaNa ja dhIme dhIme thatuM anubhavAya che. ahIM jema avayavo judA anubhavAya che tema paTa vagere avayavIonA jJAnamAM temanA avayavo kI judA anubhavAtA nathI. tethI avayavInI ke jAtinI jema pA ke vA5 abhinna (eka, akhaMDa) anubhavAtA nathI For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 zuM zabda sAmAnya ja sphaTa che ? ___73. nanu ca yA'sau zabdazabdAd buddhiH, saiveyaM sphoTabuddhiH / kimidAnIM yadeva zabdatvaM sAmAnyaM sa eva sphoTaH ? maivaM, sphoTa evAsau, na zabdatvaM sAmAnyaM tat / sAmAnyaM hi taducyate yatraikavyaktidarzane vyaktyantarAnusandhAnaM, zAbaleyagrahaNe bAhuleyasyeva / iha tu na gakAragrahaNe aukArAnusaMdhAnamiti nedaM sAmAnyam / ekarUpastvayaM pratibhAsaH zabdatattvaviSaya eva, zabdatattvaM ca sphoTa ityucyate / 13. pheTavADI - "zabda zabdamAMthI je A buddhi utpanna thAya che te ja A yAyika - zuM je zabdatva sAmAnya che te ja pheTa che ? sphoTavAdI -- nA, te pheTa ja che, te zabdava sAmAnya nathI. sAmAnya te tene kahevAya che jyAM eka vyakitanuM darzana thatAM bIjI vyakitanuM anusaMdhAna thatuM hoya, jemake zAbaleyanuM darzana thatAM bAhuleyanuM anusaMdhAna thAya che tema, paraMtu ahIM te gakAranuM grahaNa thatAM kAranuM anusaMdhAna thatuM nathI, eTale A sAmAnya nathI. ekarUpa A jJAna zabdatatvaviSayaka ja che, ane zabadatattva e sphaTa che ema ame kahIe chIe. 74. A ! jJAtam / amunaiva hi bhayena kaizcit sphoTazaGkibhiH zabdatvasAmAnyamapahnatam / asthAne eva tvayaM saMtrAsaH / na hi zabdatvaM sphoTaH / prativarNa hi 'zabda:' 'zabdaH' iti buddhirasti, na ca varNasphoTaH / tadidaM zabdatvasAmAnyameva zabdabuddherAlambanaM, na sphoTaH / 74. naiyAyikA - mora ! samanyA. mA 4 apane sIdhe zaTanA astitva pAmate zaMkA dharAvanArA keTalAke ( prabhAkaroe) zabdava sAmAnyane ja pratiSedha karyo che. paraMtu A bhaya asthAne che. zabdava sphoTa nathI. pratyeka varNane vize "zabda" "zabda" evuM ekAkAra jJAna thAya che ane varNaphoTa to che nahi. tethI A zabdava sAmAnya ja e "zabda "zabda" evA ekAkAra jJAnane viSaya che, sphoTa tene viSaya nathI, - 75. sAmAnyasiddhau tu vyaktyantarAnusandhAnamakAraNamiti prAgeva nirNItam / tasmAnna zabdabuddhAvapi sphoTo'vabhAsate, padavAkyabuddhAviveti / etacca satyamAha yadiyamekakAryakAritvanibandhanA vanapRtanAdibuddhisamAnayogakSemaiva padavAkyabuddhiriti / na ca jAtyAdibuddhiSvasamAzvAso, vailakSaNyasya darzitatvAt / yadapyekakAryakAritvanibandhanAyAmabhedabuddhAvitaretarAzrayaparicodanamekArthapratItipUrvikA padavAkyabuddhiH, padavAkyabuddhipUrvikA caikArthapratItiriti, tadapi na samyak, smaryamANAnubhUyamAnavarNajaniteyamarthapratItirityavocAma, nAbhinnapadaparicchedapUrviketi kuta itaretarAzrayatvam / 75. sAmAnyanI siddhimAM vyatyantaranuM anusaMdhAna heturUpa nathI e te ame pahelAM ja nirNana karyuM che. "zabda' zabdanA zrautrajJAnamAM paNa sphoTa bhAsato nathI, jema padanA zrautrajJAnamAM For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada ke vAkaya eka akhaMDa avayavI nathI ke vAkayanA zrautrajJAnamAM te bhAsatuM nathI tema. e sAcuM ja kahyuM che ke padanuM zrautrajJAna ke vAkyanuM zretrajJAna eka akhaMDa anubhavAya che kAraNa ke te eka kArya (=arthazAna rUpa eka kArya kare che, AthI padanuM zrautrajJAna ke vAkyanuM zrautrajJAna vananA jJAna ane senAnA jJAnanI samAna yogakSema dharAve che. jAtinA jJAnamAM (arthAta targata eka kAratAmAM) avizvAsa na karavo, kAraNa ke jAtinA jJAna ane vananA jJAna vaccenuM vaikSiNa ame dekhADayuM che. eka kArya (ekAAjJAna rUpa eka kArya) karatuM hovAne kAraNe padanuM ke vAkathanuM eka akhaMDa zrautrajJAna thAya che e mAnyatAmAM itaretarAzrayadaSanI je Apatti tame Ape che - ekArtha jJAnapUrvaka padanuM ke vAkyanuM eka akhaMDa zrautrAna thAya che ane pada ke vAkyanA tevA eka akhaMDa zrotrAnapUrvaka ekAthajJAna thAya che te paNa yogya nathI. smaraNa karAtA varNo ane anubhavAtA anya varNa dvArA janmeluM A arthajJAna che ema ame kahyuM che, padanA eka akhaMDa zrautrajJAnapUrvaka A artha jJAna nathI, te pachI itaretarAzrayadeSa kayAM rahyo ? 76 brayAta padavAkyayorekatvamantareNa kathaM padavAkyArthapratItirekarUpA bhavediti so'yamatIva mugdhAlApaH, pratItibhedAbhedau hi viSayabhedAbhedAvanurudhyete, nopAyabhedAbhedau / bhinnairapi locanAlokAntaHkaraNaprabhRtibhirupAyairabhinnArthagrAhiNI buddhirupajanyate eva / tadiha padArthabuddherekatvAt padArtha eko * bhavatu yo'syA viSayaH, na tvekaM padaM yatkAraNamiti / vAkyArthabuddherapyekatvAdeko vAkyArtho bhavatu, na tvekaM vAkyam / vargIkaraNakAraNaM kramabhAvinAM bahUnAM varNAnAmetadbhavati yadekArthapratipAdakatvaM, na tvabhedameva padavAkyayorgamayatIti / 76, je phoTavAdI kahe ke padanI ekatA - akhaMDatA ane vAkyanI ekatA - akhaMDatA vinA kevI rIte padArthanuM jJAna ane vAkyAthatuM jJAna ekarUpa - akhaMDa bane, te te temanuM A kahevuM atyaMta mugdhAlApa che, kAraNa ke jJAnanI ekatA - akhaMDatA ke anekatA - khaMDa - khaMDatA viSayanI ektA - akhaMDatA ke anekatA - khaMDakhaMDatA upara AdhAra rAkhe che, nahi ke upayanI ekatA ke anekatA upara. cakSu, prakAza, aMtaHkaraNa vagere aneka upAya vaDe paNa ekAryaprAhiNI (=akhaMDAthagrAhiNIbuddhi utpanna thAya che ja. tethI ahI padArthanuM jJAna eka abhinna akhaMDa hovAthI padArtha, je tene viSaya che, te eka abhinna akhaMDa he; paraMtu pada, je padArthajJAnane upAya che te, eka abhinna akhaMDa nathI. vAkyarthanuM jJAna paNa eka abhinna akhaMDa hovAthI te jJAnano viSaya vAkyartha eka abhinna akhaMDa che, paraMtu vAkya eka abhinna akhaMDa nathI. je ekAApratipAdakatva che te kamabhAvI bahu vaNene eka vargamAM mUkavAnuM kAraNa bane che, paraMtu te padanI ekatA - akhaMDatAne ke vAkyanI ekatA-akhaMDatAne darzAvatuM nathI. arthAta pada ke vAkya eka akhaMDa avayavI nathI paNa kramazaH varNa samUha ke padasamUha rUpa ja che.' 17. TagdhA gva ca vaiyAkaraUTI: gvAkyoraNameTuM maste mitra, zAhunabhuut eva zabdArtha iti / sa punareSAM vyAmoha eva tadbhedasya dRDhapramANa For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthane abheda nathI sikravAta / nhAthAvatu pratItiviratvena jaiSNane pharuM tathA / tasmAta pratyakSagamyo'pi na sphoTa iti siddham / 77. chetarAyelA vaiyAkaraNa padanI ekatAne (akhaMDatAne) ane vAkyanI ekatAne (akhaMDatAne) mAne che. teo kahe che ke zabda zabdAthI ju nathI. [zabdAtha eka akhaMDa che, eTale zabdArthathI ju na hoya e zabda paNa eka akhaMDa ja heya. paraMtu A temane vyAha (=Ati) ja che, kAraNa ke zabda zabdArthathI jude che e daDha pramANuthI siddha che zabdane zabdArtha upara Aropa IcchavAmAM AvyA nathI kAraNa ke e pratItiviruddha che. tethI sphoTa pratyakSagama nathI e puravAra thayuM. 78. nanvabhinnatvAd vAkyArthabuddheviSayabhedAbhedAnuvRttitvAcca buddhibhedAbhedayorabhinnA vAkyArthaH syAt / bADhamabhinno, na tvanavayavaH, ghaTAderabhinnasyApi sAvayavatvAt / yattu niravayavatvamucyate tadatIva saMvitparAmarzakauzalazUnya vyAhRtam / aMzAH santi na santIti cintAtyantamasaGgatA / niraMzastvasti nAstIti yuktaM cintayituM satAm // padatadarthabhedasya prativAkyaM vispaSTamAbhAsamAnatvAdanupagRhyamANAvayavavibhAgayozca vAkyavAkyArthayoranavabhAsamAnatvAta / 78. phoTavAdI vaiyAkaraNa-vAyArthaviSayaka jJAna eka akhaMDa che ane viSayanI ekatA (akhaMDatA) ke anekatA (khaMDa khaMData) anusAra jJAna eka (akhaMDa) ke aneka (khaMDakhaMDa) thAya che - A be kAraNene lIdhe vAkyAtha eka akhaMDa bane. | nayAyika -- hA, barAbara, vAkyAtha eka akhaMDa che, paraMtu te anavayava nathI, kAraNa ke ghaTa vagere (avayavI) eka akhaMDa hovA chatAM paNa sAvayava che. tenA niravayava hevAnuM tame je kahe che. te kahevuM jJAnavicAraNanA kauzalathI atyaMta rahita che. aMze (avayavo che ke nahi enI vicAraNuM atyaMta asaMgata che [kAraNa ke aMze te pratyakSagamya che, eTale heya te dekhAya na hoya te na dekhAya] paraMtu niraMza evI amuka vastu che ke nahi e sajajae vicAravuM ucita che [kAraNa ke niraMza vastu pratyakSa nathI hotI, tenuM astitva ke nAstitva tarkathI ja puravAra thaI zake.] [vAkya ke vAkyartha niraMza nathI kAraNa ke padarUpa bhede (=avayA) ane padArthorUpa bhedo pratyeka vAkyamAM vizadapaNe anubhavAya che. je vAkyanA avayavo ane vAkyarthanA vibhAge anubhavatA na hoya te vAkyanuM ke vAkSArthanuM spaSTa prahaNa ja na thAya. 19. sAvacatrapratIti, sA tu grAntati pena, vAdhanAmAvAva | mAtezva bIjaM kimapi vaktavyam / sAdRzyamiti cet, kasya keneti na vidmaH / yadi hi kvacinmukhyA avayavAH prasiddhA bhaveyuH, tatsAdRzyAditaratra tadabhAve'pi bhrama iti gamyate, na tvevamasti, saryavAkyAnAmapyabhAgatvAt / tadvadihAbhyupagamyamAne For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkatha sAvayava che nUnaM kacidvAkye. sattvamavayavAnAmeSitavyam / narasiMhe'pi narAvayavAH siMhAvayavAzca pRthak pRthak pratyabhijJAyante / citre'pi haritAlasindUrAdirUpaM, pAnake tvagelAdiraso, grAmarAge'pi SaGjarSabhagAndhArAdikharajAtaM pRthagavagatamiti na te nirbhAgadRSTAntAH / 79: sphoTavAdI - vAkyanA avayavonI pratIti thAya che, paraMtu e pratIti brAnta che. taiyAyika - nA, e pratIti brAnta nathI, kAraNa ke te pratItinuM bAdhaka kaI pramANa nathI. vaLI, brAtinuM kaMI paNa kAraNa tamAre jaNAvavuM joIe. pheTavAdI - te kAraNe sAdazya che. yAyika - kenuM konI sAthe sAdazya e ame jANatA nathI. je koI vAkyamAM mukhya (=anupacarita, sAcA) avayava prasiddha hoya te tenI ( tevA vAkyanI) sAthenA sAdazyane kAraNe bIjA vAkyomAM te na hovA chatAM temanA hovAne bhrama thAya, paraMtu evuM te nathI, kAraNake tamAre mane te sarva vAkaya niravayava che. ane je te ja pramANe ahIM paNa svIkArIe te kharekhara keIka vAkyamAM te avayavane mukhya (=anupacarita sAcA mAnavA joIe. narasiMhamAM paNa naranA avayave ane siMhanA avaya pRthapha pRthapha oLakhAya che citramAM paNa haLadara, siMdura vagere raMge, pAnAmAM (pINAmAM) paNa taja, IlAyacI vagerenAM rase, grAmarAgamAM paNa paja, RSabha, gAMdhAra vagere svare pRthapha pRthapha jJAta thAya che ja, tethI citra vagere niravayava vastunAM udAharaNe nathI. 80. citrAdibuddhayastarhi dRSTAntA iti cet, bADhaM vAkyArthabuddhirapi nirbhAgeSyate evAsmAbhiH, buddhInAM niraMzatvena sarvAsAmanavayavatvAt / buddhiviSayIkRtastvartho dRSTAntadATIntikayoH sAvayava eva / tasmAnna nirbhAgau vAkyavAkyArthAviti yuktam / 80. pheTavAdI - citra vagerenAM jJAne niravayava vastunA udAharaNa che. naiyAyika--barAbara che. vAkyarthajJAnane ame paNa niravayava IcchIe chIe ja, kAraNa ke badhAM jJAne niraMza hoI niravayava che daSTAMta ane rASTratika banemAM jJAnane je viSaya che te atha" te sAvayava ja che. tethI, vAkya ane vAkyAtha niravayava nathI ema mAnavuM gya che. 81. yadapyabhyaghAyi 'vRddhavyavahAreNa sambandhabuddhirvAkyavAkyArthayoreva, na padatadarthayoH, padena vyavahArAbhAvAt' iti, tadapyasAdhu, vAkyAdapi vyutpattirbhavantI padArthaparyantA bhavatIti / evaM hi padatadarthasaMskRtamaterabhinavaviracitAdapi vAkyAd vAkyArthapratItirupapatsyate / tadAvApodvApaparatantravaicitryeNa vAkyAnAmAnantyAdazakyA prativAkyaM vyutpattiH, sApi nApekSiSyate / itarathA hi sA'vazyamapekSyeta / 81. vaLI, tame je kahyuM ke vaDIlenA vyavahAra uparathI vArtha ane vAkSArtha vaccenA ja saMbaMdhanuM jJAna thAya che, pada ane padArtha vaccenA saMbaMdhanuM jJAna thatuM nathI kAraNa ke pada vaDe vyavahAra thatuM nathI te paNa ayogya che, kAraNa ke vAkayamAMthI thatI For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaLa pada paNa pragAha che 41 vyutpatti padArtha paryata pahoMce che, vaLI pada ane padArthathI saMskRta thayelI buddhivALAne ja abhinava racanA pAmelA vAkyamAMthI paNa vAvArthanI pratIti ghaTaze. vAkyo ananta heI, AvA5 uThA5nI vividhatA dvArA pratyeka vAkya dITha vyutpatti thavI zakya nathI. AvA-uThA5 dvArA prati vAkya vyutpatti IcchavAmAM AvatI nathI. bIjI rIte (pratipada pada ane padArthanA) AvA uddavApa dvArA vyutpatti avazya IcchavAmAM Ave che. 82. dha varlDa paduM na prayute ti taddasamiti, tahasan , mahAvaakysthaane'vaantrvaakyN na prayujyate iti tadapyasatyaM syAt / khArthe tat prayujyate iti cet, padamapi khArthe kvacit prayujyate eva / yatra padAntarANAmartho'rthaprakaraNAdinA labhyate tatra yAvadaprAptaM tAvat padameva kevalamuccArayanti / granthagrahaNAvasareSu ca kharUpAvadhAraNamapi phalavat varNAnAm / mA vA phalavatvaM padavarNAnAM bhUt tathApi rathAvayavAnAmiva rathakAryeSvaparyAptazaktInAmapi svarUpasattvamanivAryam / 82 tame je kahyuM ke kevaLa padane prayoga thato nathI eTale pada asata che te paNa asatya che; ema te mahAvAkyasthAne avAntaravAkyane pravega thato nathI eTale avAntaravAkya asatya banI jaze. - pheTavAdI-avAntaravAtha svArthamAM prayojAya che. taiyAyika-pada paNa svArthamAM kyAreka prayojAya che ja. jyAM bIjA padone artha prakaraNa vagerethI prApta thAya che tyAM jeTale artha aprApya hoya teTale artha jaNAvavA kevaLa padane ja teo uccAre che [ udAharaNartha baMdha karo" "ughADo' evo artha prakaraNa vagere dvArA prApta thato hoya tyAre bAraNuM" e kevaLa eka ja padane prayoga karavAmAM Ave che] jyAre bALaka vAMcatA zIkhatuM hoya tyAre varNonA svarUpanuM avadhAraNuM paNa upayogI bane che-phaLa ApanAruM bane che. athavA to pade ane varNa phaLa ApanArA, upayogI bhale na che tema chatAM jema rathanuM kArya karavAnI paryApta zakti na dharAvatA rAvane pitAnuM svarUpasanta te anivAryapaNe hoya che je tema temane (padane ane vaNene) paNa pitAnuM svarUpa sattva anivAryapaNe heya che ja. 83. kAryAntarAya rathAd rathAvayavAH prabhavantIti cet , padavarNA api kAryAntare prabhaviSyanti / rathakAyai kadezamAtrAM kAmapi rathAvayavAH kuryantIti yadyacyate padAnyapi vAkyakAryakadezaM kamapi kurvantyeva / varNA api kecidarthavanto bhavantyeveti / tasmAnnAsantaH padavarNAH / 83. pheTavAdI-rathanA avayavo ratha je kArya kare che tenAthI anya kArya karavA zakitamAna che. yAyika-pade ane vargo paNa vAkya je kArya kare che tenAthI anya kArya karavA zakitamAna che. For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNe paNa sAvayava che e Apattine parihAra phoTavAdI-ratha je kArya kare che tenA koI eka bhAgane rathAvayavo kare che ja. taiyAyika-pade paNa vAkya je kArya kare che tenA keI eka bhAgane kare che ja. keTalAka vaNe paNa athavALA hoya che ja. tethI pada ane vaNe asata nathI. 84. yat punaravAdi vAkyasyeva padAni padAnAmiva varNA varNAnAmapyavayavAntarANi syuriti, tadidamapUrva pANDityam / na hi ghaTa: sAvayava iti paramANubhirapi sAvayavairbhavitavyam / paramANato vA niravayavA iti ghaTairapiM niravayavairbhavitavyam / upalabdhyanupalabdhI hi vastUnAM vyvsthaapike| yad yathopalabhyate tat tathA bhavati / yad yathA nopalabhyate tat tathA na bhavati / vAkyapadayozca bhAgA upalabhyante, na varNAnAm / tathA yuktametat alpIyasApi yatnena zabdamuccAritaM matiH / yadi vA naiva gRhNAti varNa vA sakalaM sphuTam // iti [*lo.vA. sphoTa:10] tasmAd bAlizacoditamidaM - varNasyApyavayavA bhavantu, padavAkyayorapi vA mA bhUvanniti / 84. vaLI, tame je kahyuM ke jema vAkyane pade che, padane vaNe che tema vargone paNa bIjA avayavo mAnavAnI Apatti Ave te tamAruM apUrva pAMDitya darzAve che. ghaDAone avayava che eTale paramANuone paNa avayavo hovA joIe evuM nathI. paramANuo niravayava che eTale ghaDAoe paNa niravayava hevuM joIe evuM nathI. vastuonI vyasthApaka upalabdhi ane anupalabdhi che. je vastu jevI upalabdha thAya te vastu tevI hoya che. je vastu jevI upalabdha thatI nathI te vastu tevI hotI nathI. vAkyanA ane padanA bhAge upalabdha thAya che, varNAnA bhAge upalabdha thatA nathI. eTale ja kahyuM che ke apaprayatnathI uccArAyelA zabdane ( =varNane) buddhi kAM te grahaNa ja karatI nathI kAM te sakaLa varNane spaSTa grahaNa kare che. tethI tame ApelI A Apatti bAliza che ke varNane paNa avaye he athavA [ je varNane avayavo na ha ta ] pada ane vAkyane paNa avayavo na he. 85. atazca sAvayavau vAkyavAkyA, padopajananApAyAbhyAM tadarthopajananApAyadarzanAt / anayaiva yuktyA padabhAgA api prakRtipratyayAdayaH tAttvikA ityavagantavyaM, na kalpanAmAtrapratiSThAH / vRkSaM vRkSaNetyatra prakRtyarthAnugame pratyayArtho bhidyte| vRkSaM ghaTamiti pratyayArthAnugame prakRtyarthoM bhidyate / tatra yo'rthoM yaM zabdamanugacchati sa tasyArtha ityavasIyate / tatkathamasatyA bhAgAH ? 85. AthI vAkya ane vAkyartha bane sAvayava che, kAraNa ke padane umeravAthI ke laI levAthI vAkyArthIne vadhAre ke ghaTADe thate dekhAya che. A yukita vaDe ja prakRti ane pratyaya e padAvale tAttvika che satya che ema jANavuM, teo kalpanAmAtranI nIpaja nathI. vRkSa "vRkSeLa"--ahIM prakRtya ekane eka ja che jyAre pratyayAtha jude jude che. vRkSa For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNanagamamAtra athanagamane hetu nathI ghaTa-ahIM pratyayArthI ekane eka che jyAre prakRtyartha judo che je artha je zabdanI sAthe jAya che te artha te zabdane che evo nizcaya thAya che. te pachI bhAgo asata kema ? 86. yatpunaH 'kUpasUpayUpAdau satyapi varNAnugame'rthAnugamo na dRzyate, tena cAkAraNamarthapratItevarNAnugamaH' ityuktam , tadayuktam , yato nAnvayavyatirekAbhyAmanutpannA pratItirutpAdyate, yena kUpAdau tadutpAdanamAzaGkayeta / prasiddhAyAM tu pratipattau vAcakabhAgeyattAniyamaparicchede'nayorvyApAraH / na caikatra varNAnugame'rthAnugamo dRSTa ityanyatrAdRzyamAno'pi haThAdApAdayituM yuktaH / / 86. kUpa, sUpa, dhUpa, vageremAM pa-vaNuM ene e ja che evuM dekhAya che paraMtu tenI sAthe ja ekane eka artha dekhAto nathI, tethI arthajJAnanuM kAraNa varNanagama nathI" ema tame je kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke varNanA anvayavyatireka vaDe, anutpanna (apUrva) arthapratIti utpanna thatI nathI ke jethI karIne phUpa" vageremAM tenI utpattinI AzaMkA karavAmAM Ave. paraMtu prasiddha pratipattimAM (=arthajJAnamAM ) vAcakanA bhAganI iyattAnA niyamane jANavA mATe A avayava vyatirekane vyApAra che. eka ThekANe varNana anugame ane anugama dekhe eTale anyatra na dekhAte hevA chatAM tyAM baLajabarIthI tene utpanna kare yogya nathI. 87. reNupaTalAnugatapipIlikApaktidvArakavyabhicArodbhAvanamapi na pezalam , pAMsupaTalavikalapipIlikApaktidarzanena tasyAH tatpratItikAritvAbhAvanizcayAt / karikarabhaturagaprabhRtInAM tu pratyekaM vyabhicAre'pi bahuprANirUpasAmAnyAnapAyAt tatkAraNameva dhUlipaTalamavagamyate / 87. dhULanA goTA sAthe kIDIonI hAra nIkaLe che tethI kaMI kIDIonI hAra dhULanA geTAnuM utpAdaka kAraNa na gaNAya ema kahI vyabhicAra Apa yogya nathI kAraNa ke dhULanA goTA, vinAya kIDIonI hAra dekhAtI heI dhULanA goTAnI pratItinuM kAraNa kIDIonI hAra che ema nizcayane abhAva che. dhULanA goTAnuM kAraNa kevaLa hAthIo ke kevaLa ghaDA ke kevaLa UMTa mAnatAM vyabhicAradeva Ave [ kAraNa ke ghaNI vAra dhULanA geTAnuM kAraNa kevaLa hAthIe, kevaLa ghaDAe ke kevaLa UMTa hatAM nathI, ] paraMtu bahu prANuM rUpa sAmAnya te dhULanA geTA sAthe na hoya evuM kadI banatuM nathI, eTale ghaNuM prANIo ja dhULanA geTAne utpanna kare che ema samajAya che. 88. yadapyazvakarNAdAvavayavArthalopAdanyatrApyevamiti kathitaM, tadapi na caturazram , azvakarNazabdA hi kacidarthaprakaraNavazAt nyagbhavadavayavazaktitayA tiraskRtAvayavArthavastvantaravyaktau na sarvAtmanA'vayavArthAbhAvaH, vyastatvena sAmastyena vA punaH prayogAntare tadarthasaMpratyayadarzanAt / 'azvamAroha' 'kaNe kuNDalam' iti vyastayoH For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 adhakaNuM" vagere padonA avayave sarvathA nirarthaka nathI prayogaH / turagazrotro tu pratipipAdayi Site 'azvakarNaH' iti samastaprayogaH / samastaprayoge'pi tadarthAparityAgI dRzyate iti na sarvAtmanA nirarthakA bhAgAH / 88. jema "azvakarNa' zabdamAM avayavarUpa "ava' ane 'karNa'nA arthone lepa che tema vAkyamAM tenA avayavo rUpa padanA ane lepa che ema je tame kahyuM te paNa gya nathI, kAraNa ke 'avakarNa" zabda prakaraNavaze kyAreka avayanI zakita tirahita thavAthI avayavonA arthane bAjue karI vasvantara rU5 vyakitane jaNAve che; paraMtu sarvathA sarvAtmA avayavArthane abhAva te vakhate paNa heta nathI kAraNa ke bIje pRthapha ke sAthe sAthe prayojAya che tyAre teonA arthanuM jJAna thatuM dekhAya che. "azva upara ArohaNuM kara "kAnamAM kuMDaLa che - ahIM "azva" ane "kaNane pRthapha pRthapha prayoga thayo che. avinA kAnanuM pratipAdana karavAnI IcchA thatAM "azvakarNa" evo samastaprayoga karavAmAM Ave che. samastaprayogamAM "a" ane "ka" pitAnA arthane choDI detA jaNAtA nathI. eTale, avayavo sarvathA sarvAtmanA nirarthaka nathI. 89. yatpunaranvAkhyAnavisaMvAdAt prakRtipratyayavibhAganiyamo nAvakalpate iti etadapi na yuktam , AptataroktInAM prAmANyAt / trimuni vyAkaraNamiti / pANinimatameva hi prakRtipratyayavibhAgamavitathaM pratyeSyAmaH / kiyatyapi cAMze prAyeNa sarveSAmanvAkhyAtRRNAmavivAdaH / vikaraNAdivisaMvAdamAtrAM tvakiJcitkaram / ataH pAramArthikatvAt prakRtipratyayAMzayoH na kalpanAmAtroNa pRthakkaraNam / 89. [ pratyaya, Adeza, Agama, guNa, vRddhi, vaNelo pa, vagere ], bhASAzAstrIya rIte zabdane samajAvavAnI prakriyAo visaMvAdI heI, prakRti-pratyaya e vibhAganiyama ghaTatA nathI evuM tame je kahyuM te paNa ghaTatuM nathI, kAraNa ke vadhu Apta evA puruSonAM vacanonuM AmAM prAmANya che 'vyAkaraNa traNa muninuM sajana che." prakRti-pratyayanA vibhAgane je pANinimAnya che tene ame avitatha samajIe chIe. keTalAka aMzamAM te prAyaH badhA vyAkhyAtAone koI vivAda nathI. vikaraNa Adi vizene ja mAtra visaMvAda ( =vivAda) che je tuccha che. Ama prakRti pratyayane vibhAga pAramArthika heI, kevaLa kalpanAthI temane vibhAga karavAmAM AvyuM nathI. 90. yadapyavarNi varNasAmAnyAdapi padavibhAgajJAnaM durghaTaM 'kAlenadantinAgAH' iti, tadapyasAram , kharasmaraNAdInAM padabhedAvagamopAyAnAM sambhavAt / 'sarAma:' ityAkhyAtasyAnyat kharAdirUpaM, nAmno'nyat / nAmatve'pi sa iti rAma iti ca dve pade tayoranyadrUpaM, saha rAmeNa vartata ityekapade'pyanyadrUpam / abhiyogavizeSavatAM sarva subhagamiti nAzakyaH padavibhAgaparicchedaH / 90. vaLI, tame je jaNAvyuM ke varSo sabhAnapaNe sarakhA ja hevAthI padavibhAganuM jJAna durghaTa che, udAharaNurtha 'AnantinA', te paNa barAbara nathI, kAraNa ke padane For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 padanuM asatyatva ghaTatuM nathI vibhAga karavA mATenA svara, smaraNa vagere upAyo saMbhave che. "sAma - ahIM vaNe enA e ja hovA chatAM] je AkhyAta heya [kRnuM pra. pu bahuvacana hoya] te tenuM svarAdi rUpa juduM hoya che. ane je nAma hoya to tenuM svarAdirUpa juduM hoya che. nAmamAM paNa je "a" (arthAta "te') ane "rAma" e be pade hoya te te baMnenuM svarAdirUpa juduM hoya che. ane je "sada soLa vartate rAmanI sAthe che e arthamAM "sarA' je ekapada (samAsa) hoya te tenuM svarAdirUpa juduM hoya che. A badhuM bhASApaMDitene samajavuM saraLa che. niSkarSa e ke padavibhAganuM jJAna azakya nathI. ____91. yadapi dadhyatra madhvatreti tathAvidhapadarUpAdarzane'pi tadarthasaMpratyaya ityuktaM, so'pi na doSaH, yataste evaite pade iSadvikRte, tatpratyabhijJAnAcceti trita | 91. "tra' "vatra' temAM jevuM temanuM svarUpa tame mAne che tevA svarUpavALA pade (kRSi, madhu, atra) dekhAtA nathI ane chatAM temanA arthanuM jJAna thAya che, [ mATe pada vAstavika nathI] ema tame kahyuM che, paraMtu te deza paNa nathI kAraNa ke jarAka vikRta banelA paNa tenA te ja pado che, te tenA te ja pade che kAraNa ke te padone ApaNe oLakhI zakIe chIe. 92. athavA igantadadhimadhupadavat yaNantayorapi viSayAntare sAdhutvAta tathaiva tadvidhAd vyutpatturyaNante api pade arthapratipAdake bhaviSyata ityalamevaMprAyaiH kdaashaakhyAtiH | 92. athavA ru jenA ane che evA dadhi, madhu padanI jema viSayAMtare paNa jenA ane che evA dagdha, makhva padane pravega paNa sAdhu heI je rIte ru antavALA dadhi madhu pade vyutpatti ( kayA padane kayo artha che e) zIkhanArane je artha jaNAve che te ja rIte ja antavALA dam, makhva pade tene te ja artha jaNAve che. [ pado vAstavika nathI jevI ]: khoTI AzAone jaNAvavAnuM rahevA de. . 93. api ca padAnAmasatyatve kimartha eSa tadvyutpattAviyAn prayatno vRddhairAdhIyate ? asatyamapi satyopAyatAM pratipadyate iti cet , na, adRSTatvAt / alIkAhidaMzAdayaH satyamUrchAhetavo ye'trodAhRtAste tathA na bhavanti, viSAzaGkAyA api tatkAryahetutvAt / zaGkA hi nAma buddhiH / buddhizca na na kAraNam , na cAsatI buddhiH / 93. vaLI, je pado asatya heya te temanI vyutpatti mATe vidvAne ATale prayatna kema karatA haze? sleTavAdI-asatya [ vastu) paNa satyane upAya bane che. yAyika-nA, evu dekhyuM nathI asatya sarpadaMza vagerene satya mUcha vagerenA hetuo tarIke jaNAvI temanAM udAharaNa tame ApyAM che, paraMtu satya mUcha vagerenA hetuo asatya For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asat upAyathI sajarthanuM jJAna ghaTatuM nathI nathI ja, kAraNa ke viSanI AzaMkA paNa mUchapa, kAryanuM kAraNa che; zaMkA e buddhi che ane buddhi kAraNa nathI ema nahi, buddhi asata nathI. [arthAta tame ApelA daSTAMtamAM asatya sarpadaMza mUchanuM kAraNa nathI paraMtu pitAne sarpadaMza thayo che evI buddhi mUchanuM kAraNa che, ane AvI buddhi astitva dharAvatI nathI ema nahi.] 94. yadapi lipyakSarANAmasatyAnAM satyArthapratipAdakatvamucyate, tadapyanabhijJabhASitam / rekhAH tAvata svarUpataH satyAH / tAzca khaNDikopAdhyAyopadezasaMskRtamatervarNAnumApikA bhavanti / tathA sambandhagrahaNAd rekhAnumitebhyazca varNebhyo'rthapratipattiriti nAsatyAH satyopAyAH / 94. vaLI, asatya liyakSa satyArthanA pratiprAdaka che ema tame je kahyuM te paNa ajJAnI kare evI vAta che. rekhAo te svarUpataH satya ja che. ugra upAdhyAyanA upadezathI jenI buddhi saMskAra pAmI che evAne te rekhAo varNonuM anumAna karAve che. rekhA ane varNa vaccenA saMbaMdhanA grahaNane lIdhe rekhA uparathI varNanuM anumAna thAya che ane anumita varSo arthanuM jJAna karAve che; eTale asatya rekhAo satyane [arthane ] upAya che ema kahevuM khoTuM che. 95. 'ayaM gakAraH' iti tu sAmAnAdhikaraNyabhramo liGgaliGginArabhedopacArAt / yathA prasthamitAH saktavaH prasthazabdenocyante tathA rekhAto'pi gakArAnumAnAd rekhaiva gakAra ityucyate / evamaniSyamANe lipyanabhijJasyApi tato'rthapratipattiH syAt, rekhANAmasatyavarNAtmanAM vidyamAnatvAt , na caivamasti * / tasmAdvarNAnumAnapurassaraiva rekhAbhyo'rthAvagatiH / abhyastatvAdviSayasya sUkSmatvAcca kAlasya kramo na lakSyate, na tvanyathA tato'vagatiH / tasmAt pAramArthikatvAt padatadarthAnAM na niravayavau vAkyavAkyArthAviti sthitam / / 95. "A [ rekhA ] gakAra (= gavarNa) che' evo sAmAnAdhikaraNyane (=abhedane) bhrama te liMga ( = hetu) ane liMgI (=sAdhya) nA abhedepacArane kAraNe thAya che. jema prasthathI mapAyelA sakatuo "prastha' zabdathI jaNavAya che, tema gakAra (= gavarNa) rekhAthI anumita thatuM hovAthI rekhA ja gakAra che ema kahevAya che. jo Ama na icchavAmAM Ave te lipithI ajANa vyaktine paNa rekhA dvArA arthanuM jJAna thAya, kAraNa ke [ tamArA mata pramANe ] asatya varNarU5 rekhAo te tyAM vidyamAna che, paraMtu Ama thatuM nathI. tethI, rekhAo vargonuM anumAna karAvI te dvArA arthanuM jJAna karAve che. viSayane abhyAsa hevAne lIdhe tema ja bahu ja ochA kALa A prakriyAmAM lAgatuM hovAne lIdhe kama jaNAtuM nathI; anyathA (arthAta rekhAo dvArA varSonA anumAna vinA) rekhAomAMthI arthanuM jJAna thatuM nathI. niSkarSa e ke pada ane padArtha pAramArthika hAI vAkya ane vAkyartha niravayava nathI e sthira thayuM, For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAphanA nevidhyanuM tAtparya 17 96. yat punarvAkyabhAgapadavarNApahnavavartmanA zabdabrahmaivAdvayamupadarzayitumupakramyate, tatra purastAt savistaraM samAdhimabhidhAsyAmaH / 96. vaLI, tame vAkayanA bhAgarUpa pade ane vaNene pratiSedha karI zabdabrahmAdayane darzAvavAnuM zarU karela; tene anulakSI samAdhAnarUpa uttara have pachI ame daIzuM. ___97. yat punaravAdi vAcaspaividhyaM, tadapi nAnumanyante / ekaiva vaikharI vAga vAgiti prasiddhA hi / / antaHsaMjalpo varNyate madhyamA vAk __ seyaM buddhayAtmA naiSa vAcaH prabhedaH / buddhirvAcyaM vAcakaM collikhantI ___ rUpaM nAtmIyaM bodhabhAvaM jahAti / / 91. tame vANInuM je naividhya kahyuM te paNa amane mAnya nathI, kAraNa ke vaikharIvApha ja ekamAtra vANI che evuM prasiddha che. AMtara saMja5nuM varNana madhyamAM vApha tarIke karavAmAM Ave che. A madhyamAM vApha buddhirUpa che, te vANune prakAra nathI. vAca ane vAcakane ullekha karatI buddhi (= huM ghaTanuM pratipAdana karuM chuM" ema vAgyane ullekha karatI ane "huM "ghaTa' zabdane uccAruM chuM" ema vAcakane ullekha karatI buddhi) pitAnuM bedhabhAvarUpa svarUpa choDatI nathI. 98. pazyantIti tu nirvikalpakamate mAntaraM kalpitaM vijJAnasya hi na prakAzavapuSo vAgrapatA zAzvatI / jAte'smin viSayAvamAsini tataH syAdvA'vamarzo giro na syAdvApi na jAtu vAgvirahito bodho jaDatvaM spRzet // 98. pazyantI e to nirvikalpa jJAnanuM nAmAntara kalpavAmAM AvyuM che. prakAzazarIra jJAnanuM svarUpa vApharUpa kadI nathI. viSayane prakAzita karatuM jJAna jyAre janme che tyAre vAphane (= zabdane) parAmarza thAya ke na paNa thAya, paraMtu vAphavirahita jJAnane jaDatA sparzatI nathI ja. 99. tadAstAmiyaM zabdabrahmacarcA / prakRtamanusarAmaHiti vitatayA varNA ete dhiyA viSayIkRtAH dadhati padatAM vAkyatvaM vA ta eva ca vAcakAH / na ca tadaparaH sphoTaH zrotre vibhAtyavabodhane ___ na ca vidhihato vAcye buddhiM vidhAtumasau kSamaH // 99. te have A zabdabrahmanI carcA rahevA daIe ane prastuta carcAne ApaNe anusarIe. saMkalanArUpa laMbAyelI buddhi A vaNene viSaya kare che. te vAcaka vaNe ja For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vAkyAthadhavicArane AraMbha padapaNuM ke vAkayapaNuM dhAraNa kare che. zrautra jJAnamAM varSothI para evA sphoTanI pratIti thatI nathI. [ keIpaNa sadupalaMbhaka pramANene viSaya na banate hevAthI ] daivathI haNAyele pheTa vAcya viSayanuM jJAna janmAvavA samartha nathI. [yAthoviya2] 100. evaM sphoTe pratihate, varNeSu vAcakeSu sthiteSu, kazcidAha-bADhaM varNebhyaH padArthapratItirastu, vAkyArthapratItau na teSAM sAmarthyam , kutastarhi vAkyArthAvagatiH ? - 100. Ama pheTa pratiSiddha thaI gayA che ane varSo vAcaka che e sthira thayuM che tyAre keIka kahe che ke vAru, varSo dvArA padArthanuM jJAna thAo, paNa vAkyAthanuM jJAna karAvavAnuM varNomAM sAmarthya nathI, te pachI vAkSArthanuM jJAna zenAthI thaze ? ___101. padArthebhya ityAha / tathA ca varNAnAM padArthapratipattau caritArthatvAt na vAkyArthe sAmarthyam / aparimlAnasAmarthyAstu padArthA Asate, te vAkyArthabuddhevidhAtAraH / arthApattyA hi varNAnAM kAryeSu zaktayaH kalpyante / tatra padArthabuddheranyathA'nupapannatvAd yathoktanItyA varNAnAM tatpratipAdane zaktiravagamyate / vAkyArthapratItiH punaranyathA'pyupapadyamAnA na tatra teSAM zaktimupakalpayitumarhati / 101. mA? bhImAMsa-pArthA 62 // thaze. pahAya'nu zAna vayAmA pani mA zakti kharcAI jatI hovAthI vAkaSArthanuM jJAna karAvavA mATe pachI temanAmAM zakti ja hetI nathI. padArthonI zakti te kharcAyA vinAnI hoya che, eTale padArtho vAyArthabuddhine janmAve che athapatti vaDe vanI kAryomAM zakti kalpavAmAM Ave che. padArthanuM jJAna anyathA ghaTatuM na hoI bhakta rIte padArthonuM pratipAdana karavAmAM varSonI zakti jJAta thAya che, jyAre vAkaSArthanuM jJAna bIjI rIte [arthAta padArtha dvArA ] ghaTatuM heI vAkSArthanuM jJAna utpanna karavAmAM varNonI zakti kalpavI yogya nathI. 102. kiJca kimekameva saMskAramAdadhAnA varNAH padArtha vAkyArthaM ca bodhayanti bhinnaM vA ? tatra ca ___ ekayaiva hi saMskRtyA kathaM kAryadvayaM bhavet / na caiSAM pUrvasaMskArAdanyo'stIti pratIyate / / vAkyArthapratIteranyathA'pi bhAvAt na nAnAsaMskArakalpanAbIjamasti / api ca padeSu pUrvavarNeSu nAtidUramatikrAnteSu buddhayopasaMhatuM zakyeSu ghaTamAnamantyavarNavelAyAmanusandhAna vAkyeSu punaraticirataratirohitAkSaraparamparAnusandhAnamatikliSTamadRSTapUrvamiti durghaTametat / nyavahitapadoccAraNe tu dRzyate vAkyArthapratItiryatra pUrvavarNAnusandhAnagandho'pi nAsti / tasmAt na varNA vAkyArthabuddhihetavaH / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 varSo vAyAbedhajanaka nathI e mImAMsaka mata 102. vaLI, eka ja saMskAra pADatA varNo padArtha jJAna ane vAkyarthajJAna karAve che ke aneka saMskAra pADatA vaheM ? ( arthAta pUrvavarSothI janita eka ja saMskAra padArthajJAna ane vAkyarthajJAna bannene utpanna kare che ke pUrvavarNothI janita aneka saMskAromAMthI koI saMskAra padArthajJAnane utpanna kare che ane koI saMskAra vAkyAEjJAnane utpanna kare che?) A bAbate kahevAmAM AvyuM che ke eka ja saMskAra kevI rIte be kAryo utpanna karI zake ? pUrva varSe je eka saMskAra pADe che te ja saMskArathI anya bIjo koI saMskAra te che nahi. [ ane eka ja saMskAra to eka ja kAryane-padArthajJAnane- utpanna karI zake, te uparAMta bIjA kAryane vAkyAthajJAnane utpanna na karI zake ] vAkSArthanuM jJAna bIjI rIte (arthAt padArtho dvArA) paNa thAya che, tethI aneka saMskAronI kalapanA karavAnuM kaI kAraNa nathI. uparAMta padanI bAbatamAM, pUvava ghaNAM vakhata pahelAM nAza pAmyA nathI hotA ane pariNAme saMkalanAjJAna vaDe temane bhegA karavA zakya che, eTale jyAre aMtya varNa saMbhaLAya che tyAre te pUrvavarNonuM anusaMdhAna thAya che; jyAre vAkyanI bAbatamAM, te vaNe ghaNuM vakhata pahelAM nAza pAmI gayA hoya che ane pariNAme evA te vargonuM anusaMdhAna atyaMta kaleza karanAruM ane adaSTapUrva hoI durghaTa che; paraMtu thoDA thoDA samayanA aMtare pado belavAmAM AvatAM vAkyAthanI pratIti thatI dekhAya che, jyAM pUrvavarNanA anusaMdhAnanI gaMdha sarakhI paNa nathI. tethI varNo vAkyAthajJAnanuM kAraNa nathI. 103. maNi 1 gvArtha vAyAthe ja pratipAto yuni pratipAdrayeyuH krameNa vA ? tatra sakRduccAritAnAM yugapadubhayakaraNamanupapannam , azakyatvAt / kramapakSe'pi pUrva ced vAkyArthapratipAdanaM, tadayuktam , anavagatapadArthasya vAkyArtha pArzanAta | ya pUrva vAtivAdanuM, tane vAvayArthaghavAyarna, hRtta ! tarhi padArthapratyayAdeva vAkyArthabuddheH siddhatvAt kimiti punarvyApArAntare zrama AzrIyate ?. tasmAt padArthapratipAdanaparyavasitasAmarthyAni padAni, padArthebhyastu vAkyArthapratyaya iti siddham / _103. vaLI padArthane ane vAkavAthane jaNAvatA varSe te banene yugapata jaNAve che ke kamatho jaNAve che ? temAM eka vAra uccArAyela varSe yugapata banene utpanna kare e ghaTatuM nathI kAraNa ke te azakaya che. kramapekSamAM paNa je pahelAM vAkayAthanuM jJAna hoya to te ayogya che, kAraNa ke pathine jANyA vinA vAyANaMnuM jJAna thatuM dekhAtuM nathI je pahelAM padArthanuM pratipAdana heya ane pachI vAyAthane jaNAvAte hoya to te are ! padArthajJAnamAMthI vAkyarthajJAna siddha thayuM, te pachI zA mATe pharI bIjA vyApAranI bAbatamAM kAma kare che ? niSkarSa e ke padArthanuM pratipAdana karavAmAM ja padenuM sAmarthya kharcAI jAya che, paraMtu padArthomAMthI te vAkSArthanuM jJAna puravAra thAya che. 104. api ca anvayavyatirekAbhyAmevamavagamyate yat padArthapUrvako vAkyArtha iti / yo hi. mAnasAdapacArAt zruteSvapi padeSu padArthAnnAvagacchati, nAvagacchatyeva For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 varNanI anupasthitimAM paNa vAkyarthajJAna thAya che ? vAkyArtham / yastu azrateSvapi padeSu pramANAntarataH padArthAn jAnIyAt jAnAtyevAsau vAkyArtham / pazyataH zvetimArUpaM heSAzabdaM ca zRNvataH / khuravikSepazabdaM ca zveto'zvo dhAvatIti dhIH / dRSTA vAkyavinimuktA na padArthavinA kvacit // iti zlo0vA0vAkya0368] tadeSA vAkyArthabuddhiH padArthapratItiM na vyabhicarati, vyabhicarati tu padapratItimiti na tatkAryA bhavitumarhatIti / 104 vaLI, anvaya-vyatireka dvArA jJAta thAya che ke vAyArtha padArthapUrva che. mAnasa anavadhAnane lIdhe pade sAMbhaLavA chatAM padArthonuM jJAna mANasane thatuM nathI ane vAyArthInuM jJAna paNa thatuM nathI ja. paraMtu pade na sAMbhaLavA chatAM bIjA pramANe dvArA mANasone padArthonuM jJAna thAya che ane vAkyAthanuM jJAna paNa thAya che ja. [ Ama padazravaNa levA chatAM vAkayArthInuM jJAna thatuM nathI jyAre pazravaNa na hovA chatAM vAkayAthanuM jJAna thAya che. A darzAve che ke vAkyarthajJAnanuM kAraNa padazravaNa nathI. paraMtu padArthonuM jJAna hetAM vAyAthenuM jJAna thAya che ane padArthonuM jJAna na hotAM vAkyothenuM jJAna thatuM nathI. A darzAve che ke vAkyAthajJAnanuM kAraNa padArtha jJAna che. pade na sAMbhaLavA chatAM bIjAM pramANothI padArthonuM jJAna ane pachI vAkyAthanuM jJAna kevI rIte thAya che e darzAvIe chIe. ] veta rUpane (guNane ) te dekhe che. [ ahIM zveta rUpa je guNa che tenuM jJAna pratyakSathI thAya che. ] pachI haNahaNATane zabda sAMbhaLe che. pachI kharInA DAbalAne avAja sAMbhaLe che haLuhaNATa uparathI (azva jAti) nuM anumAna kare che. kharInA DAbalAnA avAja uparathI gatinuM anumAna kare che. anyanI apekSA rAkhatA ane yogyatAvALA A padArtho guNa, jAti ane kriyA saMskRSTa bane che ane ta gheDa deDe che' evuM jJAna ( = vAkyarthazAna) thAya che. padArtho vinA vAkyAyaM buddhi vAkayamAMthI kadI thatI dekhI nathI. Ama vAkayAjJAna padArthajJAna vinA kadI thatuM nathI paraMtu padajJAna vinA te vAkyarthazAna thAya che, eTale vAyArthajJAna padajJAnanuM kArya banavAne yogya nathI - 105. cavurate pratyekaM macArAt, samudritAnAmAvALyA na padArthAnAM vAkyArthAvagatihetutvamiti, tadapyayuktam / pratyekaM tAvad gamakaM neNyate eva / samuditAnAM tvasAdhAraNyaM bhavadapi na naH kSatikaram / na hyete liGgavat sambandhagrahaNamapekSamANA avabodhakAH, yadasAdhAraNyAnnAvakalpeta / kintvagRhItasambandhA api AkAGkSAsannidhiyogyatAtAtparyaparyAlocanayA parasparaM saMsRjyante / sa eva vAkyArthaH yaH saMsRSTaH padArthasamudAyaH, itaraviziSTo vetara iti / 105. pratyeka padArthamAMthI vALyArthajJAna thatuM na hovAthI ane sAthe maLelA (=saMsada) padArtho te asAdhAraNa hovAthI te padArtho vAkSArthajJAnanA hetu banI zake nahi ema je For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtho vAkyAthabuddhinA janaka che e mImAMsaka mata 51 kahevAmAM Ave che te paNa ayogya che. pratyeka padArthane vAkSArthane gama ame iccho nathI ja, ane samudita (=saMsRSTa) padArtho asAdhAraNa hevA chatAM amArA pakSane hAnikara nathI. jema liMga vyAptisaMbaMdhagrahaNanI apekSA rAkhIne sAdhyanuM jJAna karAve che tema padArtho saMbaMdhagrahaNanI apekSA rAkhIne vAkSArthanuM jJAna karAvatA nathI, ke jethI asAdhAraNa hovAne kAraNe padArtho vAkyarthanuM jJAna karAvI na zake. padArtho te saMbaMdhagrahaNa vinA paNa AkAMkSA, yegyatA, sannidhi ane tAryaparyAlacanA dvArA ekabIjA sAthe joDAya che. A saMsada padArtho ja vAkSArtha che, athavA te itarapadArthothI viziSTa itarapadArtha vAyA che. 106. nApyazAbdatvamitthaM vAkyArthapratIterAzanIyam , zabdAvagatimUlana tA: rAvvAn | zabdAta ghAghati to vAvArthapratipattiniti manapama / taduktaM 'padAni hi svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi / athedAnImavagatAH pApa tha vAyAmavamaryAnti' ti [0 mAM 2.2.25] 106. A rIte (arthAta padArthomAMthI vAkaSArthajJAna mAnatAM) te vApArthajJAna asAda banI jaze evI AzaMkA na karavI joIe, kAraNuM ke zabdajJAna ( =padajJAna) mUlAka vAkayArthajJAna heI vAkakSArthajJAna zAbda ja che. zabathI padArthanuM jJAna thAya che ane padArthanuM jJAna thatAM vAkyarthanuM jJAna thAya che ema saghaLuM doSarahita che. tethI kahevAmAM AvyuM che ke, "pade pitApitAne artha jaNAvA vyApAra karatAM virame che. tyAra pachI have jJAta thayelA padArtho ja vAkyarthane jaNAve che.' [zAbarabhA 0 1.1.25] 107. gatrAmithI te "na pAmyo vArSAvatiravi tu yAyAva, tathA ca 'ayaM vAkyArthaH' iti prasiddhiH, na 'padArthArthaH' iti / yathA hi kAlpanikavarNasamUhAtmakaM padaM padArthapratipattimAdadhAti, tathA kAlpanikapadasamUhAtmakaM vAkyaM vAkyArthapratipattimAdhAsyati / " 107. naiyAyika-ahIM ame kahIe chIe ke parthothI vAkyarthanuM jJAna thatuM nathI paraMtu vAkyathI ja vAkyarthanuM jJAna thAya che, ane eTale ja te "A vAkyartha che' ema loko kahe che, "A padArthArtha che ema leke kahetA nathI. jema vargonA kAlpanika samUharUpa pada padArthonI pratIti karAve che tema padenA kAlpanika samUharUpa vAkya vAkyAthanI pratIti karAve che. 108. nanu pusamUhArama vAyumanAsti, jituM pAva vAvayam | padAnAM ca svArthe caritArthatvAnna vAkyArthasAmarthya mityuktam / 108. mImAMsaka-yAyika matamAM to padasamUhAtmaka vAkya e padethI judu nathI paraMtu pade ja thAya che. ane padyanuM sAmarthya pitAne arthane jaNAvavAmAM ja kharcAI jAya che. tethI padanuM sAmartha vAkyAthane jaNAvavA mATe rahetuM ja nathI, eTale padArtho vAkyAthane jaNAve che ema mAnavuM joIe.] A pramANe ame mImAMsakoe kahyuM che. For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padasamUharUpa vAkya ja vAkayAtha bedhanuM janaka 109. naitana, prArthanAma caritArthavAta tevAM caritArthatva ? khapratipattau / nanu padAni svapratipattau caritArthIbhUya padArthapratipattimAdadhati / punastAnyeva kathaM vAkyArthapratipattimAdhAsyanti ? padArthAstu svAvagatarUla na kacit paratra caritArthA iti vAkyArthabuddhervidhAtAro bhavantu / 109. taiyAyika -- nA, A barAbara nathI, kAraNa ke padArthonuM sAmarthya paNa kharcAI gayuM hoya che. mImAMsaka -temanuM sAmarthya kayAM kharcAI gayuM che? yAyika-svaviSayaka jJAna utpanna karavAmAM. mImAMsaka -- pado te pitAnA vizenuM jJAna utpanna karavAmAM zakti kharcane pachI padArthanuM jJAna karAve che. eTale pharI pAchA te pade kevI rIte vAkyarthanuM jJAna karAve? padArthoe to pitAnA vizenuM jJAna karAvyA pachI bIje kayAMya pitAnI zakti kharcA nathI, eTale teo vAkyarthanuM jJAna karAve. 110. naitavama, lAcAcAnyatra caritArthatvamAvata | gAmeva pUryapadasmaraNopakRtaM vAkyamucyate / tadarthazca pUrvapadArthaviziSTo vAkyArtha ityeke / tasmAdvAkyAdeva vAkyArthapratyayaH / - 110. yAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke atyapadane bIje kayAMya zakti khavApaNuM che ja nahi. pUva' padanA smaraNanI sahAya pAmeluM anyapada ja vAkaya che, ane pUrvapadonA arthothI viziSTa atyapadane artha vAkyartha che, ema keTalAka mAne che. tethI A rIte vAkyamAMthI ja vAkyarthanuM jJAna thAya che. 111. yatta kimekasaMskArakAraNena kAryadvayaM padAni vidadhati vibhinnasaMskAreNa veti ? tatra kAryabhedAt kAraNabhedAnumAnamiti prasiddha eSa panthAH / eko'pyatIndriyaH saMskAraH kAryAt kalpyate; bahavo'pi tata eva kalpayiSyante, kAryasya bhinnatvAt / 111. paraMtu zuM eka saMskArarUpa eka kAraNa dvArA pade be kAryo (=padArthajJAna ane vAkyarthajJAna) utpanna kare che ke aneka ( be ) saMskArarUpa aneka ( =be) kAraNe dvArA - A tame bhAda mImAMsakoe UThAvelA praznanA javAbamAM ame jaNAvIe chIe ke kAryabheda uparathI kAraNabhedanuM anumAna prasiddha che, eTale e raste barAbara che. eka atIndriya saMskAranI kalpanA kArya uparathI karavAmAM Ave che; bahu atIndriya saMskAranI kalpanA paNa kArya uparathI ja karavAmAM Ave che kAraNa ke kAryo bahu che. __112. yadapi ciratirohitavarNaprabandhAnusandhAna durghaTamiti kathitaM, tadapi na cAru, kayAcit kalpanayA varNAnAmiva padabuddhau padAnAmapi vAkyabuddhau upAroha sambhavAt / etaccAnantaraM darzayiSyate / For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSo ja pahelA padArthanuM ane pachI vAyAnuM jJAna karAve che e yAyika mata 53 112. ghaNu vakhata pahelAM tirahita thaI gayelA varSonI hAranuM anusaMdhAna durdhaTa che ema tame je kahyuM te paNa gya nathI, kAraNa ke koIka kalpanA dvArA jema vargone pabuddhimAM vRddhivikAsa ke pariNAma thAya che tema padone paNa vAkyabuddhimAM vRddhivikAsa ke pariNAma saMbhave che. have pachI turata ja ame A darzAvIzuM. 113. yadapi vikalpitaM yugapadvA krameNa vA varNAH padavAkyArthapratyaye vyApriyeranniti, tatrApyucyate yogapadyaM tAvadanabhyupagamAdeva pratyuktam , kramo'pyeSAmIdRzo yat prathamaM padArthamavagamayanti, tato vAkyArtham / so'yaM tarhi padArthapUrvaka eva vAkyArtha ukto bhavatIti cet , maivam , padArthoM hi nAma prameyameva / na te pramANavarge nipatanti / na ca padArthavAkyArthayoratyantaM bhedo yena tayodhU mAgnyoriva sambandhagrahaNasApekSayostadanapekSayorvA rUpadIpayoriva pratyAyyapratyAyakabhAvaH / na hi svazarIra eva gamyagamakavAcoyuktiH pravartate / kathaM bhavAn svabhAvahetuvAdino bauddhasya ziSya iva nivRttaH / 113. vaLI, varNo padArtha jJAna ane vAkayArthajJAnane utpanna karavAmAM kamathI vyApAra kare che ke yugapad vyApAra kare che evA be vikalpa UbhA karI je prazna karavAmAM AvyA tenA uttaramAM paNa ame jaNAvIe chIe ke yaugapapakSa to ame svIkAryo na hAI pratiSiddha che, [ jyAre kamapakSa amane svIkAryuM che. ] te krama paNa Ave che-vaNuM pahelAM padArthanuM jJAna karAve che, pachI vAyArthanuM jJAna karAve che bhATa mImAMsaka - te te vAkyartha padArthapUrvaka ja che ema tame kahyuM gaNAya. yAyika - nA, evuM nathI, padArtha te prameya ja che. te pramANavargamAM paDatuM nathI. vaLI, padArtha ane vAkayArthIne atyaMta bheda nathI ke jethI saMbaMdhagrahaNasApekSa dhUma agninI jema ke saMbaMdhagrahaNanirapekSa rUpa-dIpanI jema te bene pratyAkhya-pratyAyaka ( = gamya-gamaka) bhAva heya vaMzarIramAM ja gamya-gama e zabdone prayoga thato nathI. (arthAta vastu pote ja pitAnI gamya ane gamaka banI zake nahi). Apa svabhAvahetu mAnanArA bauddhanA ziSya jevA kema banI gayA? 114. nanu sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe ca vAkyam / anyacca sAmAnyam , anye ca vizeSAH / yaduktam , "sAmAnyAnyanyathAsiddhevizeSa gamayanti hiM" iti [zlo0 vA0 arthApatti 70] vyatireka eva pratyAyyapratyAyakayoH / 114. bhAda mImAMsaka padArtha sAmAnya che ane vAkyartha vizeSa che, ane sAmAnya judI vastu che ane vize judI vastu che. sAmAnya vizeSa vinA ghaTatuM na hoI vizeSanuM jJAna karAve che. A rIte pratyAya-pratyAyakane bheda che ja. [padArtha pratyAyaka arthAta gamaka che, jyAre vAyAyaM pratyAya arthAta game che.]. 115. ucyate / bADhamastyayamiyAn vyatirekaH / kintu viratavyApAre For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAyArthamAM paryAvasAna pAme che e yAyika mata cakSuSIva zabde dhUmAdivat prameyAt padArthAdagneriva vAkyArthasyAvagamo nAsti / na hi padArthAH prameyIbhUya dhUmavat punaH pramANIbhavitumarhanti / kintu padAnyeva tatpratipAdanadvAreNa vAkyArthapratipattau paryavasyanti / kathamAtmIyameva granyaM na budhyante bhavantaH / vAkyArthamitaye teSAM pravRttau nAntarIyakam / pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam ||iti [zlo0vA0vAkyA0 343] avAntaravyApAro hi na kArakasya pradhAne vyApAre kArakatAM vyAhanti / padAnAM hi dvayI zaktirabhidhAtrI tAtparyazaktizca / tatrAbhidhAtrI zaktireSAM padArtheSu upayuktA, tAtparyazaktizca vAkyArthe paryavasyatIti / 115. neyAyi:-mAnI uttara abhe ApAye chAya. pA3, cha mATI me. 52 jema cakSune vyApAra aTakI gayA pachI dhUma vagere uparathI agni vagerenuM jJAna thAya che, tema zabadane (= pada) vyApAra aTakI gayA pachI prameya padArtha uparathI vAkyarthanuM jJAna thatuM nathI. jema dhUma prameya banI pharI pramANu banavAne lAyaka che tema padArtho prameya banI pharI pramANu banavAne lAyaka nathI. paraMtu pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAkyAthamAM paryavasAna pAme che. tame tamArA pitAnA graMthane ja kema samajatA nathI. tamAro graMtha chejema pAka karavAnI lAkaDAnI pravRttimAM jvAlA avazya hoya che tema vAkayArthajJAna karAvavAnI padanI pravRttimAM padArthapratipAdana avazya hoya che. kArakano avAntara vyApAra tenA pradhAnavyApAramAM tenI kArakatAne hAni pahoMcADatA nathI. padamAM be zakti che-abhidhAtrI zakti ane tAtparyAzakti. padenI abhidhAtrI zakti padArtho jaNAvavAmAM prayojAya che, ane padanI tAtparyazakita vAkayArthamAM paryAvasAna pAme che. 116. bhASyakAro'pi 'padAni svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi' iti vadan abhidhAvyApAra eva zakteH viratimAha, na tAtparyazakteH / abhidhAya nivRttavyApArANi padAni yadarthaparaNi, tatrAnivRttavyApArANyeveti / evaM hi zAbdatA vAkyArthapratyayasya na hAsyate / sarvAtmanA tu viratavyApAre zabde sA'vazya hIyate / zabdAvagatimUlatvAtta zAbdatve zrautratvamapi syAt , zrotrasya pAramparyeNa tanmUlatvAt / zabde vitaravyApAre katamat tatpramANaM yasya vAkyArthapratItiH phalamiti na vidmaH / na pratyakSam , atIndriyatvAdvAkyArthasya / nAnumAnaM 'na cAnumAnameSA ghI:' [zlo0 vA0 vAkyA0 232] ityAdinA granthavistareNa svayameva nirastatvAd / na zabdo, nivRttavyApAratvAt / "sAmAnyAnyanyathAsiddhervizeSaM gamayanti hi" iti nyAyAd arthApattiriti cet , kimidAnImarthApattigamyo dharmaH ? na caitadyaktamiSTaM vA / tadidaM For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padonI abhidhAzaktinI virati pachI paNa temanI tAtparyazakti te kArya kare che e yAyika mata 55. saptamaM pramANamavatarati pArAyaM nAmeti / tacca neSTam / ato na padArthanimittako vAkyArthapratyayaH / 16. 'pade pitA potAnA arthanuM abhidhAna karIne vyApAra karatAM aTakI jAya che ema kahetA zAbarabhASyakAre abhidhA vyApAramAM ja zakitanI virati kahI che (arthAta abhidhAtrI zaktinI ja virati kahI che.) tAtparyazakitanI virati kahI nathI. abhidhAna karIne vyApAra karatA aTakI gayelA pado je arthaparaka hoya che te arthamAM te temane vyApAra aTakI gaye hete nathI ja. Ama vAkayArthajJAnanI zAkhatA cAlI jatI nathI. zabda (56) sarvathA sarvAtmanA vyApAra karato aTakI jato hato te vAkyarthajJAnanI zAbdatA avazya nAza pAmata. zabdanA jJAnamAM tenuM mULa hovAthI vAkyarthajJAnanA zabdamAM zrI nava paNa heya kAraNa ke vAkayAthaMjJAnanuM mULa paraMparAthI zretramAM che. je zabdane vyApAra sarvathA aTakI jatuM hoya te pachI te karyuM pramANa che ke jenuM phaLa vAkyarthajJAna che e ame jANatA nathI. te pratyakSa nathI, kAraNa ke vAkyartha atIndriya che. te anumAna nathI, kAraNa ke "ane A vAyArthajJAna anumAna nathI" vagere graMthavistara dvArA tame pote ja tene nirAsa karyo che. te zabda nathI kAraNa ke zabdane vyApAra te aTakI gayuM che. sAmAnya (= padArtho) vizeSa ( = vAkSArtha) vinA ghaTatA na haI vizenuM jJAna karAve che. e nyAye e pramANe athapatti che ema je tame kahe te ame pUchIe chIe ke A vAkyartha e zuM arthapattigamya dharma che ? ene arthapatti gamya dharma mAnavo yukata paNa nathI ke ISTa paNa nathI [ kAraNa ke tamAre mImAMsakane mate dharma to kevaLa zabdapramANagamya che-vedagamya che]. tethI pariNAme A sAtamuM pArArtha nAmanuM pramANa UtarI Ave che ane te paNa iSTa nathI, [ kAraNa ke tame bhAda mImAMsako cha pramANane ja svIkAre che ] niSkarSa e ke vAkyarthanuM nimitta padArtha nathI. 117. yadapyuktam anvayavyatirekAbhyAM padArthanimittakatvaM vAkyArthasyAvagamyate iti, tatra padArthasaMsargasvabhAvatvAdvAkyArthasya satyaM tatpUrvakatvamiSyate eva, vAkyapratipattestu na tajjanyatvaM, zabdavyApArAnuparamAt / mAnase cApacAre sati padAnAmapi grahaNaM nAstyeva, yataH kSaNAntare samAhitacetAssa vakti 'nAhametadazrauSam anyatra me mADamUta, punarTUri ti | rUtarathA haii paDhAne sUvA tamevAva che , na punaH pRcchet / tasmAta padAnAM grahaNameva tatra vAkyArthAvagame nimittam / 17. vaLI, tame je kahyuM ke atya-vyatireka dvArA vAkayArthInuM padArthanimittaka hevApaNuM anumita thAya che temAM amAre kahevAnuM ke vAkayArtha padArthasaMga svabhAva hoI sAce ja vAkyAAjJAnane padArthapUrvaka ame IcchIe chIe ja, paraMtu vAkayArthajJAnane ame padArtha janya IcchatA nathI, kAraNa ke vAkayArthajJAna vakhate zabdane vyApAra aTakI gayo hato nathI. mAnasa anavadhAna hoya tyAre padanuM paNa grahaNa nathI ja hetuM, kAraNa ke pachInI kSaNe samAhita cittavALA kahe che, "meM A sAMbhaLyuM na hatuM, mAruM citta bIje hatuM, pharI bele." jo mAnasa anavadhAna vakhate padanuM grahaNa teNe kahyuM hota to padenuM smaraNa karI temanA For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 veta azva doDe che e jJAna anumAna pramANathI thAya che . arthane jANI ja leta, pharIthI vakatAne te pade kayA hatA e chata nahi. tethI padonuM grahaNa ja vAkyarthajJAnamAM nimitta che [ padArtho nahi ]. ___118. yadapi 'pazyataH zvetimArUpam' iti tadapi na kiJcit / kiM pratyakSeNa zuklo gaurgacchanna dRzyate ? sa kiM zuklo gauH gacchatIti vAkyasyArtho na bhavati ? pratyakSapratibhAsAt tu pratyakSArthaM evAsauM na vAkyArtha ityucyate / evaM 'zveto'zvo dhAvati' ityAnumAniko'yaM pratyayaH paryate'gniritivat / vAkyazravaNAt tu vinA na vAkyArtho bhavitumarhatItyalaM prasaGgena / 118. 'paDayAM zveta 2gane 5 cha' tyAhi tame ne yu te 59] tu27 cha. zusa gAyane jatI zuM pratyakSa vaDe mANasa nathI dekhate ? [arthAta dekhe che.] te ja artha "zukala gAya jAya che e vAkyane artha zuM nathI banato ? [arthAta bane che. ] pratyakSathI jJAta thatuM hovAthI te pratyakSArtha che, vAkyartha nathI, ema kahevAya che. e ja rIte "veta azva De che' e anumAnapramANuthI thatuM jJAna che, jema "parvata upara agni che' e anumAna pramANuthI thatuM jJAna che tema. vAkyazravaNa vinA vAkyartha ho ogya nathI, eTale tame ApelI Apatti nirarthaka che. 119. tasmAd varNebhya eva kayAcit kalpanayA padavAkyabhAvamupagatebhyaH padArthavAkyArthasaMpratyaya iti yuktam / tasmAt padArthajanyA na bhavati vAkyArthabuddhiriti siddham / anuparatavyApArAd padAd eveyamudbhavati / 19. tethI koI kalpanA dvArA padabhAva ane vAkayabhAvane pAmelA varSothI ja padArtha jJAna ane vAkyAthajJAna thAya che ema mAnavuM yukta che. pariNAme vAkyarthajJAna padArthajanya nathI paraMtu padajanya che e puravAra thayuM. jemane vyApAra aTakI nathI game evA padamAMthI ja vAkyAthajJAna janme che. 120. Aha kayA punaH kalpanayA padavAkyabhAvamupagatA varNAH padArthavAkyArthapratItimAdadhyuriti ? tatrAcAryAstAvadimAM kalpanAmadIdRzan-prathamavarNajJAnaM, tataH saMskAraH, tato dvitIyavarNajJAnaM, tena prathamavarNajJAnajanitena ca saMskAreNa paTutaraH saMskAraH, tatastRtIyavarNajJAnaM, tena prAktanena ca saMskAreNa paTutaraH saMskAraH, evaM yAvadantyavarNajJAnam , antyavarNajJAnAnantaraM tu tataH saMskArAt sakalapUrvavarNaviSayamekasmaraNaM, tenAntyavarNajJAnasya vinazyattA, vinazyadavasthagrahaNasmaraNaviSayIkRto varNasamUhaH padamiti jJAyate / tataH prathamapadajJAnAta saMskAraH, tatastathaiva varNakrameNa dvitIyapadajJAnaM, tena For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNanI padabhAva ane vAkayabhAvane pAmavAnI prakriyA AcAryamate 57 prathamapadajJAnajanmanA ca saMskAreNa paTutaraH saMskAro janyate, punastenaiva krameNa tRtIyapadajJAnaM, tena prAktanena ca saMskAreNa pIvaratarassaMskAro janyate, evaM yAvadantyapadajJAnam / antyapadajJAnAnantaraM tu tena sthavIyasA saMskAreNa sarvapadaviSayamekasmaraNamupajanyate / saMskArasyaivaikatvAt so'yaM smaraNAnubhavaviSayIkRtavarNasamUhaH padam , tathaiva ca smaraNAnubhavaviSayIkRtapadasamUho vAkyamityucyate / tato vAkyArthapratipattiH / saMskArasya ca saMskArAntarakaraNakauzalamavazyameSitavyam , anyathA sarvatra kriyAbhyAso'narthakaH syAditi / 120 bhAda mImAMsaka - kaI kalpanA dvArA padabhAva ane vArthabhAva pAmelA varSo padArthajJAna ane vAkyarthatAna utpanna kare che ? jayaMta-tyA AcAryoe ( = udyotakaravivRtikAra rucikAra vagere naiyAyike e ) A kalpanA dekhAI che - pahelA varNanuM jJAna thAya che, pachI te pahelA varNanA jJAnathI te pahelA varNane saMskAra thAya che, pachI bIjA varNanuM jJAna thAya che, pachI te bIjA varNanA jJAnathI tema ja prathama varNanA jJAnathI utpanna thayelA saMskArathI vadhu paTu saMskAra thAya che, pachI trIjA varNanuM jJAna thAya che, pachI te trIjA varNanA jJAnathI tema ja prAtana saMskArathI vadhAre paTu saMskAra thAya che. A pramANe anya varNanuM jJAna thAya tyAM sudhI cAle che. atyavarNanuM jJAna thayA pachI tarata ja te saMskArathI sakala pUrva varNo viSayaka eka maraNa thAya che. te smaraNa vaDe avajJAnanI vinazyattA ( = vinAza pAmavAnI zarUAta) thAya che. vinAza pAmatA jJAnane ane smaraNane viSaya banelA badhA vargone (arthAta te vinAza pAmatA jJAnane viSaya anya varNa ane smaraNane viSaya badhA pUrva vargone samUha pada che ema jaNAya che pachI prathama padajJAthI saMskAra thAya che pachI varNanA te ja krame dvitIya padanuM jJAna thAya che. pachI te jJAnathI tema ja prathama padathI janmelA saMskArathI vadhAre paTu saMskAra janme che pharI te ja krame trIjA padanuM jJAna thAya che. pachI te jJAnathI tema ja prAkRtana saMskAthI vadhu puSTa saMskAra che Ama atyapadanuM jJAna janme tyAM sudhI cAle che. atyapadanA jJAna pachI pelA puSTa saMskArathI sarvapUrvapadaviSayaka eka smaraNa janme che. saMskAra eka ja hoI, smaraNa-anubhavanA viSaya banelA vargone samUha zakya bane che; A varNone samUha pada kahevAya che. tevI ja rIte padone samUha zakaya bane che; A padano samUha vAkya kahevAya che. te vAkyamAMthI vAyArthajJAna thAya che. saMskAramAM saMskArAntarane janmAvavAnuM kauzala avazya icchavuM joIe. anyathA ekanI eka kriyAne abhyAsa nirarthaka banI jAya. 0 121. ukatra vanti-neyaM pratriyA sAdhvI, jJAnayaTUBsAta | tathA hi-caramapadapratibhAsAnantaraM yathA pUrvapadasmaraNaM, tathA tadaiva saMketasmaraNenApi bhavitavyam / anavagatapadArthasya hi na vAkyArthapratItiH, asmRtasaMketasya ca na padAthapratItiH / yatrApyabhyaste viSaye saMketasmRtirna saMvedyate tatrApyavinAbhAvasmRtiriva balAdasau kalpyate, anavagatapadapadArthasambandhasya nArikeladvIpavAsina ivArthapratyayAbhAvAt / For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryamatamAM doSapradarzana sambandhAnubhavasya ca pUrvavRttatvenedAnIM smaraNamukheneopakAritvAt / tasmAdantyapadajJAnAnantaraM pUrvapadasamayasmaraNayoyugapadutpAdAt jJAnayogapadyam / atha samayasmaraNAnantaraM pUrvapadasmaraNamupeyate tathApi tatsmRtikAle padArthajJAnopajananAt punarapi jJAnayogapadyam / na ca tadA padArthajJAnaM nodetIti zakyate vaktum , avikalatadupajananakAraNasAmagrIsannidhAnAt pratinAyakasya ca tadAnImabhAvAt / padArthajJAnottarakAlaM tarhi pUrvapadasmaraNamastviti cet , evaM tarhi caramapadajJAnapratyastamayAt antyapadarahitaM vAkyaM syAt / antyapadajJAnasya hi saMketasmRtivelAyAM vinazyattA, padArthajJAnavelAyAM vinAza eva yataH / atha bra yAdasaMvedyamAnamapi tadAnImantyapadamastyeveti, svasti tarhi nyAyavistarAya / api ca tadAnImanupalabhyamAnenApi satA kimantyapadena kriyate ? punaravagamo'sya bhaviSyatIti cet , sa kutastyaH ? zrotrasya viramya vyApArAsaMvedanAt , manasazca svAtantryeNa vAhye viSaye sAmarthyAsaMbhavAt , satyapi punaH tadavagame jJAnayogapadyAnapAyAt / api ca pUrvapadararthazUnyatayA zuSkanIrasatanubhirantyapadAnubhavasamanantaraM smRtairapi ko guNaH ? na hi tathAvidhapadasmaraNamarthapratyAyanAGgam / atha sArthakAni prAzci padAni smaryante tahi samayasmaraNapadArthajJAnAdikAryasAMkaryakRtamanekazAkha pratipadaM jJAnayogapadyamApadyate ityasatIyaM kalpanA / 121. mI 21 nayA yi [ nAye pramANe he che. - praThiyA 5252 nathI, kAraNa ke tethI jJAnayaugapadyanI Apatti Ave che. te A pramANe--helA padanA jJAna pachI tarata ja jema pUrvapadonuM smaraNa thAya che tema te ja vakhate saMketanuM smaraNa paNa thavuM ja joIe. padArthanuM jene jJAna na hoya tene vAkyarthanuM jJAna na thAya. ane jene saMketanuM smaraNa na thayuM hoya tene padArthanuM jJAna na thAya. jyAM abhyasta viSayamAM saMtanuM smaraNa saMvedotuM nathI tyAM paNa vyAptismaraNanI jema tene na chUTake kapavAmAM Ave che, kAraNa ke padArtha saMbaMdhanA jJAna vinA nALiyerInA dvIpamAM rahenAra mANasanI jema koIne padArthanuM jJAna thAya nahi. sabaMdhane anubhava te pahelAM thaI gayA heI, atyAre smaraNa dvArA te upakAra kare che. tethI atyapadajJAna pachI tarata ja pUrvapadonuM smaraNa ane saMketasmaraNa bane yugapata utpanna thatAM hoI jJAnanuM yaugapagha AvI paDe che. [ atyapadanA jJAna pachI ] satasmaraNa thAya che ane pachI pUrvapadanuM smaraNa thAya che ema svIkAravAmAM Ave te pUrvapadanA smaraNa vakhate padArthajJAnanI utpatti thaI jatI hoI pharI pAchuM jJAnagapadya thaze, kAraNa ke te vakhate padArtha jJAna utpanna thatuM nathI ema kahevuM zakya nathI. [kema ?] kAraNa ke padArtha jJAnanI utpattinI avikala kAraNasAmagrI (= saMketasmaraNa upakRta padajJAna ) upasithata che ane tenA vidhInI (= pratibaMdhakanI) tyAM upasthiti nathI. padArthajJAna pachI pUrvapadamaraNa thAo ema je kahezo te ema hatAM atyapadajJAna asata pAmI javAthI atyapada rahita vAkya banI For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSonI padabhAva ane vAyabhAvane pAmavAnI prakriyA vyAkhyAtAonA mate pa. jAya. atyapadajJAnanI vinazyattA saMketasmRti vakhate hoya che jethI pArtha jJAna vakhate te te vinAza pAmI gayu hoya che ja. je kahe ke na anubhavAtuM hovA chatAM atyapada tyAre atitva dharAve che ja te tame nyAyazAstrane tilAMjali ApI dIdhI gaNAya. vaLI, te vakhate na anubhavAtuM paNuM astitva dharAvatuM anya pada zuM kare che? tenuM pharIthI jJAna thaze ema je kahe te zenAthI tenuM jJAna thaze ? zretrathI tenuM jJAna nahi thAya kAraNa ke zretrane vyApAra te aTakI gayo hoya che. manathI paNa tenuM jJAna nahi thAya kAraNa ke mananuM svataMtrapaNe bAhya viSayamAM sAmae natha; hoya te paNa, pharIthI tenuM jJAna mAnatAM jJAnayaugapadya dUra nahi thAya. atyapadanA anubhava pachI tarata padArtha rahita hovAthI zuSka nIrasa zarIravALA pUrvapadonA smaraNathI paNa ze lAbha ? [anyapadanA anubhava pachI tarata pUrvapadanuM smaraNa karavAthI paNa ze lAbha che, kAraNa ke te pUrvapade padArtha zUnya hAthI nIrasa zuSka zarIravALA che.] tevA padanuM smaraNa vAkayArthanuM jJAna karAvavAmAM kAraNa nathI. jo kahe ke padArthavALA pUrvapadanuM smaraNa karavAmAM Ave che, te saMketasamayanuM smaraNa, padArthanuM jJAna vagere kAryonA sAMkaryAkRta, aneka zAkhAo vadhu jJAnajyogapadya pratyeka padane sAMbhaLatI vakhate utpanna thAya, mATe A kalpanA kheTI che, [A prakriyA dUSita che.] 122. vyAvyAtAratu ziyAttaramAvakSu: | vana maraghA tAvatuM prathamapdjnyaanumutpdyte / tataH saMketasmaraNam / tena vinazyadavasthena ca padajJAnena svaviSayAvacchedena padArthajJAnamAdhIyate, yatra vAcakAvacchinna vAcyakharUpamavabhAsate / tathAvidhapadArthajJAnAt saMskAraH / tatastathaiva krameNa dvitIyapadajJAnaM, tadanu samayasmaraNam / tena vinazyadavasthena ca dvitIyapadajJAnena tathaiva svAvacchedena svArthajJAnam / tena prathamapadArthajJAnAhitena ca saMskAreNa dRDhatara: saMskAraH / punarvarNakrameNa tRtIyapadajJAnam / punaH saMketasmaraNam / saMketasmRtisahAyena tena vinazyadavasthena svArthe tathaiva svAvacchinnaM jJAnam / tena prAcyena ca saMskAreNa dRDhataraH saMskAraH / evaM tAvadyAvadantyapadajJAnAt svAvacchinnArthapratItiH / tataH pUrvopacitAt mahataH saMskArAdviziSTasarvaviSayamekasmaraNaM, yasya svAbhidhAnAvacchinnAssarve pUrvapadArthA viSayatAM pratipadyante / tasmin smaraNe tathAntyapadArthajJAne'vacchedakatvena prasphuratpadasamUho vAkyam , avacchedyatvena prakAzamAno'rthasamUho vAkyArthaH / evaM smaryamANAnubhUyamAnau padapadArthasamUhI vAkyavAkyArthAvuktau bhavataH / 122. vyAkhyAtAo ( = bhAgyavivaraNakare pravara Adi yAyiko) bIjI prakriyA jaNAve che. varNAnupUvarUpe prathamapadanuM jJAna thAya che pachI saMketanuM smaraNa thAya che. [saMketasmaraNa vakhate peluM padajJAna vinazyata avasthAmAM hoya che). te saMketasmaraNa sahitanuM vinazyata avasthAvALuM padajJAna padanA pitAnA vAgyarUpa padArthanuM jJAna utpanna kare che, je jJAnamAM vAcaka padathI viziSTa vAcanuM svarUpa prakAze che tevA padArthajJAnamAMthI saMskAra thAya che. pachI te ja tame bIjA padanuM jJAna thAya che, pachI saMketanuM smaraNa thAya che te saMketasmaraNa For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAtAone matamAM doSapradarzana sahitanuM vinazyata avasthAvALuM bIjA padanuM jJAna te ja rIte te padathI viziSTa padArthanuM jJAna utpanna kare che te padArthajJAnathI tema ja prathama padArthajJAne pADelA saMskArathI daDhatara saMskAra utpanna thAya che. vaLI, varNakrame trIjA padanuM jJAna thAya che, pachI saMketasmaraNa thAya che ane saMketasmaraNanI sahAya pAmelA te vinazyata avasthA vALA padajJAnathI te ja rIte te parathI viziSTa padArthanuM jJAna thAya che. te padArthajJAnathI tema ja pUrvanA saMskArathI daDhatara saMskAra utpanna thAya che. A rIte jyAM sudhI abhyapadajJAnathI abhyapadaviziSTa anya padArthanuM jJAna na thAya tyAM sudhI cAle che. pachI [ arthAta atyapadanA arthanuM jJAna thayA pachI ] pahelethI upacita thayelA mahAsaMskAramAMthI viziSTa sarva viSayanuM (= padArthonuM ) eka smaraNa thAya che, pitapotAnA padathI viziSTa sarve pUrva padArtho A smaraNanA viSaya bane che. te smaraNamAM tathA anya padArthajJAnamAM avachedaka ( = vAcaka) tarIke prakAzato badhA padone samUha vAya che ane avadya ( = vAya) tarIke prakAzato padArthone samUha vAyA che. Ama smaraNa karAta ane anubhavAto padasamUha ane padArtha samUha kAmathI vAkya ane vAkayAtha che ema Ape (vyAkhyAtAe) kahyuM che. 123. etadapi na vicArakSamam / antyapadArthapratItisamaye tadavacchedakatayA pratibhAsamAna padaM tatpratItau tAvat kAraNamiti nAtra vimatiH / svayaM ca pratibhAsamAnatvAt karmApi bhavatyeva / tasya tadAnIM karmatve kAraNaM cintyam / na zrotraM tAvat kAraNam , antyapadapratItyanantarameva tadvayApArasya viratatvAd , viramya ca punarvyApriyamANatvAnupapatteH / manastu bAhye viSaye svAtantryeNa pravartitumasamartham / tatpravRttau sarvANyeva prathamapadAt prabhati padAni mAnasavyavasAyagocaraNi bhavantu / kiM smaryamANatvamanyeSAmucyate / 123. A paNa vicAra karatAM TakI zakatuM nathI. anya padArthane jJAna vakhate tenA avacchedaka ( = vAcaka) tarIke prakAzanuM (anya) pada te jJAnamAM kAraNa che e vize ahIM matabheda nathI. te pada pote prakAzanuM hAI kama paNa bane che ja. tenA A karmapaNAnuM kAraNa karyuM che e vicAravuM joIe. zretra kAraNa nathI, kAraNa ke anya padanA jJAna pachI tarata ja zretrane vyApAra aTakI gaye hoya che, aTakIne pharIthI e vyApAra kare e ghaTatuM nathI. mana svataMtrapaNe bAhya viSayamAM pravartavA samartha nathI. mane anya padamAM pravRtta thatuM hoya te prathama padathI mAMDI badhAM ja pade mAnasa vyavasAyane viSaya bane, zA mATe bIjAM padene smRtine viSaya kahe che ? 124. atha tadantyapadamarthe ivAtmanyapi tadavacchedakatvapratipatteH karaNatvaM pratipatsyata iti manyase, tadayuktam , svapratIto tasya karmatvAt / na caikasyAmeva kriyAyAM tadeva karma karaNaM ca bhavitumarhati / vistaratazcAyaM vAcakAvacchinnavAcyapratibhAsaH pratyakSalakSaNe pratikSipta ityalaM punastadvimardaina / For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyarthazAtpattinI prakriyA bAbate zaMkarasvAmIne mata 61 124. je anya pada arthanuM (= arthajJAnanuM ) karaNa che tema pitAnuM (= pitAnA jJAnenuM) paNa kaNa che, kAraNa ke te anya pada arthanA avachedaka (vAcaka) tarIke jJAta thAya che ema je tame mAnaze te te paNa barAbara nathI kAraNa ke pitAnA jJAnamAM te tenuM karma paNa che ane eka ja kriyAmAM tenI te ja vastu karma ane karaNa bane banavAne yogya nathI. A vAcakArikana vaccenA pratibhAsane pratikSepa ame pratyakSalakSaNa prasaMge karyo che, eTale pharIthI tenuM khaMDana karavuM jarUrI nathI. 125. kapara gAduM vrathama drajJAnam aa tataH saMtaramALar6 / tata: pArthajJAnam | padArthajJAnAt padajJAnasya vinazyattA / vinazyadavasthapadajJAnamapekSamANaM zrotraM prathamapadAvacchedena dvitIyapade jJAnamAdadhAti / dvitIyapadajJAnAnantaraM punaH sambandhasmaraNam / tataH padArthajJAnam / tena dvitIyapadajJAnasya vinazyattA / vinazyadavasthapadajJAnasahAyAt zrotrAta tathaiva tadavacchedenottarottarapadajJAnaM tAvadyAvadantyapadajJAnamiti / tajjJAnA. nattara 2 grAnayAtrA nAtra pUrvamaLamuvyukate taH4zya vinArAptitpdjnyaankRtaavcchedmhimnaiv siddhatvAta / tasya hiM phalamantyapadAvagamasamaye sakalapUrvapadopasthApanam / tacca vinazyadavasthapUrvapUrvapadajJAnakRtottarottarapadAnurAgavalAdeva labdhamiti kiM tatsmaraNena ? tadabhAvAcca nAtra jJAnayogapadyAdicodyAvasaraH samasti / yathopadarzitAntyapadajJAnameva ca vAkyArthajJAnamiti na caritArthatvamasyAnyatra ityevaM vAkyAdeva vAkyArthapratyayaH setsyati, na padArthebhya iti / 125. vaLI bIje kaI kahe che - prathama padajJAna thAya che, pachI saMketasmaraNa thAya che, pachI padArtha jJAna thAya che. padArthajJAnathI padajJAnanI vinazyattA (= vinazyan avasthA) thAya che. vinazyan avasthAvALA padajJAnanI sahAyathI zretra prathama padanA avacheda (= uparAga) pUrvaka dinIya padanuM jJAna utpanna kare che. dvitIya padanA jJAna pachI pharI saMketasmaraNa thAya che pachI dvitIya padanA arthanuM jJAna thAya che. A padArthajJAnathI dvitIya padanA jJAnanI vinazyatta thAya che. vinazyata avasthAvALA, A dvitIya padanA jJAnanI sahAyathI zretra te ja pramANe dvitIya padanA avaccheda uparAga) pUrvaka tRtIya padanuM jJAna utpanna kare che, ane e ja pramANe te te padanA avacheda (uparAga) pUrvaka uttarottara padanuM jJAna thatuM rahe che jyAM sudhI aMtya padanuM jJAna na thAya tyAM sudhI. aMtya padanA jJAna pachI, jema pahelA jaNAvelI prakriyAmAM pUrva padonA smaraNanI AvazyakatA che tema ahIM pUrvapadenA smaraNanI AvazyakatA nathI, kAraNa ke pUrva paDhanA smaraNanuM phaLa te vinAzadazA panna pUrva pUrva padajJAne karelA uttara uttara padanA avacheda (= uparAga)nA mahimAthI ja siddha thaI jAya che. pUrva padene smaraNanuM phaLa che aMtya padane jJAnanA samaye sakala pUrvapadanuM upasthApana, ane te phaLa vinazya avasthAvALA pUrva pUrva padajJAne karelA uttara uttara padanA anurAganA (=uparAganA) baLe ja prApta thaI gayuM che, to pachI pUrvapadenA smaraNAnI zI jarUra ? For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 zaMkarasvAmInA matamAM doSapradarzana smaraNane abhAva hovAthI ahIM jJAnayogapadyanI Apattine avakAza rahetuM nathI. darzAvyA pramANe aMtyapadajJAna ja vAkyAthajJAna che, eTale atyapadajJAnanI caritArthatA anyatra nathI, pariNAme Ama vAkayamAMthI ja vAkyarthanuM jJAna siddha thAya che. 126. iyamapi na niravadyA kalpanetyapare, prathamapadoparAgapUrvakadvitIyapadajJAnopajananAnupapatteH / prathamapadajJAnAntaraM sambandhasmaraNam / tenaiva tasya vinazyattA / padArthapratipattikAle ca padajJAnaM vinaSTameva / vinazyadavasthA buddhirbuddhyantaravirodhinIti sAmAnyena zravaNAt / 126. A kalpanA paNa nirdoSa nathI ema bIjA kahe che, kAraNa ke prathama pade karelA uparAga pUrvaka ditIya padanA jJAnanI utpatti ghaTatI nathI. prathama padanA jJAna pachI saMketasaMbaMdhanI smRti thAya che. saMbaMdha smaraNathI ja prathamapadanuM jJAna vinazya avasthAvALuM bane che. padArthajJAnakALe padajJAna nAza pAmI gayuM hoya che ja, kAraNuM ke vinaya avasthAvALa jJAna bIjA jJAnanuM virodhI che e te sAmAnyapaNe saMbhaLAtI vAta che. 127. gaNa trayAta kAryamUtayA guNyA vArasUtA zuddhiti , 7 buddhimAtreNa buddhimAtramiti, etadayuktam , vizeSa pramANAbhAvAt / 127. AnA uttaramAM tame kahezo ke kAryabhUta buddhi vaDe kAraNabhUta buddhine virodha thAya, paraMtu buddhimAtra vaDe buddhimAtrane virodha na thAya. tamAru A kahevuM paNa barAbara nathI, kAraNa ke [badhI buddhinI bAbatamAM evuM nathI ke eka buddhi bIjI buddhine virodha kare che, paraMtu kevaLa kAryabhUta buddhi ja kAraNabhUta buddhine ja virodha kare che evA] vizeSamAM pramANane abhAva che 128. gamyAkhyApi tra kAryazALamUtaroreva yuthomaivatu vavighAtabhaavH, tathApi padajJAnaM saMskAra iva samayasmRteH kAraNameva, saMskAreNeva tenApi vinA tadanutpAdAt / saMskAraprabodhe tasya vyApAra iti cet, tenApi dvAreNa yat kAraNaM tatkAraNameva / tadiha padajJAnaM, samayasmaraNaM, padArthajJAnamiti trINi jJAnAni yugapadavatiSThante iti paraH pramAdaH / | 128. tame kahelI vAta mAnIne paNa ame kahIe chIe ke, bhale kAryabhUta buddhi ane kAraNabhUta buddhi vacce ja vadhya-ghAtaka bhAva che, to paNa jema saMskAra samayaskRtinuM kAraNa che tema padajJAna paNa samayamRtinuM kAraNa che ja, kAraNa ke jema saMskAra vinA samaya smRti utpanna thatI nathI tema padajJAna vinA paNa samayasmRti utpanna thatI nathI. jo kahe ke saMskAra jagADavAmAM padajJAnane vyApAra che te ame kahIzuM ke saMskAro dvArA samayaskRtinuM je kAraNa che te kAraNa to che ja. tethI ahIM padajJAna, samayamaraNa ane padArthajJAna ema traNa jJAne yugapa6 astitva dharAve che. A to moTo pramAda-moTI bhUlakahevAya. [ jyAre padArthadAna thAya che tyAre vinazya avasthAvALA padajJAnanuM astitva te For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkarasvAmInA matamAM doSapradarzana tame svIkAryuM che ane saMketasmaraNanI sattA paNa te vakhate tame svIkArI che kAraNa ke padArtha jJAnettara kSaNe tene nAza thAya che. ] 129. api ca padajJAnamupajAyamAnaM varNakrameNa jAyate, na sahasaiva, niraMzapadavAdasya vyudastatvAt / tatra ca dvitrANi tricaturANi paJcaSANi vAkSarANi krameNa grahISyante / tadviSayA hi kramabhAvinya upajananApAyadharmikA buddhayaH / anAntare vinazyadavasthamAdyapadajJAnamAsiSyate, taduparAgeNa dvitIyapadajJAnamutpatsyate iti durAzaiveyam / ___129. M, SA- yatu jJAna vayame utpanna yAya cha, sasA 0 payatu nathI, kAraNa ke pada niraMza che e vAdanuM nirAkaraNa ame karI dIdhuM che. ane tyAM besaNuM, traNacAra ke pAMcacha akSara kramathI ja gRhIta thaze. pariNAme temane viSaya karanArI utpAdavyaya dharmovALI buddhio kamathI thaze. [Ama vaNakame dvitIya padanuM jJAna thaze], daramyAna vinayata avasthAvALuM prathamapadanuM rUAna nAza pAmaze, eTale prathamapadAnanA uparAgathI ditIya padanuM jJAna thaze ema mAnavuM e te durazA ja che. 130. api ca vyavahitoccAritebhyo'pi padebhyo vAkyArthapratyayo dRzyate / yatrAnekakAryaparyAlocanavyagrahRdayaH svAmI re kandalaka !' ityuktvA kAryAntaraM saMvidhAya 'turagaM' iti vadati / punaH prayojanAntarAya vyavahRtya 'kalpitaparyANam' itpapi vakti / punaranyata kimapi kRtvA bravIti 'Anaya' iti / tatra 're kandalaka ! kalpitaparyANamazvamAnaya' iti vAkyArthAvagamo bhavati / bhavanmate cAsau durupapAdaH, padAnurAgasya tatrAsambhavAt , pUrvapadasmaraNasya cAnabhyupagamAt / 130. vaLI, samayanA vyavadhAnavALAM uccArAyelAM padethI vAkyarthanuM jJAna thatuM jaNAya che. aneka kAmanI paryAlacanA karavAmAM vyagra cittavALo zeTha "re kanvalaka' ema belI, bIju kAma pUruM karI, ghoDA upara ema bole che. vaLI, bIjA kAma mATe vyavahAra patAvI palANa mUkI' eTaluM te bole che. pachI bIju kaMIka kAma karIne te kahe che 'lAva." tyAM che kalaka ! gheDA upara palANa mUkIne lAva" evuM vAkyarthanuM jJAna thAya che. ApanA matamAM te A ghaTavuM muzkela che, kAraNa ke padane anurAga tyAM saMbhava nathI ane pUrva panuM smaraNa te tame svIkAyuM nathI. - 131. kiJca na pravaramatAnusAriNAmiva bhavatAM vizeSaNaviziSTavizeSyabuddhiSu vizeSaNavizeSye dve vastunI Alambanam , api tu vizeSyamAtram , upAyamedAdeva pratItyatizaya iti / tasmin ca satyapi pUrvapadAnurAge tatpratibhAsAbhAvAt zuddhameva dvitIyapadajJAnaM saMpannamiti kiM tadanurAgeNa ? atazcayamanupapannA kalpanA, yato dvitIyapadasya svArthe zuddhasyaiva saMketagrahaNaM vRttaM yadA kacit prathamaM prayuktamAsIt, For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fy zaMkarasvAmInA matamAM doSapradarzana adhunA tu tatpadaM padAntaroparaktaM sajAtamiti tAdRzasyAgRhItasambandhatvAdarthapratipattihetutvaM na syAdityAstAmapUrvamidaM zaGkarasvAminaH pANDityam / _131. uparAMta, pravaramatanA anuyAyIonA matanI jema ApanA matamAM vizeSaNaviziSTa vizeSyanI buddhiomAM vizeSaNa ane vizeSya be vastuo AlaMbana ( = viSaya) nathI, paraMtu kevaLa vizeSa AlaMbana che; bIju upAyabhede ja (arthAta viSayabhede nahi) jJAnamAM atizaya Ave che. tethI pUrva padane uparAga hovA chatAM jJAnamAM te uparAgane pratibhAsa na hovAthI dvitIya padanuM jJAna zuddha ja banI rahe, to pachI uparAganI jarUra zI ? e kAraNe A kalpanA ghaTatI nathI, kAraNa ke jyAre kyAreka sauprathama ditIya pada prayojAyuM tyAre zuddha ja dvitIya padanuM svArthamAM saMketagrahaNa thayeluM, atyAre te pada padAntarathI uparakta banyuM che, eTale tevA (= padAntarathI uparakta) padano te saMketa saMbaMdha gRhIta thaye ja nathI, pariNAme padAntaraparakata pada padArthanA jJAnanuM kAraNa nahi bane, mATe A carcA have rahevA de. [ nyAyabhASyaTIkAnA lekhaka] zaMkarasvAmInuM A to apUrva pAMDitya che. 132. zAhe thIma: sarvA 4 sopA: tAMtrikavitA: vAhanA nI sAdhIyasyazceta, tadA AtmIyA kAcana nirdoSA sAdhvI kalpanA nivedyatAm / ucyate / na vayamAtmIyAmabhinavAM kAmapi kalpanAmutpAdayituM kSamAH / na hIyaM kavibhiH pUrva radRSTA sUkSmadarzibhiH / zaktA tRNamapiM draSTuM matirmama tapasvinI / / kastarhi vidvanmatitarkaNIya granthopabandhe tava dohado'yam / na dohadaH paryanuyogabhUbhiH parazAdaja na tadgha zata: || rAjJA tu gahvare'sminnazabdake vandhane vinihato'ham / grantharacanAvinodAdiha hi mayA vAsarA gamitAH / / 132, koI jayaMtane kahe che--je anya yAcikee karelI A badhI kalpanAo sadeSa heI sArI na hoya te tamArI potAnI koI nirdoSa kalpanA jaNAvo. jayaMta--Ane uttara ame ApIe chIe ame amArI koI abhinava kalpanA utpanna karavA samartha nathI. pUrvenA sUkSmadazI kavioe na dekhI hoya evI kalpanAne tRNamAtra dekhavA mArI bicArI buddhi zaktimAna nathI. praznate pachI vidvAnanI buddhinA takane viharavA mATe yogya e A grantha racavAne tamAre A dehada zA mATe ? jayaMtane uttara-dehada e paryAnuyoganI bhUmi nathI. (arthAta dehada prazna karavAne ke For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayArthabaMdhane krama TIkA thavAne pAtra nathI) pArakAnA upadezathI te zAMta thato nathI rAjA [ zaMkaravarmAe ] A ekAMta guphAmAM zabdarahita baMdhanamAM mane nAMkhyA hatA. graMtharacanA dvArA prApta vinedamAM- sukhamAM-meM ahIM divaso pasAra karyA. 133. tathApi vaLuMbhyo vAyArthaghatAMtipitti | | cirAtikrAntatvamacirAtikrAntatvaM vA na smRtikAraNam / saMskArakaraNakaM hi smaraNaM bhavati / tacca sadyaH pralIne cirapralIne vA na viziSyate ityevaM pUrveSAM padAnAM ciratirohitAnAmapi vyavahitoccAritAnAmapi saMskArAt smaraNaM bhaviSyati / antyapadasyAnubhUyamAnatvopagame jJAnayogapadyAdipramAdaprasaGga iti varamantyapadamapi smaryamANamastu / smRtyArUDhAnyeva sarvapadAni vAkyArthamavagamayiSyanti / 133. tema chatAM varSomAMthI vAkyarthanuM jJAna kevI rIte thAya che te mAre kahevuM joIe. huM kahuM chuM. cirAtikrAnta vastu ke acitikAnta vastu smRtinuM kAraNa nathI. saMskAra smRtinuM kAraNa che. saMskAra tAjI ja nAza pAmelI vastunA heya ke ghaNuM samaya pahelAM nAza pAmelI vastunA hoya saMskAramAM koI vizeSa tenAthI thatA nathI. eTale, pUrva pade ciratirahita hoya ke vyavahiteccarita hoya te paNa te padonA saMskArathI smaraNa thaze. anya padane anubhavAtuM mAnatAM jJAnayogapadyanA dezanI Apatti Avaze, eTale vadhu sAruM te e che ke anya pada paNa smaraNane viSaya che. smRtine viSaya banelAM sava pado vAkyarthanuM jJAna karAvaze. 134. tatra vaidya kalpanA - vatrAmeLa tAvat prathamayjJAnam | tA: saMtasmrnnN saMskArazca yugapadbhavataH / jJAnayohi yaugapadyaM zAstre pratiSiddhaM, na saMskArajJAnayoH / tataH padArthajJAnam / tenApi saMskAraH / punarvarNakrameNa dvitIyapadajJAnam / tataH saMketasmaraNam / pUrvasaMskArasahitena ca tena paTutaraH sNskaarH| punaH pUrvavarNakrameNa tRtIya padajJAnaM, * saMketasmaraNaM, pUrvasaMskArApekSaH paTutaraH saMskAra ityevaM padajJAnajanite pIvare saMskAre padArthajJAnajanite ca tAdRzi saMskAre sthite'ntyapadArthajJAnAnantaraM padasaMskArAt sarvapadaviSayasmRtiH, padArthasaMskArAcca padArthaviSayA smRtiriti saMskArakramAt krameNa dve smRtI bhavataH / tatraikasyAM smRtAvupArUDhaH padasamUhA vAkyam , itarasyAmupArUDhaH padArthasamUho vAkyArthaH / 134. tyAM A kalpanA che -vakame prathamapanuM jJAna thAya che. pachI saMketanuM smaraNa thAya che ane [ prathamapadajJAnathI ] saMskAra paDe che-A banne yugapata thAya che. be jJAnanuM vigapadya zAstramAM pratiSiddha che, jJAna ane saMskAranuM yaugapadya pratiSiddha nathI. pachI padArthanuM jJAna thAya che, padArthajJAnathI paNa saMskAra paDe che. pharI varNakrame dvitIya padanuM jJAna thAya che. pachI saMketanuM smaraNa thAya che ane pUrvasaMskAra sahita te dvitIyapadanuM jJAna vadhu pa, For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhadha smRtimUlaka chatAM pramANu saMskAra utpanna kare che. pharI varName tRtIya padanuM jJAna thAya che, pachI saMketasmaraNa thAya che ane pUrva saMskAranI sahAyathI tRtIya padanuM jJAna vadhu paTu saMskAra utpanna kare che. Ama padajJAna janita puSTa saMskAra ane padArtha jJAnajanita te ja puSTa saMskAra hatAM aMtyapadAthajJAna pachI padanA saMskArathI badhA pade viSayaka smRti thAya che ane padArthonA saMskArathI badhA padAtha viSayaka smRti thAya che, Ama saMskArame kramathI be smRti thAya che. tyAM eka smRtimAM upArUDha ( = pratibhAsita) padasamUha vAkya che ane bIjI smRtimAM upArUDha padArthasamUha vAkathArtha che. 135. nanu mRterajhamALavApramANamAnI vAvayApratipasi: maiva, tatharsmbndhgrhnnaat / yatra hyanyathAsambandhagrahaNam , anyathA ca pratipattiH, tatrAyaM doSaH / yathA dhUme gRhItasambandhe nIhArAhanAnumitau / iha tu kramavartinAM varNAnAmanyathA pratItyasambhavAd yathaiva vyutpattistathaiva pratItiriti na kiJcidavadyam / aciranivRttAnubhavasamanantarabhAvinI ca smRtiranubhavAyate / 135. zaMkAkAra-skRti apramANa hoI, vAkyarthanuM jJAna apramANu banI jaze. jaya ta-nA, evuM nathI, kAraNa ke [ saMketagrahaNakALe = vyutpattikALa] je saMbaMdha grahaNa karyo hato tevA ja saMbaMdhanI maraNapratIti atyAre (= vyavahAramALa) thAya che, (arthAta jemanI vacce saMbaMdha saMketakALe karyo hate temanI ja vaccenA saMbaMdhanI pratIti smaraNathI atyAre vyavahArakALe thAya che). jyAM saMbadhanuM grahaNa anyathA karyuM hoya ane pratAti anyathA thAya tyAM A doSa lAge. udAharaNartha, dhUmamAM vyAptisaMbaMdhanuM grahaNa thayuM hovA chatAM nahAra uparathI agninuM karavAmAM AvatuM anumAna. ahIM te kamavatI varNonI anyathA pratIti asaMbhavita che, arthAta 'kamala padanA varSe je kramamAM saMketakALe anubhavyA hoya tenAthI judA kAmamAM te vyavahArakALe smaraNamAM Ave e asaMbhavita che.) tethI jevI vyutpatti che tevI ja pratIti che, [arthAta je padanI sAthe je ane saMbaMdha saMketakALe rahyo hate te padamAMthI ja te ja arthanI pratIti vyavahArakALe thAya che.] eTale, koI deSa nathI. Asanna kALe arthAta taddana najIkanA kALe utpatti pAmelA anubhava pachI tarata ja thanArI smRti anubhavanA jevI ja gaNAya. 136. atha vA kRtaM smaraNakalpanayA / antyapadArthajJAnAnantaraM sakalapadapadArthaviSayo mAnaso'nuvyavasAyaH zatAdipratyayasthAnIyo bhaviSyati / tadupArUDhAni padAni vAkyaM, tadupArUDhazca padArthoM vAkyArthaH / tathAvidhazca mAnaso'nuvyavasAyaH sakalalokasAkSitvAdapratyAkhyeyaH / 136. athavA, smaraNanI kalapanA karavAnI koI jarUra nathI. anya padArthanA jJAna pachI tarata ja badhA ja pada ane padArtho viSayaka mAnasa anuvyavasAya, so vagere saMkhyAonA jJAna jeva, thaze. te mAnasa anuvyavasAyamAM upArUDha pado vAkya che, ane te mAnasaanuvya For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaraNArUDha pAsamUha vAkya ane padAtha samUha vAkyAthe ka7 vasAyamAM upArUDha padArtho vAkyA che. te prakArane mAnasa anuvyavasAya badhA nene anubhavAte heI apratyAkhyaya che. __137. nanvantyapadArthajJAnAnantaraM kiM pUrvapadatadarthaviSayena smaraNenAnuvyavasAyena vA ? antyapadArthazcej jJAtaH, samAptaM kartavyaM, kimanyadavaziSTaM yat smaraNena anuvyavasAyena vA kariSyate ? ekAkAro hi vAkyavAkyArthapratyayaH pratyAtmavedanIyo na zakyo'pahrotum / na cAsau smaraNAdanuvyavasAyAdvA vinA sampadyate ityasti tadupayogaH / itthaM smaraNArUDhaM saMkalanAjJAnaviSayIbhUtaM vedaM padanikurumba vAkyaM, tathAvidhazcaiSa vAkyArthaH / 137. zaMkAkAra-anya padanA arthanA jJAna pachI pUrvapadonA ane temanA arthonA smaraNanuM ke anuvyavasAyanuM zuM prajana ? jo anya padane artha jaNAI gayo te katavya pUruM thayuM. bIjuM zuM karavAnuM bAkI che ke jene smaraNa ke anuvyavasAya kare ? jayaMta - vAkyajJAna ekAkAra che ane vAkSArtha jJAna paNa ekAkAra che e kone anubhava che, je anubhavane pratiSedha kare zakya nathI. ane te ekAkAra smaraNa vinA ke anuvyavasAya vinA thatuM nathI, eTale smaraNa ke anuvyavasAyane upayogI che. Ama smaraNamAM ArUDha thayele ke saMkalanArAne viSaya karelo A padasamUha vAkaya che ane evo ja A padArtha samUha vAkSArtha che. 138. nanuM mA mUt voTo vAyaro vAcavAH | mA ca bhUtAmimau vAkyavAkyArthI bhAgavarjitau // varNA eva bhavantvete vAcakAH kenacit pathA / padaM varNasamUho'stu vAkyaM ca padasaMhatiH // bhavantu . bhavadAkhyAtAH padavAkyAdikalpanAH / padArthAnAM tu saMsarge mArgaH kaH iti kathyatAm // asaMsRSTA hi 'gaurazvaH puruSo hasti' iti padArthA na vAkyArthabhAvamadhirohanti / antyapadArthajJAnAnantarabhAvinA hi smaraNena vA'nuvyavasAyena vA viSayIkriyamANAste yathA'vagatA eva viSayIkriyante / saMsargAvagamastu kutastya iti cintyam / 138. zaMkAkAra-parapheTa ke vAkyasphoTa vAcaka na che. A vAkya bhAgavajita (= niravayava ) na ho ane A vAkyartha paNa bhAgavajita na che. A varSe ja koIka mArga thI (=rItathI ) vAcaka che varNa samUha pada che ane padasamUha vAkya che. Ape jaNAvelI padanI vAkyano vagere kalpanAo che. paraMtu padArthone saMsarga kayA mArge thaze e tame kahe. saMsargasaMbaMdha na dharAvatA gAya azva puruSa hAthI' e padArtho vAkayArthabhAvane pAmatA nathI. atyapadanA arthane jJAna pachI tarata thatA smaraNathI ke anuvyavasAyathI gRhIta For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pArthAnA anyatu (ga) zAna vI zate thAya cha ? thatA padArtho pUrve jevA jJAta thayA che tevA ja gRhIta thAya che. tenA saMsarga saMbaMdhanuM jJAna kayAMthI thAya che e vicAravuM joIe. 139. ucyate / astyatra vivAdaH / keciMdAcakSate anvitA eva padArthAH padairabhidhIyante, anyathA padAnAM vAkyatvAyogAditi / anye manyante zuddhAnAmeva padArthAnAM padairabhidhAnaM, te tu tathA'bhihitAH santaH parasparamAkAGkSAsannidhiyogyatvaparyAlocanayA saMsargamadhigamayantIti / ... tatredaM vicAryam -vyutpattirbalIyasI, na hi zabdo'rthamavagamayati vyutpattimantareNa, vyutpattizca kiM vAkyasya vAkyArthe padasya vA padArthe iti ? yadi vAkyasya vAkyArthe vyutpattiH, tadanvitAbhidhAnam ; padasya padArthe vyutpattau abhihitAnvaya iti / ____139. yata-same uttara ApAye choya. hI vivAda cha, mata . mA kahe che ke paraspara anvita ( = saMsRSTa) ja padArtho pade vaDe abhihita thAya che, anyathA pade vAkyapaNuM pAme nahi. paraMtu bIjA mAne che ke pade zuddha (= ananvita) padArthonuM abhidhAna kare che paNa pachI te rIte abhihita thayelA padArtho parasparanI AkAMkSA, yogyatA ane sannidhinI paryAcanA dvArA saMsarganuM jJAna karAve che tyAM A vicAravuM joIe ke-vyutpatti (= satasaMbaMdhajJAna) baLavAna che, kAraNa ke vyutpattinirapekSa zabda arthanuM jJAna karAvate nathI vyutpatti zuM vAkyanI vAkyarthamAM che ke padanI padArthamAM che ? je vAkyanI vAkayArthamAM vyutpatti hoya te anvitAbhidhAna thAya, je padanI padArthamAM vyutpatti hoya to abhihitAnvaya thAya. 140. kiM tAvat prAptam ? abhihitAnvaya iti, padArthapratipattipUrvakatvAdvAkyArthapratipatteH / na hyanavagatapadArthasya vAkyArthasampratyayo dRzyate padArthapravibhAgazca gamyate'sya padasya jAtirartho'sya dravyamasya guNo'sya kriyeti / sa caivamavakalpate, yadi tAvat so'rthaH padairabhidhIyate / padAntarArthoparakte tu tasminnabhidhIyamAne tadartheyattaiva nAvadhAryate, kadambAkArArthapratIteH / AvApodvApAbhyAM tadavadhAraNamiti cet , maivam , AvApodvApaparIkSAvasare'pi kadambapratItyanapAyAt / nahyevameva kiJcidvAkyamanvitAbhidhAyipadagrathitam , anyatra tu zuddha eva padAnAmarthaH, kintu sarvatra kadambakarUpAdupAyAt kadambakarUpamupeyaM pratIyate iti duravagamaH padArthavibhAgaH / tatazca padArthAnAmanapekSaNe gAmAnayeti vAkyAdazvAnayananiyogaH pratIyeta. gAM badhAneti vAkyAt azvabandhananiyogaH pratIyeta / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhihitAnvayavAdanuM varNana 140. abhihitAnvayavAdI-te prApta zuM thayuM ? abhihitAnvaya, kAraNa ke vAkayAthajJAna padArthajJAnapUrvaka che. padArtho ajJAta hoya tyAre vAkyarthanuM jJAna thatuM dekhyuM nathI. vaLI, padArtho ajJAta hoya te padArthone vibhAga paNa jJAta thAya nahi, jemake A padane artha jAti che, A padane atha dravya che, A padane artha guNa che, A padane artha kriyA che. je te artha padathI abhihita thato hoya to ja te padArthavibhAga A pramANe ghaTe. je padAntaranA arthathI uparakta ( = saMsRSTa, anvita) arthanuM abhidhAna pada karatuM hoya te te padanA arthanI iyattAne nizcaya na thAya, kAraNa ke temAM te samUhAkAra arthanI pratIti thAya che. je kahevAmAM Ave ke AvA-udgApa dvArA padanA arthanI iyattAne nizcaya thaze te ame jaNAvIe chIe ke nA, evuM nahi bane kAraNa ke AvApa-udvIpa dvArA parIkSA karatI vakhate paNa sAmUhika arthanI pratIti haTatI nathI. evuM nathI ke vAkayamAM rahelA pade anvita arthonuM abhidhAna kare che ane anyatra (vAkya bahAra) pade zuddha ( = anAnvita) arthonuM abhidhAna kare che, paraMtu sarvatra padasamUharUpa upAya dvArA artha samUharUpa upeyanuM jJAna thAya che, eTale padArthane vibhAga jANo kaThaNa che. pariNAme, vAkyAne padArthonI apekSA na hetAM "gAya lAva" e vAkayamathI azvane lAvavAnI AjJAnuM jJAna thAya ane gAya bAMdha' e vAkayamAMthI azvane bAMdhavAnI AjJAnuM jJAna thAya. 111. vekyate tu pAnAmartha: / soDAmA rUyAniti niyatoDavadhAyitvyH / tadavadhAraNaM zuddhAbhidhAyiSu padeSvavakalpate / tasmAt padapadArthayorautpattikaH sambandha iSyate / vRddhavyavahAreSu ca vAkyAdapi bhavantI vyutpattiH padaparyantA bhavati, itarathA hi prativAkyaM vyutpattirapekSyate, sA cAnantyAd durupapAdeti zabdavyavahArocchedaH syAt / dRzyate ca padArthavidAmabhinavakavizlokAdapi vAkyArthapratItiH / sA padatadarthavyutpattyA'vakalpate / vAkyavAkyArthayostu vyutpattAvapekSamANAyAM sA na syAdeva / tasmAnnAnvitAbhidhAnam / 141. kharekhara te vAkyartha padanA arthonI apekSA rAkhe che ja vAkyotha vaDe apekSA rakhAte padArtha "ATale che' ema cokkasa nakakI thavo joIe ja. zuddha ( = anAnvita ) arthonuM abhidhAna karatA padomAM ja e nizcaya ghaTe che. tethI, pada-padArtha be vacce nitya saMbaMdha IcchavAmAM AvyuM che. vaDIlanAM vyavahAramAM vAkyamAMthI paNa thatI vyutpatti pada payatanI hoya che. anyathA prati vAkya vyutpattinI apekSA rahe, ane vAkyo anaMta hoI te vyutpatti ghaTe nahi ane pariNAme zabdanA vyavahArane ucheda thaI jAya. vaLI, padArthanA jANakArone kavie racelA abhinava zlokamAMthI paNa vALyAthanuM jJAna thAya che. te jJAna pada-padArthanI vyutpatti dvArA ghaTe che. vAkya-vAkyarthanI vyutpattinI apekSA rAkhavAmAM Ave to te jJAna na ja thAya. tethI pade anvita arthonuM abhidhAna karatA nathI. ' 142. satavaM, pAntarodavAra_vaiyati mAva paDhAta tatpanna For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anvitAbhidhAnamAM aneka vastuo ghaTatI nathI dvitIyapadArthAvagatiH sidvaiva / tadapi padamanyAnuraktasvArthavAcItyanenaiva nyAyena ekameva padamakhilapadAbhidheyArthavAci sampannamiti tenaiva vyavahAro'stu / na cAsau sampadyate / gaurityukte sarvaguNakriyAvagamAnna jJAyate kimupAdIyatAmiti / sarvAvagamo hyanavagamanirvizeSa eva, vyavahArAnupapatteH / na hi rasavidAM pUrNo'pyabdhirmaroratiricyate salilakAryAniSpatteH / niyataguNakriyAnuraktavArthapratipAdane tu gozabdasya na hetumutpazyAmaH / 142, je pade anvita arthonuM abhidhAna karatA hoya che tethI bIjA padenuM uccAraNa niSphaLa banI javAnI Apatti Ave. eka ja padathI te padanA arthane uparAga karanAra bIjA padArthanuM jJAna siddha thaze ja. te bIjuM pada paNa anya padanA arthathI uparA pitAnA arthanuM vAcaka banaze. A ja nyAyathI eka ja pada akhila padonA abhidheyArthonuM vAcaka banI jaze, pariNAme eka ja padathI vyavahAra thAo. paraMtu eka padathI te vyavahAra thatuM nathI. gAya" ema belatAM zrotAne badhA guNe ane badhI kriyAonuM jJAna thaI javAthI [e badhAMmAMthI ] zene grahaNa karavA enuM jJAna tene thatuM nathI badhAMnuM jJAna e sAmAnyapaNe ajJAna ja che, kAraNa ke tenAthI vyavahAra thato nathI. svAdane je pArakhI zake che tevA chene mATe pUrNa dariye raNathI bhinna nathI kAraNa ke te dariye jalakArya tRSAzamana) karato nathI. ane te kaI ja kAraNa dekhAtuM nathI ke jethI "gAya" zabda niyata guNa ane kriyAothI viziSTa evA pitAnA arthanuM pratipAdana kare. ___ 143. padAntarasannidhAnaM niyamaheturiti cet , kiM kharUpamAtreNArthapratipAdanena vA ? kharUpamAtroNa japamantrapadAnAmiva sannidhAnaM bhavadapyasannidhAnAnna viziSyate, agRhItasambandhasya tatkRtopakArAdarzanAt / arthapratipAdanena tu padAntaraM yadi niyamahetuH so'yamabhihitAnAmarthAnAmanvaya ukto bhavati / tasmAt sa eva zreyAn / padebhyaH pratipannAstAvadA AkADakSAsannidhiyogyatvavazena parasparamabhisambadhyante / yo yenAkAkSito yazca sannihito yazca sambandhuM yogyaH sa tena sambadhyate, nAto'paraH / ata eva 'agulyagre hastiyUthazatamAste' iti nAsti sambandhaH, yogyatvAbhAvAt / anvitAbhidhAnavAdinAM tu ananvitasyAnabhidhAnAt tatrApyanvayaH prApnoti, sa ca nAsti, tasmAdabhihitAnAmeva padArthAnAmanvaya iti yuktam / taduktaM 'padAni hi svaM khamarthamabhidhAya nivRttavyApArANyathedAnImA avagatA vAkyArtha sampAdayanti' iti / 143. padane cokkasa artha niyata karanAra kAraNa padAntarasannidhAna che ema je tame kahetA he te ame pUchIe chIe ke padAktarasannidhAna svarUpamAtrathI AvuM niyamana kare che ke pitAnA) arthanuM pratipAdana karIne ? japama--gata padanI jema svarUpamAtrathI sannidhAna niyamana karatuM hoya te te sannidhAnamAM asannidhAnathI keI vizeSa nathI kAraNa ke je padane For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnavAdI dvArA abhihitAnvayavAdanuM khaMDana che? pitAnA artha sAthe saMbaMdha gRhIta na thayo hoya te pada bIjA padane koI upakAra karatuM dekhAtuM nathI. padAktarasannidhAna, je padanuM sannidhAna che te padanA arthanuM pratipAdana karIne ja bIjA padanA arthane niyata kare che ema kahIe te abhihita padArthone anvaya kahyo gaNuya. tethI abhihitAnvayane siddhAnta ja vadhAre sAre che. padethI pratipAdita arthe AkAMkSA, gyatA ane sannidhine AdhAre paraspara avita thAya che. je artha je arthathI AkAMkSita che, je artha je arthanI sanidhimAM che ane je artha je arthanA saMbaMdhamAM AvavAne yogya che te artha te arthanI sAthe anvita thAya che, bIjo artha anvita thato nathI. tethI ja "AMgaLInA TeravA upara hAthIonA so jUthe hatAM' emAM padArtho vacce anvaya saMbaMdha nathI, kAraNa ke yogyatAno abhAva che. anvitAbhidhAnavAdIonA matamAM te ananvita padArthonuM abhidhAna ja thatuM na heI, ahIM paNa anvaye prApta thAya paraMtu te anvaya te ahIM che nahi. tethI abhihita padArthone ja anvaya thAya che e mata barAbara che mATe ja kahevAyuM che pado pita pitAnA arthanuM abhidhAna karI pitAne vyApAra aTakAvI de che. pachI avagata padArtho vAkyAthane pAme che.'' 144. gvaM prApta kamithIyate- grupattinirapekSo TrIpa phuva rAThThoDanavAmaytiiti / vyutpattizca vRddhavyavahArAt / vRddhAnAM ca vyavahAro vAkyena, na padena, kevalasya padasyAprayogAt / arthaprakaraNaprAptapadArthAntaravedane / padaM prayujyate yattadvAkyamevoditaM bhavet // vaktA vAkyaM prayukte ca saMsRSTArthavivakSayA / tathaiva buddhayate zrotA tathaiva ca taTasthitaH // seyaM vAkyasya vAkyArthe vyutpattiH / 144. AvuM prApta thatAM anvitAbhidhAnavAdI kahe che--jema dIvo vyutpattinI apekSA rAkhyA vinA arthanuM jJAna karAve che tema zabda vyutpattinI apekSA rAkhyA vinA arthanuM jJAna karAvato nathI, ane vyutpati te vaDIlenA vyavahAra dvArA thAya che, ane vaDIleno vyavahAra vAkya vaDe thAya che, pade vaDe thatuM nathI, kAraNa ke kevaLa padane prayoga thatuM nathI. artha (prajana), prakaraNathI prApta anya padArthonuM jJAna thatAM je eka padane pravega karavAmAM Ave che tene vAkya ja kahevAya. vakatA saMsRSTa ( = anvita) ane jaNAvavAnI IcchAthI vAkyane prayoga kare che. zretA te pramANe ja jANe che ane temanI pAse upasthita trIjI taTastha vyakti te pramANe ja vAkyane artha zIkhe che. A ja che vAkyarthamAM vAkyanI vyutpatti. 145. vAkyaM ca kimucyate ? saMhatyArthamabhidadhanti padAni vAkyamiti vAkyavidaH / tatrAyaM padasamUha ekArtho bhavati / evaM na saMhatyArthamabhidadhyuH padAni, For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnamAM anya pado vyartha nathI yadyekaikasyaiva padasya vyApAraH / yathA hi bAhyAni kArakANi kASThAdIni sarvANye va pAke vyApriyante, yathA ca zivikAyA udyantAraH sarve zibikAmudyacchanti, yathA trayo'pi grAvANa ukhAM bibhrati, tathA sarvANyeva padAni vAkyArthamavabodhayanti / tadidamanvitAbhidhAnam / anyAnanvitaniSkRSTasvArthaparyavasAyitve hi sati na sarveSAM vAkyArthavyApAraH syAt / 145. abhihitAvyavAdI-tame vAkya kone kaho cho ? anvitAbhidhAnavAdI - je pade bhegA maLIne eka arthanuM abhidhAna kare te pado vAkaya che ema vAkyavida kahe che. tyAM A padasamUha eka arthavALA hoya che. je eka eka padane alaga alaga vyApAra sarvatra thato hoya te pade bhegA maLI A pramANe eka arthanuM abhidhAna na kare. jema bAhya kArake kAka vagere badhAM ja bhegA maLI eka pAkarUpa kAryane utpanna karavA vyApAra kare che, jema badhA pAlakhI ucakanArAo sAthe maLIne pAlakhI ucake che, jema traNe patharA sAthe maLIne hAMDalIne dhAraNa kare che tema badhAM ja pade sAthe maLIne eka vAkyarthane bodha karAve che. A anvitAbhidhAna che. bIjA padArtho sAthe ananvita (= asaMsRSTa), nikRSTa (abstracted) evA pitAnA arthamAM ja pade paryavasAna pAmatA hoya te te badhAM padone eka vAkyarthanuM abhidhAna karavAmAM vyApAra na thAya. 186. nanvevamekaikasya kRtsnakAritve satyekasmAdeva kRtsnasiddheH padAntaroccAraNaM vyarthamityuktam / naitat , padAntareNa vinaivaikasmAt kRtsnakAryasampattyabhAvAt / 146. abhihitAvayavAdI - Ama eka eka pada kRmnakArI (arthAta vAgdhArthanuM abhidhAna karanAra) hatAM eka ja padathI kRnI (arthAt vAkyarthanI) siddhi thaI javAthI bIjAM padenuM uccAraNa vyatha thaI jAya ema ame agAu jaNAvyuM che. anivatAbhidhAnavAdI - nA, evuM nathI, bIjAM pade vinA ja eka padathI kRtna kArya (vAkAryAbhidhAna rUpa kAya) saMpanna thatuM nathI. 147. na taheMvaM zAstrAti , maivam , nAntavyaapaarptittvaad ekaikasmin sati kRtsnaphalaparyanto vyApAro nirvartate, ekaikena vinA na niryartate, ityevamekaikaM kRtsnakAri bhavati / 147. abhihetAnvayavAdI - je ema hoya te eka pada kRtnakArI nathI. * anvitAbhidhAnavAdI - evuM nathI, eka eka pada kRtna phaLa (vAkyArtharUpa phaLa) paryata thatA vyApAramAM phALo Ape che; eka eka pada hetAM kRtna phaLa (vAkyAtharUpa phaLa) parvatane vyApAra pAra paDe che, eka eka pada vinA te vyApAra pAra paDato nathI, e arthamAM eka eka pada kRstakArI bane che. 148. nannevaM taei samudrAya vartA mavatu, kri samudrAthima: ? tatazca tadevAyAtaM niravayavau vAkyavAkyArthAviti / naitadyaktam , saGghAtakAryavat khakAryasyApi nAtT For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnavAdIne mate ananvita pado pitAnuM kArya (padArthapratipAdana) karatA nathI che. 148 abhihitAvayavAdI jo ema hoya to samudAya ja kartA he, samudAyIonI zI jarUra che ? temAMthI to e ja phalita thAya ke vAkya ane vAkyartha niravayava che. anvitAdhi.dhAnavadI-A kahevuM ucita nathI, kAraNa ke samudAyanA kArya uparAMta samudAyIonuM pitA potAnuM kArya paNa dekhAya che. 149. batha Ei saMghAtakAryam ? ai svAryam ? vAkAryakatittiH saMghAtakAryam , khakArya tu padArthapratipattiH; yathA pAkaH saMghAtakArya, svakArya jvalanabharaNAdi kASThasthAlyAdInAm / 149. abhihitAnvayavAdI-samudAyanuM kArya zuM che ane samudAyIonuM pitAnuM kArya zuM che ? anvitAbhidhAnavAdI-vAkyarthajJAna samudAyanuM kArya che, paraMtu padArthajJAna e samudAyanuM pitAnuM kArya che--jema pAka samudAyanuM kArya che ane javalana, bharaNa vagere kATha, hAMDalI vagere samudAyIonuM potAnuM kArya che. - 150. nanu dri pAnAM ghArthatinuM svArtha, zuddhatardi pasyA na zuddhaH padArthaH, saGghAtakAryamakurvatAM zuddhAnAM padAnAmadRSTatvAt / na hyeSAM svakArye saGghAtakArye ca pRthak prayogo'sti, sarvathA saMghAtakArye eva prayogAt / tatra prayuktAnAmapyeSAM svakAryaM na nAvagamyate / ata eva na niravayavaM vAkyamiSyate, khakAryapratyabhijJAnAt / 150. abhihitAnvayavAdI-je padanuM pipitAnuM kArya potapotAnA arthanuM pratipAdana hoya te padane atha zuddha (=ananvita=Ananurakta=saMsRSTa) hoya. anvitAbhidhAnavAdI-na, padane artha zuddha (bIjA padArthothI ananvitI nathI, kAraNa ke samudAyanuM kArya na karatAM zuddha pade dekhyAM nathI. potapotAnA kAryamAM ane samudAyanA kAryamAM padone judA judA prayoga nathI thato kAraNa ke sarvathA samudAyanA kAryamAM ja temano prayoga thAya che. paraMtu tethI samudAyanA kAryamAM prayukta padenAM pitApitAnAM kAryonuM jJAna nathI thatuM ema nahi. eTale ja ame vAkyane niravayava nathI maLyuM, kAraNa ke padonAM pitApitAnAM kAryonuM jJAna ApaNane thAya che. 151. saMhatAste saMghAtakAryaM kurvanto dRzyante, na saMghAta eva / saMhateSvapi kurvatsu svakAryaM pRthak pRthagupalabhyate / yathA zakaTAGgAnAmayamaMzo'nena kRto'yamaneneti, na pRthak pRthak prayujyamAnAni zakaTAGgAni manAgapi zakaTakArya kurvantItyevaM na kevalaM padaM prayujyate, prayuktamapi vA na tatkAryAGga, padAntareNa tu saha vyApArAt tadanvitArthakAryeva padamiti yuktam / tadidamuktaM 'sAhatyArthamabhidadhanti padAni vAkyam , ekArthaH padasamUho vAkyam' iti / 15. samudita te pade samudAyanuM kArya karatA dekhAya che, [ samudAyI padathI taddana For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u4 anvitAbhidhAnavAdamAM vAkyAtha siddha thAya tyAM sudhI po vyApAra kare che pRthapha evo] kevaLa samudAya samudAyanuM kArya karato dekhAto nathI. samudita pade samudAyanuM kArya karatAM hovA chatAM temanuM pitAnuM juduM juduM kArya paNa ApaNane dekhAya che. zaTarUpa samudAyanA avaye jyAre sAthe maLI zakaTakArya kare che tyAre zakaTakAyane A aMza amuka avayave karyo, A aMza amuka avayave karyo evuM jJAna ApaNane thAya che ja, paraMtu zakaTarUpa samudAyathI aLagA thayelA avaye eka pachI eka pRthaka pRthapha prayojAtAM jarA paNa zakaTakAryo karatA nathI. tevI ja rIte, samudAyathI aLaguM thayeluM kevaLa pada prajAtuM nathI, ane prajAya te paNa te samudAyanA kAryanuM kAraNa banatuM nathI. paraMtu pedAntara sAthe te pada vyApAra karatuM hovAthI te pada te padAntaranA artha sAthe pitAnA arthane avita kare che, ema mAnavuM gya che. tethI kahevAmAM AvyuM che ke "bhegA maLI je pade arthanuM abhidhAna kare te pade vAkya che, eka arthavALe padasamUha vAkya che." 152. tadevamavayavakAryopalambhAt na vaiyAkaraNavannimittAnyapi nihnamahe, kRtsnaphalasiddhyavadhi vyApAraparinizcayAcca nAnyamImAMsakavat zuddhapadArthAbhidhAnamupagacchAmahe iti / 152. jema vaiyAkaraNa vAkyanA nimittabhUta padane ane vAkyarthanA nimittabhUta padArthone pratiSedha kare che tema ame temane pratiSedha karatA nathI kAraNa ke upara darzAvyA pramANe avayavanuM (=padenuM) kArya (= padArtha) jJAta thAya che ja. jema anya mImAMsako (bhAdo) pado zuddha padArthonuM abhidhAna kare che evuM svIkAre che tema ame svIkAratA nathI kAraNa ke kRnala (=vAkayArtha)siddha thAya tyAM sudhI pade bApAra kare che ja e ApaNane nizcaya heya che. 153. punarakhyadhAya prativarSa vyutpatti veLIyA, vanyathA navavishlokaadrthH padArthavido na pratIyeta' iti, tadidaM vyutpattyanabhijJasya codyam / na hyevaM vyutpattiH 'gozabdasya zuklAnvito'rthaH' iti / sa hi vyabhicarati, kRSNAnvitasyApi tadarthasya darzanAt / nApi sarvAnvitastadarthaH, Anantyena duravagamatvAt / kintvAkAGakSitayogyasannihitArthAnurakto'syArtha iti / etAM ca vyutpattiM vAkyAnyevAvApodvApAbhyAM racanAvaicitryabhAJji saJjanayanti / padArthaparyantApi bhavantI vyutpattirIdRzI dRzyate, na zuddhapadArthaviSayA, padena vyavahArAbhAvAdityuktam / tathApi na na jJAyate iyAn padasyArtha iti, zakaTAGgavadAvApodvApAbhyAM tatkAryabhedasya darzitatvAt / 153. vaLI, tame je kahyuM ke prati vAkya vyutpattinI apekSA karavI joIe, anyathA kavie racelA abhinava bleka artha padArthavidane nahi thAya te te vyutpattine na jANanAre ApelI Apatti che. ""ge' zabdane artha zukalathI anvita che' evI vyutpatti nathI. te vyutpatti vyabhicAra pAme che bAdhA pAme che kAraNa ke kRSNathI anvita gozabdArthanuM darzana thAya che. go' zabdane artha sarvathI paNa anvita nathI, kAraNa ke sarve ananta heI sarvathI anvita artha durgama che. paraMtu AkAMkSita, yogya ane sannihita arthathI anvita For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnamAM anya padonI sannidhinuM sArthaka artha tene che, evI vyutpatti che. A vyutpattine racanAgaici dharAvatAM vAka ja AvApauThApa dvArA janmAve che padArtha paryakta thatI vyutpatti AvI dekhAya che, te zuddha padArtha viSayaka hetI nathI, kAraNa ke kevala pada vaDe vyavahAra thato nathI ema jaNAvAyuM che. tema chatAM 'padane artha ATale che evuM jJAna thatuM nathI ema nahi, kAraNa ke jema AvApa-udyApa dvArA zakaTanA avayavane kAryavizeSa dekhAI jAya che tema AvA-uThA5 dvArA padane kArya vizeSa dekhAI jAya che. 154. tariyAM na prativA vyutpattiravekA | sannihitopArAdikSatAprktsvaarthaabhidhaayitven hi kvacid gRhItasambandhaH sarvatra gRhIto bhavati / tatazca navakavizlokAdapyarthapratipattirupapatsyate, padapadArthayostu na vyutpattiH, upAyAbhAvAdityuktam / ___ yadapi padAntaroccAraNamaphalamiti, tadapi parihRtam , padAntarasannidhAne hi sarvANi padAni kRtsnakArINi bhavantItyuktatvAt / / 154. Ama prati varSa vyutpattinI apekSA nathI. sabrihita, yogya, AkAMkSita arthathI anvita arthanA abhidhAyI tarIke jene saMbaMdha kayAMka gRhIta thayo hoya tene saMbaMdha sarvatra gRhIta bane che. tethI ja kavinA abhinava zlekamAMthI paNa arthanuM jJAna ghaTaze. pada ane padArthanI vyutpatti nathI kAraNa ke tene mATe koI upAya nathI ema kahevAyuM che. vaLI, tame je jaNAvyuM ke anvitAbhidhAnamAM bIjA padenuM uccAraNa niSphaLa che tene paNa ame parihAra karyo che. kAraNa ke bIjA padanI sannidhimAM sarva pada kRtnakArI bane che ema ame tyAM kahyuM che. 155 viM pAtaranavAnena cite rUti veta , sApa tuvoDAma7yogH / saMhatya tu sarvANi kurvanti kArakANItyucyante / tathA padAnyapi / arthAbhidhAnenApi copakurvatsu padeSu nAbhihitAnvayo, ananvitArthe vyutpattyabhAvAt / anupagame vA durupapAda: padArthAnAmanvayaH, upAyAbhAvAta / 155. abhihitAnvayavAdI-anya padonI sannidhi zuM kare che ? anvitAbhidhAnavAdI-badhA kArakone vize paNa A ja prazna eka sarakhe UThe che. paraMtu badhA kArako bhegA maLI eka kArya kare che ema kahevAya che, tevI ja rIte pado paNa bhegA maLI eka kArya (vAkyArtha) kare che. eka arthanuM =vAyArthenuM) abhidhAna karavAmAM parasparane upakAra karatAM pademAM abhihitAvaya na bane, kAraNa ke ananvita arthamAM vyutpattine abhAva che. anvita arthanuM abhidhAna na svIkArIe te pachIthI ananvita padArthone anvaya ghaTAvA muzkela bane che, kAraNa ke ananvita padArthone anya karavA mATe koI upAya nathI. 156. navA kSAnnidhiyo tvacamyuvya rUcusta, na mumum | vAsthayamAphUla ? sacAryA pramAturvA ? sAcostAvacetanavat For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnavAdamAM AkAMkSA ane tenuM kArya nAkAkSAyogaH / phalata iyaM tatra tatra vAcoyukti: 'zabdaH zabdAntaramAkAkSati, artho'rthAntaram' iti / pramAtuH punaH svatantrasyAkAGkSA na pramANaM, puruSecchayA vastusthiteraghaTamAnatvAt / zabdAkhyapramANapRSThabhAvena tu puruSasyAkAGkSA bhavantI bhavatyarthAnAM saMsargaheturityevaM zabdasyAyamiyAniSoriva dIrghadI? vyApAraH / uparatavyApAre tu zabde puruSAkAGkSAmAtraM na sambandhakAraNam / bAvaM 2 vAyArthaghatIlerithama pateta | vyavadhAnamayuktaM ca sAkSAcchAbdatvasaMbhave // tasmAdanvitAbhidhAyIni padAnIti sthitam / eSa eva hi saMsargapanthAH / 156. abhihitAnvayavAdI-AkAMkSA, gyatA, sannidhi e upAya che ema ame anvitAbhidhAnavAdI-paraMtu e je tame kahyuM che te yogya nathI. A AkAMkSA kone hoya che? zabdane, arthane ke pramAtAne ? zabda ane artha te jaDa hoI temane AkAMkSA heya nahi, puruSamAM AkAMkSA jagADatA hovAthI] phalataH ahIM tahIM A vacanaproga thAya che-"zabda bIjA zabdanI AkAMkSA kare che, artha bIjA arthanI AkAMkSA kare che ' svataMtra pramAtAnI AkAMkSA pramANa nathI, kAraNa ke puruSecchAthI vastusthiti ghaTatI nathI. [ zabda pramANathI vastusthiti ghaTe che. ] zabda nAmanA pramANa pachI thatI puruSanI AkAMkSA padArthonA saMsaganI (=anvayanI) hetu bane che. Ama bANanI mAphaka zabdano A ATale dIdha vyApAra thAya che. zabdane vyApAra aTakI gayA pachI puruSanI AkAMkSA ja padArthanA sa rAga. saMbaMdhanuM (anvayanuM) kAraNa bane che evuM nathI ema mAnatAM to vAkaya IMjJAna azAda banI jAya je vAkyAthajJAna sAkSAta zAbda saMbhavatuM hoya te paraMparAthI tene zAbda ghaTAvavuM gya nathI. tethI pade anvitAthabhidhAyI che e sthira thavuM padenA saMsargane (anvayane) A mAga che. 157. tivArthavRddhayA di tivovAse | aparaM tu na saMsargapratIte rasti kAraNam // na svalvAnaya gAM zuklAM sasarga iti kathyate / vyavahAre kvacid vRddhaiH padaM saMsargavAcakam // prayujyamAnamapyetad bAlizena hi kenacit / ananditArthameva syAd dazadADimavAkyavat / / tasmAdanvitAnAmevAbhidhAnaM yuktam / 157. saMbaddha padArthonA jJAna uparathI saMbaMdhanuM jJAna thAya che. saMsargasaMbaMdhanuM jJAna thavA mATe A sivAya bIjo koI upAya nathI "zukala gAyane lAva saMsarga' e pramANe For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMgaLInA Terave..." jevAM vAkyonI bAbatamAM paNa anvitAbhidhAna ghaTe che cha7 vaDIle kayAMya saMsargasaMbaMdhanuM vAcaka pada vyavahAramAM kahetA nathI. koIka bAliza vyakti e padane prayoga kare te paNa te pada ananvitAtha ja thAya-dazadADimAdivAkyanI jema tethI anvita hoya evA ja arthonuM abhidhAna mAnavuM yogya che. 158. zAha - aGgalyagrAdivAkyeSu kathaM tava samanvayaH ? / ucyate uktAnAmapi saMsarge kathaM tava samanvayaH ? // 158. abhihitAvayavAdI-"AMgaLInA Terave hAthIonAM seMkaDo ja che evAM vAkayomAM padArthone anya tame kevI rIte samajAvaze ? anvitAbhidhAnavAdI-ame pUchIe chIe ke tame ukta padArthonA saMsargamAM anvaya kevI rIte samajAvaze ? 159. bAheM- nanvatra yogyatAbhAvAdasaMsarga upeyate / AkADakSAditrayAdhInaH saMsargo hi mayeSyate // utte-- mayApi yogyAsannAdisaMsRSTasvArthavAcitA / / padAnAM darzitA sA ca teSu nAstItyananvayaH // 159. abhihitAnvayavAdI amArA matamAM yogyatAnA abhAvane kAraNe saMsargane abhAva svIkArI le che. ame AkAMkSA vagere traNene adhIna saMsa' IcchIe chIe. * anitAbhidhAnavAdI- ame paNa darzAvyuM che ke yogyatA, sannidhi Adine lIdhe pitAnA saMskRSTa arthe padanA vA che paraMtu te vAkyamAM AvA arthe pado vaDe vAcya nathI, eTale te vAkayamAM arthone ananvaya che. 160. bAheM-nvitAmAnavADhI huM mavAn ! tatara- bhavato'nabhidhAnaM syAdanvayAsaMbhavAdiha // ahaM tvabhihitAnvayavAdI / tena mama hyananvitatve'pi nAbhidhAnaM viruddhayate / 160. abhihitAvavAdI - Apa to anvitAbhidhAnavAdI che, ane tethI te anvayanA abhAvane kAraNe ApanA matamAM ahIM 'AMgaLInA Terave jevAM vAkyamAM arthonuM anabhidhAna thavuM joIe. huM te abhihitAvAdI chuM, tethI mArA manamAM te padArtho ananvita hovA chatAM temanuM abhidhAna thAya te temAM virodha nathI. For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 AMgaLInA Terave." jevAM vAkyomAM paNa zAbda anvaya che ja 161. ucyate kaSTaM mImAMsakenApi bhavatA sUkSmadarzinA / / nAdyApi zabdavyApAraH suspaSTamavadhAritaH / / prakAzakatvaM zabda sya vyApAro hi nisargataH / pusastu guNadoSAbhyAM tasmin sadasadarthatA / / kriyAkArakasaMsargabuddhiratrA'pi zabdajA / tAdRzyevAyathArthA tu narabuddhipramAdataH // taduktam- "pramANAntaradarzanamatra bAdhyate'' iti / ata eva pramANatvaM zabde niSpratima khataH / zabde karmaNi tatrApi bAdhakAnupasarpaNAt / / tatrAG gulyagravAkye'pi zAbdo'styeva samanvayaH / AdhArAdheyakriyAnirdezasyAtra pratIyamAnatvAt / vastuto'sambhavo yastu tulya eva sa AvayoH / ayogyatvena saMsargapratItyarthanibarhaNAt / / 161. savitAliyAnavAhI- ame uttara sApAme chIye. 2 3 ! sA5 sUkSmAzA mImAMsaka hovA chatAM hajI paNa zabdavyApArane suspaSTa nizcaya Ape karyo nathI ! ane prakAzita karavAne zabdane vyApAra sagika che. paraMtu temAM zabdane artha sata che ke asat tene nirNaya to vaktA puruSanA guNa ane doSa dvarA thAya che. ahIM 'AMgaLInA Terave jevAM vAkyamAM paNa kriyA ane kArakonA saMsargasaMbaMdhanI buddhi zabdajanya che ane naisargika ja che, paraMtu tenI ayathArthatA to puranI buddhinA pramAdathI thAya che. ethI kahevAmAM AvyuM che ke [ zabdapramANa sivAya ] anya pramANethI thatuM jJAna badhA pAme che. eTale ja zabdamAM prAmANya svataH ane apratima che. tyAM "AMgaLInA Terave" jevAM vAkomAM paNa zAbda kamamAM (arthAta zabdane je vyApAra che temAM - anvayapratiprAdanamAM) kaI bAdhaka nathI. tethI "AMgaLInA Terave jevA vAkayamAM paNa zAbda anvaya che ja, AdhAra ( AMgaLInuM TeravuM , Adheya (hAthIonAM seMkaDe jUtha), kriyA (ati -che) vagerene nirdeza A vAkayamAM pratIti thAya che. vastutaH je asaMbhava A vAkayamAM che te te ApaNe bannenA matamAM samAna che, kAraNa ke bannenA matamAM ayogyatAne lIdhe saMsarga pratIti rUpa ane abhAva che. 16:. yadi tu zAbdo'nvayo na bhavet , kacaTatapAdivarNanirdezamAtramidaM syAt , dazadADimAdipralApatulyaM vA syAt , ananvitAbhidhAnAt vAkyatvameva na bhavet / asti For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMgaLInA Terave..' jevAM vAkayomAM paNa anvitAbhidhAna che ja cha9 tu vAkyatvam / tena manyAmahe asti zAbdo'nvayaH ityatrApi anvitAbhidhAnaM na viruddham / bAdhakastvanyaviSaya eva, na zabdasaMsargaviSaya ityuktam / ata eva svasAmarthyasiddhanirnibandhakavyApAre zabde svato vede prAmANyamanAkulaM nirvakSyati, apauruSeyatayA viplavAsambhavAt / svavyApArasya svata eva zuddhatvamityalamatiprasaGgena / ityanvitAbhidhAnena vAkyArthajJAnasambhavAt / vyutpattirahitaH prAjJaiH praheyo'bhihitAnvayaH // 162. je tame kahe ke zabda anvaye paNa ahI nahi bane to amAre kahevuM joIe ke ema heya te "AMgaLIne Tera' vAkaya ka, ca, Ta, ta, pa vagere varNone nirdeza ja banI rahe athavA te dazadADima pralApa tulya banI rahe. kAraNa ke ananvitanuM abhidhAna hovAthI tenuM vAkyatva ja na thAya. paraMtu "AMgaLInA TeremAM vAyatva te che. tethI ame mAnIe chIe ke ahIM 'AMgaLInA TeravemAM zabda anvaya te che. eTale ahIM paNa anvitAbhidhAnane koI taraphathI virodha nathI. bAdhaka jJAnane viSaya bIje ja che, arthAta vastu che, tene viSaya zabdasaMsarga nathI. [ be jJAnane viSaya eka ja hoya to eka jJAna bIjA jJAnanuM bAdhaka bane che. eka ja viSaya "Ane anulakSI eka jJAna tene rajata tarIke jANe che ane bIjuM jJAna tene ja zukita tarIke jANe che, eTale eka bIjAnuM bAdhaka bane che. paraMtu eka jJAna 'A'ne rajata tarIke jANe ane bIju jJAna tene zukti tarIke jANe te eka jJAna bIjAnuM bAdhaka banatuM nathI.] tethI ja zabane vyApAra (=anvayapratipAdana) zabdanA pitAnA sAmarthyathI siddha che ane svataMtra che eTale vedanuM prAmANya svata: ane nirAkuLa che e vastune te jaNAve che, kAraNa ke vastuone viplava (bAdha) te veda apauruSeya heI saMbhavato ja nathI zabdane pitAne vyApAra te svataH zuddha che ja lAMbI carcAnuM prayojana nathI. niSka e ke avitAbhidhAna dvArA vAkayArthajJAna saMbhavatuM hoI, jemAM vyutpatti ja saMbhavatI nathI evA abhihitAnvayavAdane prAjJoe choDI devo joIe. 163. tadetadapi nAnumanyante / yaduktaM vRddhavyavahArAdvayutpattiriti, tat satyam / vAkyena vyavahAra ityetadapi satyam / zibikodyacchannaravat sarvANi padAni kANe saMhatya vyApriyante ityetadapi satyameva / _163. abhihitAvayavAdI- A je tame kahyuM tene vivecake svIkAratA nathI. vaDIlenA vyavahAra dvArA vyutpatti thAya che ema je tame kahyuM te sAcuM che vAkaya vaDe vyavahAra thAya che ema je tame kahyuM te paNa sAcuM che. pAlakhI ucakanAra puruSanI jema badhAM pade eka kAryamAM bhegAM maLo vyApAra kare che ema tame je kahyuM che te paNa sAcuM For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnavAdakhaMDanAraMbha ____164. vyutpattiH cintyatAm / kiMmekaghaTanAkArasaMghAtakAryaniSThaiva sA kiM vA padArthaparyanteti ? pUrvasmin pakSe prativAkyaM vyutpattiraparihAryA, sA ca bahupramAdetyuktam / padArthaparyantAyAM vyutpattau nUnaM nirdhAraNIyam 'iyAn padasyArthaH' iti / bhavadbhirapi zakaTAvayavadRSTAntavarNanena padavyApAranirdhAraNamaGgIkRtameva / itarathA hi padArthaniyamAnapekSaNe gAmAnayeti vivakSAvAnazvapadamapi nimittatayopAdadIta / na hi bhavatAmanapekSitapadArtha eva vaiyAkaraNAnAmiva vAkyArthapratyayaH / tadasau yAvAn AvApodvApaparyAlocanayA gopadasyArtho nirdhAryate, tAvAneva saGghAtakArye'pi vyApriyamANasya tasyArthaH / 164. vyutpattine tame vicAra karo. zuM samudAyanuM eka ghaTanA rUpa je kArya (=vokyAtha) che taniSTha vyutpatti che ke padArtha paryata vyutpatti che? je pahele pakSa svIkAravAmAM Ave te prati vAkaya vyutpatti hevI anivArya banI jAya che ane tevI vyutpatti te bahuSA che e ame darzAvyuM che. je vyutpatti padArthaparyanta hoya te "padane ATale artha che enuM nirdhAraNa thavuM ja joIe. Ape paNa zakaTanA avayavonuM dRSTAMta varNavIne te dvArA padanA vyApAranuM nirdhAraNa svIkAryuM che ja. anyathA, amuka ja padArthanI apekSA na rahetAM gAya lAva" ema kahevAnI IcchAvALo "azva' padane paNa nimitta tarIke prayoga kare. jema vaiyAkaraNe vAkayArthajJAnane padArthanI apekSA na rAkhanAruM mAne che tema tame te mAnatA nathI. tethI AvA-uddapanI paryAlacanA dvArA go' zabdane jeTale artha nakkI thAya che teTale ja artha samudAyanA kArya (=vAyArtha) mAM vyApAra karatA te "go zabdane hoya che. 165. nanvAkAGkitayogyasannihitArthoparakto'syArtha ityuktam / naitad yuktam / sarvadA saMhatavyApriyamANametat padaM pazyataH tavAyaM bhramaH / arthaH tAvAnasya yAvatyabhidhAtrI tasya zaktiH / kiyati ca tasyAbhidhAtrI zaktiH, kiyati tasyAnabhidhAtrI zaktiH ? yAvantamarthamanyonyamAkA kSitaizca yogyaizca sannihiauzca saMyujyamAna na muJcati / kiyantaM ca na muJcati ? gotvamAtraM tadvanmAtraM vA ? ityatastAvatyevAbhidhAtrI zaktiranvayavyatirekAbhyAmasya nirdhAryate / 165. anvitAbhidhAnavAdI- A kAMkSita, yogya, sannihita arthatho uparakta (=anvita) artha padane hoya che ema ame kahyuM che, abhihitAyavAdI- paraMtu e tame yogya kahyuM nathI. savA [ bIjA padanI] sAthe maLIne kArya karatA A padane jonAra tamane A bhrama che. padane teTale ja artha che jeTalAmAM tenI abhidhAtrI zakita che. keTalAmAM tenI abhidhAtrI zakita che ? ane keTalAmAM tenI For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnanA de abhidhAtrI zakita nathI ? anya AkAMkSita yogya ane sannihita pade sAthe joDAtuM pada jeTalA arthane choDatuM nathI teTalA arthamAM te padanI abhidhAtrI zakti che. keTalA arthane pada (kahe ke "ga" pada ) nathI choDatuM? gavamAtrane ke tanmAtrane. eTale teTalA arthamAM ja padanI (kahe ke 'padanI ) abhidhAtrI zakitane anvaya-vyatireka dvArA nizcaya thAya che. 166. ata: pUramena pacAvogAt sarvadA DhaghAtahitavarakaarycaaturyaanvdhaarnnaat pradhAnakArye tAtparyazaktirasya vyApriyate, nAbhighAtrI / tAM ca pRthagavivecayatA bhavatA'nvitAbhidhAnamabhyupagatam / taJca na yuktaM, sarvatrAbhighAtryAH zakteravizeSAt / padArthaniyamAnavadhAraNaM padAntaroccAraNavaiphalyamityAdidoSAnapAyAt / 166. vaLI, elA padane prayoga thato na hovAthI samudAyanA kArya (vAyArtha) sivAya kevaLa pitAnA kAryamAM (= padArthamAM ) padanuM cAturya niNata thatuM na I pradhAna kAryamAM (vAyArthamAM) tenI tAtparya zakita vyApAra kare che, abhidhAtrI zakti nahi. abhidhAtrI zakitathI pRthapha tAtparyazakitane bheda na karatAM (arthAta abhidhAtrI zaktithI pRthapha tAtparyazakitane svIkAra na karatAM) Ape anvitAbhidhAna svIkAryo che. [tAtparyazakita na svIkArI anvitAbhidhAna svIkAravAmAM zo deva che ema Apa pUchaze te ene uttara nIce pramANe che.] tema karavuM ayogya che, kAraNa ke anvitAbhidhAnanA svIkAramAM te eka eka padamAM sarva arthonuM abhidhAna karavAnI zakita samAnapaNe che e svIkAravuM paDe, pariNAme pAtheyattA anavadhAraNa ane padAntaroccAraNaphalya vagere doSa Ave che. 167. yenAnvitamarthamabhidadhAti gozabdaH, tadanabhidhAne tadanvitAnavagamAd yena saha saMsargaH sa na gRhyate tatsaMsRSTazca gRhyate iti vipratiSiddhaM syAt / tadabhidhAne vA tadvat sarvAbhidhAnamityekameva gopadaM savArtha bhavet / tasmAt na sarvatrAbhidhAtrI zaktiH padasyopapadyate iti nAnvitAbhidhAnam / anvitAbhidhAnapakSe ca kathamagulyagravAkye'pi nAnvayassyAt / 167. je arthanI sAthe anvita arthanuM go'kha abhidhAna kare che te arthanuM abhidhAna te ga" zabda na kare te tenI sAthe anvita arthanuM jJAna na thAya; eTale jenI sAthe saMsargasaMbaMdha hoya che tenuM grahaNa nathI thatuM paNa tenI sAthe saMsaga saMbaMdha dharAvanAranuM grahaNa thAya che ema mAnavAmAM virodha Ave. tenuM abhidhAna pada kare che ema mAnatAM tenI mAphaka sarve arthonuM abhidhAna te pada kare che ema thAya, pariNAme eka ja gepa sarva arthanuM vAcaka bane. niSkarSa e ke badhA ja arthomAM padano abhidhAtrI zakti ghaTatI nathI, eTale anvitAbhidhAna yogya nathI. anvitAbhidhAna pakSamAM "AMgaLInA Terave vAkyamAM avaya kema na hoya ? For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAna ane abhihitAnvaye bane arucikara - 168. zAradvocceva samavA rUti veta, rAMgza rAH kAti, bahiranvayAbhAvAt / prakAzakatvamAtra vyApAra iti ced , vADham / tatta ananvi... tAnvitaviSayaM vedituM yuktaM, na punaranvitaviSayameveti zakyate niyantum , dazadADi mADhivAvamavitApratipAdramaNi daphate thata: | na taghamiti veta , tAlygrvaakympi na vAkyameva / AdhArAdheyakriyAsaMsargapratItistu bhramamAtrAm / tasmAdanvitamarthamabhidadhati padAnItyasamIcInam / 168. azvinAbhidhAnavAdI - zabda anvaya hoya che ja abhihitAvayavAdI- ema mAnatAM zabda arthasaMspazIla banI jAya, kAraNa ke bahAra anya nathI. A anvitAbhidhAnavAdI- padane vyApAra te pitAnA arthane prakAzita karavAmAM ja che. abhihitAnvayavAdI-ema heya te bahu sAru. ema hatAM te rAbdane azvita a. vALo ke ananvita arthavALo jANu yogya che ane nahi ke zabda anvitArtha ja che ema niyamana karavuM zakya che, kAraNa ke dAdADima Adi vAkya ananvitArthapratipAdaka paNa dekhAya che. anvitAbhidhAnavAdI-te dazadADimaAdi vAkya ja nathI. abhihinAnvayavAho - te "AMgaLInA Terave' Adi paNa vAkaya nathI ja, AdhAra, adheya, kriyAnA sa sarganI pratIti bhramamAtra che. tethI pade anvita arthanuM abhidhAna kare che ema mAnavuM agya che. 169. tat kimayaHzalAkAkalpAH parasparamasasRSTA eva padArthAH padairucyantAm ! etadapi nAsti, tathAvidhavyavahArAbhAvAt , pazcAdanvayasya ca duravagamatvAt , viramya vyApArasya cAsaMvedanAt / tasmAt pakSadvayamapi na kSemAya / taduktam matadvayamapIdaM tu nAsmabhyaM rocatetarAm / kuto'nvitAbhidhAnaM vA kuto vA'bhihitAnvayaH / / 19. anvitAbhidhAnavAdI- te zuM lekhaMDanI saLIo jevA pararapara asambaddha pAnuM ja abhidhAna pado kare che? jayaMta- nA, ema paNa nathI, kAraNa ke e vyavahAra nathI. pade padArthonuM abhiyAna kare che tyAra pachI te pade te padArthone anvaya kare che ema mAnavuM paNa kaThaNa che kAraNa ke pade pitAne vyApAra aTakI aTakIne karatAM anubhavAtA nathI. tethI A banne pakSo sArA nathI, egya nathI. tethI ja kahyuM che ke A banne mATe paNa amane rucatA nathI - zA mATe avitAbhidhAna ruce ke zA ma Te abhihitAvya ruce ? For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvIyamAnAbhidhAna-abhidhIyamAnanvayavAda 110. gayA tuM vAghovRtti: zcita kRtA - kanvIyamAnAmavAnam , abhidhIyamAnAnvayazceti / sA'pi na hRdayaGgamA / na hi dve anubhUyete kriye ete pRthasthite / abhidhAnakriyA cAnyA vAcyasthA cAnvayakriyA // te hi krameNa vA syAtAM yugapadvA ? kramapakSe pUrvamanvayakriyA cet , tadidamanvitAbhidhAnameva, nAnvIyamAnAbhidhAnam / pUrva cedabhidhAnakriyA, so'yamabhihitAnvaya eva, nAbhidhIyamAnAnvayaH / yugapatta kriyAdvayasaMvedanaM nAsti, arthagatAyAH kriyAyAH zabdaprayogakAle'nupalambhAt / abhidhAnakriyaivaikA tadabhijJaiH parIkSyate / anvIyamAnatA'rthAnAmabhidhAnAdvinA kutaH 1 // gauH zukla iti jAtiguNayorekadravyasamavetayorapi zabdamantareNa kuto'nvayamavagacchAmaH / / uktenUtanataiveyaM na punarvastu nUtanam / na cAtrApi nivartante doSAH pakSadvayaspRzaH // 170. koIke A bIje mata jaNAvyuM che ke, anya padArtha sAthe anvaya pAmatA padArthanuM abhidhAna pada kare che ane pa vaDe abhidhAna pAmatA padArthone anyAya thAya che. [anya padArtha sAthe anvaya pAmate padArthanuM abhidhAna 50 kare che ema mAnatAM anvita padArthanA abhidhAnanA pakSamAM padArtho yattAanavadhAraNa ane padAntaroccAraNaphalya vagere je de che te devone avakAza rahetuM nathI ane pade vaDe abhidhAna pAmatAM padArthone anyAya thAya che ema mAnatAM abhihita padArthone avayanA pakSamAM vAkyartha azAba banI javAne je doSa che te devane avakAza rahe nathI.] paraMtu A mata hRdayane ruce e nathI kAraNa ke A be kriyAo judA judA sthAne rahelI anubhavAtI nathI-abhidhAnayiA vAcasthA ane anvayakriyA vAsthA . A be kriyAo kAM te kamathI thAya kAM te yugapata thAya. kamapakSamAM je prathama anvayakiyA tha ya che ema kahe che te anitAbhidhAna ja thayuM, anvaya patAnuM abhidhAna na thayuM. je pahelAM abhidhAnakriyA thAya che ema kahe che te abhihitAnvaya ja thaye, abhidhAna pAmatAne anyaya na thayo. be kriyAone yugapata anubhava thato nathI kAraNa ke padArthagata kriyAne anubhava padaprayogakALe thatuM nathI. bhASAzAstrIo eka abhidhAnakriyAnI ja parIkSA kare che abhidhAna vinA padArthone anvaya kyAMthI [ 3 ta thAya ] ? "zala gAya' ema eka dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahelA gotvajAti ane zukalaguNa e bene avaya zabda vinA ApaNe kyAMthI jANIe ? | manamAM kevaLa kahevAnI rIta ja navI che, paNa vastu navI nathI. ahIM paNa [anvitAbhidhAna ane abhihitAnvaya] e baMne pakSone sparzatA devo dUra thatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 sAmAnyane anulakSI anvitAbhidhAna ane vizeSane anulakSI abhihitAnvaya 11. anya kanvanta-sAmAnyanAnivatAmidhA vipatarAmihitAnvaya kRti ! gozabdo hi svArthamanavagatavizeSaguNakriyAsAmAnyAnvitamabhidhatte, tAvatyanvitAbhidhAnam / zuklAdiguNavizeSasambandhastu padAntarAdavagamyate, so'yaM vizeSato'bhihitAnvaya rUti | 171. bIjAo mAne che ke sAmAnyane anulakSI anvitAbhidhAna che ane vizeSane anulakSI abhihitAnvaya che. ajJAta vizeSaguNa ane vizeSakriyAnA sAmAnya sAthe anvita pitAnA padArthanuM abhidhAna ge' pada kare che eTale teTalAmAM anvitAbhidhAna che. paraMtu zukala vagere guNavizeSo sAthe te padArthane anvaya bIjAM padethI jJAta thAya che, A vizeSaguNa ke vizeSakriyA abhihita thayA pachI temanI sAthe A padArthane anvaya thAya che. 172. ta itAdava | doSo'nvitAbhighAne yaH sAmAnye'pi sa tAdRzaH / doSastulyo vizeSe'pi yazcokto'bhihitAnvaye / / na cedamapUrvavastu varNitam / abhihitAnvayavAdino vizeSe evAbhihitAnvayamicchanti / sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe vAkyam / vAkyArthapratItaye ca abhihitAnvaya AzrIyate iti prAktana eveSTaH panthA veditavyaH / kathaM tayamAbhidhAmiko vyavahAraH ? saGkulamivainaM pazyAmaH, sarvatra doSasambhavAt / 172. zaMkAkAra-A pakSa paNa uparanA pakSa je ja che. je doSa anvitAbhidhAnimAM che te deSa guNasAmAnya-kriyA sAmAnya sAthe anvita arthanA abhidhAnamAM paNa che. je deSa abhihitAnvayamAM che te deva abhihita vizeSaguNavizeSakriyA sAthenA arthanA anvayamAM A paNa che. A matamAM koI navI vastu kahevAmAM AvI nathI. abhihitAyavAdIe te guNavizeSa kriyAviroSane anulakSIne ja abhihitAvya Icche che. sAmAnyamAM padane vyApAra che, vizeSamAM vAkyane. vAkSArthanI pratItimAM abhihitAnvayane teo Azraya le che. tethI A matane pahelAM ja kapele mAga samaje. eTale prazna UThe che ke, te pachI AbhidhAnika vyavahAra kevI rIte thaze? A matane te jANe ke saMkaTothI gherAyele ame samajIe chIe, kAraNa ke A matamAM sarvatra deva saMbhave che 113. 3tte na jAcitra vaDhatA | saMhayArA hi pavAnIyun | samuditaiH padaireko vAkyArthaH pratyAyyate / sa ca guNabhUtetarapadArthasaMsRSTaH kazcit padArtha eveti kimatra saGkulam / 173. jayaMta-Ane uttara ame ApIe chIe, A matamAM koI saMkulatA nathI, pheI saMkaTa nathI, pade sAthe maLIne kArya kare che ema kahevAmAM AvyuM che. bhegA maLelA For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyika mata pade vaDe eka vAkyA jJAta thAya che. gauNa Itara padArthothI saMskRSTa koI padArtha ja vAkSArtha cha. meTale mI zu samusatA cha ? 174. nanu kimayamanvitAbhidhAnapakSaH punarutthApayitumiSTaH ? . maivam , nedamanvitAbhidhAnam / kathaM tarhi saMhatyakAritA padAnAm ? ucyate / saMhatyakAritA- : 'pyasti, na cAnvitAbhidhAnam / anvitamartha padAni saMhatya sampAdayanti, na tvanvitamabhidadhati / kimidAnI kurvanti vAkyArtha padAni ghaTamiva mRdAdIni ? etadapi nAsti, jJApakatvAt teSAm / kA tIyaM vAcoyuktiH 'saMhatyakArINi padAni, na cAnvitamabhidadhati' iti ? 174. 2712-zuzI anvitAliyAnapakSane bho 423 / tamaneTa cha 1 jayaMta-nA, evuM nathI. A anvitAbhidhAna nathI. zaMkAkAra-te pachI padonuM sAthe maLI kAryakaravApaNuM kema ? jayaMta-Ane uttara ApIe chIe. sAthe maLIne padanuM kArya karavApaNuM paNa che ane chatAM anvitAbhidhAna nathI. pade sAthe maLI anvita arthanuM saMpAdana kare che, paraMtu anvita arthanuM abhidhAna karatA nathI. zaMkAkAra-zuM mATI vagere ghaDAne utpanna kare che tema pade vAkSArtha utpanna kare che. jayaMta-ema paNa nathI, kAraNa ke pade jJApaka kAraNa che. zaMkAkAra- A te kevI vAta che ke, pado sAthe maLI kArya kare che paraMtu anvitanuM abhidhAna karatA nathI. 175. iyaM vAcoyuktiH - padAnyanvitaM pratyAyayanti, nAnvitamabhidadhati / nAbhidhAtrI zaktiranvitaviSayA kintvanvayavyatirekAvagataniSkRSTasvArthaviSayaiva / tAtparyazaktistu teSAmanvitAvagamaparyantA saha vyApArAd , vyApArasya ca tadIyasya nirAkAGkSapratyayotpAdanaparyantatvAt / tathA hi anyathaiva pravartante pratyakSAyudbhavA dhiyaH / artha pUrNamapUrNa vA darzayantyaH puraH sthitam / / anyathaiva matiH zAbdI viSayeSu viz2ambhate / pratipatturanAkAGkSapratyayotpAdanAvadhiH // ata eva padaM loke kevalaM na prayujyate / na hi tena nirAkAGkSA zroturAdhIyate matiH // 175. yAta-samArI se vAta che hai, phe| avita ayanujJAna ve cha pr| anvita arthanuM abhidhAna karatA nathI. abhidhAtrI zaktine viSaya anvita artha nathI, For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyika mata paraMtu tene viya te anya vyatirekathI jJAta, niSphaTa e padane pitAne artha che. padenI tAtparyazakti te anvita arthanuM jJAna thAya tyAM sudhI vyApAra sahita rahe che, kAraNa ke tAtparyazaktine vyApAra nirAkAMkSa jJAna utpanna thAya tyAM sudhI heya che. pratyakSa A pramANothI utpanna thatI buddhie zabdapramANuthI utpanna thatI buddhi karatAM judI rIte ja pravarte che. pratyakSa Adi pramANethI utpanna thatI buddhio samakSa rahelA arthane pUrNapaNe ke apUrNapaNe darzAve che. paraMtu zabdapramANathI utpanna thatI buddhi pitAnA viSayomAM judI rIte ja pravarte che. jJAtAne nirAkAMkSa buddhi upana na thAya tyAM sudhI zabdapramANathI thatI di pravarte che. eTale ja lekamAM eka ja padane pravega karavAmAM nathI AvatuM, kAraNa ke tenAthI betAne nirAkAMkSa buddhi janmatI nathI, 16. nannamidhAnathatirivata: koDa: rAvstha ranaruvaryanta: pratyAyanaatmaa vyApAraH ? asti kazcit yaH sarvai reva saMsargavAdibhirapratyAkhyeyaH / na hi saMso'bhidhIyate pratIyate ca vAkyAt / 176. zaMkAkAra-zabdane abhidhAna vyApArathI judo bIjo kayo pUrNa phaLa (= vAkaSartha) thAya tyAM sudhI rahetA pratyAyanasvarUpa vyApAra che? jayaMta- che koI ne koI ja saMsagavAdIthI pratiSedhya nathI. saMsarganuM abhidhAna nathI thatuM chatAM vAkayamAMthI pratIti te thAya che. 177. nanuM saMskRmidhAne sati saMsa vatI te, nAthA | maitahevuM, saMhatyakAritvAdeva saMsargAvagatisiddheH / na hi saMhatyakaraNamasaMsRSTaM ca kArya kvacid dRzyate / api ca, prakRtipratyayau parasparApekSamarthamabhidadhAte; na ca prakRtyA pratyayArtho'bhidhIyate, niyogasyAdhAtuvAcyatvAt ; na ca pratyayena prakRtyartho'bhidhIyate, yAgAdeH liDvAcyatvAnupapatteH; na ca to pRthakpRthak svakArya kurutaH / evaM padAnyapi parasparApekSINi saMhatya kArya kariSyanti, na ca parasparamarthamabhidhAsyanti / vAkyAnyapi prakaraNapatitAnyevameva / taduktam - prakRtipratyayau yadvadapekSate parasparam / padaM padAntaraM tadvadvAkyaM vAkyAntaraM tathA // iti ayameva ca pakSaH zreyAn yat saMhatyakAritvaM padAnAmasaMkIrNArthatvaM ca / 177. zaMkAkAra-saMskRSTa arthanuM abhidhAna thAya te ja saMsarganI pratIti thAya, anyathA na thAya. jayaMta-nA, evuM nathI, kAraNa ke kAraNonA sAthe maLI kArya karavApaNu dvArA ja saMganuM jJAna siddha thAya che. kAya kAraNe vaDe bhegA maLI karAyuM hoya ane asaMsRSTa heya evuM te kayAreya dekhAtuM nathI. vaLI, prakRti ane pratyaya parasparApekSa arthanuM abhi For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyika mata dhAna kare che. paraMtu prakRti pratyayArthanuM abhidhAna nathI karatI, kAraNa ke niyoga (=AjJArtha) vagere dhAtavAcya nathI, ane pratyaya prakRtinA arthanuM abhidhAna karatA nathI kAraNa ke tyAga vagere livAcya ghaTatA nathI. vaLI te baMne judA judA tipitAnuM kArya karatA nathI. A rIte pade paNa ekabIjAnI apekSA rAkhatA heI sAthe maLIne kArya karaze, eka pada bIjA padanA arthanuM abhidhAna nahi kare ke tipitAnA arthanuM abhidhAna karIne ja nahi aTake. prakaraNamAM AvelAM vAgyo paNa svataMtrapaNe pitapotAnA arthanuM jJAna karAvIne nahi aTake ke eka vAkya bIjA vAkayanA arthanuM jJAna nahi karAve paraMtu badhAM vApo prakaraNane atalakSI eka saMskRSTa arthanuM jJAna karAvaze. jema prakRti ane pratyaya ekabIjAnI apekSA rAkhe che tema eka pada bIjA padanI ane eka vAkya bIjA vAkyanI apekSA rAkhe che. pade sAthe maLIne eka kArya (= vAkyAtha) kare che chatAM padenA pitAnA arthe asaMkAmAM rahe che, seLabheLa nathI thaI jatA. A ja pakSa vadhu sAre che. 178. nirapekSakoneDA:zAvApUnA mavet | tadanvitAbhidhAne tu padAntaramanarthakam / / saMhatyakAripakSe tu doSo naiko'pi vidyate / tenAyamupagantavyo mArgo vigatakaNTakaH // abhidhAtrI matA zaktiH padAnAM svArthaniSThatA / teSAM tAtparyazaktistu saMsargAvagamAvadhiH // tenAnvitAbhidhAnaM hi nAsmAbhiriha mRSyate / anvitapratipattistu bADhamabhyupagamyate // 178. ekabIjAnI apekSA na rAkhatAM padone prayoga thAya che ema mAnatAM chUTI lokhaMDanI saLIonI kalapanA jevuM bane ane pada anvita arthanuM abhidhAna kare che ema mAnatAM bIjAM padene prayoga nirarthaka banI jAya paraMtu pade, sAthe maLIne eka kArya (vAkyAtha) kare che ema mAnatAM eka paNa deSa raheto nathI. tethI A niSphaTakA mArga svIkAra joIe. padenI abhidhAtrI zakti padanA arthomAM ja paryAvasita thAya che. ethI UlaTuM padanI tAtparyazakti saMsarganuM jJAna thAya tyAM sudhI vyApAra kare che. tethI ahIM ame anvitAbhidhAnane sahana karatA nathI, svIkAratA nathI, paraMtu anvitane jJAnane te ame avaraya svIkArIe chIe. 179. saMhatyakArakatvAcca padAnAM na svArthAbhighitsayauva samuccAraNam , api tu pradhAna kAryameva kartum / taduktam - vAkyArthapratyaye teSAM pravRttau nAntarIyakam / pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam / / iti [zlo0vA0vAkyA0 343] For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAyika matane upasaMhAra _179. pado sAthe maLIne kArya karatA heI, temanA pitAnA arthonuM abhidhAna karavAnI IcchAthI teo uccAra dvArA bahAra nIkaLatA nathI paraMtu pradhAna kArya ja karavAnI irachAthI teo uccAra dvArA bahAra nIkaLe che. tethI kumArika bhaTTe kahyuM che ke vAkaSArthanuM jJAna karAvavAnI temanI [mukhya] pravRttimAM pitAnA arthanuM jJAna karAvavAnI [ gaNa] pravRtti paNa pade avazyapaNe kare che ja-jema lAkaDAM bIjAnA sahakAramAM pAkarUpa mukhya phaLane utpanna karavAmAM pitAne vyApAra kare che tyAre jvAlArUpa pitAnuM svataMtra gauNa phaLa paNa utpanna kare che ja. [zvevArtika, vAjyAdhikaraNa, leka 343 ] 180. ethe cuparimUcha gvikSarasamumikamAnArI saMskArodArapatrA kusumacayavatI prollasadbhiH padAthai : / prajJAvallI vizAlA phalati phalamidaM svAdu vAkyArthatattvaM nairAkAjhyaM tu sAndre hRdaya upagate yAnti yasmin pumAMsaH / / 180. vizALa prajJAvallI che. tenuM mULa vyutpatti ( = pada padArthanA saMketa saMbaMdhanuM grahaNa) che. padene samUha e tenA phuTatAM aMkuranI zobhA che. [pUrva varNanA ] saMskAra e tenAM vistRta pAMdaDAM che. praphuTita padArthothI te punA guchovALI che. tene vAgyAthatatvarUpa A svAdu phaLa lAgyuM che. te phaLanI tIvra IcchA karanAra puruSonAM hRdayamAM te phaLa pahoMcatAM te purUSanI IcchA saMtRpta thaI jAya che. 181. gANuM - padAt prabhati yA caiSA prajJA jJAturvijambhate / puSpitA sA padArtheSu vAkyArtheSu phaliNyati // tasmAdanayA nItyA saMsargapratyayo bhavati sAdhuH / saMsaSTAzca padArthA vAkyArtha iti nyavedi prAk / 18. ane kahyuM paNa che ke padathI mAMDIne jJAtAnI je A prajJA vikase che te pArthomAM puSita thaIne pachI vAkyarthomAM phaLe che. niSkarSa e ke A rIte saMsargasaMbaMdhanuM egya jJAna thAya che ane saMskRSTa padArtho vAkaSArtha che ema te ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. [ pAkaraNaprayojana ] 182. TovALyavahAsiddhi prA ivarAmitAlupA | sa eva vede'pyavadhAraNIyaH tatrApi tAnyeva padAni te'rthAH // Aha-loke pramANAntaraparicchedyatvAd vAkyArthasya tadavagamopAyatvaM zabdAnAM For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkayenA arthanuM jJAna asaMbhava che e pUrvapakSa yojayituM zakyate / vedArthastu atIndriyaH / na ca rAgAdidoSakaluSamanasAmasmadAdInAmatIndriyapadArthadarzanakauzalamasti / tadadarzinAM ca tatra vRddhavyavahArAt vyutpattireva na sambhavati / so'hamadya vedArtha bubhutsamAnA vedavidaM kaJcidAcAryamabhigaccheyam / so'pyatIndriyArthadarzI na bhavatIti tasyApi tathaiva vyutpattyabhAva iti tenApyanyaH kazcidabhigantavyaH, so'pyahamiva vyutpattyabhAvAdanyamupAsIta, so'pyanyamityandhaparamparA prApnoti / na ca veda eva, 'vRddhirAdaic' iti pANiniriva, 'mastriguruH' iti bravan piGgala iva, 'hastaH karaH pANiH' iti kathayannabhidhAnamAlAkAra iva, svayamupadizati 'eSo'sya mAmakasya zabdasyArthaH' iti / tasmAt sarvathA duravagamo vedArthaH / tadAha svayaM rAgAdimAnnAtha vetti cettasya nAnyataH / na vedayati vedo'pi vedArthasya kuto gatiH ||iti [pra0vA0 1.317] . atha nigamaniruktavyAkaraNavazena tadarthakalpanA kriyate, tarhi nAnAmatitvAdupadeSTanAm anekArthatvAcca dhAtUnAM nAmnAmupasarganipAtAnAM ca, na niyataH kazcidarthoM vyavasthApayituM zakyate, anyathA tatkalpanAsambhavAt / Aha ca tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti zrutau / khAdecchvamAMsamityeSa nArtha ityatra kA pramA / / iti [pra.vA.1.320] 182. mane pAyArtha jJAnabhA yA sosavyavasidi35 pAya re ame vy| che te ja vedamAM paNa manathI nizcitapaNe avadhAro; vedamAM paNa te ja pade ane te ja arthI che. (mora ) che-sobhA vAdhyAya mI pramAthI 55 jJeya DA, tene jANavA mATenA upAya tarIke zabdone javA zakya che. paraMtu vedArtha te atIndriya che ane rAga Adi devathI kaluSita cittavALA ApaNu jevA mANasamAM atIndriya padAthane dekhavAnuM sAmarthya hotuM nathI, atIndriya padArthane dekhavAnuM sAmarthya mANasomAM na hovAthI te padArthonI bAbatamAM vRddhavyavahAra dvArA vyutpatti ja saMbhavatI nathI. vedArthane jANavAnI icchAvALo A huM vedavid keI AcArya pAse jaIza te AcArya paNa atIndriyAthadazI nathI, eTale te AcAryane paNa te ja rIte vyutpatti nahi heya, tethI teNe paNa bIjA keI pAse javuM joIe. te paNa mArI jema vyutpatti na hovAthI anyanI pAse jAya, te anya paNa bIjA pAse jAya, ema aMdhaparaMparA prApta thAya jema pANini kahe che ke 'vRddhirAdai c' ( arthAt 72va hI 21, 2, 3, * tathA sAnu anu 21, me, mo, yA, AlumAM parivartana te vRddhi), jema piMgala kahe che ke jemAM traNe guru hoya te maganuM ane jema For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedavAkayonA arthane jANavAmAM sahAyaka abhidhAnamAlAkAra kahe che ke hasta kara pANi" tema te pote ja upadeza nathI ke mArA A zabane A artha che." tethI vedArtha jANavo muzkela che. tethI [dharmakIrti pramANuvArtika 1.17mAM ] kahe che ke rAgAdimAna tene artha svayaM na jANatA hoya ane anya upAyathI paNa na jANato hoya ane veda pite jaNAvate na hoya te vedArthanuM jJAna kayAMthI thAya! jo tame nAyike kahe ke nigama, nirukta ane vyAkaraNane AdhAre vaidika padanA arthanI kahapanA karavAmAM Ave che, te amAre kahevuM joIe ke upadeTA RSie nI bhinna bhinna matio hevAthI tema ja dhAtuonA, nAnA, upasargonA ane nipAtanA aneka artho thatA hevAthI eke je artha karyo hoya tenAthI jude atha kalpavo saMbhave che, pariNAme koI eka niyata arthane vizeSapaNe sthApa zakya nathI; ane kahyuM paNa che ke "svagAma agnikSetra hema kare' e vedavAkyane kUtarAnuM mAMsa khAya' evo artha nathI emAM zuM pramANa ? [ prabhAvAti 1 320] _-183. tadetad badhirasya rAmAyaNaM varNitamasmAbhiH, ya evamapi zrutvA vedArthaparigamAbhdhupAyaM mRgayate / anena hi pUrvoktena vAkyAryaparigamopAyaprakaTanena sarvamapAkRtaM bhavati / uktaM hi 'nAbhinavAH kecana vaidikAH zabdAH / racanAmAtra vede bhidyate, na tu padAni / sargAt prabhati ca pravRtto'yaM vedavidAM vyavahAraH / tata eva dIrghaprabandhapravRttAdadyatve vayasi vyutpadyAmahe / vyutpadyamAnAzca taM tamartha pratipayAmahe / ' kiJca vedArthasya parijJAnaupayikAni vyAkaraNamImAMsAzAstrANi ka gatAni, yadeSu jIvatsu na vedArtho'vadhAryate ? api ca re mUDha ! svayaM rAgAdimAn nArtha vetti, vedasya ko'rtha iti tu vetti / rAgAdimataH pratyakSamatIndriye'rthe mA pravartiSTa, na tu rAgAdimAna 'agnihotrAM juhuyAt svargakAmaH' iti vAkyAdapi agnihotrAkhya karma svargasAdhanamiti nAvagacchet / atIndriye'rthe niyatA kuto vyutpattiriti ced , uktamatra vedavat tadvyavahArasya tadarthaparigamopAyasya suciraprarUDhatvAt / vedazcArthazca tadavagamazca tadupAyazca tadanuSThAnaM ca nAdyatve pravRttAni, kintu keSAJcit mate anAdInyeva, asmanmate tu jagatsargAt prabhRti pravRttAni / kasteSvadya paryanuyogAvasaraH ? seyamanena pApakAriNA svAdecchavamAMsamityAdyapabhASaNena kevalamavIcikedArakuTumbinamAtmAnaM kartuM vedanindaiva mandamatinA kRtA, na dUSaNamabhinavaM kiJcidutprekSitamiti / ___183. rayata-to zu ame maheza mAgaNa rAmAyaNa pAbAre mA sabhA kaheluM sAMbhaLyA pachI paNa vedanA arthane jANavAne upAya zodhe che, kAraNa ke vAkSArthane jANavAne pahelAM jaNAvela upAya prakaTa karIne ame A badhA doSane dUra karI dIdhA che ja. ame agAu kahI cUkyA chIe ke vaidika zabda abhinava nathI. (arthAta laukika zabdothI taddana judI ja zreNInA nathI), keTalAka vaidika zabdanI kevaLa racanA (= rUpa) For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ leka dvArA dArthamAM vyutpatti ghaTatI nathI e pUrvapakSa laukika zabdonI racanAthI judI che, vaidika pada laukika parathI judA nathI. vedavidene A vyavahAra sagathI mAMDI zarU thayo che. lAMbI paraMparAthI cAlatA AvelA te vyavahAramAMthI atyAranI uMmaramAM ame vyutpatti pAmIe chIe; vyutpatti pAmatA ame te arthanuM pratipAdana karIe chIe. vaLI, vedanA arthanuM jJAna karavAnA upAyabhUta vyAkaraNa, mImAMsA vagere zAstra kyAM gayA ke te jIvatAM hovA chatAM vedanA arthane nirNaya na thAya ? uparAMta, A mUkha! rAgAdivALe mANasa pote potAnI meLe arthane jANatA nathI, paraMtu vedane zuM artha che e jANe che. rAgAdivALA mANasanuM pratyakSajJAna atIndriya arthamAM bhale pravRtta na thAo, paraMtu rAgAdivALo mANasa "svarganI kAmanAvALe agnihotra hema kare e vedavAkya dvArA paNa agnihotra nAmanuM kama svarganuM sAdhana che e na jANe evuM nathI. atIndriya arthamAM niyata vyutpatti kyAMthI hoya ema je tame pUcho te ahIM ame kahyuM che ke vedanI jema vedavidone vyavahAra, je dArthanuM jJAna karavA mATe upAya che te suciraprarUDha hovAthI atIndriya arthamAM niyata vyutpatti thAya che. veda, artha, tenuM jJAna, te jJAnane upAya ane vedArthanuM anuSThAna hamaNuM vartamAnamAM ja zarU thayAM nathI, paraMtu keTalAkane mate te te anAdi che jyAre amAre te jagasagathI mAMDI zarU thayelAM che. temanI bAbatamAM atyAre prazna UThAvavAne avasara che ? "kUtarAnuM mAMsa khAya" ityAdi apabhASaNa dvArA avIci nAmanA narakakSetra sAthe pitAne saMbaMdha karavA mATe vedanI niMdA ja e pApI maMdabuddhivALAe karI che, keI navuM dUSaNa teNe kapI kADhayuM nathI. 184. athApara Aha-kimeSa tapasvI parANudyate ? kimanenAparAddham ? kimanena viruddhamabhihitam ? na hi lokato vedArthe vyutpattiravakalpate / ko'yaM loko nAma ? kiM yaH kazcit prAkRta uta vaiyAkaraNaH saMskRtamatiriti ? tatra zAkaTikAH sAdhuzabdaprayogAnabhijJamanaso nisargata evAkSatakaNThA varAkAH saMskArabAdairgAvyAdibhireva zabdairvyavaharanti / taizca vyavaharantaH kathamiva vaidikeSu zabdeSu vyutpattimavApnuyuH ? yadyapi ca 'asti' 'eSi' 'emi' iti kazmIreSu, gaccheti dAbhisAreSu ,karomIti madreSu katipaye sAdhuzabdA: pAmarairapi prayujyante, tathA'pyatIva praviralasaJcAro'sau vyavahAra ityanupAdeya eva vaidikazabdavyutpattaH / * 184. / bIne pakSa laIne] kaI kahe che-zA mATe A bicArAne hAMkI kADhe che ? teNe ze aparAdha karyo che ? teNe zuM viruddha kahyuM che? kAraNa ke leka dvArA vedanA arthamAM vyutpatti ghaTatI nathI. jayaMta- A loka zuM che? zuM je prAkRta jana che te loka che ke je saMskAra pAmelI buddhivALo vaiyAkaraNa che te leka che ? [bauddhane pakSa lenAra pele kahe che ]-tyAM gADuM hAMkanArAo sAdhu zabdanA prayogathI ajJAta che, [vyAkaraNanA paThanathI] kSata na thayelA kaMThavALA che, eTale te bicArA saMskAra For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNanI sahAyathI vArthanuM avadhAraNa asaMbhava e pUrvapakSa bAhya gAvi vagere zabdothI ja vyavahAra kare che. te zabdo vaDe vyavahAra karatA teo kevI rIte vai izomA vyutpatti pAbhe ? ne bhAradezamA 'ati' 'meSi' abhi', nis.2dezamAM "gaccha' ane madradezamAM "karomiM' ema keTalAka sAdhu zabda pAmara manuSyo paNa proje che chatAM e vyavahAra atyaMta pravirala saMcAravALo che, eTale vaidika zabdanI vyutpatti mATe anupAdeya che. 185. atha vyAkaraNasya vedAGgatvAt tata: sAdhvasAdhuzabdapravibhAgamavagacchantaH 'sAdhubhirbhASitavyamasAdhubhirna' iti vidhiniSedhaniyamitamatayaH sAdhubhireva zabdairvyavaharanto vidvAMsastanIyasaiva klezena vaidikeSvapi zabdeSu vyutpattimAsAdayeyuriti kathyate / tadapi na caturazram , itaretarAzrayaprasaGgAt / vede hi siddhaprAmANye tadaGgabhUtavyAkaraNAbhyAsasamAsAditasAdhvasAdhuzabdapravivekavRddhavyavahAraparicayapurassarA vaidikazabdeSu vyutpattiH, tavyutpattau ca satyAM bodhakatvAdapratipAdakatvalakSaNamaprAmANyamapojjhato vedasya prAmANyamiti / 185. vyAkaraNa vedAMga haI vyAkaraNamAMthI sAdhu zabdo ane asAdhu zabdane vibhAga jANIne sAdhu zabda vaDe belavuM joIe, asAdhu zabdo vaDe bolavuM na joIe e pramANenA vidhi-niSedhathI niyamita mativALA ane sAdhu zabdo vaDe ja vyavahAra karatA viThAne sAva eAchA kalezathI vaidika zabdamAM paNa barAbara vyutpatti pAme ema keTalAka kahe che, paraMtu te paNa yogya nathI, kAraNa ke temAM itaretarAzrayadeSa che. [ itaretarAzrayadeSa A pramANe che-] vedanuM prAmANya siddha hatAM vedanA aMgabhUta vyAkaraNanA abhyAsathI sAdhu-asAdhu zabdone viveka, jemaNe prApta karyo che evA vRddhonA vyavahArane paricaya thayA pachI vaidika zabdomAM vyutpatti thAya che, ane vaidika zabdomAM vyutpatti hatAM potAnAmAM badhapaNuM hevAne kAraNe apratipAdakapaNurUpa aprAmAyane dUra karatA veda prAmANyane pAme che. ____186. atha vedAGgamidamiti zraddhAmavadhUya yadRcchAdhItenaiva vyAkaraNena pUrvoktakAryasiddhernetaretarAzrayamiti varNyate / kimidAnIM nATakaprakaraNAdikAvyopayogisaMskRtabhASAvizeSaparijJAnAyaiva prAkRtalakSaNavat vyAkaraNamadhyetavyam ? tathA'bhyupagame vA'naGgatvAvizeSAt prAkRtalakSaNaprasiddhazabdavyavahArAnusAreNa vaidikazabdavyutpattirApAdyate iti sutarAM duHsthatvam / api ca satyapi vyAkaraNAdhigame, zrute'pi sAdhubhirbhASitavyamityupadeze. satyaM vadata ! vedArthAnuSThAnaparAyaNo'pi, kRtabuddhirapi, niSiddhAcaraNaparAGamukho'pi zrotriyo'pi, zraddhAno'pi, yadi kazcit kevalaiH sAdhubhireva zabdaiH vyavaharan dRSTaH ekAkI ? taizca nAnArthakriyAsAdhanabhUtabhUrivyavahAraM nirvahan tadanucaraH parijJAto na bhUyaH kevalasAdhuzabdaprayogakuzalaH kalpanIyaH / kutazcAsau labhyate ? tasmAnna vRddhavyavahArAt vedArthavyutpattirupapadyate / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa vedArthane nirNaya karavAmAM sahAyabhUta nathI e pUrvapakSa 93 186. vyAkaraNa vedAMga che e zraddhA choDI daIne pitAnI icchA mujaba ja adhIta vyAkaraNa vaDe pUrvokata kAryasiddhi thatI hoI itaretarAzrayadoSa nathI Avate ema keTalAka kahe che. temane ame pUchIe chIe ke zuM nATaka, prakaraNa vagere kAvyane upayogI saMskRtabhASAvizeSanA parijJAnane mATe ja prAkRta vyAkaraNanI jema saMskRta vyAkaraNa bhaNavuM joIe ? je hA, te banemAM vedAnaMgatra samAnapaNe hevAthI prAkRta vyAkaraNa prasiddha zabdavyavahAra anusAra vaidika zabdanI vyutpatti AvI paDe che, pariNAme duHsthatva vadhAre thAya. vaLI, jene vyAkaraNanuM jJAna paNa heya, "sAdhu zabda vaDe bolavuM joIe evo upadeza paNa jeNe sAMbhaLyuM heya, je vedArthonuSThAnaparAyaNa paNa hoya, kRtabuddhi paNa hoya zrotriya paNa hoya ane zraddhALa paNa heya e sAdhu zabda vaDe ja bolate je eka paNa puruSa tame joyuM hoya te sAce ja kahe ane aneka arthakriyAonA sAdhanabhUta e ghaNuM vyavahAra karatA tenA paricita anucara vargane keLa sAdhu zabdanA prayogamAM ja kuzaLa kalpavo na joIe. Ama e ( arthAta sAdhu zabda ja bolanAre) kyAMthI maLe? [ na ja maLe. ] tethI vRddhavyavahAra dvArA vedArthamAM vyutpatti ghaTatI nathI. 187. katha vyArAmea aArthavyutpattI kapAtAM pratipasthite rUti manya, tadapi kathamiti cintyam / na hi vivaraNakAra iva pANinirvedaM vyAcaSTe / vyAcakSANo'pi vA parimitadarzinyasmAdRze dveSAdidoSakaluSitamanasi tasminnasmadAdInAM vedArtha bubhutsamAnAnAM kIdRzA visrambhaH ? kiM yathaiSa vyAcaSTe tathaiva vedArthaH, anyathAveti / 187. vyAkaraNa ja vedArthamAM vyutpatti karAvanAra upAya banaze ema je tame mAnatA he che te kevI rIte vyutpatti karAve che e vicAravuM joIe. vivaraNakAranI jema te pANini vedanuM vyAkhyAna karatA nathI. ane vivaraNakAranI jema te vyAkhyAna karatA hoya te paNa parimita darzanavALA, dveSa Adi deSothI kaluSita manavALA ApaNu jevA temanAmAM vedAyane jANavAnI icchAvALA ApaNane badhAMne kevI zraddhA thAya ? zuM te jevI vyAkhyA kare che te ja vedAtha haze ke anyathA haze evI zaMkA manamAM rahyA ja kare. 188. Jdra tu sArvasAdhurAdavivekarALa thALa vArani veDhArthaghutptterityucyte, tatrApi svAtantryeNa vedasyeva vyAkaraNasya zAstratvAnupapattaraGgatvaprasiddhezca vaidikavidhyapekSitArthasamparkitvamasya nUnameSitavyam / tat kasya vidheH zeSatayA vyAkaraNamabatiSTheteti vAcyam / sAdhubhirbhASitavyamasAdhubhirnetyanayoreva vidhiniSedhayoriti ced nanvetAveva vidhiniSedhau tAvadvicArayAmaH / kiM prakaraNe paThitau kimanArabhyAdhItau kluptAdhikArau kalpyAdhikArau veti ? AstAM cedam / vitatA khalviyaM cintA / sAdhvasAdhuzabdasyAprasiddhatvAt kiMviSayAvimau vidhiniSedhau syAtAmitIdameva cintyatAm / 'zrIhibhiryajeta' 'na kalaja bhakSayet' iti vrIhikalajasvarUpasya lokato'vagato tadviSayavidhiniSedhAvabodhena durghaTaH / iha tu brIhaya iva kalaJjamiva na sAdhvasAdhu For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuasAdhuzakhavibhAga saMbhava nathI e pUrvapakSa zabdasvarUpaM loke prasiddha, pratyakSAdipramANAtItatvAt / na tAvat sAdhvasAdhuzabdaH pravivekena lokato'vagamyate / kRtazramazravaNayugalakaraNikAsu pramitiSu zabdasvarUpameva kevalaM viSayatAmupayAti, na jAtu tadgataM sAdhutvamasAdhutvaM vA / na hi zabdatvAdijAtivat udAttAdidharmavacca sAdhvasAdhutAyAM kasyacidapi zrautraH pratyayaH prasarati / pratyakSapratiSedhe ca sati tatpUrvakasambandhagrahaNAsambhavAdanumAnamapi niravakAzameva / zabdastu dvividhaH puruSapraNIto vaidiko vA / tatra puruSapraNItaH pratyakSAnumAnaviSayIkRtArthapratipAdanapravaNa eva bhavati iti tadapAkaraNAdeva parAkRtaH / vaidikastu samprati cintyo vartate / sa hi siddhe sAdhatve tadvidhauM siddhe cAsApatve tanniSedhe vyApriyate / na punastata eva tatsiddhiyujyate / tathA'bhyupagame vA duruttaramitaretarAzrayamavatarati - vidhiniSedhasiddhA sAdhvasAdhazabdasiddhiH, sAdhvaMsAdhazabdasiddhau ca vidhiniSedhasiddhiriti / 188. sAdhu-asAdhu zabdone viveka karAvIne te dvArA vyAkaraNa dArthavyutpattinuM kAraNa bane che ema je tame kahetA he te vedanI jema vyAkaraNanuM svataMtrapaNe zAstrapaNuM ghaTatuM na hovAthI tema ja vyAkaraNa vedanuM aMga hovAnuM prasiddha hevAthI apekSita artha sAthe ene saMbaMdha vedika vidhi (= vedanuM AjJAvAkya) vaDe Icchavo joIe. pariNAme kaI vidhinA aMga tarIke vyAkaraNa avasthAna kare che e kahevuM joIe. "sAdhu zabdo vaDe belavuM joIe asAdha zabda vaDe na belavuM joIe' A vidhi-niSedhanA aMga tarIke vyAkaraNa avasthAna kare che ema je tame kahetA ho te A be vidhi-niSedhane ApaNe vicArIe. zuM te be vidhi-niSedha prakaraNamAM pAThata che (prayAja vagerenI jema) ke anArabhAdhIta che ("#g gfmayI guru nI jema) ke kaluptAdhikAra che ("vitrayA thata'nI jema) ke kAdhikAra che (vizvajitanI jema) ? athavA A vicAraNuM rahevA daIe, kAraNa ke A vicAraNA bahu lAMbI che [enA badale] sAdhu-asAdhu zabda aprasiddha heI A vidhi-niSedhanA viSaye kayA bane che e vicArIe. "trIhi jaDe yaje' "laMjane na khAya emAM vrIhi ane kalaMjanA svarUpane ApaNe lekataH jANIe chIe, eTale temanA vizenA vidhi-niSedhanuM jJAna dughaTa nathI. paraMtu jema trAhi ane mayaMjanuM svarUpa lekamAM prasiddha che tema sAdhu-asAdhu zabdana svarUpa lekamAM prasiddha nathI, kAraNa ke pratyakSa vagere pramANenI tyAM paheca nathI, tema ja lekatA paNa sAdhu asAdhu zabdane bheda jJAta thatuM nathI. zramapUrvaka karNayugala dvArA janmatA pramitirU5 jJAnamAM zabdanuM svarUpa ja kevaLa viSaya bane che paNa zabdagata sAdhutva ke asAdhutva viSaya banatuM nathI. koInuM paNa zrautra pratyakSa jema zabdAva jAti ane udAtta -vagere dharmomAM prasare che tema sAdhutva-asAdhutvamAM prasaratuM nathI. sAdhu-asAdhutvane grahaNa karanAra pramANa tarIke pratyakSane pratiSedha thatAM pratyakSapUrvaka thatA vyAptisaMbaMdhanA prahaNane saMbhava raheto na heI anumAna paNa sAdhu-asAdhutvane grahaNa karavA avakAza pAmatuM nathI. zabda be prakArane che-puruSapraNIta ane vedika. temAM puruSapraNIta zabda, pratyakSa anumAne je ane viSaya tarIke grahaNa karela hoya te arthanuM ja pratipAdana karavAnuM valaNa dharAve che, For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhutva eTale zuM ? eTale pratyakSa anumAnane sAdhutva.asAdhutvane grahaNa karanAra pramANa tarIke pratiSa thatAM tene paNa pratibodha thaI jAya ja che. vaidika zabda te atyAre carcAne viSaya che. sAdhutvaasAdhutva siddha thatAM sAdhu zabdaviSayaka vidhi ane asAdhu zabdaviSayaka niSedhamAM naidika zabda vyApAra kare che. paNa vidhiniSadhathI ja sAdhu-asAdhu zabdanI siddhi ghaTatI nathI. je vidhi-niSadhathI ja sAdhu asAdhu zabdanI siddhi mAnIe te durUttara itaretarAzraya deSa AvI paDe- vidhi-niSedha siddha thatAM sAdhu asAdhu zabdanI siddhi ane sAdhu-asAdhu zabdanI siddhi thatAM vidhiniSadhanI siddhi 189. kinveTuM vAgha nAma ? caMdra vAlAvaM, gALyAyoDapi sutA vAcakA iti te'pi kathaM na sAdhavaH ? arthAvagatisAdhanAddhi sAdhatvaM, tacca yathA gAvyAdiSu jhaTityeva bhavati na tathA gavAdiSviti prathamaM te eva sAdhavaH / evaM ca yadAhuH 'asAdhuranumAnena vAcakaH kaizcidiSyate' iti [vAkyapa0 3.3.30] tadatyantamasAMpratam , sopAnAntarapratItiprasakteviparyayasya ca loke prasiddhatvAt / yastAvadanadhigatavyAkaraNasaraNiH pAmarAdiH sa gAvyAdizabdazravaNe sati tAvatyeva jAtasantoSaH tata evArthamavagacchan gavAdizabdAnumAnavyavadhAnamanArakhaiva vyavaharati / hemagirimuttareNa yAdaMzi mAdRzairanubhUtAni tarukusumaphalAni tathAvidhAstasya sAdhazandA iti sarvAtmanA'navadhAritasambandhaH sa kathaM tAvadanumAtuM prabhavet ? 189. vaLI, A sAdhutva zuM che je te vAcakava hoya te "gAvi vagere zabdo paNa sutAM vAcaka hoI te paNa kema sAdhu nahi? arthanuM jJAna karAvavAmAM sAdhanapaNuM te sAdhatva ema je kahe te "gAvi Adi zabda jeTalI jhaDapathI arthanuM jJAna karAve che teTalI jhaDapathI te "gI Adi zabda paNa arthanuM jJAna karAvatA nathI, tethI prathama to gAvi Adi zabdo ja sAdhu che. "asAdhu zabda sAdhu zabdanA anumAna dvArA vAcaka bane che ema keTalAka mAne che' ema je kahevAmAM AvyuM che te atyaMta agya che, kAraNa ke ema mAnatAM sAdhu zabdanA anumAnarUpa pagathiyA pachI athanI pratIti thavAnI Apatti Ave, paraMtu lekamAM te enAthI UlaTuM prasiddha che. je pAmara Adi jane vyAkaraNa zIkhyA nathI te 'gAvi' Adi zabda sAMbhaLatAM teTalAmAM ja sa teSa pAmI tenAthI ja artha jANI "gau' Adi zabdanA anumAnanuM vyavadhAna karyA vinA ja vyavahAra kare che. himAlayanI uttare AvelAM vRkSanAM kusuma ane phaLe. mArA jevAe jevAM anubhavyAM che tevA temaNe sAdhu zabda anubhavyA che (athata anubhavyAM ja nathI), eTale asAdhu zabdane sAdhu zabda sAthe saMbaMdha temaNe sarvathA grahaNa karyo ja nathI, te pachI sAdhu zabdanuM anumAna karavA teo kevI rIte zakta bane? 19) veDara cAraNAvALavArAristhadTAya: sUpa, teDA gAvyAdibhirvyavaharanto'numAnakramamananusaranta eva tebhyo'rtha pratipadyante iti pratyAtmavedanIyametat / tasmAdvAcakatvameva sAdhatvaM, tacca gavAdiSviva gAvyAdiSu dRzyate For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhutva eTale zuM ? iti te'pi sAdhavaH syuH / asAdhatvamapyavAcakatvamucyate, tacca vAyasavAzitAdiSu vyavasthitaM na varNAtmakeSu vyaktavAguccAryamANeSu zabdeSviti na te'sAdhavaH / ___190. vyA729samudramA 2.5, yi27|| sudhA vyA2nu adhyayana 32naa| sUrio che te paNa "gAvi vagere zabdothI vyavahAra karatA anumAnAkramane anusaryA vinA ja te zabdomAMthI arthane jANe che; A darekane anubhava che. tethI vAcakatva e ja sAdhutva che, ane vAcakatva jema "go' Adi zabdomAM che tema gAvi' Adi zabdomAM paNa dekhAya che, eTale 'gAvi' Adi zabda paNa sAdhu bane. asAdhutva e avAcakatva kahevAya che ane te kAkavAzita vageremAM raheluM che, bhakta vANImAM uccAratA varNAtmaka zabdomAM te nathI, eTale te zahA sAdhu che. 191. atha brUyAt nArthapratItisAdhanatvamAtraM sAdhatvaM, dhUmAdibhirativyApteH, api tu viziSTakriyAkaraNatvaM, tacca gavAdiSvevAsti, na gAvyAdiSviti na te sAdhava iti / etadapi asamIkSitAbhidhAnam / abhidhAnakriyAkaraNatvaM hi vAcakatvamiti pUrvameva sunipuNamupapAditam / etacca gavAdiSu gAvyAdiSu ca samAnamiti sarva eva sAdhavaH / 191. tame kadAca kahe ke arthanuM jJAna karAvavAmAM sAdhanapaNuM e ja mAtra sAdhutva nathI, kAraNa ke tema mAnatAM dhUma vageremAM ativyApti thAya; paraMtu viziSTa kriyAnuM karaNapaa se sAdhutva che. te viziSTa ThiyAnu 42915aa go' pore zahomA 1 cha, 'vi' Adi zabdamAM nathI eTale "gAviM' Adi zabda sAdhu nathI, A paNa vicAryA vinAnI vAta che. abhidhAnakriyAnuM kAraNa paNuM e vAcakava che e ame pahelAM sArI rIte ghaTAvyuM che, ane te abhidhAnakriyAnuM karaNapaNuM gau' vagere zabdomAM ane "gAvi' vagere zabdomAM samAnapaNe che, eTale badhA ja zabda sAdhu che 192. atha lakSaNAnugatatvaM tadbAhyatvaM ca sAdhatvamasAdhatvaM ca varNyate, tadayukta, pAribhASikatvaprasaGgAt / na cAnyat kimapi sAdhvasAdhalakSaNamatisUkSmayA'pi dRSTayA zakyamutprekSitum / ato vAcakAvAcakAveva sAdhvasAdhU iti sthitam / tena tayoH pravartamAnA vidhiniSedhAvimA vyau~ bhavetAm / katham ? sAdhabhirbhASaNaM tAvat prAptatvAnna vidhIyate / avAcakaniSedhazca nAprApteravakalpate // tantravA. 1.3.24] na hi salilaM pibedanalaM na pibediti vidhiniSedhau saMbhavataH, salilapAnasya svataH prAptatvAt aprApte ca zAstrasyArthavattvAt ; jvalanapAnasya ca kasyAJcidavasthAyAmaprApteH pratiSedhAnarthakyAt , prAptipUrvakA hi pratiSedhA bhavanti / na hi grISme jvAlAyamAnamAravamArgabhramaNojjambhitatRSAtizayatanUkRtatanurapi tanUnapAtaM pAtuM lavaNopayogApanItatRhavikAraH karabho'pi yateta iti / For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdonuM sAdhu asAdhumAM vargIkaraNa karavA mATenA nimittane abhAva 97 _192. je vyAkaraNAnusAritA sAdhutva che ane vyAkaraNabAhyatA asAdhutva che ema varNavavAmAM Ave che te paNa barAbara nathI, kAraNa ke tema mAnatAM pAribhASiktAnI Apatti Ave che (arthAta "sAdhu' zabdane Avo atha lekamAM prasiddha nathI.) sAdhu-asAdhu zabdanuM bIju koI lakSaNa sUkSma dRSTithI paNa kalpavuM zakya nathI. tethI vAcaka e ja sAdhu ane avAcaka e ja asAdhu ema sthira thayuM. pariNAme te bene ( sAdhu-asAdhune) pravartamAna vidhiniSedha vyatha' banI jAya. kema ? sAdhu (= vAcaka) zabdo vaDe bhASaNa prApta heI tene Adeza ApavAmAM AvatA nathI ane asAdhu (= avAcaka) zabda vaDe bhASaNu aprApta he I tene niSedha ghaTatuM nathI. pANI pIve' 'agni na pIve' evA vidhi-niSedha saMbhavatA nathI, kAraNa ke jalapAna svataH prApta che jyAre zAstranI (= vidhinI ) arthavattA akhAtamAM che. javalanapAna koI paNa dazAmAM prApta heI tene pratiSedha nirarthaka che. pratiSedha prAptipUrvaka heya che. grISmamAM baLabaLatA raNanA mArgamAM bhramaNa karavAthI vadhelI ati tIvra tRSAthI nabaLA paDI gayelA zarIravALo UMTa paNa agni pIvA prayatna karatuM nathI, tenI tRSA te lavaNanA upagathI dUra thAya che. 193. taatat sthA-navAgyAra vAvavizeSe pAvApurAddhovALakrnnkpunnypaatkpraaptiprihaarpryojnniymvidhaanaay zAstrasAphalyaM bhaviSyati / taTum "vAvavizeSeDapi niyama: guthapAyo." ti [vAvapU. rU.rU.30] | etadapi durghaTam , pratipadamazakyatvAt , vargIkaraNanimittasya cAsambhavAt / avazya hi vidhi vA niSedhaM vA vidhitsatAM pravidheyAMzca niSedhyAMzca zabdAnupadarya niyamo vidhAtavyaH ebhirbhASitavyamebhirneti / tatra yadyabhaye te zabdAH prativyakti nAmagrahaNaparigaNanapuraHsaramupadazya'ran , tadayamarthaH kalpazatajIvinI bhagavataH parameSTino'pi na viSayaH, pravitatavadanasahasrasaMkulamUrteranantasyApi na gocaro, vAcaspaterna bhUmiH, sarasvatyA atibhAraH, teSAmAnantyena darzayitumazakyatvAt / / 193. [koI kaheze ke] "to pachI ema bane ke gau' vagere zabdo ane gAvi vagere zabda baMnemAM vAcakatva samAna paNe hevA chatAM sAdhu zabdo uccAra karavAthI janmatA puNyanI prApti karavAnA ane asAdhu zabane uccAra karavAthI janmatA pApane parihAra karavAnA prajanArthe "sAdhu zabda vaDe ja besavuM, asAdhu vaDe nahi evA niyamanuM vidhAna karavA mATe zAstranuM sAphalya che. tethI kahyuM che ke vAcaka sabhAnapaNe hovA chatAM puNya-pApane kAraNe sAdhune ja uccAra kare, asAdhune nahi evo niyama che." A paNa durghaTa che, kAraNa ke pratyeka padane anulakSI "A sAdhu che "A asAdhu che e darzAvavuM azakya che, ane badhAM padene laI tenuM sAdhuasAdhumAM vagIkaraNa karavA mATenuM koI nimitta nathI. vidhi ane niSedha karavA IcchanAre vidheya ane niSedhya zabdone darzAvI pachI "A zabda vaDe belevuM joIe, A zabdo vaDe nahi evA niyamanuM vidhAna karavuM joIe. je banne prakAranA te zabdane prati vyakti nAma laI eka pachI eka darzAvavAmAM Ave te A artha kalpazata For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 upalakSaNane AdhAre paNa zabdonuM sAdhu-asAdhumAM vagIkaraNa asaMbhava chavI bhagavAna parameSThIne paNa viSaya na bane, phADelA hajAre moDhAvALA anantane paNa viSaya na bane. vAcaspatine paNa viSaya na bane ane sarasvatIne atibhAra thAya kAraNa ke zabdo ananta hAI pratyeka zabda darzAvo zakya nathI. 194. atha kiJcidupalakSaNamavalambya teSAM vargIkaraNamupeyate / hanta ! tarhi dRzyatAM, na ca tat saMbhavati / avibhaktA hi zabdatvajAtiH zabdApazabdayoH / na cAvAntarasAmAnye kecidvargadvaye sthite / [tantravA0 1.3.24.] na hi sAdhutvasAmAnyamekeSveva vyavasthitam / itareSu tvasAdhutvasAmAnyamupalabhyate // tadanupalambhAdasaMbhavati vargIkaraNakAraNe kathameSa niyamo vidhIyeteti nAvadhArayAmaH / ___194. ne tame ho lkssnnne| AdhAra sa tamanu // 4295 sA2vAmAM Ave, te te are ! tame juo evuM kaI upalakSaNa heya te ! paraMtu e saMbhavatuM nathI, kAraNa ke zabdata jAti te zabda ane apazabda banemAM avibhakta che-akhaMDa che ane koI be avAntara sAmAnya zabdanA be vargamAM rahelA nathI, kAraNa ke sAdhutva sAmAnya amuka zabdomAM samata nathI ane asAdhutva sAmAnya anya zabdomAM upalabdha thatuM nathI. niSkarSa e ke upalakSaNa koI paNa pramANudhI kepalabdha na hovAthI jyAre vagIkaraNa asaMbhava che tyAre A niyamanuM vidhAna kevI rIte thAya e ame samajI zakatA nathI, 195. kiJca niyamArthe 'pi zAstre vaktavyaM kIdRzo niyamArtha:-kiM sAdhubhireva bhASitavyamuta bhASitavyameva sAdhubhiriti / ubhayathA ca pramAdaH / Aha hi yadi sAdhubhireveti nAsAdhAraprasaGgataH / niyataM bhASitavyaM cenmaune doSaH prasajyate // iti [tantravA. 1.3.24] na vAcakatvAdanyat sAdhutvamityuktamavAcakasya prayogaprasaGga eva nAstIti / atha pramAdAzaktikRtApazabdaprayogapratiSedhAya niyama AzrIyate / tatrApi pramAdAzaktijAH zabdA yadi tAvadavAcakAH / teSu prasaGgo nAstIti tannivRttizrameNa kim // atha vAcakatA teSAmapramAdotyazaktivat / na tarhi pratiSedhaH syAdapramAdotthazaktivat // nanvasti tAvadapazabdAnAmazakyanihavaH paridRzyamAno lokaprayoga iti For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuzakhabhASaNaniyamArtha zuM che ? ane te saMbhave che? - tannivRttiphala eSa prayoganiyamaH kathaM na bhavet , yadyevamakSinikocahastasaMjJAderapi pracuraH prayogo dRzyate iti tadvyudAsaphalo'pyeSa niyamaH syAt / / 195. vaLI, zAstra niyamAthe che chatAM tamAre jaNAvavuM joIe ke A niyamAthe kevo che-zuM sAdhu zabda vaDe ja balavuM joIe e niyamArtha che ke sAdhu zabdo vaDe bolavuM ja joIe evo niyama che ? baMne tarapha doSa che, kAraNa ke kahyuM che ke "jo sAdhu zabdo vaDe ja' e pakSa svIkArIe te asAdhu zabdanA prayogane prasaMga ja na hovAthI A niyamAthe vyartha che ane bolavuM ja joIe' e pakSa svIkArIe te monamAM deva AvI paDe. vAcakavathI anya sAdhutva nathI ema ame kahyuM che eTale avAcaka zabdanA prayogane te prasaMga ja che nahi je tame kahe ke pramAda ke azaktithI janya apazabdanA prayogane pratiSedha karavA mATe "sAdhu (= vAcaka) zabdo vaDe ja bolavuM joIe evA niyamane Azaro levAmAM Ave che, te tyAM paNa amAre tamane kahevuM joIe ke pramAda ke azaktithI janya zabda je avAcaka hoya te temanA prayogane prasaMga ja nathI eTale temane pratiSedha karavAne zrama zA mATe levAM joIe ? ane apramAda ane zaktithI janya zabdonI jema te zabdomAM vAcakatA hoya te apramAda ane zaktithI janya zabdonI jema temane pratiSedha na thAya. je tame kahe ke apazabdone pratiSedha karavo azakya che kAraNa ke lekamAM apazabdone pracura prAga dekhAya che, eTale sAdhu zabdone ja prayoga karavo joie evA prayogaviSayaka A niyamanuM phaLa asAdhu zabdanA prayoganI nivRtti che, te amAre kahevuM joIe ke je ema hoya te AMkho mIcakAra, hAthanI saMjJA vagereno pracura prayoga lekamAM dekhAya che eTale "sAdhu zabdone ja prayoga karavo joIe e niyamanuM phaLa AMkhane. mIcakAra, hAthanI saMjJA vagere ceSTAonA prayoganI nivRtti bane. 196. pa ra vivAda: sarvatra niyamo mati, tAluvAta ityAdi / niSedhaphalA tu parisaMkhyA 'paJca paJcanakhA bhakSyAH' iti / tadayamapazabde prayogapratiSedhaphalazca niyamazceti vyAhatamabhidhIyate / parisaMkhyA tarhi bhaviSyatIti cenna, zabdApazabdayoryugapat prAptyabhAvAt , "tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyA'bhidhIyate" iti nyAyAt / 196. vaLI niyamanuM phaLa sarvatra vidhi che, [ pratipakSanI nivRtti nathI]; udAhara. hAtha 'RtukALe [patnI pAse] javuM joIe' [ 'RtukALe patnI pAse javuM joIe ene artha che "RtukALe patnI pAse avazya javuM ja joIe; ene artha e nathI ke, "anaMtakALe patnI pAse na javuM joIe, kAraNa ke je Avo artha karavAmAM Ave te parvone choDIne enI pAse javuM vagere AdezavAkya sAthe virodha Ave. ] parisaMkhyAnuM phaLa niSedha che; udAharaNartha "pAMca pAMcanabAvALA prANIo bhakSya che.' [pAMca pAMcakhovALA bhakSya che ene artha che "paMcatara pAMcakhavALA abhaya che-bhaya nathI.' niyamavidhi ane parisaMkhyAvidhine A bheda che niyamonuM prayojana pratipakSanivRtti nathI jyAre parisaMkhyA For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha e parisaMkhyAnuM phaLa paNa nathI enuM prayojana pratipakSanivRitti che.] tethI apazabdonA prayogane pratiSedha e niyamanuM phaLa che ema kahevuM e te vadatavyAdhAta che. jo tame kaheze ke te pachI e pratiSedha [niyamanuM nahi paNa ] parisaMkhyAnuM phaLa che te ame jaNAvIzuM ke nA, te apAbdone pratiSedha parisaMkhyA paNa nathI kAraNa ke zabda ane apazabda bannenI yugapata prApti nathI. paNa ane pratipakSa baMnemAM artha yugapata prApta hoya tyAre [ je vidhi hoya tene ] parisaMkhyA vidhi kahe che. [jene viSaya aprApta--anya pramANathI ajJAta-artha che te vidhi che, evuM vidhinuM sAmAnya lakSaNa che. apUrvavidhi, niyamavidhi ane parisaMkhyAvidhi ema traNa bheda vidhinA che. bilakula aprApta arthane prApaka vidhi apUrva vidhi kahevAya che. udAharaNArtha, daza pUrNamAsa prakaraNamAM Avate "grIhIna kSati" e vidhi. A vidhinA abhAvamAM darzapUrNa mAsanA vrIhinuM prakSaNa koI paNa rIte koI paNa pramANathI prApta thaI zakatuM nathI, jyAre e vidhi hatAM avazya prApta thAya che. pakSamAM prApta arthane sarvatra (badhA pakSamAM) niyama karanAra vidhine niyamavidhi kahevAmAM Ave che. Ane bhAvArtha e ke, vikalpathI prApta artho paikI bIjAne nivRtta karI amuka eka arthane ja badhe prApta karAvanAra je vidhi te niyamavidhi. Ane bIjI rIte samajAvIe. aneka sAdhano paikI koI paNa eka sAdhanathI sAdhya thaI zake evI kriyAmAM, jyAM amuka sAdhana prApta hoya tyAM anya amuka sAdhana aprApta hoya e svAbhAvika ja che, to tyAM paNa te aprApta sAdhanane ja prApta karAvanAra je vidhi tene niyamavidhi samaja. Ane udAharaNa dvArA samajIe. daza paNa mAsamAM "trIThThInavarita' (DAMgarane chaDavI) e vidhi niyamavidhi che. utpattivAkyathI avagata je pureDAza che te puraDAzane banAvavA mATe jarUrI saMkula ( = cokhA ) taiyAra karavAmAM DAMgara uparathI photarAM kADhavAM (= vaiduSya) jarUrI che. photarAM kADhayAM vinA cekhA taiyAra thAya nahi, eTale arthapattipramANathI koI paNa rIte phatarAM kADhavAnuM prApta thAya che. have A phetarAM nakhathI phelIne paNa kaDhAya ane chaDIne paNa kaDhAya. je "trahInavanti' e vidhi na hoya to avahananathI DAMgaranAM tirAM kADhavAnuM thatuM heya tyAM te avahanana prApta che ane bIje arthAta jyAM nakhavilana AdithI DAMgaranAM photarAM kADhavAnuM thatuM hoya tyAM avahanana aprApta che. paraMtu A vidhi hatAM jyAM te aprApta che tyAM paNa te prApta thAya che, arthAt sarvatra prApta thAya che. jyAM avahanana sivAya bIjAM sAdhanethI DAMgaranAM photarAM kADhavAmAM AvatAM hoya arthAta jyAM avahanana aprApya hoya tyAM paNa avahananathI phetarAM kADhavAnuM vidhAna karanAra vidhi niyamavidhi che. Ama niyamavidhinuM phaLa pratiSedha nathI paNa vidhi che. pakSa ane pratipakSa baMnemAM samAna paNe prApta ane bemAMthI ekyI nivRtta kare te vidhi parisaMkhyA vidhi che. AnuM udAharaNa che "ia GranA: maryAH" (= pAMca na dharAvatA pAMca prANIo bharyA che. A pAMca prANIo che-zAka, zahalakI, godhA, khaDagI ane kUrma). jo A vidhi na hoya te paMca paMcanakha ane paMcatara paMcanakha bane bhakSya bane. paraMtu A vidhi hetAM paMcatara paMcanakhanI nivRtti thAya che. paMca paMcanakhanuM bhakSaNa For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu-asAdhu zabdonA prayoganA phaLanA vidhAne arthavAda che 11 te rAgathI prApta che ja, eTale "vaMra vaMranavA mAH " e vidhine artha e na thAya, kAraNa ke vidhine viSaya te aprApta hoya che. tethI na chUTake A vidhivAkyanA svArthane tyAga karI parArthane arthAta "cetara paMcanakha bhaya nathI' e arthane svIkAra karavuM paDe che. AvI vidhine parisaMkhyAvidhi kahevAmAM Ave che. jyAre kaI raste na hoya tyAre ja na chUTake A parisaMkhyAvidhine aMgIkAra karavAmAM Ave che, kAraNa ke svArtha tyAga, parArthe svIkAra ane prAptabAdha e traNa doSo parisaMkhyAmAM hoya che. tatra ane anyatra baMnemAM artha prApta hoya tyAre ekamAMthI arthanI nivRtti karavAnuM prayojana parisaMkhyA vidhinuM che. Ama parisaMkhyAvidhinuM phaLa pratiSedha che, vidhi nathI.]. 197. yadapi puNyapApaphalatvaM zabdApazabdaprayogasyeti gIyate, tadapi na pezalaM, paridRzyamAnamavivAdasiddhArthapratyayajananamapahAya parokSasyAdRSTasya puNyapApAtmanaH kalpanA'nupapatteH / yazcAyaM 'svarge loke kAmadhugbhavati' iti [mahAbhASye uddhRtam | sAdhuzabdastutyarthavAdo, yazca 'sa vAgvatro yajamAnaM hinasti' iti [pANinIyazikSA 52] apazabde nindArthavAdaH / tatra parArthatvasya vispaSTadRSTatvAdarthavAdamAtraparyavasitau ca / "dravyasaMskArakarmasu parArthatvAt phalazrutirarthavAdaH syAt" iti [jai0 sU0 ka.rU.2.] pAyAna chAti | 197. je zabdanA uccAranuM phaLa puNya che te sAdhu zabda ane je zabdanA uccAranuM phaLa pApa che te asAdhu zabda, ema je kahevAmAM Ave che te paNa barAbara nathI kAraNa ke paridRzyamAna ane avivAdasiddha evuM arthajJAnanuM utpAdaka kAraNa choDI puNya-pAparUpa pakSa adaSTanI kalpanA karavI ghaTatI nathI. "oDapi rAH sakhya pratyuttara ne Dho rAmadhuma mati ( = eka paNa zabda barAbara uccAravAmAM Ave to te svargamAM ane temAM icchAne pUranAro bane che. - A sAdhu zabdanI stutirUpa athavAda che. 'matro hIna to vato vA vidhyAvuto na tamarthanAha | sa vAvajho vanamAnaM hinasita..(=svarathI ke varSathI hIne maMtrane mithyA prayoga karAtAM te maMtra te arthane vAcaka banato nathI, te maMtra te vA. vaja banI yajamAnane haNe che ) - A, asAdhu zabdanI niMdArUpa athavAda che. sAdhu ane asAdhu zabdanA prayoganI bAbatamAM je phaLavidhAna karavAmAM AvyA che te arthavAdamAM ja paryAvasita thAya che, kAraNa ke sAdhu ane asAdhu zabdano prayoga parArtha che (= artha jaNAvavA mATe che) e taddana spaSTa che. dravya sa skAra ane karmanI bAbatamAM phaLanuM vidhAna arthavAda che, kAraNa ke dravya, saMskAra ane karma parA che' e nyAye sAdhu ane asAdhu zabdanA prayoganuM phaLa ahIM je (puNya pA5) jaNAvAyuM che te nathI. 198. tahevuM "sAdhumiryAvitagamatAlumi' ti vighinighoranArapAdhItayoH zrayamANayorapi dausthityAt tanmUlatayA labdhapramANabhAvA vyAkaraNasmRtiraGgatAmeSyati For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vyAkaraNanI vedAMgatA bAbata zaMkA vedasyeti durAzaiva / prakaraNavizeSapAThe tu tayostadupayogAdeva na sArvatrikI niyamArthateti savethA na vyAkaraNe tanmUlatvam / 198. koI amuka saMdarbhamAM na kahevAyelA ane chatAM saMbhaLAtA "sAdhu zabdo vaDe bolavuM joIe, asAdhu zabda vaDe nahi" e be vidhiniSedhanI sthiti muzkela hoI, temanA mULa tarIke pramANabhAva pAmelI vyAkaraNasmRti vedanuM aMgapaNuM pAmaze evI AzA beTI ja che. je te vidhiniSedha amuka prakaraNavizeSamAM pati haya te temane tyAM ja upayoga heI temanI sArvatrika niyamArthatA nathI, eTale vyAkaraNa temanuM mULa sarvathA nathI. 199. vAda taei "nAba: paTo vedoDavo para ti vize zikSAklpsuutrniruktcchndojyotiHshaastrvt vyAkaraNamapi vedaanggtvaaddhyetvymityvgmyte| naitadapyasti, zikSAdInAmitaretarasAdhyAsaMkIrNavividhavidhyapekSitavedopakAranivartakatvena tadaGgatA susaGgatA / vyAkaraNasya tu sudUramapi dhAvanaplavane vidadhataH sAdhuzabdaprayoganiyamadvArakameva tadaGgatvaM sambhAvyate, na mArgAntareNa / sa ca niyamo durupapAda iti darzitam / ato nAGgAntarANi spardhitumarhati vyAkaraNam / 199. jo koI kaheze ke, te pachI akAraNa vinA cha aMgovALo veda bhaNe joIe ane jANavo joIe e vidhimAMthI, zikSA, kalpa, nirukta chaMda ane tikazAstranI jema vyAkaraNa paNa vedanuM aMga haI bhaNavuM joIe e jJAta thAya che, to te paNa barAbara nathI. [ tenuM kAraNa jaNAvIe chIe.] je vidhionA ekabIjAnAM sAtho asaMkIrNa che. evI. vidhio jenI apekSA rAkhe che te vedapakAra zikSA vagere karatA hovAne kAraNe zikSA vagerenuM vedAMgata susaMgata che. vyAkaraNa bhale sudUra sudhI deDakUda kare te paNa sAdhu zabdaprayoganiyama dvArA ja tenuM vedAMgatva saMbhave bIjI koI rIte saMbhave nahi. ane te niyama te durghaTa che e ame darzAvyuM che. tethI vyAkaraNa bIjAM vedAMga sAthe spardhA karavAne lAyaka nathI. 200. niSkAraNaSaDaGgavedAdhyayanavidhau ca niSkAraNagrahaNaM yathA prayojanazaithilyaM sUcayati na tathA prayojanavattAm / zrutiliGgAdyatvapramANApekSayA SaDaGgatA varNayiSyate / 200. kAraNa vinA cha aMgavALA vedanA adhyayananA vidhivAkyamAM "niSkAraNa (= kAraNa vinA) ' zabda jeTaluM projanazaithilya sucave che teTaluM prajanavatva sUcavatuM nathI. vedanA aMgarUpa zruti, vagere pramANenI apekSAe vedanI paDaMgatA have pachI varNavIzuM. 201. etena "tasmAd brAhmaNena na mlecchita vai nApabhASita vai mleccho ha vA eSa yadapazabdaH" iti, "ekaH zabdaH samyakprayuktaH svarge loke kAmadhugbhavati" iti, 'AhitAgnirapazabdaM prayujya prAyazcittIyAM sArasvatImiSTiM nirvapet" For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNanuM ziSTaprayogamUlatva paNa ghaTatuM nathI 107 iti, "tasmAdazeSA vyAkRtA vAgucyate" ityAdivacanAntaramUlatA'pi vyAkaraNasmRteH prayui | 201. "tethI brAhmaNe svecchita (azuddha) belivuM joIe nahi, kAraNa ke je ple (azuddha) zabda che te apazabda (asAdhu zabda ) che, barAbara jANe ane sArI rIte prajAyele eka rAbda svargamAM ane lekamAM IcchA pUranAra bane che, "AhitAgni (= agnihotra karanAre) apazabdano prayoga karIne prAyazcittarUpe sArasvatI iSTi karetethI saMpUrNapaNe vyAkRta vANune vAn kahevAmAM Ave che vagere anya vacamAM paNa vyAkaraNaskRtinuM mULa hevAne pratiSedha ame karyo che, kAraNa ke te vAkyo athavAdarUpa che.] 202. ziSTAthonamULa tardi kayArabarakRtiratu | je ziSTA rUti gcho vaktumarhasi / kimabhimatagavAdisAdhuzabdavyavahAriNo, gAvyAdyapazabdavAdinI, dvaye vA ? Aye pakSe duruttaramitaretarAzrayatvam , ziSTaprayogamUlaM vyAkaraNaM vyAkaraNavidazca ziSTA iti / na hyazikSitavyAkaraNAstatsaMskRtagavAdizabdaprayogakuzalA bhavanti / madhyamapakSe gAvyAdivyavahAriNaH zAkaTikAH ziSTAH, tatprayogamUlaM gavAdizabdasaMskArakAri vyAkaraNamiti vyAhatamiva lakSyate / tRtIye tu pakSe gogAvyAdizabdayogasAMkaryAt kiMphalaM vyAkaraNaM bhavet / 202. tame kaheze ke, te pachI vyAkaraNasmRtinuM mULa ziSTaprayogamAM che. ame jyAre pUchIzuM ke ziSTa ke tyAre tamAre tene uttara Apavo joIe; zuM tamane abhimata go' Adi sAdhu zabdo bolanArA ziSTa che ke "gAvi vagere apazabda bolanArA azikSita ziSTa che ke bane ?' prathama pakSa svIkAratAM na pAra karI zakAya evo itaretarAzrayadoSa Ave ziSTapragamUlAka vyAkaraNa che ane vyAkaraNavido ziSTa che, kAraNa ke vyAkaraNa na bhaNele vyAkaraNathI saMskRta "gau Adi zabdono prayoga karavA kuzaLa nathI. bIja vacalA pakSamAM gAvi' Adi zabda belanArA gADuM hAMkanArA ziSTa che ane te ziSTonA prayogamAM vyAkaraNanuM mULa che je vyAkaraNa "ga" Adi zabdane saMskAra karanAruM che, ema mAnatAM te vadavyAghAta jevuM jaNAya che. trIjA pakSamAM ga" gAvi Adi zabdaprayogonI seLabheLa thaI javAne kAraNe vyAkaraNanuM phaLa zuM banaze? 203. vaidyakazrutirivAvaMyatirevAmUti ta, vaicAmRtetu yumanvayaMvytirekmuultvN tathAdarzanAditi / tadanayA'pi dizA na prayojanavattAmupayAti vyAjakham | 203. je vaidyakazrutinI jema vyAkaraNasmRti anvaya-vyatirekamUlaka che ema tame kahe te amAre kahevuM joIe ke vaidyakamRtinuM te anvaya-vyatirekamUlatva che kAraNa ke tevuM dekhAya che [ paraMtu vyAkaraNanuM anvaya-vyatirekamUlatva nathI kAraNa ke tevuM dekhAtuM nathI.] niSkarSa e ke A rIte paNa vyAkaraNa prajanavALuM banatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 . vyAkaraNa niSNajana che 204. atazca niSprayojanaM vyAkaraNaM, tat sUtrakRtA svayaM prayojanasyAnuktatvAt / na hi 'athAto dharmajijJAsA' 'pramANAdijJAnAt sAdhAdijJAnAdvA niHzreyasAdhigamaH' itivat tatra sUtrakAraH prayojanaM pratyapIpadat / sujJAnatvAnna pratyapAdayaditi cet , kimucyate sujJAnatvam ? yadadyApi nipuNamanveSamANA api na vidmaH, yatra cAdyApi sarve vivadante / 204. 054295 niyojana cha, 1295 sUtradhAre pote prayojana yu nayI. arnu adhyayana bhyAM 57 6 ( = atha ), adhyayananu ayazAna hopAyI ( = ataH ) dharmanI jijJAsA meTale dharma 752 viyAra 42v| naye ( = dharmajijJAsA)', 'prbhaae| AdinA jJAnathI ke sAdhamya AdinA jJAnathI niHzreyasUnI prApti thAya che' enI jema sutrakAre prajananuM pratipAdana karyuM nathI. - jo tame kahe ke tenA prajananuM sujJAna hovAthI sUtrakAre te prajananuM pratipAdana karyuM nathI, to ame pUchIe chIe ke zuM Ane sujJAnatva kahe che ke jene Aja sudhI nipuNapaNe zodhavA chatAM paNa ApaNe jANatA nathI ke jenI bAbatamAM Aja sudhI paNa badhAne vivAda che ? 205. kiJca dharmArthakAmamokSAzcatvAraH puruSArthAH, teSAmanyatamaH kila vyAkaraNasya prayojanamAzaGkayeta / tatra na tAvaddharmastasya prayojanam / sa hi yAgadAnahomAdisvabhAva: tajjanitasaMskArApUrvarUpo vA vedAdevAvagamyate / codanaiva dharme pramANamiti tadvidaH / codanAmUlamanvAdismRtisadAcaraNetihAsagamyo vA kAma bhavatu / byAkaraNasya tu . svatastadupadezasAmarthyAsaMbhavAdaGgasamAkhyAtatvAcca na tatprayojanatA yuktA / prayoganiyamadvArakastu dharmastasyAprayojanatayA nirasta eva / arthaprayojanatA tu vArtAdaNDanItyoH prasiddhA, na vyAkaraNasya / adhItavyAkaraNA api daridrAH prAyazo dRzyante iti na tasyArthaH prayojanam / kAmastu vAtsyAyanapraNItakAmazAstraprayojanatAmupagato na vyAkaraNasAdhyatAM spRzati / mokSe tu dvAramAtmAdiparijJAnamAcakSate klezaprahANaM cAdhyAtmavidaH / SatvaNatvaparijJAnaM punarapavargasAdhanamiti na sAdhIyAn vAdaH / tadevaM dharmAdicaturvargAdeko'pi na vyAkaraNasAdhya iti sthitam / 205 vaNI, pa, aya', ma ane mokSa ge yA2 53pA , tamAna meM vyAkaraNanuM prayojana che ema koI AzaMkA karI zake tyAM dhama vyAkaraNanuM prayojana nathI. dharma yAga, dAna, homa vagere svabhAvavALo che, athavA te yAga vagere karmothI janita saMskArarUpa apUrva svabhAva che, ane te dharma vedamAMthI ja avagata thAya che. vaidika prarvataka vAkya (= codanA) ja dharmonI bAbatamAM pramANa che ema dhama vide kahe che. athavA, manu vagerenI vedamUlaka smRti, sadAcAra, purANa, itihAsa dvArA dhama ya bhale he. svataH dhamane For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa vedanuM upakAraka nathI ane tethI vedanuM aMga nathI 105 upadeza karavAnuM sAmarthya vyAkaraNamAM saMbhavatuM na hoI ane vedanA aMga tarIke tene samajAvavAmAM AvatuM hAI vyAkaraNane koI projana hevuM ghaTatuM nathI. vyAkaraNanA projana tarIke karma prayoganA niyamanA dvArarUpa dharmane nirAsa ame karI dIdhuM che. vArtA ane daMDa. nItinuM prayojana artha prasiddha che, vyAkaraNanuM prayojana artha prasiddha nathI. vyAkaraNa bhaNelA paNa meTa bhAge daridra dekhAya che, eTale vyAkaraNanuM prayojana artha nathI. kAma te vAralAyanapraNIta kAmazAstranuM prayojana che, te vyAkaraNanuM prayojana bilakula nathI. AtmA vagerenA jJAnane ane kalezanA kSayane adhyAtmavide mokSanuM dvAra kahe che. tvanuM jJAna apavaganuM sAdhana che evo vAda kaMI vadhu sAra nathI. tethI, Ama dhama vagere cAranA samudAyamAMthI eka paNa vyAkaraNanuM sAdhya - projana - nathI e sthira thayuM. 206. athocyate sakalapuruSArthasArthasAdhanopadezavidhervedasya vyAkaraNamavalagnakamaGgamatastatprayojanenaiva prayojanavaditi na pRthak prayojanAntaramAkAGkSatIti, tadapi parihRtam / yA hi sAdhuzabdetaropadezadizA tasya tadaGgatA, sA vyudastaiva / na cAGgasyApi satastasya tatsevAdvAramaparamastIti, niSprayojanameva / na cedRzamanupakArakamapyaGgaH bhavitumarhati / na hi tat pradhAnenAGgIkriyate / niyogagarbho hi viniyoga iti nyaayvidH| 206, ahIM tame kaheze ke, badhA puruSArthonA sAdhanA upadezavidhirUpa vedanuM salagna aMga rAkaraNa che, tethI vedanA prajana dvArA ja te prajanavALuM che, te pRthapha prayajananI AkAMkSA rAkhatuM nathI ane parivAra paNa ame karI dIdhA che. sAdhu-asAdhu zabdane upadeza ApatuM hovAne kAraNe vyAkaraNa vedanuM aMga che ane te nirAsa ame karI dIdho che ja. vedanuM aMga hovA chatAM vyAkaraNa vedanI bIjI kaI sevA karatuM nathI. eTale vyAkaraNa niprajana ja che. AvuM vekane kaMI upakAra na karanAruM vyAkaraNa vedanuM aMga banavAne lAyaka nathI, kAraNa ke anupakArakane pradhAna pitAnuM aMga banAvatuM nathI. nigane viniganI apekSA hoya che, arthAta viniyoga nigane upakAraka che, ema nyAyavido kahe che. [ niga pradhAna che ane viniyoga aMga che. aMga pradhAnane upakAra kare che. tethI pradhAnane aMganI apekSA che. ] 207. cAnya rakSADhIni prayoganAni thAvAsya vyAyAZmiramitini, teSAmanyato'pi siddhene vyAkaraNazaraNatA yuktA / rakSA tAvadadhyetRparamparAta eva siddhA / manAgapi kharato varNato vA pramAdyantaM kaJcidadhIyAnamanye'dhyetAraH 'mA vinInazaH, zrutimitthamuccAraya' ityAcakSANAH zikSayantIti rakSito bhavati vedaH / 207 vedanI rakSA, vagere je prajane vyAkaraNanAM vyAkhyAtAoe kahyAM che te projane bIjAthI paNa siddha thatAM hovAthI temane mATe vyAkaraNane zaraNe javuM yogya nathI. vedanI For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSA, UMha vagere vyAkaraNanAM prajane nathI rakSA adhyetAonI paraMparAthI ja siddha che. vedanuM adhyayana karato koI paNa adhyetA svarathI ke varNathI jarA paNa uccAramAM pramAda (= bhUla) kare te tene bIjA adhyetAo "vedane nAza kara mA, zrutine Ama uccAra kare" ema kahI zikhavADe che, eTale veda rakSita rahe che. 208. kahastu trividha maMtrasAmAviSaya:. | tatra sAmaviSayo yau-i kazAstrAdavagamyate, yaajnyikpryogprvaahaadvaa| mantraviSayo'pyevam / prokSaNAdisaMskAraviSaye tu tasmin vyAkaraNamapi kiM kuryAt / 208. [ prakRtiyAganI jema vikRtiyAga karavAnA heya che. eTale prakRtiyAganI vigata vikRtiyogamAM laI javAnI (= atideza) hoya che. prakRtiyAgamAM prajAyela maMtro, sAma ane saMskAra vikRtiyAgamAM jyAre laI javAya (transfer karAya) tyAre saMpUrNapaNe tenA te ja teo temAM baMdha besatA nathI, eTale temAM jarUrI yogya pheraphAra karavAmAM Ave che. A pheraphArane Uha kahevAmAM Ave che.] Uha traNa prakArane che-traviSayaka, sAmaviSayaka ane saMsakAraviSayaka [1) mannaviSayaka UhanuM udAharaNa-Agneya yAgamAM zrIhi dravya hema vAmAM Ave che. havi agnine ApavAmAM Ave che ane je maMtrane pravega karavAmAM Ave che te che "mano vA kurNa nirvAIna ..trIhILAM megha sumananAH '. Agneya yAga prAkRta bhAga che ane ene vaikRta yoga sau yAga che. A vaikRta sauya yAgamAM dravya nIvAra che ane havi sUryane ApavAmAM Ave che A hakIkatane dRSTimAM rAkhI maMtramAM thoDoka pheraphAra jarUrI bane che. pariNAme Avo koI pheraphAra karavAne spaSTa Adeza vedamAM na hovA chatAM e vaidika AdezanuM anumAna karI mAtra A pramANe uccAravAmAM Ave che-'ya tyA surNa nirvavAmi ...nIvAromAM megha mumanasthamAnA (2) sAmaviSayaka UhanuM udAharaNa-vaiyatemanA mATe kavarathacra sAma gAvAne Adeza che jyAre je yAganI vaizyastama vikRti che te, brAhmaNothI yajita prAkRta bhAgamAM bRhata ane rathantara sAma gavAya che. eTale prazna ubho thAya che ke zuM vaizyastamamAM prAkRta bhAganA be sAmanI jema ja sAma gAvAne ke pachI bemAMthI eka sAmanI jema. A praznane utara ApavAmAM zabara ane kumArika vacce matabheda che. zabara anusAra te sAma bane rIte gAvAne, vika9pa kevaLa e vigatanI bAbatamAM ja che jyAM bahata e rathantarane sIdhe virodhI hoya, udAharaNartha jyAre bahata ucauH gAvAne hAya tyAre rathantarane uraH nahi gAvAne. kumArila anusAra gAvAnI saghaLI vigatone lakSI vikalpa che arthAta jyAre stomamAM kavathattara gAvAmAM Ave tyAre tene kAM te saMpUrNapaNe bRhatanI jema gAvo joIe ke te saMpUrNapaNe rathantaranI jema gAvo joie. (3) saMskAraviSayaka UMhanuM udAharaNa-vAjapeya yAga mATenIvArane upayoga karavAne Adeza che, jyAre enA prAkRta yAgamAM vrIhi dravyane upayoga thAya che. A vrIhinA saMbaMdhamAM prakSaNa, avahanana vagere saMskAra karavAne Adeza che. je ke nIvAranI bAbatamAM AvA saMskAra karavAne spaSTa Adeza nathI chatAM nIvAranI bAbatamAM paNa A saMskAra karavA joIe kAraNa ke AvA saMskAra na pAmeluM dravya yAgamAM upayoga karAvAne yogya nathI.]. A traNa prakAranA UThamAMthI sAmaviSayaka phoha yakitazAstrathI ane yAjJikanA prayogonI paraMparAthI jJAta thAya che. matraviSayaka Uha paNa e ja rIte jJAta thAya che ane pelA prakSaNa Adi saMskAraviSayaka UhamAM te vyAkaraNa paNa zuM kare ? For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama, laghu, asaMdeha vyAkaraNanAM prayojana nathI 209. Agamastvanantarameva parIkSitaH / AgamagamyaM ca prayojanaM bhavati, na cAgamaH prayojanam / lAghavaM tu kimucyate ? bAlyAt prabhRti bahuSu vahatsvapi vatsareSu yannAdhigantuM zakyate vyAkaraNaM, sa cellaghurupAyaH ko'nyastato gurubhaviSyati ? saMdehA'pi na kazcidvedArthe vyAkaraNena parANudyate / prativAkyamupaplavamAnanAnAvidhasaMdeha sahasravitraMsanaphalA mImAMsA dRzyate, na vyAkaraNam / 'tena rakSohAgamaladhvasaMdehAH prayojanam' iti yaducyate, tanna suvyAhRtam / 209. AganI parIkSA hamaNuM ja ciyA AhnikamAM] karavAmAM AvI che. projana AgamamAMthI jJAta thAya che, Agama khuda prayajana nathI. lAghave kone kahevAmAM Ave che ? bALapaNathI mAMDI ghaNuM vahetAM varSomAM paNa je vyAkaraNane jANavuM zakya nathI te jo laghu upAya hoya te bIje kayo upAya guru banaze ? - vedAthe bAbata thatA koI saMdehane vyAkaraNa dUra karatuM nathI. prati vedavAkaye UThatA vividha hajAra saMdehene ukela mImAMsAnuM phaLa che e dekhAya che, vyAkaraNanuM e phaLa nathI. tethI, "rakSA, Uha, Agama, laghu, asaMdeha A badhAM vyAkaraNanuM prayojana che ema je kahevAmAM Ave che te yogya nathI. 210. yApi prayoganAntarALi mUyAMti "teDakurA detrayo dezya:' rUsthAhrnndishaa darzitAni, tAnyapi tucchatvAdAnuSaGgikatvAccopekSaNIyAni, taduktam - arthavattvaM na cejjAtaM mukhyairyasya prayojanaiH / tarasyAnuvrArA kurArAvazvanI | ta [tatrava0 2.rU.28] 210. bIjAM paNa je ghaNAM badhAM prajane "teDakurA detrayo de e udAharaNanI dizA dvArA darzAvyAM che te tuccha hoI, AnuSaMgika heI upekSAne pAtra che. [vyAkaraNa na jANanArA asuroe khoTI rIte "o deya vagere uccAyuM ane pariNAme teo kacaDAyA, sAce uccAra che gara: de maraH' vagere che. sAce uccAra karyo che ane kema kare e darzAvavuM te vyAkaraNanuM prayojana che ema mAnavuM paNa gya nathI.] tethI kahevAmAM AvyuM che ke jenuM prajanavasva mukhya prayajane dArA prApta thatuM na hoya tenI bAbatamAM AnuSagika prajane dvArA prajanavatva prApta karavAnI AzA DUbatA taNakhalAne pakaDI bacavAnI AzA rAkhe tenA jevI che." 211. atha kathyate kiM prayojanAntaraparyeSaNayA ? zabdasaMskAra eva vyAkaraNasya prayojanamiti / tadapi vyAkhyeyam / kaH zabdasya saMskAraH ? tena vA ko'rthaH ? iti / na hi vrIhINAmiva prokSaNam , AjyasyevAvekSaNam , agnInAmivAdhAnaM zabdasya kaJcana vyAkaraNakAritaH saMskAraH saMbhavati / naiyAyikAdipakSe ca kSaNikA varNAH, For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zabdasaMhAra paNuM vyAkaraNanuM prayojana nathI teSAmuccAritanaSTAnAM kaH saMskAraH ? zarAderiva na vegaH, nAtmana iva bhAvanA, na zAkhAderiva sthitisthApaka iti / varNAnAM nityatvapakSe'pi kSaNikAbhivyaktitvamaparihAryam / atasteSvapi kaH saMskAraH / 21ii. jo tame kahe ke bIjA prajanene zodhavAnI zI jarUra che ?, zabdasaMskAra ja vyAkaraNanuM prayojana che, te tamAre e paNa samajAvavuM joIe ke zabdane saMskAra e zuM che ? athavA tenAthI zuM artha samaja ? jema prakSaNa vrIhine saMskAra che, jema avekSaNa ajayane saMskAra che, jema AdhAna agnione saMskAra che tema vyAkaraNe zabdane karelA koI saMskAra saMbhava nathI. naiyAyika AdinA pakSamAM varSo kSaNika che. je uccArAtAM ja nAza pAme che te varNone vaLI saMskAra karyo hoya ? jema zara vagerene saMskAra vega che tema temane saMskAra vega nathI, jema AtmAne saMskAra bhAvanA che tema temane saMskAra bhAvanA nathI ane jema zAkhA vagerene saMskAra sthitisthApakatva che tema temane saMskAra sthitisthApakatva nathI. vaNe nitya che e pakSamAM temanI kSaNika abhivyaktio apavhiAya che kSaNika abhivyaktiomAM paNa kaye saMskAra che ? 212. saMskArazca varNasya vA padasya vA vAkyasya veti vikalpyamAno na kasyacid vyavasthApayitu zakyaH / vaiyAkaraNAnAM tu niravayavavAkyavidA padavarNayoH saMskAraH sutarAmanAlambana: / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdikamanyAnyeva padAni saMskariSyante iti cenna, asatAM saMskAryatvAnupapatteH / Aha ca vAkyebhya eva parikalpanayA vibhajya saMskartumicchati padAni mahAmatiryaH / uddhRtya saurabhavibhUSitadizi kasmAt AkAzazAkhikusumAni na saMskaroti // iti 212 saMskAra varNane, padane ke vAkyane?--ema traNa vikalpa karI vicAratAM koIne paNa te hoya ema barAbara sthApita karavuM zakya nathI. vAkya niravayava che ema mAnanAra vayAkaraNane te pada ane varNanA saMskArane mATe koI AdhAra nathI. vAkayomAMthI prakRti, pratyaya vagere bahAra kADhI, anya padene ja saMskAra vyAkaraNa kare che ema je vayakaraNo kahe te kahevuM joIe ke asata pade saMskArya che ema mAnavuM ghaTe nahi. ane kahyuM paNa che ke "vAkyamAMthI ja kalpanAthI judA pADIne je mahAmati padane saMskAra karavA Icche che te zA mATe saurabhathI vibhUSita dizAomAMthI AkAzavRkSanAM kusumane bahAra kADhI upADI temane saMskAra karatA nathI ?' For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdane saMskAra karavo joIe evuM vidhivAkaya upalabdha nathI 18 213. na ca zabdasaMskArakartavyatopadezI kazcidanArabhyAdhIto vA prakaraNapaThito vA vidhirupalabhyate, yamanurudhyamAnAH zabdasyopayuktasya 'cAtvAle kRSNaviSANAM prAsyati' itivadupayokSyamANasya vA 'vrIhin prokSati' itivat kaJcana saMskAramanutiSThema / 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' iti vidhirAmukhIkaraNena mANavakasya vA granthasya vA saMskAramupadizatIti mahatI carceSA tiSThatu / sarvathA nAyaM vyAkaraNanivartyapratyayAgamavarNalopAdezAdidvArakazabdasaMskAropadezazaGkAmapi janayatItyAstAmetat / 213. koI paNa prakaraNa sAthe saMbaMdha na dharAvatuM vaidika vidhivAkya ke prakaraNa pati vaidika vidhivAkya "zabane saMskAra kartavya che' e upadeza ApatuM upalabdha thatuM nathI, jene anurodha pAmI ame upayoga karAyelA (=upayukta ke upayoga karAtA ( = upa mANa) zabane kaMIka saMskAra karIe. jema "kALuM zIMgaDuM khADAmAM pheMkI de e vidhi upayukta dravyane saMskAra karavAne Adeza Ape che tema upayukata zabdane saMskAra karavA mATe ke vidhi Adeza ApatI nathI. [ jyotima yAga prakaraNamAM pATha che ke "gharANu kSiAnuM rAvA viSALAM prANAti'-badhA Rtvijene dakSiNa ApI dIdhA pachI yajamAne kaMtine mATe je kRSNaviSANa rAkhyuM hoya che tene te cAtkAla nAmane gartamAM pheMkI de. A kRSNaviSANuprAsana pratipattirUpa (=vastune ThekANe pADavA rU5) karma che. "javiSANA hU?" ='kALAM viSANuthI kaM yana kare'. ahIM trIjI vibhaktinuM spaSTa zravaNa che. mATe te viSANu keyanakarmanuM aMga che ema kahI zakAya, aA te yajJanI parisamApti thAya tyAM sudhI ape. kSita che. bIjA vAkayamAM vijJAna dvitIyA vibhaktimAM che, mATe te prAsanakriyAnuM karma che, tethI yajJaparisamApti pachI kRNaviSANune pheMkI devuM e pratipattirUpa karma che. e prAsana keI yajJa mATe nathI, mATe te yajJakarma nathI. Ama ahIM kRSNaviSANune upayoga thaI gayA pachI tenA upara prasanakarmathI saMskAra karavAmAM Ave che. ] jema "vIhine pANI chAMTe che' e vidhi upajyamANa dravyane saMskAra karavAno Adeza Ape che tema u mANa zabdane saMskAra karavA mATe kaI vidhi a deza Apato nathI. vAsthaSSeta: vedanuM adhyayana karavuM joIe' e vidhi abhimukhIkaraNa dvArA baTukane ke graMthane saMskAra upadeze che A meTI carcA che, tene rahevA daIe. vyAkaraNa vaDe karAtA pratyaya, Agama, vaNa lepa, Adeza Adi dvArA zabdasaMskAranA upadezanI zaMkA paNa A vidhi koI paNa rIte utpanna karate nathI [ arthAta vyAkaraNanivatya zakhasaMskArane upadeza A vidhi Ape che ke nahi evI zaMkAne paNa sthAna nathI, ene artha e ke evo upadeza A vidhi nathI ja Apate e spaSTa che. eTale A vAtanI carcA paNa rahevA daIe. 214. na ja rAbdaprayogopAyAnakara joyastha mAtarizvano vA zrotrendriysy vA tadupalabdhikaraNasya prayokturAtmano vA buddhervA kazcid vyAkaraNena saMskAralezaH zakyakriya iti taddvArake'pi saMskAre'nupAya eva vyAkaraNam / For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kazAka dvArA paNa vyAkaraNa zakhasaMskAra karavA samartha nathI na ca sthUlapRSatItyAdikatipayazabdavyutpAdanameva vyAkaraNaprayojanatayA vaktavyaM, tasyApi kalpasUtrAdyupAyAntaralabhyatvAt / yacAha "tatvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate"iti [tantravA. 1.3.18], tasya sopahAsamuttaraM vArtikAra eva darzitavAn "tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti zrotrendriyAhate" iti / [tantravA0 1.3.18] 214. samprayoganA pAyabhUta sthAna, 426, korenI, mA 27 vAyunI, zahanA upalabdhinA karaNabhUta zregendriyane, zabdaprayoga karanAra AtmAne ke buddhine koIne paNa koI paNa jAtane jarA paNa saMskAra kare vyAkaraNane mATe zakya nathI, eTale te dvArA paNa vyAkaraNa zabdanA saMskArane upAya nathI ja. bhUlakRSatI vagere keTalAka zabdonI samajUtI ApavI e ja vyAkaraNanuM prayojana che ema paNa na kahevuM joIe, kAraNa ke te zabdonI samajUtI kalpasUtra vagere anya upAyathI sasya che. zabdanA tattvanuM gAna vyAkaraNa vinA thatuM nathI' ema ja kahevAyuM che tene uttara taMtravArtikakAre pote ja upahAsasahita Ape che, te uttara che-"zabdanA tatvanuM jJAna zrIndriya vinA yatu nathA.' ____ 215. api ca vyAkaraNena kRte'pi zabdasaMskAre tadupadiSTasaMskArabahiSkRtazabdaprayogAn vidadhatastatra tatra ziSTAH pUrve'pi dRzyante / sUtrakArastAvat 'janikatu': prakRtiH' [1.4.30.] 'tatprayojako hetuzca' [1.7.55] 'tRjakAbhyAM kartari' iti [2.2.15] pratiSiddhaM SaSThIsamAsaM, tathA janakarturiti dhAtunirdezaikaviSayaM janizabdamarthanirdeze'pi prayuktavAn / vArttikakAro'pi 'dambherhalgrahaNasya jAtivAcakatvAt siddham' iti [1.2.10] tathaiva prayuktavAn , 'AnyabhAvyaM tu kAlazabdavyavAyAt' iti [1.1.2.1] ca klezena samAsasaMjJayA guNavacanasaMjJAbAdhitatvAdaguNavacanatvAd brAhmaNAdiMgaNApaThitatvAt 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH' ityaprAptameva dhyatraM kRtavAn / bhASyakAro'pi 'aviravikanyAyena' iti dvandvagarbhe tatpuruSe prayuyukSite 'supo dhAtuprAdipAdakayoH' iti [2.4.71] prAptamapi lopaM na kRtavAn , 'anyathA kRtvA codyamanyathA kRtvA parihAraH' iti [1.1.2.2] atra ca 'anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazcet' [pA. 3.4.27] iti prAptamapi NamulamupekSya ktvApratyayaM prAyukta / tadidaM trimunivyAkaraNasya trayo'pi ca munayaH skhalantIti kamupAlamemahi ? 215. vaLI vyAkaraNe zabdane saMskAra karyo hovA chatAM vyAkaraNe upadezelA saMskArathI ti yayedA zahanA pryog| 42tA vinA tyA tyA pahemA 59 hepAya che. 'janituH For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muniyatre apazabdono prayoga karelA che 111 prakRti." "tonA detu' e sUtromAM sUtrakAre 'nUrAkhyAM rtari' e sUtrathI pratiSiddha SaSThItapuruSa samAsane prayoga karyo che ane "jhanituM." mAM jene viSaya dhAtune nirdeza karavAnuM ja che evA "janizabdane ane nirdeza karavAmAM prayojela che. e ja rIte vAtikakAra kAtyAyane paNa TameTuMkaLa jJAtivArajavAtu siddhayuM' e vAtikamAM pratiSiddha SaSThItapuruSa samAsa (jAtivAcaka' )ne prayoga karyo che. "majamADyuM tu jAtrAghavAyA' emAM 'AnyabhAvya'ne samAsa tarIke kalezapUrvaka ka5vAmAM Ave che, pariNAme samasasaMjJA vaDe guNavacana saMjJAne bAdha thaye, Ama aguNavacana hovAthI ane brAhmaNa digaNamAM apaThita hevAthI "guNavattanaaAhmaLaDhimyaH' e sUtrathI dhya. pratyaya "AnyabhAvyane prApta thatuM nathI chatAM vArtikakAre lagAvyA che. kandagarbha tapuruSa samAsane prayoga karavA IcchatA bhASyakAre "mavivikhyAna' mAM 'tuvo dhAtuutAvikyo ' e sUtrathI prApta vibhaktilepa karyo nathI. vaLI bhASyakAre [ "anyathAjA hitamanyathAvAra parihAraH' ema kahevAne badale "anyathAravA rohitamAthA navA varadAH' ema kahyuM che. ahIM ' a rtha, sidbhAvayota' e sUtramAM ApavAmAM Avela niyama anusAra prApta imu nI upekSA karI javA pratyAyano temaNe prayoga karyo che. A pramANe munitraya arthAt vyAkaraNazAstranA praNetA pANini, pataMjali ane kAtyAyana alana kare che, te pachI kone upAlaMbha ApIe ? 26. pravADhiprantha vaSi cittoDapA dvA: Tkhyatve ? "jJAtAra: satti me rUti manunA, 'akSiNI Ajya' ityAzvalAyanena, 'mUrdhanyabhijighrANam' iti gRhyakAreNa, 'tadantaraM tubhyaM ca rAdhavasya' iti vAlmIkinA, 'janme janme yadabhyastam' iti dvaipAyanena prayuktam / Aha ca 'anto nAstyapazabdAnAmitihAsapurANayoH' iti [ta travA .rU.28] T 216. manu vagerenA granthamAM paNa keTalA apazabda ame gaNAvIe ? [ "jJAtAra kSatti ma' ema kahevAne badale] manu "jJAtA: sanna che' kahe che. ['aAiLI aar" ema kahevAne badale ] AzvalAyana 'maNiLI mA' ema kahe che. [ "migrAm ema kahevAne badale] gRhyasUtrakAra 'mUrdhanyamanadhALa' ema kahe che. drita siMha gAyone tarata tA 4 tra =' ema kahevAne badale ] vAlmIki 'taratara tu rAghava" ema kahe che. ['kamane gana vaccatam' ema kahevAne badale ] vyAsa 'game jhame vaccattama' ema kahe che. ane kahyuM paNa che ke "itihAsa ane purANamAM te apazabdano koI pAra nathI." 27. gatha vA minena purANapuruSArivAvena | sarvathArtha vastusaMho:kssaamo'pi kazcidupayogo na loke vede vA vyAkaraNasya vidyate iti / kiJcAnyada 'atha zabdAnuzAsanam' ityupakramya 'keSAM zabdAnAm iti pRSTvA 'laukikAnAM vedikAnAM ca' iti pratijJAya na laukikA: sarve vyAkatuM pAritA: zabdAH, nApi vaidikAH / tathA For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sAdhu zabdomAM ja prApta ane asAdhu zabdamAM avazyapaNe aprApya evuM lakSaNa che ja nahi hi-teSAM vyAkriyA pratipadaM vA vidhIyate lakSaNato vA ? pratipadaM tAvadanuzAsanamaghaTamAnaM, AnantyAt zabdAnAm / tathA cAhu: "bRhaspatirindrAya divyavarSasahasra pratipadaM vihitAn zabdAn provAca, na cAntaM jagAma" iti / nApi lakSaNataH, tadasaMbhavAt / na hi sakalasAdhuzabdavargAnugatamapazabdebhyazca vyAvRttaM gotvAdivadiha kiJcillakSaNamastItyuktam / 217. athavA prAcIna puruSonI A TIkA karavAthI zuM ? amAre kahevAnI vastuno sarvathA saMkSepa A che- lekamAM ke vedamAM vyAkaraNano jarA paNa koI upayoga nathI. vaLI bIju e ke, "matha dvAnurAsana" ("have zabdonuM anuzAsana-zAstra-upadeza zarU karIe chIe', ema upakama karIne, "jevAM zAnA" ( kayA zabdanuM ?') ema pUchIne, "DhaulikAnAM vairinAM ra' (laukika ane vaidika zabdonuM) e pratijJA karI paNa sarva laukika zabdone samajAvavA te zakitamAna thayA nahi, sarva vedika zabdone paNa samajAvavA zaktimAna thayA nahi. te A pramANe -zabdanI samajUtI eka eka zabdane laI karavAmAM Ave che ke samAna lakSaNane ( dhamane laI karavAmAM Ave che ? pratyeka zabdane laI samajatI karavAmAM Ave che e pakSamAM badhA zabdonI samajutI ghaTatI nathI kAraNa ke zabda ananta che, ane eTale ja kahyuM che ke "bRhaspatie Indrane divya hajAra varSe vihita zabdone eka pachI eka laI kahyA paNa te badhAne kahI zakyA nahi." samAna lakSaNane AdhAre paNa badhA zabdanI samajutI ghaTatI nathI kAraNa ke samAna lakSaNa ja saMbhavatuM nathI. badhA sAdhu zabAnA vargamAM anugata ane badhA apazabdathI vyavRtta evuM gotva Adi jevuM koI lakSaNa che ja nahi e ame kahyuM che. 218. tatrautat syAt-na jAtirUpamiha lakSaNamabhidhitsitamapi tu 'kathamanuzAsanam' iti praznapUrvakamuktaM 'prakRtyAdivibhAgakalpanayA' 'sAmAnyavizeSavatA lakSaNena' iti [kAzikA pR. 2] ca / tathA hi 'karmaNyaN' iti sAmAnyavizeSalakSaNa karmaNyupapade dhAtumAtrAdaNapratyayo bhavatIti / tenAnena sAmAnyavizeSavatA lakSaNena kumbhakAro nagarakAra ityAdayo, godaH kambalada ityAdayazca bhUyAMsaH zabdA aklezenaiva vyAkariSyante ityucyate / prakRtyAdivibhAgakalpanayetyatra yadvaktavya tatprAgeva savistaramabhihitam / sAmAnyavizeSavatA lakSaNeneti tu saMprati nirUpyate / 218. tame vaiyAkaraNe kahezo ke, ame jAti Adipa lakSaNa kahevAnI IcchA dharAvatA na hatA. paraMtu kevI rIte zabdanuM anuzAsana karavAmAM Avaze ?' e praznapUrvaka ame ja kahyuM che ke prakRti Adi vibhAganI kalpanA dvArA ane sAmAnya vizeSa bannethI yukta lakSa For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtunuM svarUpa anirNata che 113 dvArA." jemake, krarmAnuM e sAmAnya-vizeSayukta lakSaNa che [paraMtu dhAtunI pachI pratyaya Ave che e sAmAnya lakSaNa che. ] Ama "je dhAtunI pUrvanuM pada karmavibhakitamAM hoya te dhAtune a_pratyaya lAge che' -A sAmAnya-vizeSayukata lakSaNa che. A sAmAnya vizeSayukta lakSaNa dvArA kuMbhakAra, nagarakAra, vagere goda, kabalida vagere ghaNuM zabda koza vinA ja samajAvAze ema ame kahyuM cheprakRti vagere vibhAganI kalpanA dvArA" ema ame je kahyuM che tenI bAbatamAM je kahevuM joIe te pahelAM ja ame savistara kahI dIdhuM che. sAmAnya vizeSayukata lakSaNa dvArA" ema ame je kahyuM che tenI bAbatamAM ame atyAre nirUpaNa karIe chIe. 219. tapa yavasthita rukSaLe na darayate | tathA hi-jAto ghare pratyayA bhavantIti lakSaNaM kurvatA vaktavyaM kaH punarayaM cAturnAmeti / nanu 'bhUvAdayo dhAtavaH' ityuktameva tatsvarUpam / kecana zabdAH kayAcit paripATayA paThitAste dhAtusaMjJayA lakSyante / tebhyaH pare tiGaH kRtazca pratyayA bhavantIti / 219. ame vaiyAkaraNane kahIe chIe ke te lakSaNa paNa vyavasthita dekhAtuM nathI, jemake dhAtunI pachI pratye Ave che ema sAmAnya lakSaNa karatI vakhate tamAre jaNAvavuM joIe ke A dhAtu vaLI zuM che ? " tame kaheze ke "mUvAro ghAtavaH' (bhU vagere dhAtuo che) e satramAM dhAtunuM svarUpa ame jaNAvyuM che ja. keTalAka amuka zabda kaika amuka paripATIthI pati che. te zabdo dhAtu saMjJA vaDe vyAkhyAta che-lakSita che. temanI pachI sivuM ane pratyo Ave che, ema ame kahyuM che. 220. satyamuktametat / kintvevaM pAThe kRte'pi na dhAtusvarUpanirNaya upavarNito bhavati / tathA ca gaNDatItyapi prApnoti, dhAtostiDpratyayavidhAnAt / 'ghaTa ceSTAyAm' iti dhAturasti ca ghaTa iti prAtipadikam / 'amo roge' iti dhAturanubandhatyAgAt 'am" iti bhavati / asti ca dvitIyAyA vibhakterekavacanamiti / bhUzabdo dhAtuH, asti ca bhUprAtipadikam / 'yatI prayatne' iti luptAnubandho 'yat' iti dhAtuH, asti ca 'yat' iti sarvanAma / tatra pAThaprasiddhirUpamAtrAvizeSAdadhAtorapi ghaTa-bhU-yacchabdarUpAt pare tipratyayA bhaveyuH / 220. ame tamane vaiyAkaraNane kahIe chIe ke tame sAce ja tema kahyuM che, paraMtu paTha (parigaNana) karyo hovA chatAM dhAtunA svarUpane nirNaya kevI rIte thAya che e vigate varNavyuM nathI. vaLI 'nati paNa prApta thAya, arthAta "TTavigata 10 nAma paNa dhAtu prApta thAya kAraNa ke jemanI pachI ti, pratyaya Ave te dhAtuo che evuM tamAruM vidhAna che. "ghaTa thAm' ( = ceSTA karavAnA arthamAM "paTa' dhAtu che ) emAM dhaTa' dhAtu For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kriyAvAcakava paNa dhAtunuM lakSaNa nathI che, ane "ghaTa' zabda prAtipAdika ( = nAma ) paNa che. "mano ro' (= "bama' zabda raMganA arthamAM che). "mana mAMthI anubaMdha "mA" choDI detAM "mam' bane che, je dhAtu che; ane "a" e dvitIyA vibhaktinuM ekavacana paNa che. mUzabda dhAtu che ane "mU' zabda prAtipadika ( = nAma) paNa che. "yata prayatne (= "ratI' prayatna karavAnA arthamAM che), "vatI' mAMthI anubaMdha ne lopa karavAthI prApta "yata dhAtu che. ane "tuM" e sarvanAma paNa che. Ama ahI paragaNuna, prasiddhi, rUpa ane mAtrA samAna hovAthI ghaTa, bhU, yata zabdarUpa adhAtu pachI paNa tiru pratyaya lAgavAnI Apatti Ave che. 22. triAyAvacano dhAturiti ve , "mavati "tiSThati' yAhInAmaghAturva prati, atazcAnarthakaH pAThaH / ubhayaM tarhi dhAtulakSaNaM-pAThaH kriyAvacanatA cetina bhavitumarhati / tadapi hi vyastaM vA lakSaNaM samastaM vA ? vyastapakSe pratyekamabhihite doSastadavastha eva / samastapakSe'pi bhavatyAdau kriyAvacanatvasya dvitIyasya lakSaNasya cAbhAvAdadhAtutvameva syAditi / evaM dhAtoH prakRteranirNItatvAt kutaH pare tiGazca kRtazca pratyayA utpadyeran / 221. jo tame vaiyAkaraNa dhAtu kriyAvAcaka che' evuM dhAtunuM lakSANu karaze te je kriyAvAcaka nathI te "mati" "ti ti" vagere zabda dhAtupaNuM prApta nahi kare, ane pariNAme pATha (= parigaNana) anarthaka banaze. parigaNana ane kriyAvacanatA bane dhAtulakSaNa che ema je tame vaiyAkaraNe kahe te ame kahIe chIe ke tema hovuM ghaTatuM nathI tema mAnIe to paNa prazna UThe che ke te banne judAM judAM dhAtulakSaNe che ke banne sAthe maLI , eka dhAtulakSaNa che ? te bane alaga alaga dhAtulakSaNa che ema mAnatAM pratyekane dhAtulakSaNu gaNatAM je de AvatA ame darzAvyA che te temanA tema rahe che. banne sAthe maLI dhAtulakSaNa che e pakSa svIkAratAM paNa "mavatti' vageremAM kriyAvAyatArUpa bIjA lakSaNane abhAva heI teomAM dhAtupaNuM prApta nahi thAya. Ama dhAtunI prakRti anita hovAthI zenI pachI sid. ane 1 pratyaya lAge ? 222. vizva vana tisukAyA: nATApAyo, na tadUcanA: | anukteSu ca kAlAdiSu tatpUrvakaM 'vartamAne laT', 'bhaviSyati laT,' 'bhUte luG' iti niyamanirUpaNamazakyam / ucyatAM tarhi tibhiH kAlAdaya iti cenna, bhASyavirodhAt / uktaM hi bhagavatA bhASyakAreNa 'bhUte dhAtvarthaH' iti / na ca dhAtvarthenaiva dhAtvoM vyavasthApayituM zakyate / liGAdayazca sutarAmanadhigamyamAnaviSayAH / te hi vidhyAdAvarthe vidhIyante / sa ca vidhirUpo'rthaH svarUpatazcIpAdhitazca na zakyo nirNetumiti / _222. vaLI, keTalAka ti pratyaye kAla vagerenI upAdhio che, kAla vagerenA vAcaka nathI. tika pratyathI kAla Adi avAcya hovAthI, ti, pratyayone kAla Adi pUrvaka jaNAvI For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka bAbatanuM anuzAsana paNa Take evuM nathI 115 vartamAnamAM laTuM "bhaviSyamAM la' ane bhUtamAM lu" e pramANe niyamanuM nirUpaNa karavuM zakya nathI. [ sidda pratyayane kALavAcaka svIkAravAmAM AvyuM nathI ane dhAtumAMthI to kriyAmAtranuM ja jJAna thAya che. Ama bhUta Adi kALanuM jJAna thatuM ja na hoI, vartamAnamAM ja laityAdirUpa niyamanI vyavasthA karavI zakya nathI. ] tame kaheze ke te pachI tiDa. pratyane kALanA vAcaka tarIke svIkAre. paraMtu e paNa zakya nathI, kAraNa ke emAM bhASyane virodha Ave che. bhagavAna bhANakAre kahyuM che ke "mane vAMravarthaH" ( = bhUta e dhAvatha che arthAta dhAtuvAcya che.) [A te dhAtu kriyAne paNa vAcaka che ane kALane paNa vAcaka che ema thayuM. Ane artha e thayo ke kriyA paNa dhAtvartha che ane kaLa paNa dhArtha che. ] kriyArUpa dhAtvatha vizeSa (= vyavasthApa) ane kALarUpa dhArtha vizeSaNa ( = upAdhi = vyavasthApaka) ema ghaTatuM nathI, ekazabdavAcanAM be rUpa dekhyAM nathI. dhAvatha vaDe ja dhAtvarthanI vyavasthA karavI zakya nathI. (arthAta dhAvathane dhAvatha vaDe vizeSita karavo zakya nathI.) li AdinA viSaye te ghaNuM vadhAre aya che liDU vagerene vidhi vagere arthamAM pratye javAne Adeza che; ane te vidhirUpa athane tenA svarUpathI ke tenI upAdhithI nizcaya karavo zakya nathI (arthAta vidhirU5 artha preSaNa che, aghaNuM che ke anujJA che, tene nizcaya svarUpataH zakaya nathI, tema ja nikRSTa, utkRSTa ke barAbarInA ema traNa prakAranA manuSya rU5 upAdhi dvArA paNa zakya nathI ). 223. tathA sAravAnuzAsanama Tu stham | gvamADAna' yu. tatra dhravasya vRkSAdeH 'vRkSAt patito devadattaH' iti patanakriyAyAmacalataH kRzamapi na kArakatvamutpazyAmaH / kriyAyogitA hi kArakam / sA ca vRkSe nopalabhyate iti / 223. vaLI, kAraka bAbatanuM anuzAsana paNa Take evuM nathI. "yuvamaiAthe mona' (= jyAre judA paDavAnI kriyA thAya che tyAre apAdAnavibhakti pravane (= nikhiyane ) abhivyakta kare che) evo niyama kahevAya che tyAM "vRkSAta utitaH revadattaH' (= vRkSa uparathI devA paDyo che e vAkayamAM patanakriyAmAM ayala vRkSanuM jarA paNa kArakatva ame dekhatA nathI, kAraNa ke kriya sAthe saMbaMdha dharAve te kAraka che ane tevuM kriyAgiva vRkSamAM upalabdha thatu nathI. 24. "zALaMdrIna' thAta puti: ta sArthara thavo. triyo , phUkSavnnishcltvmiti cet , satyaM svarasapravRttA tayorasti kriyA / hAne yAne ca pAdapanirvizeSAveva sArtharathau / na ca yadekasyAM kriyAyAM kArakaM tatsarvAsu kriyAsu kAraka bhavati, atiprasaGgAt / - 224. sAta phInaH ( = "sArthavAhathI chUTo paDI gayele che), thAta tataH (= rathamAMthI paDI gayo")-A bane udAharaNomAM sArthavAha ane ratha e bemAM kriyA upalabdha thAya che, teo vRkSanI jema nizcala nathI, ema je tame kahe te ame kahIzuM ke tamArI e vAta sAcI, temane temanA pitAnI kriyA te che paraMtu hAna ane patanane anulakSIne te sArthavAha For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 saMpradAnakArakanuM svarUpa nizcita karavuM kaThina ane rathane vRkSathI bheda ( vizeSa) che ja nahi. [ sArthavAhane pitAnI gamanakriyA che, rathane pitAnI gamanakriyA che ane pitAnI gamanakriyAnA te kAraka che, paraMtu hAnakriyA ane patanayiA e temane kriyAo nathI, temanI sAthe temane kArakatvane saMbaMdha nathI. jema vRkSane patanakriyA sAthe saMbaMdha nathI tema sArthavAha ane rathane hAnakriyA ane patanakriyA sAthe saMbaMdha nathI. A daSTie sArthavAha ane rathanI vRkSathI koI vizeSatA nathI. ] 225. "zarmaLA milaiMti tata saMpAna rUAtra rmazaH kriyAvarano trA syAdIpsitatamakArakavAcI vA / Aye pakSe kriyayA sarvakArakANyabhiprayante iti saMpradAnatAM pratipadyaren / na copAdhyAyasya kaJcidabhipreyamANasya vyApAramutpazyAma ityasAvakArakameva tatra syAt / pratigrahastu kriyAntarameva / tatra coktam kriyayA cAbhipreyamANaM phalaM bhavati, na kArakam / dvitIyastu pakSaH karmaNA kArakeNa gavAdinA yamabhipretIti sutarAM saGkaTaH / kriyAsambandhitayA hi kArakaM kArakaM bhavati, na kArakasambandhitayA, karotIti vyutpatteH / 225. jarmanA mamiti sa sAMghAnam (= "saMpradAna te che jene karma dvArA ichavAmAM Ave che) e sUtra che, temAM 'kama" zabda kriyAvAcaka heya ke IpisatatakArakavAcaka hoya. prathama pakSamAM kriyA vaDe badhA kArake icchita thAya che eTale badhA kArake saMpradAnatA pAme. [riSyaH upAdhyAya kSanAM yati "ziSya upAdhyAyane dakSiNa Ape che - ], ahI kriyA vaDe IcchAtA upAdhyAyane jarA paNa vyApAra ame dekhatA nathI eTale upAdhyAya akAraka ja bane. ane svIkAra ( = pratigraha) te kriyAntara che [ eka kriyAnuM kAraka hoya te anyatra bIjI kriyAmAM kAraka banatuM nathI.] vaLI, tyAM ja kahyuM che ke kriyA vaDe Icchita je che te phaLa che, kAraka nathI." bIjo pakSa svIkAratAM arthAt karmakAraka gAya vagere vaDe je IcchitA hoya te saMpradAna ema mAnatAM te saMkaTa UbhuM thAya, kAraNa ke kriyAnI sAthenA saMbaMdhanA kAraNe kAraka kAraka bane che, nahi ke kAraka sAthenA saMbaMdhanA kAraNe, kAraNa ke je kare che te kAraka evI vyutpatti che. 226. "sAdhavAmaM zaraNam' rUti tamavarSAnavadhArAnupAnam | kanekArasNdrbhsnnidhaane kAryamAtmAnaM labhate / teSAmanyatamavyapagame'pi na labhate iti tataH kimiva kArakamatizayazabalitavapuriti yaM tamavartha maGgalakalazenAbhiSiJcAmaH ! prAcuryeNa pradhAnasaMpattiparyantavyApArayogitvamityAdi sarvasAdhAraNaM na kASThaikaniSThamiti 'kASThaiH pacati' iti kathaM teSAmeva karaNatvam ? 226. ' tame jarA' = (kAyane utpanna karavAmAM je sAdhakatama kAraka che te karaNa che) e sUtra, taman arthanuM avadhAraNa na hei, ghaTatuM nathI. aneka kAranA sannidhAnamAM kArya utpanna thAya che. temAMthI game te kaI ekane pagama thatAM kArya utpanna thatuM For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikaraNakArakanuM svarUpa paNa nakkI karavuM muzkela 117 nathI. te pachI, kayuM kAraka atizayavALuM che ke jene tamabU artha mATe maMgalakalazathI ApaNe abhiSeka karIe ? pradhAna saMpatti paryanta pracurapaNe vyApArayukta hevuM e to sarva kAramAM samAnapaNe che, ekalA kASThomAM ja te che evuM nathI. te pachI "kASTha vaDe rAMdhe che ema kASThanuM ja karaNupaNuM kema ? 227. "gAghAroDadhinarAm' ti vatte tatra vaLyuM sthAdhAra vRti ? kriyAyAH kArakasya vA ? yadi kriyAdhAratvamadhikaraNalakSaNam , azeSakArakANAmadhikaraNasaMjJA prasajyeta, kriyAyogAvizeSAt / atha yatra sthAlyAdau karmAzritaM taNDulAdi tadadhikaraNa, 'same deze pacati' iti na syAt, 'apsu pacati' iti syAt ;' 'kaTe sthito bhukte' iti cApabhraMzo bhavet, karturhi tadadhikaraNaM, na karmaNaH / kartRkarmaNoH kriyAzraya. yordhAraNamadhikaraNatvena kArakamiti cedubhayAdhAratvaM na kaTasya, na sthAlyA iti dvayorapyadhikaraNatA hIyeta / ekaikAdhAratve tu tallakSaNe parasparApekSayA punastatsvarUpasAMkArya bhavet / yadi tu sakalakArakAdhAratvamadhikaraNalakSaNaM, 'sthAlyAmodanaM pacati' iti na syAt, sakalakArakAnadhikaraNatvAt , sthAlyA adhikaraNasya cAkArakatvAsaktiH, na hyadhikaraNamadhikaraNAzritaM bhavati / 'madhyAhane snAti' 'rAtrAvaznAti' 'pUrvasyAM dizi virahati' iti kAlAdInAmavyApAratvAdakArakatvameva bhavet / tathA ca satyete prayogA asAdhavaH syuH / 227. "mAghAroDadhijALam' (=AdhAra e adhikaraNakAraka che,) ema vaiyAkaraNe je kahe che te bAbate vaiyAkaraNoe jaNAvavuM joIe ke kone AdhAra ? kriyAne ke kArakane ? je kriyAne AdhAra hevuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa hoya te badhAM kArakone adhikaraNa nAma ApavAnI Apatti Ave kAraNa ke baghAM kArakone saMbaMdha kriyA sAthe samAnapaNe che. jo tame vaiyAkaraNe kaho ke jyAM tapelI vageremAM saMkula vagere karma raheluM hoya te adhikaraNakAraka, te amAre kahevuM joIe ke ema svIkAratAM "sama deze rAMdhe che' ema nahi bane, "pANImAM rAMdhe che' ema banaze; "kaTa upara rahelo te khAya che" ema kahevuM apabhraMza banaze, kAraNa ke te' (kaTa) kartAnuM adhikaraNakAraka che, karmanuM nathI. je kartA ane kama bane kriyAnA Azrayo che temane dhAraNa karanAra adhikaraNakAraka che ema je tame kaho te kaTa ane tapelInA adhikaraNapaNAne hAni pahoMce kAraNa ke kaTa e ubhayane AdhAra nathI, tapelI paNa ubhayano AdhAra nathI. e bemAMthI 4 = kartA ane kamamAMthI) eka ekanA AdhAra hovuM e adhikaraNakAranuM lakSaNa heya te [jyAre kartAnA AdhAra hovuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa hoya tyAre karmanA AdhAra hovuM e lakSaNa tenAthI apekSita raheze ane jyAre karmanA AdhAra hevuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa hoya tyAre kartAnA AdhAra hovuM e lakSaNa tenAthI apekSita raheze. Ama be lakSaNonI ] paraspara apekSAne kAraNe te be lakSaNonA svarUpanuM sAkArya thaze. je badhAM kArakonA AdhAra hovuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa hoya te "tapelImAM bhAta rAMdhe For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 karmakArakanuM svarUpa anavasthita che' ema nahi bane kAraNa ke tapelI badhAM kArakanuM adhikaraNa nathI, vaLI je adhikaraNukAraka tapelI che te akAraka banI javAnI Apatti Ave kAraNa ke adhikaraNa pita adhikaraNazrita na heya. [ kAla Adi te sarvAdhAra he I teo adhikaraNakAraka che ane tethI "madhyAhe snAna kare che' rAtre khAya che pUrva dizAmAM vihare che' e prayogo sAdhu che ema paNa tame kahI zako tema nathI. ] "madhyAhe snAna kare che. rAtre khAya che. pUrva dizAmAM vihare che. emAM kAla Adi vyApArarahita heI kAla AdinuM akArakapaNuM ja thaze, 228.haturIpusitatama varma" ta sAdhavAtamavadridApi na vAvavo DamatiyAna, sarvakArakANA kriyArthitayA karturIpsitatamatvAt / atha yadarthA kriyA tadarthaM karturIpsitatamam , tadartha tvanyaditi tatra tamapapratyaya ityucyate tarhi tasya kArakatvameva na yuktam / kriyAsampAdakaM hi kArakamucyate, na kriyAsaMpAdyam / kriyAsampAdya tu phalaM bhavati, na kArakam / kArakaM ca kriyayA cAptumiSTatamamiti ca vipratiSiddham / athAbhidhIyate kriyopayogayogyatAnibandhano'yaM kArakavyapadezaH / sa ca vicitraH kriyopayogaH-anyathA karaNasyAnyathAdhikaraNasyAnyathA saMpradAnAdeH / iha ca kriyAsAdhyatve'pyodanasya tatkriyopayogitvamanivAryam , tamanuddizya kriyAyAH pravRttyabhAvAditItthamanena rUpeNa tasya kriyAsAdhanatvAt kArakatvamiti / naitadevaM, kArakatvavyapadezo hi na pAribhASikaH, kintu kriyAsambandhanibandhanaH / kriyAsambandhazcedRzo yadupeyA kriyA, upAyaH kArakamiti / viparyaye tu kIdRzaH kArakabhAvaH / astu tarhi 'taNDulAn pacati' iti, mA ca bhUt 'odanaM pacati' iti, odanasya phaladazAnupravezAditi / uktamatra taNDuleSvapi tamabartho na vAcakaH, teSAmapi phalasAdhanopayogAvizeSAditi / 228 ' ( kartAne je sauthI vadhu icchita hoya te karmakAraka)evI karmakArakanI vyAkhyA che. ahIM paNa "sAdhaktagata tamabunI jema "isitatagata tamaba atizaya vAcaka nathI, kAraNa ke badhAM kArake kartAne Isitatama che kAraNa ke kartA kriyAne athI che. jo tame ema kahe ke jene mATe kriyA heya te artha kartAne Isitatama che ane te artha te bIje che (badhAM kAraka nathI) eTale tyAM tamaCpratyaya che, te ame kahIzuM ke ema hoya te te arthanuM kArakAva ja ucita nathI, kriyAne karanAra ( = saMpAdaka) kAraka kahevAya che, kriyAthI thanAra( = saMpAdya)ne kAraka kahetA nathI, kriyA saMpAdya to phaLa hoya che, kAraka nahi, kAraka paNa heya ane kriyAthI prApta karavuM ISTatama paNa hoya e to vipratiSiddha che. [A ApattimAMthI rasto kADhavA ] vaiyAkaraNo kahe che ke kriyAne jarUrI che upayoga heya tene karavAnI yogyatAne AdhAre A kAraka' nAma apAyuM che; kriyAne jarUrI te upayoga vividha prakArane che, [kriyAne) karaNane upayoga judI rItane che, adhikaraNane upayoga judI For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koMkAranuM svarUpa paNa anavasthita 119 rItane che ane saMpradAna Adine upayoga judI rItane che; ane ahIM je ke dina ( = bhAta) kriyA sAdhya hovA chatAM edana kriyAne anivAryapaNe upayogI che kAraNa ke tene udezyA vinA kriyAnI pravRttine abhAva thAya-Ama A rIte odana kriyAnuM sAdhana heI kAraka che. AnA uttaramAM ame kahIe chIe ke nA, ema nathI, kAraka' nAma e pAribhAvika nathI, paraMtu kriyAsaMbaMdhanimittaka che; kriyAsaMbaMdha Ave che.upeya kriyA che ane upAya kAraka che; AnAthI UlaTA saMbaMdhamAM kArakabhAva ke ? vaiyAkaraNo kahe che ke, bhale te "teMDulone (=cokhAne) rAMdhe che ema he, "danane (= bhAtane) rAMdhe che ema na ho kAraNa ke edana te phaladazAmAM pravezI gayela che. A bAbatamAM ame kahyuM che ke taMDulamAM paNa tamabU atha vAcaka nathI kAraNa ke temane paNa phaLane siddha karavAmAM samAnapaNe upayoga che. 229. "svatanna, vArtA rUti krimiThuM svAtanjhayam ? vaDhichAtA pravartanamiti cet, 'kulaM patati' iti caitanyazUnyatayA kulasyecchAnupalambhAdakartRtvaM bhavet / / ___ atha yadvyApArAdhInaH kArakAntaralyApAraH sa kartetyucyate, sarvakArakanirvaya'tvAt kriyAyAH na vidmaH kiMvyApArAdhInaH kasya vyApAra iti, samagrakArakagrAmasya parasparApekSatvAt / , atha yaH kArakAntarANi prayuGkte, taizca na prayujyate, sa karteti, tarhi punaracetanAnAmakartRtvaprasaGgadoSastadavastha eva / atha dhAtunA'bhidhIyamAnavyApAraH karteti, tatrApi na vidmaH kasya dhAtunA'bhihito vyApAraH, sakalakArakavAcitvAt pceH| anyathA hi sakalakArakavyApArAnabhidhAyini dhAtau tadarthasAdhane sarveSAM saGgatireva na syAt / tathA ca sati sarvakArakANi kartRtvameva spRzeyuH / ___ atha.matamaguNataH dhAtunA'bhidhIyamAnavyApAraH karketi, tadapyasat, sakRduccarito dhAturanekasmin kArakacaMkre kasyacid guNatvena kasyacit prAdhAnyena vyApAraM kathamiva kathayituM zakyata iti / 'tatprayojako hetuzca' iti prayojyenaiva vyAkhyAtam / evaM kArakAnuzAsanasyAvyavasthAnAt tadaghInaprasaktavibhaktividhAnamapi pratyuktam , 'apAdAne paJcamI' 'saptamyadhikaraNe' ityAdiviSayanirUpaNapUryakatvAt tadvidhAnasyeti / 229. "ravatatraH ' (= je svataMtra hoya te kartA che) e kartAkArakanuM lakSaNa che. A svAtaMtrya zuM che ? icchAthI pravRtti karavI te svAtaMtrya che ema je tame vaiyAkaraNe kaho te kinAre paDe che emAM kinAro akartA banI jAya kAraNa ke kinAre caitanyazUnya hAI tenAmAM IcchA upalabdha nathI. je vaiyAkaraNe kahe ke jenA vyApArane adhIna bIjA kArakene vyApAra hoya te kartA kahevAya, te amAre kahevuM joIe ke kriyA badhAM kArathI utpanna thatI hoI ame jANatA nathI ke konA vyApArane adhIna kene vyApAra che. kAraNa ke badhAM ja mArako parasparanI apekSA rAkhe che. jo tame vaiyAkaraNe kahe ke je pite bIjA kArakone For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kRta-taddhita-samAsa aMgenuM anuzAsana paNa anavasthita prayoje che ane jene te bIjA kAraka prayojatA nathI te kartA che, te pharI acetanamAM akavanA prasaMgano deSa ema ne ema ja rahe che. jo tame vaiyAkaraNe kahe ke dhAtu vaDe vAcya vyApAra je karate hoya te kartA che, to amAre kahevuM joIe ke tyAM paNa ame jANatA nathI ke dhAtu konA vyApAranuM abhidhAna kare che kAraNa ke par dhAtu sakalakAraka vyApAravAcI che; je dhAtu sakala kArakanA vyApAranuM abhidhAna na karato hoya te pacatyarthanuM saMpAdana karavAmAM badhAM kArakonI saMgati ja na thAya, ane je dhAtu sakala kArakanA vyApAranuM abhidhAna karate heya te sakala kAro kartA banI jAya. vaLI jo tame vaiyAkaraNe kahe ke dhatu je kArakanA vyApAranuM abhidhAna pradhAnapaNe karate heya te kAraka kartA che, te te paNa barAbara nathI, eka ja vAra uccArAyela dhAtu aneka kAraThemAMthI keIne vyApAra pradhAnapaNe ane keIne vyApAra gauNapaNe jaNAvavAne kevI rIte zaktimAna bane ? tatvono detu' ( = "tene arthAta kartAne projaka arthAta preraka je artha hoya tenI saMjJA hetu" che ane kartA' paNa che'') e sUtranI vyAkhyA prajanI vyAkhyA karatAM thaI ja gaI che arthAta prayojaya anavasthita heI, prAjaka paNa anavasthita ja che. Ama kArakAnuzAsana anavasthita heI tene adhIna ane tenI sAthe saddha vibhaktionuM vidhAna paNa khaMDita thaI gayuM, kAraNa ke pAne pazcamI' "satakriraLa ityAdi viSayanirUpaNapUrvaka vibhaktionuM vidhAna che. 230. vintha vapa taMtasamAsAnuzAsanaM tatva sAmarzaniyamapUrva, 'samarthAnAM prathamAdvA' 'samarthaH padavidhiH'iti paribhASaNAt / tadatrApi vaktavyam---sAmarthya nAma kimucyate iti ? ekArthAnvayitvamiti cet, tat kuto'vagamyate ? taddhitasamAsaprayogapratipattibhyAmeveti cet, tahi taddhitasamAsaprayogapratipattyoH sAmarthyAvagama:, sAmarthya sati tayoH pravRttiritItaretarAzrayatvam / api ca sAmarthyamantareNApi kvacit prayuJjate samAsaM, azrAdvabhojI daghiTo goratha iti / tathA, satyapi sAmarthya taddhitaprayogaM pariharanti, agulyA khanati, vRkSamUlAdAgata iti AMguliko vAkSamUla iti na vaktAro bhavantIti etadapyasamajasamanuzAsanam / 230. uparAMta, kRta, taddhita ane samAsanuM je anuzAsana che te samarthaniyamapUrvaka che kAraNa ke 'unanAM pramADu vA" "tama vidhi evI paribhASA karavAmAM AvI che. ['samarthanAM prathama vA" e sUtrane artha e che ke vAkyagata samartha padomAM prathama pada pachI pratyaya Ave athavA to vAkaya rahe. udAharaNatha, 'taya (3 ) mAm' e lakSaNavAkyamAM AvelAM samartha (= sambaddha) padamAM prathama pada pachI pratyaya Ave athavA to "Davora ' evuM vAkya rahe. '4 3oravayaM devadrattastha' A vAkya che. A vAkyamAM 'upaNuM zabda "kebala sAthe saMbaddha che, "apatya sAthe saMbaddha nathI; "apatya' zabda "devadatta sAthe saMbaddha che, "upagu" For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa-tiddhitane lagatuM anuzAsana anavasthita 121 sAthe saMbaddha nathI, tethI, "apatya' zabdanI sAthe "upaNuM" zabdane saMbaMdha na hovAthI upaNuM pachI pratyaya AvatuM nathI. 'samartha gvadhi e sUtrane artha e che ke padavidhi samartha hevo joIe. pariniSpanna padanI bAbatamAM samAsa Adi je kAryanuM vidhAna karavAmAM Ave te kAryane padavidhi kahe che te samAsakAryarUpa padavidhi samartha hovo joIe. samartha eTale vigrahavA kyAthabhidhAnamAM zata. samartha padAzraya hovAne kAraNe paNa padavidhi samartha gaNAya. vaLI samartha eTale sabaddhArtha-saMsRSTAtha, evAM padene vidhi, ene paNa samartha padavidhi gaNAya.] ahI paNa tamAre kahevuM joIe ke sAmarthya kone kahevAya che ? ekAthavayita e je sAmarthya hoya te te ekAryAyitva zemAMthI jJAta thAya che ? [kAryA. vayitva eTale ekAvasthAyitva, ekAthI bhAva. jyAre pade potAnA arthane gauNa karIne ke pitAne arthane cheDIne pradhAna arthanuM grahaNa karIne AithI ke arthAntarAbhidhAyI bane tyAre ekAthIbhAva thayo kahevAya. tevA arthamAM ] taddhita-samAsanA prAga dvArA ane tevA arthanI taddhita-samAsamAMthI pratiSatti dvArA te ekAthI bhAva (sAmartha) jJAta thAya che ema jo tame vaiyAkaraNe kahe to amAre kahevuM joIe ke prayoga-pratipattithI sAmarthanuM jJAna ane sAmarthya hotAM prayoga -pratipattinI pravRtti e rItane itaretarAzrayadoSa AmAM Ave. vaLI, keTalIka vAra sAmartha vinA paNa samAsane pravega karAya che, jemake azrAddhAbhejI, dadhighaTa, goradha. ['azrAddha ' samAsamAM nagane saMbaMdha bhajI' sAthe che, "zrAddha sAthe nathI, eTale asAmarthya che. "azrAddhabhoi ne badale "zrAddhAbhoI samAsa ho joIe. "dadhighaTa samAsamAM pUrNa' zabdano prayoga vinA sAmarthya ne abhAva che. "dadhighaTa" ne badale "dadhipUrNaghaTa samAsa hovo joIe. goratha' samAsamAM yukta' zabdano prayoga vinA sAmarthyane abhAva che. "goratha' ne badale goyuktaratha samAsa hovo joIe. ] uparAMta, keTalIkavAra sAmarthya " hovAM chatAM taddhitane prayoga pariharavAmAM Ave che, jemake " a lyA vanati "vRkSamUtrA mAta.' e arthamAM anukrame "AMgulikaH' "vAkSamUlaH" ema bolAtuM nathI. eTale samAsataddhine lapatuM A anuzAsana paNa asamaMjasa che, anavasthita che. 231. tathA "vadhAtu pracaya: pratiDhim ti saMjJADhakSaLamatiSA, vAkyasyApi prAtipadikasaMjJAprasaGgAt / atha 'kRttaddhitasamAsAzca' iti sUtrAntare samAsagrahaNaM vidhivizeSatvena varNyamAnaM taditarapratiSedhAya bhavatIti tato vAkyanivRttiH setsyati / yadyevam 'adhAturapratyayaH' iti na vaktavyaM, dhAtupratyayorapi tata. eva pratiSedhasiddheH / athaikArthatayA samAnazIlasya vAkyasyaiva pratiSedhe prabhavati samAsagrahaNaM, na dhAtupratyayayoriti, tadapi durAzAmAtram , vAkyasamAsayorapi 'vA'vacanAnarthakyakathanena pArthagarthyavyavasthApanAditi / tadevaM prAtipadikasaMjJAviSayasyAnizcayAt tatprakRtikAnAM 'DyA prAtipadikAt' For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1rara prAtipadikasaMjJAna viSaya anizcita ityadhikRtya svAdipratyayAnAM vidhAnamanupapannamityalaM prasaGgena / sarvathA durvyavasthitaM zabdAnuzAsanam / 231. "arthavaDhavAtu pratyayaH prativariH' (= dhAtu ane pratyayane choDIne je zabadarUpa athavALuM hoya te pratidika che, evuM pratipAdikasaMjJAnuM lakSaNa ativyApaka che, kAraNa ke vAkyane paNa prAtipadikasaMjJA prApta thavAnI Apatti Ave che. [AnI sAme tame vaiyAkaraNe kaheze ke upara jaNAvelA sUtra pachI tarata ja AvatA] "nahitamAra' ( = ane kRta arthAta kRdaMta, taddhita arthAt taddhitAta ane samAsa 5Na prAtipadika che) e sUtramAM "samAsa' padanuM vidhivizeSa tarIke varNavavAmAM AvatuM grahaNa samAsetarane pratiSedha kare che, eTale te padanuM grahaNa karavAthI vAkyanI vyAvRtti siddha thAya che. AnI sAme amAruM kahevuM che ke jo ema hoya te "mAturatyaya (= dhAtu ane pratyayane choDIne) ema paNa na kahevuM joIe, kAraNa ke dhAtu ane pratyayanI vyAvRtti paNa te samAsa padanA prahaNathI siddha thAya che. AnI sAme tame vaiyAkaraNe kaheze ke ekAthaMtAne lIdhe samAnazIla vAkyanA ja pratiSedhane mATe samAsa pada zaktimAna che, dhAtu ane pratyayanA pratiSedhane mATe "samAsa' pada zaktimAna nathI. AnI sAme amAruM kahevuM che ke A paNa durAzAmAtra che, kAraNa ke vAtikakAre ['samarthanA prathamA vA' e sUtragata] vA' vacananuM Anarthakya jaNAvI pRthapha arthonuM vizeSa sthApana karyuM che. [vAkya ane samAsanA viSaye judA hoI temanI vacce bodhabAdhabhAva nathI, eTale vikapanuM "vA' dvArA pratipAdana karavAne koI artha nathI, jemane viSaya eka heya temanI bAbatamAM vikalpa zakya bane, ahIM te ekAyaMtA = ekaviyatva che ja nahi, eTale vikalpa nahi bane] niSkarSa e ke A pramANe prAti padisaMjJAnA viSayane nizcaya na hoI te pratipAdika jemanI prakRti che te svAti pratyenuM rUAju pratikriAta " e sUtrane anusarIne vidhAna ghaTI zake nahi. vadhu doSe jaNAvavAnI jarUra nathI. zabdAnuzAsana -vyAkaraNa sarvathA durvyavasthita che. 232. yarava vyAyAtanAmuiAnuidunirIkSaNaprayana:, vAvamAMtraavrnnaadhikymisspurHsrlkssnnpricodnprkaarH, yaccedaM vyAkhyAtRvacanam 'iha na bhavatyanabhidhAnAt' iti, yacca vyAptisiddhau saralamupAyamapazyatAmAkRtiguNavarNanaM, yacca pade pade bahulavacanaM tat sutarAmaparizuddhimanuzAsanasya darzayatIti / 232. (1) pANininAM sUtrone vyAkhyAkAroe ukta, anukta ane duSkatanuM nirIkSaNa karavAne je prayatna karyo che te, (2) vAcakamAtrA adhika che ke varSo vadhAre che evuM bahAnuM AgaLa dharI lakSaNane pratiSedha karavAne je prakAra te, (3) "ahIM A niyama lAgu paDatuM nathI kAraNa ke tenuM spaSTa abhidhAna nathI" evuM vyAkhyAkAronuM je vacana te, (4) vyAptinI siddhi mATe saraLa upAya na jaNAtAM AkRti-guNanuM varNana karavuM te, (5) ane pade pade 'bahula' zabda prayoga karavo te-A badhuM zabdAnuzAsananI aparizuddhi (= de ) darzAve che. For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa dhyayana nirarthaka 233. anye tu zobheti, cIrNamiti, na yAti pratibhettamiti, mAturanuharatIti, phalabarhiNaM hyadyAseti, kAMdizIka iti, bhrAjiSNuriti, gaNeya iti, vareNya iti lakSyasaMgrahabahiSkRtasmRtisandehaviparyayapratipAdakatvalakSaNaskhalitaM viplutaM pANinitantraM manyamAnAH tatra mahAntamAkSepamatAniSuH, sa tu sthUlodaraprAya itIha granthagauravabhayAnna likhyte| 233. 'zAbhA', 'cIrNam', 'na yAti pratibhe tum' 'mAturanuharati' 'phalabahiNa hyadyAsa' 'kAMdizIkaH' 'bhrAjiSNuH' 'gaNeyaH' 'vareNyaH'- mAM sayasa malita DApAyI smRtisaMdehalakSaNa, viparyayalakSaNa, apratipAdakatvalakSaNa skUlanAovALuM ane vilupta pANinitaMtra che ema mAnIne bIjA keTalAka tenA upara moTo AkSepa kare che. te AkSepa ghaNe vistAra roke tevo che eTale graMthagauravanA bhaye ame ahIM lakhatA nathI. ___ 234. nanu yadi lakSaNasya praNetA pANiniH na samyagdarzI, tatra vivaraNakArAzca nAtinipuNadRzaH, kAmamanyaH sUcIkRtabuddhirbhaviSyati vRttikArAzca prauDhataradRSTayo bhaviSyanti, tebhyaH zabdalakSaNamaviplutamavabhotsyAmaha iti / 234. tame vaiyA 422 // hazA , [bhAnI so 4] vyA326-na pratA pANini asamyagdazI hatA ane vivaraNakAro atinipuNa daSTi dharAvatA na hatA paraMtu bIjo seya jevI tINa buddhivALo thaze ane prauDhatara daSTivALA vRttikAre thaze, temanI pAsethI ApaNe avilupta vyAkaraNazAstra zIkhIzuM.' 235. naitadasti, teSAmapyabhiyuktatarAH kecidutprekSante eva doSaM, teSAmapare, teSAmapyapare, tadevamanavasthAprasaGgAnnAsti nirmalamanuzAsanamiti klezAyaiva vyAkaraNAdhyayanamahAvratagrahaNam / tathA cAha bRhaspatiH-pratipadamazakyatvAt , lakSaNasyApi avyavasthAnAt , tatrApi skhalitadarzanAt , anavasthAprasaGgAcca maraNAnto vyAdhiLakaraNamityauzanasA iti / ihApyuktam duSTagrahagRhIto vA bhIto vA rAjadaNDataH / pitRbhyAmabhizapto vA kuryAd vyAkaraNe zramam / / anyairapyuktam vRttiH sUtrAM tilA mASAH kaTandI kodravaudanaH / ajaDAya pradAtavyaM jaDIkaraNamuttamam iti // evaM vyAkaraNAvagAhanakRtodyogo'pi vidvajjano vyutpattiM labhate na vaidikapadagrAme manuSyoktivat / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vyAkaraNanuM adhyayana karavuM joIe e pakSanI sthApanA anyat kiJcana tatpratItizaraNaM nAstIti ca vyAkRtaM tasmAdapratipattimantharamukho veda: pramANaM katham // 235. ame kahIe chIe ke, nA, A nahi thAya, kAraNa ke temanAthI paNa vadhAre buddhivALA temanA deSa dekhaze, te bIjA buddhivALA karatAM vaLI vadhAre buddhivALA te bIjA buddhivALAnA doSane dekhaze, te trIjA buddhivALA karatAM vaLI vadhAre buddhivALA te trIjA buddhivALAnA doSane dekhaze, Ama anavasthA doSane kAraNe vyAkaraNazAstra nimala nathI ja. vyAkaraNazAstranA adhyayananuM mahAvratagrahaNa kalezane mATe ja che. ane bRharapatie kahyuM che ke, eka eka zabdane laI te sAdhu che ke asAdhu e jANavuM azakya heI, lakSaNa-sAmAnyavize vAna lakSaNa nI sthApanA barAbara thaI na hoI, tyAM paNa saMdeha, viparyaya, apratipAdakatvarUpa de dekhAtA heI, ane bhaviSyamAM prauDhatara buddhivALA vRttikAra pAsethI avilupta zuddha vyAkaraNazAstra zIkhIzuM evI AzAmAM anavasthAdoSa hoI, vyAkaraNazAstra maraNAMta vyAdhi che ema auzanase mAne che. ahIM paNa kahevAyuM che ke, "duSTa bhUtapizAcathI gRhIta, ke rAjadaMDathI bhIta, ke pitRothI abhizata vyAkaraNa bhaNavAmAM zrama kare.' bIjAoe paNa kahyuM che ke "vRtti e tala che, sUtra e aDada che ane kaTandI e kedarA che, e traNa ajaDane (buddhimAnane) ApavA kAraNa ke ajaDane jaDa karavA ma Tene te uttama upAya che." uparAMta, vyAkaraNa bhaNavAmAM prayatna-ughoga karavA chatAM vidvAne jema laukika padomAM vyutpatti pAmatA nathI tema vaidika padomAM paNa vyutpatti pAmatA nathI. vaidika padenuM jJAna prApta karavAne bIjo koI upAya nathI ema kahevAyuM che. tethI, vedonuM jJAna zakya ja na hovAthI (arthAt vedo apratipAdaka hovAthI) veda niSkriyavadana che, mUka che, to pachI veda pramANu kema ? 236. atrAbhidhIyate / yattAvadidamavAdi gavAdizabdavat anAdiprabandhasiddhameva gAvyAderapi vAcakatvamiti tatrAmu pakSa saMzayadazAmeba tAvadAropayAmaH / pUrvapAkSikoktayuktisamutthApitasthirataraviparyayajJAnasamanantaraM sahasaiva samyagjJAnotpAdanAtibhArAt bhAraikadezAvataraNanyAyena saMzayastAvadupapadyate / tataH tarkAt parizodhite'dhvani sugame sukhaM vihariSyati samyaGanirNayopAyA nyAya iti taducyate / 236. yAyika--Ane uttara ame ApIe chIe. go" Adi zabdonI jema gAvi' Adi zabdanuM paNa vAcaka- anAdi paraMparAthI siddha ja che ema je kahyuM tene -te pakSane- saMzayadazAmAM ja ame mUkIe chIe. A pUrvapakSIe yukitao ApI barAbara sthApela vadhu sthira viparyayajJAna pachI tarata ja ekAeka ja samyajJAnane atibhAra lAdavA karatAM saMzayane Doka bhAra lAda vadhu sAro e nyAye pahelAM e pakSa bAbata saMzaya pedA kare ghaTe che. pachI taka vaDe paridhita sugama bhAgamAM sAcA nirNayane upAyabhUta nyAya sukhe viharaze eTale ame prathama saMzayane jaNAvIe chIe. For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda anAdi che 125 237. yadi gAvyAdInAM gavAdInAmiva zabdAnAM prayoge gatiranyA na kAcit sambhAvanAbhUmimadhyeti, tat satyamAdisattAyAH kalpane ko'vasara: ? yathA hi svAdhyAyAdhyayanasamaye yAdRzameva zabdaM yathoditamAtrAnusvArasvarAdisvarUpasamutthitamuccArayatyAcAryaH tAdRzameva ziSyaH pratyuccArayati / pramAdyantaM vA gururevainamanuzAsti / A taduccAraNasAmopajananaM tAvanna muJcati zikSayati / so'pi ziSTo yadA gurubhaviSyati tadA svaziSyaM tathaiva zikSayiSyati / AcAryo yadA zaizave ziSya AsIt tadAnyena guruNA zikSiteo'bhUt , sopi tadanyena, sopi tadanyenetyevamanAditvaM jaiminIyapakSe, A sargAtprabhRti pravRttatvaM naiyAyikapakSe vedAdhyayanasya vyavasthitam / 237. go' Adi zabdonA praveganI jema gAvi' Adi zabdono prayogamAM bIjI koI gati saMbhAvanAbhUmie paNa pahoMcatI na hoya to sAce ja "gAvi Adi zabdonI AdisattAnI ( = anityatAnI kalpanAne avasara ja kayAM che ? [arthAta "gAvi Adi zabdo paNa ga' adi zabdanI jema anAdi che "ga" Adi zabdo anAdi ] A rIte chevedAdhyayana veLAe, zAstramAM kahevAyelI mAtrA, anusvAra, svara, Adi svarUpathI samyapha prakAre uddabhavatA jevA zabdane AcArya uccAre che tevA ja zabdane ziSya sAmo uccAre che. jo te temAM bhUla kare te guru ja tene barAbara uccAra karatA zIkhavADe che. jyAM sudhI ziSyamAM samyapha uccAraNanuM sAmartha na Ave tyAM sudhI guru ziSyane choDatA nathI ane zikhave ja jAya che. te pramANe barAbara zIkhele te ziSya paNa jyAre guru banaze tyAre pitAnA ziSyane te pramANe ja zIkhavaze. AcArya pote paNa jyAre zaizavakALamAM ziSya hatA tyAre anya guru pAsethI A pramANe ja zIkhyA hatA, te anya guru paNa bIjA guru pAsethI - A pramANe zabdanu ( = vedanuM , anAdipaNuM jaiminIya pakSamAM che. jagatanA sargathI mAMDI vedanuM pravRttatva naiyAyikanA pakSamAM vyavasthita thayeluM che. 238. rUthameva Dhi nA vADhInAM navAdvivat sAmAkRtaH suparikSita: prayogastthaiv caitebhyo'rthapratipattipUrvako vyavahArastadA'nAdigavAdizabdasamAnaviSayA eva gAvyAdaya iti tadA kasya kiM brUmaH / asti tvatrAnyaH prakAraH / na hyekAntena yAdageva vaktrA zabdaH prayujyate tADageva zrotrA pratyuccAryate, kintu pramAdAlasyAdivividhAparAdhaviguNakaraNoccAryamANo'pabhraMzatAM spRzan dRzyate ityasti saMzayAvasaraH / 238. A rIte ja go' AdinI jema gAvi Adine prayoga apramAdakRta ane suparirakSita hoya tathA te ja pramANe te "gAvi' Adi zabdothI arthapratItipUrvaka vyavahAra karato hoya te anAdi "gAvi Adi zabdone viSaya "ga" Adi zabdonA viSayanI samAna thAya ja, te pachI ame keI ne zuM kahIe ? paraMtu A bAbate bIjo prakAra paNa che. vaktA je zabda prayoje che te zabda ja For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 apabhraMza zabda sAdhu zabda tulya nathI zretA ekAntapaNe pratyuccAre che evuM nathI. paNa pramAda, ALasa Adi vividha aparAdhothI gherAyelA, kSubdha karaNathI uccArAte zabda apabhraMzapaNuM pAme che, eTale saMzayane avasara 239. apabhraMzatayA'pi ye sthitAH sthAsyantyapi vA zAkaTikabhASAzabdAstAnapi gopAlabAlAbalAsu prayuJjAnA jaraThapAmarAH prayatnenApi na yathoccAritAneva tAn paThituM zaknuvantIti azaktijazabdaprayogabAhulyadarzanAt saMzayAnA kuzAgrabuddharapi buddhirbhavitumarhati kimete gavAdizabdA evAnAdisiddhavAcakazaktibhAjastebhyo'nye viguNakaraNaprayojyAH pramAdaprabhavA: apabhrazAH ? kiM vA sarve eva tulyakakSA iti ? sarveSAM tulyakakSatve ya ete adyatve'pi pramAdajAH pramadAdAsadArakAdivadaneSvapabhraSTA abhyadhikatarAmapabhraMzadazAM spRzantaste'pi tAmeva gavAdizabdadhuramadhiroheyuH / (239. gADuM hAMkanAranI bhASAnA zabdo je apabhraMza tarIke sthira thayelA che ke bhaviSyamAM thaze temane paNa govALa, bALaka, abaLAomAM je jara-pAmara che teo prayatnapUrvaka prayojavA chatAM jevA uccArAyelA hoya tevA belavA zaktimAna thatA nathI, eTale azaktijanya zabdaprayoganuM bAhulya dekhAtuM heI kuzAgra buddhivALAnI paNa buddhi saMzayAviSTa banavAne pAtra che-zuM A ge" Adi zabda ja anAdisiddha vAcakazakitavALA che ane temanAthI judA viguNakaraNathI prajAta ane pramAdajanya gAvi Adi zabda apabhraMza zabda che ? ke pachI badhA ja zabda tulyakakSAnA che ? je badhA ja tulyakakSAnA heya te atyAre paNa pramAdathI pramadA, dAsa, dAraka AdinA mukhe " apabhraSTa banelA adhiktara apabhraMzadazAne pAmelA A je zabda che te zabdo paNa te ja ge' Adi zabdanI dhurAe caDhI jAya 240. na caivamastviti zakyamabhyanujJAtum , idAnImeva bhrazyatAM teSAM pratyakSata upalabdheriti / tasmAdavazyaM tAvadadyatve paridRzyamAnApabhraMzadazA durvalabAlAbalAdizabdA na gavAdizabdAn spardhitumarhati / te cenna spardhante tadadhunA gAvyAdayo'pi prakArAntaropapattisambhAvanAbhaguraprabhAvAH santo na gavAdizabdasamAnavidhitvamadhyavasAtuM zaknuyuriti tarkayAmaH / taduktaM bhagavatA jaimininA "zabde prayatnaniSpatteraparAdhasya bhAgitvam" iti [jai. sU. 1.3.25] / bhASyakAreNApi tad vyAkhyAtaM "mahatA prayatnena zabda uccArito, vAyuH nAbherutthitaH urasi vistIrNaH kaNThe vivartito mUrdhAnamAhatya parAvRtto vaktre caran vividhAn zabdAnabhivyanakti / tatrAparAdhyetA'pyuccArayitA yathA zuSke patiSyAmIti kardame patati, sakRdupaspRzyAmIti dvirupaspRzati ityAdinA / " For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza zabda anAdi nathI 127 _240. Ama heya e svIkAravuM zakya nathI, kAraNa ke zabdone bhraSTa thatA atyAre ja ApaNe pratyakSa dekhIe chIe. tethI dubaLa, bALa, abaLA vagerenA mukhe belAtA, avazyapaNe atyAre dekhAtA aprabhraMthadazAvALA zabda "ge' Adi zabda sAthe spardhA karavAne lAyaka nathI ja. je te zabda temanI sAthe spardhA karatA na hoya te anya prakAre jemane ghaTAvavAnI saMbhAvanA hovAthI khaMDita prabhAvavALA gAvi Adi zabdo paNa "ga" Adi zabda sAthe samAnatA pAmavA zakitamAna nathI ema ame tarka karIe chIe. tethI bhagavAna jeminie kahyuM che ke, "zabanI niSpatti (abhivyakti) prayatnathI thatI hoI puruSanA aparAdhanuM bhAjana zabda bane che." bhASyakAra zabare tenI samajUtI A pramANe ApI che -"mahAprayatnathI zabdane puruSo uccAre che. vAyu nAbhimAMthI uThe che. chAtImAM vistare che, kaMThamAM vivartana kare che, pachI tALave TakarAI pAcho vaLe moDhAmAM vicaratI vividha zabdone abhivyakta kare che. tyAM ucca ra karanAro paNa aparAdha kare jemake kAmAM paDIza" ema kahete kAdavamAM paDe che, "eka vAra sparza karIza ema kahete be vAra sparza kare che, vagere'. 24. zAt taei viSe imA vaLyuM te vyAya: pramAvaVIdhnibndhnaa eva, na gavAdizabdasamAnavighaya iti / ucyate / bhavatu, siddhaM naH samIhitaM / saMzayadazAM tAvadAnIto'yamanAdigAvyAdizabdavAcI mahApuruSaH sambodhyate bho mahAtman ! itthaM pUrvoktanItyA saMzaye sati cintyatAM kimete gAvyAdayo gavAdisamAnayogakSemA eva hastaH karaH pANiritivad bhavantu kiM vAparAdhasambhAvanayA mArgAntaramAlambantAmiti / 24. koI kahe che ke bhedanI bAbatamAM pramANa kahevuM joIe ke A "gAvi Adi zabda pramAda Adi aparAdhanA kAraNe ja thayA che, ane tethI "gau' Adi zabdonI samAna nathI. ame tene kahIzuM ke bhale, A te amAruM icchita siddha thayuM. gAvi Adi zabda anAdi che e pakSa lenAra mahApuruSane saMzayadazAe pahoMcADyA pachI ame tene saMbodhIne kahIe chIe, "he mahAtmana ! Ama pUrvokta rIte saMzaya thatAM vicAra kare ke jema 'hasta', "kara pANi' zabda samAna yogakSema dharAve che tema zuM A "gAvi' Adi zabdo ' Adi zabdonI samAna ja yogakSema dharAve ke pachI aparAdhanI saMbhAvanAne kAraNe mArgonaranuM avalaMbana kare che ?' 242. tatraukasmin vAcye bahavastulyakakSyA vAcakA iti naiSa nyAyaH / katham ? pratyartha zabdanivezAt / tenaiva sambandhakaraNasaukaryAt, anyathA ca sambandhe yatnagauravaprasaGgAt / pratyartha zabdaniveze hi sati parasparamavyabhicAriNau zabdArtho bhavataH, sa zabdastasya vAcakaH, so'rthastasya vAcya iti / anekazabdavAcyastvekA'rthastaM For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 apabhraMza zabdo puruSAparAdhajanya vAcakaM zabdaM vijahyAdapi, tamantareNa zabdAbhidheyatAmapiM yataH pratipadyate iti vyabhicAraH / anekArthavAcini caikasmin vAcake iSyamANe zabdo'tha vyabhicaret , tasyevArthAntarasyApi tataH pratipatteritItthamaniyamo'yamupaplaveta, hastaH karaH pANirityAdAvakSAH pAdA mASA ityAdau, kiM kriyate, gatiranyA nopalabhyate, tenAnekazabdatvamanekArthatvaM ca daivabalavattayA'GgIkRtam / prathamaH punareSa RjuH panthAH yadekasya vAcakasyaikA vAcyo'rtha iti / iha ca gatyantaramatispaSTamasti pramAdaprabhavatvaM nAma / tasmin sati kimiti prathamaprApto'yaM prativAcyaM vAcakaniyamakramo laGadhyate / tena pramAdAparAdhanibandhanA gAvyAdayo, na gavAdisamAnamahimAna ityuktam / / - 242. eka vAgyanA ghaNe tulya kakSAnA vAcako che e nyAya ahIM nathI. kema ? pratyeka arthe jude zabda mUkAya che. tene lIdhe ja zabda-artha vacceno saMbaMdha karavo sukara paDe che. anyathA, saMbaMdha karavAmAM thanagauravanI Apatti Ave. prati artha zabda hetAM te zabda te arthane vAcaka che, te artha te zabdane vAya che' ema zabda ane arthe paraspara avyabhicArI bane. aneka zabda vaDe vAca eka artha te te vAcaka zabdane choDI paNa de che, te vAcaka zabdanA vinA te artha zabdAbhidheyatAne pAme che, eTale vyabhicAra thAya che. aneka arthone vAcaka eka zabda svIkAratAM zabdane anya artha sAthe paNa sahacAra thAya (vyabhicAra daSa) kAraNa ke eka arthanI jema bIjA arthanI paNa te zabdamAMthI pratipatti thAya. A rIte A aniyama UchaLIne khaDe thAya che, jemake "hasta', karI, "pANi' vageremAM (eka arthanA aneka vAcakamAM ) ane "akSa', 'pA', "bhASa' (eka zabdanA aneka arthamAM) vageremAM, te ame zuM karIe, bIjI koI gati upalabdha nathI, tethI eka arthanuM aneka zabdava.zyatva ane eka zabdanuM ane kAthavAcakava daivabalavattAne kAraNe ame svIkAryuM che. paraMtu saraLa mAga te A che ke eka vAcaka zabdane eka ja vAcya artha hoya ane ahIM to bIjI gati atispaSTa che ane te che zabdonI pramAdajanya apabhra zatA. tema hotAM prathama prApta prati artha eka eka zabdanA vAcakaniyamanuM ulaghana thAya che. tethI, gAvi' Adi zabdo puruSanA pramAdarUpa aparAdhanuM pariNAma che, teo 'go' Adi zabda sama mahimAvALA nathI, A mata ja yogya che. 24. kiJca vAcakazakti: nAma sUkSmA paramaparokSA arthApattimAtrazaraNAvagamA, na tanmandatAyAmanyataH kutazcidavagantuM pAryate / sA cediyamanyathA'pyupapadyamAnA gavAdibhyo'rthapratyayAdivyavahAre mandIbhavati teSu zaktikalpanAyAmApattiH / evaM ca gavAdaya eva vAcakazakterAzrayo, na gAvyAdayaH / 243. vaLI, vAcakazakita sUma che, parama parokSa che, arthapattithI ja gamya che. arthApatti vAcakazaktinuM jJAna karAvavAmAM mada heya, durbaLa hoya to bIjA koI pramANathI va.cakazakitane jANavI zakya nathI, je "ga" Adi zabdamAMthI thatA arthajJAna Adi vyavahArane anulakSI For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza zabdomAM nausargika zakti nathI 129 go' Adi zabdagata vAcakazakita bIjI rIte ghaTatI hoya te temanI bAbatamAM vAcakazakti kalpavAmAM arthopatti maMda-durbaLa-banI jAya (paraMtu bIjI koI rIte vAcakazakti ghaTatI ja nathI.) ane Ama (arthapatti vaDe ja puravAra thAya che ke, ge' Adi zabda ja vAcakazakitanA Azraya che, gAvi' Adi zabdo vAcakazakitanA Azrayo nathI. - 244. vArtha tardi vapUnAmanavigatavyAkaraNatatrAgAmivichino vyavahAra ? yathaiva mlecchAnAM mlecchabhASAbhirakSinikocahastasaMjJAdivyavahAriNAM vA svaiH svarupAyaiH / kimakSinikocAdInAmantyajanapadavAcAM nAsti zaktiH ? omityucyate, kathaM tarhi tebhyo'rthapratipattiH ? naisargikI teSAM zaktirnAstIti brUmaH / tatsvarUpasyAvyavasthitatvena sAMsiddhikazaktipAtratA'nupapatteH / pratipattistu svakRtasamayamAtranibandhanA tebhyaH / _244. zaMkAkAra-te pachI jeo vyAkaraNazAstra bhaNyA nathI evA dhaNu badhA lokone gAvi Adi zabdathI avicchinna vyavahAra kema cAle che ? taiyAyika-jevI rIte mlecchone vyavahAra oNchabhASAethI ke akSinikoca, hastasaMjJA vagere vaDe vyavahAra karanArAone vyavahAra pitAnA te te upAyothI cAle che tevI rIte ja temane vyavahAra cAle che. zaMkAkAra - te zuM akSinikeca vageremAM ke zudra lekenI vANImAM zakti nathI ? yAyika - nathI ema ame kahIe chIe. zaMkAkAra - te pachI temanAthI arthanuM jJAna kevI rIte thAya ? nayAyika - amAruM to eTaluM ja kahevuM che ke temanAmAM naisagika zakti nathI. temanuM sthira nizcita svarUpa na hovAthI temanAmAM naisargika zaktinI pAtratA ghaTatI nathI, temanAmAMthI arthanuM jJAna te temane upayoga karanAre ghaDI kADhelA samayane (arbitrary convention) kAraNe thAya che. 245. nana naiyAdhAnAM 4 vAra samaya: prativaraghupAyaH ? , ta vIzvaraprnniitH prathamasargAt prabhRti pravRtto mImAMsakAbhyupagatanaisargikazaktisodarya eva, na mAdRzaracitaparimitaviSayasamayasamAnaH / sa ca gavAdizabdeSveva prAptapratiSTho, na gAvyAdiSu / te tu varNasArUpyacchAyayA gavAdizabdasmRtimAdadhAnAstadarthapratipattihetutAmupagacchantIti / 215 zaMkAkAra - nayAyikanA matamAM paNa arthajJAnane upAya samaya kyAM nathI ? yAyika - tamArI vAta sAcI, paraMtu te samaya to IzvarakRta che ane prathama sagathI mAMDI pravRtta che. ane tethI mImAMsake svIkArelI naisargika zakitane te sahodara che, te mArA jevAe sthApelA parimita viSayanA samaya jevo nathI. te samaya "gau' Adi zabdamAM ja prAptapratiSTha che, gAvi' Adi zabdamAM prAptapratiSTha nathI te "gAvi' Adi zabda te varNana For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sAdhu ane asAdhu zabdone jANavAne upAya sArUpyachAyA dvArA "go' Adi zabdanuM smaraNa karAvIne ge' Adi zabdonA arthanuM jJAna karAvavAmAM hetu bane che. 246. nanvanavadhRtasvarUpANAM kathaM gavAdizabdAnAM smaraNam ? tadavadhAraNe vA ko'bhyupAyaH ? abhiyogavizeSa iti bramaH / kaH punarabhiyogaH ? ko vA tasya vizeSaH ? vyAkaraNAdhyayanamabhiyogaH / tadabhyAsAnusAreNa lakSyanirIkSaNaM tasya vizeSaH / vyAkaraNena ca pratipadamaparyavasitAryajanaprayojyasAdhuzabdasArthasaMgrahatastadvisadRzabarbarapurandhriprAyaprAkRtagocarApazabdaparihAraprakAravyutpAdanamupakramyate yadAnantyAt kila kalpazatairapi nAvakalpate / kintu vyapanItAtivyAptyAdidoSopanipAtatrAsatrimuniparIkSitalakSaNadvArakastadupadezaH zrUyate / tena ca vedeneva dharmA'dharmayoH, brahmAvatAreNeva satyAnRtayoH, nItizAstreNeva hitAhitayoH, manvAdivacaneneva bhakSyAbhakSyayoH, divyeneva zuddhayazuddhayoH sidhyatyeva sAdhvasAdhuzabdayoradhigama iti sarvalokasAkSikametat kathamapanIyate ? 246, zaMkAkAra- gau Adi zabdonuM svarUpa jemaNe avadhAyuM nathI (arthAta nizcitapaNe jAyuM nathI) teo gI' Adi zabdanuM smaraNa kevI rIte karI zake che tenuM avadhAraNa karavAne zo upAya che ? yAyika - ame kahIe chIe ke viziSTa abhiga ene upAya che. zaMkAkAra - A abhiga e zuM che ane tene khAsa vizeSa zuM che ? nayAyika - abhiyogane artha vyAkaraNAdhyayana che ane vyAkaraNanA adhyayana anusAra lakSyanuM ( = zabdanuM) nirIkSaNa karavuM te tene vizeSa che. zaMkAkAra - Aryajane vaDe prayojAtA pratipada aparyavasita sAdhu zabdanA sAthe saMgraha dvArA temanAthI visadaza ane babara, purabdhi vagere prAyaH prAkRta jane vaDe prajAtA apazabdane parihAra karavA mATenI rIte samajAvavAne vyAkaraNane upakrama che, je kArya vyAkaraNa kalpa zatamAM paNa pUruM na karI zake kAraNa ke zabdo ananta che. yAyika - ativyApti Adi denA AkSepane trAsa jemanA uparathI dUra karavAmAM Avela che tevA ane munitraya vaDe parIkSita lakSaNe (=niyama) dvArA sAdhu-asAdhu zabdone upadeza ApaNe sAMbhaLatA AvyA chIe. jema veda dvArA dharma-adharmanuM, brahmAvatAra dvArA hita-ahitanuM, manu Adi dvArA bhakSya abhakSyanuM ane divya dvArA zuddhi-azuddhinuM jJAna thAya che tema vyAkaraNa dvArA sAdhu-asAdhu zabdonuM jJAna thAya che-A hakIkta, jemAM sAkSI savaka che tene kema karIne TALI zakAya ? " 247. daphatte gharanTeDa thAvANaviddAnAmitareSAM pIvAnAmatimhaan vacasi vizeSa ityevaM pramAdAdimUlagAvyAdyapazabdaprayogasaMbhavAdanekazabdagatavAcaka For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdonuM sAdhutva ane asAdhutva pratyakSagamya 11 zaktikalpanAgauravaprasaGgAdabhiyogavizeSasAdhyamAnasAdhvasAdhuzabdAdhigamasaukaryAJca gavAdInAmeva vAcakatvaM na gAvyAdInAmiti sthite pUrvapakSopanyastaH samasta eva parIvAdaH parihRto veditavyaH / 247. atyAre paNa vyAkaraNavidenA ane kheDUta vagere vyAkaraNavidonA zabdamAM ati mahAna bheda dekhAya che. eTale A pramANe pramAda vagere mUlaka gAvi' Adi apazabdane prayoga saMbhavate hevAthI, ['ge, "gAvi', "gopalikA" vagere ] aneka zabdagata ge prANIvAcaka zaktinI kalpanA karavAnA goravadezanI Apatti AvatI hovAthI ane aviyegAMvazeSa dvArA sAdhu-asAdhu zabdonuM jJAna sukara hevAthI, gau Adi zabdamAM ja vAcakatva che, gAvi' Adi zabdomAM vAcakatva nathI e sthira thAya che, pariNAme pUrva pakSe rajU karelI badhI ja niMdAne parihAra thaI gaye jANa. 24. tathA hi va tAvagyadhAma sAdhuvanizcaye jhamALe nAstIti sAdhutvaM nendriyagrAhya liGgamasya na vidyate / / zAstrasya viSayo naiSa prayogA nAstyasaMkaraH / / iti tatrA prativa: | . sAdhutvamindriyagrAhya liGgamapyasya vidyate / zAstrastha viSayoDava prathoDavAraMvAra: pAtinA tinnevA.2..8]. 248. zabdonA sAdhutvane nizcaya karavAmAM koI pramANa nathI ema tame kahyuM che ane tene vize tame eka leka lakhe che je A pramANe che-sAdhutva IndriyagrAhya nathI, sAdhutvanuM anumAna karAvanAra koI liMga ( = hetu) nathI, sAdhutva e zAstrane viSaya nathI ane kevaLa sAdhu zone ja prayoga thatuM nathI (arthAt sAdhu asAdhu zabdone seLabheLa prayoga thAya che). ene pratika A rahyo-sAdhutva IndriyagrAhya che, tenuM anumAna karavA mATe liMga paNa che, sAdhutva zAstra viSaya paNa che ane sAdhu zabdone amizra prayoga 5Na che. ____ 249. zrautre hi pratyaye grastanirastaromazAmbUkRtAdidoSarahitodAttAdidharmasambandhaprasiddhAnupUrvIkavarNagaNAtmakapadapratibhAsastAvadasti / sa ca na saMdigdho, na bAdhakavidhUtadhairyo, nAzuddhakaraNajanmA, na kalpanAmAtrasvarUpa iti tatra parisphuratsphuTakramavarNAtmakapadagrahaNameva sAdhutvagrahaNaM, tadviparItayathAnirdiSTadoSakaluSitazabdagrahaNameva cAsAdhutvagrahaNamiti pratyakSagamye eva sAdhutvAsAdhutve iti / 219. zrautra pratyakSamAM prasta ( = jihavAmUlathI gRhIta athavA avyakta athavA lupta. varNapada), nirasta ( = nipura athavA varitodita), remaza (= gaMbhIra athavA karkaza), akhUkRta ( = vyakta chatAM antarmukha je saMbhaLAte, athavA ghUMka uDavAnA avAja sAthe uccarita), Adi dethI rahita, udAtta Adi dharmavALA ane prasiddha AnuvI mAM goThavA For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 vaiyAkaraNanA upadezanI sahAya pAmelI zrotrendriyathI sAdhutva-asAdhutva prAgha yelA varSonA samUharUpa padanuM jJAna thAya che. te jJAna saMdigdha nathI hatuM, tenI sthiratAne dUra karanAruM bAdhaka jJAna nathI, te azuddha karaNathI utpanna thayela nathI, te kalpanAmAtra svarUpa nathI. eTale A jJAnamAM prakAzatA phuTa kramavALA vargonA svabhAvavALA padanuM grahaNa ja sAdhutvanuM grahaNa che, ane tenAthI viparIta evuM yathAnirdiSTa dethI dUSita zabdajJAna ja asAdhutvanuM prahaNa che. Ama sAdhutva ane asAdhutva bane pratyakSagamya che. 250 nanuM vaDhi zrotrAnaiva prayana sAdhuvAsAdhu pratiparAra: pratipadyante, vyAkaraNAdhyayanavandhyabuddhayo'pi pratipadyeran , na ca pratipadyante / tasmAnna te indriyaviSaye iti / ... naiSa doSaH, vaiyAkaraNopadezasahAyakopakRtazrotrendriyagrAhyatvAbhyupagamAt / yathA brAhmaNatvAdijAtirupadezasavyapekSacakSurindriyagrAhyApi na pratyakSagamyatAmapojjhati, yathA''ha 'na yad girizRGgamAruhya gRhyate tadapratyakSam' iti, yathA vA savikalpakapratyakSaprAmANyasiddhau zabdAnuviddhabodhe'pi prAmANyamupapAditamAdau / kila saMjJopadezinA 'panaso'yam' iti vRddhavacasA cakSurindriyeNa panasajJAnamutpadyate, saGketakaraNakAle tadubhayajamityavyapadezapadena vyapanItaM, vyavahArakAle tu punaH panasAdijJAnamupadezasmaraNApekSacakSurjanitamapi cAkSuSameveti varNitam / evamihApi vyAkaraNakovidopadezasacivazravaNendriyagrAhye api sAdhutvAsAdhutve na pratyakSatAmativartate / / 250. zaMkAkAra-je zregnendriya dvArA thatA pratyakSa jJAna vaDe ja jJAtAo zabdagata sAdhutva asAdhava jANatA hoya te vyAkaraNanA adhyayanathI vaMcita buddhivALAo paNa te sAdhutva asAdhutvane te pratyakSa jJAna vaDe jANe paraMtu teo jANatA nathI. tethI sAdhutvaasAdhutva eNndriyane viSaya nathI. * nayAyika - e doSa nathI AvatuM, kAraNa ke vaiyAkaraNonA upadezanI sahAyathI upakRta zregendriya vaDe sAdhutva-asAdhutva grAhya che, ema ame svIkAryuM che. udAraNArtha, upadezanI sahAya pAmelI cakSurindriya vaDe brAhmaNatva jAti grAhya che chatAM te brAhmaNatatva jAti pratyakSaviSayatA ( = pratyakSagamyatA) choDatI nathI ane kahyuM paNa che ke parvatazikhare caDhaLyA pachI je gRhIta thAya te pratyakSa nathI ema nahi' athavA te udAharaNatha, savikalpaka pratyakSanA prAmANyane siddha karatI vakhate sauprathama zabdAnuviddha bodhanuM prAmANya ghaNAvyuM che, A pasa che' ema saMjJAne (= nAmane) upadeza ApatA vaDIlanAM vacana ane cakSurindriya bane maLIne panasajJAnane utpanna kare che, saMketakaraNakALe te te ubhayaja (zabda ane cakSurindriya banethI janmeluM) che eTale "avyapadezya padathI te pratyakSathI vyAvRtta thAya che, paraMtu vyavahArakALe panasAdijJAna upadezasmaraNanI sahAyathI upakAra pAmelI cakSu vaDe utpanna thayeluM hovA chatAM cAkSuSa pratyakSa ja che ema varNavavAmAM AvyuM che. tevI ja rIte vyAkaraNakovidenA upadezanI sahAya pAmelI zravaNendriyathI grAhya hevA chatAM sAdhutva-asAdhutva pratyakSaviSayatA cheDatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanA sAdhutva asAdhutvanuM jJAna zAstra pramANathI paNa thAya che. 13 .. 251. yathA ca brAhmaNatvAdijAtipratItau kAraNAntaramuktaM 'kvacidAcAratazcApi samyagrAjA'nupAlitAt' iti [zlo0 vA0 vanavAda 29] / manvAdidarzitAnavadyavAnusaraNanipuNanarapatiparipAlyamAnavarNAzramANAM zaGkitakRtakakapaTAryavezaduSTazUdrAvyabhicAre deze viziSTAcAragamyA'pi brAhmaNatvAdijAtirbhavati / evamihApi viziSTazabdazravaNottarakAlapravRttavyavahArAvagatArthapratipattisahitaM zabdAnuzAsanazAstropadiSTaprakRtipratyayavikaraNavarNalopAgamAdezAdiliGgamavyabhicAri tatsvarUpAvadhAraNe kAraNaM bhaviSyati, yadevalakSaNakamarthapratyAyakaM ca zabdasvarUpaM tat sAdhutayA'vadhRtamiti vyAptigrahaNopapatteH / 251. 4, thAma gatinu zAna thapAmA bhAnu // 295 pAyavAbhA yAvyu che--keTalIka vakhata rAjA barAbara (arthAt varNAzrama pramANe) AcAranuM pAlana karAvatA hoya to AcAra uparathI brAhmaNatva jatinuM jJAna thAya che. manu vageree darzAvelA anavadya bhAganuM anusaraNa karavAmAM nipuNa rAjA vasuMdharma ane AzramadharmanuM barAbara pAlana karAvate heya tyAre tenA dezamAM duSTa zudro zaMkA paDe e banAvaTI kapaTI Aryaveza dhAraNa karatA nathI, eTale te dezamAM brAhmaNatva jAti viziSTa AcAra dvArA jJAta thAya che. tevI ja rIte, viziSTa zabda sAMbhaLyA pachI keIne pravRtti karata dekhIne ApaNane zabdanA arthanuM jJAna thAya che; vyAkaraNazAstra upadezela prakRti, pratyaya, vikaraNa, varNa lepa, Agama, Adeza Adi rUpa avyabhicAriliMga - zabdArthajJAna sahita - zabdanuM sAdhu svarUpa nizcita karavAmAM kAraNa bane che, kAraNa ke je AvA lakSaNavALuM ane arthajJAna karAvanAruM zabdanuM svarUpa che te nizcitapaNe sAdhu che e vyAptinuM grahaNa ghaTe che. 252. zAstramapi zrutismRtirUpamaduSTazabdaprayogopanatakratUpakArakaraNakasvargAdiphalasaMyogamupadizadapazabdabhASaNaprabhavapratyavAyapratipAdakaM ca 'vAgyogavid duSyati cApazabdaiH' ityAdi sAdhutvetaraparicchede pramANatvaM pratipadyate eva / / 252. rAta, mahuTa ( = sAdhu) prayoga paDe yajJane 1542 4 te 6 // 2 // svargAdi phaLane prApta karavAne upadeza detuM ane vANIne prayoga na jANanAra asAdhu zabda vaDe yajJane dUSita kare che evuM apazabda belavAthI thatA vidonuM pratipAdana karatuM zrutismRti rUpa zAstra sAdhu-asAdhunuM jJAna karAvavAmAM pramANa che. 253. nanu brIhikalaJjavat tatsvarUpasiddhau satyAM tadvidhiniSedhayoH zAstraM kramate, na tu tatsvarUpameva vidhatte, svarUpasyAbhAvArthatvena vidhiniSedhaviSayatvAyogAdityuktam / satyamuktaM, kintu zrutismRtizAstrayordharmAdharmopadezinAryathopavarNitenaiva prakAreNa sAdhvasAdhuviSayavidhiniSedhaparatvam / tatsvarUpapratipattikartavyatAparaM tu vidhyapekSitavyAkaraNasmRtirUpameva zAstra veditavyam / mUlavidhyapekSitasAdhutvAnvAkhyAnaparatvAcca vyAkaraNasya, mUlazAstramapi tatra sopAnavyavahitaM pramANIbhavatyeva / yadi vA For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zabdanuM sAdhutvasvarUpa bhUlazAstra viSaya pANinyAdiSTasmRtidraDhimnA mUlabhUtamAcamanavidhivad vaidikamapi tathAvidhavidhivAkyaM kalpayituM zakyamiti zAstrasyApi nAviSayaH sAdhatvam / 253. zaMkAkAra-vIhi ane kalaMjanI jema sAdhu-asAdhu zabdanuM svarUpa siddha hAya pachI ja sAdhunuM vidhAna ("sAdhu zabdo vaDe belavuM joIe' ema) ane asAdhune pratiSedha ("asAdhu zabda vaDe na bolavuM joIe' ema) karavA zAstra pravRtta thAya. zabdonA sAdhu-asAdhu svarUpanuM vidhAna zAstra karatuM nathI (arthAta zAstra Adeza ApatuM nathI ke A zabdanuM svarUpa sAdhu thAo" "A zabdanuM svarUpa asAdhu thAo.") zabdanA svarUpane arthAta sAdhutva-asAdhutvane abhAva heya te zabda vidhiniSedhane viSaya banavAne yogya nathI, ema kahevAyuM che. nayAyika - tamArI vAta sAcI che, paraMtu dharmopadezI zrutirUpa zAstra upara varNavyuM te rIte ja (arthAta "sAdhu zabda vaDe belavuM, asAdhu zabdo vaDe nahi' ema Adeza ApIne ja) sAdhu ane asAdhu zabdanA vidhiniSedhaparaka che. zabdanA sAdhutva-asAdhutva svarUpanI pratipati (= jJAna) karAvavAnuM kartavya te vidhine jenI apekSA che te vyAkaraNasmRtirU5 zAstranuM che, ema jANavuM joIe. mUlavidhine jenI apekSA che te sAdhutva svarUpanuM avAkhAna vyAkaraNa karatuM hoI tyAM (arthAta sAdhutvasvarUpanI bAbatamAM) vyAkaraNarUpa sopAnathI vyavahita mUlazAstra paNa pramANu bane che ja. [ vyAkaraNa dvArA jyAre sAdhutvasvarUpane nirNaya thAya che tyAre sAdhutvasvarUpanA anirNayane kAraNe pahelAM mUlazAstramAM je aprAmANyuM hatuM te dUra thAya che ane pariNAme sAdhuvasvarUpanI bAbatamAM paNa mUlazAstra pramANa bane che.] athavA pANinie upadezelI vyAkaraNasmRtinI daDhatAne kAraNe mUlabhUta AcamanAdi vidhinI jema tathAvidha vidhivAkya paNa kalpavuM zakya che, eTale mUlazAne paNa sAdhutvavarUpa viSaya 25. sAvitrayomAra sahita ua | tathA hinzanyA putra niravavakrmodiirnnodaargmbhiirgtyH sUktayaH sUrijanasya, anyA eva duHzravAH kutsitasaGkIrNavarNavibhAgavinihitahRdayodvegAH grAmyagiraH iti pratyakSamupalabhyate / 254. zabAne zabdaprayoga saMkararahita ja che. surijanonI zuddha vaNakamamAM uccArAyelI, udAra-gaMbhIra gativALI sUktio judI che, ane sAMbhaLavI na game evI, kasita tema ja saMkIrNavarNavibhAgavALI ane hadayanA bhAvone haNanArI grAmya vANuM judI che, e te pratyakSa vaDe jJAta che. 255. sa cAyamasaGkaraH prayogo vyAkaraNasahAyakaM pratipadyamAnaH sAdhatvAvagamopAyatAM bhajata eveti sarvathA nApramANakaH sAdhvasAdhuzabdavibhAga iti / evaM ca 'brAhmaNena na mlecchita vai nApabhASita ve' mleccho ha vA eSa yadapazabdaH' ityAdyAgamavacanAnyapi tadupayogIni vyAkhyAtAnIva bhavanti / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha karavAne avakAza che 135 _255. vyAkaraNanI sahAyathI jJAta thate A asaMkara prayoga sAdhutva jANavAne upAya bane che ja, eTale sAdhu-asAdhu zabdavibhAga apramANuka (= pramANasiddha) nathI. vaLI, brAhmaNe svecchita ane apabhASita na bolavuM" "A zleSTha zabda che, je apazabda che, vagere Agamavacane sadhu zabdanA saMkararahita praganA samarthaka che ema samajAvAya che. 256. yat punarniyamazAstre 'sAdhubhirbhASitavyamasAdhubhirna' ityasminnapabhASitaM, tadapi na pezalam / na hi nIrapAnopadezakRzAnupAnaniSedha ivAnavakAzamidaM zAstram , apazabdAnAmanAryajanavadanapratiSThAnAM yathAtathArthapratItyupAyatvadarzanapUrvakaprayogaprasaGgAnapAyena prAptau satyAM pratiSedhasyAvakAzasambhavAt sAdhabhireva bhASaNasya bhojanaprAGmukhatAdivanniyamAdRSTasAphalyAt / 256. zaMkAkAra-niyamazAstramAM "sAdhu zabdo vaDe bolavuM joIe, asAdhu zabdo vaDe nahi ema je kahevAyuM che te khoTuM che, apamASita che. yAyika - A tamArI bAta barAbara nathI, tene khoTuM ke apabhAvita kahevuM yogya nathI, kAraNa ke pANI pIvAnA upadeza ke agni pIvAnA niSedhano jema A niyamazAstra avakAza vinAnuM nathI, anAryajananA mukhamAM pratiSThA pAmelA apazabdomAM yathAtatha artha pratIti karAvavAnuM upAya paNuM dekhyA pachI temanA prayogane prasaMga-saMbhava-dUra thato na hovAthI, te prayogane prasaMga prApta thatAM te prayoganA pratiSedhane avakAza saMbhave che. pUrva dizA tarapha mukha rAkhIne ja karavAmAM AvatA bhojana vagerenI jema sAdhu zabdo vaDe ja karAtA bhASaNanuM nivamAdaSTarUpa sAphalya che. 257. yadapi sAdhvasAdhusvarUpAnadhAraNAt pratipadopadezAdyazakyatvamAzaGkitaM tadapi pratihataM, yAdRgidaM pratyakSAnumAnagamyaM sAdhvasAdhuzabdasvarUpaM vyAkhyAtaM tadavalambanapura:saraniyamakaraNasya suzakyatvAt / ata eva sAdhatvaM nAma kimucyate iti yadvikalpitaM tat prativihitameva bhavati, yato vyAkaraNalakSaNAnugamavizeSita vAcakatvaM sAdhatvamityuktam / tacca sarvAnugAmigotvAdivat sAmAnya vA bhavatu, pAcakatvAdivadasatyapi sAmAnye'vacchedakaM bhavatu, sarvathA tatkRto nirvahati sarvo vyavahAraH / vargIkaraNe hi tadeva kAraNamiti / 257. sAdhu-asAdhusvarUpano nizcaya na thavAthI, eka eka padane laI "A sAdhu che' ema upadeza Apavo zakya nathI evI je AzaMkA karavAmAM AvI che te paNa pratiSiddha thAya che, kAraNa ke pratyakSa ane anumAnathI gamya A sAdhu asAdhu zabdasvarUpane - jevuM samajAvavAmAM AvyuM che tevA te svarUpane -avalaMbIne niyama karavo sahelAIthI zakya che. tethI ja sAdhutva kone kahe che ema kahI je vikalpa karavAmAM AvyA te nirasata thaI ja jAya che, kAraNa ke vyAkaraNanAM lakSaNonA (= niyamonA) anusaraNathI vizeSita evuM vAcakatva e sAva che ema kahyuM che. ane te vAcakatva sarvAnugata gava vagerenI jema sAmAnya For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha karavAne avakAza che. ho athavA sAmAnya na hovA chatAM pAcasvanI jema te vyavacchedaka che. [jI judI vyakti ene eka nAmathI "pAcaka "pAcaka' ema kahI bolAvIe chIe tenuM kAraNa pAmavA e sAmAnya nathI paNa pacikriyA che. Ama pAcakata e sAmAnya nathI paNa apAcakavyAvRtti che.] sarvathA te vAcakane AdhAre sarva sAdhu-asAdhu vyavahAra ghaTe che sAdhu-asAdhu zabdonA vagIkaraNamAM te vAcaka ja kAraNa che. 258. atha vA punarastu vAcakatvameva sAdhutvaM, tathApi tatra niyamazAstraM sAdhubhireva bhASitavyamitipravartitumarhatyeva / yadyapyasAdhoravAcakatvAt prayogaprasaGgo nAsti tathApi sAdhusmaraNasaraNisamupArUDhavAcakatvazaGkopaplavamAnaprasaGganivRttaye niyamasAphalyaM bhaviSyati / vidhiphalatvena niyamasya phalataH parisaMkhyAkAryamasAdhazabdanivRttiH sthAsyatIti so'pi na doSaH / / 254. athavA, vAcaka ja sAdhutva ho, tathApi tyAM sAdhu zabda vaDe ja bolavuM joIe e niyamazAstra pravartAvAne yogya che ja. jo ke asAdhu zabda avAcaka hoI tenA prayogane prasaMga nathI tema chatAM sAdhu zabdanA smaraNanI saraNie samupArUDha vAcakanI zaMkA jAgatAM tenA prayogaprasaMganI nivRtti mATe A niyamanuM sAphalya thaze "sAdhu zabda vaDe bolavuM joIe e niyamavidhinA sAdhu zabdabhASaNarUpa vidhiphaLa (positive fruit) dvArA phalataH parisaMkhyAvidhinuM kArya asAdhu zabdanivRtti sthira thaze, eTale (asAdhu zabda avAcaka hAI tenA prayogane prasaMga ja nathI, pariNAme sAdhu zabda vaDe ja bolavuM joIe e niyama ane te dvArA asAdhu zabda vaDe na belavuM joIe e pratiSedha ghaTa ja nathI) e deSa paNa rahetuM nathI. . 259. yadapi parArthatvAt phalazrutimarthavAdIkurvatA puNyapApaphalatvaM dUSitaM, tadapi na sAMpratama , arthapratItipArArthe satyapi prayoganiyamApUrvadvArakapuNyapApaphalatvasaMbhavAt / parNamayyAdiSvapi tathA prasaGga iti ced, bhavatu ko doSaH, naiyaayikairekaakaarnirvjIvanAvApoddezAnapurUmAta , zizitA-paryAvaramapi tainyathA cita iti prAgvicAritamiti tiSThatveSA kathA / tena 'kAmadhagbhavati' ityAdivacanAnyapi vyAkaraNAdhyayanaphalaprakaTanapaTUni tathaiva netavyAni / 259. sAdhu zabda vaDe bolavuM joIe e potAne vidhirUpa atha choDI niSedharUpa artha dharAve che e kAraNe phalazrutine arthavAda gaNuM puNya-pApaphaLa tenuM ( arthAta tene anasAravAnuM phaLa puNya ane tene na anusaravAnuM phaLa pApa)thatuM nathI ema je doSa Ape te paNa barAbara nathI, kAraNa ke arthapratItimAM pArArtha hovA chatAM praganiyama- vidhinA apUrva dvArA puNya-pApa daLa saMbhave che. je kaMI kahe ke "jenI juhu parNamayI hoya te pApaka nathI sAMbhaLata' mAM paNa e ja prasaMga Avaze, te ame kahIzuM ke bhale Ave, emAM zuM doSa che ? taiyAyikoe ekAkAra, niravalaMbana arthavAdapadene upadeza svIkAryo na For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinie vyAkaraNanuM prayojana na kahevAnuM kAraNa 137 hoI teo zabdazaktitAtparyanI paryAlacanA paNa judI rIte kare che, A ApaNe (ce thA AhnikamAM) pahelAM vicArI gayA chIe, eTale tenI vAta rahevA daIe. tethI, vyAkaraNanuM adhyayana 42vAthI maNatA ne vitai 'kAmadhum bhavati' ( = '2chA! pUrI re cha' ) tyAziNa vacanene paNa tevI rIte ja samajavAM joIe. 260. rAdapi sUtrakRtA svayaM prayojanaM kimiti na vyAhRtamiti vyAhRtaM tadapyadUSaNameva, vyAkaraNaM hi vedAGgamiti prasiddhametadA himavataH A ca kumArIbhyaH / vedazca yadi niSprayojanaH, svasti prajAbhyaH, samAptAni dRSTAdRSTaphalAni sarvakarmANi, jita cAturvarNyabAhyarantyajanapadavAsibhiH mlecchaiH / atha saprayojano vedaH so'GgavattvAdakaiH sahaiva saprayojanatAM bhajate iti ko'rthaH prayojanAntaracintayA / na hi darzapUrNamAsaprayojanAdanyat prayAjAdiprayojanamanviSyate iti manvAnaH svayaM sUtrakRt prayojanaM nAkhyat / 260. sUtrakAra pANinie pite vyAkaraNa dhyayananuM prayojana kema na jaNAvyuM ema kahI je deSa jaNAvavAmAM Avyo che te deSa nathI ja. himAlayathI kanyAkumArI sudhI prasiddhi che ke vyAkaraNa vedAMga che. veda je niprojana hoya te prajAnuM kalyANa thaI jAya, daSTAdaSTa phaLavALAM badhAM karmo samApta thaI jAya, cAturvarya bAhya anyajanapadavAsI maleco jItI jAya. je veda samajana heya te te pote aMgavALo heI aMgesahita ja saprayajana heya. eTale aMganA bIjA judA projananI vicAraNAne kaI artha nathI, darzapUrNa mAsanA projanathI juduM prayAjAdinuM prayojana zedhavAmAM AvatuM nathI, Ama vicArI svaya sUtrakAra pANinie vyAkaraNanuM prayojana karyuM nathI. 261. vyAkhyAtArastu mukhyAnuSaGgikabhedabhinnaprayojanaprapaJcaM prayojanAtizayavyutpAdanadvArakazrotRjanotsAhaparipoSasiddhaye darzitavanta iti na kazcidupAlabhyaH / ... kathaM punaraGgatA vyAkaraNasya, kamupakAramAvahata iti ? kasya eSa paryanuyogaH ? vedavadaGgAnAmanAditvAdIzvarapraNItatvAdvA paryanuyojanAnupapatteH / saMkSepavistaravivakSayA hi pANinipiGgalaparAzarapabhatayaH tatra tatra kartAraH prasiddhiM gatAH / paramArthatastu veda iva tadarthopi tadarthAvagamopAyo'pi hi sarva evAnAdayaH, prajApatinirmitA vetyevamaparyanuyojyA eva / ata eva vedaistadaGgazca saha caturdaza vidyAsthAnAni gaNyante aGgAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / purANaM dharmazAstrANi vidyA hyetAzcaturdaza / / iti [26, satranA vyAkhyAtAoe te zrotAone utsAha pivAya e khAtara mukhya ane For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 , vyAkaraNa ziSTa prayAgamUlaka nathI AnuSagika prayajanothI judAM bIjAM ghaNAM prayajane darzAvyAM che, eTale koI ThapakAne pAtra nathI. zaMkA - vyAkaraNa aMga kevI rIte ? te zuM upakAra kare che ? naiyAyika - A kone prazna che ? vedanI jema aMge anAdi hei, ke IzvarapraNIta hei, A prazna ghaTatuM nathI. saMkSepa vistAranI vivakSAthI pANini, piMgala, parAzara tyAM tyAM kartA tarIke prasiddhi pAmyA che. paramArtha dRSTithI te vedanI jema vedane artha paNa ane te arthane jANavAnA upAya paNa-badhuM ja-anAdi che ke prajApatinimita che, eTale temanI bAbatamAM koI prazna UThAvo yogya nathI. tethI ja veda ane vedAMge sahita cauda vizvAsthAne gaNAvavAmAM Ave che- [7] aMge, cAra veda, mImAMsA, nyAya, purANa ane dharmazAstra A cauda vidyAo che. 1 262. Da izavvalaMvArAvivipA: kRtI, teDI TumAvivAgharamAranirmitaa eva, na vastuspRzaH / ziSTA evAtra praSTavyAH / ta eva ca jaanntike saMskRta: zA: ? ke va tArItA: ? va tevAM saMskAra: ? rUti | cetAvatA - ziSTaprayogamUlameva vyAkaraNaM bamo, vedavadanAditvasya darzitatvAt / andhaparamparAprasaGgadoSaparijihIrSayA tu ziSTaprayogamUlatvamabhidhIyate, vaidyakasmRterivAnvayavyatirekamUlatvAt / ye hi vyAkaraNasmRtau sAdhava ityanuzAsyante zabdAste ziSTaistathaiva prayujyamAnA dRzyante, harItakIbhakSaNAdivArogyam / na tu ziSTebhyaH zabdasamAmnAyamadhigamya pANinirgranthaM kRtavAn , na cAnvayavyatirekAbhyAM dravyazaktIravagamya carakaH praNItavAniti, vidyAnAmanAditvAbhidhAnAt / etenetaretarAzrayamapi pratyuktam / na hi ziSTebhyo vyAkaraNasya prabhava iti / 262. zabdasaMskAra Adi je viSe karavAmAM AvyA te paNa bahubhASitA ane apasmA ne (= sanepAtane kAraNe thayA che, vastune sparzatA nathI. ziSyone ja ahIM pUchavuM joIe ane teo ja jANe che ke kayA saMskRta zabda che ane kayA asaMskRta zabda che ane temane saMskAra e zuM che. ATalA mAtrathI ema koI na mAne ke ame vyAkaraNane zibdaprayogamUlaka kahIe chIe, kAraNa ke ame vyAkaraNane vedanI jema anAdi darzAvyuM che. adhapara paradoSane dUra karavAnI IcchAthI ja tenuM ziSTaprayogamUlatva jaNAvAya che, kAraNa ke vaivasmRtinI jema te anvayavyatirekamUlaka che. vyAkaraNasmRtimAM sAdhu ema kahI je zabdanuM anuzAsana karavAmAM AvyuM che te zabda ziSTa vaDe te rIte ja prayojAtA dekhAya che- jema haraDenA bhakSaNanA kAraNe Arogya thatuM dekhAya che tema. paraMtu ziSyo pAsethI samApnAya jANIne pANinie graMthanI racanA karI nathI tema ja anvayavyatireka dvArA dravyanI zaktio jANIne carake vaidyakazruti racI nathI, kAraNa ke vidyAo anAdi che ema jaNAvavAmAM AvyuM che. AnAthI itaretazayade paNa prayukta thaze, kAraNa ke ziSyomAMthI vyAkaraNane prabhAva For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadoSaparihAra 138 nathI. [taretarAzrayadeSa kaye ! vyAkaraNa dvArA sAdhutvanuM jJAna thayA pachI sAdhu zabdane prayoga karanAra ziSTa ane ziSTa prayoga karatA hovAthI vyAkaraNanuM prAmANya-A tiretarAzrayaha5.] 263. yattu ziSTAnAmapi pramAditvamupavarNitaM kila purANairmunibhirapi bahubhirapazabdAH prayuktA iti, tatrAbhiyuktaiH tadapanayanamArgaH pradarzita eva / sa tu granthavistaratrAsAdiha na pratanyate / __263. purANa bhunimAye 59 maI a5o prayoyA ke sabhI ziSTAnA prabhAnu je varNana karyuM che te bAbate abhiyuktoe pramAda patine dUra karavAne mArga darzAvyA ja che. te mArga prakhyavistAranA trAsane kAraNe ahIM jaNAvavAmAM nathI AvyuM. 264. yadapi pANinitantre dhAtuprAtipadikakArakAdyanuzAsanavisaMSThulatvamanekazAkhamAkhyApitaM, tadapi nipuNamatibhiH pratisamAhitameva / na ca teSAmapi doSotprekSaNasaMbhavAdanavasthA, nipuNadarzitamArge viplavakAravaitaNDikapaNDitataskarAvakAzAnupapatteH / 264. pANinita mAM pAtu, prAtipachi, 24 vagerenA anuzAsananI 2 asthiratA jaNAvavAmAM AvI che tenuM paNa bhatRhari vagere nipuNabuddhivALAoe samAdhAna karyuM ja che. te nipuNabuddhivALAonAya che keIne dekhAvAnI saMbhAvanAne kAraNe je anavasthASA Ape, te anavasthAmAM paNa nathI AvatuM kAraNa ke barAbara dekhADavAmAM AvelA bhAgamAM viplavAra vaitaMDi paMDitarUpI taskaranI saMbhAvanA ghaTatI nathI. 265. etena zobhAcIrNavareNyagaNeyabhrAjiSNukAndizIkAdizabdAsaMgrahasmRtisaMdehaviparyayAdidUSaNAnyapi kaizcidutprekSitAni pratikSiptAni mantavyAni, tAni ca taireva samAhitAnIti / 265. zobhA, yI, 129ya, gazya, zrAni, nidazI kore zahomA asaha, smRtisa, vi55 kore duup|| 8 // 46pyA cha, te hoSo AnAyo ( =952 tenAthI) pratiSiddha thaI gayelA mAnavA joIe. te denuM pelA nipuNabuddhivALAoe ja samAdhAna :yu che. 266. bArhaspatyamapi sUtramasUtramevetyalaM svamanISikAkalpitAnalpadurvikalpADambarottambhitAlIkapANDityagarvagalagrahaNagadgadagirAmudvegakAriNAnena vastuvicAreNa / sarvathA prakRtinirmalamatyudAraM vyAkaraNAmbaramevaMprAyaiH parivAdapAMsupAtairna manAgapi dhUsarIkatuM pAryate iti siddham / tasmAt pavitrAt sarvasmAt pavitraM AryajanabahumatamadhigatacaturvargamagrAmyamAtmAnaM saMskartumadhyetavyaM vyAkaraNam / Aha For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vyAkaraNuMnuM adhyayana karavuM joIe ApaH pavitra paramaM pRthivyAM apAM pavitraM paramA hi mantrAH / teSAM ca sAmaya'juSAM pavitraM maharSayo vyAkaraNaM nirAhuH // 266. bArhaspatyasUtra asara che [ kAraNa ke te pramANaviruddha artha sUcave che.] eTale pitAnI IcchA mujaba kapelA ghaNuM vikalpanA ghaTATopathI ubhA karelA kheTA pAMDityanA garvanuM gala grahaNa karavAthI gaga9 banI gayelI vANune uga karanAra bAhaspatyasUtranA A vastuvicArathI sayuM. sarvathA prakRtithI ja nirmaLa ane udAra vyAkaraNarUpI kapaDAne A prakAranI niMdarUpI dhULa uDADI jarA paNa kharaDavuM zakya nathI e puravAra thayuM. tethI badhI pavitra vastuomAM sauthI vadhu pavitra, AyaMjanane bahumata, cAra vargothI adhigata evA vyAkaraNane, pitAnI jAtane susaMskRta karavA mATe bhaNavuM joIe. ane kahyuM che ke pRthvI upara pANI parama pavitra che. pANImAM maMtro parama pavitra che. te sAma, pha, yajusa maMtromAM vyAkaraNa pavitra che. ema maharSioe spaSTa kahyuM che.' 267rUThThANum - rUpAntareNa devAste viharanti mahItale / ye vyAkaraNasaMskArapavitritamukhA narAH // . siMkhya vara' hi jAtAstimayo gabhIre. jalAzaye paGkini nityamUkAH / na mAnavA vyAkaraNAbhiyoga prabuddhasaMskAravihInavAcaH / / 267. ahIM paNa kahyuM che ke vyAkaraNanA saMskArathI pavitra bane mukhavALA je puruSa che te maDItala upara rUpAntare viharatA deve che. vaLI, UMDA kAdavilA jaLAzayamAM janmelA sadA mUka mAchalAM sArAM paNa vyAkaraNanA adhyayanathI prabuddha thatA saMsArathI rahita vANIvALA mAnavo nahi sArA. 268. manunA ca paGktipAvanatvenAdhigatavyAkaraNaH mImAMsakazca svasmRtI paThitau "yazca vyAkurute vAcaM yazca mImAMsate'dhvaram" iti / puSpadanto'pyAha bhraSTaH zApena devyAH zivapuravasateryadyahaM mandabhAgyo bhAvyaM vA janmanA me yadi malakalile martyaloke sazoke / snigdhAbhirdugdhadhArAmalamadhurasudhAbinduniSyandinIbhiH kAmaM jAyeya vaiyAkaraNabhaNitibhistUrNamApUrNakarNaH / / For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaradhyayananI prazaMsA 141 268. uparAMta, manue paNa vyAkaraNa bhaNelAne ane mImAMsakane pitAnI smRtimAM paMktipAvana tarIke gaNAvyA che--je vANIne vyAku che ane je adhvaranI mImAMsA kare che te [paMkita pAvane che."] puSpadane paNa kahyuM che ke, durgAdevInA zApane kAraNe huM zivapuranI vasatImAMthI bhraSTa thayo chuM; have kamanasIba evA mAre bhAvi janma je malakalila ane pUrNa maTyalekamAM thavAne heya te dUdhanI dhArA jevI amala-madhura ane sudhAnA biMdu jevA niNaMda dharAvatI vaiyAkaraNanI snigdha vANI janmatAnI sAthe ja mArA kAnamAM praveze evI mArI icchA che. 269. pUrva cAvaranAmayogazuimauDhomi: quetaiH aklezena vicitravaidikapadavyutpattirAsAdyate / anyairapyupabaMhite dRDhatarairaGgairniruktAdibhiH vede svArthaghiyaM vitanvati kutaH prAmANyabhaGgo bhavet // _269. A pramANe vyAkaraNanA abhyAsane kAraNe jemane prauDha ukitao sulabha che evA paMDite akalaze (= sahelAIthI) vedanAM judAM judAM rUpavALAM padene jANavAnI kSamatA dharAve che. bIjA nirukata Adi daDhatara aMge vaDe upabaMhita vedamAM paMDite pitAnI buddhi laMbAve te temAM prAmANya bhaMga kayAMthI thAya ? 270. bannamAvanirapekSacaiva naH pratyayo yadiha zabdavidyayA / vaidikArthaviSayo vidhIyate . . tat kutastyamitaretarAzrayam / AdRtamaskhalitavyavahAraH bhogimatazrutasaGgibhirAyaH / vyAkaraNaM kathametadanAdi prAkRtalakSaNasAmyamupeyAt // 270 vyAkaraNa vedanuM aMga che e bhAvanI apekSA vinA ja ApaNane vyAkaraNamAM vizvAsa hoya te pachI vyAkaraNavidyA vaDe vaidika artharUpa viSaya ApaNe jANIe te emAM itaretarAzrayadoSa kayAMthI Ave ? akhalita vyavahAravALA (=zuddhazabdoccAravALA) ane pAtaMjala mahAbhAganA adhyayanamAM joDAyelA ( = lAgelA ) bhatRhari vagere Aryoe jene Adara karyo che te A ' anAdi vyAkaraNa kevI rIte prAkRta vyAkaraNanI sAthe samAnatA (=samakakSapaNuM ) pAme ? For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 vyAkaraNa uparanA doSa dUra karavAthI vedanA prAmANyanI rakSA 27. gvaM kRpAtvamudrIta na vena cchidreNa kalpitapizAcaravairanAryaiH / tattatsamagramapasAritamityatazca prAmANyamapratihataM sthitamAgamAnAm / / iti pramANAni yathopadezaM etAni catvAri parIkSitAni / pratanvatAM saMvyavahAramebhiH sidhyanti sarve puruSArthasArthAH // iti zrI bhaTTajayantakRtau nyAyamaJjaryA SaSThamAhnikam / / 271. pizAca kare evA meTA avAje anAe je chidro dvArA vyAkaraNanuM mRSAva (=beTApaNuM) jaNAvyuM che, te badhAM chidrone-AkSepane-ame dUra karI dIdhA che. tethI AgamanuM (= vedanuM) apratihata prAmANya sthira thayuM. Ama gautamanA upadeza anusAra ame A cAra pramANenI parIkSA karI. te cAra pramANe vaDe samyapha vyavahAra vistAre. te cAra pramANe vaDe sava' puruSArtho siddha thAya che. jayanta bhaTTa viracina nyAyamaMjarInuM chaThTha Ahika samApta For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 1. evaM pramANapadArtha' parIkSite sati yadartha tatparIkSaNaM tat prameyamidAnI darzayitumAha- 'AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam / / ' [nyAyasU. 1.1.9.] pramANavadihApyetatsUtrAM vyAkhyAyi sUribhiH evaM vibhAgasAmAnyalakSaNapratipAdakam // prameyazrutirAtmAdipadaparyantavartinI / teSAmeva prameyatvaM nAnyasyeti niyacchati // yathA 'devadattayajJadattaviSNumitrA bhojyantAm' ityevakArAdizrutimantareNApi zabdasAmarthyAt ta eva bhojanakriyAyogino'vagabhyante, nAnye, tathehApyAtmAdayaH prameyamityukte tathaiva taditaraprameyaniSedho'vadhAryate / / sAta sAla.. 1. A rIte pramANapadArthanI parIkSA karyA pachI jene mATe te pramANupadArthanI parIkSA zata prameyane hAvA bhAre he 4 'mAtmA, zarIra, dhandriya, aya', mukhi, mana, pravRtti, hoSa, pretyanAra, 31, duH5 ane apaga se prameya cha' [ nyAyasUtra 1. 1..]. prabhAra. sUtranI jema A prameyasatrane paNa vibhA ane sAmAnya lakSaNanA pratipAdaka tarIke sarioe samajAvyuM che. "prameya' zabada AtmA vagere padane aMte ( pratyeka padane a te) samajavAne che. teo ja prameya che, anya koI nahi, e nirNaya che. jema devadatta yajJadatta, viSNumitrane jamADe emAM "ja'kAra Adi zabda vinA paNa zabadasAmarthyathI temane ja bhojana karAvavAnuM che bIjAne nahi e jJAta thAya che, tema ahIM paNa AtmA vagere prameya che ema kahetAM 'te ja rIte temanA sivAya bIjuM koI prameya nathI e nirNata thAya che 2. nanu kathaM dvAdazavidhameva prameyamavadhAryate yAvatA samAnatantro pRthivyAdIni nava dravyANi, rUpAdayazcaturviMzatirguNAH, utkSepaNAdIni paJcakarmANi, parAparabhedena dvividhaM sAmAnyaM, nityadravyavRttayo'nantA antyA vizeSAH, ekaH samavAya, iti SaTpadArthAnanukramya tadavAntaravizeSairAnantyaM prameyasyopavarNitamiti ? * ucyate / kiM punariha prameyaM vivakSitamiti tatsAmAnyalakSaNaM tAvat parIkSyatAm / 1 2. zaMkAkAra - jyAre nyAyadarzanane samAnata- vaizeSikadarzanamAM pRthvI vagere nava dra, 25 vagere covIsa guNa, ukSepaNu vagere pAMca karmo, para ane apara e be bhede be For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 prameyanA bAra ja prakAra kema ? prakAranuM sAmAnya, nitya dravya mAM rahelA ananta anya vizeSo, eka samavAya ema cha padArthone gaNAvI te padArthonA avAntara bheda vaDe prameyanuM Ananya vaNavAyuM che, te pachI prameyanA bAra ja prakAra che evo nirNaya kevI rIte thAya ? taiyAyika -ame uttara ApIe chIe ke ahIM prameya vivakSita che eTale prameyanA sAmAnya lakSaNanI parIkSA kare. 3. mA-sUnfmeTuM, svA iLe pRSTha: zarTi vAyatIti | tAdrashvidhtvmaakssipt na pratisamAdhatte bhavAn, prameyasya sAmAnyalakSaNaM tu parIkSata iti / ucyate / alaM kelinA / etadevAtra pratisamAdhAnaM bhavati / na hi pramANa. viSayamAtramiha prameyamabhimatam , evaMvidhasya prasiddhatvena lakSaNAnahatvAt / pramANa evaM jJAte sati tadviSayo'rthaH prameyamiti jJAyata eveti kiM tena. lakSitena / tasmAd viziSTamiha prameyaM lakSyate / jJAtaM samyagasamyagvA yanmokSAya bhavAya vA / tat prameyamihAbhISTaM na pramANArthamAtrakam / / tacca dvAdazavidhameva bhavati na nyUnamadhikaM veti samAhitam / itthaM bhavati vimAkSepaH | | 3. zaMkAkAra - tame sAre uttara Apyo ! ke Ine kAne sparzatAM te keDa halAve ema tame te karyuM. "prameyanA bAra ja prakAra kema ?' evo ame prazna karyo, tenuM samAdhAna Ape karyuM nahi paNa prameyanA sAmAnya lakSaNanI parIkSA karavAnuM kahyuM. yAyikane uttara - ramata rahevA de. ahIM A ja samAdhAna bane che. pramANane viSaya hovuM e ja mAtra prameyane artha abhipreta nathI, kAraNa ke AvA prakAranuM prameya prasiddha hoi te lakSaNane lAyaka nathI. pramANa jJAta thatAM tene viSayabhUta artha je prameya che e jJAta thAya che ja. tenuM lakSaNa bAMdhavAne zo artha ! tethI ahIM te viziSTa prameyanuM lakSaNa bAMdhavAmAM Ave che. je samyaphapaNe jJAta thatAM mekSanuM kAraNa banatuM hoya ane asamyaphapaNe jJAta thatAM saMsAranuM kAraNa banatuM hoya tene ahIM prameya tarIke icchavAmAM AvyuM che. pramANanA kevaLa viSayane prameya tarIke I chavAmAM AvyuM nathI; ane te prameya bAra prakAranuM bane che, bArathI ochA ke vadhAre prakAranuM te nathI, ema samAdhAna thayuM. A pramANe prameyavibhAgano paNa AkSepa thAya che. 4. kutaH punareSa prameyavizeSo labhyate ? niHzreyasArthatvAcchAstrasya, prameyajJAnasya pramANajJAnavadanyajJAnopayogitAmantareNa svata eva mithyaajnyaannivRttyaadikrmennaapvrghetusvAtijJAnAta, tathAviSaya rAkhavAvasthAmAgleiva mAvA | For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyarane artha mekSanA aMgabhUta prameya 145 4. kAkAra- 'prameyarane arthe AvuM viziSTa prameya che e zenAthI samajAya ? taiyAyika -- "prameyarane arthe AvuM viziSTa prameya che evuM samajAya che kAraNa ke nyAyazAstranuM prayojana niHzreyasa che, vaLI pramANajJAnanI jema prameyajJAna paNa anyajJAnanI sahAyatA vinA svataH ja mithyAjJAnanivRtti ItyAdi krame apavarganuM kAraNa che evI pratijJA karavAmAM AvI che, ane te prakAranuM apaganA upAya hevApaNuM AtmA vageremAM ja che. 5. bhavatvevaM, sUtrasya tu kathamIdRzaprameyavizeSasamarthane sAmarthyam ? vizeSanirdezAt, 'tu'zabdaprayogasAmarthyAcca / satyamAkAzakAladigAdi pramANaviSayatvAt prameya bhavati, tatta na saprayojanam / AtmazarIrendriyArthamanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu saprayojanaM prameyaM, niHzrayasahetutvAdityAzayaH / taditthameSa 'tu'zabdo niHzreyasAnaGgabhUtaprameyAntaraparihAradvAreNa viziSTamAtmAdi prameyamiha sUcayati / 5. zaMkAkAra - bhale ema hai, para tu AvA viziSTa prameyanuM samarthana karavAnuM sAmarthya sUtramAM kevI rIte ? yAyika - e sAmarthya satramAM che kAraNa ke prameyavizeSane nideza che ane tu zabdaprayoganuM sAmarthya che. e sAcuM ke AkAza, kAla, dika, Adi pramANuviSaya hovAthI prameya bane che, paraMtu te prameya saprojana (mokSa mATe) nathI; jayAre AtmA, zarIra, indriya, artha, mana, pravRtti, deSa, tyabhAva, phala, du:kha ane apavarga samaye jana prameya che kAraNa ke te prameya ja niHzreyasanuM kAraNa che, ema Azaya che. tethI A pramANe sUtragata A 'tu' zabda niHzreyasa aMgabhUta na hoya evA bIja prameyono parihAra karIne AtmA vagere viziSTa prameyane ahIM sUcave che. che. tAviyatveDapi devopAyameta: | dvidhocyate mumukSaNAM tathaiva dhyAnasiddhaye / / tatra dehAdiduHkhAntaM heyameva vyavasthitam / upAdeyo'pavargastu dvidhA'vasthitirAtmanaH / / sukhaduHkhAdibhoktRtvasvabhAvo heya eva saH / upAdeyastu bhogAdivyavahAraparAGmukhaH / / Atmano hi bhogAdhiSTAnaM zarIram / bhogasAdhanAnIndriyANi / bhoktavyA indriyArthAH / AntaraM hi bhogakAraNaM manaH / pravRttiH puNyapApAtmikA / rAgAdayazca doSAH zarIrAdijanmahetavaH / etatkRtazca zarIrAdiyogaviyogAbhyAsa: pretyabhAvaH / 10 For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 AtmAdinuM prameyapaNuM etatkRtameva ca saMsAre sukhaduHkharUpaM hi phalam / tacca vividhameva / vivekavataH sarva du:khameveti / evaM zarIrAdiduHkhAntaM heyatayaiva bhAvanIyam / etadanuSaktazcAtmA'pi tathaiva / etadviyuktastvAtmaivApavarga ucyate / sa copAdeyatayA bhAvanIya iti / ata evAtmapadasaMgRhItasyApyasya punarnirdezaH, sa hi paramaH puruSArtha iti / 6. prameyanA bAra prakAre hevA chatAM heya ane upAdeya e be bhede prameyanA be bhedo kahevAyA che tenuM kAraNa e che ke te rIte ja mumukSuone dhyAnanI siddhi thAya che. tyAM dehathI zarU karI duHkha sudhInA prameya heya ja che ema barAbara sthira thayuM che. paraMtu apavaga upAdeya che. AtmAnI avasthAnA paNa be prakAra che. sukha, duHkha, vagerenA bhoktApaNuMnA svabhAvavALo AtmA heya che, paraMtu bhoga vagere vyavahArathI vimukha AbhA upAdeya che. AtmAnA bhoganuM adhiSThAna zarIra che. bhoganAM sAdhane indriyo che. bhoganAM karmo (padArtho) IndriyanA viSayo che. bhoganuM aMtara kAraNa mana che. pravRtti puNyAtmaka ane pApAtmaka che. rAga vagere de zarIra vagerenI utpattinAM kAraNe che. rAga Adi deSone kAraNe vAraMvAra thate zarIra vagerene yoga ane viyega e pretyabhAva che. rAga Adi deSone kAraNe ja saMsAramAM sukha-duHkharUpa phaLa thAya che. te phaLa vividha prakAranuM che. vivekIne te sarva duHkha ja che. Ama zarIrathI mAMDI duHkha sudhInAM badhAM prameyane heya tarIke ja bhAvavA joIe. emanI sAthe joDAyele AtmA paNa te ja ( =heya ja) che. emanAthI viyukta AtmA ja apavarga kahevAya che. tene upAdeya tarIke bhAva, eTale ja "AtmA' padathI apavaga saMgRhIta hovA chatAM apavagarane pharI nirdeza karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke te parama puruSArtha che. 7. evamidaM dvAdazabhedaM prameyaM heyopAdeyatayA tattvajJAnena bhAvayan abhyAsAt tadviSayaviparItagrahAtmakaM mithyAjJAnaM kSiNoti / tatvajJAnodayenAsya mithyAjJAne'pabAdhite / rAgadveSAdayo doSAstanmUlAH kSayamApnuyuH / / kSINadoSasya nodeti pravRttiH puNyapApikA / tadabhAvAnna tatkArya zarIrAdyupajAyate // azarIrazca naivAtmA spRzyate duHkhaDambarai : / azeSaduHkhoparamastvapavargo'bhidhIyate // tadityameva dvAdazavidhaM prameyamatigahanasaMsAramAravasthalaprabhavabhImasantApanirvApaNamahAdatAmupayAtIti tadevopadezAhamiti siddham / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA nathI e cArvAMkamata 144' 7. Ama A bAra prakArAvALA prameyane tattvajJAna vaDe haiya ane upAdeya tarIke bhAvavAnA abhyAsa karavAthI prameya potAnA vizenA viparIta mahAtmaka mithyAjJAnane nAza kare che. tattvajJAnanA udayathI mithyAjJAna dUra thAya che, mithyAjJAna dUra thatAM rAgadveSa Adi doSo kSaya pAme che kAraNa ke rAgadveSa Adi doSonu mULa mithyAjJAna che, jenA doSo kSaya pAmyA che tene puNya-pASAtmikA pravRtti thatI nathI, pravRttinA abhAvamAM pravRttinA kAya bhUta zarIra vagere utpanna thatAM nathI, ane azarIra AtmAne duHkhA spazatA nathI, niHzeSa du:khAnA uparamane apavarga kahevAmAM Ave che. atigahana saMsArarUpa raNabhUmimAM udbhavatA bhayaMkara saMtApote zamAvavA dvAdazavidha prameya A pramANe ja zItaLa sarovara rUpa bane che, eTale te dvAdazavidha prameya ja upadezAvAne pAtra che e puravAra thayuM. 8. vizrcayAttAvavAstAM tApasoDhitA / Atmaiva tvasti nAstIti kathaM na paricintyate // tathA ca lokAyatikAH paralokApavAdinaH / caitanyakhacitAt kAyAnnAtmA'nyo'stIti manvate // na tAvadAtmA pratyakSato gRhyate ghaTAdivad bAhyendriyeNa, sukhAdivat manasA vA paricchettumazakyatvAt / anumAnaM tu na prAmANameva cArvAkANAm / na cAtmasiddhau kiJcana liGgamasti / jJAnAdiyogastu bhUtAnAmeva pariNAmavizeSopapAditazaktyatizayajuSAM bhaviSyati / yathA guDapiSTAdayaH prAgasatImapi madazaktimAsAditasurAkArapariNAmAH prapadyante tathA mRdAdyavasthAyAmacetAnAnyapi bhUtAni zarIrAkArapariNatAni caitanyaM sprakSyanti / kAlAntare ca vyAdhyAdinA pariNAmavizeSamatrajahanti tAnyeva caitanyazUnyatAmupayAsyanti / caitanyatvAnapAyAcca tAvantaM kAlaM tAnyeva smRtyanusaMdhAnAdivyavahAranivaha nirvahaNanipuNatAmanubhaviSyantIti kimanumAnaka ? AgamAstu manorathAdhirUDhaprAmANyAH kathamAtmAnamavabodhayituM zakSyanti ? ayamapi cAgamo'styeva 'vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnupravizati na pratya saMjJA'sti' iti [bR. upa. 2.4.12] / tadAtmano nityasya paralokino'bhAvAt kRtametAbhirapArthakaparizramakAriNabhiH paralokakathAbhiH / AtmA syAt 8. zaMkAkAra (cArvAka) tApaseAe kahelI virakta vizenI vAtA rahevA de. AtmA ja che ke nahi enI vicAraNA kema nathI karatA paraleAkane na svIkAranAra cArvAkA mAne che ke caitanyathI khacita zarIrathI jude AtmA nathI, jema khAdyendriyathI pratyakSa vaDe ghaTa vagere gRhIta thAya che tema bAghendriyathI pratyakSa vaDe AtmA gRhIta thatA nathI. jema manathI pratyakSa vaDe sukha Adi jJAta thAya che, tema manathI pratyakSa vaDe AtmAne jANavA zakaya nathI. anumAna tA cArvAkane mate pramANa ja nathI. ane AtmAne puravAra karavA koi liMga ( hetu ) nathI. jJAna vagere sAthenA saMbadha te pariNAmavizeSane kAraNe jemanAmAM zakatyatizaya utpanna For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 AtmA ahaMpratyayagamya che emAM tharyo che te bhUtane (pRthvI Adine) ja thaze. jema goLa, piSTa vagere pahelAM madazakita dharAvatA na hovA chatAM pachI jyAre teo dArUrUpa pariNAmane pAme che tyAre teo madazakti prApta kare che, tema mRdda Adi avasthAmAM acetana hovA chatAM bhUta jyAre zarIra rUpa pariNAmane pAme che tyAre caitanyane prApta kare che. kAlAntare vyAdhi Adine kAraNe te pariNAmavizeSane jyAre teo cheDI de che tyAre teo ja pAchA caitanyathI rahita banI jAya che. caitanya jyAM sudhI dUra thatuM nathI tyAM sudhI teo ja smRti, pratyabhijJA, vagere vyavahAre pAra pADavAnI nipuNatA anubhavaze. tethI, AtmAnuM anumAna zenAthI (kayA liMgathI) thAya ? vaLI, Agame te mane rathathI prAmANya pAmelA che, tethI teo kevI rIte AtmAnuM jJAna karAvavA zaktimAna bane ? "vijJAnaghana ja A bhUtomAMthI AvirbhAva pAmI temanAmAM ja pAcho te pravezI jAya che, paraleka nathI' A paNa Agama che ja. tethI nitya, parAkI AtmAne abhAva hovAthI vikRta arthavALI ane parizramakArI A paralekanI vAtathI sayuM. 9. tatra pratyakSamAtmAnamaupavarSAH prapedire / ___ ahaMpratyayagamyatvAt svayUthyA api kecana // astyayamahaMpratyayaH kazcit zarIrasAmAnAdhikaraNaH 'sthUlo'ham ', 'kRzo'ham' iti, kazcit jJAtRsamAnAdhikaraNo 'jAnAmyaham' 'smarAmyaham' iti / tatra sthUlAdisamAnAdhikaraNastAvadAstAmahaMpratyayaH / / jJAnecchAsukhaduHkhAdisAmAnAdhikaraNyabhAk / yastvahaMpratyayastatra nAtmano'nyaH prakAzate // na hi jJAnasukhecchA''diyogaH kAyendriyAdiSu / te na ja jJAnADhizUnyUDa nAnAmItyA saMvi: | 9. taiyAyika- AtmA pratyakSa che kAraNa ke te ahaMpratyayane viSaya che ema upavarSanA anuyAyIoe tema ja keTalAka amArA pitAnA jUthavALAoe paNa pratipAdana karyuM che. koIka ahaMpratyaya zarIrasamAnAdhikaraNa heya che, jema ke "huM jADuM chuM" "huM pAtaLuM chuM." kaIka ahaMpratyaya jJAtRsamAnAdhikaraNa hoya che, jema ke huM jANuM chuM" "huM smaruM chuM. ahIM skUla Adi sAthenA samAnAdhikaraNavALA ahaM pratyayane rahevA de. jJAna, IcachA, sukha, duHkha.. vagere sAthenA samAnAdhikaraNavALe je ahaM pratyaya che temAM AtmAthI anya bIju kaMI prakAzatuM nathI kAraNa ke jJAna, sukha, IchA vagere sAthe yoga kAya, indriya vageremAM - saMbhava nathI ane jJAna vagerethI rahita vastumAM "huM jANuM chuM' ityAdi saMvita saMbhavatI nathI. 10. jJAnamAtrAvAyoDari vArita: prasthamajJayA | jJAtavAnahamevAdAvahamevAdya vedmi ca // For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ja ahaMpratyayamAM prakAze che, AtmA nahi e bauddhamatakhaMDana 149 nottarasya na pUrvasya na jJAnakSaNayordvayoH / na santAnasya caitasmin pratyaye'styavabhAsanam / / nottaro jJAtavAn pUrva pUrvo jAnAti nAdhunA / na dvayordvayamapyasti santAnastu na vAstavaH // avastutvAcca nAsau pUrva kiJcit jJAtavAn , na cAdya kiJcijjAnAtIti / tasmAdahameva hyo jJAtavAn ahamevAdya jAnAmItyasmin pratyaye hyazcAdya cAnuvartamAno jJAtA pratibhAtIti gamyate / 10. kSiNika] jJAna ja [ ahaMpratyayamAM] prakAze che [ AtmA prakAza nathI ] e bauddha matane paNa pratiSedha pratyabhinA vaDe ame karyo che. "zarUAtamAM meM ja jAla ane atyAre paNa huM ja jANuM chuM" - A pratyabhijJA rUpa jJAnamAM uttara jJAnakSaNa, pUrva jJAnakSaNa ke bane jJAnakSaNuM prakAzatI nathI ane jJAnakSaNanI saMtati (pravAha) paNa prakAzatI nathI. uttara jJAnakSaNa pUrve jANatA nathI ane pUrva jJAnakSaNa atyAre jANato nathI. vaLI bane kSaNe sAthe te saMbhavatA nathI, ane kSaNasantati pite vAstavika nathI. saMtati avAstavika heI, pahelAM teNe (=saMtatie) kaMI jANyuM na hoya, ane atyAre paNa te kaMI jANe nahi. tethI, gaI kAle meM ja jANyuM hatuM, Aje paNa huM ja jANuM chuM" ema A pratyabhijJAmAM gaI kAla ane Aja bannemAM anuvartamAna jJAtA prakAze che evuM jaNAya che. 1. na vAsI jAya , vAlyAvasthAna nAnAvAtanavAra | parva 2 pratyabhijnyaa'hNprtyygraahye jJAtari siddhe so'yaM sthUlAdisamAnAdhikaraNo'haMpratyayastadamedopacAreNa zarIre vartamAno mithyeti . kalpayiSyate / na punaretadanurodhena jJAnAdisamAnAdhikaraNAhaMpratyayasya mithyAtvakalpanaM yuktam , abAdhitatvAt / na khalvahaM jAnAmIti pratyayaH kenacidalpIyasA doSareNunA dhUsarIkartuM pAryate / tadasyAtmaiva mukhyo viSayaH, tadatiriktaM vastu bhAkta iti / tasmAdahaMpratyayagamyatvAdAtmA pratyakSa iti / 11. ane zarIra pote jJAtA nathI, kAraNa ke zarIra bAla Adi avasthAbhede bhinna thAya che tema ja te acetana che. vaLI, pratyabhijJArUpa ahaMpratyayathI grAhya jJAtA siddha thayo che tyAre sthUla Adi sAthe sama nAvikaraNavALo ane abhedapacArathI zarIramAM raheto ahaMpratyaya mithyA che ema manAze paraMtu A mithyA ahaMpratyayanA anurodhathI jJAna Adi sAthe samAnAdhikaraNavALA ahaMpratyayane mithyA mAna megya nathI kAraNa ke te abAdhita che. huM. jANuM chuM e jJAnane koIpaNa a5 dela rUpa kAraNathI dUSita karavuM zakya nathI. tethI AtmA A ahaMpratyayane mukhya viSaya che, AtmAthI atirikta vastu gauNa viSaya che. niSkarSa e ke ahaMpratyayathI grAhya hovAthI AtmA pratyakSa che. For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA DhALa paNa che ane grAhaka paNa che e aMge vivAda 12. atra vadanti-zabdamAtroccAraNametat 'ahaM jAnAmi'. 'ahamicchAmi' 'ahaM sukhI' 'ahaM duHkhI' iti / na tu jJAnAdisvarUpAtiriktastadAzrayaH kazcidetAsu budviSu parisphuratIti / kathamekasyAmeva saMvidi kartA ca karma cAtmA bhavet ? grAhyagrAhakataikasya jJAnasyApAkariSyate / tvayA'pi neSyate ceti tathA nAstyAtmano'pi sA // yaJcAvasthAkRtaM bhedamavalambya grAhyagrAhakabhAvasamarthanamekasyaivAtmanaH kRtaM 'kila dravyAdisvarUpamAtmano grAhya, jJAtRrUpaM ca grAhakam ' iti, tadanupapannaM, dravyAdirUpe grAhye na jJAtari grAhakatA sAdhitA syAt , Atmavartino'pi dravyAdirUpasya ghaTAditulyatvAt / 12. hI mohoche - " 27 dhu' 'subhI chu' :mA chuMe te zabdamAtranuM uccAraNuM che. kharekhara te jJAnAdisvarUpathI atirikta e tene koI Azraya A jJAnamAM prakAza nathI. vaLI, ahaMpratyayarUpa eka ja jJAnamAM kartA (zAtA) anema (jJeya) manna, AtmA kI zata hAya ? yAyika - eka ja jJAnanI prArthanA ane grAhakatAne pratiSedha ame karIzuM ane tame paNa IcchatA nathI, tevI ja rIte AtmAnI paNa grAhyatA ane grAhakatA nathI. kumArika bhaTTa [lokavAtika, zUnyavAda, leka 68 mAM] avasthAkRta bhedane avalaMbIne eka ja AtmAmAM grAhya ane grAhaka baMne bhAvonuM samarthana kare che ane kahe che ke AtmAnuM dravyAdi rUpa grAhya che ane jJAtRrUpa grAhaka che. paraMtu te ghaTatuM nathI, kAraNa ke je AtmA dravya Adi rUpe grAhya hoya te te jJAtRrUpe grAhya nathI evuM sAdhita thAya kAraNa ke AtmavatI hovA chatAM dravya Adi rUpa ghaTAdi tulya che, arthAta jema ghaTAdi jJAtRrUpathI pRthapha che tema dravyAdirUpa paNa jJAtRrUpathI pRthapha che. 13. yadapi nipuNaMmanyairucyate - bhavatu jJAtRtaiva grAhyA grAhikA ca / tathA'pi viSayopAdhikRto'styeva bhedaH / ghaTAvacchinnA hi jJAtRtA gAhyA, zuddhaiva tu jJAtRtA grAhiketi / 'ghaTamahaM jAnAmi' iti ko'rthaH ? 'ghaTaM jAnantam AtmAnaM jAnAmi' iti, asmatprayogasaMbhedAccaivamavakalpate / anyatra tu zuddhaviSayagrahaNameva bhavati 'ghaTo'yam' iti / tadetadapi saralamatipratAraNamAtram / yathA hi ghaTo'yamityatra ghaTamAtrapravaNaiva saMvit , evaM asmatprayogasaMbhede'pi 'ghaTamahaM jAnAmi' ityatra ghaTapravaNaiva buddhiH, iyAMstu vizeSaH - pUrva kevalaM ghaTagrahaNam , adhunA tu jJAnaviziSTaghaTAvamarza iti / For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtRtA pote ja zAha ane grAhaka e uekamata 151 13. pitAne nipuNa mAnanArA [ umbeka vagere ] kahe che ke te pachI bhale jJAtRtA pite ja grAhya ane grAhaka ho, paraMtu te jJAtRta mAM viSayarUpa upAdhine kAraNe bheda paDe che ja. ghaTathI avacchinna jJAtRtA grAhya che, paraMtu zuddha jJAtRtA grAhaka che. [jyAre ghaTa Adine viSaya karanArI jJAtRtA grAhya hoya che tyAre ja tyAM AtmAne viSaya karanArI jJAtRtA grAhaka hoya che, jemake "huM ghaTane jANuM chuM'.] "huM ghaTane jANuM chuM" ene zuM artha che ? ene artha che-dhaTane jANatA AtmAne huM jANuM chuM. huM ghaTane jANuM chuM emAM saMvita "asmata'- zabdanA ( =huM" zabdano prayoganA anupravezane pAmelI hevAthI Ama ghaTe che. anyatra te zuddha viSayanuM ja grahaNa thAya che, jemake "A ghaTa che." A temanI vAta saraLa buddhivALAone chetaravA mATe ja che, kAraNa ke kharekhara te "A ghaTa che" emAM jema saMvita ghaTamAtrapravaNa che tema "asmatuM zabdanA prayogane anupraveza pAmelI hoya tyAre paNa arthAta "huM ghaTane jANuM chuM" emAM paNa saMvita ghaTapravaNa hoya che, bheda ATale ja ke pahelAM kevaLa dhaTanuM prahaNa hoya che, paNa atyAre te jJAnaviziSTa ghaTane avamarza che (- jene huM jANuM chuM te ghaTa che.) 14. nanu vibhajyamAnAyAM pratItau ghaTo'yamiti tAvadviSayagrahaNaM, jAnAmIti tu jJAnagrahaNamapi bhavatu nAma / ahamiti tu kasya grahaNam ? na caikasyAmeva pratItAvaMzavibhAgena prAmANyamaprAmANyaM vA vaktuM yuktam-ghaTamiti jAnAmIti ca pramANam , ahamiti tu na pramANamiti / tasmAdatra jJAturavabhAso'bhyupeyaH / 14. vijJAnavAdI-bheda pAmatI pratItimAM 'A ghaTa che' e bhAga viSayagrahaNa che, paraMtu "jANuM chuM' e bhAga jJAnagrahaNa paNa che. | mImAMsaka - huM' e bhAga konuM grahaNa che ? vaLI, eka ja pratItimAM azavibhAgathI prAmANya-apramANu jaNAvavuM yogya nathI, "ghaTaneane "jANuM chuM' e pramANu paraMtu "huM" e apramANa ema kahevuM barAbara nathI. tethI jJAtAne avabhAsa svIkAravo joIe. - 15. 3matra taiyAM pratItAvAmana: vAta nRtA ja sthAtAmiti | yastUpAdhistvayonnetumupakrAntaH so'yaM na ghaTate, ghaTapravaNatvAt 'ahaM ghaTaM jAnAmi' iti prtiiteH| vibhajyamAnatve'pi ghaTamiti jAnAmIti cAMzadvayaM vizeSaniSThameva jAtam / ahamiti svayamaMzo yadyAtmaviSayo iSyate tarhi sa eva zuddho'vaziSyate grAhyaH grAhakazceti / nAvasthAkRtastadbhedaH samarthitaH syAt / bhedAbhAvena caikasyaiva grAhyagrAhakabhAvamanupAdhikamabhidadhatA vijJAnavAdavama saMzritaM syAt / tasmAdahaMpratyayasya grAhakAdbhinna grAhyamabhidhitsatA zarIrameva grAhyamabhyupagantavyam / 15. naivika - ahI ame taiyAyikoe agAu kahyuM che ke eka ja pratItimAM AtmA kartA ane karma bane na hoya. je upAdhi tame (umbaka) kalpI che te upa dhi ghaTatI For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ahaMpratyayanuM grAhya zarIra che e mata nathI kAraNa ke ghaTane jANuM chuM" e pratIti paNa ghaTapravaNa che. vaLI, e pratIti bheda pAmatI hovA chatAM "ghaTane "jANuM ' e tenA be aMze vizeSaniSTha ja banI rahe che [-grAghaniSTha ane grahIniSTha. ] paNa je "huM" e aMzane viSaya AtmA che ema IcchavAmAM Ave to te ja zuddha bAkI rahe je grAhya paNa che ane grAhaka paNa che. avasthAkRta bheda tenI bAbatamAM samarthana pAmate nathI. bhedano abhAva hoI ekanA ja, upAdhi vinA thatA, grAhyabhAva ane grAhakabhAvane jaNAvatA tame vijJAnavAdanA mArgane Azraya lIdhe ema thAya, tethI ahaMpratyayanA grAhakathI juduM tenuM (=ahaMpratyayanuM) grAhya che ema kahevA icchanAre zarIra ja grAhya che ema kahevuM joIe. __16. jJAnasAmAnAdhikaraNyAnupapattezca varamasya mithyAtvam / astu AtmA GnatA | ata eva kRzazyAmasAmAnAdhikaraNyadhIH / zarIrAlambanatvasya sAkSiNI na virotsyate / / nanu mamedaM zarIramiti bhedapratibhAsAt kathamahaMpratyayaH zarIrAlambanaH syAt ? 16. mImAMsaka - [ "huM jANuM chuM' emAM ] jJAna sAthe zarIranuM sAmAnAdhikaraNa ghaTatuM na hoI jJAna sAthe zarIranI samAnAdhikaraNatA mithyA che (arthAta ahaMpratyayanI zarIraviSayakatA mithyA che) ema mAnavuM vadhu sAruM. tethI ahIM ahaMpratyayane viSaya AtmA che. tethI ja "huM kRza chuM"huM zyAma chuM' evI kRza, zyAma sAthe 'huM'ne sAmAnAdhikaraNyavALI buddhi aha buddhine viSaya zarIra che enI zAkha pUre che, e virodha pAmaze nahi. paraMtu "A mAruM zarIra che e pratItimAM ahaM (mama) ane zarIra e bene bhedane pratibhAsa hoI kevI rIte ahaMpratyayanuM AlaMbana zarIra bane ? [ahIM to ahaM pratyayana AlaMbana tarIke AtmAne svIkAravo joIe. ]. 11. moH sAgho ! naivaividhenu vizvasitumati, mamApi meyara darzanAt / avasthAbhedAdinA yathA tathA tatsamarthanamAsthIyate / tadiha zarIrAlambanave'pi saiva saraNiranusariSyate / tasmAdahaMpratyayaH zarIrAlambana eveti / sa ca jJAnA. disamAnAdhikaraNe mithyA, sthUlAdisamAnAdhikaraNastu samyagiti / ye tu mama zarIraM mamAtmeti ca buddhI te dve api mithyA, mamapratyayasyAhaMpratyayavadAtmAnAlambanatvAt zarIre ca bhedAnupapatteH / mama pANirbhujo veti bhinnatvAdupapadyate / zarIraM tu mametyeSA kalpanA rAhumUrdhavat // tasmAdahaGkAramamakArayordva yorapyaviSayatvAdAtmA parokSa iti siddham / For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA svata; prakAze che e prabhAkaramata 153 17. yAyika - are e sajana ! A prakAranA bhedapratibhAsomAM vizvAsa rAkhave yegya nathI, kAraNake "mAro AtmA' e pratItimAM ahaM (mama) ane AtmA e benA bhedane pratibhAsa dekhAya che. [ hakIktamAM ahaM ane AtmA be judI vastu nathI, chatAM temanA bhedane pratibhAsa thAya che. ] avasthAbheda vagere vaDe jema tema karIne mAro AtmA e bhedapratItinuM samarthana karavAmAM Ave che. tethI ahIM ('mAruM zarIra mAM ahaMpratyayanuM) AlaMbana zarIra ja che e bAbata samajAvavAmAM paNa te ja paddhatine (rItine anusarIzuM. ["mAruM A zarIra' e pratItimAM "mAruM" e dvArA yauvanAvasthAne parAmarza karI "A" e dvArA vRddhAsthAne nirdeza karavAmAM AvyuM che. ] tethI ahaMpratyaya zarIrAlaMbana ja che, ahaM. pratyaya jJAna Adi sAthe samAnAdhikaraNavALo che e vAta mithyA che, ahaMpratyaya sthUla Adi sAthe samAnAdhikaraNavALo che e vAta sAcI che. mAruM zarIra "mAre AtmA' A je buddhi che te bane mithyA che, kAraNa ke ahaMpratyayanI jema mamapratyayanuM AlaMbana AtmA nathI. ane zarIrane alaMbana mAnatAM bheda ghaTato nathI. mAro hAtha' ke "mAro bhuja' e pratIti zarIra ane hAtha bhinna heI ghaTe che paraMtu mAruM zarIra e kalpanA karAInuM mAthuM" enA jevI che. niSkarSa e ke ahaMkAra ane mamakAra bannene viSaya AtmA na hoI AtmA parokSa che e siddha thayuM. 18. apare punarAhuH--na grAhyagrAhakarUpobhayasampatterekasya karmatvaM kartRtva ca yugapadAtmano manyAmahe / kintu citizaktisvabhAvamaparasAdhanamaparokSamAtmatattvaM pracakSmahe / na hyAtmA'nyajanyena jJAnena ghaTAdiriva prakAzate, api tu svata eva prakAzate / cetanatvamapi tasya naisargikameva, na karaNopajanitacitiyoganibandhanam / cidyogAddhi cetanatve ghaTAdAvapi tatprasaGgaH / na cAsti niyamahetuH, anekakArakaparighaTilatanurapi citirAtmAnameva jJAtArauM karoti, na kArakAntaramiti / tasmAt svata eva citsvabhAvatA'sya bhadrikA / tadidamAtmaprakAzanaM saMvidvadavagantavyam / yadAhuH 'saMvit saMvittayaiva saMvedyate, na vedyatayA' iti / nAsyAH karmabhAvo vidyata ityarthaH / evamAtmA grAhakatayaiva prakAzate, na grAhyatayaiveti / tadvairUpyasya codanamanupapannamiti / 18. vaLI bIjA (= prAbhA karo) kahe che - 2 gharUpa ane grAhakarUpa ubhaya saMpatti ekane hovAthI AtmAnuM yugapata kama va ane svaMtra che ema ame mAnatA nathI. paraMtu citizaktisvarUpavALA bIjA para AdhAra na rAkhanArA AtmAne ame aparokSa kahIe chIe. AtmA anyajanya jJAna vaDe ghaTa vagerenI jema prakAzita thato nathI paNa svataH ja prakAzita thAya che. tenuM cetanatva paNa naisargika ja che, karaNe ( Indriyo) dvArA utpanna thayela cita (jJAna) sAthe citine (AtmAno) saMbaMdha thavAne kAraNe nathI. citane citi sAthe saMbaMdha thavAne kAraNe citinuM cetanatva hoya te ghaTa vagere paNa cetana banI javAnI Apatti Ave. cita sAthe saMbaMdha thavAthI citi ja cetana bane, bIjuM kaI nahi evA niyamane (restriction) keI hetu nathI, aneka kArakothI utpanna thayeluM cita (jJAna) AtmAne ja jJAtA kare che, For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prabhAkaramatakhaMDana bIjA koI kArakane jJAtA karatuM nathI, [Ama kema?]. tethI, svabhAvathI ja AtmA cisvarUpa che ema mAnavuM sAruM che. pariNAme AtmaprakAzanane saMvita jema samajavuM joIe. kahyuM che ke "saMvita saMvita rUpe ja sa vedAya che, saMvedyarUpe saMvedAtI nathI', Ane artha e ke saMvitane karmabhAva astitvamAM nathI. Ama AbhA grAhakarUpe ja prakAzita thAya che, grAhyarUpe prakAzita thato nathI. tethI AtmAmAM be ihavAne AkSepa ghaTato nathI, 19. pratApa na vaturabram | vArasAdhanamiti voDartha: ? kapAyAtanirapekSamev prakAzamAnamAtmatattvamAsta iti / tadayuktam , akaraNikAyAH pratIteradRSTatvAt / apUrvaM ca tat kimapi yathA'bhyupagatapramANAtiriktameva pramANaM syAt / na ca niyamakAraNamatra pazyAmaH--tathA prakAzamAnaH sva evAtmA prakAzate, na parAtmeti / prakAzamAnatvenAtmano nUnamanubhUyamAnatA vAcyA / anubhUyamAnatA cAnubhavakarmatvam , itarathA'syAH pratyakSataiva na syAt / athocyate-na pratyakSa AtmA, kintvaparokSa iti; nedamarthAntaravacanam / zizava evaM pratAryante, na prAmANikAH / pratyakSazca na bhavati aparokSazca bhavatIti citram / 19. yAyika-- A paNa barAbara nathI. bIjA sAdhane para AdhAra rAkhate nathI ema kahevAne zo artha che ? prabhAkara -- eno artha che- bIjA upAyanI apekSA vinA ja Atmatattva prakAze che. naiyAyika - e barAbara nathI kAraNa ke karaNa vinA pratIti dekhI nathI. te te svIkRta pramANethI atirikta ja koI apUrva pramANu bane, vaLI, ahIe niyamanuM (restrictionnuM) koI kAraNa ame dekhatA nathI ke prakAzamAna pitAne ja AtmA prakAze che, parano AtmA prakAza nathI. prakAzamAnatAthI AtmAnI anubhUyamAnatA vAya che. anubhUyamAnatA e anubhavanuM kama hevApaNuM che, anyathA enI pratyakSatA nahi bane. jo tame kahe ke AtmA pratyakSa nathI paNa apakSa che, "pratyakSa" ane "apakSa e paryAyazabda nathI, to ame kahIzuM ke zizuo ja Ama chetarAya che, tAki ke nahi, pratyakSa na hoya ane aparokSa hoya e to vicitra che. 20. pratyakSajJAnavamastha nAstIti veta, taryapakSivamavi mA mU prakAzatvAdaparokSatvamiti cet , na, dIpAdeH prakAzasyApyandhAdibhiragRhyamANasya prakAzamAnatvAyogAt / tasmAt prakAzate cadAtmA nUnamanubhUyetApIti balAt karmatvamaparihAryam / atazca tadavasthaiva dvairUpyacodanA / 20. pratyakSa jJAnanuM karma AtmA nathI ema je tame prabhAkare kahe te ame kahIe chIe ke te aparokSa paNa na bane. prakAzarUpa hovAthI te aparokSa che ema je tame kaho te te paNa barAbara nathI kAraNa ke dIpa vagere prakAza paNa, je adha vagerethI grahaNa karAtA nathI te prakAzamAnatA dharAvato nathI. tethI AtmA je kharekhara prakAzato hoya te kharekhara For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAkarane tripuTI pratyakSane siddhAMta ane tenuM khaMDana 155 anubhavAya paNa kharo, eTale na chUTake AtmAnuM karma paNuM aparihArya bane che. tethI AtmAnA rUtha (karnarUpa ane kamarUpa e be rU5 ) upara AkSepa ema ne ema rahe che. 21. prakAzajJAnapakSa nA pratikSezyAma: | | rAmapi to nyAyaH | kalpanAdvairUpyaM ca bhavatAm-AtmA ca svaprakAzaH, saMvicca svaprakAzeti / na ca nipuNamatirapi vivekamIdRzamupadarzayituM zaknoti bhavAn , iyaM svaprakAzA phalarUpA vit , ayaM svaprakAzo jJAtRrUpa Atmeti / citraM cedaM yattayoddhayoH prakAzayorantarAle tadvyApAraH parokSaH jJAnAkhyaH saMpanna iti / 21. ame nayAyika prakAzarUpa jJAna pakSane paNa pratiSedha karIzuM. te nyAya AtmAmAM paNa tulyapaNe lAgu paDe che. ApanI vairUnI kalpanA che. AtmA svaprakAza che ane saMvita svaprakAza che. nipuNamativALA Apa prabhAkara A jAtane bheda darzAvavA zaktimAna nathI-A phaLarUpa svaprakAza saMvita che ane A jJAtRrUpa svaprakAza AtmA che. ane A vicitra che ke te prakAzanI vacce pele jJAna nAmane vyApAra pakSa tha. 22. "ghaTamae nAnAmi yatra trayapratimAsa - miti viSayaH rAte, ahamityAtmA, jAnAmIti saMviditi / uktamatra ghaTaM jAnAmIti jJAnavizeSaNaviSayapratibhAsaH / ahamiti tu zarIre jJAtRtvabhramaH, ekasyAtmano grAhyagrAhakabhAvAnupapatteriti / _22. prabhAkara - huM ghaTane jANuM chuM' ahIM traNane pratibhAsa che-"dhaTane e aMzathI vijaya prakAze che, "huM' e aMzathI AtmA prakAze che ane jANuM chuM' e aMzathI saMvita prakAze che. taiyAyika - ame kahyuM che ke "ghaTane jANuM chuM emAM jJAna jenuM vizeSaNa che te viSayano pratibhAsa che, "huM" emAM zarIramAM jJAtRtvane bhrama che, kAraNa ke eka AtmAmAM grAhyabhAva ane grAhakabhAva bane ghaTatA nathI. 23. yA svatavetanasvamavartamAmanaH Bte, tapi na sopattivAn ! sacetanazcitA yogAt tadyogena vinA jaDaH / nArthAvabhAsAdanyaddhi caitanyaM nAma manmahe / / yadi ca svata evArthAvabhAsasAmarthyamAtmanaH, tat kimindriya H prayojanam ? manaSSaSThairindriyanirapekSapadArthaparicchedasAmarthyapakSe ca sarvasya sarvajJatA''pattiH / ato'vazya jJAnasamavAyanibandhanamevAtmanazcetayitRtvam / [23. AtmA svataH cetanasvabhAva ( = jJAnasvabhAva) che evuM tame je kalpa che te paNa tarkasaMgata nathI. cita (jJAna) sAthenA saMbaMdhathI te sacetana che, tenI sAthenA saMbaMdha vinA jaDa che. arthanA avabhAsathI anya kaMI caitanya nathI ema ame kahIe chIe. je ane avabhAsa karavAnuM sAmarthya AtmAmAM svataH hoya to pachI indriyanuM prayojana zuM ? For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA svataH jJAnasvabhAva nathI e yAyikamata hA mana sAhitanI cha indriyothI nirapekSa rIte padArtha jJAna karavAnuM sAmarthya AtmAmAM che e pakSamAM sarva AtmAmAM sadA sarvajJatAnI Apatti Avaze. tethI AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA jJAnarUpa samAyine kAraNe ja AtmAmAM cetapitRtva (jJAtRtva) avazyapaNe che. 24. na ca ghaTAdibhiratiprasaGga AzaGkanIyaH / padArthasvabhAvopanatasyaiva kriyAvaicitryasya sarvalokaprasiddhatvAt / cetanAdikriyAH karmasamavAyinyo na bhavanti / gamanAdikriyAstu kartR samavAyinya eva / tadiyaM jJAnakriyA'pi kartRsamavAyinyeva / na ca vastuzaktiranuyojyA bhavati / na jaDatvAvizeSe'pi karmAdau samavaiti cit / na dravyatvAvizeSe'pi gandhaH spRzati pAvakam / / tasmAnna pratyakSa AtmA, nApi svatazcetayiteti sthitam / 24. ghaTa Adi citizakti banI javAnA atiprasaMgadevanI ApattinI AzaMkA karavI na joIe, kAraNa ke padArthanA svabhAvane lIdhe ja kriyAonuM vaicitrya che e sava' jamAM prasiddha che. cetana vagere kriyAo kamamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetI nathI. gamana Adi kiyAe kartAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. te ja rIte A jJAnakriyA paNa kartAmAM ja samavAyasaMbaMdhathI rahe che. ane vastunI zaktinI bAbatamAM prazna UThAva ke vastunI evI zakti kema che e ayogya che. karma (ghara) vagere ane AtmA samAnapaNe jaDa hovA chatAM kama vageremAM citakriyA (= jJAnakriyA) samavAyasaMbaMdhathI rahetI nathI. pRthvI ane agni bane sabhAnapaNe dravya hovA chatAM gaMdhaguNa [ pRthvImAM ja samavAyasaMbaMdhathI rahe che paNa]. agnimAM samavAyasaMbaMdhathI raheto nathI. tethI, AtmA pratyakSa paNa nathI ke svataH prakAza (= svasaMvedya) paNa nathI e sthira thayuM. 25. svayUthyAstu kecidAcakSate- yadyekasya kartRtvaM karmatvaM cAnupapannamityapratyakSa AtmeSyate, tadayamanumAnenApi kathaM grahISyate ? AtmAnamAtmanA''tmaiva liGgAdanuminoti hi tatra nUnamupetavyA kartRtA karmatA'sya ca // tatrAnumAnajJAnasya yathA''tmA yAti karmatAm / tathA'haMpratyayasyaiva pratyakSasyApi gacchatu / / dehAdivyatiriktazca yathA liGgane gamyate / tathA'haM pratyayenApi gamyatAM tadvilakSaNaH / / 25. amArA pitAnA ja juthanA keTalAka (= ma taiyAyika) kahe che ke eka ja kriyAmAM ekanuM kartA ane karma bane hovuM ghaTatuM nathI e kAraNe je AtmAne pratyakSagrAhya na mAnatA che te AtmA anumAna vaDe paNa kevI rIte gRhIta thaze ? kAraNa ke liMga uparathI AtmA For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA pratyakSa che ke nahi e bAbate vivAda 157 vaDe AtmA ja AtmAne anumAne che, tyAM AtmA kama ane kartA bane che ema svIkAravuM joIze. jema tyAM anumAnajJAnanuM karma AtmA bane che tema ahaMpratyayarUpa pratyakSanuM kAma paNa AtmA bane. jema liMga dvArA AtmA dehathI jude che ema jJAta thAya che tema ahaM pratyaya dvArA paNa AtmA dehathI bhinna che e jJAta thAo. 26. nanuM gAtmanaH kiMra6 vat pratyakSe sAkSAt citte ? vaM suvArpi kiM rUpaM yat mAnasapratyakSasamadhigamyamiSyate ? ____nanvAnandAdirUpaM prasiddhameva sukhAdeH, tarhi tadAdhAratvamAtmano'pi rUpamavagacchatu mavA | sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate / matubarthAnuvedhAttu siddhaM grahaNamAtmanaH / / idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / ahaM sukhIti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA // 26. taiyAyike -- AtmAnuM kayuM rUpa pratyakSa vaDe jANIe chIe ? ma yAyiko - je ema hoya te sukha AdinuM paNa kahyuM rU5 mAnasapratyakSa vaDe jJAta thatuM tame mAne che ? a nayAyiko - sukha vagerenuM Ananda Adi rUpa prasiddha ja che. yAyike - te te ananda vagerenA AdhAraNArUpa AtmAnA rUpane paNa Apa mAnasapratyakSathI jANo. sukha Adi jyAre jJAta thAya che tyAre svataMtra anubhavAtA nathI paraMtu matubanA arthathI joDAyelA ja anubhavAya che (arthAta "huM sukhI chuM" e rIte ja anubhavAya che). Ama AtmAnuM pratyakSa siddha thAya che. jema "A ghaTa che. e rIte ghaTanuM jJAna thAya che tema "A sukha che. e rIte sukhane anubhava thate dekhAtuM nathI paNa "huM sukhI chuM.' e rIte ja sukhane anubhava thAya che ane huM sukhI chuM" e AkAranI jJapti sukha sAthe AtmAne paNa prakAzita kare che. 27. gapi - jJAtRjJAnaviziSTArthagrahaNaM kila bhASyakRt / / svayaM prAdIdRzattacca kiM vA yuktamupekSitum / / vizeSyabuddhimicchanti nAgRhItavizeSaNAm / pUrva cAnanubhUtasya smaraNaM nAvakalpate // na cAnumAnataH pUrva jJAtvA''tmAnaM vizeSaNam / tadviziSTArthabuddhiH syAt kramasyAnavadhAraNAt // 1 2 For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 AtmA pratyakSa che e matanI sthApanA tasmAt pratyakSa AtmA / sAmAnAdhikaraNyaM ca smaraNAnubhavAdiSu / anusandhIyamAnaM yad dRzyate tat kathaM bhavet // 'pUrvamahamamumarthamanubhUtavAn, ahamevAdya punaranubhavAmi' iti tulyaviSayatAvat tulyakartRkatA'pi tatra prakAzate, itarathA tvanumAtumapyAtmA na zakyeta / jJAnecchAsukhaduHkhAdi kiledaM liGgamAtmanaH / ekAzrayatayA jJAtamanusandhAtRbodhakam // tathAtvena ca tajjJAnamAzrayajJAnapUrvakam / jJAte tatrAphalaM liGgamajJAte tu na liGgatA // tasmAt pratyakSa evAtmA varamabhyupagamyatAm / vRddhAgamAnusAreNa saMvidAlokanena ca // 27. vaLI jJAtAnA jJAnathI viziSTa arthanA jJAnane (smaraNane = prabhiAne) bhASyakAre pote jaNAvyuM che ane tene upekSavuM zuM yogya che ? jemAM vizeSaNanuM grahaNa na thayuM hoya evI vizeSyanI buddhi tAki ke IchatA nathI ane pUrve na anubhavelA athanuM smaraNa ghaTatuM nathI. na te pahelAM AtmArUpa vizeSaNane anumAna dvArA jANa pachI te vize vaNathI viziSTa arthanI buddhi thAya, kAraNa ke ApaNane vizeSajJAna ane vizeSyajJAnanA kamane anubhava thatuM nathI. tethI AtmA pratyakSa che [je AtmA pratyakSa na hoya to] smaraNa, anubhava vagerenuM sAmAnAdhikaraNya, je anusaMdhAna pAmatuM dekhAya che te, kevI rIte ghaTe ? "pahelAM meM A arthane anubhava karyo hato. ja atyAre pharI tene anubhavuM chuM" ema tulyaviSayatAnI jema tulyakartakatA paNa tyAM prakAze che, anyathA AtmAnuM anumAna karavuM paNa zakya na bane, jJAna, IcchA, sukha, duHkha, Adi rUpa AtmAnuM A liMga- AtmA e badhAne eka Azraya che e rIte jANeluM A liMga anusaMdhAtAnuM bodhaka che. eka AzrayamAM rahenAra tarIke liMganuM thatuM jJAna AzrayanA jJAna pachI thAya. Azraya (AtmA) jJAta thaI gayA pachI liMganuM kaMI kAma nathI, liMga niprayojana che, niSphaLa che. ane je Azraya jJAta thayo na hoya te pachI te liMga liMga na rahe. tethI, vRddhAgamAnusAra ane saMvinA Alekanane AdhAre AmA pratyakSa ja che ema tamAre svIkAravuM vadhu sAruM che. 28. katha vADaminivezana minena jhonanam | anumeyatvamevAstu liGgenecchA'dinA''manaH // For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnumAnaprakAra 158 tadAha sUtrakAraH 'icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam' [nyAyasUtra 1.1.10] / icchA nAma tAvaditthamupajAyate-yajjAtIyamarthamupabhujAnaH puruSaH purA sukhamanubhUtavAn , puna: kAlAntare tajjAtIyamarthamupalabhya sukhasAdhanatAmanusmRtya tamAdAtumicchati / seyamanena krameNa samupajAyamAnecchA pUrvAparAnusandhAnasamarthamAzrayamanumA. payati, kAryasya nirAdhArasyAnupapatteH / AzrayamAtrapratItau cAyamanvayavyatirekavAneva heturbhavati / icchA dharmiNI, Azriteti sAdhyo dharmaH, kAryatvAd ghaTAdivad guNatvAt rUpAdivat iti vA heturvaktavyaH / guNatvaM cecchAdInAmacAkSuSapratyakSatvAdinA rasAdivadarzitamAcAryaiH / evamanvayavyatirekavatA'munA hetunA'dhiSThAnamAtro'numite tadadhiSThAnatve ca dehendriyAdau prasakte pUrvAnubhUtasukhasAdhanatvAnusandhAnasavyapekSatadutpAdanaparyAlocanayA tatkAryasamAnakartRkatvAvagamAt zarIrAdipratiSedhe sati, sa eva kevalavyatirekibhavane tu viziSTamAzrayamanumApayati / icchA zarIrAdivilakSaNAzrayA, zarIrAdiSu vAdhakopapattau satyAM kAryatvAditi / atra ca sAdharmyadRSTAnto na saMbhavatIti vaidhaHdRSTAntaH pradarzyate / sa ca ghaTa eva / kAryatve nirvizaSaNe ya eva sAdharmyadRSTAnto ghaTaH sa eva vaidhaHdRSTAntaH savizeSaNe / yatra vilakSaNAzritatvaM nAsti tatra savizeSaNaM kAryatvamapi nAsti, yathA ghaTAdAviti na na zakyate vaktum / tatra kAryatvamAtrayoge'pi savizeSaNAnAM kAryatvAbhAvAdvilakSaNAzritatvamapi tatra nAsti, bhUtalAzritatvena pratyakSamupalabhyamAnatvAt / 28. ba-yAyi? --- 2123, L abhinivezanu zu prayoga cha ? 427 mA liMga dvArA AtmA anumeya ja che. tethI sUtrakAra gautame kahyuM che ke IcchA, dveSa, prayatna, sukha, duHkha ane jJAna AtmAnuM liMga che. IchA A rIte utpanna thAya che - je jAtinA arthano upabhoga karatA puruSe pahelAM sukha anubhavyuM hatuM te jAtinA arthane pharI kAlAntare dekhIne, pUrve te jAtine artha sukhanuM sAdhana thayuM hatuM e yAda karIne, tene prApta karavA te icche che. A krame utpanna thatI te IcchA pUrvAparanuM anusaMdhAna karavAne samartha evA AbayanuM anumAna karAve che kAraNa ke Azraya vinAnuM kArya ghaTatuM nathI. ane AzrayamAtranI pratItimAM A hetu ( "kAraNa ke te kArya che e hetu) anvaya-vyatirekavALo ja hetu bane che. ichA dhama (pakSa) che, "Azrita che' e sAdhya dharma che, kAraNa ke te ghaTanI jema kArya che ke "kAraNa ke te rUpanI jema guNa che ene hetu kahevuM joIe. jema rasa AdinuM guNapaNuM acAkSuSapratyakSapaNuM vagere dvArA AcAryoe darzAvyuM che, tema IcchA AdinuM paNa gupaNuM acAkSuSapratyakSapaNuM vagere dvArA AcAryoe darzAvyuM che. e rIte anvaya-vyatirekavALA A hetu vaDe adhiSThAnamAtranuM anumAna thatAM jyAre te adhiSThAna deha, Indriya For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 AtmAnumAnaprakAra vagere hevAnI saMbhAvanA UbhI thAya che tyAre pUrvAnubhUta arthanI sukhasAdhanatAnA anusaMdhAnanI sahAyatAnI apekSA rAkhatI vartamAna tevA arthanI IcchAnI utpattinI paryAlocanA dvArA te kAryo ( = vartamAna padArthanuM darzana, pUrvAnubhUta padArthanuM smaraNa, parvAnubhUta padArthanI sukhasAdhanatAnuM smaraNa vagere kAryo) ekakoMka che evuM jJAna thAya che, pariNAme zarIra, vagereno temanA adhiSThAna tarIke pratiSedha thAya che, tema thavAthI te hetu ja kevaLavyatirekI banI jaI viziSTa AzrayanuM anumAna karAve che. IcchAne Azraya zarIra AdithI vilakSaNa che, kAraNa ke zarIra AdimAM bAdhaka ghaTe che ane sAthe sAthe zarIra Adi kAya che. ahIM sAdhammada TAMta saMbhavatuM nathI eTale vaidharmAdaSTAMta darzAvavAmAM Ave che. te vaidhamya daSTAMta ghaTa ja che. nirvizeSaNakAryava hetumAM je sAdhammadaSTAMta ghaTa hato te ja savizeSaNakAryavahetumAM vaidhammadaSTAMta bane che. jyAM vilakSaNa Azraya sAdhya nathI tyAM savizeSaNakAryavahetu nathI, jemake ghaTa vageremAM ema kahevuM azakya nathI. tyAM kAryavamAtrane yoga hovA chatAM paNa savizeSa kAryane abhAva hovAthI vilakSaNa Azrayane paNa tyAM abhAva che, kAraNa ke bhUtalAzrita rUpe ghaTa pratyakSa upalabdha thAya che. 29. nanu cAnvayadarzanamantareNa kevalavyatirekaH pratIyamAnaH saMdigdho bhavatikiM tatsAdhyAbhAvakRtaiva tasya tasmAdvayAvRttiruta nimittAntarakRtA ? iti / saMdigdhavyatirekasya hetoragamakatvaM nizcitavyabhicArahetuvaditi tArkikAH / ucyate / syAdetadevaM yadi prathamamanavagatAnvaya eva kevalavyatirekazaraNA hetuH prayujyeta / yatra svanvayavyatirekavAneva hetuH kaMcana vizeSamAzritya kevalavyatirekitAmavalambate, tatra na sandigdhavyatirekitA'kkAzaM labhate / ghaTo hi bhUtalAzritatvena pratyakSamupalabhyate / tadasya vilakSaNAzrayavirahAdeva savizeSaNahetuzUnyatA jAtA, nirvizeSaNAvasthAyAM tadyogadarzanAditi na saMdigdho vyatirekaH / 29. zaMkA-anvayadarzana vinA kevaLa vyatireka pratIta thato hoya to te vyatireka saMdigdha bane che, "zuM sAdhyAbhAvane kAraNe ja tenI (sAyanI) temAMthI vyAvRtti haze ke pachI bIjA keI nimittane kAraNe ?' evI saMdigdhatA tyAM rahe che. nizcita vyabhicArahetunI jema saMdigdha vyatirekahetu sAdhyane gamaka nathI ema tArdike kahe che. a nayAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. je pahelAM jenI bAbatamAM anvaya jA nathI ja evA, (arthAta) kevala vyatireka ja jenuM zaraNa che evA hetune prayoga karavAmAM Ave te AvuM bane. paraMtu jyAM anvaya-vyatirekavALo hetu keIka vizeSane AzrIne kevaLavyatirekIpaNAnuM avalaMbana karatA hoya tyAM e hetumAM saMdigdha vyatirekIpaNAne avakAza nathI. bhUtalanA AzritarUpe ghaTa pratyakSa dekhAya che. tethI ene vilakSaNa AzrayanA abhAvane kAraNe ja savizeSaNa hetune abhAva thayo che, kAraNa ke hetunI (kArya ghaTana) nivizeSaNa avasthAmAM ghaTanuM bhUtakAzitava dekhAya che; eTale vyatireka saMdigdha nathI. For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchA, keSa vagere AtmasAdhaka liMga kevI rIte che tenI samajUtI 11 30. athavA zarIratvaM sAmAnyamiha vaidharmyadRSTAntIkartavyam / tatra hi sarvAtmanA kAryatvasparzo'pi nAsti / na ca tadvilakSaNAzritaM, zarIrAzritatvasya pratyakSata upalambhAditi / 30 athavA, zarIrava sAmAnyane ahIM vaidhammadaSTAna banAvavuM joIe, kAraNa ke zarIrava sAmAnyamAM kAryapaNAne sparza paNa nathI; ane te zarIratva vilakSaNa AzrayamAM Azrita paNa nathI kAraNa ke tenuM zarIramAM AzritapaNuM pratyakSa dekhAya che 31. tadiyamicchA prathamapadArthadarzanAdikAryasamAnakartRkatayA'vagamyamAnA zarIrAdivilakSaNamAzrayamavagamayati, savizeSaNakAryatvAditi sthitam / yazca sa vilakSaNa AzrayastatrAtmasaMjJA''gamikI / ___31. tethI, paDe pahAya'nu zana, mAhi (mAhiyA te tinA pUrvAnubhUta pAyarnu smaraNa, te pUrvAnubhUta padArthanI sukhasAdhanatAnuM smaraNa, vagere ) kAryonI sAthe samAnataMkatA dharAvatI jaNAtI IcchA zarIra AdithI vilakSaNa AvyAnuM jJAna karAve che, kAraNa ke te savizeSa Arya cha-me sthi2. yayu. anere vikSimAzraya che tenu 'AtmA' nAma sAbhi cha, [ yogi nathI.] ___32. evameva dveSAderAtmaliGgatA vaktavyA / yajjAtIyasyArthasya sannidhAnAd duHkhamanubhUtavAn puruSaH, tajjAtIyamarthaM punarupalabhamAno duHkhasAdhanatAmanusandhAya taM dveSTIti / so'pi pratisandhAtAramekamantareNa nopapadyate / AbhyAmicchAdveSAbhyAmanantaraM prayatnaH samutpadyate / so'pi yathoktena krameNAnusandhAnapUrvaka eva / prayatamAnasya sukhaduHkhe bhavataH / te api tathaiva draSTavye / 32. yA zataSa zAnui AtmaniyA samAja ne mere jatinA arthanA sAnidhyathI puruSa pahelAM duHkha anubhavyuM hoya te ja jAtinA arthane pharIthI dekhato te tenI duHkhasAdhanatAnuM anusaMdhAna karIne tene te dveSa kare che eTale e paNa ekapratisaMdhAtA vinA ghaTatA nathI IcchA ke dvepa pachI prayatna utpanna thAya che. te paNa yakta kame anusaMdhAnapUrvaka ja utpanna thAya che. prayatna karatA puruSane sukha ke duHkha thAya che. temane paNa te rIte ja arthAt te krame anusaMdhAnapUrvaka ja utpanna thatAM samajavAM. 33. jJAnaM ca zakyata evAtmaliGgamabhidhAtum / yadyapi prathamamanusandhAnanirapekSamapi bhavati tat tathA'pyanusandhAnapUrvecchA''dikAryaprakaraNAt nirNayAtmakameva jJAnamudAhartavyam , tatra hi bubhutsAvimarzAdipUrvakatvamupalabdhamiti tadekakartRkatvamupakalpyate / tadevamicchA''dInyAtmaliGgAnIti sthitam / For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 AtmAnuM anumAna zakaya che zAstro cAnekahetUktirna doSAya kathAsviva / ziSyaH kazcit kvacit kiJcidanusmRtyAbhidhAsyati / iti kAruNiko muniranekamiha hetumArgamupadiSTavAn / 33. jJAnane paNa AtmAnA liMga tarIke jaNAvavuM zakya ja che. jo ke prathama jJAna anusaMdhAnanirapekSa thAya che, tema chatAM anusaMdhAnapUrvaka thatAM IcchA vagere kAryonuM prakaraNa (saMdarbha) hovAne kAraNe nirNayAtmaka jJAnane ja AtmAnA liMga tarIke kahevuM joIe, kAraNa ke nirNayAtmaka jJAna bubhutsA, vimarza vagere pUrvaka thatuM dekhAya che, eTale temanAmAM ekakatRkatA ghaTe che. tethI, A pramANe icchA vagere AtmAnAM liMge che e sthira thayuM. jema jalpa vagere kathAomAM aneka hetuo jaNAvavAthI nigrahasthAnarUpa deSa thAya che tema zAstramAM aneka hetuo jaNAvavAthI nigrahasthAnarUpa doSa thatuM nathI. keI ziSya kyAreka kaMIka (keIka hetu) anusmaraNa karI kaheze ema vicArI kANika muni gautame aneka hetuo ahIM upadezyA che. 34. nanvatra coditamanusandhAtAramantareNa tadetadicchA''dikArya nAvakalpata iti kathaM jJAyate ? ekatra pramAtari taddarzanAditi yaducyate, tadidamekapramAtRgrahaNAdAtmapratyakSatvamaGgIkRtaM syAditi vyarthamanumAnam / agrahaNe tu pramAturekasya tatpUrvakatvenecchA''deH pratibandhAgrahaNAdazakyamanumAnamiti / parihRtametat / kAryatvenaiva liGgatvamicchA''derupavarNitamasmAbhiH, na smaraNAdisamAnAzrayatayeti / 34 zaMkA- ahIM koI prazna UThAve che ke, anusaMdhAtA vinA A IcchA vagere kArya ghaTatuM nathI e kevI rIte jaNAya ? "eka pramAtAmAM te kAryanuM darzana thatuM hovAne kAraNe ema je kahevAmAM Ave che te bAbate kahevuM joIe ke je ema heya te A eka pramAtAnA grahaNa dvArA AtmAnA pratyakSane svIkAra thAya, eTale anumAna vyartha bane. ane je eka pramAtAnuM agrahaNa heya te IcachA Adine tapUrvakarUpe (= ekapramAtRpUvakarUpe) vyAptisaMbaMdha gRhIta thAya nahi, pariNAme anumAna azakya bane. a nayAyika - A zaMkAne ame dUra karI dIdhI che. IcchA vagerene kArya hovAne kAraNe liMga tarIke varNavyAM che, smaraNa Adi sAthe temane samAna AdhAra hovAne kAraNe liMga tarIke varNavyAM nathI. 35. vimastahiM pratisadhAtrovanyAsaH ? zarIrahi6 tAtrayavipratiSedhAH | na tvevaM vyAkhyAtavanto vayamekasya pramAturicchA''dikAryAzrayatvadarzanAdekAzrayatvAnumAnamiti / tasmAnna doSaH / 35. zaMkAkAra- te pachI zA mATe pratisaMdhAtAnI vAta kare che. va yAyika- te kAryone Azraya zarIra vagere nathI ema pratiSedha karavA mATe. ame e pramANe vyAkhyA karI nathI ke eka pramAtAmAM IcchA vagere kAryonuM AzrayapaNuM dekhAtuM hoI ekAzrayapaNunuM anumAna karavAmAM Avela che. tethI deSa nathI. For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa saMbhave che 163 36. nanu kathaM na doSaH ? zarIrAdyAzrayatvapratiSedhasAdhane'pi hetorvyAptigrahaNAsambhavAt / yAvad hiM darzanasmaraNecchA''dikAryajAtamekapramAtRniyatatayA'navadhAritam, tAvat kathamasmadavasthAdibhiH na zarIrAdyAzrayatvamiti niSedhasya tatpUrvakasya caikAtmAzritatvasya siddhiH / _36. zaMkAkAra- deSa kema nathI ? te kAryone Azraya zarIra Adi nathI e pratiSedha puravAra karavA mATe paNa hetunI vyAptinuM grahaNa saMbhavatuM nathI [ahIM hetu ekAgratva che ane sAdhya pratisaMdhatRtva che.] jyAM sudhI darzana, smaraNa, icchA vagere kAryo eka pramAtAmAM niyatapaNe Azrita che evuM nizcita na thAya tyAM sudhI A avasthAene Azraya zarIra Adi nathI evA niSedhanI ane te niSedhapUrvaka eka AtmA temane Azraya che e hakIktanI siddhi kevI rIte thaze ? 37. ka evamAha na gRhItamekakartR katayA kAryamicchAdIti ? yadi gRhItaM tarhi vaktavyaM va gRhIta, kena vA pramANena gRhItamiti ? svAtmanyeveti cet , so'yaM pratyakSa AtmA bhavet / evamanabhyupagame na vyAptigrahaNamiti / | 31. yAvika - koNe ema kahyuM ke eka kartAvALA kArya tarIke icchA vagerenuM grahaNa thayuM nathI ? zaMkAkAra - je grahaNa thayuM che te tamAre jaNAvavuM joIe ke te grahaNa kayAM thayuM che ane kayA pramANuthI thayuM che. jo tame kaho ke te grahaNa AtmAmAM ja thayuM che te A AtmA pratyakSa banI jAya ane jo ema na mAne te vyAptinuM grahaNa na thAya 38. udayate | na va pratyakSa bAramAM, na vyApta pram | na jaiva dharmyantare vyAptirgRhyate kintu svasantAna eva / tathApi na siddhayati pramAtRniyatatAnumAnam / kathamiva na siddhayati ? siddhayatyeva santAnAntareSu pratisandhAnasyAdRSTatvAt / 38. taiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. na te AtmA pratyakSa che ke na to vyAptinuM agrahaNa che. anya dharmomAM vyApti gRhIta thatI nathI ja, paraMtu eka ja dhamamAM arthAta eka ja dharmInA pitAnA santAnamAM ja vyApti gRhIta thAya che. zaMkAkAra - te paNa "IrachA Adi kAryone eka ja pramAtA Azraya che' evuM eka pramAniyatatAnuM anumAna siddha thatuM nathI. va taiyAyika - kema siddha nathI thatuM ? siddha thAya ja, kAraNa ke anya saMtanemAM pratisaMdhAna dekhyuM nathI [arthAta caitre debelAnuM maitra smaraNa karatA nathI.]. 39. kiJca ko'tra vyAptigrahaNakAla: ? pramAtRvaddhi tadbhedena bhavitavyam / tataH kim ? idaM tato bhavati - kathaM svasantAna eva vyAptirgRhyatAm ? kathaM vA tatrautra pramAtRniyamo'numIyatAmiti seyamubhayataH pAzArajjuH / AtmA vA pratyakSaH vyAptirvA duravagameti / For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa saMbhave che 39. zaMkAkAra - vaLI, ahIM vyAptigrahaNane kALa kaye che ? pramAtRbhedanI jema kALabheda paNa have joIe. va yAyika - tethI zuM ? zaMkAkAra - tethI A thaze - pitAnA ja saMtAnamAM vyApti kevI rIte grahaNa karaze? athavA, tyAM ja pramAtRniyatatAnuM anumAna tame kevI rIte karaze ? Ama banne bAju pAzArajaju che-saMkaTa che. kAMte AtmA pratyakSa hovo joIe kAM te vyApti grahaNa karavI muzkela hevI joIe. [ je AtmA pratyakSa che ema na svIkAravAmAM Ave to vyApti ghaTe nahi, ane je vyApti ghaTatI hoya te AtmA pratyakSa che e puravAra thAya.] 40. naitadevam / yathA zAkyapakSe sattvAt kSaNikatvAnumAne vyAptigrahaNaM, tathehApi bhaviSyati / tatra hi yaiva kramayogapadyavyAvRtyA sattvasya nityebhyo vyAvRttiH, sa eva kSaNikarainvaya iti dharmyantaranirapekSatayaiva sAdhye'pi dharmiNi pratibandhagrahaNaM cAnumAnaM ca darzitam / tadvadihApyekapramAtRpUryakatvena pratisandhAnasya dharmyantare yadyapi grahaNaM nAsti tathA'pi santAnAntarabhede yadasyAdarzanaM tadevaikakartRkatvadarzanamiti ko'nayorhetutve vizeSaH ? 40. 1 naiyAyika - nA, evuM nathI. jema bauddha pakSamAM satva hetu uparathI karavAmAM AvatA kSaNikatvanA anumAnamAM vyAptinuM grahaNa thAya che tema ahIM paNa vyAptinuM grahaNa banaze, kAraNa ke tyAM nitya vastumAM [artha kriyAnA] krama ane yogapadyanI vyAvRtti dvArA sattvanI nitya vastuomAMthI je vyAvRtti thAya che te vyAvRtti ja kSaNikanI sAthe sattane avaya che. Ama bauddhoe keI anya siddha dhamanI apekSA vinA ja sAdhya dhamImAM vyAptinuM grahaNa ane anumAna darzAvyuM che. te rIte ahIM paNa ekapramApUrvakanI pratisaMdhAna sAthenI vyAptinuM siddha anya dharmomAM grahaNa na hovA chatAM anya saMtAnamAM (pramAtRbhedamAM) tenuM (= pratisaMdhAnanuM) je adazana che te ja ekakatRtvadarzana (= ekamAtRtvadarzana) che. eTale e benA hetusvarUpamAM zuM vizeSa che ? ___41. nanu tatra nityebhyaH kramayogapadyavyAvRttyA vyAvRttaM sattvaM zakyagrahaNam , iha tu pramAtRbhedena prtisndhaanvyaavRttirdurvgmaa| svasantAne'pi jJAnakSaNA bhinnA eva pramAtAraH, na ca tebhyo vyAvRttaM pratisandhAnamiti / tiSThatvanvayaH, vyatirekamukhenApi kaSTa midamanumAnaM vartate, svasantAne santAnAntaravat pramAtRbhedagrahaNAt, tadbhedagrahe hi svaparasantAnaviveko na syAt / yadyevaM pramAtRbhedagrahaNAbhAvAt punarapyAtmA pratyakSa AyAtaH / 41. zaMkAkAra - tyAM nitya vastuomAMthI [artha kriyAnA] kamogapaghanI vyAvRtti dvArA vyAvRtta sattvanuM grahaNa zakaya che. paraMtu ahI to kamAtRbheda dvArA pratisaMdhAnanI vyavRtti jANavI mukela che. svasattAnamAM paNuM jJAnakSara kamAtA bhinna che, temanAthI arthAta te ja For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa zakya che judA pramAtAothI pratisaMdhAna vyAvRtta nathI. anya te bAjue raho, vyatirekamukhathI paNa A anumAna kaSTarUpa che. [ jyAM ekakatuM katva ( = ekamamAtRtva) nathI tyAM pratisaMdhAna nathI evA vyatirekanI asiddhi che, ] kAraNa ke jema santAntaramAM pramAtRbhedanuM grahaNa thAya che tema svasaMtAnamAM paNa pramAtRbhedanuM grahaNa thAya che chatAM pratisaMdhAna te bauddha dRSTie saMbhave che. jo svasantAnamAM paNa pramAtRbhedanuM grahaNa heya te svasattAna ane parasaMtAnanA bhedanuM grahaNa nahi thAya, je svasattAna ane parasantAnanA bhedanuM grahaNa na thAya te svasattAnamAM pramAtRbhedanuM grahaNa na thAya ane pariNAme pramAtRbhedanA prahaNanA abhAvane kAraNe pharI pAcho AtmA pratyakSa banI gaye. 42. naiva, nAmA prathaH | kamAtRmeTro hi svasattAne na gRhate yuvata, na punastadaikyaM gRhyate / anyacca bhedAgrahaNam , anyacca tadaikyagrahaNam / bhedAgrahaNAdeva ca vyAptisiddherna kaSTamanumAnam / nanu ca svasantAne pramAtRbhedAgrahaNaM kiM pramAturekatvAduta jJAnAnAM kAryakAraNabhAvAditi na nizcIyate / tatazca saMdigdho vyatirekaH yathA jJAnAnAM kAryakAraNabhAvo nAsti, yathA ca na tatkRto'yaM vyavahArastathA'nantarameva savistaraM vakSyAmaH / tasmAdicchAdikAryeNa yuktamekapramAtranumAnam / 42 3 taiyAyika-- evuM nathI. AtmA pratyakSa nathI. pramAtRbheda svasantAnamAM gRhIta thatA nathI ema ame kahyuM che, ema nathI kahyuM ke tenuM aikya gRhIta thAya che. bedAgrahaNa judI vastu che ane tenA aikyanuM grahaNa judI vastu che. bedAgrahathI ja vyApti siddha thatI hevAthI anumAna kaSTarUpa nathI. zaMkAkAra- ' vasantAnamAM paNa pramAtRbhedAgrahaNa zuM pramAtAnA eka hovAnA kAraNe che ke jJAnanA kAryakAraNabhAvane kAraNe che eno nizcaya thatuM nathI. ane tethI vyatireka saMdigdha bane che. yAvika- jJAnane kAryakAraNabhAva nathI ane jJAnanA kAryakAraNabhAvane AdhAre A vyavahAra nathI, te have pachI tarata ja savistara ame jaNAvIzuM. tethI IcchA vagere kArya dvArA eka pramAtAnuM anumAna karavuM yogya che. 43. nanu vAzritamajhADaDhi yeha gva mavizvati | bhUtAnAmeva caitanyamiti prAha bRhaspatiH / / uktaM ca madazaktivadvijJAnamiti / ucyate-zarIraM tAvannecchA''derAzrayaH, zaizavayauvanavArdhakAdidazAbhedena bhinnatvAt / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 bhUtacetanyavAda ane tenuM khaMDana tathA di nAraNo: mIMjana zAte | na cAnyena smRte tasminnanyasyecchopajAyate / / tenAdyAdarthavijJAnAt prabhRtyecchAsamudbhavAt / gvazya vAryAtrAsya vara vAAizraya: . zarIraM ca bAlyAdyavasthAbhedena bhinnam / atastasya nAzrayo bhavitumarhati, santAnAntaravat / yathA hi devadattadRSTe'rthe yajJadattasya na smaraNamevaM bAlazarIrAnubhUte yuvazarIrasya tanna syAt / 43. bhUtacaitanyavAdI - irachA vagere dehamAM ja Azrita banaze. caitanya bhUtone ja dharma che ema bRhaspatie kahyuM che. ane vaLI vadhumAM kahyuM che ke vijJAna madazakti jevuM che. va taiyAyika- IcchA vagerene Azraya zarIra nathI, kAraNa ke zaizava, yauvana, vArdhakaya Adi dazAbhede zarIra bhinna bhinna hoya che. vaLI, anya dekhelA arthanuM smaraNa anya karI zakatA nathI ane anya tenuM smaraNa karatAM anyane tenI IcchA thatI nathI. tethI A arthavijJAnathI (arthAnubhavathI) mAMDI icchotpatti sudhInA eka kAryacakrane koI eka Azraya kahevo joIe. zarIra te bAlya Adi avasthAbhede bhinna bhinna hoya che. eTale zarIra Agha arthavijJAna vagerene eka Azraya banavAne lAyaka nathI, sanAnAntaranI jema. jema devadaro dekhelA arthanuM smaraNa yajJadattane thatuM nathI tema bAlazarIre anubhavelA arthanuM smaraNa yuvA zarIrane na thAya. 44. nanvavasthAmAtrameva bhinnam avasthAtRzarIrasvarUpamabhinnameva, pratyabhijJApratyayaprAmANyAdavagamyate / na ceyaM pratyabhijJA lUnapunarjAtanakhAdipratyabhijJAvadanyathAsiddhA, vinAzasyAnupalammAt / stambhAdau hi kSaNabhaGgitvapratiSedhaH pratyabhijJayaiva kariSyate / sA cehApi tAdRzyeva / / 44. bhUtacaitanyavAdI - zarIranI avasthAe ja bhinna che, avasthA dharAvanAra zarIrasvarUpa te abhinna ja che, e pratyabhijJArUpa jJAnanA prAmANyathI jaNAya che. ane A pratyabhijJA lUnapuna jAta keza, nakha, vageremAM thatI pratyabhijJA jevI anyathAsiddha nathI, kAraNa ke ahIM vinAzanI upalabdhi nathI. staMbha AdimAM kSaNiktAne pratiSedha pratyabhijJA vaDe ja karAze. ahIM paNa tevI ja pratyabhijJA che. 45. tatpujI, stamA nAnAvALAprAta, rUha tu hRggrimALaNagniveshaadynytvdrshnaat sAdRzyanibandhaneya bhrAntireva pratyabhijJA / na khalu zizuzarIre taruNazarIre jaraccharIre ca tulyameva parimANAdyapalabhyate / For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 zarIrane pratikSaNa meda ane pAkamakriyA 17 AhArapariNAmAcca dehabhedo'vagamyate / pAkajotpattimArgeNa na jIryetAnnamanyathA // na bhavet paripoSo hi dadhikSIrAdibhakSaNe / prAktanasyAvinAze na dRzyate tasya riktatA / / kSINairavayavaiH kaizcit kaizciccAbhinavodgataiH / abhinna evAvayavI kathaM bhavitumarhati / tathA ca kecit pacyamAnasya ghaTAderapi prAgavasthAvisadRzarUpAdiyoginaH pAkakAraNabhUtavegavadagnidravyasaMyogaparyAlocanayaiva pralayodayau kalpitavantaH / yadyapi kandukanikSiptA ghaTAdayaH tRNaparNAdipihitavapuSo'pi tadvivaraprasRtena nayanarazminA na vinaSTA ityupalabhyante, yadyapi tatsaMkhyAH tatparimANAH tatsannivezAstaddezAzca pakkA api dRzyante, yadyapi patanto na vibhAvyante, yadyapi ca tadA teSAM kAdikAraNakalApAsaMbhavAt punarghaTanamadhaTamAnamiva lakSyate, tathA'pi teSAmanumAnena vinAzaH parikalpyate / sarvAvayaveSvantarbahizca pAkAt pUrvarUpAdivilakSaNaguNopalabdherantaHpravezaH kRzAnoranumIyate / tena vegavatA vahnidravyeNa nodanAdabhighAtAdvA nUnaM ghaTAdyArambhakeSvavayaveSu kriyA jAyate, kriyAto vibhAgaH, vibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzaH, tadvinAzAd dravyavinAza iti / anupravezapakSe'pi sUkSmavivaraparikalpanAdavazyamavayavasaMyogavighaTanaM ghaTAderiti vinAza eva / api ca pAkAnantaraM kandukAdapakRzyamANAH piTharAdayaH kecit sphuTitAH, kecid vakratAM gatAH, kecit sannivezAntarameva pratipannA dRzyante / tasmAdapi pazyAmo nazyantIti / tatsaMkhyatvAditi sarvamanaikAntikaM sUcyagraviddhakaNThakoNaiH kumbhAdibhiH / ataH pUrvoktanItyA naSTeSu ghaTAdikAryadravyeSu paramANava eva pacyante, pakkAzca zyAmAdiguNAnavajahato raktAdiguNAntarayogamanubhavantaH prANigatasukhaduHkhopabhogasAdhanabhUtAdRSTapreryamANAH parasparaM saMyujya vyaNukAdiprakrameNa tAdRzameva ghaTAdikAryamArabhante / tatrAmuSmin kSaNe'muSya kAryasya prasavo'muSya pralaya iti prakriyA na likhyate, granthavistarabhayAdaprayojanatvAcceti / evaM tapanAtapapacyamAneSvAmrAdiphaleSveSa eva nyAyaH / zarIre'pyaudaryeNa tejasA pacyamAneSvannapAnAdiSu rasamaladhAtubhAvena pariNAmamupagacchatsu prAyeNa pratikSaNamutpAdavinAzau sambhavata iti sthairyAbhAvAt kathamanusandhAnAdikAryayogo'syeti ? For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrane pratikSaNa bheda ane pAkaprakriyA ' 45. jayaMta - te vAta barAbara nathI, staMbha vageremAM [pratikSaNa] nAnAtvanA kAraNanuM agrahaNa che, jyAre ahIM rUpa, parimANu, sanniveza AdinuM anyatva dekhAtuM hoI sAdazyane kAraNe janmatI brAti ja A pratyabhijJA che. zizuzarIramAM, taruNa zarIramAM ane vRddhazarIramAM ekasarakhAM ja parimANa Adi upalabdha thatAM nathI. pAkajotpattinyAye AhAranA pariNAma (change) uparathI dehabhedanuM jJAna thAya che. tema na mAne te arthAta zarIrabheda na mAne te AhAranI pariNati na thAya, dUdha-dahIM vagere khAvA chatAM puSTi na thAya. prAtana zarIrane vinAza na mAne te, apacaya asaMbhava bane, pariNAme AhAra na levAthI zarIramAM utpanna thatI riktatA paNa na thAya. keTalAka avayavo kSINa thatA hei ane keTalAka abhinava avaye utpanna thatA hoI abhinna ja avayavI (tene te ja avayavI) hevo kevI rIte ghaTe? ane vaLI A ja rIte keTalAke ( vaizeSikoe) prAgavasthAthI visadaza rUpa Adi dharAvanAra prazyamAna ghaTa vagerenA nAza ane utpAda pAkanA kAraNabhUta vegavALA agnidravyanA saMyoganI paryAlacanA dvArA kalapyA che. jo ke bhaThThImAM pakavavA mUkelA, tRNa, paNuM, vagerethI DhaMkAyelA dhaTa vagere bhaThThInA chidra vATe prasarelA nayananA kiraNe vaDe vinaSTa dekhAtA nathI, jo ke kAcA ghaTa AdinI saMkhyA, temanuM parimANa, temane sanniveza ane temane deza pAkA ghaTa AdimAM paNa dekhAya che, jo ke ghaTa vagere para mUkelA tRNa vagere paDI jatA dekhAtA nathI, ane je ke ghaTotpattinAM kAraNe kuMbhAra vagere ahIM saMbhavatA na hoI punaH ghaTanI utpatti jANe ke thatI dekhAtI nathI, tema chatAM te ghaTa vagerene anumAnathI nAza kalpavAmAM AvyuM che. ghaTanA sarva avayavomAM aMdara ane bahAra pAkanA lIdhe pUrva rUpa Adi guNothI vilakSaNa guNe dekhAtA hovAthI agninA anta:pravezanuM anumAna thAya che, te vegavALA agnidravya dvArA nedanathI ke abhighAtathI ghaTanA AraMbhaka avayavomAM kriyA janme che, kriyAthI vibhAga thAya che, vibhAgathI ghaTadravyanA AraMbhaka saMyogane nAza thAya che, tenA nAzathI ghaTadravyane nAza thAya che. ghaTanA sUkSma chidronI kalpanA karI te bdio dvArA tejasa paramANuo avinaSTa ghaTanA cheka aMdaranA bhAgamAM praveza kare che evuM jyAM mAnavAmAM AvyuM che te taiyAyikanA piTharapakavAdamAM paNa avazyapaNe avayavasaMyoganuM vighaTana arthAta ghaTanAza che ja. vaLI, pAka pachI bhaThThImAMthI bahAra kaDhAtA ghaTa vageremAMthI keTalAka phUTI gayelA, keTalAka vAMkA thaI gayelA, keTalAka anya sannivezane pAmelA dekhAya che. te uparathI paNa ApaNe joIe chIe ke ghara Adi nAza pAme che. tenI te ja saMkhyA vagere je yAyike kahyuM che te anaukAtika che kAraNa ke sAyanI aNIthI vIMdhAyelA kaMTha, kANuM dharAvatA ghaTa vagerenI saMkhyA vagere tenA te ja hovA chatAM te ghaTa vagere tenA te ja nathI ema nIyAyikAe svIkArela che. tethI pUrvokta rIte naSTa ghaTAdi kAyaMdrAmAM paramANuo ja pAke che. pAkelA paramANuo zyAma Adi guNe choDI bIjA rakta Adi guNane vega pAme che. ane prANIgata sukha-du:khanA upabhoganA sAdhanabhUta adaSTathI prerAyelA te paramANuo paraspara saMga pAmI dayaNukAdi kame tevA ja ghaTa Adi kAryane utpanna kare che. temAM amuka kSaNe amuka kArya utpanna thAya che ane amuka kAryone nAza thAya che ema prakriyA lakhatA nathI, kAraNa ke tema karatAM graMthane vistAra vadhI javAne bhaya che ane vaLI tema karavAnuM prajana paNa nathI. sUryanA tApathI pAkatA Ama vagere phaLAmAM A ja nyAya che. zarIramAM paNa For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyikane piTharapAkavAda jaTharAgnithI pAkatA ane rasa-mala dhAturUpe pariNAma pAmatA anapAna AdimAM prAyaH pratikSaNa utpAda-vinAza thAya che, eTale zarIramAM svairyane abhAva hovAthI anusaMdhAna Adi kAryane vega zarIrane kema karIne heya ? ___46. apare punaH pratyakSabalavattayA ghaTAderavinAzameva pacyamAnasya manyante / suSiradravyArambhAccAntarbahizca pAko'pyupapatsyate / dRzyate ca pakve'pi kalaze niSiktAnAmapAM bahiH zItasparzagrahaNam / atazca pAkakAle jvaladanalazikhAkalApA'nupravezakRtavinAzavat tadApi zizirataranIrakaNanikarAnupravezakRtavinAzaprasaGgaH / na cedazI pramANadRSTiH / ataH prakRtisuSiratayaiva kAryadravyasya ghaTAderArambhAdantarAntarA tejaHkaNAnupravezakRtapAkopapatteralaM vinAzakalpanayA / piTharapAkapakSa eva pezalaH / yAhageva hi nikSiptaH ghaTaH pAkAya kanduke / pAke'pi tAdRgevAsAvuddhRto dRzyate tataH // ___ kvacitta sannivezAntaradarzanaM kASThAdyabhighAtakRtamupapatsyate / pAvakasaMparkasya tatkAritve tu sarvatra . tathAbhAvaH syAt / tasmAdavinaSTA eva ghaTAdayaH pacyante / so'yaM tu ghaTAdinyAyaH zarIre neSyate / na hyannapAkaH sthairye'pi tatra kumbhAdipAkavat / cayApacayayuktaM hi zarIramupalabhyate // tasmAt parimANAdibhedadarzanAnnaika zarIramiti jvAlAdipratyabhijJAvat tatpratyabhijJeti sthitam / 46. bIjAo (=rayAyika) pratyakSanA baLe prazyamAna ghaTa Adine avinAza ja mAne che. ghaTadravya chidrALu heI aMdara bahAra pAka paNa ghaTaze. pAkA ghaDAmAM bharelA pANInA zIta sparzanuM grahaNa bahAra thatuM anubhavAya che, e darzAve che ke ghaDe kriovALo che. ane tethI pAkakALe baLatA agninI zikhAonA anupravezane lIdhe thatA ghaTavinAzanI jema tyAM paNa khUba ThaMDA pANInA kaNonA anupravezane lIdhe ghaTavinAzanI Apatti Ave paraMtu pramANa dvArA AvuM dekhAtuM nathI. tethI, kAryadravya ghaTa vagere svabhAvathI ja chidrALapaNavALA ja utpanna thatA hAI vacce vacce tejanA kaNane anupraveza thAya che ane te anupravezathI pAka ghaTate hovAthI vinAzanI kalpanA karavAnI jarUra nathI. tethI piDarapAkapakSa ja gya che. bhaThThImAM pAka mATe jevo ghaDe mUkavAmAM Avyo hoya che te ja bhaThThImAMthI bahAra kADhe pAkA ghaDe dekhAya che. koIka vAra anya sanniveza dekhAya che te te lAkaDA vagerene abhighAtane kAraNe ghaTaze. agnisaMgane kAraNe A anya sanniveza thAya che ema mAnavAmAM Ave te [ eka nibhADAnA] badhA ghaDAomAM Avo anya sanniveza thAya, paNa badhA ghaDAomAM Ave anya sanniveza thato nathI. tethI avinaSTa ghaTa Adi pAka pAme che. For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zarIra ane tenI avasthAo vacce bheda che ke ame ? A ja ghaTAdinyAya zarIramAM icchavAmAM Avyo nathI. jema ghaTa Adine pAka dhaTa AdimAM sthiratA hovA chatAM (nAza vinA) thAya che tema annane pAka annamAM sthiratA hovA chatAM arthAta (annane nAza vinA) thato nathI, kAraNa ke zarIra cayApacayayukta dekhAya che. tethI parimANu a dine bheda dekhAtA hoI ekanuM eka zarIra rahetuM nathI. eTale dIpazikhA vagerenI prabhijJAnI jema zarIranI pratyabhijJA che, e sthira thayuM. 47. yadapyucyate avasthAnAmeva nAnAtvam , avasthAtA punareka dehAkhya iti, tadapyayuktam , bhedAbhedavikalpAnupapatteH / yadi zarIrAdavyatiriktA eva tadavasthAH, tarhi tannAnAtvAt zarIranAnAtvaprasaGgaH / ekasmAt zarIrAdapyananyatvAt avasthAnAmapyanyonyaM bhedo na syAt / atha vyatiriktAH zarIrAdavasthAH, tarhi bhedena tadupagraho darzayitavyaH / na cAsAvasti / gotvAdAvanuvRttibuddhirananyathAsiddhA satI jAtitadvatoH bhedamApAdayantI na kenacit pratihanyate / iha punaravasthAturekatvagrAhiNI buddhiH pUrvanItyA pramANabAdhitatvAd bhrAnteti / tasmAccharIrasya bhinnatvAt santAnAntaravat smRtyanusandhAnAdikAryayogo durghaTa iti na tasyechAdikAryAzrayatvam / 47. avasthAmAM judI judI che paraMtu deha nAmane avasthAvAna te eka ja che ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa yogya nathI kAraNa ke deha ane tenI avasthAo vacce bheda ane abhenA banne vikalpa ghaTatA nathI. je zarIranI avasthAo zarIrathI abhinna hoya te avasthAo aneka hoI zarIra aneka banI javAnI Apatti Ave. avasthAo eka zarIrathI abhinna hovAthI avasthAone paraspara bheda paNa nahi bane have je zarIrathI avasthAo bhinna hoya te bhedathI tene upagraha (upakAra) dekhADavA joIe, ane e to zakya nathI. gotva vageremAM anuvRttibuddhine anyathA khulAso thato na hoI te anuvRttibuddhine jAti jAtimatanA bhedanuM ApAdana karatAM koI vAratuM nathI, paraMtu ahIM avasthAnA ( = zarIranA) ekatvane grahaNa karanArI buddhi pahelAM jaNAvyA pramANe pramANathI bAdhita hoI brAnta che. tethI zarIra pote bhinna bhinna hoI, santAnAntaranI jema zarIrane smRti, anusaMdhAna vagere kAryane vega ghaTo muzkela che, eTale te IcchA Adi kAryane Azraya nathI. 48. tathya nA zarIrasya jJAnADhiyo , pariNAmavAta kSIravata; ravAdimttvaat tadvadeva; anekasamUhasvabhAvatvAt, tridaNDAdivat ; sannivezaviziSTatvAcca bAhyabhUtavat / caitanyazUnyaM zarIraM, zarIratvAt , mRtazarIravat / na zarIradharmazcaitanyam ayAvaddvyabhAvitvAt; na kArSyAdibhirvyabhicAraH, tadupajanApAyayornimittAntarajanyatvadarzanAt, iha ca tadabhAvAt / vizeSaguNatve satIti vA vizeSaNopAdAnAnna For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 bhUtacaitanyavAda ane tenuM khaMDana vyabhicAraH, tadvizeSaguNatve hi caitanyasya rUpAdivat tadavasthAnAdavinAzaprasaGgaH / yattu madazaktivadityuktam tatra madazakteI STatvAt abhyupagamaH, na tu jJAnasya tatra darzanam / 48. zarIrane jJAna Adine yoga nathI kAraNa ke (1) kSIranI jema te pariNAma che, (2) kSIranI jema te rUpa Adi guNe dharAve che, (3) tridaMDa vagerenI jema te anekanA samUha rUpa che, (4) bAhya bhUtanI jema te viziSTa sanniveza dharAve che. zarIra caitanyazUnya che, kAraNa ke te zarIra che, mRtazarIranI jema. cautanya zarIrane dharma nathI kAraNa ke jyAM sudhI zarIranuM astitva hoya che tyAM sudhI tenuM astitva hetuM nathI. kArya Adi sAthe Ane vyabhicAra nathI (arthAt zarIrane je dharma hoya te yAvatazarIrabhAvI hoya, kArya zarIrane dharma hovA chatAM lAvazarIrabhAvI nathI eTale ahIM vyabhicAra Ave che ema nahi kahI zakAya) kAraNa ke zarIramAM kAryanI utpatti ane nAzane bIjA nimittathI utpanna thatAM dekhIe chIe, paNa maitanyanI utpatti ane nAzane bIjA nimittathI utpanna thatAM dekhatAM nathI. "[caitanya] zarIrano vizeSaNaguNa hatAM" e jAtanuM vizeSaNa caitanyane ApavAthI vyabhicAra Avate nathI [ema na kahevuM joIe] kAraNa ke zarIrane vizeSaguNa hatAM caitanyanI avasthiti rUpa AdinI jema-arthAta jyAM sudhI zarIra hoya tyAM sudhI-thavAthI zarIra avinAzI (amara-na mare evuM) banI javAnI Apatti Avaze. jema kirva AdimAM madazakti AvirbhAva pAme che tema bhUtomAM (= zarIramAM) jJAna AvirbhAva pAme che ema je kahevAmAM AvyuM tyAM kiva AdimAM madazakti dekhAtI hoI tene ame naiyAyika svIkAra karIe chIe paraMtu bhUtomAM jJAnanuM darzana thatuM nathI [ eTale bhUtemAM jJAnane ame svIkAra karatA nathI.]. 49. nanu jJAnamapi tadanvayavyatirekAnuvidhAyi prAyeNa dRzyate / bhUteSvannapAnAdhupayogapuSTeSu paTvI. cetanA bhavati, tadviparyaye viparyayaH / brAhmIghRtAdhupayogasaMskRte ' ca kumArazarIre paTuprajJatA jAyate / varSAsu ca svedAdinA'natidavIyasaiva kAlena dadhyAdyavayavA eva calantaH pUtanAdikrimirUpA upalabhyante / caitanye ca gurulAghavavyavahAro'pi bhUtAtizayasadasattvakRto bhaviSyatIti bhUtacaitanyapakSa eva yuktiyukto lakSyate / 49. bhUtacaitanyavAdI - jJAna paNa bhUta sAthe anvaya-vyatireka dharAvatuM prAyaH dekhAya che. annapAna AdinA upayogathI puSTa bhUtamAM paTu cetanA dekhAya che ane annapAna AdinAM upaganA abhAvamAM kSINa bhUtomAM maMda cetanA dekhAya che. brAhmI ghI vagerenA upayogathI saMskRta kumArazarIramAM paTu prajJA janme che ane varSAkALamAM bheja vagerene lIdhe thoDA ja vakhatamAM dahIM vagerenA avayave ja cAlatA pUtAnA Adi kRmirUpa dekhAya che. caitanyamAM tIra-maMdane vyavahAra bhUta nA atizayanA hevA na hovAnA AdhAre thaze, eTale bhUtacaitanyapakSa ja yuktiyukta che. For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhUtautanyavAdanuM khaMDana 50. naitaccAru / ceSTendriyArthAzrayaH zarIraM lakSyate / tatra tadanugrahAt indriyAnugrahe sati paTukaraNatvAd viSayagrahaNamapi paTutaramiva bhavati / na hi viSayagrahaNAdanyaccaitanyaM nAma / etena brAhmIghRtopayogo'pi vyAkhyAtaH / vyApakatvAdAtmanaH sarvatra bhAve sati bhogAyatanatvena kadAcit bhUtAvayavAnAM samupAdAnam / ataH zukrazoNitAdivat dadhyavayavAn vikRtaanupaadaasyte| tathA ca svedajAdibhede bahubhedo bhUtasargaH pravartate vicitrakarmaparipAkApekSayeti yatkiJcidetat / tasmAnna sarvathA bhUtAnAM caitanyamiti siddham / 50. naiyAyi:- mA pAta uye mevI nathI. yeSTA, dhandriya ane athanA Azraya zarIra che e zarIranuM lakSaNa che. tyAM zarIranA anugrahathI indriyane anugraha thatAM karaNe 5Tu thavAthI viSayagrahaNa paNa paTutara jANe ke bane che, ane viSayagrahaNathI anya caitanya nathI. AnAthI brAhmI ghIne upayoga paNa samajAvAI gaye. AtmA vyApaka heI tene sarvatra bhAva hatAM koIka vAra bhogAyaranArUpe bhUtAvayavone te grahaNa kare che. tethI zukazANita AdinI jema vikRta dadhyavayavone te grahaNa karazevaLI, sveja Adi bhede bahu bhedavALe bhUtasarga utpanna thAya che - vicitra karmonA paripAkanI apekSAe-A te saheja. tethI caitanya bhUtone dharma sarvathA nathI e siddha thayuM. 51. nApIndriyANi yathoktasya jJAnAde: kAryasyAzrayatAM pratipadyante, 'darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt' [nyAyasUtra 3.1.1] / 'yamarthamahamadrAkSaM cakSuSA tamevaitarhi sparzanena spRzAmi', 'yamasprAkSaM sparzanena tamadhunA cakSuSA pazyAmi' iti kataradindriyamevamanusandadhIta ? na cakSuH, sparzAviSayatvAt / na tvagindriya, rUpAviSayatvAt / tasmAdubhayaviSayagrahaNasamarthaH kazcidanusandhAtA'stIti sa indriyavyatirikto gmyte| amunaiva prasaGgena rUpAdivyatirekiNaH / vaktavyA guNinaH siddhiretabuddhinibandhanA // rUpAdiSu svatantreSu na hyeSa pratyayo bhavet / na rUpamasya viSayo na sparzo na ca tad dvayam / atazca 'na guNavyatirikto guNI, bhedenAgrahaNAAt' ityasiddhaH parokto hetuH, bhedagrahaNasya darzitatvAt / vRttivikalpAdInAM tu pratisamAdhAnaM sAmAnyasamarthanAvasare kathitam , avayavisiddhau vakSyate cetyalamavAntaracintayA / 51. indriya paNa yakta jJAna Adi kAryane Azraya banatI nathI, kAraNa ke cakSurindriya ane sparzendriya baMne vaDe eka arthanuM grahaNa thAya che. je ane cakSuthI For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iyita pakSanikAsa 173 meM dekhe hatA te ja ane sparzanendriyathI pazuM chuM" "jene huM sparzanendriyathI spa hate tene ja atyAre cakSuthI dekhuM chuMema bemAMthI kaI indriya anusaMdhAna kare? cakSa na kare, kAraNa ke sparza cakSune viSaya nathI. tvagiyi na kare, kAraNa ke rUpa vagindriyane viSaya nathI. tethI baneya viSayane grahaNa karavAmAM samartha hoya e koI anusa dhAtA che. eTale indriothI te jude jaNAya che. A ja prasaMgathI rUpa Adi guNothI judA guNInI ( dravyanI) je siddhi kahevI joIe te A anusaMdhAnajJAnanA AdhAre thAya che. 35 Adi guNo pote dravya sAthe samavAyasaMbaMdha na dharAvatA hatA ane pariNAme tadana] svataMtra hota te A anusaMdhAnajJAna na thAta. A jJAnane viSaya na te rUpa che, na te sparza che ke na te te be che, ane tethI guNathI atirikta guNI nathI, kAraNa ke guNathI atirikta guNInuM grahaNa thatu nathI' emAM bIjAoe (bauddhoe ) jaNAvela hatu asiddha che, kAraNa ke guNathI atirikta guNInuM prahaNa ame darzAvyuM che. guNe dravyamAM ekadezathI rahe che ke kRsnAre rahe che evA vikalponuM samAdhAna sAmAnyanA samarthana vakhate ame karyuM che ane avayavIne puravAra karatI vakhate ame pharI karIzuM, eTale avantara vicAraNA ahIM rahevA daIe. 52. itazca nendriyANAM caitanyaM, karaNatvAt , vAsyAdivat / bhautikAni cendriyANi varNayiSyAmaH / tena ya eSa bhUtacaitanyanirAkaraNe nyAyo varNitaH, sa tevRtti yoganAH | zataraMvam "nizAntavikArAta' rilAyasUtra rU.2.2 ] I Ane hiM cakSuSA dRSTe rasaniSyandasundare / rasanasya vikAraH syAnnu dantodakasaMplavaH // bahUnAmindriyANAM ca bhinnAbhiprAyatA bhavet / " tenaikatraiva santAne nAnAcetanatA bhavet / / atitucchazcAyamindriyacaitanyapakSa iti kimatra bahu likhyate / / 52 vaLI, zaitanya indriyane dharma nathI, kAraNa ke I ikaraNa che, vAMsalAnI jema. indriyo bhotika che e ame varNavIzuM. eTale bhUtacetanyanA khaMDanamAM je taka ame rajU karyo te tarka indrimAM paNa yojavo. tethI ja Ama kahyuM che ke I iyata jJAna Adi kAryane Azraya nathI ] kAraNa ke [ eka indriya viSayagrahaNa kare che tyAre ghaNI vAra pUrvAnubhUta viSayanA smaraNane lIdhe] anya indriyamAM vikAra thAya che. ji Indriya jJAnAdi kAryane Azraya hoya to] madhura rasavALI suMdara kerIne cakSuthI dekhatAM rasanAne vikAra-chabhamAM pANI chUTavArUpanna thAya [kAraNa ke ekanA dekhavAthI bIjAne smaraNa thatuM nathI]. vaLI, je Indriya jJAna Adi kAryane Azraya hoya to dhaNI Indrine bhinna bhinna abhiprAya (IcchAo ) thIya, pariNAme eka ja saMtAnamAM aneka cetane thAya IndriyacaitanyapakSa ghaNe tuccha che eTale ahIM bahu zuM lakhIe ? For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 manamaitanyapakSakhaMDana 53. nanu manastarhi icchAderadhiSThAnaM bhaviSyati / taddhi nityamekaM sarvaviSayamabhautikamiti na prAktanadoSaiH spRzyate / ucyate / manaso'pi tadAzrayatvamanupapannam / kutaH ? "jJAtajJanasAdhanopapaH saMjJAme mAtra [vAyasUtra rU. 2. 27] | mano hIcchAdyAzrayatve jJAnAdau kartRtvAt tasyApi bAhyagandhAdiviSayajJAnayogapadyAnupapattestadgrahaNakaraNaghrANAdyadhiSThAnapaTunA kenacidAntarasukhaduHkhAdiviSayagrAhiNA smRtyAdikriyAkAriNA ca karaNena bhavitavyamiti tatrAtmasaMjJA bhavet , Atmani ca kartari manaH. saMgneti | _53. manacaitanyavAdI- te pachI IcchA vagaranuM adhiSThAna mana banaze mana nitya che, eka che, sarva viSayane jANanAra che, abhautika che, eTale pahelA jaNavelA deze tene sparzatA nathI. yAyika - ene uttara ApIe chIe. mana paNa icchA Adine Azraya ghaTatuM nathI. kema ? mana je jJAtA (jJAnane Azraya) heya te te mana jJAnanuM sAdhana ( = karaNa ) ghaTI zake nahi, ane jJAnanuM sAdhana manathI juduM bIja keI nAme svIkAro to nAmabhedamAtra thaze. je mana ichA vagerene Azraya hoya te mane jJAna Adine kartA (jJatA vagere) bane. have mana jJAta hovAthI manane paNa bAhya gaMdha Adi viSayanA jJAnanuM yogapadya ghaTe nahi. tethI bAhya gaMdha AdinA grahaNanA karaNa ghANa Adi sAthe jhaDapathI jeDAtuM, aMtara sukhaduHkha Adi viSayane grahaNa karatuM ane smRti vagere kriyA karanAruM keI karaNa hovuM joIe, te karaNanI "AtmA" saMjJA thaze, kartA ( =jJAtA Ahi) AtmAnI "mana" saMjJA thaze. 54. cAhya vAdyavAraH sinita sAH ziyAH | na ca smRtisukhecchAdau cakSurAdIni sAdhanam / / tenecchAsmRtisukhaduHkhavedanAnAm __ AdhAro na khalu mano na cendriyANi / deho'pi vrajati na tatsamAzrayatvaM tenAnyaM puruSamataH prakalpayAmaH / / 54. bAhya karaNathI badhI kriyAo siddha thatI nathI. ane smRti, sukha, IchA vageremAM cakSu vagere karaNa nathI. tethI IcchA, smRti, sukha, duHkha ane vedanAne AdhAra (ka) na te mana che ke na te Idri che. deha paNa temane Azraya (kta) banatuM nathI. tethI judA puruSanI ame kapanA karIe chIe. For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 AtmAne siddha karanAra bIjA hetuo 55. dikpradarzanamidaM kRtamicchA dveSayatnasukhaduHkhamatInAm / liGgatAkathanamAtmani tatra tvasti hetunivahA bahuranyaH // kata prayojyatA khalu dRSTA dAtrAdikaraNajAtasya / tvakzrotrAdyapi karaNaM tathaiva kA prayujyeta / / hitAhitaprAptivisargayogyA ceSTA na dRSTA niyatA zarIre / taccetanAdhiSThitatAmamuNya gantrIrathAderiva kalpayAmaH // prANAdimArutAnAmantazcalatAM calAcalagatInAm / sahajanijakarmavikRtau kAraNamanumIyate kiJcit / / idaM ca dehAditaratra durlabhaM nirIkSya vRddhikSatabhagnarohaNam / dhruvaM gRhasyeva gatiH prakalpate ___nijAzrayakSemaparAyaNo naraH / / uktaM ca naiva manasA hyanadhiSThitAnAM ... svArthapramAkaraNakauzalamindriyANAm / syAt kazcidiSTaviSayAnuguNaH prayatno yat preritaM samadhitiSThati tAni cetaH / / jJAnaprayatnAdimato'tha kasya dRSTAntatA syAt karaNAdiline / 55. JalSa, prayatna, suma, jAnana sAmAnA MoreIne Ate dishaasUcana mAtra karyuM che. AtmAne puravAra karavA bIjA ghaNuM hetuo che. dAtaraDuM vagere saghaLAM sAdhanone prajanAra kartA dekhAya che. tvapha, zrotra vagere karaNe paNa te ja rIte kartA vaDe prajAya. hitaprApti ane ahita parivArane yogya ceSTA zarIramAM sadA dekhAtI nathI [paraMtu kayAreka kyAreka dekhAya che. ] tethI, jema gADA ane rathanI kadAcikI gatine preraka cetana che tema zarIranI kadAcikI ceSTAne preraka cetana che ema ame vicArIne karyuM che. zarIranI aMdara cAlatA, cala-acala gativALA prANa Adi vAyuonAM pitAnAM sahaja kamanI vikRtimAM kAraNa For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 Atmasiddhi bhUta kaIka kAraNanuM anumAna thAya che. dehathI anyatra durlabha evAM A dehadRddhi, ghAnuM purAvuM, bhAMgelAM hADakAMnuM saMdhAvuM joIne, pitAnA AzrayarUpa gharanI saMbhALa rAkhavAmAM parAyaNa nara gharane jema jirNoddhAra karAve che tema zarIramAM rahenAre zarIranA kSema mATe A badhuM kare che ema barAbara ghaTe che. manathI anadhiSThita (aprerita) indriye pitatAnA viSayanuM pramAjJAna utpanna karavAnuM kauzala dharAvatI nathI ema kahevAmAM AvyuM che. iSTa viSayane anuguNa koI prayatna thAya jenAthI prerAyeluM mana te Indriyone prere che. zaMkAkAra- karaNa Adi liMgamAM jJAnaprayatnavALa keNuM daSTAna bane ? [ 'vAMsalAnI jema' ema je kahevAmAM AvyuM tyAM vAMsalAne ko adhiSThAtA vivakSita che-zarIra ke bIju kaI ? zarIrane adhiSThAtA mAnatAM dRSTAMta sAdhyavikala bane ane bIju ke te haju asiddha che. eTale ame pUchIe chIe ke karaNAdi liMgamAM jJAnaprayatnavALo koNa daSTAna bane ] 56. kAryo na naH paryanuyoga eSa sAmAnyamAtrasya tavApi siddheH // . pratyakSAdipramANairyo vyavahAraH sa cAtmanA / binA nityena netyevaM tatastasya prakalpanam / / yat pratyakSa pratyabhijJAsvabhAva jJAtranyatve tasya na hyAtmalAbhaH / grAhyasyaikyaM yadvadarthasya tasmAt siddhayatyevaM grAha kasyApi puMsaH / / avinAbhAvagrahaNaM liGgajJAnaM tadanvayasmaraNam / liGgipramitiritIdaM na boddhRbhede'numAnaM syAt / / jJAte vanecaramukhAdatidezavAkye dRSTe mRge vipinavartini gosadRkSe / tatsaMjJitAmitiphalaM labhate pramAtR bhede na cedamupamAnamiti pratiSTham / / varNAnAM zravaNaM krameNa samayasmRtyA padArthagraha statsaMskArajamantyavarNakalanAkAle tadAlocanam / AkAMkSAdinibandhanAnvayakRtaM vAkyArthasaMpiNDanaM jJAtraikena vinA'tidurghaTamato nityAtmasiddhirbuvA / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya AtmAnI AvazyaktA mayedaM pUrveyurvihitamidamanyedhuraparaM vidhAtavyaM ceti zrutikRSivaNijyAdiSu janAH / yadevaM ceSTante nipuNamanusandhAya tadamI dhruvaM sarvAvasthAnugatamavagacchanti puruSam // ityAtmalakSaNamavAdi yadetadicchA dveSaprayatnasukhaduHkhasamAzrayatvam / tatsaGginaM tadiha heyatayA vyavasyet tadviprayuktamadhigamyatayA mumukSuH / / 56. RyAyika - A prazna tamAre amane kara joIe nahi kAraNa ke kevaLa sAmAnyarUpe prayatnAdimatamAtra te tamAre tyAM paNa siddha che. pratyakSa Adi pramANe vaDe je vyavahAra thAya che te nitya AtmA vinA ghaTatA nathI, eTale te uparathI enI kalpanA karavAmAM Ave che. je jJAtA kSaNe kSaNe jude hoya te je pratyakSa pratyabhijJAsvabhAva che te saMbhave ja nahi. tethI jema jha hya vastunI ekatA pratyabhijJAthI puravAra thAya che tema grAhaka puruSanI ektA paNa pratyabhijJAthI puravAra thAya che. pahelA vyAptinuM grahaNa thAya che, pachI liMga darzana thAya che, te pachI vyAptinuM smaraNa thAya che, pachI sAdhyanI anumiti thAya che,' eTale jJAtAne kSaNe kSaNe jude mAnatAM anumAna pramANa nahi saMbhave. "gAya jevA prANIne gAya" nAma apAya che evuM atidezavAkya vanecara pAsethI sAMbhaLIne pachI jaMgalamAM gAya jevuM pazu te dekhe che, pachI te pazunI saMjJAnA jJAnarUpa phaLane te pAme che. je pramAtA pratikSaNa jude ja hoya to A upamAna pramANe pratiSThita thaze nahi. varNonuM kamathI zravaNu, saMketasamayanA smaraNathI padArthanuM grahaNa, viSNunA saMskArothI janmatuM atyavarNakalanAkAle padArthanuM Alecana, AkAMkSA vagerene AdhAre padArthAnvayakRta vAkyarthanuM saMpiMDana -A badhuM eka jJAtA vinA atyaMta durghaTa che, tethI nitya AtmAnI siddhi avazya thAya che. "meM gaI kAle A karyuM hatuM ane bIjA divase mAre A karavAnuM che' ema zruti, kRSi, vANijya Adine anulakSI loko kahe che. Ama nipuNa rIte anusaMdhAna karIne jeo varte che te A leka ekasapaNe badhI avasthAomAM anugata evA puruSane jANe che -svIkAre che. icchA, Sa, prayatna, sukha, duHkhanuM samAzrayava e AtmAnuM lakSaNa che ema ame kahyuM che mumukSu temanAthI (=IcchA, Sa, AdithI) yuktane ahIM heya tarIke nakakI jANe ane temanAthI muktane adhigamya (upAdeya) tarIke nakkI jANe. 57. batho tathA tA: prAdu: viM pusA vArpitena : | . jJAnamAtroNa pUrvokto vyavahAro'vakalpate // jJAnaM kimAtmavannityaM saugatairupagamyate / prAradarzitAnusandhAnasmaraNAdikriyAkSamam / / jJAnaM baudragRhe tAvat kuto nityaM bhaviSyati / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nitya AtmA nathI, kevaLa kSaNika vijJAna ja che e bauddha mata anye'pi sarve saMskArA akSaNikA iti gRhyatAm // kSaNikaM ceSyate kArya na kvacit kiJcidAzritam / svatantra jJAnamevAto nAnyastenA'numIyate // jJAnasyaiva prabhedo'yamicchAdveSasukhAdikaH / na vastvantaramityevaM na tato'pyanyakapanam / / guNatvamapi nAstyasya yato'dhiSThAnakalpanA / na guNavyatiriktazca guNI nAmAsti kazcana / nirAzag vijJAna ghaNu sAmagi | kathaM smRtyAdikArya vA paraloko'pi vA katham / / satyapi vA paraloke kathamakRtAbhyAgamakRtavipraNAzau parAkriyete ? yena hi jJAnena caityavandanAdi karma kRtaM, tasya vinAzAnna tatphalopabhogaH yasya ca phalopabhogaH tena na tatkarma kRtamiti / 57. have badrio kahe che-- amAre AtmAnI kalpanA karavAthI zuM ? kevaLa jJAnanA AdhAre pUrvokata vyavahAra siddha thAya che. RyAyika- zuM bauddho jJAnane AtmAnI jema nitya svIkAre che ke je pahelAM darzAvela anusaMdhAna, smaraNa Adi kriyA karavA sAthuM heya ? bauddhagRhe jJAna nitya kyAMthI haze ? [je tame bauddho jJAnane nitya svIkAro te ] bIjA badhA saMskAro paNa nitya che ema tame svIkAre. [ paraMtu tame te badhA saMskArone (kAryone) kSaNika gaNe che.] pratyeka kAryone tame kSaNika IrachA che, pariNAme te kyAMya Azrita nathI. tethI jJAna svataMtra ja che arthAta kyAMya Azrita nathI. eTale tenA vaDe anyanuM (arthAta tenA Azraya AtmAnuM ) anumAna thatuM nathI. vaLI bauddhamate A IchA, dveSa, sukha, vagere jJAnanA ja bhede che, jJAnathI judI vastu nathI, eTale Ama IcchAdi vaDe anyanI (= AtmAnI) kalpanA karavAmAM AvI nathI. [Azrayarahita guNa ho asaMbhava che, eTale] jJAnamAM guNapaNuM paNa nakkI jethI tenA AzrayanI kalpanA karavI paDe. guNathI atirikta guNI nAmane koI che nahi. [AnI sAme ame yAyike boddhone pUchIe chIe ke] kSaNika, nirAzraya vijJAna ya to smRti vagere kArya ke paraleka paNa kevI rIte ghaTe che ane paraleka heya te paNa akRtAbhyAma ane kRtaprabhuza e be denuM nirAkaraNa kevI rIte thAya che je jJAne caityavaMdana Adi karma karyuM te jJAnane nAza thaI javAthI te jJAna te karmanA phaLano upabhoga karI zakaze nahi. ane je jJAna te karmanA phaLane upabhoga kare che te jJAne te karma karyuM nathI. 58. naiSa doSaH, kAryakAraNabhAvasya niyAmakatvAt / amAdiprabandhapravRtto hi jJAnAnAM hetuphalabhAvapravAhaH / eSa eva ca santAna ityucyate / tatkRtazcAyamanusandhAnAdikAryaniyamaH / santAnAnAditvAdavicchedAca paraloko'pi na kliSTakalpanaH / For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratItyasamupanna kSaNika vijJAnanI santatithI bauddho aneka doSo dUra kare che yadyapi ca santatyantarapatitajJAnajanyamapi santatyantare jJAnaM dRzyate, tathA'pi na tAdRzakAryakAraNabhAvena santAnavyavahAraH pratisandhAnAdikAryanirvAho vA, kintUpAdAnarUpatadvizeSanibandhana evaiSa nirvahati niyamaH / tasminneva sati svarUpasantAnavibhAgo'vakalpate / smRtivat parihartavyau kRtanAzAkRtAgamau / tatsantAnopasaMkrAntyA kusume vIjarAgavat / Aha gha yasminneva tu santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva badhnAti kArpAse raktatA yathA // yathA yasminneva hi karpAsabIje varNaH raktatAkhyaH kRtaH, tasyaiva kusumamapi raktam, nAnyasya, tathA yasminnetra jJAnasantAne yAdRzI karmavAsanA, tAdRzaM phalaM tasminneva santAne bhavati nAnyasmin jJAnasantAne ityarthaH / tathA ca kRtahAnAkRtAbhyAgamadoSanirAsaH / 109 nityastvAtmA'bhyupagamyamAno yadi sukhAdijanmanA vikRtimanubhavati tadayamanitya evaM carmAdivaduktaH syAt / nirvikAratve tu satA'satA vA sukhaduHkhAdinA karmaphalena kastasya vizeSa iti karmavaiphalyameva / taduktam varSAtapAbhyAM kiM vyomnaH carmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khatulyazcedasatphalaH // iti tasmAdutsRjyatAmeSaM mUrdhAbhiSikto prathamo moha : Atmagraho nAma / tannivRttyA cAtmIyagraho'pi viraMsyati, 'ahameva na, kiM mama' iti / tadidamahaM kAramamakAragranthiprahANena nairAtmyadarzanamava nirvANadvAramavalambyatAm / tasya ca mArgaH kSaNika padArthanizcayaH / kSaNikeSu hi sarvabhAveSu nirAzrayeSu jJAnasyApyAzrayavirahAt kutastyamAtmakalpanamiti / 58. jo Ahota yAvato nathI, aravya tena niyAmaka artha abhAva che. anAdi pravAhagata jJAnAmAM hetulabhAvane pravAha che. ane A ja saMtAna che ema kahevAya che. anusadhAna Adi kAryane A niyama sa Mta!nakRta che. saMtAna anAdi hAI tema ja teneA viccheda na hoI paraloka paNa liSTa kalpanA nathI. je ke eka saMtAnamAM rahelA jJAnathI khIjA saMtAnamAM jJa!na utpanna thatuM dekhAya che (jemake gurusa Mtatigata jJAnathI ziSyasa Mtatigata jJAna utpanna thAya che) tema chatAM tevA kArya kAraNabhAvane AdhAre saMtAnavyavahAra thatA nathI ke pratisaMdhAna Adi kAryane nirvAha paNa thatA nathI, paraMtu upAdAnarUpa tenA (=kAya kAraNu For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pratItyasamutpanna kaNika vijJAnenI sattatithI bauddho aneka deze. dUra kare che bhAvanA) vizeSane AdhAre ja A niyamane nirvAha thAya che. te hetAM ja svarUpasantAnane vibhAga ghaTe che. smRti ghaTaze nahi e dezane jema parihAra karyo tema kRtanAza ane akRtAgama e be dene paNa parihAra karavo joIe. kRtanAza ane akRtAgama doSa nahi Ave kAraNa ke bIjane lAla raMga jema kusumamAM eka saMtAnamAM saMkrAti dvArA Ave che tema eka ja saMtAnamAM kamane phaLabhoLa saMkrAti dvArA saMbhave che. ane kahyuM paNa che ke je saMtAnamAM karmavAsanA pADavAmAM AvI hoya te ja saMtAnamAM phaLa baMdhAya che, jemake kapAsamAM raktatA. jema je kapAsanA bIjamAM raktatA nAmane raMga karavAmAM AvyuM hoya tenA ja kUlamAM paNa lAla raMga Ave che, bIjAnA phUlamAM nahi, tevI ja rIte je jJAnasaMtAnamAM evI kamavAsanA paDe che, tevuM phaLa te ja jJAnasaMtAnamAM thAya che, anya jJAnasaMtAnamAM thatuM nathI. ane e rIte kRtatAna ane akRtAbhyAgama doSone nirAsa thAya che. tame taiyAvike e svIkArele AtmA je janmathI sukha Adi vikRti anubhavatA hoya te te cama Adi jema anitya ja kahevA gaNAya. paraMtu je nirvikAra hoya te sata ke asata sukha-duHkha Adi karmaphaLa dvArA tenuM zuM vizeSa thAya (zuM phera paDe ?) [ kaMI nahi,] eTale kama vaiphalya ja AvI paDe. tethI kahyuM che ke varasAda ane taDakAthI AkAzane zuM phaLa thAya che -zuM asara thAya che? [kaMI ja nahi, ] cAmaDAne ja temanAthI phaLa thAya che- asara thAya che. je AtmA carma je hoya te te anitya che ane je AkAza je hoya te tene phaLa hoya ja nahi, tethI Atmapraha nAmane mUrdhAbhiSikta A prathama moha tyajI de. te AtmagrahanI nivRtti thatAM AtmIyagraha paNa aTakI jaze - "huM ja nathI, te mAruM zuM hoya ?" ema. tethI, ahaMkAra-mamakAranI A graMthine nAza thavAthI nirvANanuM je kAra che te naoNrAmyadarzananuM avalaMbana lenarAye pahoMcavAne mAga padArtho kSaNika che e nizcaya che. badhI ja vastuo kSaNika ane nirAzraya hatAM jJAna paNa Azrayarahita hovAthI AtmAnI kalpanA karavAnuM kyAMthI bane ? 59. kathaM punareSaH sakalapramANAtItaH kSaNikapadArthavAdaH zakyate zAkyairabhyupagantum ? na khalu kSaNabhaGgitve bhAvAnAmakSajA matiH / pramANaM kSaNikAkArakalpanotpattyasambhavAt // athavApyavinAbhUtahetujJAnAnupapastitaH / na bhUmiranumAnasya vikalpaniyatasthiteH / smaraNapratyabhijJAne pratyuta sthairyasAdhake / evaM ca vacanAmAtramAzunAzitvadezanA / / 59. RyAyika - A kSaNika padArthavAda sakalapramANAtIta hovAthI bauddho kevI rIte svIkArI zake? vastuonI kSaNiktAne pratyakSapramANa grahaNa karatuM nathI kAraNa ke vastunI kSaNiktAne vikalpa utpanna thavo saMbhava nathI. [ bauddhamate nirvikalpa pratyakSa ja pramANa For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSANiktA puravAra karavuM anumAna 181 che, savikalpaka pratyakSa pramANa nathI. paraMtu badhAM nirvikalpaka pratyakSa pramANa nathI, je nivikalpa pratyakSa savikalpaka pratyakSane utpanna kare te ja pramANa che. je vastumAM kSaNiktA heya te tene nirvikalpa pratyakSa grahaNa kare ane te nivikalpaka pratyakSa kSaNikatAnuM savikalpaka pratyakSa utpanna kare ja. paraMtu "A ghaTa che' "A rakta che' Adi vikalpa upanna thAya che paraMtu "A kSaNika che' evo vikalpa utpana thatuM nathI. Ano artha e ke nivikalpa pratyakSa kSaNiktAne grahaNa karatuM nathI, kSaNikatA nivikalpa pratyakSane viSaya nathI. ] athavA avinAbhUta hetunuM jJAna ghaTatuM na hovAthI, avinAbhAvAtmaka (= vyApti35) vikalpamAM jenI sthiti che tevA anumAna vaDe grahIta thavAne yogya kSaNikatA nathI. vaLI, smaraNa ane pratyabhijJA te aiyaMsAdhaka che. Ama kSahi katAno upadeza kevaLa vaMcanA che. 60. ucyate / pratyakSagamyaM kSaNikatvaM bhavati na bhavatItyeSa kariSyate vicAraH / anumAnaM tu saMpratyevamabhidhIyate-sattvAt kSaNikAH padArthA iti / sasvaM tAvadarthakriyAkAritvamucyate / yathoktam _ 'arthakriyAsamartha yat tadeva paramArthasat' iti [pramANavArtika] // satpratyayagamyatve hi sattve kezoNDUkAderapi sattvaprasaGgaH / sattAsambandhitve tu sattve sAmAnyAdInAM tadasambandhAdasattvaM syAt / arthakriyAsAmarthya sattvAnuvartI ca laukiko vyavahAraH / satyapi putro tatkAryAdarzanAt 'aputrA vayam' iti vyapadizanti autika putrApadminA tAryavAhi sati 'saputrA vaya" rUti 2 gavate | tasmAdarthakriyAkAritvameva sattvam / 60. bauddha-- Ane uttara ame ApIe chIe. kSaNikatA pratyakSane viSaya bane che ke nahi ene vicAra pachI karIzuM. paraMtu atyAre te kSaNiktAne puravAra karatuM anumAna ame jaNAvIe chIe--padArtho kSaNika che kAraNa ke teo astitva dharAve che, astitvane athakriyAkAritva kahevAmAM Ave che. jemake [ pramANuvArtika 1.32. mAM ] kahevAmAM - AvyuM che je arthakriyA karavA samartha che te ja paramArtha sat che'. che' evA jJAnane je viSaya te sata ema je hoya te kezeDUka Adi paNa sata banI javAne prasaMga Ave. sattA sAthe samavayasaMbaMdha jene have te sata ema ja hoya to sAmAnya vagerene sattA sAthe samavAyasaMbaMdha na hovAthI sAmAnya vagere asata banI jAya. vaLI, 'jenAmAM athakriyA karavAnuM sAmarthya heya te sata' e vyAkhyAne anusarIne laukika vyavahAra thAya che. putra hovA chatAM putranuM kArya na dekhAvAthI ane aputra chIe' ema leke kahe che. putrathI anya bIju koI putra kArya karanAruM hoya te "ame saputra chIe' ema kahe che tethI artha kriyAkAritA ja sattva che. 61. mavavuM, tasya tu putra sAthe vA kSaLikanvena vyAkSiprAn ? kuThoti yat pRcchasi, yatra rocate mahAbhAgAya ghaTe paTe vA gRhyatAM vyAptiH / kiM sAdhyadharmiNyeva vyAptigrahaNamupapadyate ? For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zANikatA sAthe sattvanI vyAptinuM grahaNa karyAM ane kevI rIte thAya che ? dhIman ! ko'tra pramAdaH ? na hi daivanirmitaH kazcit sAdhyadharmI nAma / grahItu zakyate cet vyAptiH yatra tatra sA gRhyatAmiti / yat tu kathamasyA grahaNamiti taducyate-bhAvAnAM hi sattvaM kramayogapadyAbhyAM vyAptam / nityeSu ca padArtheSu vyApakAnupalambhanAt / tad vyAptamapi sattvaM hi balAt tebhyo nivartate // na ca rAzistRtIyo'sti tena gatyantarakSayAt / kSaNikAneva tAn bhAvAn sattvaM samavalambate / tacca svagrAhakAd bodhAdasandigdhaM pratIyate / jJAnotpattyaiva tadvetorasAmarthya parAkRte / . . asamarthAt samutpAdo dRzyate na hi kasyacit zaktAzaktaprasUtatve na tadbodho'sti saMzayaH // ata eva ca tajjJAnaM pramANa jagaduH svataH / svarUpe zaktijatve tu saMzayAderasabhavAt / kimidaM rajatamuta zuktiketi vizeSAMze saMzeratAM nAma pramAtAraH, na tu sAmarthya prati dolA kAcita saMbhavati 'kimidaM jJAnaM samarthe na janitamuta taditareNa ?' iti, asamarthasya janakatvAnupapattaH / vyApakAnupalambhasyApi vyAptigrAhiNaH svata eva prAmANyam , saMzayaviparyayayostatrApyabhAvAt / 61. yAyi:- sase, tema . 52 tu kSaziva sAye satpanI vyAptinu 65 kyAM ane kevI rIte thAya che ? bauddha- "kyAM ?' ema tame je pUche che, tene uttara e che ke Apa mahAbhAgane jyAM ruce tyAM- ghaTamAM ke paTamAM - vyAptinuM grahaNa kare. naiyAyika-zuM vyAptinuM grahaNa sAdhya dhamAM ghaTe che ? bauddha- e buddhimAna ! ahIM A bhUla kevI ? deve nimela koI sAmya dhamAM che ja nahi. je vyApti prahaNa karavI zakya hoya te game tyAM tene grahaNa kare. vyAptinuM grahaNa kevI rIte thAya che ema je tame pUchyuM tenI bAbatamAM ame jaNAvIe chIye - 12tumAnu satva (=astitva) ( ayAnA) ma ane yoga5 yA vyasta che. vyApaka A kramayogapa bannenI upalabdhi nitya padArthomAM na hovAthI temanAthI vyApta evuM sattva na chUTake nitya padArthomAMthI nivRtta thAya che. nitya ane zANikathI atirikata e For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikatA sAthe sattvanI vyAptinuM grahaNa karyAM ane kevI rIte thAya che! 183 trIjo rAzi ( vi5) che nahi, eTale bIjI koI gati na hovAthI te sarva kSaNika vastuone ja avalaMbe che. ane te sarve kSaNika padArthonA pitAnA grAhaka jJAna vaDe ja asaMdigdhapaNe pratIta thAya che. sarvane jJAnanI utpatti vaDe ja te jJAnatpattinA utpAdaka kAraNanuM (=kSaNika padArthanuM) asAmI 1ra thai jAya che. asamarthamAMthI utpatti thatI keIe dekhI nathI. je pitAnA sattvanuM jJAna janmAvavAmAM samartha ke asamartha kSaNika padArthomAMthI sarvanuM jJAna utpana thatuM hoya to satvanuM asaMdigdha jJAna thAya nahi, saMya thAya. tethI ja sattvanuM jJAna svataH pramANu che ema kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke tenA zaktijavarUpa svarUpamAM saMzaya vagere saMbhavatA nathI. "zuM A rajata che ke chIpa che ema vizeSAMzamAM pramAtAo bhale zaMkA kare, paraMtu jJAna utpanna karavAnA tenA (= kSaNi padArthanA) sAmarthyanI bAbatamAM "zuM A jJAna samarthathI utpanna thAya che ke amamarthathI ? evA koI zaMkA saMbhavatI nathI, kAraNa ke asamarSanuM janakapaNuM ghaTatuM nathI. vyAptibAhI vyApakAnu pataMbhanuM svatA ja prAmAya che, kAraNa ke saMzaya ane viparyayane tyAM paNa samAna che. __62. kathaM punarnityeSu padArtheSu sattvavyApakayoH kramayogapadyayoranupalambhaH ? ucyate / nityo hi bhAvaH krameNa vA kArya kuryAta yogapadhena vA, parasparaparihArasthitAtmanAM tRtIyaprakArAnupatteH / na tAvat krameNa / sa hi samartho vA syAt asamarthoM vA / samarthazveta kiM krameNa, samarthasya kAlakSepAyogAt / asamarthastvasamarthatvAdeva na karoti kiJciditi tasyApi kiM krameNa ? sahakAryapekSayA karotIti cet , na, asamarthasya sahakAriNA'pi sAmarthyAdhAnAnupapatteH / samarthasya svata eva sAmarthya sati sahakAriyarthyAt / sahakArisannidhAne'piM cAsya svarUpeNa vA kartRtvaM syAt pararUpeNa vA ? svarUpasya ca prAgapi bhAvAt , tasya ca kArakatvAt, kiM sahakAriNA ? pararUpeNa kartRtve pUrvarUpaparityAgAt tadrUpAntarApattezca kSaNikatvamApadyate / evaM sahakAryapi samarthAsamarthatayA vikalpanIyaH / svato'sya sAmarthya kiM paropakaraNadainyena, asamarthastu sacivaH kimAgatyApi tapasvI kariSyati ? kiJca, kiJcitkaro vA sahakArI syAt, akiJcitkaro vA ? akiJcitkarapakSe sarvaH sarvasya sarvatra kArye sAcivyamupagacchet / kiJcitkarazveta , vaktavyaM kiM karotIti / upakAramiti cet , sa upakriyamANAt bhinno'bhinno vA ? abhinnazcet , sa eva kRtaH syAt / bhede tasya kimAyAtaM yadasau nu pUrvavadAste / kAryadapi bhedAbhedAbhyAM cintya upakAraH / na kAryAd bhinno'nupalambhAd dvayakaraNAbhAvAcca / kAryAdavyatirikta tUpakAre sahakAriNA kriyamANe kAryameva tena kRtaM syAditi mUlakAraNAnarthakyam / 62. yAyika - vaLI, sattanA vyApaka krama yaugadya bene anupalaMbha nitya padArthomAM kevI rIte che? For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nitya padArtha kramathI artha kriyAkArI nathI bauddha-ame uttara ApIe chIe. nitya vastu kAM to kramathI kArya kare kAM te yagapa6 kArya kare, kAraNa ke krama ane yaugapadya e be ekabIjAne parihAra karIne ja rahetA hoI trIjo koI vikalpa ghaTatA nathI. nitya vastu kamathI kArya na kare. nitya vastu [potAnAM kAryo karavA ] kAM te samartha hoya kAM to asamartha. je samartha hoya te kamathI kArya zA mATe kare ? kAraNa ke samartha kAlakSepa kare ja nahi. je asamartha hoya te asamartha hovAthI te koI paNa kArya na kare, eTale asamarthane paNa kramanuM kaMI prayajana nathI. sahakArInI apekSAne lIdhe te kramathI kArya kare che ema jo tame kahetA he te te barAbara nathI kAraNa ke je asamartha che tenAmAM sahakArI paNa sAmarthyanuM AdhAna kare e ghaTatuM nathI. ane samarthamAM vataH ja sAmarthya hoya che eTale sahakArI vyartha che. sahakArInuM sannidhAna he ya tyAre paNa tenuM (=nitya padArthanuM) katRtva svarUpathI che ke pararUpathI ? svarUpa to pahelethI hevAthI ane svarUpa ja kArakapaNuM hovAthI sahakArInuM zuM prayojana ? pararUpathI koMva hoya te pUrva rUpane parityAga ane bIjA rUpane svIkAra AvI paDavAthI kSaNikatva AvI paDe che. A ja rIte sahakArInI bAbatamAM paNa samartha-asamarthanA be vikalpa UThAvavA joIe. je pite ja samartha heya te bIjAne sahAya karavAnuM dainya te zA mATe dAkhave ? jo te asamartha hoya to AvIne paNa te bicAro zuM karavAne ? vaLI sahakArI kiMcikara che ke akiMcikara ? akiMcitkarapakSamAM badhAnAM badhAM kAryamAM badhe sahakArIpaNuM te prApta kare. je te kicikara hoya to tamAre jarNavavuM joIe ke te zuM kare che? jo tame kahe ke upakAra kare che, to ame pUchIe chIe ke te upakAra, upakAra pAmatI pelI nitya vastuthI bhinna che ke abhinna ? je abhinna hoya te sahakArIe evI nitya vastune ja karI kahevAya. je bhinna hoya te tethI zuM lAbha? kAraNa ke te nitya vastu to pahelAnA jevI ja rahe che. vaLI upakAra kAryathI bhinna che ke abhinna e paNa cittavavuM joIe. te kAryathI bhinna nathI, kAraNa ke kAyathI bhinna upakAra upalabdha thatuM nathI ane vaLI benI utpattine abhAva che. kAryathI abhinna evA upakArane sahakArI karatA hoya to sahakArIe ja te kArya karyuM, gaNAya, eTale mULa kAraNa (= pelI nitya vastu) nirarthaka banI jAya. 63. nanu caika eva bhAvaH kArakaH, sa eva hi samarthaH, taditarapadArthasannidhAnaM tu svahetuvazAdupanatamiti nopAlambhamarhati / naitadyuktam , ekasya kadAcidapi kArakatvAnupalabdhestatsAmarthyasya duradhigamatvAt / / evaM hyasau samartha ucyate, yadyekaH kadAcit kAryamutpAdayan dRzyeta, na tu vismRtyApi dRzyate / 63. yAyika-- eka ja bhAva (bhAvarUpa nitya varatu ) kAraka (=kAraNuM) che, kAraNa ke te ja samartha che. tenAthI Itara padArthonuM (= sahakArIonuM ) sannidhAna to te itara pathenA pitApitAnA kAraNane laIne thayeluM hoya che, eTale te itara padArthonuM sannidhAna upAlaMbhane pAtra nathI. For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya padArtha kramathI artha kriyAkArI nathI 185 bauddha- A barAbara nathI, kAraNa ke kadI paNa ekanuM kArakapaNuM dekhyuM na hoI tenA sAmarthanuM jJAna thavuM muzkela che. je ekane kadI kArya utpanna karatuM dekhIe te e samartha kahevAya, paraMtu ekane kArya karatuM kaI bhUlathI paNa dekhatuM nathI. 64. ratha kAyAyaM svamAvo heramAno te, sAra tuM meveti | tadapyayuktam , kAryasvabhAvaparAdhInatvena kAraNasya sAmarthya virahapraGgAt / evaM hyasau samarthaH kathyeta yadi kAryasvabhAvamanAdRtya svatantra eka eva prasahya kArya janayet / na caivaM dRzyata iti yatkiJcidetat / 64. nAyika-e te kAryane e svabhAva che ke te ekathI utpanna thatuM nathI bAkI kAraNa to ekaluM ja tene upanna karavA samartha che. bauddha - te barAbara nathI, kAraNa ke je kAraNa pote kAryanA svabhAvane parAdhIna hoya te te kAraNe sAmagdharahita hovAnI Apatti Ave. je kAryanA svabhAvane anAdara karIne svataMtrapaNe eka kAraNa ja balAtkAre kAyane utpanna kare te ja ene samartha kahevAya, ane AvuM dekhAtuM nathI, eTale tamArI vAta tuccha che. ____65. atha samarthameva kAraNam / tasya tvayaM svabhAvo yat sahasaiva kArya na karoti, katipayakSaNavyavadhAne tu kArya karotIti / yadyevaM na kadAcit kAryotpAdaH syAt / kAryotpAdasamaye'pi katipayakSaNavyavahitakAryajananasvabhAvAnapAyAt, punaH katipayakSaNAvekSaNaM syAt / teSvapi katipayeSa kSaNeSvatikrAnteSa sa evAsya svabhAvastadavastha iti punarapyevaM bhavediti kadA nAma kArya janayet ? tadevamAdidoSopahatatvAt na krameNa bhAvAnAmarthakriyAsAmarthyam / 65.' taiyAyika kAraNa samartha ja che. paraMtu tene e svabhAva che ke te sahasA kAryane utpanna karatuM nathI paNa keTalIka kSaNanA vyavadhAna pachI kAryane utpanna kare che. - bauddha - je avuM hoya to kAryanI utpatti kadI na thAya. kAryanI utpattinA samaye paNa keTalIka kSaNone vyavadhAna pachI kAyane utpanna karavAne kAraNe svabhAva cAlyo gayo na heI pharI te keTalIka kSaNenI rAha joze. te keTalIka kSaNe cAlI naya tyAre paNa tene te ja svabhAva tevo ne te ja rahe che, eTale pharI paNa ema ja thAya, pariNAme te kAryane utpanna kyAre kare ? tethI, Ama A ane bIjA dezothI haNAyela hovAne kAraNe bhAva ( nitya vastuo) kamathI athakiyA kare che e paNa TakatuM nathI. 66. nApi yugapat , loke tathA vyavahArAdarzanAt / yugapatkRtakAryasyApi sthirasya punarakaraNe hetvabhAvaH / punazca kurvannapi bhAvaH kArya na tadeva kuryAt , kRtasya karaNAyogAt / kAryAntarakaraNe tu sa evAyaM punaH kramapakSa Apatediti evaM kramayogapadye nityebhyaH padArthebhyaH nivartete / te ca nivartamAne sattvasya vyApake iti satvaM tebhya AdAyaiva nivartate / tebhyaH pracyutaM sattvaM gatyantaravirahAt kSaNikeSveva For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nitya padArtha yugapata paNa akriyA karI nathI nivizate / ato yadyapi kAryahetau dhUmAgnyoriva svabhAvahetAvapi vA kacid vRkSatvaziMzapAtvayoriva pUrvamiha sAdhyasAdhanadharmayohaNaM dharmyantare na vRttaM tathA'pi sAdhyadharmiNyeva vyAptigrahaNamupapatsyate, vipakSavyAvRtteH suparinizcitatvAt / yaiva ca vipakSAd vyAvRttiH sa eva cAsya hetoH svasAdhyenAnvayaH / na hyevaM saMbhavati nityebhyazca vyAvRttaM sattvaM kSaNikeSu ca na niSThamiti, tRtIyarAzyabhAvAt , nirAzrayatvAnupapattezca / tadevaM kacid dharmiNi vyAptI gRhItAyAM yadi sa eva kadAcit paraM prati dRSTAntIkriyate tadaivaM nAma bhavatu, ko doSa iti / 66. nitya padArtho yugapata paNa akriyA karatA nathI, kAraNa ke lokamAM tevo vyavahAra dekha te nathI. yugamata kArya karanAra nitya kAraNane punaH kArya na karavAmAM koI paNa hetune abhAva che. vaLI, te nitya kAraNa pharIthI kArya kare che te ja =pahelAM karelA ) kAryane utpanna na kare, kAraNa ke je kAryane utpana karyuM hoya tene ja pharI utpanna karavAnuM ghaTatuM nathI. je te nitya kAraNa bIjA kAryane kare te pele kramapakSa ja AvIne paDe. Ama krama ane yoga padya bane nitya padArthomAMthI nivRtta thAya che te nivRtta thatAM te sarvanA vyApaka hovAthI nitya padArthomAMthI sarva paNa nivRtta thAya che. nitya padArthomAMthI yuta thayeluM satta, bIjI koI gati na hovAthI, kSaNika padArthomAM ja rahe che. tethI, jo ke kArya hetunI bAbatamAM jema dhUma ane agni ane svabhAvahetunI bAbatamAM jema vRkSa ane zizapAtva e sAthe-sAdhana dharmonuM grahaNa dharmetaramAM pahelAM thayuM hoya che tema ahI sAdhyama ane sAdhanadharmanuM grahaNa dharmAMtaramAM pahelAM thayuM hotuM nathI tema chatAM sAdhyarUpa dhamamAM ja vyAptinuM grahaNa ghaTaze kAraNa ke vipakSamAMthI sAdhanadharmanI vyAvRtti barAbara nizcita che. vipakSamAMthI sadhanadharmanI vyAvRtti paNa te ja che ane e sAdhanadharmane pitAnA sAdhana sAthe anvaye paNa te ja che, kAraNake evuM saMbhavatuM nathI ke sarva nitya padArthomAMthI vyAvRtta hoya ane chatAM te sarva kSaNika padArthomAM rahetuM na hoya. kAraNa ke nitya ane kSaNika e bethI jude trIjo varga saMbhava nathI; eTale have je nitya padArthomAMthI nivRtta thayeluM sattva kSaNika padArthomAM na rahe to tenA nirAzrayapaNunI Apatti Ave. Ama, kayAreka sAdhyamamAM vyAti gRhIta thaI hoya tyAre je tene (te dharmane ja) bIjAne anulakSI daSTAna banAvavAmAM Ave to bhale ema hA, emAM zuM deva che ? 67. nanu vyApakAnupalabdhiranumAnam / anumAnena cAnumAnasya vyAptigrahaNe'navasthA / nAnavasthA, tAvatyeva paryavasAnAt / na hi vyApakAnupalabdheranumAnAntarAt vyAptinizcayaH, kintu pratyakSavikalpAdeva / tadanayA rItyA vyAtinizcayAt siddhametat yat sat tat kSaNikamiti / 67. RyAyika - vyApakAnupAdhi e anumAna che. anumAna dvArA anumAnanI vyAptinuM grahaNa mAnatAM anavasthA thAya. For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNiktAnI sattva sAthenI vyAptinuM anya rIte grahaNa 187 bI - nA, anavarathA thatI nathI kAraNa ke teTalAmAM ja paryavasAna che. [teTalAmAM ja paryavasAna che ] kAraNake bIjA anumAnathI vyApakAnupalabdhinI vyAptine nizcaya thatuM nathI, paraMtu savikalpaka pratyakSathI ja tene niveya thAya che. tethI A rIte vyAptiniracayathI A siddha thAya che ke je ta che te kSaNika che. _68. anye tu rItyantareNa vyAptinizcayamAcakSate / viruddhayorekaparicchede'nyataranivRttiravazyaMbhAvinI, viruddhatvAdeva / viruddhe ca satvanityatve pUrvoktayaiva rItyA / satvaM ca vispaSTa mupalabhyate bhAvAnAmiti tadupalambhAnnityatvanivRttiH, nityatvanivRttereva kSaNikatvanizcayaH, prakArAntarAbhAvAd / 63. bIjA bauddho bIjI rIte vyAptinizcaya jaNAve che. be virodhIomAMthI ekanuM jJAna thatAM bIjAnI nivRtti avasthaMbhAvI che, tenuM kAraNa e ja ke te be virodhI che ane satva ane nitya bane agAu jaNAvI gayA te rIti pramANe virodhI che. bhAvonuM (vastu. enuM) santa te vispaSTapaNe upalabdha che. tethI sattanI upalabdhi hovAthI nityatvanI nivRtti prApta thAya che niyatvanI nivRtti ja kSaNikatva nicaya che, kAraNake nityatva ane kSaNikata e bethI anya trIje prakAre saMbhava nathI. ____69. nanu zItoSNAyoH pRthagupalambhAd virodhanizcaye yukta ekagrahaNe dvitIyavyudAsaH / iha tu satvamevopalabhyate, na nityatvamiti kathaM tadvirodhAditaralyAvRttiH ? naiSa doSaH, pRthagubhayAnupalambhe'pi satvabuddhayaiva nityatvanirAsasiddhaH / kathamanyaviSayabuddhiranyamudasyati ? 6). yAyika -zIta ane uSNa e bene pRthapha (judA judA sthAne) upalaMbha hovAthI arthAta banene eka sthAne upalaMbha thato na hovAthI jyAre te benA virodhane nizcaya thayo che tyAre ekanuM grahaNa thAya tyAre bIjAne budAsa heya e vyAjabI che. paraMtu ahIM te sarvane upalaMbha thAya che, nityatvane te kayAMya upalaMbha thatA nathI, eTale sattvanI sAthe nityane virodha hovAthI sarva nityavane vyAvRtta kare che ema kevI rIte kahevAya ? bauddha - A doSa nathI Avato, kAraNake benI pRthapha upalabdhi na hovA chatAM, sattanI buddhi vaDe ja nityavane nirAsa siddha thAya che. yAyika - anyaviSayaka buddhi anyane budAsa kema karIne kare ? 70. 3yate- dvicandradarzanasyaikazazabhR bimbavedinI / dhIratadviSayatve'pi yathA mithyAtvakAraNam / / tathA sthairyAsamAviSTA sAmarthyagrAhiNI matiH / sthiratvAviSayatve'pi tdvyvcchedkaarinnii|| For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kArakatvarUpa kAvata ja che satvaM nAnAsvabhAvatvaM sthairtha mekasvabhAvatA / tayorvirodho yuktyA'pi vaktuM na hi na zakyate / / tasmAt satvapratItireva nityatvanivRttiH, saiva ca kSaNikatvavyAptiriti siddha sattvAt kSaNikatvam / api ca sarvadA kAryAnutpAdAt kArakAvasthA nUnamekakSaNasthAyinI bhAvAnAmupagantavyA / vyApArAvezavazena vA zrotriyAdipakSe, sahakAryAdisannidhAnAsAdanena vA naiyAyikAdipakSe, kArakatvaM nAma vastuno rUpamekakSaNavRttyeva, kAryotpatyaiva tatkalpanAt; tataH pUryamuttarakAlaM vA kArakatvAyogAt / kArakatvameva ca paramArthasat. akArakasya jJAnajanakatvAbhAvAdastitvamapi durvacam / atazca sarvavAdibhireva prAyeNa kSaNikatvamidamamyupagatamiti yaza eva kevalaM saugatAH pItavantaH / tasmAt siddha yata kArakaM yacca sat tat kSaNikamiti / 70. bauddha - ame uttara ApIe chIe. eka caMdrabiMbane grahaNa karanArI buddhi, tene viSaya dicadra na hovA chatAM, dicaMdradarzananA mithyA paNAnuM [bedhaka ] kAraNa che. tevI rIte, aiyaMmAM na samAyelI evI sAmarthyagrahiNI buddhi, tene viSaya aiya na hovA chatAM, DryanI vyAvRtti kare che. sarva eTale nAnA svabhAvapaNuM ane saurya eTale ekasvabhAvapaNuM, te bene virodha yuktithI kahe zakaya nathI ema nahi - arthAta zakaya che ja. tethI satva pratIti ja nityatvanI nivRtti che, ane te nivRtti ja [ sattva sAthe ] kSaNikatvanI vyAti che, eTale sattva hetu dvArA kSaNikava puravAra thayuM. vaLI, sarvadA kArya utpanna thatuM na hovAthI vastuonI (=kAraNenA) kArakAvasthA kharekhara ekakSaNasthAyI svIkAravI joIe mImAMsakapakSamAM [ kAraNarUpa vastunuM svarUpa enuM e ja rahevA chatAM kAryotpatti pahelAM tenAmAM thatAM ] vyApAra vezane lIdhe, naiyAyikapakSamAM sahakArI AdinI sannidhi [ kAraNarUpa vastune ] prApta thavAne lIdhe, vastunuM ( =te kAraNarUpa vastunuM) kArakavarUpa kSaNavata ja che, kAraNa ke kAryopattithI ja tenI (= kArakavarUpanI) kalpanA karAya che; tene pahelAM ke pachI tenAmAM kArakatva hotuM nathI. kArakatva ja paramArtha sata che, kAraNa ke akArakamAM jJAnajanakapaNuM na hovAthI tenuM astitva durvaca che. niSkarSa e ke savaMvAdIoe prAyaH kSaNikatva svIkAryuM che, eTale yaza ja kevaLa bauddhoe pIdhe che. tethI puravAra thayuM ke je kAraka che ane je sata che te kSaNika che. 71. atazca kSaNabhaGgino bhAvAH, pralayaM prati hetunirapekSatvAt / bhAvo hi svato nazvarAtmA bhaveta tadviparIto vA ? vinazvarasvabhAve'smin kRtaM pralayahetubhiH / anazvarasvabhAve'pi kRtaM pralayahetubhiH / / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 vastune nAza nihetuka che. 71. vaLI vastuo kSaNika che kAraNake vinAzane mATe koI kAraNanI ( =hetunI ) tene apekSA nathI. vastu svataH nazvarasvabhAva che ke anazvarasvabhAva che ? je te svataH navasvabhAva hoya te vinAzane mATe koI hetunI tene jarUra nathI. je te ravataH anara svabhAva hoya te paNa vinAzane mATe koI hetunI tene jarUra nathI. 72. thI tae murAdrInAM vyApura: ? vijJAtIyasantaliganmanIti zrama: | abhAvastu tajjanyo na saMbhavatyeva, pramANaviruddhatvAt / bhAvo hi svarUpeNa na bhavati, na tvabhAvo'pyasya na bhavatIti / svarUpaM tu tasya bhavanAtmakaM cet sarvadaiva bhavedeva, na na bhavet / abhavanAtmakaM tu sadaiva na bhaveta , parApekSAyA abhAvAt / na hi mudgarAdikAraNAntarasApekSaH kumbhAdevinAzo bhavitumarhati, utpattAviva nAze'pi samarthAsamarthabhinnAbhinnopakArasahakAryAdivikalpakalApAnapAyAt / 72. RyAyika - te pachI mugara Adine vyApAra zemAM che. bauddha- vijAtIya sattatine utpanna karavAmAM. vastunI thavAmAMthI virati (vinAza) mugara AdithI janya heya e saMbhavatuM nathI, kAraNake te pramANuviruddha che. [ pramANuviruddha A pramANe che ] - vastunuM thavuM (=utpatti) svarUpathI thAya nahi, paraMtu vastunI thavAmAMthI virati (vinAza) svarUpathI thatI nathI ema nahi, arthAta svarUpathI ja thAya che. je thavuM e (=utpati) vastunuM svarUpa hoya te vastu sadAya thayA ja kare, te kadI thavAmAMthI virame nahi. je na thavuM e (=vinAza) vastunuM svarUpa hoya to vastu sadA (pratikSaNe thavAmAMthI virame (=nAza pAme), kAraNake na thavAmAM thavAmAMthI viramavAmAM=nAza pAmavAmAM) tene koI kAranI apekSA nathI. kuMbha Adina vinAze bhugara Adi bIjAM kAraNonI apekSA rAkhavI yogya nathI, kAraNa ke utpattinI jema vinAzamAM paNa kAraka vize samartha--asamatha, upakAryaupakAraka temaja upakAra- upakArya vize bhinna-abhinna vagere vikalpa dUra thatA nathI. 73. baLa, kSatipakSanavahitananArAvamAvo bhAva rUkhyate, taei prAzananana kadAcidapi na vinazyet, vinAzasamaye'pi tatsvabhAvAnapAyena punaH katipayakSaNApekSaNaprasaGgAt / api ca yadA'pi tena naSTavyaM tadA'pyasya na svarUpAdatiriktaH kazcana vinAzaheturavatarati / tacca svarUpam Adye'pi kSaNe tasya tAdRzameveti tadaiva vA nazyet, na kadAcid vA / 73. yAyika - [nyAyadarzanamAM keTalIka kSaNonA vyavadhAna pachI vinAza pAmavAnA svabhAvavALe bhAva padArtha IcchavAmAM AvyA che. - bauddha- te pahelAM jaNAvI gayA e tarka anusAra te kadI nAza nahi pAme, kAraNake vinAzanA samaye paNa tene te svabhAva dUra thatuM na hovAthI tene pharI keTalIka kSaNonI apekSA rahevAnI Apatti Avaze. vaLI, jyAre paNa vastune nAza thavo joIe tyAre tenA svarUpathI atirikta koI For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. pratyabhijJAna kSaNabhaMgasAdhaka anumAnanuM bAdhaka nathI nAzane heta UtarI Avato nathI, tenuM te svarUpa te Adya kSaNe paNa tevuM ne tevuM hoya che, eTale Adya kSaNe ja teno nAza thAya athavA te kadI paNa nAza na thAya. 74. atha mRtyorapakrAntastasya cet prathamaH kSaNaH / avinAzisvabhAvatvAdAstAM yugazatAnyapi // na caivamabhyupagamyate / tasmAdAtmalAbhAvinAbhAvI bhAvAnAM vinAza iti siddhaH kSaNabhaGgaH / 74. have je tenI prathama kSaNe mRtyune oLaMgI jAya to te avinAzI svabhAvavALo kare, ane) avinAzI svabhAvavALo hovAthI seMkaDe yugo te rahe. paraMtu evuM te tame svIkAratA nathI. tethI utpattinI sAthe avinAbhAvI e vastune vinAza che. Ama vastu Ni che e puravAra thayuM. 75. yadapi kSaNabhaGgasAdhakasya padArthasthairyAvasAyi pratyabhijJAnamanumAnasya bAdhakamabhidhIyate, tadapi na pezalam , azithilapratibandhahetau bAdhakasya niravakAzatvAt / uktaM hi-bAdhAvinAbhAvayovirodhAnnaikatra samAvezaH' iti / 'anuSNastejo'vayavI, kRtakatvAt' ityatrApi pratibandhavaidhuryameva sAdhyasiddhiM niruNaddhi, nAdhyakSabAdhyatvam / 75. padArthaaiyane nizcaya karanAra pratyabhijJAna kSaNabhaMgasAdhaka anumAnanuM bALaka che ema tame kahyuM che te paNa yogya nathI, kAraNake daDha vyAptisaMbaMdhavALA hetumAM bAdhakane avakAza nathI. kayuM che ke "bAdha ane avinAbhAva e be vacce virodha heIeka sthAne bhenA samAveza nayA'. '24ni anupsa cha, // 225 te 113 ( )' - maka paNa vyAptino abhAva ja sAyanI siddhine thatI aTakAve che, pratyakSabApapa sAyanI siddhine aTakAvatuM nathI. 76. atha vA kimanena nirbandhena ? agnizetyAnumAnAdau yuktaM pratyakSabAdhanam / tasya hyananyathAsiddheriha tvevaM na yujyate / / pratyabhijJAyAH kSaNabhaGgapo'pi sadazaparAparakSaNagaNaprasavapratAritamatImAmupapadyamAnatvAt / evaM ca sati yadi hi vyAptizaithilyaM siddhaM kiM pratyabhijJayA / atha na vyAptizaithilyaM siddha ki pratyabhijJayA / / na ca pratyabhijJaiva vyAptiviplavakAra gam, itaretarAzrayaprasaGgAt / vyAptivilavenAnumAne nyagbhUte pratyabhijJA pramANaM bhavati, tasyAM ca pramANIbhUtAyAM vyAptive For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnanuM prAmANya vyAti mahimAthI ja che 191 dhuryAdanumAnAprAmANyam / anumAnaprAmANye'pi samAno doSa iti cet, na, tatya pratibandhamahimnaiva prAmANyasisaH / na hi tasya pratyabhijJAdaurbalyanibandhanaM prAmANyam / 76. athavA te A AmahathI zuM ? agninI zItatAnA anumAnamAM pratyakSabAdha yogya che, kAraNake agninI jagyatAnA pratyakSanI bIjI koI rIte siddhi haTatI nathI, paraMtu ahIM to evuM nathI, kAraNake uttara uttara rada kSaNenI nirantara utpattine lIdhe chetarAvI burivALAne kSaNabhaMga pakSamAM paNa pratyabhijJA thavI ghaTe che. ane Ama hatAM, je vyAptinI zithilatA siha ya te pratyabhijJAthI zuM ? je vyAptinI zithilatA pita na hoya te paNa pratyabhijJAthI zuM ? Ama pratyabhijJA vyAtibhAdhanuM kAraNa nathI ja, kAraNa ke tema mAnatAM itaretarAzayanI Apatti Ave che. vyAtibAdhathI anumAna bhraSTa thatAM pratyabhijJA pramANa bane che ane pratyabhijJA pramANa banatAM vyAtivadhumane lIdhe anumAna apramANa bane che. anumAnanA prAmAyanI bAbatamAM paNa te ja deSa (anyAzrayado) Ave che ema jo tame yAyike kahe te ame beTho kahIe chIe ke nA, anumAnanuM prAmANya te vyApti. saMbaMdha che mahimAthI ja siha che, tenuM prAmAyi prAyabhijJAnA dobayane kAraNe nathI. 77. api ca keyaM pratyabhijJA nAmeti naipuNyena nirUpayitumarhanti atrabhavantaH / kiM sa evAyaM stambha ityekaM jJAnamuta dve ete smRtyanubhavajJAne 1 yadhekaM, tadasya kAraNaM vAcyaM yata utpadyate ? nendriyaM, 'sa' ityasminnAMze tasyAsAmarthyAt / na saMskAraH, tasyApi 'ayam' ityaMze kauzalAbhAvAt / ubhAbhyAM na ca sambhUya tajjJAnamupajanyate / pRthak pRthak svakArye hi nitiM kauzalaM tayoH // saMskArasya smRtireva kAryam , indriyasyAnubhava eva / saMbhUya na tAbhyAmekaM kAryamArabhyate / na hi mRtpiNDatantunivartyamekaM ghaTapaTarUpaM kAryamupalabdham / na cendriyaM kevalamIdRzi kArye samartham , yathAsannihitAkAramAtragrAhyaviSayakamindriyaM pratyabhijJAnamAtanotIti vismayaH ? tasmAd dve ete jJAne, 'sa' iti smaraNam , 'ayam' ityanubhavaH / smRtiH smartavyaviSayA grahaNaM grAhyagocaram / na tadaikyaparAmarzi dRzyate pratyayAntaram / / yathA nirantarotpanne ghaTajJAnapaTasmRtI / / na tulyaviSaye tadvadete api bhaviSyataH / / 77. vaLI, A pratyabhijJA e zuM che te nipuNa rIte Ape nirUpavuM ghaTe che. "A te ja staMbha che " e eka jJAna che ke smRti ane anubhava evAM be jJAna che ! je te For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pratyabhijJAnA svarUpanI vicAraNuM eka jJAna hoya to tenuM kAraNa jaNAvavuM joIe ke jemAMthI te utpanna thAya che. te kAraNa Indriya nathI, kAraNake te e aMzamAM indriyanuM sAmarthya nathI. te kAraNa saMskAra paNa nathI, kAraNake "A e aMzamAM saMskAranuM sAmarthya nathI. Idriya ane saMskAra bane bhegA maLI pratyabhijJArUpa eka jJAnane utpanna nathI karatA kAraNa ke pRthaka pRthaka pitAnA kAryamAM ja temanuM kauzala jaNAyuM che. saMskAranuM kArya saMskRti che, IdriyanuM kArya anubhava ja che. banne bhegA maLI eka kArya utpanna karatA nathI. mRpiMDa ane taMtu e bannethI utpana thanAruM ghaTapararUpa eka kAya" dekhyuM nathI. AvuM pratyabhijJArU eka kArya utpanna karavAmAM kevaLa indriya samartha nathI; sanihita (sanikRSTa) AkAramAtra ja jene grAhya viSaya che evI indriya pratyabhijJAnane utpanna kare che te Azcarya che. tethI pratyabhijJA e be jJAne che; te e smaraNa che ane "A' e anubhava che. smartavya viSaya smRtine che ane grAhya viSaya anubhavane che. te be viSayanI ekatAnuM anusaMdhAna karanAruM smRti ane anubhavathI anya trIju jJAna dekhAtuM nathI. antararahita utpanna ghaTAnubhava ane paTasmaraNane viSaya tulya (=eka) nathI, tevuM ja A benuM paNa banaze. 78. yadrA mavatu nA menejameva hi veDhanam ! tathA'pi kIdRzaM vastu spRzatIti parIkSyatAm / / atItakAlayuktaM cet smaraNAnna viziSyate / anAgataviziSTaM cet saGkalpaprAyameva tat / / vartamAnaikaniSThaM cet sthiratvaM tarhi susthitam / kAlatrayaparItaM ced virodhAttatta durlabham // parasparaparityAgavyavasthitanijAtmanAm / ekatra na samAvezaH kathaJcidupapadyate / / vathA hi- nIlAbhAvAvinAbhUtalohitAdyapasAraNam / kurvatA nIlabodhena nIlaM bhavati nizcitam / / taddhiApa- tadabhAvAvinAbhUtabhUtakAlAdyapohanam / vidadhad vartamAnArthajJAnaM tadgrahitAM vrajet / etena pUrvajJAnaviziSTArthagrAhitvaM pratyabhijJAyAH pratyuktam , pUrvajJAnasyedAnImasatvena vizeSaNatvAnupapatteH, agRhItavizeSaNAyAzca viziSTabuddherabhAvAt / athopajananApAya For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAne viSaya ke che! 193 rahitavastusvarUpagrAhiNI pratyabhijJetyucyate / tadapyayuktam , vartamAna kaniSThatAyAH pradarzitatvAt / bhAvAnAM ca vinAzajanmanorvartamAno vA kAlaH syAdanyo vA ? tadanyastAvad grahItumazakya ityuktam / vartamAne tu tadutpAdavinAzakAle kathyamAne tadgrahaNAt tadavinAbhUtau bhAvAnAmutpAdavinAzAvapi gRhItau syAtAm / seyaM tapasvinI sthairya prasAdhayitumAgatA / pratyamijJA vinAzitvaM pratiSThApya gamiSyati // 78. athavA, A pratyabhijJA eka ja jJAna che, tema chatAM te kevI vastune sparze che enI parIkSA karo. je te atItakAlayukta vastune sparzatI hoya te te smaraNathI bhinna na Thare. je te anAgataviziSTa vastune sparzatI hoya te te saMkalpaprAyaH ja kare. jo te vartamAnamAM ja rahelI vastune sparzatI hoya te vastunI sthiratA teNe barAbara sthira karI ! je te traNeya kAlI viziSTa vastune sparze che ema tame kahe te amAre kahevuM joIe ke te traNa kALa paraspara viruddha he I traNe kALathI viziSTa evI eka vastu hevI durlabha che. ekabIjAne parityAga karI pitAnuM svarUpa vyavasthita rAkhanArAone ekatra samAveza koI. rIte ghaTatuM nathI. udAharaNArtha, nIlAbhAva sAthe avinAbhAvasaMbaMdha dharAvatA lehita Adine dUra karatA nIlajJAna vaDe nIla vastu che evo nizcaya thAya che. tevI ja rIte ahIM paNa vartamAnakALAbhAva sAthe avinAbhAvasaMbaMdha dharAvatA bhUtakAla Adine dUra karatuM vartamAnArtha jJAna vartamAna yaMne grahaNa karavAnI gyatA pAme che. AnAthI pUrvajJAnaviziSTa ane prahaNa karavAnI gyatA pratyamittAmAM pratiSedhavAmAM AvI, kAraNake pUrvajJAna atyAre asata he tenuM [ vartamAna arthanuM ] vizeSaNa banavuM ghaTatuM nathI ane jemAM vizeSaNanuM grahaNa thayuM na hoya evI viziSTabuddhi saMbhavatI nathI. utpAda ane vinAza rahita vastu svarUpane grahaNa karanArI pratyabhijJA che ema je kahevAmAM Ave che te paNa barAbara nathI kAraNake vastuno vartamAnakaniSThatA ame darzAvI che. vastuonA vinAza ane janmane kALa vartamAna che ke anya ? je anya kALa hoya to tene grahaNa kare azakya che ema ame jaNAvyuM che. je vastunA utpAda ane vinAzane kALa vartamAna che ema kahevAmAM Ave te vartamAnakAlanuM grahaNa thatAM tenI sAthe avinAbhUta evA vastuonA utpAda ane vinAza paNa gRhIta thaI jAya. sthiratA puravAra karavA AvelI A bicArI pratyabhijJA vinAzitA - kSaNiktAne sthApIne jaze. 79. api ca lUnapunarjAtakezanakhAdiSu sAdRzyAt dRzyamAnA pratyabhijJA stambhAdiSvapi tadvadeva na sthiratAmupapAdayet / tatra bAdhakayogAditi cet , ihApyukta eva bAdhakaH parasparavirodhibhUtAdikAlasamAvezasyaikatra durghaTatvAditi / tasmAt pratyabhijJApratyayasya bAdhakasya bhAvAt siddhamAnumAnikaM bhAvAnAM kSaNikatvam / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 keTalAka bauddho kSaNikatAne pratyakSagamya mAne che -9. vaLI, kApI nAkhelA paNa pharI ugelA keza nakha vageremAM sAdane kAraNe dekhAtI pratyabhijJA stanma AdimAM paNa te ja rIte sthiratAne ghaTAvaze nahi je tame kahe ke kApI nAkhelA paNa pharI ugelA keza nakha vageremAM dekhAtI pratyabhijJAmAM te bAdhaka che eTale keza nakhanI sthiratA te ghaTAvaze nahi [ pa staMbha AdimAM dekhAtI pratyabhijJAmAM to koI bAdhaka nathI eTale staMbha AdinI sthiratAne pratyabhijJA ghaTAvaze, te te barAbara nathI ], kAraNa ke ahIM paNa bAdhaka che ema ame kahyuM che, kAraNa ke paraspara virodhI bhUtakALa Adi kALone emAM samAveza durghaTa che. tethI pratyabhijJArUpajJAnane bAdhaka saMbhavato hoI, vastuonuM Anu mAnika kSaNikata siddha thayuM. 80. zAre punaH pratyakSaTkhyatra kSavimAnakSatte | nAtItAnAgatau kAlau vicArayati cAkSuSam / vartamAnakSaNazcaka iti tanniSThameva tat / / yadi vartamAnatAvyatiriktagrAhi pratyakSamiSyate tadvaktavyam-kiM pUrvavijJAnamanAgatakAlAvacchinnapadArthagrahaNanipuNam uta uttaravijJAnamatItakAlAliGgitabhAvAkalanakuzalamiti ? tatrAdyavijJAnasamupajananasamaye tatkSaNAtiriktabhAvikAlAsannidhAnAt na tena tadgrahaNam , anAgatagrahaNe vA kathamAgAmijanmagrahaNaM na syAt ? uttaravijJAnaprasavasamaye'pi bhUtakAlasya bhUtatvAdeva na sannidhAnam ,asannihitabhUtakAlagrahaNe vA pUrvajanmagrahaNaprasaGgaH / ___ atha vartamAnAnupravezena bhUtabhAvinoH kAlayorgrahaNaM manyase tarhi vartamAnAnupravezAt vartamAna eva sa kAlaH gRhItaH syAt , na bhUto bhAvI vA / atha na kazcideva kAlaH kacid gRhyate, artha eva prakAzate kevala iti / ____ tadayuktaM, tadanavacchinnabhAvagrahaNasya bhavadgRhe cAnabhyupagamAt / 80. bIjA kSaNikatvane pratyakSagamya jaNAve che. cAkSuSa pratyakSa atIta ane anAgata kALane vicAra karatuM nathI. eka kSaNa ja vartamAna che eTale pratyakSa paNa te ekakSaNaniSTha che je pratyakSane vatamAnatAthI judA bhUtatA ke bhaviSyattAnuM grahaNa karatuM tame IcchatA he te tamAre kahevuM joIe ke zuM pUrva vijJAna anAgatakAlaviziSTa padArthone grahaNa karavAmAM nipuNa che ke uttaravijJAna atItakAlaviziSTa padArthanuM Akalana karavAmAM kuzaLa che ? temAM pUrva vijJAnanI utpatti vakhate te kSaNathI atirikta anAgatakAlanuM sannidhAna na hovAthI pUrva vijJAna anAgatakAlanuM grahaNa karatuM nathI; athavA je pUrvavijJAna anAgata kAlanuM grahaNa karatuM hoya te AgAmI janmanuM grahaNa kema na thAya? uttaravijJAnanI utpatti vakhate paNa bhUtakALa atIta thaI gayuM che tenuM sannidhAna nathI, ane jo asannihita bhUtakALanuM grahaNu uttaravijJAnathI thatuM hoya te pUrvajanmanA grahaNanI Apatti Ave. jo tame ema For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhamate kAla 195 mAnatA che ke bhUtakALa ane bhAvikALane vartamAnakALamAM anupraveza hevAthI bhUtakALa ane bhAvikALanuM grahaNa cAkSuSa pratyakSathI thAya che te ame kahIe chIe ke temane vartamAnamAM anupraveza hovAthI vartamAna ja te kALa gRhIta thAva, bhUta ke bhAvi kALa nahi. je tame kahe ke koI kALa kyAreya gRhIta thatuM nathI, kevaLa artha ja prakAze che te te ayogya che kAraNa ke kALathI anavacchinna vastunuM prahaNa te tamArA nyAyadarzanamAM paNa svIkArAyuM nathI. 81. nanu ko'yaM kAlo nAma zAkyAnAm ? na kazcid vAstavaH, kintu kAlpanika eva, kAlpanikena ca kAlena vyavahAraH / sarvathendriyaja jJAnaM vartamAnaikagocaram / pUrvAparadazAsparzakauzalaM nAvalambate // vartamAnaH kiyAn kAla eka eva kSaNastataH / pUrvaH kSaNo'tItatAM spRzatyuttarastvanAgatatAm // 85. yAyika-- bauddhone mate kAla zuM che ? boddha - te kaI vAstavika padArtha nathI paraMtu te kAlpanika che. kAlpanika kALathI vyavahAra siddha thAya che. indriya jJAna sarvathA eka vartamAnane ja grahaNa kare che. pUrvApara avasthAne sparzavAnuM kauzala te dharAvatuM nathI. nauyAyika- vartamAnakALa keTale vistRta che? bauddha- eka kSaNa eTale vistRta che. tenAthI pUrva kSaNa atItatAne sparze che jyAre uttara kSaNa anAgatatAne sparze che. 82. nanu pacati paThatIti vartamAno'pi vitata eva kAlaH pratIyate / naitat sAram / __ na hyasti kAlAvayavI nAnAkSaNagaNAtmakaH / vartamAnakSaNI dIrgha iti bAlizabhASitam // kSaNasamudAyAtmakatve tu nAnArUpatvameva tasya bhavet , atItAnAgatakSaNAnupravezAt / tasmAdekakSaNo vartamAnaH, sa cAtyantamalpIyAnityevamekakSaNaparItArthadarzi cAkSuSaM, tataH pUrvamUrdhva vA na padArthasattAM gRhNAtIti kSaNikA eva bhAvAH / nanu ca vartamAnakSaNAt pUrvamUrdhva vA tadastitvavat nAstitvamapi na gRhItameveti kathaM kSaNikatvam ? 82, yAyika te rAMdhe che te vAMce che ema vartamAnakALa paNa vitata pratIta thAya che bauddha- e vAtamAM sAra nathI. aneka kSaNonA samudAyarUpa kAlAvayavI che nahi. vartamAna kSaNa te dIdhuM che ema kahevuM bAliza che. vartamAnakALa kSaNasamudAyAtmaka hoya te tenAmAM nAnArUpatA Ave, kAraNa ke temAM atIta ane anAgata kSaNene anupraveza thAya, For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 vitatakAla pratyabhijJAne viSaya nathI tethI vartamAna kALa eka kSaNarUpa ja che, te kSaNa atyanta a5 che, eTale eka kSaNathI gherAyelA arthane dekhanAruM cAkSuSa jJAna che, te kSaNathI pUrvanI ke pachInI padArthanI sattAne cAkSuSa jJAna grahaNa karatuM nathI, eTale vastuo kSaNika ja che naiyAyika- cAkSuSa jJAna jema vartamAna kSaNathI pUrvanuM ke pachInuM astitva nathI grahaNa karatuM tema nAstitva paNa nathI ja grahaNa karatuM, eTale vastunI kSaNikatA te prahe che ema kema kahevAya ? 83. ka evamAha na gRhItaM nAstitvam ?, anupalabdheH eva nAstitvavyavahArAt / upalambho hi bhAvAnAM sattvam , anupalambhazca nAstitvam / darzanAdarzane eva sadasattvayorlakSaNam / tasmAt kSaNAntare tadanupalambhAd nAstitvamevetyevaM kSaNikatvagrAhi pratyakSamiti sthitam / 83. bauddha- evuM koNa kahe che ke nAstitvane cAkSuSa pratyakSa grahaNa nathI karatuM ? kAraNa ke anupalabdhine anulakSIne ja nAstitvane vyavahAra thAya che. upalabdhi ja vastuonI sattA che ane anupalabdhi ja vastuonuM nAstitva che. darzana ane Adarzane e anukrame sattva ane asattvanuM lakSaNa che. tethI vartamAna eka kSaNa sivAya anya kSaNe vastu anupalabdha hevAthI te anya kSaNe vastunuM nAstitva ja che. Ama pratyakSa kSaNikatAgrAhI sthira thayuM. 84 navuM 2 prAthamijJAto rITarvanarAH | kimadyApi na mukto'si tatprAmANyakutRSNayA / / parIkSita hi tasyAH svarUpaM kArya ca kAraNam / na zaknotyeva sA sthairyamupapAdayituM dhruvam / / na pUrva nottaraM jJAnaM grAhi kAlAntarasthiteH / tadidaM bodhyamAno'pi rAgAndho nAvabuddhayate // pUrva hi jJAnaM tat kAlameva uttaramapi svakAlameva vastu gRhNAti, madhye tu nAstyeva grahaNam , agrahaNameva madhyamAhuH / 84 vaiyAyika- pratyabhijJA dvArA (vartamAna-)kALanI dIrghatAne nizcaya thAya che. bauddha- zuM haju paNa pratyabhijJAnA prAmANyanI kutRSNAmAMthI tuM mukta thayA nathI ? pratyabhijJAnAM svarUpa, kAryo ane kAraNanI parIkSA karI. pratyabhijJA sthauryane ghaTAvavA kharekhara zaktizALI nathI. pUrvajJAna ke uttarajJAna anya kALanI sthitine grahaNa karatuM nathI A vastune ame samajAvI hovA chatAM rAgAdha tuM samajatuM nathI. pUrvajJAna tatkAlIna vastune ja grahaNa For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArAvAhiAna aiyasAdhaka nathI 140 kare che, uttarajJAna paNa svIkAlanI ja vastune grahaNa kare che. vacamAM te grahaNa ja nathI, kAraNa ke madhyamane agrahaNa ja kahyuM che. 85. nanvavicchinnadRSTInAM na hi traTayadavasthitiH / stambhAdiravabhAtIti kathametasya bhaGgitA // ___ naitadevam , tatrApyekakSaNavRttitvAjjJAnasya, kSaNAntare tu jJAnameva nAsti tat , tat kasyAvicchinnasattA, kasyAtruTitasattA, kasya vA kiM bodhakam ? 85. yAyika- avichina darzanavALAone staMbha Adi tUTatI avasthAvALI bhAsatA nathI, te pachI staMbha AdinI kSaNabhaMgitA kevI rIte ? bauddha - nA, ema nathI. tyAM paNa jJAna te eka kSaNa ja rahe che. bIjI kSaNe te te jJAna ja hotuM nathI te pachI konI avicchinna sattA ? kenI truTita sattA ? ane [re] nu sodha ? ____86. nanvastyeva kSaNAntare tu jJAnam , avicchinnatvAd dRSTeriti / maivam , buddheradIrghakAlatvAt jJAnAntarotpAda evAsAvityavadhArayatvAyuSmAn / tasmAdyathaiva santAnavRttyA jJAnakSaNAdayaH / tathaivopapAdyatAmeSA stambhakSaNaparamparA / / so'yamavicchinnadRSTInAmatruTitapadArthasattAgrahaNAbhimAna itthamutthitaH / sthireNApi na bodhena dIrghakAlasthitigrahaH / na hyasannihitagrAhi pratyakSamiti varNitam // tatkAle sannidhirnAsti kSaNayorbhatabhAvinoH / vartamAnakSaNazcaiko na dIrghatvaM prapadyate / / tena buddhisthiratve'pi sthairyamarthasya durvacam / na tvanantarayA nItyA tasyA api ciraM sthitiH / / sA'pi hi svasaMvedyatvAdekakSaNaparItaiva prakAzata iti / tasmAt kSaNikagrAhi pratyakSamiti siddham / 86. nyAyA- anya kSaya vijJAna hAya cha 1, 5 // 29] hai hATa avichinnapaNe cAlu ja rahe che. bauddha- evuM nathI. buddhi dIrghakAla rahetI nathI eTale e te bIjA vijJAnanI utpatti hevI joIe evo nizcaya A5 kare. tethI jema eka saMtAnamAM rahIne jJAnanI For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 vinAza noMtuka che kSaNane niraMtara utpAda thAya che tema eka saMtAnamAM taMbhanI kSaNenI A paraMparA che emAM ghaTA. avicchini dRSTivALAne (= maTakuM mAryA vinA eka dhAruM joI rahenArAone), atruTita padArtha sattAnuM A abhimAna A rIte UbhuM thAya che. [jJAnane sthira mAnIe te paNuM] sthira jJAnathI paNa vastunI dIrghakAla sthitinuM grahaNa thatuM nathI. pratyakSa asannihitI padArthanuM grahaNa karatuM nathI e to ame jaNAvI gayA chIe. te kALe (=vartamAnakALa) bhUta, ane bhAvi kSaNonI sannidhi hotI nathI. ane vartamAna kSaNa eka che eTale te dIrdhatA pAmatuM nathI tethI jJAna sthira hoya to paNa arthanuM sTIye te duvaMca che. e ja rIte jJAnanI paNa cirasthiti nathI. jJAna svasaMvedya heI eka kSaNathI gherAyeluM ja prakAze che. tethI pratyakSa kSaNikagrAhI che e puravAra thayuM. 87. nanuM zairya ghArthanAmanumAnAta pratIyate | anvayavyatirekAbhyAM mudgarAdivinAzakaH / nizcIyate ghaTAdInAM tena pUrva tadAgamAt / vinAzarahitatvena siddhayatyeSAmavasthitiH // na, anupalambhavyatiriktasya hetumato vinAzasyAnupalabdheH / upalambhaH evAstitvaM | bhAvAnAm , anupalambhazca nAstitvam / na ca ghaTAnupalabdhimudgarAdikAryA, tataH prAga mAvati | 87. RyAyika padArthonuM aiyaM anumAna dvArA jaNAya che. anvaya-vyatireka dvArA mugara Adine ghaTa AdinA vinAzaka tarIke nizcaya thAya che, kAraNake dhara AdinA vinA pUrve mugara Adine phaTako paDe che. vinAzarahitapaNAne kAraNe ghaTa AdinI avasthiti puravAra thAya che. bauddha- nA, evuM nathI, kAraNa ke anupalaMbhathI juda, hetuvALo vinAza upalabdha thato nathI. bhAvanI upalabdhi e ja bhAvenuM astitva che ane bhAvonI anupalabdhi e ja bhAvonuM nAstitva che. ghaTanI anupalabdhi e mugara AdinuM kArya nathI kAraNake ghaTanA anupalabdhi te muddagara AdinI pahelAM paNa hoya che. ____88. nanu dRzyAnupalabdherasattvanizcayaH / sa ca kapAlakAla eva ghaTasyAvakalpate / madhye tu adarzanamanyathA'pi syAditi nAdarzanamAtrameva nAstitvam / maivam , tvadabhimate madhye'pi dRzyasyaiva ghaTasya anupalambha iti tadApi asya nAstitvameva / athApi madhye sarveSAM na ghaTAnupalambhanam / tadvat kapAlakAle'pi sarveSAmiti kA pramA ? / / For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAza mugara AdinuM kArya nathI 199 yadahaM na vedmi tat paro'pi na vetti iti cet tarhi madhye'pi ghaTaM sarva eva na pazyeyuriti nAstyevAsau, kapAlIbhUtaghaTavat / api ca yadi yat tvaM na jAnAsi tadanyo'pi na gRhaNAti / svajAyAjadhanasparzasukhamapyeSa mA grahIt // yadi vA budhyase yat tvaM tadanyo'pyadhigacchati / tvajAyAjadhanasparzasukhamapyadhigacchatu / / tadalaM te paragRhavRttAntacintayA / yat pazyasi tadastIti jAnIhi, yanna pazyasi tannAstIti viddhi / evamanupalambha eva bhAvAnAM vinAza iti na tasya mudgarAdikAryatvam / ato'numAnamapi na sthairyasAdhakam / tasmAd yathoktakrameNa pratyakSameva kSaNikapadArthaparicchetriti sthitam / 88. RyAyika- dazyAnupalabdhine kAraNe asattvane nicaya thAya che. te dAnupalabdhi kapAlanA vakhate ja ghaTane ghaTe che. ghaTotpattikALa ane kapAlakALa vacce ghaTanuM adazana bIjA kAraNe dezanaranayana, AkAbhAva Adi kAraNe) paNa bane, eTale adarzanamAtra ja nAstitva nathI. bauddha - nA, evuM nathI tame svIkArelA madhyamAM paNa dazya ghaTane anupalaMbha heya che eTale madhyamAM paNa ghaTanuM nAstiva ja che. jo tame kahe ke madhyamAM badhAne ghaTane anupalaMba hoto nathI te ame kahIe chIe ke te ja pramANe kapAlakALe paNa badhAne ghaTane anupalaMbha heya che ema kahevAmAM zuM pramANa che jene huM nathI jANato tene bIje paNa nathI jANa ema je tame kahe te ame kahIe chIe ke madhyamAM paNa ghaTane badhA ja na jue [kAraNa ke huM madhyamAM ghaTane joto nathI]; eTale kapAlamAM pheravAI gayelA ghaTanI jema te ghaTa paNa nathI ja. tame jene jANatA nathI tene bIjo paNa jANa nathI ema je tame kahe che te potAnI patnInA jaghananA sparzane sukhane paNa na jANe [kAraNa ke tame te sukhane jANatA nathI]. athavA, tame jene jANe che tene bIjo paNa jANe che ema ja kahe che te tamArI patnInA jaghananA sparzanuM sukha paNa jANe [ kAraNa ke tame te sukhane jANe che.] bIjAnA gharanI bAbatanI cintA tuM rahevA de. jene tuM dekhe che te che ema jANuM jene tuM dekhate nathI te nathI ema jANa Ama bhAva padArthone anupalaMbha e ja bhAva padArthone vinAza che, eTale bhAva dArthone vinAza e muddagara AdinuM kArya nathI. tethI anumAna paNa sthiratAnuM sAdhaka nathI. tethI yathe ta kame pratyakSa ja kSaNika padArthane grahaNa kare che e sthira thayuM. 89. ramAbamajJAnasvAryakramo vRtA: | kSaNikatve'pi kathitaH kAryakAraNabhAvataH / / For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNabhaMgavAdanA khaMDanane prAraMbha tadevamupapanneyaM gRhyatAM kSaNabhaGgitA / tyajyatAM dIrghasaMsArakAraNaM sthiratAgrahaH / / 47. smaraNa, pratyabhijJAna ane pote karelAM karmonA phaLanuM bhakatA paNa e kSaNiktAmAM paNa kAryakAraNabhAvane AdhAre ame kahyuM che. tethI A pramANe ghaTelI kSaNabhaMgitAne tame graha ane dIrgha saMsArane kAraNabhUta sthiratAnI pakaDa choDe. 90. satrAmithI te naiva pramANamathakka | bhAvAnAM kSaNabhaGgitvamupapAdayituM kSamam / / arthakriyAsamarthatvaM satvaM yattAvaducyate / tadasatkUTahemAdivyabhicArAvadhAraNAt // kintvabAdhitasabuddhigamyatA sattvamiSyate / sadasadvayapadezastu putrAdAvaupacArikaH / / evaM ca bAdhakAbhAvaparyeSaNaparAyaNam / na sattvagrAhakaM jJAnaM svataH prAmANyamarhati // satve ca saMzayo'pyasti sakalaprANisAkSikaH / upalabdhyavyavasthAta ityevaM varNayiSyate // 90. RyAyika - AnA uttaramAM ame jaNAvIe chIe ke tame svIkArela be pramANe paNa bhAva padArthonI kSaNiktA ghaTAvavA zaktimAna nathI. arthakriyA sAmarthya ja sattva che ema tame je kahyuM che te khoTuM che, kAraNake banAvaTI senuM vagerenI bAbatamAM vyabhicArane ApaNane nizcaya che ja. [jema sata survaNa survaNajhana utpanna kare che tema asata suvarNa paNa suvarNajJAna utpanna kare che. banne ekasarakhI ja akriyA kare che. te eka sata ane bIju asata kema ? mATe je artha kriyAsamartha che te sata che ema kahevuM yogya nathI ] paraMtu abAdhita sata buddhine je viSaya bane che te sata che ema ame icchIe chIe. [putra Adine] sata ke asata kahI varNavavA e putra AdinI bAbatamAM pacArika che [tame jJAnanuM svataH prAmANya mAne che, paraMtu] bAdhaka bhAvane zodhavAmAM parAyaNa evuM sattvagrAhaka jJAna svataH prAmANyane lAyaka nathI. savanI bAbatamAM saMzaya thAya che - je saMzayanI bAbatamAM badhAM prANIo sAkSI che-, kAraNake sata ane asata bannenI upalabdhi thatI hovAthI "A sata ja che ke "A asata ja che' evI vyavasthAne abhAva che evuM ame varNavIzuM. 91. ziyAsamartharva vaMturta savamastu vA | tadapi vyAptizUnyatvAnna heturgandhavattvavat / / For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNika vastu akriyAsamartha nathI kSaNikasyApi bhAvasya sattvaM nAstyeva so'pi hi / krameNa yugapadvA'pi na kAryakaraNe kSamaH / / kSaNikasya kramaH kIdRgyugapat karaNe punaH / ekavastukSaNasyApi rUpabhedaH prasajyate // kAryANyekena rUpeNa bhinnAni janayet katham / rUpabhedavirodhAttu vastuno nAstitA bhavet / / 91, athavA te tame kaheluM arthakriyA sAmarthya e bhale sattva che paraMtu te artha kriyAsAmagdha vyAptizUnya hevAthI [sarvasAdhaka] hetu nathI, gaMdhavarUnI jema jema gadhavatvanI sava sAthe bApti nathI te artha kriyA sAmarthyanI sattva sAthe vyApti nathI. kSaNika vastune sattva nathI ja, kAraNa ke te kSaNika vastu paNa kamathI ke yugapata kArya karavA zaktimAna nathI. kSaNika vastune krama kaI natane ? yugapata kArya karavAnA pakSamAM vaLI eka kSaNika vastumAM svarUpabhedanI apatti AvI paDe eka svarUthI bhinna bhinna kAryo te kevI rIte utpanna kare ? ane [ eka vastumAM svarUpabheda mAnatAM te ] svarUpamedanA virodhanA kAraNe vastunuM astitva ja na rahe 92. sthite ca vastusadbhAve kSaNikatvaM parIkSyate / tadasattve tu taccintA vyAmni romanthakelivat / / jJAne kSaNikacintA cet kiM tasyApi parAkRtau / vadantyetAni zAstrANi jJeyAbhAve ca tat kutaH // 92. bAhya vastu che e sthira thayA pachI have ame kSaNikanI parIkSA karIe chIe. bAhya vastu ja asata hoya to tenA kSaNikatvane vicAra kare che te AkAzamAM romathakeli karavA barAbara che. [bAhya vastu sata nathI, jJAna ja sata che, eTale ] jJAnanI kSaNikatAnI vicAra karavAmAM Ave che ema je tame kahe te ame kahIe chIe ke jJAnanI kSaNikatAnuM khaMDana karavAthI zuM che, kAraNa ke zAstro kahe che ke rAyanA abhAvamAM jJAna kayAMthI hoya ? 93. api ca, kSaNikatvapakSe kimekasmAdekotpAdaH, uta bahubhya ekotpattiH, athaikasmAdanekaniSpattiH, Ahosvit bahubhyo bahusaMbhava iti parIkSaNIyam / na tAvadekasmAdekotpattiH, alaukikatvAt , ekasmAdapyagnerbhasmadhUmendhanavikArAdyanekaprakArakAryotpAdadarzanAt , kAryasiddhaye ca sarvatra sahakArisannidhApanaprayatnadarzanAt , 'naikaM kiJcidekaM janakam' iti granthavirodhAcca / etena tRtIyaH pakSo nirasta ekasmAda* nekaniSpattiriti / ekazca naikaM janayat krameNa janayedhugapadvA ? na krameNa, sthairya For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 eka kAraNamAMthI eka kArya, bahukAraNamAMthI eka kArya vagere vikalpanI vicAraNA prasaGgAt / na yugapat , adRSTatvAt / ekasya cAnekakAryakaraNazaktiyoge tadbhedAnnAnAtvaprasaGgaH / viruddhadharmayoge'pi yadi caikatvamiSyate / anekakSaNayoge'pi bhAva eko'bhyupeyatAm / / atha bahubhya ekotpAdanamiti pakSa AzrIyate tadvaktavyaM kimetadekaM kArya kairvA bahabhirutpAdyate iti / na hyasmAkamiva bhavatAmanekAvayavanivahanirmitamavayavisvarUpa kAryamasti, saMcitaiH saMcitA eva janyanta ityabhyupagamAt / yadi cAnekakAraNakAryamekamucyate tadasya kAraNabhedopanatasvabhAvanAnAtvayogAdekatvameva tAvadvirudhyate, anyathA ve hi na kAraNAdhInaM bhAvAnAM rUpamityAkasmikatvaprasaGgaH / kAraNabhedApAditanAnAtvasyApi yadi vaikatvaM tadasya nAnAkAlayogino'pyekatvaM syAt , asattvaM vA bhinnasvabhAvasya vastuna iti pUrvavad vaktavyam / 93 vaLI, kSaNikatvapakSamAM eka kAraNamAMthI eka kArya utpanna thAya che ke bahu kAraNamAMthI eka kArya utpanna thAya che ke eka kAramAMthI bahu kAryo utpanna thAya che ke bahu kAraNamAMthI bahu kAryo utapanna thAya che ?-enI parIkSA karavI joIe. eka kAraNamAMthI eka kAryanI utpatti thatI nathI, kAraNa ke te alaukika che arthAta lokamAM tema thatuM nathI, lekamAM to eka agnimAMthI bhasma, dhUma, IkvanavikAra Adi aneka prakAranAM kAryonI utpatti thatI dekhAya che; vaLI kAryanI utpattine mATe sarvatra sahakArIone mukhya kAraNanI najIka lAvavAnA prayatna thatA dekhAya che; uparAMta, "kei eka kAraNa janaka nathI' evA graMthavacana sAthe A prathama pakSa svIkAratAM virodha Ave che. AnAthI ja "eka kAraNamAMthI aneka kAryonI utpattine trIjo pakSa paNa nirasta thaI jAya che. vaLI, eka kAraNa aneka kAryone utpanna karatuM hoya te prazna UThe che ke te aneka kAryone kamathI utpanna kare che ke yugapata utpanna kare che ? te kAraNe kamathI utpanna na karI zake kAraNa ke ema mAnatAM kAraNanI sthiratA mAnavAnI Apatti Ave. te kAraNe yugapata utpanna na kare, kAraNa ke te kAryone yugapata utpanna karatuM dekhAtuM nathI. eka kAraNamAM aneka kAryo karavAnI zakti che ema mAnatAM eka kAraNamAM svarUpabheda mAnava paDe, pariNAme eka kAraNa eka na rahetAM aneka banI javAnI Apatti Ave. viruddha aneka svabhAvane yoga hovA chatAM paNa je tenuM ekatva tame IcchatA he te aneka kSaNene yoga hovA chatAM paNa vastu eka ja rahe che ema tame svIkAro, "aneka kAraNomAMthI eka kAryanI utpatti thAya che e pAne tame svIkAratA che te tamAre jaNAvavuM joIe ke te eka kArya zuM che ? ane kyA bahu kAraNathI te utpanna thAya che ?, kAraNa ke amArI jema tame aneka avayanA samUhathI janya avayavI svarUpa dharAvatuM eka kArya tame svIkAratA nathI; vaLI tame te saMcitathI saMcita ja utpanna For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekakAraNamAMthI eka kAryanA pakSanuM khaMDana 203 thAya che ema svIkAre che. uparAMta, je aneka kAraNothI utpanna kAryane tame eka gaNutA he te kAraNonA bhedathI kAryamAM AvelI svabhAvanI anektA vaDe kAryanuM ekatva virodha pAmaze, kAraNa ke anyathA (arthAta kAryane svabhAva kAraNAyatta che ema na svIkAre te) kAryone svabhAva kAraNadhIna nahi rahe ane pariNAme kAryanA svabhAvane Akasmika mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNabhedathI Avela aneka svabhAva dharAvanArA kAryanuM paNa ekatva saMbhavatu hoya to pachI aneka kALa sAthe saMbaMdha dharAvanAranuM paNa ekava bane, athavA te aneka svabhAva dharAvanAra vastunuM asattva che ema tamAre pUrvavata kahevuM joIe. 94. DhoranANomanA hisArameTeDa kAryameva jJAmiti vet , na, tasya bhavanmate viSayAkAragrAhakatvasvasaMvedanarUpabhedAt / nirAkArajJAnavAdinA hi bauddhasya pratikarmavyavasthA na sidhyati, janakasya karmaNaH pratibhAse sthairyaprasaGgAt / ekasAmAgrayadhInatvapakSasyAsaMbhavAt , saMbhave'pi grAhyaniyamanimittatvAbhAvAditi / 94 je tame baddhA kahe ke cakSa, prakAza, manaskAra Adi aneka bhinna bhinna kAraNe che chatAM temanuM kArya jJAna ekarUpa thAya che, te amAruM kahevuM che ke nA ema nathI, kAraNa ke tamArA (=sautrAntika bauddhonA) mate te jJAna [ekarUpa nathI paNa viSayakAra, grAhakAkAra ane svasaMvedana evAM bhinna bhinna rUpa dharAve che ane je bauddho nirAkArajJAnavAdI che temanA (arthAt vaimASikena) siddhAMtamAM te pratikarma vyavasthA [ = A jJAnane viSaya - karma A ja vastu che evI vyavasthA ja ghaTaze nahi; [nIlathI utpanna thayuM hoI A jJAna nIlanuM che ema kahevAya che ane Ama tadutpattithI pratikama vyavasthA ghaTe che evuM je tame nirAkArajJAnavAdI bauddho kahetA he te te barAbara nathI kAraNa ke tema mAnatA janya jJAnane anulakSI janaka kamanA IryanI Apatti Ave. [ A Apatine TALavA mATe nirAkAra jJAnavAdI bauddhoe lIghele A] pakSa - nIla ane nIlajJAna ane ekasAmagrIjanya che, arthAta sahabhU che eTale te jJAna te karmanuM ja che e vyavasthA ghaTe che - saMbhava nathI [ kAraNa ke karmabhUta kSaNika arthanI utpatti jJAnanI utpatti vakhate thatI nathI; pUrvotpana vastune ja jJAna viSaya kare che.] [ jJAna te ja vastune grahe che je vastu jJAnajanaka sAmagrIthI ja utpanna thaI he ya che - A pakSa saMbhavate he ya te paNa vastu ja grAhya ane jJAna ja grAhaka evA niyamanuM niyAmaka te kaMI ja nathI. 95. athocyate kimanabhyupagatapakSopamardanena ? bahubhyo bahusaMbhava ityeSa eva naH pakSaH / santAnavRtyA vartamAnA pUrvasAmagrI sarUpAmuttarasAmagrImArabhate, vijAtIyakAraNAnupraveze tu virUpAm iti / 95. bauddha- je pakSe ame svIkAryA nathI temanuM khaMDana karavAthI zuM ? aneka kAraNethI aneka kAryo utpanna thAya che e ja amAro pakSa che. saMtAnarUpe vartamAna pUrva sAmagrI( = ghaTarUpe saMcita aNuo) tenA jevI ja uttara sAmagrIne ( = gheTarUpe saMcita For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 aneka kAraNethI aneka kAryonA pakSanuM khaMDana aNuone) upana kare che, paraMtu jyAre te sAmagrImAM vijAtIya kAraNane (arthAta mugara Adine) anupraveza thAya che tyAre virUpa sAmagrI (dharUpe saMcita aNuone badale ThIMkarArUpe saMcita aNuo) utpanna thAya che. 96. Htha zarya sAmagrI nAma ? samajyo minA, pathAnupamAta ! avyatireke tu samagra eva sAmagrI / tatra pUrvasamudAyenottarasamudAyArambhe tadantargataM samudAyinamekameka eva utpAdayedekaM vA sarve saMbhUyeti / tatrAdye pakSe saiveyamekasmAdekotpattiruktA syAt / sA ca pratiSiddhA / athaikaikasamudAyiniSpattau sarvasamudAyinAM vyApAraH, sa tu krameNa vA yaugapadyena vA ? tatra kramapakSe kSaNikatvahAniH / ye hi tatra paJcaSaT samudAyinaH kSaNA vartante, te ekaM tamutpAdya punaraparamArabheran punaranyamiti tAvatkAlapratIkSaNAdakSaNikatvam / atha yugapadeva sarvaniSpattau sarve vyApriyante, tarhi nikurumbarUpameva kArya nikurumbarUpAdeva kAraNAdutpannamiti kAraNavivekaniyamAbhAvAd rUparasAdipravibhAgA na syAt / idaM rUpameSa rasa iti kathaM nizcIyate ? citreNa citramutpAditamiti sarva rUpaM syAt sarvo vA raso, yadvA na rUpaM na raso'nyadeva kiJcid vastvantaraM syAt / 96 yAyika- A sAmagrI e zuM che ? bauddha- te sAmagrI tenA sabhyathI judI nathI, kAraNa ke temanAthI pRthapha sAmagrI upalabdha thatI nathI. yAyika - sAmagrI tenA sabhyothI abhinna hoya te sabhyo ja sAmagrI che. ema hatAM pUrva samudAya uttarasamudAyane utpanna kare tyAre pUrva samudAyAntargata eka sabhya uttarasamudAyanA eka sabhyane ja utpanna kare athavA to pUrva samudAyAntagata badhA sabhyo bhegA maLI uttarasamudAyanA eka eka sabhyane utpanna kare ? jo tame prathama pakSa svIkAro to eka kAraNamAMthI eka ja kAryanI utpatti kahevAI gaNAya ane tene te tame pratiSedha karyo che. have je bIjo pakSa svIkArI tame kahe ke uttarasamudAyanA eka eka sabhyane utpanna karavAmAM pUrva samudAyanA badhA sabhyone vyApAra che te ame pUchIe chIe ke te badhA sabhya eka pachI eka te sabhAne kramathI utpanna kare che ke yugapata ? je kramapakSa tame svIkArazo to kSaNikatvanI hAni thaze. pUrva samudAyamAM je pAMca-cha kSaNo hoya che te eka sabhyane upanna karI pachI bIjA sabhyone utpanna kare, pachI trIjane utpanna kare ema eTale badho vakhata pUrvasamudAyanA te pAMcacha hANene pratIkSA karavI paDatI hovAthI akSaNiktA AvI UbhI rahe. je pUrva samudAyanA badhA sabhyo uttarasamudAyanA badhA sabhyane yuvapad utpanna kare te samudAyAtmaka kAraNamAMthI ja samudAyAtmaka kArya ja utpana thAya, pariNAme kAraNavivekanA niyamane abhAva thavAthI rUpa, rasa, Adine vibhAga nahi thAya. te pachI tame A rUpa For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAnakAraNu-sahakArIkAraNa kSaNubha`gavAdamAM ghaTatAM nathI che, ' rasa che eve nizcaya kevI rIte karaze ? citrathI citranA utpAda thayeA hAvAthI badhuM rUpa thAya, ke badhuM ja rasa thAya, ayavA to rUpa paNa nahi ane rasa paNa nahi khIju` ja vavantara te thAya. 97. athocyate - yadyapi rUparasAdisAmagrI tatsAmagrayA eva janikA tathA'pi kvacit kiJcidupAdAnakAraNam, itaratsahakArikAraNam / tatra rUpakSaNaniSpattau rUpasyopAdAnakAraNatvAditareSAM ca sahakArikAraNatvAt na padArthasaMkara iti / etadayuktaM, sarvathA kAraNatvAnapAyAt / api ca yena rUpeNa rUpasya rUpaM pratyupAdAnakAraNatA tenaiva yadi rasaM prati sahakArikAraNatA tadA punarapi rUparasayoravizeSaH / athAnyena rUpeNa rUpasya rUpopAdAnatA anyena ca rasasahakAriteti, tarhi svabhAvabhedAnnAnAtvaM, nAnAtve ca sthairyam, asatvaM vetyuktam / atha nAstyanayoH kiJcidviruddhatvaM svabhAvayoH / kathaM bauddhagRhe jAtastvamevamabhibhASase / / bhAvAnAM parasparaparihAkhyavasthita rUpatvAdastyevaiSAM lAkSaNiko virodhaH / api ca kSaNikatve padArthAnAmidamatropAdAnakAraNamidaM sahakArikAraNamiti vizeSo'pi duravagamaH / tathA hi kimidamupAdAnaM nAma ? kiM svasantAnavinAzena bIjAdivat kAryajanakamupAdAnamuta svavizeSasamarpaNenAtpAdakamiti 1 yadi pUrvaH pakSaH, paralokacarcA cArvAkavadupekSitA syAt, jJAnasantAnavinAzena jJAnAntarArambhaprasaGgAt / svavizeSArpaNapakSe'pi sarvavizeSArpaNaM vA syAt katipayavizeSArpaNaM vA ? sarvavizeSArpaNe nirvikalpaka jJAnaM savikalpakasya nopAdAnakAraNaM syAt / liGgadarzanajanyA ca pratibandhasmRtiH katham ? / kathaM vA rasavijJAnaM rUpajJAnAdanantaram ? / / 205 97. bauddha -- jo ke rUpa, rasa AdinI sAmagrI rUpa, rasa AdinI sAmagrIne utpanna kare che chatAM kayAMka koi upAdAnakAraNa che ane bAkInA sahakArIkAraNa che. rUpakSaNanI utpattimAM rUpa upAdAna kAraNa hoI ane bAkInA rasa Adi sahakArIkAraNa heAI padA saMkara thato nathI. naiyAyika - tema kahevu' megya nathI, kAraNa ke [ upAdAnakAraNu kahe ke sahakArIkAraNu kahe ] kAraNapaNuM koI paNa rIte dUra thatuM nathI. vaLI, je svarUpe rUpanI rUpa prati upAdAnakAraNatA che te ja svarUpe jo rasa prati tenI sahakArIkAraNatA hoya te pharI pAche rUpa ane rasane bheda raheze nahi. jo anya svarUpe rUpanI rUpa prati upAddAnakAraNutA ane anya For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 upAdAnekAraNa-sahakArIkaraNa kANubhagavAdamAM ghaTatAM nathI ' svarUpe rUpanI rasa prati sahakArI kAraNatA hoya te judA judA svabhAva dharAvavAne kAraNe rUpamAM anektA Ave, ane anektAne pariNAme aiyaMnI athavA asattvanI Apatti Ave ema ame agA kahyuM ja che. [rUpamAM ahIM aneka svabhAva hevA chatAM darzanathI tenI ekatAnuM grahaNa virodha pAmatuM nathI, tevI rIte samartha--asamartha aneka svabhAva hovA chatAM akSaNika vastunI ektAnuM grahaNa virodha pAmaze nahi-] A rIte vastunA aiyanI Apatti Avaze athavA te [ virUddha bhAva dharAvavAnA kAraNe] vastunI kAlpanikatAnI (=asattvanI) Apatti Avaze. je tame bauddho kahe ke e be svabhAvamAM kaMI virodha nathI te ame kahIe chIe ke bauddhagRhamAM janmele tuM AvuM kema bole che? [ kAraNa ke e te bauddha siddhAnta che ke] vastuonA pitApitAne svabhAva paraspara parihArathI sthira thayelA hoI vastuo vacce vastusvabhAvaTayavasthApaka (= lAkSaNika) virodha che ja. vaLI bauddhamate padArtho kSaNika hoI A ahI upAdAna kAraNa che ane ahIM sahakArI kAraNa che evo vizeSa samajavo kaThina che. A upAdAna e zuM che? zuM bIja AdinI jema je pitAnA saMtA nanA nAza dvArA pitAnA kAryane ( = aMdurasaMtAna Adine) utpanna kare che te upAdAna ke je pitAnA vizeSanA samarSaNa dvArA potAnA kAryane utpanna kare te upAdAna ? je prathama pakSa svIkAravAmAM Ave che, jema cArvAka paralekane carcAnI upekSA kare che tema tamAre bauddhoe paNa palekanI carcAnI upekSA karavI paDaze [kAraNa ke have saMtAnanI ektA tUTavAthI paraloka ghaTaze nahi,] vaLI eka jJAnasaMtAna( = cittasaMtAna)nA nAzathI bIjA taddana navA ja jJAnasaMtAna( = cittasaMtAna)nI utpati mAnavAnI Apatti Avaze. je pitAnA vizenA samapaNa dvArA pitAnA kAryane utpanna kare che te upAdAna evA bIjA pakSamAM be vikalpa UThe che-zuM potAnA badhA vizenA samarpaNa dvArA te kAryane utpanna kare che ke keTalAka vizenA samarSaNa dvArA ? je kahe ke te potAnA badhA vizenA samarpaNa dvArA kAryane utpanna kare che te nirvikalpaka jJAna savikapaka jJAnanuM upAdAnakaraNa nahi banI zake; liMgadarzana vyAtismaraNanuM upAdAnakAraNa kevI rIte banaze ; athavA rUpavijJAna ravijJAnanuM upAdAnakAraNa kevI rIte banaze? 98. santAnabhUyastvAdbhaviSyatIti cet , na, ekapramAtradhInapratisandhAnopanibandhanavyavahArapratibandhaviplavaprasaGgAt / nityamekamAtmAnamantareNa santAnakatAyAmapi tAvadasau vyavahAro nAvakalpate, kimutaikatrauva devadatte santAna bhUyastve satIti ? 93. bauddha - [ darzanajJAna, smaraNujJAna, rUpajJAna, rasajJAna Adi jJAnenA ] ghaNuM santAne heI, A ghaTaze. yAyika- nA, e barAbara nathI, [ je judA judA jJAnasaMtAna mAnaze te eka pramAtA nahi paNa aneka pramAtA eka zarIramAM mAnavA paDaze. ] pariNAme eka pramAtAne adhIna pratiidhAnajJAnane AdhAre te vyavahAra ane vyAptisaMbaMdha tUTI javAnI Apatti Avaze. nitya eka AtmA sivAya saMtAnanI ekatAmAM paNa A vyavahAra ghaTata thI te pachI eka sthAne devadattamAM saMtAnenI anektAmAM te vyavahAra kayAMthI ghaTe ? For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAnakAraNa-sahakArI kAraNa kSaNabhaMgavAdamAM ghaTatAM nathI 20 ___99. katipayavizeSArpaNena tu yadhupAdAnatA, tadAnI rUpamapi jJAnopAdAnakAraNatAM pratipadyeta / tasmAnnopAdAnaM nAma kiJcit / tannirAsena ca tadvalakSaNyalakSyamANasvarUpasya sahakAriNo'pi vyudAso veditavyaH / api ca pratikSipasi matpakSe sarvathA sahakAriNam / svayaM cAGgIkaroSIti, bhikSo ! rAgIva lakSyase / / bhinnAbhinnopakArAdivikalpAstvatprakalpitAH / sahakAripratikSepakAriNaH kAdhunA gatAH / / A ! jJAtaM yuktizaktyaiSa yuSmAbhirupakalpitaH / doSo na bAdhate yuSmAn mantrotthApitasarpavat / 99 je je potAnA beDA vizenA apaMNa dvArA kArya utpanna kare che te kAryanuM upAdAnakAraNa e pakSa svIkAravAmAM Ave te rUpa ( = bAhya jaDa vastu) paNa jJAnanuM upAdAnAkAraNa banI jAya [kAraNa ke te pitAne AkAra jJAnane Ape che. ] tethI upAdAnakAraNa jevuM kaMI nathI. upAdAnakaraNanA nirAsathI, upAdAnakAraNathI vailakSaNya dvArA jenA svarUpanuM lakSaNa bAMdhavAmAM AvyuM che te sahakArIkaraNane paNa nirAsa thaI gayo samaja joIe. vaLI, mArA nayAyika pakSamAM svIkAravAmAM AvelA sahakArI kAraNanuM tame sarvathA khaMDana kare che, ane tame pote to sahakArI kAraNa svIkAre che, he bhikSu ! tame rAgI jAva cho. sahakArI kAraNuM upAdAnekAraNane je upakAra kare che te upakAra upAdAnakAraNathI bhinna che ke abhinna evA, sahakArIkaraNane pratikSepa karatA tamArA vikalpa atyAre kyAM gayA ? are ! khabara paDI - jema maMtrathI astitvamAM Avela sarSa mAMtrikane koI bAdhA karato nathI tema yuktizakti vaDe tame ja kalpele deSa tamane bAdhA karato nathI. 100. atha vA tiSThatu tAvadupAdAnasahakArikAraNavivekaH, kAryakAraNabhAva eva bhadantasiddhAnte durupapAdaH / parotpattAkavyApriyamANameva yadi kAraNamucyate sarva sarvasya kAraNaM syAt / na cAlabdhAtmanastasya vyApAraH parajanmani / / labdhAtmanastu vyApAre sthitiH siddhA kSaNAntare // atha brUyAdidaM pratItyedaM pratIyate itIdaMpratyayatAmAtrameva kAryakAraNabhAva iti, tathA'pi labdhAtmanaH kSaNasya pratItiriti dvitIyakSaNAvasthAnamaparihAryameva / na cAnantaryamAtreNa kAryakAraNatAgrahaH / ' ahetuphalabhAve'pi tathA''nantaryadarzanAt / / For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kANubhagavAdamAM kAryakAraNabhAva ja dudhaTa vyApArastu parotpattau nAstyeva kSaNabhaGginaH / na vartamAnakAlasya na bhUtasya na bhAvinaH / / 100. athavA upa dAnakAraNa ane sahakArIkaraNa vacce viveka bAjue rahe, A kAryakAraNabhAva ja bauddha siddhAMtamAM durghaTa che. paranI (arthAta uttarakAlIna kAryanI) utpattimAM vyApAra na karatuM hoya tene je tame kAraNa kahetA he te sarve sarvanuM kAraNa banI jAya che pite ja astitva na dharAvatuM hoya tene vyApAra paranI (= uttakAlIna kAryanI utpattimAM heya nahi. ane je astitva dharAvatuM hoya tene ja kAryanI utpattimAM vyApAra che ema je tame svIkAre che kAraNanI sthiti bIjI kSaNe paNa che e puravAra thAya. "Ane AdhAra laIne pachI A astitvamAM Ave che evI enI ( = kAryanI) enA (kAraNanA) uparanI paratatratA mAtra ja kArya kAraNabhAva che ema je tame kahe te paNa astitva dharAvatI kSaNane ja AdhAra levAya eTale dvitIya kSaNe kAraNanuM avasthAna aparihArya che. kevaLa AnantaryamAtrathI kAryakAraNabhAvanuM jJAna thatuM nathI, kAraNake kAryakAraNabhAvanA abhAvamAM paNa AnantaryAnuM jJAna thAya che. kSaNika vastune (kAraNane) - pachI te vartamAna haya, bhUta hoya ke bhAvi heya - vyApAra paranI (=uttarakAlIna kAryanA) utpattimAM heta nathI. 101. aya maLethA thA turAttayonanonA mavata ghauM pUrvottaroH kSaNayo zotpAdAvityevaM pUrvakSaNavinAzenottarakSaNanirvatteriyataiva tau kAryakAraNabhAvamaznuvIyAtAm iti / tadapyamanoramam , na hyayamAyuSmatA samyagavadhRtastulAdRSTAntaH / tatrAnyadeva hemAdi nAmonnAmanibandhanam / unnAmo na tu nAmena tena vA sa vidhIyate / / ihApi na pUrveNa kSaNena nApi tadvinAzenottaraH kSaNa utpadyate, na ca hemasthAnIyamihAnyadastItyanutpattirevAvaziSyate / 101. jo tame bauddho ema mAne ke jema trAjavAnA be cheDAmAM eka namatAM bIje upara jAya che tema pUrva-uttara be kSaNomAMthI pUrva kSaNane nAza thatAM uttara kSaNane utpAda thAya che, eTale Ama pUrva kSaNanA nAzathI uttara kSaNanI utpatti thatI hovAthI ATale ja kArya. kAraNabhAva teo pAme che - te te buddhine ce evuM nathI, kAraNa ke tame trAjavAnA daSTAMtane barAbara samajyA nathI. trAjavAnI bAbatamAM eka cheDAne navA ane bIna cheDAnA upara javAnuM kAraNa suvarNa vagere che. upara javuM e nIce javAnuM kAraNa nathI ke nIce namavuM e upara javAnuM kAraNa nathI. ahIM paNa pUrva kSaNa ke pUrva kSaNanA vinAzathI uttara kSaNa utpanna thatuM nathI, ane suvarNa sthAnIya bIju kaMI ahIM te che nahi, eTale uttara kSaNanI anutpatti ja bAkI raheze. For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikatvanI siddhimAM "satva hetu viruddha che 10:. sarvathA paraniSpattau nirvyApAra na kAraNam / savyApArasya kartRtve kSaNikatvaM tu durghaTam / / itthaM ca satvaM vyAvRttaM kSaNikebhyo vizeSataH / tenAsAdhAraNatvena yAyAt saMzayahetutAm / / ___102. 52nI (=52vatA (41) utpattimA // 295 sA vyA5:22khita hoya nAha ane vyApAra kAraNane kAryanuM kartA mAnatAM te te kAraNanuM kSaNikatva durdhaTa banI jAya Ama kSaNika vastumAMthI vizeSapaNe sarva vyAvRtta thayuM. tethI "sarva' hetu asAdhAraNatA pAmeti heI saMzayanuM kAraNa bane che. 103. athavA labdhAtmanaH padArthasya parotpattI vyApriMyamANatvena kAraNatvAvadhAraNAd dvitrikSaNasthAyitvamavazyamanantaranItyA bhavediti pratyuta sattvAdakSaNikatvasiddheviruddho'yaM hetuH / ___103. ayapA, astitva gharAta pahAya 52nI (=52vatI yAnI) pattimA vyApAra karato ja kAraNa tarIke avadhArIta hoi, tenuM betraNa kSaNanuM sthAyitva avazyapaNe thAya, eTale "sathI akSaNikanI siddhi thavAthI A "sarva' hetu viruddha che. __104. atazcaivaM nityAnAmevArthakriyAkAritvopapatteH samavAyyasamavAyinimittabhedena trividhA kAraNasAmagrI parasparasaMsargamAgatya yathAsannidhAna kArya prasUta iti kRtaM kramayogapadyavikalpaistAvakaiH / yadaivAvikalasAmagrI tadaiva kAryotpattiH / ata eva ca kAryANAM yugapanna samudbhavaH / na cApi * kAraNaM nityaM sAmagrI hi na sarvadA / / prANikarmavipAko'pi sAmagryantargato'sti naH / sarvasya sukhaduHkhAdihetostadupapAdanAt / / na ca samagrayatirekAvyatirekavikalpo'smatpakSe sAmagrI bAdhate, samagradharmatvAt sAmagrayAH / samagrApekSayA ca sAmagrayeva tamabarthItizayayogAt karaNamiti pramANasAmAnyalakSaNe nirNItam / samarthatvAsamarthatvavikalpe'pi na saGgataH / sAmagrayA eva sAmarthya tataH kAryasya darzanAt // tadantargatasya tu kArakajAtasya zakaTAdyaGgasyeva sAmarthya yAvattAvadabhyupagatameva, tadapekSasya sAmagrayAH sAdhakatamatvasya nirvahaNAt / na hi bhavati kRSNAcchuklatara 14 For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 avila sAmagrInuM ja kAryopattimAM avikala sAmartha iti / avikalaM tu sAmagrayA eva sAmarthya yadanantaraM kAryaniSpattiriti kAryaniSpattidarzanAdevAvagamyate / 104 Ama nitya padArthomAM ja artha kriyAkAritA ghaTatI hoi, samavAyikAraNa, asamavAyikAraNa ane nimittakAraNa e traNa prakAranAM kAraNothI banelI trividha kAraNonI sAmagrI parasparanA saMsargamAM AvIne sannidhAna pramANe kAryane utpanna kare che. eTale tamArA kama ane yaugapadyanA vikalpothI sayuM. jyAre sAmagrI avikala hoya che tyAre ja kArya utpanna thAya che. ane eTale ja kAryonI yugapad utpatti thatI nathI, tema ja kAraNa nitya nathI kAraNa ke sAmagrI sarvadA hetI nathI. prANIe karelAM karmone vipAka paNa ame mAnelI sAmagrInI antargata che, kAraNake badhAMnA sukha, duHkha, vagerenA hetu tarIke prANIkamavipAkane ghaTADavAmAM Ave che. sAmagrI tenA sabhyothI bhinna che ke abhinna e vikalpa amArA pakSamAM sAmagrIne bAdhaka nathI kAraNake sAmagrI pite sAmagrIaMtargata sabhyane dharma che. sabhyanI apekSAe sAmagrI ja "tamaba" pratyayane artha - atizaya - dharAvatI hoI te karaNa che e ame "pramANasAmAnya lakSaNa" nAmanA prakaraNamAM nizcita karyuM che. samartha che ke asamartha e vikalpa paNa gya nathI, kAraNake sAmagrImAM ja sAmarthya che, kAraNake sAmagrImAMthI thatuM kArya dekhAya che. gADAnA aMgenI jema sAmagrImAM rahelA sabhya kArakenuM jeTaluM sAmarthya hoya che teTaluM te ame svIkAryuM ja che, kAraNake tenI apekSAe te sAmagrInuM sAdhakatamapaNuM nirvAha pAme che; kRSNanI apekSAe koI zukalatara banato nathI. avikala sAmarthya te sAmagrInuM ja che ke jenI pachI tarata ja kAryanI utpatti thAya che, eTale kAryanI utpattinA darzanathI ja sAmagrInuM avikala sAmarthya jJAta thAya che.' - 105. ya igvakSArathAyaralaM sthATiyughavataM , tA , | kAryaniSpattiparyantatvAdavasthAnasya, ekena ca kSaNena kAryaniSpatteraghaTamAnatvAt / kAryaniSpatterUz2a tu sAmagrI viplavate, na samagrANi, teSAmekaikazaH kvacit kvacidupalambhAt cakrasUtradaNDAdInAm / itthaM sthirANAmeva padArthAnAm arthakriyA-1 sAmarthya samarthitamiti na tataH kSaNabhaGgasiddhiH / 105. kAraka eka kSaNa sudhI sthAyI che evuM bauddhoe je jAhera karyuM te paNa khoTuM che, kAraNa ke kArakanuM avasthAnA kAryopatti sudhI hoya che ane eka kSaNamAM kAryanI utpatti ghaTatI nathI. kAryanI utpatti pachI sAmagrI nAza pAme che, sabhyo nAza pAmatA nathI, kAraNa ke te daMDa, cakra, sUtra, Adi sabhyomAMthI eka eka kayAreka kyAreka upalabdha thAya che. AmAM sthira padArtho ja arthakriyAsamartha che e samarthita thayuM. tethI padArtho kSaNika che e siddha thatuM nathI. - 106. gvaM ca sarvAniyAvayo: virodhAtu saravAtI vaia gvadravuddhivaI taditaranirAkaraNamityAdi yat pralapitaM tat pratikSiptaM bhavati / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAza paNu nAzaka sAmagrIne apIna 211 106. vaLI, satva ane nityane virodha heI, sattvanI pratIti dvArA ja nityatvanuM nirAkaraNa thaI jAya che - jema ekacaMdranI buddhi dvArA dicaMdranuM nirAkaraNa thaI jAya che tema -ema je tame kahyuM te paNa nirAkRta thaI thayuM. ___107. yadapyabhANi nAzaM pratyanapekSatvAt kSaNikAH padArthA iti tadapi yatkiJcit , drughaNAdivyavahArAnvayavyatirekAnuvidhAyinastatkAryasya ghaTAdyabhAvasya vistarataH pramANacintAvasare prasAdhitatvAt / pradhvaMsAbhAvazca vinAza ityucyate / 107. pitAnA nAzane mATe koI kAraNanI apekSA rAkhatA na hovAthI padArtho kSaNika che ema je tame kahyuM te paNa tuccha che, kAraNake mugara AdinA vyavahAra sAthe anvayavyatireka dharAvatuM mugara AdinuM ghaTa AdinA abhAvarUpa je kArya tenI siddhi pramANa vicAraNAnA prasaMge ame vistArathI karI che. pradhvasAbhAva e vinAza che ema ame kahIe chIe. 108. nazvarAnazvaratnAvilakthAtu na sAdhava: | sAmagrayadhInaH pradhvaMsaH bhAvAnAmAtmalAbhavat // mudgarAdisAmagrayA ghaTasya kiM kriyate ? mRtpiNDAdisAmagrayA kimasya kriyate ? AtmalAbha iti cet , anayA'pyAtmahAnaM kariSyate / 108. padArtho navara che ke anazvara che vagere vikalpa barAbara nathI. padArthonI utpatti jema sAmagrIne adhIna che tema padArthone nAza paNa sAmagrIne adhIna che. bauddha - mugara Adi sAmagrI vaDe ghaTanuM zuM karAya che ? yAyika-- mRpiMDa Adi sAmagrI vaDe ghaTanuM zuM karAya che ? bauddha-ghaTanI utpatti karAya che yAyika- mugara Adi sAgrI vaDe ghaTane nAza karAze. 109. nanu nazvarazcet tatkAraNamaphalam , anazvaratve tvazaktamiti / utpattAvapi tulyo'yaM pralApaH / bhavanasvabhAvazcet ghaTaH svata eva bhavati, ki daNDAdikArakasAmagrayA ? abhavanasvabhAvastu kartumazakyaH, kharaviSANavaditi / 109. bauddha - vastu navara hoya te nAzanA kAraNanuM kaMI prayojana nathI. vastu anazvara hoya te nAzanuM kAraNa nAza karavA azakta che nayAyika- vastunI utpattinI bAbatamAM paNa A ja vAta kahI zakAya. ghaTane svabhAva utpanna thavAne hoya to te svataH ja utpanna thAya, daMDa Adi kArakasAmagrInuM zuM prayojana ? je tene svabhAva gadheDAnA ziMgaDAnI jema utpanna na thavAne heya te tene utpanna karavo sAmagrIne mATe azakya che. 110. kArakavyApArakAryatvadarzanAt aparyanuyoga eSa iti cet , vinAze ca samaH samAdhiH, utpattivat vinAzasyApi kArakAnvayatirekAnuvidhAyitvAt / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 avayavavibhAga ke AzrayanAza vinAzanuM kAraNa ? tasmAdutpannamAtrasya vinAzo nAsti vastunaH / AvinAzakasadbhAvAdavasthAnamiti sthitiH // 10. bauddha kAryotpattimAM to kArakavyApAra kAma karate dekhAya che, eTale utpattimAM kAraka vyApAra kAraNa che ke nahi e prazna ja UThato nathI. naiyAyika - vinAzanI bAbatamAM paNa sarakho ja khulAse che, kAraNake utpattinI jema vinAza paNa kArakanI sAthe anvaya-vyatireka dharAve che. tethI utpanna thatAM ja vastune vinAza thatuM nathI. vinAzaka kAraNu Ave tyAM sudhI vastu TakI rahe che ema sthira thayuM. 111. nanu sApekSANAM bhAvAnAM nAvazyaMbhAvitA bhavediti evaM ghaTasya vinAzahetu!panipatedapi kadAcit ityevamasau kiM nitya eva na bhavediti / aho ! mahAn pramAdaH, utsannAH prajAH, patito mahAn vajrAzani:, duSpariharo'yaM doSa utthitaH / yadi ghaTo nityo bhavet , eSa kAlAgnirudra iva tribhuvanamapi bhasmIkuryAt / 111 bauddha - vastuo utpatti mATe bIjAnI apekSA rAkhe che, tethI teonI utpatti avazya thaze ja evuM cokakasa nathI. e rIte, ghaTanA vinAzane hetu ghaTa upara kayAreya kadI AvIne paDe ja nahi te pariNAme zuM te ghaTa nitya ja na bane ? taiyAyika- aho ! moTI bhUla thaI gaI ! prajAone uchera thaI gaye ! moTo vApAta thayo ! dUra na thaI zake e moTo doSa ubhe thayo ! ke jo ahIM ghaDe nitya bane te kAlAgni rudranI jema e nitya ghaDe tribhuvanane paNa bALIne bhasma karI nAkhe ! 112. gari 2, re mUDha ! sAvayava Azrita 2 kazya nUnamavayvvibhaagaat AzrayavinAzAd vA yadA kadAcid bhavitavyameva vinAzeneti kastannityatvazaGkAvasaraH ? tathAhi na rAmAbhiSekakalazamadya yAvadanuvartamAnamIzvaravezmanyapi pazyati loka ityavazyaMbhAvI tasya vinAzahetuH / tasmAt sahetuko vinAza iti na khata eva vinazvaro bhAvaH / 112 vaLI, o mUDha ! avayavo dharAvatA ane avayamAM samavAya saMbaMdhathI rahetA kAryane avayavo TA paDavAthI ke Azrayane nAza thavAthI kayAreka te vinAza thavAne ja. eTale kAryanI nityatAnI zaMkAne avakAza kayAM che ? lokone rAmanA abhiSekane kalaza khAje IzvaranA gharamAM paNa vartamAna dekhAtuM nathI eTale tenA vinAzane hetu avayaMbhAvI che. nathI vinAza sahetuka che, arthAt vastuo svataH vinazvara nathI 113. api ca pratyabhijJA svatejovibhavavidhUtabauddhasiddhAntadhvAntasantatirabhaGgurameva bhAvanivahamanizamupadarzayantI dinezadIdhitidazazatavibhAgavatI sarvato jAjvalItIti For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhisA kharekhara eka jJAna che 213 kastasyAM satyAM kSaNabhaGgino bhAvAnabhidadhyAt / yacca kiJcana tasyAmapabhASita tat sarvamasamaJjasam / ____113. 52ta, potAnA tana vaibhavayI paura siddhAMta 35 // mArane 2 rIne sthAyI vastuone ja sadA darzAvatI, sUryanA prakAzathI hajAra gaNA bhAgo dharAvatI pratyabhinA savaMtaH prakAze che, eTale pratyabhijJAnA hatAM koNa vastuo kSaNika che evuM vicAre ? pratyabhijJAne vize tame baddho je kharAba bolyA te badhuM asamaMjasa che. 114. yat tAvadidaM vikalpitaM 'sa evAyam' iti kimekaM vijJAnamuta dve iti, tatrocyate - sAmAnAdhikaraNyena ekaviSayAvadyotanapravaNaikapratItisaMvedanAt keyaM dvitvAzaGkA ? yaH 'ayam' sa 'saH', yaH saH' sa 'ayam ' ityekatvAvamarzinI khalvekA. yA'nekapratItiranubhUyate ghaTo'yaM paToyamiti tadvat na sA bhinnaviSayA'nekA buddhiH / nirantarotpannaghaTajJAnapaTasmaraNavat ca na tad bhinnaviSayaM buddhidvayamiti / 114. te 1 mA cha' me me jJAna cha hai me jAna the vAre prazna bauddha UThAvyo tenI bAbatamAM ame nayAyike uttara ApIe chIe. sAmAnAdhikaraNyathI te A) eka ja viSayanuM prakAzana karavAmAM pravaNa evI eka pratItinuM sadana thatuM hoI tenA dvitvanI AzA vA ? [te sArAne sAza na nathI.] 2 'yA' te 'te' che, je te che te "A" che, eTale ekavane sparzatI A pratyabhijJA kharekhara eka jJAna che. A ghaTa che" "A paTa che' evAM je aneka jJAne anubhavAya che tenI jema A pratyabhijJA bhinnaviyA ane aneka nathI; vaLI aMtara vinA utpanna thatAM ghaTajJAna ane paTasmaraNanI jema pratyabhijJA bhinna viSayavALAM be jJAna nathI. 115. yatta kimekapratItijanmani kAraNamiti . kAya cedavagamyeta kiM kAraNaparIkSayA / kArya cennAvagamyeta kiM kAraNaparIkSayA // 15. te eka jJAnanI utpattimAM kAraNa zuM che? ema je tame pUche che tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke kAryanuM je jJAna thatuM hoya te kAraNanI parIkSAnuM zuM prayojana ? ane je kAryanuM jJAna thatuM ja na hoya te paNa kAraNanI parIkSAnuM zuM prajana ? ___ 116. na ca kAryamakAraNaM bhavitumarhati kAryatvasyaivAnupapatteriti bhavitavyameva tatra kAraNena / asti ca saMskArasahitamindriyamasyAH pratIteH kAraNaM pathakU / kAryatA'pi tayordarzanAdeva gamyate / tadiha sannihitayorekakAryajanmani vyApArAt tadanyatrApi kimiti neSyate ? mRttantukAryamekamadarzanAdevAnabhyupagatam , idaM tu dRSTatvAd durapahnavam / kvacitta kevalendriyavyApArAt kAryadarzanAnna sarvatra tathAvidhasyaiva tasya kAryakAritvaM, sahakAryapekSaNena kAryAntarajananAt / For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 saMskAra sahita indriya pratyabhijJArUpa pratyakSanuM kAraNa 16. kAraNa vinA kAryanuM utpanna thavuM ghaTatuM nathI, kAraNake te tenuM kAryapaNuM ghaTe ja nahi, eTale tyAM kAraNa te tevuM ja joIe. saMskAra sahita Indriya e A jJAnanuM (pratyabhijJAnuM) pratyakSanA kAraNathI ja kAraNa che. saMskAra ane indriya benuM A pratyabhijJA rUpa eka kArya che e darzanathI ja jJAta thAya che. to pachI ahIM be sanihita vastuone eka kAryane utpanna karavAmAM vyApAra thato hoI tevuM anyatra paNa zA mATe IchatA nathI? anyatra tevuM IcchatA nathI kAraNake mATI ane tatu bannene vyApAra eka kAryane utpanna karavAmAM thate dekhe nathI eTale tyAM te svIkAryuM nathI jyAre ahIM te dekhyuM che eTale ene pratiSedha kara duSkara che. keTalIka vAra kevaLa indriyavyApArathI paNa kArya (=pratyakSa) utpanna thatuM hoI badhe tevuM ja kAraNu kAryakArI (=pratyakSane utpanna karanAruM) nathI kAraNake sahakArI saMskAranI sahAyathI indriyavyApAra anya kAryane (=atyabhijJA rUpa pratyakSane, utpanna kare che. [kevaLa IndriyathI utpanna thatuM jJAna pratyakSa che. saMskArasahita IndriyathI utpanna thatuM jJAna paNa pratyakSa che kAraNa ke tenuM pradhAna kAraNa te indriya ja che, tema chatAM pilA pratyakSathI A pratyakSa jarA viziSTa che, kAraNa ke temAM IndriyanuM sahakArI saMskAra paNa kAraNa tarIke che. ] 117. yattaktaM kIdRzo'rthaH pratyabhijJAyAmavabhAtIti, tatraute vAdinaH zatakRtvo dattottarA api yatpunarasmAnanuyuJjate tena balavadudvignAH smaH / uktamatra pramitayaH praSTavyAH, na tu vAdina iti / atItakAlaviziSTo vartamAnakAlAvacchinnazcArtha etasyAmavabhAsate / 117. kevo artha pratyabhijJAmAM jJAta thAya che, evuM je tame pUchayuM tenA uttaramAM tamane vAdIone so vAra ame javAba Apo chatAM pharI pAchA tame amane pUcho cho tethI, ame khUba udvigna chIe. ame A bAbate jaNAvyuM che ke tamAre pramitione (jJAnane) puchavuM joie, amane nahi. atItakAlaviziSTa ane vartamAnakAlAvachinna artha pratyabhijJAmAM jJAta thAya che. 118. nanuM pUrvAparI vAra parasparavidhino | naikatra vizatastena tadbhedAd vastu bhidyate // naitadevam , keyUrakirITakaTakakuNDalAdibhede'pi devadattasyAbhedAt / avayavyasti nAstIti parIkSaNaM vAdAntaragamanam / apavargAhike ca vistareNAvayavI sAdhayiSyata ityAstAmetat / kuNDalAdInAmavirodhAditi cenna, lAkSaNikavirodhAbhyupagamAt / parasparaparihAravyavasthitAtmAno hi sarve bhAvA iti vadabhirbhavadbhirabhyupeta eSAM virodhaH | For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha te atIta ane anAgata bane kALamAM anusmRta eka che 215 118. bauddha pUrvakAla ane aparakAla e be parasparavirodhI che eTale te bane eka ja vastumAM rahe nahIM, kALabhedathI vastu paNa bhinna thAya che. ya vika- nA, evuM nathI kAraNa ke keyUra, kirITa, kaTaka, kuMDaLa Adi bhinna hovA chatAM temane dhAraNa karanAra devadatta te eka che, abhinna che. avayavInuM astitva che ke nahi enI parIkSA karavI e anya vAdamAM ( carcAmAM) praveza karavA barAbara che; apavarga AhnikamAM vistArathI avayavIne ame puravAra karIzuM, eTale e parIkSA ahIM rahevA de. bauddha- kuMDaLa AdimAM parasparavidha na hovAthI teo eka sthAne rahe che. naiyAyika- nA, evuM nathI, kAraNa ke tame temanI vacce lAkSaNika virodha te svIkAryo che. parasparane parihAra karIne badhI vastuo pitAnA svarUpane- AtmAne vyavasthita kare che ema kahenAra Apa kuMDaLa AdimAM parasparavidha svIkAre che. 119. nanuM pUrADhInAM virodheDapi taddADavAnADhe varasavRdhitvamasyupapdyetaapi / bhUtavartamAnayostu yugapadasannidhAnAt kathaM tadviziSTatA stambhAderucyate / pratIyate ca dvau kAlau, na ca sannihitAviti citram / kiM bhUto'pi kAla idAnImasti ? maivam , nAsAvastItyucyate, api tvAsIditi / astItyucyamAnaH vartamAna eva syAt , na bhUtaH / hanta ! tarhi bhUto bhUtatvAdeva nedAnImastIti kathaM pratibhAsate ? bhUtatvenaiveti bramaH / bhUtaH kAlo bhUtatayA gRhyate, vartamAno vartamAnatayaivArthastUbhayAnugata eka eva, tathA grahaNAt / 19. bauddha- keyUra vageremAM parasparavirodha hovA chatAM te vakhate [badhAMnI yugapata] avasthiti hoI temane eka devadatta sAthe saMbaMdha ghaTe paNa kharo. paraMtu bhUtakAla ane vartamAna kAla bannenuM yugapata hevuM (=sannihita hevuM) asaMbhava heI, kevI rIte staMbha Adi te banethI viziSTa che ema kahevAya ? be kALanI pratIti thAya che ane te be sannihita nathI e to vicitra kahevAya ? zuM bhUtakAla bhUta (=atIta) hovA chatAM atyAre che ? nAyika- nA, evuM nathI. te che' ema kahevAtuM nathI, paraMtu te hato' ema kahevAya che. te che ema kahevAya to e vartamAna banI jAya, bhUta na rahe. bauddha are je bhUtakAla bhUta hovAne kAraNe atyAre nathI te pachI te jJAnamAM bhAse che kevI rIte ? yAyikaame kahIe chIe ke te bhUtakAla bhUtarUpe ja bhAse che. bhUtakALa bhUta tarIke ja prahAya che, vartamAnakAla paNa vatamAna tarIke ja prahAya che, artha (=vastu ) te ubhaya kALamAM anusmRta hei, eka ja che, kAraNake te eka tarIke ja gRhIta thAya che. 120, nanu mUtaceDhAnInamAvata taSirtha jJAnamanana sthAta , R. dharmiNastadavacchinnasya jJAnajanakasya bhAvAt / bhUtaH kathamavacchedaka iti cet For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bhUtakALathI vizeSita artha Indriyajanya jJAna viSaya kevI rIte ? tathA pratibhAsAt / pratItimavamRSatu bhavAn 'sa evAyam' iti yaH pUrvamAsIt sa idAnImapyastIti / so'yamatItakAlaviziSTo'rtha etasyAM buddhAvavabhAsate / / 120. bauddha- bhUtakALane atyAre abhAva hoI tene viSaya karanAruM jJAna arthajanya nahi bane.. yAyika- nA, evuM nathI, kAraNa ke bhUtakALathI avacchinna dharmI (= vastu je jJAnajanaka che tene te bhAva heya che. boddha- bhUtakALa kevI rIte vicchedaka bane ? yAyika - avacchedaka che kAraNake tevuM jJAna thAya che. te ja A che evI pratItine ja Apa pUche. te A pratItine artha che je pU' hato te atyAre paNa che. bhUtakALaviziSTa te A' artha A buddhimAM bhAse che. 121. nanvasatA bhUtakAlena vizeSitamartha kathamindriyajA pratItirAlambanIkuryAt ? ucyate antyasaMkhyeyasaMvittikAle prAgavalokitAH / yathA zatAdijJAnAni janayanti padAtayaH / / atItakAlasaMsargo bhavannevaM vizeSaNam / stambhAdipratyabhijJAyAH kAraNatvaM prapadyate / / 121. bauddha- asata bhUtakALathI vizeSita arthane Indriyajanya jJAna kevI rIte pitAne viSaya banAve ? yAyika- Ane uttara ame Ama ApIe chIeH padAtione saMkhyA vaDe gaNavAmAM AvatA hoya tyAre je padAtine chelle gaNavAmAM Ave te patinI pahelAM avale kAyelA padAtio zata Adi zAne utpanna kare che. tevI ja rIte bhUtakALane saMsarga staMbha AdinuM vizeSaNu banatAM staMbha AdinI pratyabhijJAnuM kAraNa paNuM pAme che. 122. saMkhyeyAH padAtayaH santi atItakAlastu nAsti iti cet kapittheSu bhakSyamANeSu kiM vakSyati devAnAMpriyaH ? zataM kapitthAnAM bhakSitavAn vAhIka iti pratItidarzanAt / na ca navanavatAvanupayukteSu kapittheSu ekauva zatatame 'zataM tena bhakSitam' iti matiH / ataH yathA tatrAtikrAntAnyapi navanavatikapitthAni zatapratItihetutAmupayAnti pratibhAsopArUDhatvAt , evamatItakAlayogo'pi pratibhAsamAnaH pratyabhijJAmAdhAsyatIti / 122, bauddha- saMkhyA vaDe gaNavAmAM AvatA badhA padAtio te aritava dharAvatA hoya che paNa atItakAlanuM te astitva hetuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtakALathI vizeSita artha Indriyajanya jJAna viSaya kevI rIte ? 17 yAyika - kathi eka pachI eka khavAtA hoya tyAre temanI gaNatarInI bAbatamAM Apa devAnAM priya zuM kaheze ?, kAraNa ke baLada se kapitthane khAI gayo' evI pratIti tyAM thatI dekhAya che. pUrve khavAI gayelA 98 kapitthane gaNatarInA upayogamAM lIdhA vinA kevaLa chellA ekane ja viya karIne temAM ja "se teNe khAdhA evI pratIti thatI nathI. tethI jema ahI atIta banI gayelA hovA chatAM pelA 99 kapithe zatapratItinA hetu bane che kAraNa ke teo pratibhAsamAM aMkita che, upArUDha che tema atItakAlane saMbaMdha (yoga) pratya. bhijJAne hetu bane che kAraNake te paNa pratibhAsamAM aMkita che, upArUDha che. 123. vikalpamAtrAM zatapratyaya iti cet , bho mahAtman ! kiM vA tava na vikalpamAtram ? kintu jIvantyamI savikalpakaprAmANyavAdinaH / yazca sAmAnyasaMsiddhau prakAraH prAk pradarzitaH / yojyaH sa eva dvitvAdisaMkhyAsadbhAvasiddhaye / / ityalaM kathAntarAkSepeNa / 123. - zatapratIti to vikalpamAtra che [ ane vikalpa tA apramANa che, mithyAjJAna che. ] yAyika - o mahAtmA ! tamAre te zuM vikapamAtra nathI ? paraMtu A ame savikalpaka jJAnanuM prAmANya svIkAranArA jIvIe chIe. sAmAnyanI siddhi mATe ame je rIta agAu darzAvI te rIta ja ahIM kiva Adi sa khyAnA sabhAvanI siddhi mATe javI joIe. bIjI carcAne ahIM kheMcI lAvavAnI jarUra nathI. 124. navatimAnakADhi nA prasthamajJAvijJAnamadripArthanirdhana ceti naH kautukamidam / kiM takautukam ? arthastAvadasya puro'vasthito'styeva janakaH stambhAdiH / nanvasti, sa tu vartamAnakAla eva / na kevalavartamAnakAlayoginA'rthe na tatpratyayajananAt tasya vartamAna ivAtIto'pi kAlo'vacchedakatAM pratipadyate / sa ca tadavacchinno'rtha idaM ca jJAnamAdadhAtItyarthajametadindriyajamapi bhavati, tadbhAvAbhAvAnuvidhAnAt / 124. baddha- pratyabhigavAna e atikrAnta hI che ane sAthe sAthe inakriyArthasanikarSajanya paNa che e te amane Azcarya pamADe che nAyika- temAM Azcarya zuM che ? staMbha Adi tene janaka artha te tenI samakSa raheluM hoya che ja. bauddha - astitva dharAvatA hoya che ! te pachI te vartamAnakALathI ja viziSTa hoya. naiyAyika -kevaLa vartamAnakALaviziSTa artha pratyabhijJAnane utpanna karate na hoI , vartamAnakALanI jema atItakALa paNa tene avahedaka bane che ane vartamAnakALa tema ja atItakALathI avachina artha A jJAnane [=pratyabhijJAna] utpanna kare che. pariNAme A For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pratyabhijJAnuM aprAmANya nathI arthajanya pratyabhijJA indriyaja paNa che kAraNake Indriya hotAM te thAya che ane indriya na hotAM te thatI nathI. 125. navatateDarSe nidrAM pravartate? svaipa rthanuyoga ? nendriya, acetanatvAt / puruSastvavisphAritAkSo nedazI pratipattiM labhate visphAritAkSastu labhate iti so'pi nAnuyojyaH / 125. bauddha - atIta arthamAM indriya kevI rIte pravarte ? yAyika- A prazna kone pUche che ? Indriyane to nahi ja kAraNa ke te acetana che eTale Ane javAba te ApI zake nahi. puruSane AMkho baMdha hoya te AvuM jJAna thatuM nathI ane ughADI hoya to AvuM jJAna thAya che eTale tene paNa A prazna pUchI na zakAya. 126. navatanaprAhivAtuM prAmArtha vAkvayitu yufmasyA yu / nidriAsyaatiite'pi sAmarthya dRSTapUrvamiti / maivam , aprAmANyaM nAma bAdhakapratyayAt kalpyate, na cAsAvasti pratyabhijJAyAm / anumAnaM tu bAdhakaM pratikSiptam / 126. baddha- atItanuM grahaNa karatuM hovAthI A jJAnanuM aprAmANya kalpavuM yogya che. inidrayanuM atItamAM paNa sAmarthya pahalAM kadI joyuM nathI. | neyAyika - nA evuM nathI. bAdhaka jJAnane kAraNe aprAmANya kalpAya che, ane evuM bAdhaka jJAna to pratyabhijJAnuM che nahi. anumAnane bAdhaka tarIke pratiSedha ame karI dIdhuM che. 127. nanu kAragovA iLyate ghavANAmAitham | gAyuSmana ! toDavuMcytaam / ukta evendriyasyAtItaviSayagrahaNe sAmarthyavirahaH / vatsa ! na samyaguktavAnasi / nAyamindriyasya timirAdiriva doSaH / atIte kAle svatantro tasyAsAmarthya, na tadgrAhyavartamAnavastuvizeSaNIbhUte / saMskArasacivasya cAsya sAmarthya, na kevalasyetyuktam / tasmAdatItakAlavizeSitapurovartivartamAnastambhAdipadArthaviSayamindriyAdisannikarpotpannamevedaM pratyabhijJAjJAnamiti siddham / 127. bauddha- pratyabhijJAnA kAraNanA devane lIdhe pratyabhijJAnuM aprAmANya kalpavAmAM AvyuM che yAyika- he AyuSmana ! te depane Apa jaNAvo. boddha - atItane grahaNa karavAmAM IndriyanA sAmarthanA abhAvarUpa deSane ame jaNAvyo ja che yAyika - he vatsa ! tame te deSa vize je kahyuM che te barAbara nathI. indriyane timira Adi deSanA jevo A deSa nathI. svataMtra atItakALamAM indriyanuM asAmartha che ane nahi ke indriyagrAhya vartamAna vastunuM vizeSaNa banelA atIta kALamAM. vaLI, saMskAranI For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA pratyabhijJA mAnasa pratyakSa 218 sahAya pAmelI indriyamAM atItakALane kahevAnuM sAmarthya che, ekalI kevaLa indriyamAM ja atItakALane graDavAnuM sAmarthya nathI, ema ame kahyuM che. tethI atItakALathI viziSTa, puravata', vartamAna saMbha Adi padArthane viSaya karanAruM ane indriyArthasanikarSathI ja utpanna thayeluM A pratyabhijJArUpa jJAna che e puravAra thayuM. 128. atha vA pUvaeNvijJAnaviziSTachAhi mAnasam | iSyatAM pratyabhijJAnaM gandhavatkundabuddhivad // yathA hi locanagocare'pi kundakusume tadaviSayagandhavizeSite bAhyendriyadvAraka grahaNamaghaTamAnamiti mAnasameva 'surabhi kasamam' iti jJAnam , evaM pUrvavijJAnavizeSitasya stambhAdevizeSaNamatItakSaNaviSaya iti mAnasI pratyabhijJA / pUrvapravRttabAhyendriyopajanitajJAnaviziSTabAhyaviSayamAhiNi cAntaHkaraNe'bhyupagamyamAne sati nAndhAdyabhAvaprasaGga iti bahuzaH kathitam / 128. athavA, AMkhathI. kuMdapuSpane jotAM gadhaviziSTa kuMdapuSpanuM thatuM jJAna jema mAnasa pratyakSa che tema pUrva anubhavathI viziSTa viSayane grahaNa karanAruM pratyabhijJAna paNa mAnasa pratyakSa che. jema cakSuthI agrAhya gadhathI vizeSita evA cakSugrAhya kuMdapuSpanuM bAhya indriya dvArA grahaNa ghaTatuM na hovAthI kuMdapuSpa sugaMdhI che' evuM jJAna mAnasa pratyakSa che, tema pUrva anubhavathI viziSTa saMbha AdinuM vizeSaNa atIta kSaNane viSaya hovAthI pratyabhijJA mAnasa pratyakSa che. pUrve pravRtta bolendriyathI utpanna jJAnathI viziSTa bAhya viSayane grahaNa karanAruM antaHkaraNa (mana) che evuM svIkAratAM aMdha adinA abhAvanI Apatti Avaze nahi, evuM ame anekavAra kahyuM che. 129. nanuM vArvizeSa vartamAnamati sauramam, rUha svatItaM pUrvavijJAnamiti kathitaM vizeSaNamatra / uktamatra / kiM tena satA kariSyasi ? zatAdibuddhiSvatikrAntasyApi kapityAde: kAraNatvadarzanAditi / tadevamantaHkaraNajanmanA'pi pratyabhijJAnena sthairyamavasthApyata eva bhAvAnAm / 129. bauddha - kaMdapuSpanuM vizeSaNa saurabha vartamAna hoya che, jyAre ahIM te atIta pUrva anubhava vizeSaNa tarIke kahevAya che eTale atIta pUrva anubhava vizeSaNa kevI rIte banI zake ? ] naiyAyika - ene uttara ame ahIM ApIe chIe te astitva dharAvatAM sugaMdhathI tame zuM karaze ? tame zuM sAdhazo? [kaMI ja nahi,] kAraNa ke zana Adi buddhionI bAbatamAM te atikAta (=atIta) kapitha AdinuM paNa kAraNupaNuM dekhyuM che. niSkarSa e ke manathI utpanna pratyabhijJA vaDe vastuonI sthiratA ane sthApIe chIe. 130. yA tu mukitazAghiyamijJAnaturyatA | .. . stambhAdipratyabhijJAyAH kathyate sA'pyasaGgatA / / For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 svahetubalavattAne kAraNe ja pratyabhijJApratyakSa pramANa tatrAntarAle muNDitazirodarzanameva bAdhakam , iha tu na kiJcidasti / ata eva zabde tadaiva sphurantyA vinAzabuddhyA vaidhuryamupanItA pratyabhijJA sthAsnutAM sthApayitum asamarthetyuktam / jvAlAdAvapi tailavartikSayAnumAnabAdhitatvAd bhrAntA pratyabhijJA, na tu tathA stambhAdAvanumAnamapi bAdhakamasti / sattvAnumAnaM tu nirastameva / _130. muMDAyelA kezane sthAne bIjA pharI UgelA keza vageremAM je pratyabhiA thAya che tenA tulya saMbha AdimAM thatI pratyabhijJA che ema tame je tulyatA jaNAvo cho te asaMgata che, kAraNa ke vacagALAmAM thatuM mU Dita ziranuM darzana ja temAM bAdhaka che jyAre staMbha AdimAM thatI pratyabhijJanuM bAdhaka evuM kaMI ja nathI. tethI ja zabadanI bAbatamAM zabdane uccAra thAya che tyAre ja thatI zabdanA vinAzanI buddhi dvArA vaidhurya (=prAmANyazUnyatA) pAmelI "A te ja gakAra che' e che AkAravALI prayabhijJA zabdanI niyata sthApavA asamartha che ema ame kahyuM che. javAlA vagerenI bAbatamAM paNa tela, vaTa, vagerenA kSayanA anumAnathI bAdhita thatI hovAthI "A te ja javAlA che evI pratyabhijJA brAta che, paraMtu staMbha AdinI pratyabhijJAmAM anumAna paNa bAdhaka nathI. vastunA sattva uparathI tame karelA vastunI kSaNikatAnA anumAnane to ame nirAza karI dIdhuM che ja. 13. yApi 2 naiva niyama pratyakSAnumAnayorvirodhe pratyakSa vaDhIya rUti, svaritataraparibhramita cakrIbhavadalAtagrAhiNaH pratyakSasyAnumAnabAdhitatvadarzanAditi, tathApi prakRtaM kSaNikatvAnumAnamanyathAsiddham , ananyathAsiddhaM tu pratyakSamiti pratyakSameva kSaNikatvAnumAnasya bAdhakam / na cetaretarAzrayatvam , anumAnamithyAtvanibandhanapratyabhijJApratyakSaprAmANyAnabhyupagamAt , svahetubalavattayaiva pratyabhijJApratyakSa pramANam / na tasyedaM dainyaM yadanumAnamithyAtve sati tatpramANIbhaviSyatIti / 11. jo ke e niyama nathI ke pratyakSa ane anuma na vacce virodha hoya tyAre pratyakSane vadhu baLavAna gaNavuM kAraNa ke atyaMta jhaDapathI pheravavAmAM AvatA tArAmaMDaLamAM vartuLAkAra agniprakAzanuM grahaNa karatuM pratyakSa anumAnathI bAdhita thatuM dekhAya che, tema chatAM sava uparathI kSaNikatAnuM prakRti anumAna anyathAsiddha che jyAre [sthiratAnuM] pratyakSa (=pratyabhijJA) anyathAsiddha nathI eTale A sthiratAnuM] pratyakSa ja kSaNikavAnumAnanuM bAdhaka che. vaLI, ItaretarAzrayadeSa nathI Avato, kAraNa ke anumAnanA aidhyApaNAne kAraNe pratya bhizArUpa pratyakSanuM prAmANya ane svIkAratA nathI. pitAnA utpAdaka kAraNanI baLavattAne kAraNe ja pratyabhijJArUpa pratyakSanuM pramANa che. pratyakSanI evI dInatA nathI ke anumAnanuM mithyAtva siddha thAya to ja te pramANu bane. For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastunI sthiratAnI siddhi 221 132. bAstAM vA prayamijJAna , gu prathamAkSana: I. stambhAdibodhastenApi bAdhyate kSaNabhaGgitA // tulyasAmagrayadhInatvasya nirAkRtatvAt , sAkAratvasya nirAkariSyamANatvAt , anvayavyatirekopakRtamAnasapratyakSanizcitajanakatvasya cArthasyAvabhAsyatvanizcayAt utpanno'rthoM jJAnaM janayati jAtena ca jJAnena gRhyata iti balAd dvitrikSaNAvasthAyitvamasyApadyata ti zata: kSaLivavam ? 132. athavA te pratyabhijJAnI vAta che. staMbha Adine indriyajanya sauprathama je baMdha thAya che tenAthI paNa kSaNiktA bAdhita thAya che. vastu ane vastunuM jJAna bane eka ja kAraNasAmagrIthI upanna thAya che ane nirAsa ame karI dIdhA che, jJAna sAkAra che enuM khaMDana ame karavAnA chIe, ane anvaya-vyatirekathI upakRta mAnasa pratyakSa vaDe arthanuM jJAnajanakapaNuM nizcita thayeluM che ane jJAnane janaka artha ja jJAnamAM prakAze che e nizcaya che - A badhAM kAraNothI (hetuothI) nizcita thAya che ke utpanna artha jJAnane utpanna kare che ane utpanna thayeluM jJAna te arthanuM grahaNa kare che, eTale na chUTake e arthanI betraNa kSaNenI avasthiti AvI paDe che, pariNAme tenuM kSaNika kyAM rahyuM ? 133. vaDhi chagharavapoDapi na nATa: prathame che / hetvantarAdvinAzo'sya na svarUpanibandhanaH / / vicitrA va padArthAnAM pratItiriha dRzyate / cirantanamatiH kAcit kAcit tatkAlajAladhIH // salilAharaNavyagrakumbhAvagatiranyathA / tathaiva kandukAkRSTakambhAvagatiranyathA / / etena ravigupto'pi parimlAnamukhIkRtaH / kSaNikatvakSamAdhyakSasamutprekSaNapaNDitaH / / 133. je utpanna thayela hovA chatAM paNa ghaDe prathama kSaNe ja nAza na pAme te [utpAdaka kAraNathI anya evA bIjA kAraNathI tene nAza thAya, pariNAme evuM siddha thAya che ke tene nAza tenA (nazvara svarUpane kAraNe nathI padArthonI pratIti ahIM jAtajAtanI thatI dekhAya che. koI pratIti thiratAnI thAya che, koI pratIti tatakSaNe dhananI thAya che. pANI bharI lAvavAmAM vyasta kuMbhanI pratIti judI heya che tema ja nIbhADAmAMthI kheMcI bahAra kADhelA kuMbhanI pratIti judI hoya che. AnAthI raviguptanuM meTuM ame vIluM karI dIdhuM raviguta kSaNikane puravAra karavA mATe samartha pratyakSanI kalpanA karavAmAM [ka pratIkSA karavAmAM ja paMDita che For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 vastunI sthiratAnI siddhi 134. tathA hi vartamAnavastuvigrahagrAhi vijJAnamanantaroktanayena svajanakArthapratibhAsanAd dvitrikSaNasthAyitAmarthasya gamayatItyuktam / AdyaM ca kiMcidvijJAnamanAgatakAlasparzi bhavati, yathA''ha bhaTTaH- 'rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate' iti / uttaramapi pratyabhijJAnaM atItakAlAvacchinnamarthamavadyotayatIti darzitam / 134. vartamAna vastunA zarIrane grahaNa karanAruM vijJAna anantare kta rIte potAnA janaka arthane pratibhAsa (=prakAza) karanAruM he I arthanuM betraNa kSaNanuM sthAyitva [anumAnathI] jaNAve che ema ame kahyuM che ane koIka Adya jJAna anAgatakAlane grahaNa karatuM hoya che, jemake kumArika bhaTTe kahyuM che ke "jatane jyAre grahaNa karavAmAM Ave che tyAre te cirasthAyI che ema grahAya che', [arthAt vartamAnarajatagrahaNakALe anAgatarajata avazya gRhIta thAya che kAraNa ke vartamAna rajata jyAre gRhIta thAya che tyAre te uttarakSaNavatAM rajatane upanna karavAnA svabhAvavALI ja gRhIta thAya che.] pachI thatuM pratyabhijJAna paNa atItajhAlAvacchinna arthane prakAzita kare che e ame darzAvyuM che. 135. na vAtotAnA tana-makAnanArAnIyama, rUti vArasAmani mAta ! na hyatItAnAgatajanmagrahaNamazakyakriyamiti yadapi dRzyamAnaM grahaNaM tadapyapahnotuM yuktam / na caitAvatA'tItAnAgatakAlAvacchinnavartamAnavastugrahaNamAtreNa sAmAnyatodRSTenAdRSTamapyatItAnAgatajJAnaM kalpyam / yathAdarzanaM hi vastUni vyavasthApyante, na tu kiJcid dRSTvA'nyadapi kalpyate, dRSTamapi vA ninUyata iti / 135. atIta janma ane anAgata janmanA grahaNanI AzaMkA karavI joIe nahi, kAraNa ke ATalamAM ja kAraNanuM sAmarthya niyaMtrita che. atIta janma ane anAgata janmanuM grahaNa karavuM azakya che eTalA khAtara je dRzyamAna grahaNa che tene paNa InakAra kare gya nathI. atIta kALa ane anAgata kALathI avacchinna vartamAna vastunA jJAna mAtrathI-je sAmAnyataH daSTa che tenAthI - adaSTa evuM atIta ane anAgatanuM jJAna paNa kalpavuM joIe nahi. darzana pramANe vastuonI sthApanA thAya che, paraMtu kaMIka dekhIne anyanI kalpanA karAtI nathI, ke dekhela hoya tene pratiSedha paNa karAto nathI. 136. api cAnimeSadRSTeratruTitasattAkastambhAdipadArthagrAhi pratyakSamupapadyate / tat kathaM kSaNikagrAhi kathyate ? yacca tatra vikalpitamatItAnAgatakSaNayorasannihitatvena pratyakSagrAhyatA'nupapattevartamAnakSaNasya cAtisUkSmatvAt tatkAlagrAhiNA pratyakSeNa kSaNikatvaM gRhItaM bhavatIti, tadanupapannam , mA nAmAbhUdatItAnAgatakAlagrahaNaM, vartamAna eva tatrAnimeSadarzane For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArAvAhI pratyakSane viSaya sthAyI che. 227 kiyAn kAla iti cintyatAm , nimeSakRtasyApi darzanavicchedasyAnavakAzAt / yAvaddhi darzanaM na vicchinnaM tAvAn vartamAnaH kAla iti tadgrahaNena sthairya gRhItaM bhavati, na kSaNikatvam / 136 vaLI, animeSa dRSTithI jonArane atruTita sattAvALA staMbha Adi padArthone grahaNa karanAruM [dhArAvAhI] pratyakSa ghaTe che. tene kevI rIte kSaNigrAhI kahevAya ? atIta ane anAgata be kSaNe asanihita hevAthI tenI pratyakSagrAhyatA ghaTatI na hovAne kAraNe ane vartamAna kSaNa ati sUma hevAne kAraNe tatkAlagrAhI pratyakSa vaDe kSaNikatva ja gRhIta thAya che ema tame je vikalpa karyo che te ghaTatuM nathI. bhale atIta ane anAgata kALanuM grahaNa na thAo, paraMtu tyAM animeSadarzanamAM vartamAna ja keTale lAMbo] kALa che e vicAravuM joIe, kAraNa ke nimeSakRti darzanavicchedane ahIM avakAza nathI jyAM sudhI darza. nane viccheda na thAya tyAM sudhI vartamAnakALa ja che, eTale tenA grahaNathI sthiratA rahIta thAya che, kSaNiktA nahi. 137. nanuM tAvAnI vADha: kSaNasamudAyo mavati, na kSaNa: | "zcanA eva vartamAno bhavati / tataH pUrvAparau kSaNAvatItAnAgatau bhavataH, tayozca na grahaNamityuktam / bho mahAtman ! siddhe kSaNikatva eva evaM zakyate vaktu, na tu tatsAdhanAvasare / kAlo hyeko nityo vibhuriti sAdhito'numAnaparIkSAyAm / na tu kSaNasamudAyAtmA kAlaH / kAlasya tu bhedAH kriyopajananavinAzAdyapAdhinibandhanAH kalyanta ityapi tatrauva parIkSitam / tadayamanimeSadRSTeH darzanavicchedAnupagrahAt tAvAn ekaH kAlaH sa iti vartamAna eva bhavati, na nAnAkSaNasamudAyaH / kSaNasamudAyAtmake'pi vA kAle darzanavicchedAnavadhAraNAt kSaNasamudAya eva vartamAnIbhavatu / 137. bauddha - teTale lAMbo e kALa kSaNasamudAya hoya che, kSaNa nathI hete, ane eka ja kSaNa vartamAna hoya che. tethI pUrva ane apara e be kSaNe atIta ane anAgata heya che ane temanuM grahaNa thatuM nathI ema ame kahyuM che. yAyika- mahAtmA ! kSaNikatva siddha thaye ja Ama kahevuM zakya che; tene siddha karatA hoIe tyAre nahi. anumAnaparIkSAmAM ame puravAra karyuM che ke kALa eka, nitya ane vibhu che, kALa kSaNasamudAyarUpa nathI. kALanA bhedo te ditpatti kriyA parama Adi upAdhione AdhAre kalpavAmAM AvyA che, enI parIkSA paNa tyAM ja karavAmAM AvI che. tethI animeSadaSTivALAne darzanavicchedanI sahAya na hovAthI jeiTale vakhata daSTi animeSa rahe. teTale vakhata te eka ja kALa che, eTale te vartamAna ja hoya che, aneka kSaNone samudAya heta nathI. kALa kSaNasamudAyarUpa hoya to paNa darzanavicchedanuM avadhAraNa hevAthI kSaNasamudAya ja vartamAna bane. For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jJAna vartamAnakAlIna hovA chatAM atIta ane anAgatane grahaNa kare che 138. nanu kAlo nAma na kazcit pAramArthikaH padArtha eva paridRzyamAno vartamAnAdivyavahArahetuH / sa ca na ciramanubhUyata iti kSaNika ucyate / bhikSo ! alamavAntaragamanena / mA bhUt kAlaH / padArthastvanimeSadRSTayavicchedAdavicchinnasattAka eva dRzyata iti na kSaNikagrAhi pratyakSam / 138 bauddha - kALa nAmane koI pAramArthika padArtha ja dekhAtuM nathI ke jene tame vartamAna Adi vyavahArane hetu gaNe cho. ane kALa lAMbA vakhata sudhI anubhavAta nathI eTale te kSaNika che ema ame kahIe chIe. yAyika - e bhikSa! avAnara carcA rahevA de, bhale kALa padArtha na che. ani. meSadaSTinA avicchedane kAraNe vastu avicchinna sattAvALI ja dekhAya che eTale pratyakSa kSaNikagrAhI nathI. ___ 139. nanu bhavadbhirapi na sthiraM jJAnamiSyate / kSINe ca jJAne so'rtho dvitIyakSaNe kena gRhyate ? jJAnAntareNa tu gRhyamANaH sa evetyatra ko nizcayaH / animeSadRSTeniM na kSIyata evetyeke / atha vA kiM na etena ? na hi viSayapratibhAsakAle jJAnamavabhAsata ityasakRduktaM, vakSyate ca / tena tatkIdRzamiti kuto vayaM vidmaH ? arthastvavicchinnasattAka eva gRhyate / jJAnaM tu vartamAnakAlamapyatItAnAgatakAlagrAhi bhavati, smaraNamiva bhUtabhaviSyavRSTayanumAnamiva / 139. bauddha - Apa paNa jJAnane sthira IchatA nathI. ane jJAna nAza pAmatAM te artha bIjI kSaNe konAthI gRhIta thAya che? je bIna jJa nathI gRhIta thato hoya to bIjA jJAnathI gRhIta thate te te ja che' e nizcaya ahIM kevo ? pAyika - eTale ja keTalAka mAne che ke animedaSTivALAnuM jJAna nAza pAmatuM ja nathI. athavA te amAre enAthI zuM? viSayane jyAre pratibhAsa thAya che tyAre jJAnane avabhAsa thatuM nathI e te ame vAraMvAra kahyuM che ane kahIzuM. tethI jJAna kevu che [arthAta nAza pAme che ke nahi] e ame kyAMthI jANIe ? paraMtu artha te avicchinna sattAvALe ja gRhIta thAya che. ane jJAna te vartamAnakAlIna hovA chatAM atIta ane ane gatane grahaNa kare che - smaraNanI jema, bhUta ane bhaviSyam vRSTinA anumAnanI jema. 140. nanvindriyavyApAro na kSaNAntarasthAyIti tasminnasati kuto'rthasya vitatakAlatAgrahaNam ? bhadanta ! bhavAn zrAnto'si / lajjasvaivaM vANaH / nimeSakRto'pi vicchedo'sya nAsti atha ca na sthira indriyavyApAra iti sAhasikatAmAtram / sannikarSazcAsya viSayagrahaNe vyApAraH, sa ca sthira eva, For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAza hetujanya hevAthI vastu sthAyI che 225 tasmAd vitatakAlasya vastunaH pratyakSeNa grahaNamiti sthitam / evaM ca sthite na svarUpamAtranibandhana eva bhAvAnAM vinAza:, kintu hetvantaranibandhano bhavati / tatazca AvinAzahetUpanipAtAt avasthAnameva bhAvAnAm / avidyamAnavinAzakAraNAnAM ca nityatvameva vyomAdInAmiti siddham / 140. bauddha - IndriyavyApAra kSaNa tarasthAyI nathI eTale tenA tevA na hatAM arthanI vitatakAlatAnuM grahaNa kevI rIte ghaTe? taiyAyika - he bhadanta ! tame thAkI gayA lAge che. AvuM belatA tame lAje. nimeSane lIdhe te viccheda paNa tene nathI ane indriyavyApAra sthira paNa nathI - Ama kahevuM e sAhasiktA mAtra che. sanika e ja viSayagrahaNamAM indriyavyApAra che ane sannikarSa te sthira ja che. tethI vinatakALavALI (=cirasthAyI) vastunuM pratyakSathI grahaNa thAya che e sthira thayuM. AvuM sthira thatAM vastuonA vinAzanuM kAraNa vastuone svabhAva nathI paraMtu bIju ja che. tethI vinAzanuM kAraNa upasthita na thAya tyAM sudhI vastuonuM avasthAna (=sthiratA) ja che. pariNAme jemanA vinAzanuM kAraNa vidyamAna nathI te AkAza vagere nitya ja che e siddha thayuM. 141, 9ta punAmAni nArzane taravAra mAvanAmiti, tapa vyAmUDhabhASitam / darzanAdarzanAbhyAM bhAvAbhAvayoH paricchedaH, na punadarzanAdarzane eva bhAvAbhAvau / abhAvazca vistarataH prAk prasAdhitaH / sa ca sahetuka iti na svata eva vizarAravo bhAvAH / evaM tu aniSyamANe padArthAsthairyapakSe jJAnajanakasya niyatasya vastunA darzanam , darzanaviSayIkRte'sya pravRttiH, pravRttiviSayIkRtasya prAptiriti vyavahAro na syAt , arthakSaNanAnAtvAt / bAdhyabAdhakabhAvazca kvacijjJAnAnAM dRSTaH / sa ca na syAt pUrvAvagatarajatAdiviSayAbhAvagrAhiNo jJAnasya gRhItamudgaradalitaghaTAbhAvajJAnavad bAdhakatvAnupapatteH / pUrvadRSTasya smaraNaM, smRtasya kasyacit pratyabhijJAnaM, pratyabhijJAtasya ca gRhAderardhakRtasya samApanamityAdayazca vyavahArA vilupyeran / / 141 vaLI, vastuonuM darzana ane arzana ja vastuonuM santa (bhAva) ane asattva (abhAva) che ema je tame kahyuM te paNa vyAmUDhanuM bhAdhita che. darzana ane adazanathI te bhAva ane abhAvanuM jJAna thAya che ane nahi ke darzana ane adarzana pite ja anukrame bhAva ane abhAva che. ame abhAvane pahelAM vistArathI puravAra karyo che ane te sahetuka che, eTale vastuo ravataH navara nathI. jo Ama na chavAmAM Ave te padArthAsthaya pakSamAM, jJAnanI janaka je niyata vastu che tenuM ja darzana thAya che, darzanane viSaya banela je vastu hoya che temAM ja pravRtti thAya che ane pravRttine viSaya banelI je vastu hoya che tenI ja prApti For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kSaNabhaMgavAdamAM santAna dvArA paNa vyavahAro ghaTatA nathI ' thAya che e vyavahAra nahi thAya kAraNa ke arthakSaNe te judA judA aneka che, vaLI koI vAra jJAnamAM bAdhyabAdhaka bhAva dekhAya che te paNa nahi thAya kAraNa ke jema mudgarathI phuTI gayelA (=nAza pAmelA) ghaTanA abhAvanuM jJAna [ dhaTasattA kalabhAvi pUrvavata ghaTajJAnanuM ] bAdhaka ghaTatuM nathI tema pUrvAvagata rajatanA abhAvane grahaNa karanAruM jJAna janasattAkAlabhAvi pUrvavata rajAnubhavanuM bAdhaka ghaTatuM nathI, [ pUrvAvagata rajatane hAla abhAva che, jyAre pUrve anubhavakALe tene bhAva hatuM eTale pUrvAnubhavanuM bAdhaka hAlanuM abhAvajJAna kevI rIte hoya ?] uparAMta, pUvaMdaSTanuM smaraNa, smata kI vastunuM pratyabhijJAna, ane pratyabhijJAta adhurA gharanuM samApana ityAdi vyavahAro paNa lepa pAme. 142. gai sattAnamazri trivate tasamarthanam | na, tasya bhinnAbhinnatvavikalpAnupapattitaH // abhedapakSe kSaNavad vyavahAro na sidhyati / vyatireke tu cintyo'sau vAstavo'vAstavo'pi vA // avAstavatve pUrvoktaM kArya vighaTate punaH / vAstavatve sthiro vA syAt kSaNiko veti cintyatAm / / santAninirvizeSaH syAt santAnaH kSaNabhaGguraH / na sidhyet punarapyeSa vyavahAraH puroditaH // athApi nityaM paramArthasantaM sattAnanAmAnamupaiSi mAm | - uttiSTha bhikSo ! phalitAstavAzAH so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH // tala rati sattAna chadmano vinivAraNAt | lokayAtrA sthirai reva padArthairupapAdyatAm // 142. bauddha saMtAnane (continuum ne ) AdhAra laI A badhA vyavahAranuM samarthana ame karIzuM. taiyAyika - nA, ema na thaI zake, kAraNa ke saMtAna kSaNathI bhinna che ke abhinna e vikalpa ghaTI zakatuM nathI. [ saMtAna kSaNethI abhinna che e ] abhedapakSamAM kSaNonI jema saMtAnamAM vyavahAra sadhAta nathI [saMtAna kSaNothI bhinna che e bhedapakSamAM vicAravuM joIe ke A saMtAna vAstavika che ke nahi? jo te avAstavika hoya te pUrvokta kArya (arthAta vyavahAro) lopa pAmI jAya. je te vAstavika hoya te te sthira che ke kSaNika e vicAre. [ je te kSaNika hoya te ] saMtanI kSaNothI tene koI vizeSa na rahe ane te paNa kSaNabhaMgura bane, pariNAme agAu jaNe vele vyavahAra pharI pAcho na ghaTe. je tame saMtAna nAmane nitya , For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastunI kSaNikatA pratyakSathI ke anumAnathI puravAra thatI nathI 227 paramArtha sata bhAva Icchaze te ame kahIzuM, "o bhikSu ! ubho thA, tArI AzA phaLI, kSaNabhaMgavAda samAta thayo." niSkarSa e ke Ama hatAM saMtAnarUpa chama vaDe yAtrA baMdha thatI hei (=aTakI jatI heI) sthira padArtho vaDe ja tene ghaTA. 143. evamanantaranigaditadUSaNanikarumbavinihataprasaram / nAdhyakSa kSaNikatve na cAnumAnaM pramANaM tat / / kSaNabhaGge niraste ca kAryamAdhAravad dhravam / ato jJAnAdikAryeNa yuktamAzrayakalpanam / / sukhAderapi kAryasya vijJAnAd vyatiriktatA / prAgukteti tadapyanyadbhavatyasyAnumApakam / / 143. tathA ananta2 pUrva isa pothI nA [kSaritA puravA2 42vAmA ] prasAra nAza pAme che tevuM pratyakSa kSaNiktAmAM pramANa nathI, ane anumAna paNa kSaNikatAmAM pramANa nathI. kSaNabhaMgane nirAsa thanAM, kAryane cokakasa Azraya ho ghaTe che. tethI jJAna Adi kAya uparathI temanA AzrayanI kalpanA karavI yogya che. sukha vagere kAryanI vijJAnathI matiriktatA ame pahelAM jaNAvI che, eTale te paNa e AzrayanuM bIju anumApaka che. 144. kiJca nAGgIkaroSi tvamAtmAnaM pAralaukikam / upaiSi paralokaM ca viditaM te bakavratam // karmasantAninA'nyena yatkRta' caityavandanam / tato'dya phalamanyena bhujyate'kRtakarmaNA / / na vA nirvattirapyasya caityavandanakarmaNaH / jJAnakSaNena naikena kiJcit karma samApyate / / kAryakAraNabhAvazca yastvaduktaH sa dUSitaH / kAryakAraNabhAve'pi na hyanyatvaM nivartate // anaikAntikatA cAsya santAnAntarabuddhibhiH / upAdAnatvarUpo'pi vizeSaH prAGa nirAkRtaH / / kArpAsarAgasaMkrAntidRSTAnto yazca varNitaH / so'pyayuktaH svarUpeNa tatra tasyaiva darzanAt / / ya eva rAgaH kArpAsavIje samupakalpitaH / sa eva dRzyate puSpe na tu tasmAt phalAntaram // evaM karmAnuvRttiH syAt phalabhogastu durghaTaH / For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kSaNabhaMgavAmAM paraloka Adi ghaTatAM nathI karmAnuvRttirapyeSA na caikasyAsti kasyacit // kAryakAraNayorbhedAt kArpAsakusumAdivat / anyatrauva hi karma syAdanyatrauva ca tatphalam // na ca santAnabhogAya kazcit karmAnutiSThati / phalamasmAnmamaiva syAditi sarvaH pravartate // sarvathA zAkyabhikSUNAM paraloko visaMSThulaH / na tatprasAdhane teSAM kAcidgamanikA'sti vA / / garbhAdau prathamaM jJAnaM vijJAnAntarapUrvakam / jJAnatvAdityayaM heturaprayojaka iSyate // mUrchAdhanantarodbhUtajJAnaizca vyabhicAryayam / mUrchitasyApi vijJAnamastItyetattu kautukam // na. hyarthAvagate ratyadrUpaM jJAnasya kiJcana / mUrchAdiSu kutastatsyAt kuto vA kalalAdiSu / / kalalAdidazAyAM vA yadi vijJAnamiSyate / mAtApitRsthayorastu zukrazoNitayorapi / tatazcaikatra santAme cetanadvayamApatet / cetanAnAM vahutvaM vA dampatyobahuputrayoH / / na caiSa niyamo loke sadRzAt sadRzodbhavaH / vRzcikAdeH samutpAdo gomayAdapi dRzyate / / zarIrAntarasaJcAracAturya ca dhiyAM katham / jvAlAdivanna mUrtatvaM na ca vyApakatA''tmavat // AtivAhikadehena nIyante cedbhavAntaram / nanvAtivAhike'pyAsAM kathaM saJcArasaMbhavaH / / AstAmevaiSa vA jIvadehe'pi pathi gacchatAm / pradezAntarasaMcAro jJAnAnAM bhavatAM katham / / na hyeSAM bhUtadharmatvaM na svato gatizaktitA / na ca jAtyAdivad vRttirna ca vyApakatA''tmavat / / For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kSaNabhaMgavAdamAM paleka Adi ghaTatAM nathI evaM yadaiva niSkrAnto vihArakuharAd bhavAn / tadA kASThI bhaved dehA jJAnasaMkrAntyasaMbhavAt // tadayaM saMkSepArthastyaktavyo vA nirasya kaurukucIm / suraguruvat paralokaH nityo vaa''tmaa'bhyupetvyH|| yattvasya carmagaganopamatAM vikalpya / nAzitvamuktamatha vA viphalatvameva / .. tannaiva sAdhu sukhaduHkhadazopabhoga yoge'pi nAzamadhigacchati nAyamAtmA / vikRtizca tasya sukhaduHkhajanmano ___ na hi tAdRzI bhavati lupyate yayA / sahakArikAraNavazAt tu jAyate - tadavazyameva samupaiti bhaktRitAm / / athavopajanavyayasvabhAvaH / - svadazAbhedasamanvaye hi puMsaH / phaNinaH kila kuNDalAdyavasthA nugatasyeva na bhinnateti kecit / / avasthA evaitAH prasabhavilayAtaRvidhurAH avasthAtA tvekaH sphurati nirapAyasthiravapuH / asatyasmin pUrvAvagaMtaviSayAnusmRtibhuvAM ... na siddhiH kAryANAmiti nipuNamAveditamidam // - 144 vaLI, tame paralekamAM janAra AtmAne svIkAra karatAM nathI ane paralokane svIkAra kare che. ame tamAruM bakavata jANIe chIe, kama karanAra saMtAnIe kSaNe) je caityavaMdana karyuM temAMthI thanAruM phaLa jeNe kAma karyuM nathI te atyAre bhogave che. A caityavaMdanarUpa kamanI nivRtti [=pUrNatA] paNa kSaNikavAdamAM ghaTatI nathI. eka jJAnakSaNathI koI paNa kama" paripUrNa thatuM nathI. je kAryakAraNabhAva tame kahyo che te dUSita che. kAyakAraNabhAva hovA chatAM anyatva te dUra thatuM nathI. [ kAryakAraNabhAva ane anyatva sAthe na ja rahI zake evuM nathI.] kAryakAraNabhAva anAntika che, arthAt te anyatva sAthe paNa rahe che. A vastu satAnAtaranI buddhithI puravAra thAya che. upAdhyAyabuddhi ane ziSyabuddhi be anya =judI hovA chatAM te be vacce kAryakAraNabhAva che. ahIM eka saMtAnagata, kAryakAraNa bhAva dharAvatI, pUrvottara buddhiomAM pUrva buddhi upAdAna che ane uttara buddhi udaya che, For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kSaNabhaMgavAdamAM parale ka Adi ghaTatAM nathI jyAre santAnAntaranI buddhiomAM upAdAnopAdeyabhAva nathI ema tame je vizeSa darzAvyo tene paNa ame pahelAM nirAsa karyo che. kapAsanI raktatAnI saMkrAntinuM daSTAna tame je varNavyuM te paNa svarUpathI ayukta che kAraNake te raktatAnuM ja darzana thAya che je raktatA kapAsabIjamAM barAbara karavAmAM AvI che te ja puSamAM dekhAya che, tenAthI anya phaLa thatuM nathI. e rIte kamanI anuvRtti thAya paNa phaLabhAga te durghaTa che. kamanI A anuvRtti paNa keI ekanI bAbatamAM thatI nathI kAraNa ke kapAsabIja-kasamanI jema kAryakAraNane bheda che. kama anyatra thAya che ane phaLa anyatra thAya che ane saMtAnanA bhoga mATe karmanuM anuSThAna koI karatuM nathI. A karmamAMthI thatuM phaLa mane ja thAya ema samajIne ja badhAM karmamAM pravRtti kare che. bauddha bhikSuonA matamAM paraleka sarvathA asiddha che. paralokane siddha karavAmAM temane koi taka nathI. garbha vageremAM je prathama jJAna thAya che te vijJAnAntarapUrvaka che, kAraNa ke te jJAna che. A hetune ame aprojaka gaNAve che. vaLI, A hetu mUcha Adi pachI udbhavatA jJAne vaDe vyabhicAra pAme che, [ arthAta mUcha Adi pachI thatAM vijJAnAntarapUrvaka nathI, kAraNa ke mUchamAM vijJAna hetuM nathI. ] mUrzitane paNa jJAna hoya che ema koI kahe che. paNa te te jANuM che, kAraNa ke arthAvagatithI anya evuM koI svarUpa jJAnanuM nathI. mUI vageremAM ke kalila vageremAM jJAnanuM svarUpa athavagati kyAMthI hoya ? na ja heya. je kalalA Adi avasthAomAM jJAna IcchavAmAM Ave te mAtAmAM rahela zoNita ane pitAmAM rahelA zukamAM paNa jJAna icchavuM paDe, tethI ekatra (bALakamAM) be cetana mAnavAnI Apatti Ave athavA to aneka putro dharAvatA daMpatImAM cetanAnuM bahuta mAnavAnI Apatti Ave. uparAMta, lekamAM evo niyama nathI ke sadazamAMthI ja sadazanI utpatti thAya kAraNa ke chANamAMthI paNa vIMchI AdinI utpatti thatI dekhAya che. vaLI, mumakhuM zarIramAMthI garbhazarIramAM javAnI zakti jJAnamAM kevI rIte heya ? kAraNa ke jJAna jvAlAnI jema na te mUrti che ke AtmAnI jema te vyApaka che. AtivAhikadeha (= antarAbhavazarIra) jJAnane bhavAntaramAM (=mumavuM zarIramAMthI garbhazarIramAM) laI jAya che ema je tame kahetA he te ame pUchIe chIe ke mumU zarIramAMthI AtivAhika dehamAM jJAnanuM javuM kevI rIte saMbhave ? athavA A praznane rahevA do. tamArA matamAM, raste janArAonA jIvatA dehamAM jJAna ne pradezAntarasaMcAra kevI rIte thAya ? kAraNa ke temanAmAM (jJAnamAM bhUtadharmo te che nahi, vaLI temanAmAM ravataH gati karavAnI zakti paNa nathI, uparAMta jAti vagerenI jema teo AzrayamAM rahetAM nathI, tema ja na to teo AtmAnI jema vyApaka che. Ama jevA tame vihAramAMthI ke guphAmAMthI bahAra nIkaLo te ja tamAro deha lAkaDA jevo jaDa banI jAya, kAraNa ke jJAnasaMkrAntine saMbhava nathI. TUMkamAM vAta ATalI ja che- kAM te daMza dUra karI cakanI jema tamAre paraleka na svIkAra joIe kAM te nitya AtmA svIkAravo joIe. AtmA carma evo che ke AkAza je ? evA vi5 karIne AtmAnuM vinAzIpaNuM athavA karmanuM vaiphalya tame kahyuM che, te barAbara nathI ja, kAraNa ke sukha-duHkharUpa avasthAnA upabhogano AbhAne saMbaMdha hovA chatAM A AtmA nAza pAmatuM nathI. sukhaduHkhanA janmathI AtmAnI thatI vikRti evI nathI hetI ke jenAthI AtmAne nAza thAya, sahakArikAraNavazAta te vikRti janme che. tethI AtmA avazya te vikRtinuM bhokatRtva pAme che. athavA, utpAda-vyava vibhAvavALI pitAnI For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAne nitya mAnavAthI kRtakarmaphaLabhoga ghaTe 236 bhinna bhinna avasthAomAM AtmA barAbara anusUta hovAthI AtmAne te avasthAethI bheda nathI -jema kuMDalAkAra Adi avasthAothI temanAmAM anusmRta sapane bheda nathI tema- ema keTalAka (=bhATa mImAMsake) kahe che. A avasthAo prasa (arthAta nihetuka) vinAzanA AtaMkathI rahita che. avasthAvAna AtmA eka che ane apAyarahita sthira kalevaravALo che; ema na hoya te pUrvAnubhUta viSayanI smRtithI janmatAM kAryonI siddhi thAya nahi e ame nipuNa rIte kahyuM che. 145. nanu vimRzati bhoge karma nityo'pi nAtmA na hi narakanimagno manyate kazcidevam / kila yadahamakArSa prAgbhave karma pApa ___phalamupanatamasmAd bhujyate tanmayeti // kAryopabhogasamaye kimanena kRtyaM nAsya pravRttiradhunA na nivRttirasmAt / yastu pravRttijananaupayikA'vamarzaH rAhmANI mavati zAstravidyAmavaram ||. vimarzo'yaM pazcAdapi bhavati dRSTe tu viSaye mayA yUnA yattatkimapi sadasadvA kRtamabhUt / tato vRddho'dyAhaM phalamanubhavAmIti tadayaM . pumAnasti sthAyI sukRtaphalabhogAdinipuNaH / nAstyAtmA phalabhogamAtramatha ca svargAya caityArcanaM - paIRT: , kSaNa yusthitimRtacaite vihAra: tA: | sarva zUnyamidaM vasUni gurave dehIti cAdizyate - vauddhAnAM caritaM vimaDhiyatI smasya bhUmi: parA che A _145. bauddha - phaLabhogasamaye nitya AtmA paNa karmane vicAra karatuM nathI. narakamAM paDele kaI Ama vicArato nathI ke "pUrva bhavamAM je pApa kama meM kareluM tenuM phaLa AvI paDayuM che, tene huM bhogavuM chuM. phaLe pabhoga samaye AvI vicAraNuM zuM kare? [kaMi ja nahi.] na te te atyAre phaLe pagasamaye saphaLa mATenI pravRtti janmAvI zake ke na te kuLamAMthI -kaphaLa janaka kurmamAMthI nivRtta karI zake. niyAcika-paraMtu pravRttine utpanna karavAmAM upAyabhUta A je vicAraNuM che te te zAstrone zAstrane AdhAre avazya thAya che. daSTa viSayamAM AvI vicAraNuM phalepabhokALe thAya che. huM jyAre yuvAna hato tyAre meM je kaMI sAruM-khoTuM karyuM hatuM tenuM phaLa atyAre huM vRddha thayele bhogavuM chuM' ema mANasa vicAre che. tethI A AtmA thAyI For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 AtmA vize cArvAka mata che je pote karelAM sukRtanAM phaLa bhogavavA vageremAM nipuNa che. AtmA nathI, kirma karyA vinA ja] phaLane kevaLa bhAga che ema bauddho kahe che ane svagate mATe caityanuM pUjana kare che. saMskAre kSaNika che ema kahe che ane yugo sudhI sthiti karanArA A vihAre teoe bAMdhyA che. A badhuM zUnya che ema kahe che ane adeza Ape che ke gurune dhana Ape. bauddhonuM AvuM carita bIjuM te zuM paNa daMbhanI eTalI to utakRSTa bhUmi che (ke na pUcho vAta) ! 146. atra sazikSitAzcArvAkA AhaH yAvaccharIramavasthitamekaM pramAtRtattvamanusandhAnAdivyavahArasamarthamastu nAma kastatra kalahAyate ? zarIrAd UrdhvaM tu tadastIti kimatra pramANam ? na ca pUrvazarIramapahAya zarIrAntaraM saMkrAmati pramAtA / yadi hyavaM bhavet , tadiha zarIre zaizavadazAnubhUtapadArthasmaraNavadatItajanmAnubhUtapadArthasmaraNamapi tasya bhavet / na hi tasya nityatvAvizeSe ca zarIrabhedAvizeSe ca smaraNavizeSe kAraNavizeSamutpazyAmo yadiha janmanyevAnubhUtaM smarati nAnyajanmAnubhUtamiti / tasmAdUrdhva dehAnnAstyeva pramAteti nityAtmavAdamUlaparalokakathAkorukucImapAsya yathAsukhamAsyatAm / yathA''ha yAvajjIvaM sukhaM jIvennAsti mRtyoragocaraH / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // iti 146. ahIM suzikSita cArvAka kahe che-jyAM sudhI zarIra hoya tyAM sudhI TAnA, anusaMdhAna Adi vyavahArane mATe samartha evuM eka pramAtA nAmanuM tatva bhale ho, keNi temAM vivAda kare che? (keI nahi.) paraMtu zarIra paDayA pachI te pramAtRta sva astitva dharAve che emAM zuM pramANa che? pUrvazarIrane tyajI anya zarIzmAM te pramAtA saMkramaNa karatA nathI. je pUrvazarIrane tyajI anya zarIramAM saMkramaNa karate heta to ahIM A zarIramAM bALapaNamAM anubhavelA padArthanuM jema tene smaraNa thAya che te atIta janmamAM anubhavelA padArthanuM tene smaraNa thAya. pramAtA bane sthAne samAnapaNe nitya hAya, zarIre paNa bane sthAne samAnapaNe bhinna hoya chatAM ahIM A janmamAM pUrvAnubhUtanuM smaraNa thatuM hoya ane nUtana janmamAM anya zarIramAM rahelA pramAtAne pUrva janmamAM pUrva zarIramAM anubhUtanuM smaraNa na thatuM hoya te tene mATenuM koI vizeSa kAraNa hovuM ghaTe, paNa evuM kaI kAraNa te ApaNane dekhAtuM nathI ke jethI ahIM A janmamAM anubhaveluM pramAtA smare paraMtu anya janmamAM anubha velAne te na smare. tethI zarIra nAza pAmyA pachI pramAtAnuM astitva che ja nahi. eTale nitya AtmA che e vAda jenA mULamAM che evI paralekanI vAta karavAno daMbha choDI yathAsukha rahe ane kahevAmAM paNa AvyuM che ke jyAM sudhI che tyAM sudhI sukhe che, kAraNa ke jene nAza thatuM na hoya evI koI vastu (AtmA) nathI, ane baLIne bhasma thaI gayelA dehanuM te punaH saMsAramAM Agamana kyAMthI hoya? For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 AtmA avinAzI che e nayAyika mata 147. bArAte na vahu nipuLamitra suzikSitamAgukhatA vArtAlAcAryavAtu- ryam / yAvaccharIramekamanuyAyi pramAtRtattvamastIti yaduktavAnasi tanna vismartumarhasi / na cAstitvAvinAbhAvI bhAvAnAM vinAzaH svAbhAvikaH, kintu hetvantaranimittaka iti saugataiH saha kalahamatimAtramadhunaiva kRtvA samarthito'yamarthaH / na ca vinAzahetu: pramAturaticiramapi vicAryamANaH kazcit kRtazcidavApyate / na cAnupalabhyamAno'pyasau kalpayituM pAryate / 147. yAyika - ame uttara ApIe chIe. (tame bauddhoe tamArA pakSanA sama thanamAM cArvAka AcAryone havAle ayoparaMtu tame cArvAka AcAryanuM cAturya barAbara nipuNa rIte zIkhyA nathI. jyAM sudhI zarIra Take che tyAM sudhI eka anuyUta pramAtRtattva hoya che ema tame kahyuM che e bhUAvuM tamAre mATe egya nathI. bhAnA astitva sAthe avi. nAbhAva saMbaMdha dharAvate arthAta svAbhAvika vina za nathI paraMtu anya hetu temAM nimittA che e vastunuM saugato sAthe vivAda karIne hamaNuM ja ame samarthana karyuM che. pramatAnA vinAzanuM koI kAraNa kyAMyathI paNa lAMbe vicAra karatAM amane prApta thayuM nathI. vinAza. ne hetu upalabdha na hoya tema chatAM tenI kalpanA karavI e te amArA mATe zakya ja nathI, ___148. na hyAtmA paTAdiriva sAvayava upalabhyate, yadavayavavibhAgAdinA nakSyatIti gamyate / utpattirapi na Atmano dRSTA, yatastadavinAbhAvI niravayavasyApi vAriva vinAza: pratIti | na raipa vecavAmAM guno nAthavanArA virodhiguNAntaraprAdurbhAvAdvA pradhvaMsamAsAdayet / 148. AtmA paTa AdinI jema sAvayava dekhAtuM nathI ke jethI vayanA vibhAga Adi vaDe tene nAza thaze evuM ApaNe anumAna karIe. AtmAnI utpatti paNa thatI dekhAtI nathI ke jethI utpattine avinAbhAvI vinAza niravayava kama AdinI jema AtmAmAM paNa pratIta thAya. na te AmAM koIne guNa che ke jethI samAdhikAraNarUpa Azrayane nAza thavAthI ke anya virodhI guNane prAdurbhAva thavAthI te nAza pAme 149. na caivaM zakyate vaktuM kiM vinAzahetvanumAnena ? pratyakSa evAsya vinAzo dRzyata iti, yato na zarIravadasau dahyamAnaH zakunibhiravalupyamAno vA kadAcidupalabdha iti / tasmAd vinAzAdarzanAd vinAzahetvanumAnAsaMbhavAcca asti cedAtmA nitya evetyavadhAryatAm / 149. "AtmAnA vinAzanA hetunuM anumAna karavAnI jarUra ja kyAM che ? kAraNa ke tene vinAza te pratyakSa dekhAya che' ema kahevuM zakAya nathI kAraNa ke zarIranI jema te baLAte ke pakSIothI khavAte kadI dekhAto nathI. tethI vinAza na dekhAte hevAne kAraNe For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 AtmA vyApaka che ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? tema ja tenA vinAzanA kAraNanuM anumAna zakya na hovAne kAraNe AtmA hoya te nitya ja hoya evo nizcaya tame kare. 150. tasmAd bhUtacaitanyameva cirantanacArvAkAcAryavata paralokApalApaparitoSAlambitayatkiJcitkAritvasulabhasukhAsikAsaktahRdayairvaramAzritum . / AzarIramavasthite tu pramAtRtastre sati na phalantyete paralokApalApamanArathAH / bhUtacaitanyapakSo'pi ca purA parAkRta eva / tasmAdasti nityaH paralokI pramAteti / nityatve sati pUrvadehasambandhI bhaviSyadehAntarasambandhazcAsya na durupapAdaH / zarIrAntarasaMcArastvasya nAstIti yaduktaM tayuktameva / vyApinaH sarvatra vidyamAnasyAtmanaH kaH saMcArArtha ? ___150 tethI, 52so pApanya paritAne madhe prApta yat yi sumana susamA Asakata hRdaya dharAvanAra bauddhoe cirantana cArvAkAcAryanI jema bhUtacetanyane ja Azraya kara vadhu sAre. zarIra Take tyAM sudhI pramAtRtava heya to paralekano apalA pa karavAnuM mane the phaLaze nahi. bhUtacaitanyapakSanuM paNa pahelAM ame nirAkaraNa karI dIdhuM ja che. tethI nitya, paralekamAM jate pramatA che. te nitya hotAM tene pUrva deha sAthe saMba dha ane bhaviSyad anya deTa sAthe saMbaMdha ghaTAvo muzkela nathI. zarIrAktarasaMcAra AtmAne thatuM nathI ema tame je kahyuM te yogya ja che. vyApaka, sarvatra vidyamAna AtmAne saMcAranuM prayojana zuM? 151. vyApitva eva kiM pramANamiti cet , sarvatra kAryopalambhaH pramANam / ito vArANasImapi gatasya me bhavatyeva smaraNecchA''dikAryayogaH / sa cAtmaikaprabhavaH / Atmanazca zarIrasyeva na tatra gamanamamUrtatvAt / na zarIraguNavata tadanAzritatvAt / na prANAdivad antaHzarIravRttitvAbhAvAt / antaHzarIravRttitvAbhAve kiM pramANamiti cet , ucyate-antaHzarIravRttitve hi dvayI gatiH-ekadezavRttitvaM sarvazarIrApUrakatvaM vA / tatra sarvazarIrApUrakatve zarIraparimANAnuAvadhAyitvAta bAlayuvasthavirazarIravat pUrvanItyA parimANAnyatvena tadanyatvAta punarapi pratisandhAnAdikAryavaidhuryaprasaGgaH / karimazakazarIrayoge ca karmapariNAmopanate tasya saMkocavikAsau prApnutaH / tau ca nityasya virudhyate / ekadezavRttitve tu tadanadhiSThitAnAmavayavAnAmanAtmakatvAta mRtazarIrAvayavavadayatheSTaviniyojyatA kASThIbhAvaH syAt / 151. mo-tanA vyA5 hAvAmAM zu prbhaaech| niyayika-tenA kAryanI sarvatra upalabdhi e ja pramANa che. ahIMthI vArANasI gayelA mane smaraNa, IchA vagere kAryone vega thAya che ja. te smaraNa, IcchA Adi kAryone yoga kevaLa eka AtmAmAMthI ja pedA thAya che, paNa zarIranI jema khabhA te tyAM ja nathI kAraNa ke te amUrta che, te zarIraguNanI jema tyAM jatA nathI kAraNa ke te zarIraguNanI jema zarIrAzrita nathI, te pra | AdinI jema tyAM ja nathI kAraNa ke te prANa AdinI jema zarIramAM rahetuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA zarIramAM rahetA nathI ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? 235 - bauddha-te zarIramAM rahetuM nathI temAM zuM pramANa che? taiyAvika-Ane uttara ame ApIe chIe je te zarIranI aMdara raheto hoya te be ja vika, saMbhave -te kAM te zarIranA eka dezamAM rahe kAM te AkhA zarIrane saMpUrNa bharIne rahe temAM AkhA zarIrane pUrNa bharIne AtmA rahete heya te zarIraparimANa AtmanuM ja parimANa thatuM hovAthI bAla, yuvA ane sthaviranA zarIranI jema pahelAMnI rIte parimANa judu judu thatAM AbhA jude jude banato hovAthI pharI 5chI pratisa dhana Adi kAryonA abhAvanI Apatti Avaze. vaLI, hAthI macharanA zarIranI prati kamaM pariNAmane pariNAme thatAM AtmAne saMkeca-vikAsa prApta thAya ane saMkoca vikAsa to tenA nityane virodhI che. have je Aje zarIranA eka dezamAM rahetA hoya te te je avayanAM na raheto hoya te avayava Atmarahita hovAthI mRta zarIranA avayavonI jema te avayavone pitAnI IcchA mujaba te viniyoga karI zake nahi ane te avayavo lAkaDA jevA jaDa banI jAya ___152. pradIpavadekadezavRtterapyAtmanaH sakalazarIrAdhiSThAtRtvamiti cet , vartipradezopacitatejaHpiNDavadekatra zarIrAvayave savizeSacatanyasaMvittiH syAt / astyeva hRdayadeze tadatizaya iti ceta, na, anupalambhAt / dahanahimakRpANAdisparzeSu hi na hRdayasya pradezAntarasya vA zarIre vedanAvizeSaM pazyAmaH / tasmAnna hRtpuNDarIke dIpavadavasthAnamAtmanaH / ata eva 'aGguSThamAtrAM puruSaM nizcakarSa yamo balAt' iti vyAsavacanamanevaMparamavagantavyam / / 152. bauddha -jema pradIpa oraDAnA eka dezamAM raheto hovA chatAM AkhA eraDAne prakAzita kare che tema AmA zarIranA eka dezamAM rahetA hovA chatAM AkhA zarIranuM niyaMtraNa - adhiSThAna kare che. yAyika - Ama mAnavuM barAbara nathI, kAraNa ke tema mAnIe te jema vATanI jagyAe puSTa tejane piMDa dekhAya che tema eka zarIravayavamAM savizeSa caitanyane anubhava thAya, [ paraMtu evo anubhava thato nathI. ]. bauddha - hadayadezamAM caitanyane atizaya hoya che. nayAyika - Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke hRdayadezamAM caitanyanA atizaya anubhava thatuM nathI. agni, hima, kRpANa Adine sparza thatAM zarIramAM hRdayane ke pradezAnarane vizeSa vedanA thatI dekhAtI nathI. hapuMDarIkamAM dIpanI jema AtmAnuM avasthAna nathI. tethI ja "aMguThamAtra puruSane yame baLapUrvaka (hRdayadezamAMthI) bahAra kheMcI kADhaye' e vyAsavacana Atanaparaka nathI ema samajavuM. 15. vari tuM mane vAtRbhurimALasthAzu saMvarata: phArasAviTADhasvmaatmnH kathyate, tathA'pi sahasaiva cirapoSitAgatadayitajanadarzanodgatasakalazarIra For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mane tuM 23 vyApaka AtmAnuM katRtva kevI rIte ghaTe ? vyApisvedaromAJcAdidarzanaM virudhyate / na ca dvayoraNvorAtmamanasoH kartRkaraNavyavasthA'pi nirvahatIti / tasmAnnANurAtmA na ca zarIraparimANa iti vyApaka evAvaziSyate / tadevaM vArANasyAmapyayamAtmA vidyata eveti tatra tatkAryadarzanamavakalpate, nAnyena gamanAdiprakAreNeti / 153. mananI jema zarIranA eka dezamAM AtmA rahetA hoI Azu saMcaraNathI te AkhA zarIrane adhiSThAtA ghaTe che ema je AtmAnI bAbatamAM ka9pavAmAM Ave te paNa jene priyatama lAMbA samayathI paradeza gayele che evI strI tene Avele jaIne ekadama AkhA zarIre sveda ane romAMca anubhavatI dekhAya che e ghaTanAnI sAthe viredha Avaze. vaLI, AtmA ane mana bane aNuparimANu hoya te temanI vacce je kartA-karaNa vyavasthA che te paNa ghaTaze nahi. tethI AmA aNuparimANa paNa nathI ke zarIramAtraparimANa paNa nathI, eTale te vyApaka ja che e vikalpa bAkI rahe che. tethI Ama banArasamAM paNa A AtmA che ja, eTale tenAM kAryonuM darzana tyAM thavuM ghaTe che, bIjI rIte AtmAnuM gamana Adi mAnIne te ghaTatuM nathI. ___154. nanu sarvatra sukhadu:khajJAnAdikAryadarzanAt sarvaprANinAmeka evAtmA bhavet / na, sukhaduHkhavyavasthAdarzanAd bandhamuktavyavasthopapattezcAtmabhedasya darzayiSyamANatvAt / vyApinaH kathaM kartRtvamiti cet , jJAnacikIrSAprayatnasamavAya evAsya kartRtvaM, na vyApArayoga iti nitimetat / - 154. koI kaheze ke sarvatra sukha, duHkha, jJAna Adi kAryo dekhAtAM heI badhA prANIone eka ja AtmA heya. Ane uttaramAM ame kahIe chIe ke nA, sukha-duHkha vyavasthA dekhAtI he I badhA prANIone eka atmA nathI, baddhamuktanI vyavasthAne ghaTADavA mATe paNa Atmabahu jarUrI che e ame dekhADavAnA chIe. - je vyApaka hoya tenAmAM katRtva kevI rIte hoya ?' ema jo tame pUcho te amAre uttara che ke jJAna-cikIrdhA-prayatnane samavAya ja enI bAbatamAM kava che, vyApArane yoga e kartutva nathI, e nirNata thayeluM che. 155. nanu vyApinyAtmani kathaM zarIrAd bahiraNvapi kArya na dRzyate ? karmAkSiptazarIrendriyAdisahakArisannidhAnanibandhano hi tatkAryotpAdaH / sa kathaM tato bahirbhaved rUti | tasmAdanantaroktena prakAreNopapAditam / nityatvAd vyApakatvAcca paralokitvamAtmanaH / / _155. bauddha- je AtmA vyApaka che to pachI zarIranI bahAra tenuM aNumAtra kArya paNa kema dekhAtuM nathI ? For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmanityatvanI siddhi 297 taiyAyika - tenuM kAraNa e che ke karmathI prApta zarIra, indriya, Adi sahakArIonA sanidhAnane lIdhe tenA kAryane utpAda thAya che. eTale AtmAnuM kArya kevI rIte zarIra bahAra haya? niSkarSa e ke anantara kahelI rIte nityata ane vyApakatvanA kAraNe AtmAnuM paralekIpaNuM ame ghaTADyuM. 156. sUtrakArastu pAralaukikatvasiddhaye hetvantarANi pratyapAdayat / sadyo jAtasya bAlasya vadanavikAsarodanAdyanumito harSazokAdiyogastAvadasti / yuvazarIrAdau rodanAdi zokAdikAraNakamavagatam , AnanavikAsAdi ca harSahetukam / evaM zizorapi tannibandhanastadutpAdaH / tau ca harSazoko sukhaduHkhasAdhanAdhigamatadanusmaraNAnyatarakAraNako bhavitumarhataH, tathA dRSTatvAt / iha cAsya na sukhaduHkhasAdhanapadArthAnubhavaH tadAnImastIti tadanusmaraNemeva harSazokaheturbhavet / tadanusmaraNamapi tadanubhavaprabhavam , anubhavazceha janmani sadyo jAtasya na samastIti janmAntarAnubhUtasukhaduHkhasAdhanAnusmaraNanimittaka evAsya harSazokasamutpAda iti janmAntarAnugamAnnitya AtmA / 156. AtmAnA paraphekIpaNAnI siddhi mATe sUtrakAra gautame bIjA hetuo jaNAvyA che. tAjA janmelA bALakanA vadanavikAsa, rodana Adi uparathI bALakane harSa, zoka Adine vega anumita thAya che. yuvAna zarIra AdimAM rodana vagerenuM kAraNa zoka Adi che ane vadanavikAsa AdinuM kAraNa harSa Adi che ema ApaNe jANyuM che. e ja rIte navajAta zizumAM paNa vadanavikAsa, rodananI utpattinuM kAraNa kamathI harSa ane zaka che. ane te harSa-zoka sukha-duHkhanAM sAdhanonA darzanathI ke te sAdhanA anusmaraNathI utpanna thavA ghaTe che, kAraNa ke tevuM ApaNe dekhyuM che. ahIM tAjA janmelA zizune sukha- duHkhanA sAdhanarUpa padArthane anubhava te vakhate nathI eTale te padArthonuM anusmaraNa ja tenA harSazokanuM kAraNa che. te anusmaraNa paNa anubhavajanya che. ane anubhava te tAjA janmela zizune ahIM A janmamAM ghaTatuM nathI eTale pUrvajanmamAM anubhavelA, sukhadu:khanAM sAdhanarUpa padArthonuM anusmaraNa thatAM te anusmaraNane kAraNe ja te zizune harSa-zekanI upatti thAya che. Ama pUrvajanmanA anumAnajJAna uparathI AtmA nitya puravAra thAya che. - 157. nanvabhinavajIvaleokAvalokanAhlAdanibandhana evAsya mukhavikAsaH, tathA yonidvAranirgamanodgatanirargalaklezapIDitasya tasya rodanamiti na janmAntarAnubhUtasmaraNaM kalpayituM yuktam , atiprasaGgAt / maivaM, sakhaduHkhahetumIdRzamananubhavato'pyakasmAdeva harSazokadarzanAt / " 157. cArvAka- abhinava jIvalenuM avalena karavAthI thayela AhalAdane lIdhe. tAjA janmelA zizune mukhavikAsa thAya che, tathA enidvAramAMthI bahAra nIkaLavAthI UbhA thayelA niraLa kalezanI pIDA thavAthI tene rudana thAya che, eTale pUrvajanmamAM anubhavela For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmaniyatvanI siddhi sukha duHkhanA sAdhanarUpa padArthonuM anusmaraNa kalpavuM yogya nathI, kAraNa ke temAM atiprasaMga deSa Ave che. naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke sukha -dukhanA hetubhUta padArthone Ama anubhavyA vinA paNa mANasane akasmAta ja harSa-zaka thatA dekhAya che [enuM kAraNa janmAktaramAM anubhavela sukha duHkhanA hetubhUta padArthonuM smaraNa che.] ____158. nanu kamalamukulavikAsAdivat svAbhAvikameva zizArmukhavikAsAdikArya syAt / svAbhAvikaM nAma kimucyate ? kimahetukamavijJAtahetukamaniyatahetukaM vA ? na tAvadahetukaM kArya sambhavati, kAryatvahAniprasaGgAt / nApyavijJAtahetukaM tadbhavituM yukta', kAryamupalabhyata iti, tadvetuparijJAne yatatAM bhavAn , kimudAste ? na cAso jJAtumazakyaH, kAryasyaiva tatra jJApakatvAt / nApyaniyatahetukaM kArya kiJcidasti, kAryotpAdananiyamenaiva hetuniyamasiddheH / ata eva tatkAryamutpAdayitukAmAstanniyatameva kAraNamupAdadate laukikAH / yatrApyaniyato heturvazcike gomayAdikaH / abhiyuktAstu tatrApi vizeSaM na na manvate / / ___ tadeva kAraNaniyamo'pi kAryavizeSadarzanAd durupahnava iti mukhavikAsasya harSa eva kAraNamavagamyate, sahasrakRtvastathA darzanAt / acetanAnAM tu tAmarasAdInAM vikAsakAraNaM taraNikiraNanikarapariSvaGgAdyupalabdham iti tadapi na svAbhAvikam / tasmAnmukhavikAsasya harSoM harSasya ca smRtiH / smRteranubhavo hetuH sa ca janmAntare zizoH / / 158. cArvAka-jema kamalanA mukulane vikAsa svAbhAvika che tema zizunA mukhane vikAsa paNa svAbhAvika che. yAyika - tame svAbhAvika kene kahe che ? zuM ahetukane ke avijJAtahetukane ke aniyatahetukane ? kArya ahetuka te saMbhavatuM nathI, kAraNa ke tema mAnatAM te yaMtranI ja hAni tha ya. kAryanuM avijJAnahetuka hevuM paNa yogya nathI, kAraNake kArya dekhAya che. tenA hetune jANavA Apa prayatna kare, zA mATe udAsIna bane che ? tene jANavo azakaya nathI kAraNa ke kArya pote ja tenuM jJApaka che. aniyatahetuka kayuM te kaI che ja nahi. amuka ja kAryanI utpatti karate hevAthI ja te tene ja heta che evo niyama siddha thAya che. eTale ja te kAryane utpanna karavAnI icchAvALA leke te niyata kAraNane ja rahe che. jyAM kAryane aniyatahetu, jemake vI chIne chANa Adi, kahevAya che tyAM paNa jANakAra te vizeSa mAne che ja arthata chANamAMthI janmati vIchI vAMchaNamAMthI janmatA vI chathI judA prakArane For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmaniyavanI siddhi (= viziSTa) hoya che, eTale ahI paNa kArya aniyatakAraka nathI paNa niyatakAraNaka ja che. tethI ja kAyavizeSanA darzanane kAraNe kAraNaniyama paNa durapava che, eTale mukhavikAsanuM kAraNa haI ja che ema jJAta thAya che kAraNa ke hajAra vAra tema ApaNe dekhyuM che. acetana kamaLa vagerenA vikAsanuM kAraNa sUryanAM kiraNone sparza Adi upalabdha che eTale kamaLane vikAsa paNa svAbhAvika nathI. niSkarSa e ke mukhavikAsanuM kAraNa harSa che, harSanuM kAraNa smRti che, smRtinuM kAraNa anubhava che je anubhava tAjA janmelA bALakane janmAntaramAM thayuM che. 159. nanu zizorjanmAntarAnubhUtasmaraNe sarvadA sarvasmaraNaprasaGgaH, na, yAvatkArya kAraNakalpanAt / na hi sarvadA sarvasmaraNaM saMvedyate / na ca tatkalpanAyAM kAraNamupalabhyate / na caikadarzanAt sarva kalpya, dRSTamapi vA nihotavyamiti parIkSakANAmucita eSaH panthA ityasakRduktam / / api ca payasastRptihetutAmanusmaran bAlakaH stanyAbhilASeNa mAtuH stanataTe dRSTiM nidadhAti / na cAdya tena tasya tatsAdhanatvamavagatamiti janmAntare sambandhagrahaNamasya vRttamiti manyAmahe / ' na cAyaskAntadRSTAntasamAzrayeNa svAbhAvikameva tat bAlakasya kucakalazanikaTopasarpaNamiti vaktumucitam , anantarameva nirastatvAt / 159. cArvAka- je zizune janmAktaramAM anubhavelAnuM smaraNa thatuM hoya te tene sarvadA sarvanA smaraNanI Apatti Ave. yAyika- nA, evuM na bane, kAraNa ke jeTaluM kArya hoya teTalA kAraNanI kalpanA thAya che. tethI sarvadA sarvanuM smaraNa saMvedAtuM nathI. sarvadA sarvanA smaraNanI kalpanA karavA mATe koI paNa kAraNa dekhAtuM nathI. ekanA darzana uparathI sarvenI kalpanA karavI joIe nahi, tema ja evuM dekhyuM hoya te tene pratiSedha paNa karavo joIe nahi, e parIkSAne mATe ucita che, e khare mArga che, ema ame vAraMvAra jaNAvyuM che. vaLI, "tRptinuM kAraNa payas che enuM smaraNa karatuM bALaka stanyanA abhilASathI mAtAnA stanataTe dRSTi sthira kare che. paraMtu atyAre bALake stanya tRptinuM sAdhana che ema jANye-anubhavyuM nathI eTale tapti ane payas vaccenA vyAtisaMbaMdhanuM grahaNa teNe janmAktaramAM karyuM che ema ame mAnIe chIe. lehacuMbakanA dRSTAntane AdhAra laIne bALakanuM stanakalazanI nikaTa javuM svAbhAvika che ema kahevuM ucita nathI, kAraNa ke anantara tene nirAza karI dIdhuM che 160. nanu ca garbhazayyAzAyino'pi paripoSadarzanAt tatsAdhanopAdAne tadanusmaraNameva prApnoti / yadi kAryamavagamyate tatrApi tatkAraNamavagamyatAM, ko doSaH ? tatra tu janayitrIjaTharapatitAnnapAnaparipAkasaMkrAntyA tatparipoSamAyurvedavidA vadantIti kathaM tatra For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jagadaicinmanuM kAraNa karmavaiciya smaraNAdikalpanA ? kalpanAyAM vA prathamaM niSekAnantarameva kalalAdizukrazoNitavikArasambhavAt taddazAsvapi smaraNakalpanAprasaGgaH / na ca tatkalpanAyAmapi kAcidasmAkaM kSatiH / ayaM tu stanyAbhilASeNa kucakSIrakalazAvalokanopasarpaNAdaro dArakasya tadanusmaraNakRta eveti sarvathA janmAntarasambandhAnumAnAnnitya Atmeti / atazcaivaM 'vItarAgajanmAdarzanAt nyAyasUtra 3.1.23] / rAgAdivAsanAbhyAsena sudRDhaprarUDhenAnAdiprabandhapravRttena aparityajyamAnAH sarAgA eva jantavo jAyante / na khalu loke kazcana tAdRzA dRzyate prANI yA jAtA vItarAgazceti / sa eSa sarAgo jAyamAnaH pUrvopacitAM rAgAdivAsanAmanusaratIti siddho janmAntarasambandhaH / 160 cArvAka-garbhAzayAmAM sUtelAnuM paNa poSaNa thatuM dekhAtuM hoI, piSaNanA sAdhanA grahaNamAM te piSaNanuM sAdhana che evuM anusmaraNa prApta thAya che; je kArya jaNAya te tyAM paNa tenuM kAraNa jANe, emAM zuM doSa che ? yAyika- tyAM te jananInA jaTharamAM paDelA anna-pAnanA paripAkanI saMkrAMtithI tene paripaSa thAya che ema AyurvedAcAryo kahe che, eTale tyAM smaraNa vagerenI kalpanA zA mATe? tyAM smaraNa vagerenI kalpanA karavAmAM Ave to niSeka pachI tarata ja kala Adi zukazaNitane vikAra saMbhavita he I te dazAomAM paNa smaraNanI kalpanA karavI paDavAnI Apatti Ave. vaLI, smaraNanI kalpanA karavAmAM amane to kaMI hAni nathI. stanyanA abhilASane lIdhe. kacarUpI kSIrakAzanuM darzana thatAM tenI najIka javAmAM bALakano A Adara tenA anusmaraNane kAraNe ja hoya che, eTale sarvathA pUrva janma sAthenA tenA saMbaMdhanA anumAnajJa nathI nizcita thAya che ke A AtmA nitya che, ane eTale ja [gautame Ama kahyuM che ke vItarAgane janma thate dekhAtuM nathI. rAga AdinI vAsanAnA abhyAsathI suda prarUDha thayelI anAdi paraMparAmAM cAlyA AvatA hovAthI saragi ja prANIo janme che. kharekhara jagatamAM e koI prANI dekhAtuM nathI je janmele heya ane vItarAga heya. A pele rAga sahita janma prANa pUrve upasthita karelI rAga AdinI vAsanAne anusare che, eTale janmAktara sAthe tene saMbaMdha puravAra thaye. 16. tathA 2 niSNAyanta TomamAtrapurAyaTI: | dravyasaMgrahaNaikAgramanaso mUSakAdayaH / / manAbhavamayAH kecit santi pArAvatAdayaH / kUjapriyatamAcaJcucumbanAsaktacetasaH / / kecit krodhapradhAnAzca bhavanti bhujagAdayaH / jvaladviSAnalajvAlAjAlapallavitAnanAH // .. For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavaiciyane khulAso jagato yacca vaicitryaM sukhaduHkhAdibhedataH / kRSisevAdisAmye'pi vilakSaNaphalodayaH // akasmAnnidhilAbhazca vidyatpAtazca kasyacit / kvacit phalamayatne'pi yatne'pyaphalatA kacit / / tadetad durghaTa' dRSTAt kAraNAd vyabhicAriNaH / tenAdRSTamupetavyamasya kiJcana kAraNam // adRzyo bhUtadharmastu jagadvaicitryakAraNam / yadi kazcidupeyeta ko doSaH karmakarapane / / saMjJAmAtra vivAdazca tathA satyAvayorbhavet / bhUtavad bhUtadharmasya na cAdRzyatvasambhavaH / / dRSTazca sAdhvIsatayoryamayostulyajanmanoH / vizeSo vIryavijJAnasaubhAgyArogyasampadAm / / svAbhAvikatvaM kAryANAmadhunaiva nizakRtam / tasmAt karmabhya evaiSa vicitrajagadudbhavaH / / 161. keTalAMka mUSaka Adi prANIo lebhamAM ja parAyaNa ane dravyane saMgraha karavAmAM ja ekAgra manavALA janme che. keTalAMka pArevAM Adi prANuMo kAmavAsanAmaya ane pUjatI priyatamAnI cAMcane cuMbavAmAM asakta cittavALA ja janmatA hoya che. keTalAMka sarpa Adi prANIo krodhapradhAna ane baLabaLatI jherarUpI agninI javALAothI bharapUra mukhavALA janme che. jagatamAM sukhaduHkha AdinA bhedathI vaicitrya che. eka sarakhI kheDa ane sevA Adi hovA chatAM temanAM phaLa vilakSaNa heAya che; keine akasmAta nidhilAbha thAya che, ane koInA upara akasmAta vIjaLI paDe che keTalAkanI bAbatamAM prayatna karyA vinA temane phaLa maLe che ane keTalAkanI bAbatamAM sakhata parizrama karavA chatAM temane phaLa maLatuM nathI -A badhuM vaiciya daSTa kAraNothI vaTAvavuM duSkara che, kAraNa ke badhAM daSTa kAraNe vyabhicArI che. tethI enuM koI adaSTa kAraNa svIkAravuM joIe. je koI adazya bhUtadharmane jagatanA vicityanuM kAraNa mAnavAmAM Ave te pachI kane jagatanA vaicinmanuM kAraNa ka9pavAmAM ze deza che ? tema hatAM ApaNuM bane vacce kevaLa saMjJAnI bAbatamAM ja vivAda rahe. bhUtanI jema bhUtadharmanuM adazya hevApaNuM saMbhavatuM nathI. sAdhvI pativratA strIne be joDiyA patromAM vIrya, vijJAna, saubhAgya ane ArogyarUpa saMpatti bAbate bheda dekhAya che. kAryonuM svAbhAvika hevApaNuM hamaNuM ja ame nirAkRta karyuM che. tethI karmo thakI ja A vicitra jagatane udbhava che. For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 karmaciyane khulAso 162. karmaNAM nanu vaicitryaM karmAntarakRtaM yadi / aniSTaM tat svataHsiddhaM jagatyeva tadiSyatAm / / karmaNAM zAstrato jJAtA vicitraphalazaktatA / dRSTArtheSu ca vAkyeSu dRSTA pratyakSato'pi sA // tasmAd dRSTasya kAryasya yuktA kAraNakalpanA / kAraNasya tvadRSTatvAt kiM hetvantaracintayA / / hetvatantaraM tu tadvetArnAstItyetAvataiva kim / dRSTasyApyasya kAryasya yujyate hetvapahnavaH / / hetvantaranimitte'pi karmavaicitryakalpane / saMsArasya tvanAditvAnnAnavasthA bhayAvahA / / tathA ca puNyaH puNyena pApaH pApena karmaNA / jAyate janturityevaM dharmazAstreSu paThyate / / tasmAt kutakamUlena dRSTakAryopadhAtinA / sarvalokaviruddhena coyena kRtamIdRzA // tasmAt kalpyAni karmANi dRSTakAryopapattaye / eSAM ca kSaNabhanitvAt saMskAradvArikA sthitiH / / sa karmajanyasaMskAro dharmAdharmagirocyate / vinA ca nityamAtmAnaM ka dharmAdharmayoH sthitiH / / 162. yA-nu vaithiya bhanta204nya hoya to sanavazyAoSa Ave. yA deSamAMthI bacavA karmonuM vaicitrya svataH siddha che ema je kahetA he te ame kahIzuM ke jagatavaiyiymi (= savaiyiyabhA) / svata:siva tame 42ch|, bhAnA. taiyAyika- AnA uttaramAM ame jaNAvIe chIe ke karmonI vicitra phaLa devAnI zakti zAstramAMthI jJAta thAya che. [agnihotra vagere karmonI judAM judAM phaLa ApavAnI zakti zAstramAMthI jANuM amuka phaLane vAMchu amuka karmamAM pravRtta thAya che, te kamamAM pravRtti mATe kAraNa tarIke karmAntaranI jarUra nathI.] AyurvedazAstramAM dRSTArtha vAkayenI bAbatamAM karmanI vicitra phaLa devAnI zakti ApaNe pratyakSa dekhI che. [ arthAta haraDebhakSaNa Adi karmonI judAM judAM phaLa ApavAnI zakti AyurvedazAstranA vAkayathI jANI te kame karanArane te phaLanI prApti thatI pratyakSa dekhI che. ] tethI daSTa karyAnA kAraNanI kalpanA karavI ucita che, paNa kAraNa adaSTa hovAthI te kAraNunA kAraNanI kalpanA karavAnuM zuM prayajana ? te kAraNanuM anya kAraNa nathI eTalA mAtrathI ja zuM A daSTa kAryane hetane For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacine khulAse 24. (= 24nI) pratiSedha vo yo5 cha ? te ||294nu (mayiyanu') anya 125 (karmAntara) kalpavAmAM Ave te paNa saMsAra anAdi hevAthI anavasthA bhayAvaha nathI. vaLI dharmazAstromAM kahevAmAM AvyuM che ke puNyathI puNya jatu ane pApathI pApajatu janme che. tethI tA bhUsa, nAza, sAvi36 mevA 0 vAMdhAyI - praznayA sayu". bhAre, 1e kAryane khulAso karavA karmonI kalpanA karavI joIe. ane karmo kSaNabhaMgI hevAthI saMskAra dvArA karmonI sthiti che. te karmajanya saMskArane dhama-adharma zabdathI ame jaNAvIe chIe. nitya AtmA vinA ghama ane adharmanI sthiti nathI. 163. nityastasmAdbhavati puruSaH svapraNItAnugaccha dharmAdharmakramapariNatAnandatApApabhogaH / prAmANyaM ca sphuTamabhihitaM pUrvamevAgamAnAM tebhyo'gyAtmA janananidhanAtItatattvaH prasiddhaH / / yadvijJAnaghanAdivedavacanaM tatpUrvapakSe sthitaM paurvAparyavimarzazUnyahRdayaiH so'rtho gRhItastadA / maitroyyA paricoditastu bhagavAn yadyAjJavalkyo'bravIt __ AtmA naiva vinazyatIti tadidaM siddhAntasAraM vacaH tenAtmanityatvasamarthanena suspaSTasiddhaH paralokamArgaH / ya eva dehAntarasaGgamo'sya tameva tajjJAH paralokamAhuH / / iti kavalane mAMspAkAnAM parasvaparigrahe . kitavajanatAgoSThayAM vezyAmukhAmbujacumbane / ratamatirabhUd dhUrto matvA bhavAntaranAstitAM tadayamadhunA tatsaMsiddheraho bata dUyate // tasmAnnityo'yamAtmA na ca kaluSaphalastasya naisargiko'yaM rAgadveSAdiyogo'pi tu sakalaguNApADhamevAsya rUpam / tenAnAdiprabandhopacitapariNamatkarmapAkopanItaM duHkha saMtyajya niHzreyasamakhilabhayAtItamAptuM yateta // iti zrI bhaTTa jayantakRtau nyAyamacaryA saptamamAhikam For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 AtmanityasvAdine upasaMhAra 163. tethI AtmA nitya che. pite karelAM karmone anusaratA dharma ane adharmathI kramathI janmelAM sukha ane duHkhane te upabhoga kare che. AgamanuM prAmANya phuTapaNe ame pahelAM ja jaNAvyuM che. te AgamAMthI paNa AtmA janma-maraNathI para evuM tatva che ema prasiddha che. "AtmA vijJAnadhana ja che' Adi davacana pUrvapakSa raju kare che, paupane vicAra karavAnI kSamatA vinAnA hRdayavALAoe te arthane te ja grahaNa karI lIdhe. moyIe jyAre bhagavAna yAjJavalakyane pUchyuM tyAre teo bolyA ke AtmA nAza pAmatA ja nathI. A vacana ja siddhAMtanA sArarUpa che. tethI AtmAnA niyatvanuM samarthana karavAthI paralokamAga spaSTapaNe siddha thayuM. [ A janmanA dehane choDI janmAktaramAM ] anya dehanI sAthe AtmAne saMbaMdha thavo tene ja tajajJo paraleka kahe che. bhavAnetara ( =paraleka) nathI ema mAnI je dhUta parastrImAM, jugArIonI goSThImAM, vezyAonA mukhakamaLane cumavAmAM Asakta buddhivALo che te have palekanI siddhi thatAM duHkhI thAya che-paritApa pAme che. niSkarSa e ke A AtmA nitya che, kaluSaphaLa tenuM naisagika nathI; rAga-dveSano yoga paNa tene svAbhAvika nathI; badhA guNothI rahita ja tenuM svarUpa che anAdi pravAhamAM upacita thayelAM ane phaLamAM pariNamatAM karmothI janya duHkha saMpUrNapaNe tyajIne akhila bhayathI para niHzreyasUne mATe te prayatna kare. jayantabhakRta nyAyamaMjarInuM sAtamuM Ahnika samata For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamam Ahnikam [ sAvarakSA] 1. AtmAnantaraM vibhAgasUtre zarIranirdezAt tadanukrameNa ttsvruupniruupnnaarthmaahvedriyAzraya zarIram' [vAyatra 2.2.22] zarIrasya yallakSaNaM yena ca rUpeNa bhAvyamAnasyApavargopayogitA tadubhayamapi pratipAdyate / AThamuM AliMka [1. zarIraparIkSA ] 1. prameyanI gaNatarInA sUtramAM AtmA pachI zarIrane ullekha hoI te anukramamAM zarIranA svarUpanuM nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra gautama rahe che. zarIra ceTA, indriya ne arthane Azraya che.' [nyAyasU0 11.11] zarIranuM je lakSaNa che te ane zarIranA je rUpanI bhAvanA (= yAna) apavargamAM upayogI che te baMnenuM pratipAdana ame karIzuM. 2. tatra zarIratvameva tAvat prathamaM zarIrasya lakSaNam / tena hi samAnAsamAnajAtIyebhyastad vyavacchidyate / tasmin satyapi ceSTendriyArthAzrayatvaM yadasya lakSaNamucyate, tat tena rUpeNAtmanA bhogAyatanaM zarIramiti jJApayitum / ceSTendriyArthAzrayatayA hi zarIramAtmano bhogAyatanaM bhavati / mumukSuNA ca sukha-duHkhopabhogarahitAtmatattvasvabhAvaniHzreyasAdhigamavinihitamanasA tathA bhogAdhiSThAnatayA zarIraM bhAvayatA tatpariharaNe yatnaH kArya ityAcAryazceSTendriyArthAzrayatvamasya lakSaNamuktavAn / 2. temAM prathama zarIra ja te zarIranuM lakSaNa che, kAraNa ke tenA vaDe ja te samAna jAtIya [AtmA Adi prameya ] ane asamAna jAtIya pramANa Adi ]thI zarIranI vyAvRtti thAya che. te lakSaNa hovA chatAM ceSTA, iyi ane arthanA AzrayapaNAne zarIranuM lakSaNa kahevAmAM AvyuM che te te te rUpe zarIra AtmAnuM bhogAyatana che e darzAvavA mATe. ceSTA, indriya ane arthane Azraya hovAne kAraNe ja zarIra AtmAnA bhoganuM Ayatana (= adhikAna) bane che. mekSanI icchAvALA, sukhaduHkhanA upabhogathI rahita AtmatatvanA svabhAvabhUta ni:zreyasune pAmavAmAM lAgelA manavALA tathA zarIrane AtmAnA bhAganA adhiSThAnarUpe bhAvatA have zarIrane tyAga karavA prayatna karavo joIe; eTalA mATe AcAryo ceSTA, Indriya ane arthana AzrayapaNAne zarIranuM lakSaNa kahyuM che. 3. nanu ceSTA kriyaa| kriyAzrayatve ca satyapi na vRkSAdInAM zarIratvamityativyApakaM lakSaNam / na, viziSTaceSTAzrayatvasya viziSTa prameyalakSaNaprakramato'vasIyamAna For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 zArIglisaNa avyApti ane ativyApti dethI rahita che tvAt / hitAhitapraptiparihArayogyavyApArAdhikaraNaM zarIramucyate, na ceSTAmAtrasyAdhiSThAnam / rathAdinA'pi nAtivyAptiH, yathoktaprakramavazAdeva 'anyena preraNAyAmasatyAm' iti vizeSalAbhAt / AtmaprayatnAtiriktaprerakanirapekSahitAhitopAdAnaparityAgopAdhikaceSTAvizeSAzrayaH zarIramityarthaH / 3. zaMkAkAra- ceSTA te kriyA che vRkSa vagere paNa kriyAnA Avyo hovA chatAM temanAmAM zarIratva nathI, eTale A lakSaNa ativyAptidoSavALuM che. yAyika-nA, A lakSaNa ativyAptidoSavALuM nathI, kAraNa ke viziSTa (arthAta mokSa prApti mATe jANavA jarUrI ) prameyanA lakSaNanA prakrama uparathI viziSTa ceSTAnA AzrayapaNAne nizcaya thAya che. hitaprApti ane ahita parivAra mATenA yogya vyApAranuM adhiSThAna zarIra kahevAya che, ceSTAmAtranuM adhiSTha na zarIra kahevAtuM nathI. ratha vageremAM paNa zarIranuM lakSaNa lAguM paDatuM nathI ane ativyApti thatI nathI, kAraNa ke yakata prakramane lIdhe anyanI preraNuM na hovA chatAM evA vizeSa lAbha che. AtmaprayatnathI atirikta anya prerakanI apekSA vinA hitakApti ane ahitatyAgarUpa upAdhine lIdhe thatI viziSTa ceSTAne Azraya zarIra che, e artha che. 4. nanu pASANAntargatamaNDUkAdizarIreSu tadAzrayatvAdarzanAdavyAptiH / na, yogyatAyAstatrApi bhAvAt / satyAmapi kriyAyogyatAyAM sarvato nirvivaranibiDadRSatkarpa. roparuddhAvakAzatayA calitumasau na prabhavati bheko varAkaH / tathA ca sphuTite tasminnevAzmani tatkSaNamevAsau calan dRzyate iti nibiDapAzasaMyatazarIravat tadAnIM ceSTAyA adarzane'pi nAvyAptiH / / 4 zaMkAkA-ySANAntargata deDakAonAM zarIramAM ceSTAzrayatva dekhAtuM nathI eTale prastuta lakSaNamAM avyAptidoSa Ave che. yAyika- nA, avyAptideSa nathI Avato, kAraNa ke te pASANAntargata deDakAonAM zarIramAM paNa ceSTAne Azraya banavAnI yogyatA rahelI che. te deDakAonAM zarIramAM kriyA karavAnI yogyatA hovA chatAM cAre bAjuthI vivararahita, nibiDa, patharA-ThIkarAMthI gherAyelA avakAzamAM bicAre deDake halanacalana karI zakatA nathI. paraMtu jyAre te pathara tUTe che tyAre te ja kSaNe te halanacalana karate dekhAya che, eTale mukeToTa bAMdhavAmAM AvelA baMdhanathI jakaDAyelA zarIranI jema te vakhate ceSTA na dekhAtI hovA chatAM adhyApti nathI. 5. mumukSuzarIramea RsthamiLe, tena na ma rUArIrAmiti, akSaytvaat teSAmiti / tadayuktaM, niyatasya mumukSaNAM zarIrasyAbhAvAt / tAdRzi ca bhekAdizarIrANi nitarAM nivedakArINi bhavanti, mumukSurapi ca karmavipAkamanekaprakAra For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra idrine Azraya kevI rIte ? 247 mAkalayan maNDUkIbhAvamAtmano'pi na na zaGkate / pratyAsannApavargapurapravezavipazcittamapazcimajanmAnaM mumukSu prati lakSaNAdyapadeza eva kopayujyate ? ityataH pUrvokta evAvyAptiparihAraH zreyAn / 5. keTalAka kahe che ke lakSya che mumukSanuM ja zarIra, tethI deDakAnA zarIra Adine lIdhe avyApti thatI nathI, kAraNa ke te zarIre alakSaNIya che. paraMtu teonuM Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke mumukSune amuka ja zarIra hoya che evuM nathI. tevA deDakA AdinA zarIra nitarAM nirveda jamAve che ane mumukSu paNa aneka prakArane kavipAka pAmIne AtmAne deDakArUpa bhAva thavAnI zaMkA nathI seva ema nahi. mokSarUpa nagaramAM jene praveza taddana najIka che ane jene punarbhava nathI evA vivekI mumukSu prati lakSaNa AdinA upadezanI upayogitA ja kayAM che ? eTale pUrvokata ja avyApti parihAra vadhu sAre che. 6. bhavatvevaM ceSTAzrayatvaM zarIralakSaNam , indriyAzrayatvaM tu katham ? bhautikAni hIndriyANi svAvayavasamAzritAni prANanayanasparzanarasanAni / zrotramanasI tu nityadravyatvAdanAzrite eveti kamindriyAzrayatA zarIrasyeti ? 6. zaMkAkAra- ceSTAzrayatva e zarIranuM lakSaNa bhale he paraMtu indriyAzrayatna zarIranuM lakSaNa kevI rIte ghaTe ? prANa, rasana, nayana ane sparzana A cAra Idriyo bhautika che ane pitapitAnA avamAM samavAya saMbadhathI rahe che. zretra ane mana e be te nitya dravyo che tethI kayAMya Azrita nathI ja. te pachI zarIra Indriyone Azraya kevI rIte ? ___7. ucyate / nAtrAdhArAdheyabhAva AzrayArthaH, kintu tadanugrAhyatvAt tadAzritAnIndriyANyucyante / dezakAladazAnukUlapathyabhojanAbhyaGgavyAyAmamardanAdyupacAropacitazarIrasya hi pusaH paTutarANi svaviSayagrahaNe bhavantIndriyANi dIrghAdhvalaGghanakadazanazuSkajaratpurandhrisevanAdikliSTazarIrasya hi puMso mandazaktIni bhavantIti tadanugrAhakatvAdindriyANAmAzrayaH zarIram / 7. nIyAyika--- ame uttara ApIe chIe. ahIM Azrayane artha AdhArAdheyabhAva nathI, paraMtu zarIrathI indriyo anugrAhya hevAthI zarIrane indrine Azraya gaNya che. deza, kAla ane dazAne anukULa pathya bhojana, abhya ga, vyAyAma, madana vagere upacArothI puSTa zarIravALA puruSanI indriyo pitAnA viSayanuM grahaNa karavAmAM vadhAre 5Tu bane che. lAMbAM lAMdhaNa, kharAba anna, zuSka-gharaDI strInuM sevana vagerethI kaleza pAmelA zarIravALA purUSanI Indriye nI zakita maMda paDe che. Ama, zarIra IndriyonuM anugrAhaka hevAthI, zarIra Indriyono Azraya che. 8. arthAnAM tu rUparasagandhAdInAM keSAJcidAzrayaH zarIraM bhavatyeva tatsamavayinAM, na tu tAvatA kiJcid bhogAyatanatvopayogi rUpamabhihitaM bhavati / lakSaNamapi tadati For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 zarIra erthone Azraya kayA arthamAM ? vyApakaM, rUparasAdisamavAyasya vRkSAdAvapi bhAvAt / tasmAt tadarthAzrayatvamIdRzamatra vivikSitaM ya ete paravanitAdizarIravartinaH pravikacamucukundakundakandalakumudakuDmalAdibAhyaviSayasamavAyinazca rUparasAdayo'rthA ramaNIyatAmAdadhAnA rAgavRddhihetavo bhavanti bhokturAtmanaH zarIre sati, na zarIrarahitasyetyarthAnAM bhogasAdhanabhAvAdAzrayaH zarIram / ataH suSThuktaM ceSTendriyArthAzrayaH zarIramiti / taditthaM bhogAyatanatvena bandhahetutvAddhayamityarthaH / 8. keTalAMka arthAta zArIramAM samavAya saMbaMdhathI rahetA rUpa, rasa, gaMdha vagere ane Azraya zarIra che ja paraMtu tethI bhogAyatanane upayogI evuM lakSaNa kahyuM na gaNuya. vaLI, te lakSaNa ativyApaka che kAraNa ke rU5 rasa, vagere samavAyasaMbaMdhathI vRkSa AdimAM paNa rahe che tethI te arthonuM AzrayapaNuM je ahIM vivakSita che te A jAtanuM che - A je paravanitA vagerenA zarIramAM samavAyasabaMdhathI rahetA ane praphula mucukunda, kunda, kandala, kumudanI kaLIo vagere bAhya viSayomAM samavayasaMbaMdhathI rahetA rUpa, rasa Adi arthe ramaNIyatAnuM sarjana karI bhoktA AtmAne rAganI vRddhinAM kAraNa bane che -sazarIra bhoktA AtmAnA, zarIrarahita bhokatA AtmAne nahi. Ama rU5 rasa vagere arthe bhoganAM sAdhane hevAthI zarIra temane Azraya che. tethI yogya ja kahyuM che ke zarIra ceSTA, indriya ane arthane Azraya che. niSkarSa e ke Ama zarIra bhogAyatanarUpe baMdhanuM kAraNa heI heya che e tAtparyAyaM che. 9 tadidAnImasmadAdizarIra kiM pArthivameva kiM vA nAnAbhUtanirmitamiti parIkSyate / nanu kimanayA parIkSayA prayojanam ? niHzreyasopayogo hi yaH zarIrasya darzitaH / so'nekaprakRtitve'pi na sa tasya viziSyate // maivaM vocaH / pratipannasvarUpasya cintyA kAryopayogitA / kAryaH kAryArthinA'pyAdau yatnastadrUpanirNaye // tathA cendriyANi bhautikatvAhaGkArikatvAdivivekena parIkSiSyante, arthA api kati kiMguNA iti, buddhirapi kiM pradhAnasya prathamo vikAro mahacchabdavAcyaH utAtmana eva dharmo jJAnAkhyaH kSaNika ityevaM sarvatra draSTavyam / 9. ApaNuM zarIra zuM pArthiva che ke aneka bhUtanAM banelAM che enI parIkSA have ame karIe chIe. For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApaNuM zarIre pRthvIbhUtanAM banelAM che ke aneka bhUtanAM 249 zaMkAkAra- A parIkSAnuM prayojana zuM che? zarIrane niHzreyasanI prAptimAM je upayoga darzAvyo che temAM zarIra aneka bhUtasvabhAva heya (arthAt zarIranuM upAdAnekAraNa- samavAyIkAraNa aneka bhUta heya) te paNa kaI phera paDato nathI. - yAvika- AvuM na kahe [ zarIra vagerenA ] svarUpane nirNaya karyA pachI ja temanI maryamAM mikSa prApti vageremAM 1 upayogitA vicAravI joIe. tethI kAryAthI puruSoe pagu so prathama temanA svarUpane nirNaya karavA mATe prayatna karavo joIe. [ zarIranA svarUpanI parIkSAnI jema] Idri bhautika che ke AhakArika, vagere vivecanA dvArA ame IndriyasvarUpanI parIkSA karIzuM. arthe paNa keTalA che ane zA guNo dharAve che enI parIkSA paNa ame karIzuM. vaLI, buddhi paNa zuM pradhAnane "mahata' zabda vacce prathama vikAra che ke AtmAne jJAna nAmane kSaNika dharma che enI parIkSA ame karIzuM. Ama sarvatra samajavuM joIe. ___10. tatra pArthivamevAsmadAdizarIramiti kecit , asAdhAraNo hi dharaNidharmo gandhastasminnupalabhyate iti / pRthivyudakakAraNamityanye, kledasyApi tasmin darzanAt , asati hi salilasaMsarge na pArthivAvayavAH kaledamanubhavantIti / kSitijalajvalanajanitamityapare, gandhakledavadUSmago'pi tatropalambhAditi / vasumatIsalilasitetarasarANasamIraNaracitamiti cAnye, racanAvizeSasya pavanakAryasya tatrAvadhAraNAditi / avanivanadahanapavanagaganavinirmitamiti cApare, gandhAdivadavakAMzasyApyAkAzakAryasya tatra darzanAt / suSira hi zarIramupalabhyate / avakAze cAkAzaikadeze'pyavacchedAbhiprAyeNa zrotravad bhaktayA tatkAryatvavyapadeza iti / 10. zarIrasvarUpanI bAbatamAM, ApaNe mAnava zarIre pArthiva ja che ema keTalAka mAne che kAraNa ke pRthvIne asAdhAraNa dharma gaMdha temAM upalabdha thAya che. pRthvI ane udaka be samavAyIkAraNethI utpanna thayeluM te che ema keTalAka mAne che, kAraNa ke temAM bhInAza paNa dekhAya che. pANI sAthe saMbaMdhamAM AvyA vinA pArthiva avayava bhInAza pAmatA nathI. zarIra pRthvI, pANI ane agni e traNa samavAyIkArothI utpanna thayeluM che ema keTalAka mAne che, kAraNa ke zarIramAM gaMdha ane bhInAzanI jema uSaNatAnI paNa upalabdhi che. zarIra pavI, pANI, agni ane vAyu e cAra samavAyIkaraNathI utpanna thayeluM che ema keTalAka mAne che, kAraNa ke zarIramAM pavananA kAyarUpa racanAvizeSanuM nizcayAtmaka jJAna ApaNane thAya che. For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 mAnavazarIre pArthiva che pathvI, pANI, agni, vAyu ane AkAza e pAMca samavayIkAraNathI zarIra racAyuM che ema keTalAka mAne che kAraNa ke gaMdha vagerenI jema AkAzanA kAryarUpa avakAzanuM darzana paNa zarIramAM thAya che. zarIra chidrALuM dekhAya che avakAza e AkAzane eka bhAga hovA chatAM zretranI jema avasachedAbhiprAyathI upacArathI AkAzanuM kArya kahevAya che. 11 tadatra kiM tattvam ? pArthivamevAsmadAdizarIramiti, vijAtIyakAryasyAvayavino'nupapattaH, pArthivAvayavasamavetazarIrAvayavigrAhiNazcAbhedapratyayasya tRNaparNapASANamUlakAdyabhedapratyayavadapavAdAsambhavAt / na ca vayamiha bhUtAntarANAM kAraNabhAvaniSedhaM zikSmaH, kevalapArthivatayA nirvivAdasiddhe'pi kumbhAdAvambhaHprabhRtInAM kAraNatvAnapAyAt tadvyatirekeNa ghaTAderghaTayitumazakyatvAt / kintu ghaTAdau iva zarIre'pi samavAyikAraNatAM pathivyavayavAnAmevAcakSmahe, tadAzritatvasyAsya pratyakSeNa grahaNAt / sahakAriMkAraNatvAnupraviSTabhUtAntarasambandhanibandhanastuH tasmin kledoSmavyUhAvakAzasampratyayaH / tadyathA''gamapaThiteSu varuNalokAdau kevalajalAdijanyeSu zarIreSu sahakAritvAnupraviSTapArthivAvayavAvaSTambhavazena sthairyAdyapalambha iti / tasmAdasmadAdizarIraM pArthiva | 11. zaMkAkAra - te ahIM sAcI vAta zI che? taiyAyika - ApaNuM mAnavazarIre pArthiva che, kAraNa ke jemAM parasparavirodhI jAtio rahetI hoya evuM eka kAryarUpa avayavI ghaTato nathI. vaLI, tRNamUlaka, parNamUlaka, pASANumUlaka, vagerenA abhedajJAnanI jema pArthiva avayavomAM samavAya saMbaMdhathI rahetA zarIrarUpa avayavInuM grahaNa karanAra abhedajJAnamAM koI apavAda saMbhavatA nathI. aneka jAtinA avayavothI banelA avayavImAM ekavagrAhI jJAna saMbhave nahi. paraMtu avayavImAM ekavagrAhI ja jJAna thAya che - anekatvagrAhI jJAnane saMbhava ja nathI. tethI avayavInA AraMbhaka - samavAyIkAraNarUpa - avayavo eka jAtinA ja hovA joIe, aneka jAtinA nahi. kaI paNa vastunA AraMbhaka paramANuo eka ja jAtinA hoya che. eka vastunA AraMbhaka paramANuo aneka jAtinA mAnatAM saMkaradeja Ave che.] ame ahIM anya bhUtone kAraNa tarIke niSedha karavAnuM zikhavatA nathI, kAraNa ke kuMbha vagere nirvivAdapaNe kevaLa pArthiva hevA chatAM kuMbha vageremAM pANI vagerenuM kAraNa paNuM nathI ema nahi. pANI vagere vinA ghaTa vagerene ghaDavA azakaya che. paraMtu ghaTa vagerenI jema zarIranuM paNa samavAyIkAraNa pArthiva avayave che ema ame kahIe chIe, kAraNa ke zarIranuM pArthiva avayavomAM samavAyasaMbaMdhathI rahevuM e pratyakSathI gRhIta thAya che. sahakArI kAraNarUpe [samavAyIkaraNa sAthe joDAyelA anya bhUtanA lIdhe zarIramAM bhInAza, uSNutA, racanAvizeSa ane avakAzanuM jJAna thAya che. AgamavarNita varuNaleka, [Adile ka] vageremAM prAtA For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavazarIre pArthiva che e naiyAyika matane vedanuM samarthana 251 anukrame kevaLa jalajanya [kevaLa agnijanya] vagere zarIramAM, sahakArI kAraNa tarIke joDAyelA pArthiva Adi avayavonI sahAyane lIdhe sthaya vagerenI upalabdhi thAya che. tethI ApaNuM manuSya AdinAM zarIre pArthiva che. 12. vede ca tathaiva vyavahAro dRzyate / agnISomIyAdipazAH pralayakAle yajamAnasya vA pretasya pAtracayanakarmaNi 'sUrya te cakSurgamayatAt' ityAgrupakrabhya 'pRthivI te zarIram' iti paThayate / tacca prakRtigAmitvavacanaM, yadyataH prakRterutthitaM tattasyAmeva lIyatAmityarthaH / tatra yathA taijasaM cakSuriti sUryAkhye tejasi udgamana. mupadiSTamenaM pRthivyAM zarIrasyeti / 12 vedamAM paNa tevAM ja vacano dekhAya che. agniSomIya pazunA pralayakaLe ke mRta yajamAnanA pAtracayanakarmamAM "tArI cakSu sUrya prati jAo" e vAkyathI zarU karI "tAruM zarIra pRthvI prati jAo" ema kahyuM che. prakRti (=upAdAnakAraNa samavAyIkAraNu) prati javAnuM kahetuM A vacana che. je vastu je prakRtimAMthI utpanna thayelI che te vastu te prakRtimAM laya pAme evo ene artha che. tyAM jema cahna tejasa (arthAta teja - agnirUpa upAdAnakAraNamAMthI janmelI) heI sUrya nAmanA tejamAM - agnimAM javAne tene upadeza che, tema zarIra pArthiva heI paTTImAM javAne zarIrane upadeza che. 13. tamAta pRthivyavarayamaramAdri deho nibaddha iti nAtra satAM vivAdaH / so'yaM ca duHkhavasaterbhavamandirasya ___stambhaH kaThora iti yatnata eva heyaH / / 13. niSkarSa e ke ApaNuM mAnava AdinAM zarIra pArthiva avaya vaDe banelAM che e bAbate ahIM koI puruSone vivAda nathI. du:khane jyAM vasavATa che evA bhavama dirane kaThora staMbha zarIra che, mATe tene prayatnapUrvaka tyajavuM joIe. * [ ziyALIkSA ] 14. vArasAvakSazrotrALadrikA matebhyaH [gyAyasUtra 2.2.22] | atrendriyANAM viSayopalabdhikAraNatvaM sAmAnyalakSaNaM prasiddhameva / vibhAgo'pi paJcabAhyandriyANItyeSa sUtrita eva / sa cAnantarameva tIrthAntarakathitakarmendriyaniSedhAt sAdhayiSyate / [2. indriya parIkSA ] 14. ghANa, rasana, cakSu, sparzana ane zretra Indriya [anukrame pathvI, jaLa, teja (agni, vAyu ane AkAza e] bhUtomAMthI utpanna thayelI che [nyAyasUtra 1. 1. 12]. rUpa Adi vinA jJAnanuM kAraNa hevApaNuM e IndriyenuM sAmAnya lakSaNa prasiddha ja chebendriyo pAMca che e pramANe A indriyavibhAga paNa A sUtramAM jaNAvI dIdho For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara cakSu vagere IndriyenAM vizeSalakSaNa che ja. anya dArzanikoe kahela kamendriyone niSedha karIne te dvArA A abhivyavibhAgane have pachI ame puravAra karIzuM. 15. vizeSalakSaNAni tu paJcAnAM paJca samAkhyAnirvacanasAmarthyAt pramANavadavagantavyAni / jighratyaneneti ghrANaM gandhaM gRhNAtIti gandhopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM ghrANaM, rasayatyaneneti rasanaM rasaM gRhNAtIti rasopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNa rasanam / caSTe'neneti cakSaH rUpaM pazyatIti rUpopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM cakSuH IkSaNaM locanaM taducyate / spazatyaneneti sparzanaM sparza gRhNAtIti spardhApalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM sparzanam / 15. pramANenA vizeSalakSaNonI jema indriyanA vizeSalakSaNa pAMca IdrinA pAMca nAmonI vyutpatti uparathI jANI levA joIe jenAthI suMdhavAmAM Ave che te ghaNu gaMdhane grahaNa kare che, tethI gaMdhanA jJAnanuM asAdhAraNa kAraNa. ghaNuM che. jenAthI rasane anubhava thAya che te rasanendriya rasane grahaNa kare che tethI rasanA jJAnanuM asAdhAraNuM kAraNa rasanendriya che jenA vaDe dekhAya che te cakSu rUpane dekhe che, tethI rUpanA jJAnanuM asAdhAraNa kAraNa cakSu che, tene dakSiNa ke vecana paNa kahevAmAM Ave che. jenA vaDe sparza karavAmAM Ave che te spazanendriya spazane grahaNa kare che, tethI spazanA jJAnanuM asAdhAraNa kAraNa parzanendriya che. ___16. sparzanamiti vaktavye tvaggrahaNamupacArAd maJcAH krozantItivat tadadhiSThAnaM darzayitum / yathA tripuTikAdhiSTAnaM ghrANaM, jihvAdhiSThAnaM rasanaM, golakAdhiSThAnaM cakSuH, tathA sAravAdhiSThAne sparzana, ziracayApAjIe paramAta | vanati ca na bAhyameva carma kevalamucyate api tu sakalazarIravyApi, tuhinakaNazizirasalilapAnasamaye antarhRdaye'pi zItasparzIpalambhAditi / 06. jema "maMcastha bALaka raDe che ema kahevAne badale maMce raDe che ema upacArathI kahevAnuM prayojana e che ke raDanAranuM adhikAna maMca che e darzAvavuM, tema spazanendriya" ema kahevuM joIe tyAre tvacA' ema upacArathI kahevAnuM prayojana e che ke sparzanendriyanuM adhikAna tvacA che e darzAvavuM jema dhrANendriyanuM adhikAna tripuTikA (=trikoNAkAra racanA) che, rasanendriyanuM adhiSThAna jIbha che, cakSuridrayanuM adhiSThAna DoLo che tema sparzanendriyanuM adhiSThAna tvacA che, kAraNa ke mastakathI mAMDI paganA aMgUThA sudhI sparzane anubhava thAya che. tvacAne artha kevaLa bAhya cAmaDI ja nathI paraMtu sakala zarIramAM vyApta cAmaDI che, kAraNa ke baraphanA gAMgaDA nAkhavAthI ThaMDA thayelA pANIne pItI vakhate aMdara hRdayamAM paNa zItasparzane anubhava thAya che. 17. svAvayavasamavAyitve cendriyANAM tripuTikAdyAzrayatvamAzrayatvamAtrApekSayocyate, na samavAyitvAditi / zaNotyaneneti zrotra, zabdaM gRhNAtIti zabdopalabdhAvasAdhAraNaM For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Indriyone heya tarIke bhAvavI joIe 253 kAraNaM zrotram / taccAkAzaikadezatvAdanAzritamapi karNazaSkulyadhiSThAnamucyate / tadevaM vizeSalakSaNAni paJca paJcAnAmuktAni bhavanti / 17. kharekhara te indriya samavAya saMbadhathI pitAnA avayavomAM rahe che, tema chatAM temane tripuTikA vageremAM Azraya karatI kahI che te te kevaLa AzrayatvanI apekSAe ane nahi ke samavayitvanI apekSAe. [jenAmAM samavAya saMbaMdhathI koI rahetuM hoya tene samavAyI kahevAmAM Ave che ane je rahetuM hoya tene samaveta kahevAmAM Ave che.] jenAthI saMbhaLAya che te zregnendriya zabdane grahaNa kare che, tethI zabdanA jJAnanuM asAdhAraNuM kAraNa zregendriya che. zretra AkAzane ja eka bhAga hovAthI anAzrita che, chatAM karNazakilIne tenuM adhiSThAna kahevAmAM Avela che. Ama pAMca IndriyonAM pAMca vizeSalakSaNa ame jaNAvyAM. 18. tAnImAnIndriyANi svaviSayagrahaNAnyAtmano bhogasAdhanatvAt saMsArakAraNAnIti heyatayA bhAvayitavyAni / tathA bhAvyamAnAni nirvedotpAdanAdidvAreNApavargAya kalpayiSyante iti 1 | 18. pAtapAtAnA viSayAnu ha! zvAnu sakSaNa dharAvatI 4ndriyo, bhoganu sAdhana heI, saMsAranAM kAraNe che, eTale temane heya tarIke bhAvavI joIe. e pramANe temane bhAvatAM nirve Adine utpanna karIne te dvArA teo apavagane apAvavA samartha mana cha. 19. 'bhUtebhyaH' iti kimartham ? uktaM hIndriyANAM svaviSayagrahaNalakSaNatvam / tatra na bhUtagrahaNaM lakSaNArtham , api tu tadvinizcayArtham yathA 'AptopadezaH zabdaH' ityatrAptagrahaNaM lakSaNavinizcayArtham / svasvaviSayopalabdhilakSaNatvaM hIndriyANAM bhUtaprakRtitve sati nirvahati, nAnyatheti / tAni punarindriyakAraNAni pRthivyaptejovAyurAkAzamiti bhUtAni / bhUtebhyaH paJcabhyo yathAsaGkhyaM ghrANarasanacakSustvakzrotrANi paJcendriyANi bhavanti / bhUtaprakRtitvamiti bhUtasvabhAvatvaM vyAkhyAyamAnaM paJcasvapi sambhavati / bhUtakAraNakatvaM tvanyeSu caturdhvapi tathaiva, zrotre tu kathaJcita karNazaSkulyavacchinnanabhobhAgAbhiprAyeNa vyavahArataH samarthanIyam / evaM bhotikAnIndriyANi svaM svaM viSayamadhigantumutsahanta iti tallakSaNatvameSAM siMdhyatIti / ato 'bhUtebhyaH' ityuktam / 19. 42 - bhUtomAthI [utpanna yayezI che]' mema zA bhATe tame yu ? yAyika - ema kahyuM kAraNa ke pitA potAnA viSayane graho evuM indriyanuM lakSaNa karyuM che. jema "Atane upadeza zabda che nyAyasUtra 1.1.7]e sUtramAM "Apta' For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 Indriye bhautika che padanuM grahaNa lakSaNane nizcaya karavA mATe che tema prastuta sUtramAM "bhUtapadanuM grahaNa lakSaNane mATe nathI paNa te lakSaNane nizcaya karavA mATe che. indriya te te bhUtanI banelI hoya te ja rUpa Adi tipitAnA viSayanuM grahaNa karavuM e IndriyenuM lakSaNa nirvAha pAme, anyathA na pAme. pRthvI, apa, teja, vAyu ane AkAza A bhUte IndrinA samavAyIkAraNe (=upAdAna raNe) che. A pAMca bhUtemAMthI yathAkrama ghANa, rasana, cakSu, sparzana ane zretra A pAMca indriye utpanna thAya che. 'bhUta indriyanI prakRti che enI vyAkhyA bhUta indriyane svabhAva che evI karIe to te pAMce IndrimAM bhUtaprakRtiva saMbhave che. bhUtakAraNatA te zretra sivAya anya cAramAM te te rIte ja arthAta mukhyarthamAM ja saMbhave che, paraMtu zretranI bAbatamAM zretra pite karNazaSphalithI gherAyele AkAzane bhAga che e abhiprAyathI gauNArthamAM vyavahArathI tenI bhUtakAraNakatAnuM samarthana karavuM joIe. Ama hovAne kAraNe bhautika indriye pitAnA rUpa Adi viSayane grahaNa karavAne mATe utsAha kare che, eTale te temanuM lakSaNa siddha thAya che mATe, "bhUtomAMthI [utpanna thayelI che?] ema sUtramAM kahyuM che. 20. tatrautat parIkSaNIyaM vartate-kiM bhautikAnAmindriyANAM svaviSayagrahaNakaraNatvamutAnyatheti ? evaM hi sAGkhyAH saMpravadante AhaGkArikANIndriyANyarthaM sAdhayitumahanti, nAnyathA / tathA hi-kArakaM kArakatvAdeva prApyakAri bhavati / bhautikAni cendriyANi kathaM prApyakArINi dUravartini viSaye bhaveyuH ? AhaGkArikANAM tu teSAM vyApakatvAdviSayAkArapariNAmAtmikA vRttivRttimato'nanyA satI sambhavatyeveti suvacaM prApyakAritvam / api ca mahadaNugrahaNamAhaGkArikatve teSAM kalpate, na bhautikatve / bhautikatve hi yatparimANaM grahaNaM tatparimANaM grAhyaM gRhNIyAt , asti ca golakAdadhikaparimANasya paTapiTharAdeohaNaM, hInaparimANasya ca vaTadhAnAdeH / ato'pi na bhautikAnIndriyANi / bhautikAnAmapi dIpAdInAM paraM prakAzayatAM svAtmaprakAzakatvamapi dRSTam / evamindriyANyapi paTAdisvarUpaM prakAzayanti svarUpamapi prakAzayeyuH / na ca prakAzayantItyato'pi na bhautikAni / 20. zaMkA kAra- A parIkSaNIya che ke svaviSayane grahavAmAM karaNatva bhautika indriyonu che ke abhautika IndriyanuM ? sAMkhe Ama kahe che - AhaMkArika Idriya arthane jANavAne pAtra che, anyathA te pAtra nathI (arthAta bhautika Indriye ane jANavAne pAtra nathI.) te A pramANe - kAraka kArakapaNAne kAraNe ja prAyakArI bane che. [arthAta karakane svabhAva ja evo che ke te prAyakArI heya ja. Indrio kAraka I prAyakArI hevI joIe ja. paraMtu indriye je bhautika hoya to teo prAkArI na banI zake. Ama Indriya kAraka hoI temaNe prAyakArI hevuM joIe paNa jo teo bhautika heya te teo prayakArI na For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 Indrione bhautika mAnatAM temanuM prAyakArIva kevI rIte ghaTaze ? banI zake. ] dUra rahelAM viSayanI bAbatamAM bhautika Indriye prAyakArI kevI rIte bane ? AlaMkArika Indriya te vyApaka che, viSayAkAra pariNAmane pAmelI IndriyavRtti vRttimAna indriyathI abhinna hovAthI indriyanuM prAyakArItva saMbhave che ja, eTale indriya prAyakArI che e vacana suvacana che. vaLI, mahAparimANa ane aNuparimANanuM grahaNa Indriyone AlaMkArika mAnatAM ghaTe che, bhautika mAnatAM ghaTatuM nathI. indri bhautika heya te indriyanA parimANu jeTalA parimANavALA viSayane ja te grahaNa kare. paraMtu cakSunA galakanA parimANathI adhika parimANavALA paTa piTara vagerenuM grahaNa cakSu kare che ane ochA parimANavALA, vaDanA TeTAnA bIja AdinuM grahaNa paNa te kare che. te kAraNe paNa Idriyo bhautika nathI uparAMta, bhautika dIpa vagere bIjAne prakAzita karatAM pitAne paNa prakAzita kare che e ApaNe dekhIe chIe. e ja rIte bhautika Indriya paNa paTa AdinA svarUpane prakAzita karatAM pitAnA rUpane paNa prakAzita kare. paraMtu indriye pitAnA rUpane prakAzita karatI nathI. e kAraNe paNa indriye bhautika nathI. 21. atrAbhidhIyate / yat tAvat prApyakAritvaM bhautikatvapakSe nAvakarapate iti jaspitavAnasi tat manye tvayA golakameva cAriti cetasi gRhItam , anyathA kathamitthamakathayiSyaH 1 sa cAyamAyuSmato mahAn bhramaH / na khalu kRSNasAraM cakSuH, tada dhikaraNaM tu tejazcakSuH / tacca vegavadravyatvAd dUramapi prasaratIti ko'sya prApyakAritAyAM pramAda: ? 21. naiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. bhautikatvapakSamAM indriyanuM prAya. kArIpaNuM ghaTatuM nathI ema tame je kahyuM te bAbate amane lAge che ke tame manamAM evuM dhAryuM che ke gelaka ja cakSurindriya che. anyathA tame AvuM kema kahe che te Apa AyudhyAnane moTo bhrama che kharekhara kIkI cakSurindriya nathI paraMtu tenA AzrayabhUta teja cakSurindriya che ane teja vegavALuM dravya heI dUra dUra paNa prasare che, eTale enI prApyakArI mAnavAmAM pramAda kevo =bhUla kevI ?) 22, nanu golake cikitsAdiprayogAt golakaguNadoSAnuvartitvAcca viSayopalabdhergolakameva cakSuH syAt / anupalabhyamAnaM ca tejaH kathamindriyamucyate ? kathaM ca tejasA vegavatA'pi sahasaiva visphArite cakSuSi yojanazatasahasravyavahitasitakarataraNitArakAdi grahItuM zakyate ? kathaM vA tadalpakaM varAkaM nAyanaM tejaH samantataH prasaratA sakalabhuvanaprathitaprabhAvena mahIyasApi mihiramahasA na pratihatagati bhavediti bhAskaradarzanamitthaM na sampadyate / tejaHpakSe ca kAcAbhrakapaTalasphaTikAntaritapadArthopalabdhiH kathaM samartheta / tasmAd varaM zaktivizeSayuktaM golakameva sAdho ! cakSurabhyupagaccheti / For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 gelaka ja cakSurindriya che e pUrvapakSa ane tenuM khaMDanI _22. zaMkAkAra - gelakamAM cikitsA Adine prayoga thato hovAthI ane golakanA guNa-deNa anusAra viSayanA jJAnamAM guNa-deva Avato hovAthI gelaka ja cakSurindriya bane. na jaNAtA tejane kema indriya kahevAmAM Ave che ? teja vegavAna dravya hoya te paNa cakSu khulatAM ja ekAeka lAkha pejane dUranA sUrya, caMdra, tArA vagerene teja kevI rIte grahI zake? athavA te nayananuM bicAruM alpa teja cAre bAju prasaratA, sakala bhuvanamAM phelAyelA prabhAvavALA vipula sUrya tejathI pitAnI gatimAM rUkAvaTa pAme, pariNAme A rIte te ApaNane sUryanuM darzana na thAya. vaLI cahna tejasa dravya che e pakSane svIkArI tame kAca, abhrapaTala, sphaTikathI antarita padArthanA cAkSuSa pratyakSanuM samarthana kevI rIte karazo ? tethI he sajajana ! zaktivizeSathI yukta gelaka ja cakSurindriya che ema svIkAro. 23. ucyate / na khalu bhavadanuzAsanena yuktiviruddhamarthamabhyupagacchAmaH / prApyakAri hi kArakaM dRSTam / kRSNasArapakSe ca kutaH prApyakAritvam ? ,zaktirapi kalpyamAnA nirAzrayA na parikalpanIyaiveti tadAzrayacintAyAM * na golakamAtramAzrayo bhavitumarhati, aprApyakAritvaprasaGgAt iti tadadhikaraNaM teja eva zakterAzrayo bhavet / 23. nAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. ame tamArA hukamathI yuktiviruddhanA arthane svIkAra nahi karIe. kArakane ame prAyakArI dekhyuM che. have kIkI cakSu che e pakSamAM cakSunI prAyakArItA kyAMthI ghaTaze ? zaktinI kalpanA kare te paNa zaktine nirAmaya te na kalpavI joIe. eTale zakitanA Azrayane vicAra karavo joIe. te vicAraNAmAM golakamAtra tene Azraya banavAne lAyaka nathI, kAraNa ke tema mAnatAM cakSurindriya aprAyakArI banI javAnI Apatti Avaze. tethI, golakanA addhikaraNabhUta teja ja zaktine Azraya bane. 24. nanuM 2 prAthavimeva viSe vartate | taddhi rasanaspanayo: vevasTamvlokyte loke / cakSuHzrotro tu dUradezavyavasthitaviSayagrAhiNI kathaM prApyakAriNI syAtAm ? ghrANaM tu triTikAnikaTanihitapadArthagandhamapi gRhNAti; dUrato'pi ca pracaladanilabalavellitaphullamallikAdisaurabhamupalabhate / tripuTikopakaNThaTaukitenApi dravyeNa na tasya sannikarSa iti tadapyaprApyakAryeva / tasmAcchaktivizeSaNamadhiSThAnameva tattadindriyamiti gRhyatAm / utsRjyatAM prApyakAritvapakSaH / cakSuSi ca candrAvagrahAdigrAhiNi nitarAM prApyakAritvamayuktameva / _24. zaMkAkAra - prAyakArItva vicAraNIya che. lekamAM to kevaLa rasanendriya ane sparzanendriyanI prAyakArItA dekhAya che. cakSurindriya ane zregnendriya te dUra dezamAM rahelA viSayanuM grahaNa kare che. eTale te kevI rIte prayakArI bane ? dhrANendriya to nAka pAse rAkhelA padArthanI gaMdhane paNa grahaNa kare che ane vAtA pavanane baLe hAlatA vikasita mahilakApuSpanI sugaMdhane paNa te dUrathI grahaNa kare che. nAka pAse lavAyelA dravya sAthe paNa ghANendriyane sannika nathI, eTale te aprApyakArI ja che. tethI zaktithI viziSTa For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyanI prAyakAritA 257 adhiSThAna ja te te Indriya che tema tame svIkAro, prAyakArItAne pakSa choDI de. candra, sUrya, praha vagerene grahaNa karanArI cakSune prAyakArI gaNavI e te sadaMtara agya ja che. 25. atro te , na ghAghajAritvamunnathuM rAvanama: | kAratvameva hiM tathA satyeSAmutsRjema / kArakaM cAprApyakAri ceti citram / adRSTamapi kArakamAtmano vyApakatvAt tavRtti dharmAdikaM na aprApyakAri bhavet , kimuta dRSTaM cakSurAdi kArakamiti ? aprApyakAritve ca zakteravizeSAt kuDyAdivyavahitamapi vastu cakSuSA data | tatra kAryAnupaTTamAna rA: vaNate rUti veta, izam; mte ? ! 25. naivika - Ane uttara ame ApIe chIe. ame prAyakArItAne choDI zakIe nahi. ema karIe te ame kArakatAne ja cheDI dIdhI gaNAya. kAraka hoya ane chatAM aprAyakArI heya e te vicitra gaNAya. AtmA vyApaka he I temAM samavAya baMdhathI rahetA dharma Adi adaSTa kAraka paNa aprAkArI na hoya te pachI cakSu Adi daSTa kAraka aprApyakArI kayAMthI hoya? cakSu aprApakArI hoya te tenAmAM aprApta (=asanikRSTa) badhI vastuone grahaNa karavAnI zakti sabhAnapaNe heine bhIMta vagerethI vyavahita vastune paNa cakSu dekhe, bhIti vagerethI vyavahita vastunA dazanarUpa kAryanI anupalabdhi uparathI tyAM zakitane kalpavAmAM nathI AvatI ema je tame kahe te ame kahIzuM ke te pachI zaktinI kalpanA ja tame zA mATe kare che ? 26. laiiM tera rUti ? tena:zawdhAraNAyAM teno vyavAta vyavadhAnAdhnugunnm , amUrtAyAstu zakteya'vadhAnamabAdhakaM bhavediti teja evendriyaM kalpanIyaM na tti, mipichAnaM vA | 26. zaMkAkAra - cakSurindriya teja che evI kalpanA tame kema kare che ? te dhAraNanuM zuM prajana che ]. naiyayika - cakSurindriya teja che evI dhAraNuM ame karIe chIe kAraNa ke teja dravya heI, te vyavadhAna vagerene anukULa che, arthAta vyavadhAna vagerene kAraNe cakSu viSayanuM grahaNa karI zakatI nathI, jyAre zakita te amUrta hAI vyavadhAna viSayagrahaNamAM bAdhaka na bane; eTale teja ja cakSurindriya che ema kalpavuM joIe ane nahi ke zakti ke zakitayukta adhiSThAna cakSurindriya che ema. 27. prApyakAritA ca zrotrasya tAvat vIcIsantAnasadRzazabdaparamparArambhaNadvAreNa darzitA zabdAdhikaraNe / ghrANasyApi samIraNAndolitakundalatAdiprasRtatatparamANunikarAdhikaraNagandhagrahaNAt prApyakAritA / na ca paramANUnAmapasarpaNe dravyaparikSayAdyAzaGkanIyaM, bhUyastvAt paramANUnAm / ata eva gandhadvArakatadvya samparkadoSanirharaNAMya prAyazcittamazucidravyaghrANe samAmananti / 17 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejanA prasAranA kAraNe cakSanI prApyakAritA 27. zretrendriyanI prApyakArItA jaLataraMgAnI hAranA jevI zabdanI hAranI utpatti dvArA zabdAdhikaraNamAM darzAvI che. pavanathI AMdolita ku dalatA vageremAMthI phelAtA paramANuorUpa adhikaraNamAM rahelI gadhane grahaNa karavAne kAraNe zrotrendriyanI prApyakArItA che. paramANuonA apasaNumAM dravyanA kSaya vagerenI AzaMkA na karavI joie, kAraNa ke paramANu dhaNA DrAya che. ghrANendriya prApyakArI hAvAthI ja gaMdha dvarA thatA te dravyanA sapane dveSa dUra karavA azuci dravyane suMdhavAmAM zAstro prAyazcitta jaNAve che. 25 28. cakSuSastejaHprasaraNAt prApyakAritA / anupalabhyamAnaM teja iti cet, kiM candramasaH parabhAga upalabhyate pRthivyAzcAdhobhAgaH ? na khalu pratyakSaikazaraNAH padArthAH, anumAnAdibhirapyeSAmupalambhaH sambhavatyeva / uktaM cAnumAnam / rUpopalabdhikAryeNa taijasameva cakSuranumIyate tejodravyaM hi dIpAdi rUpasya prakAzakaM dRSTamiti / I 28. tejanA prasAranA kAraNe cakSunI prApyakArItA che. teja dekhAtuM nathI ema jo tame kaho te ame kahIzuM ke zuM caMdrane pAzrlA bhAga dekhAya che, pRthvIne nIcalA bhAga dekhAya che? padArthonuM astitva kevaLa pratyakSathI ja siddha thatuM nathI. anumAna Adi vaDe paNa emanI upalabdhi sabhave che ja, ane ame anumAna ApyuM che. rUpanI upalabdhirUpa kAya. uparathI cakSu taijasU ja che evuM anumAna thAya che, kAraNa ke dIpa Adi tejas dravya rUpanuM prakAzaka che evu dekhyu che. c 29. pratyakSeNa tu nAyanaM tejaH kimiti nopalabhyate iti : taducyate / vicitrA hi dravyaguNAnAmudbhavAbhibhavAdivazena gatayo bhavanti / tadyathA - sarvataH prasaratA bahalabahana zItasparzAzrayeNa dravyeNa vyAptau hemantazizirau RtU bhavataH, nirAdhArasya zItasparzaguNasyAnupalabdheH / atha satyapi tatra saliladravye tadguNasya zItasparzasyaivopalabdhirna zuklarUpasyeti / tejodravyeNa ca nirargalaM vijambhamANena bhUyasA grISmo bhavati / tatra satyapi tejodravye tadguNasyoSNasparzasyaiva grahaNaM, na bhAsvararUpasyeti / bhAsvaraM ca kArtasvarAdau taijasadrathye rUpamupalabhyate, noSNasparzaH / udakAntargate ca tejasi jvalanatapte jale jvalanaguNa uSNasparzo'nubhUyate, na bhAsvaraM rUpamiti / evamiha nayanarazmau tejasi dravye dvAvapi rUpasparzo nopalabhyete iti kamupAlabhemahi / uktaM ca -- - ' dRSTAnumitAnAM hi niyogapratiSedhAnupapattiH pramANasya tattvaviSayatvAt' iti [ nyAyasUtra 3.1.53 ] / na ca sarvatra nayanarazmera - nupalambha: / kvaciddhi vRSadaMzaprabhRtInAM naktaJcarANAM nizi nibiDatamatamaH paGkapaTalAvalipte vezmani saJcaratAM cAkSuSaM tejo bhAsvaraM rUpaM dUramapi prasaradupalabhyata eva / For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSurindriya aprApyakArI nathI 259 anyatra tu madhyandinolkAprakAzavadagrahaNamasmadAdinayanarazmeH / ayaM tu vizeSaH ulkArUpasya divAkarakaravibhavAbhibhUtatvAdagrahaNaM, nayanarazmirUpasya tvanudbhUtatvAdeveti / yattu kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritapadArthopalambhanaM, tatra kAcAdInAM keSAMcit atisvacchatvAt keSAMcicca sasuSiratvAccAkSuSatejaHprasaranirodhakauzalaM nAstIti nAprApyakAritvaM cakSuSastAvatA bhavati / 29. zaMkAkAra - pratyakSa vaDe nayananuM teja kema upalabdha thatuM nathI ? naiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. uddabhava, abhibhava vagerene lIdhe dravyo ane guNonI vicitra dazAo thAya che. udAharaNatha, cAre bAju prasaratA, zItasapanA AzrayabhUta puSkaLa dravyathI jalathI) hemanta ane zizira bane Rtuo vyApta hoya che, kAraNa ke AdhAra vinAnA zatasparzaguNanI upalabdhi thatI nathI, tyAM jaladravya hevA chatAM zItaparzanI ja upalabdhi thAya che. zukla rUpanI upalabdhi thatI nathI. tejas dravya nirargala khUba ja vistaratAM grISma Rtu thAya che, tyAM tejasa dravya hevA chatAM tenA guNa uNasparzanuM ja grahaNa thAya che, bhAsvarUpanuM grahaNa thatuM nathI. suvarNa Adi tejasa dravyamAM bhAsvara rUpanuM grahaNa thAya che, uSNasparzanuM grahaNa thatuM nathI. udhakAntargata tejas dravyamAM uSNasparzane anubhava thAya che, bhAskara rUpane anubhava thato nathI. e ja rIte ahIM cakSumAMthI nIkaLatAM kiraNomAM-tejas dravyamAM rUpa ane sparza bane anubhavAtA nathI, eTale zene anubhavIe ? ane kahyuM paNa che ke "daSTa ane anumita arthone tame AvA thAva ane AvA na thAva evo vidhi ke niSedha kare pramANee ghaTato nathI, kAraNa ke pramANenuM kAma te arthonA tattvane - svabhAvane ja grahaNa karavAnuM che. vaLI, sarvatra cakSukiraNanI anupalabdhi nathI. keTalIka vAra bilADA vagere nizAcara prANuo jyAre rAtre ghora aMdhakArathI gherAyelA gharamAM saMcare che tyAre temanI cakSunuM bhAsvara rUpa dharAvatuM teja dUra sudhI prasaratuM ApaNane jaNAya che ja. anya prANIonI bAbatamAM, madhyAhUne jema ulkAprakAzanuM grahaNa nathI thatuM tema ApaNuM cakSukiraNonuM grahaNa nathI thatuM - phera mAtra eTale ke sUryakiraNanA pratApathI abhibhUta thavAne kAraNe ukAnA rUpanuM grahaNa nathI thatuM jyAre cakSukiraNanuM rUpa anuddabhuta hovAthI tenuM grahaNa nathI thatuM. kAca, abarakha, sphaTikathI antarita padArthonuM grahaNa cakSu kare che temAM kAca vageremAMthI keTalAka ativaccha hevAne kAraNe ane keTalAka chidrALu hevAne kAraNe kAca vagere cAkSuSa tejanA prasArane avarodha karI zakatA nathI, eTale kAca vagerethI antarita 5dArthonuM cakSurindriya grahaNa kare che eTalA mAtrathI cakSurindriya aprAkArI nathI banI jatI. 30 yatta kuto nayanarazmerIdRzI gatirgaganamAkramya yadgabhastimAlinaM spRzati, na pratihanyate ca sAvitreNa vegavatA tejaseti / uktamatra dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAnupapattiriti / kAryasattayA hi tathAvidhaM kAraNaM kalpyate, yad dUramapi For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhI indri prAyakArI che prasarati, prasaradapi pareNa na nirudhyate / dRSTazcAnirodho bharjanakapAlAdau tejasaH pacyamAnadravyapAkasiddheH / kalaze ca niSiktAnAmapAM bahiH zItasparzagrahaNAdanirodhaH / evaM nayanarazmerapi bhaviSyati / na tu golakasyaiva zaktikalpanA laghvIti vaktavyam , prApyakArikArakasvarUpaparityAgaprasaGgAt / prApyakArINi cakSuHzrotre, tvagAdivat iti / ata eva sarvendriyANAM prApyakAritvaM pazyadbhiH zAstrajJairindriyArthasannikarSaH SaTUprakAro vyAkhyAtaH / 30. nayanakiraNanI bAbatamAM evuM kema ke gaganane ullaMghI te sUryane sparze che ane sUryanA vegavAna tejathI te pratighAta pAmatA nathI ? - A je prazna tame pUcho cho tenA uttaramAM ame kahyuM che ke daSTa ane anumita arthone tame AvA thAva ane AvA na thAva e vidhi ke niSedha pramANe e karavo ghaTatuM nathI. kAryanI sattA uparathI tevA prakAranuM kAraNa ka95vAmAM Ave che je dUra dUra prasare che ane prasaratuM te bIjAthI avadha pAmatuM nathI; kaDhAI, tAvaDI, AdimAM tejane avarodha thate dekhe nathI kAraNa ke rAMdhavA mUkela dravyane pAka thAya che, ghaDAmAM nAkhelA pANIne zItasparzanuM ghaDAnI bahAra grahaNa thAya che e uparathI puravAra thAya che ke jaladravyane avarodha thato nathI; evI ja rIte jyanakiraNanuM paNa thaze. golakanI zaktinI kalpanA karavAmAM lAdhava che ema na kahevuM joIe kAraNa ke kArakanA prAyakArItArUpa svarUpane tyAga karavAnI Apatti Ave. cakSu ane zrotra prAyakArI che, tvapha AdinI jema. eTale ja badhI ja indriyone prAyakArI dekhatA zAstrane e indrivAsanikanA cha prakAro samajAvyA che. ..31. prApyakAritA ca na golakasyopapadyate, tadaprAptasya parvatAdergrahaNAt prAptasya ca pratyutAJjanazalAkAderagrahaNAt / ato na golakaM cakSuH / cikitsAdiprayogastu golake yaH pravartate / so'yamAdhArasaMskAraH AdheyasyopakArakaH / / ata eva golAkaguNadoSAnuvartitvamapi viSayopalabdherghaTamAnam , AdhAradvArako hiM tadAdheyasyaiva tau guNadoSAviti / tasmAdaprAptaviSayagrahaNAnupapattergolakacakSuHpakSo bhikSatprekSitaH prakSAvatAM hRdayeSu na vizrAmyatIti prApyakAri teja eva cakSuriti sthitamU | [31. galakanI prAyakArItA ghaTatI nathI. kAraNa ke golaka sAthe saMga na pAmelA parvata vagerenuM grahaNa thAya che jyAre golaka sAthe saMyoga pAmelAM aMjana, zalAkA AdinuM grahaNa thatuM nathI tethI golaka cakSu nathI. golika upara cikitsA vagerene je prayoga karavAmAM Ave che tenAthI cakSurindriyanA AzrayarUpa gelakane saMskAra thAya che jenA dvArA AdheyarUpa For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriye AhaMkArika che e sAMkhya mata ghaTate nathI 26 cakSurindriya upakAra thAya che. eTale ja golakanA guNadoSa anusAra viSayanA jJAnamAM paNa guNa-deNa ghaTe che, kAraNa ke AdhAra dvArA te AdhAranA AdheyamAM te guNa-deNa Ave che. aprApta viSayanuM grahaNa na ghaTatuM heI golika ja cakSurindriya che e bauddhoe kapele pakSa buddhimAnanA hRdayamAM sthira thatuM nathI. eTale prAyakArI teja ja cakSurindriya che e nizcita thayuM. ___32. itthaM bhautikendriyavAde'pi prApyakAritvasiddhena kApilakathitamAhaGkArikatvamindriyANAmupapadyate / 32 Ama di bhautika che e siddhAntamAM paNa IndriyanI prAyakArItA siddha thatI hoI, sAMkhyoe kahela IndriyanI AhaMkAriktA ghaTatI nathI. ___33. nanu pakSadvaye'pi prApyakAritvopapatteH ko'yaM bhautikatvaM pratyabhinivezAtizayo bhavatAmiti ? ucyate / ekaprakRtikatve hIndriyANAmekameva sarvaviSayaprakAzanakuzalamindriyaM bhavet sarvANi vA sarvaviSayagrAhINi bhaveyuH, kAraNasyAvizeSAt / kAraNaniyamAdhIno hi kAryaniyamaH / ahaGkArAkhyaM ca kAraNaM sakalaviSayaprakAzanazaktiyuktam / indriyANyapi tathA bhaveyuH / ekaviSayaprakAzanazaktiyukte tasmin kathamindriyAntarANi viSayAntaragrAhINi bhaveyuH ? bhautikatve tu bhUtAnAM bhedAt guNo karSayogitvAnniyataviSayagrAhIndriya prakRtitvam / tathA ca pradIpAditejaH rUparasAdyanekaviSayasannidhAne'pi rUpasyaiva prakAzakamupalabdham / atastejaHprakRti cakSurindriyamapi rUpasyaiva prakAzakaM bhavitumarhati / evamindriyAntareSvapi vaktavyam / tadeSa viSayaniyamaH prakRtiniyamakArita indriyANAmiti bhautikAnIndriyANi / 33. zaMkAkAra - uparyukta banne pakSomAM prAyakArItA ghaTatI hoI, IndrionA bhautikava pratye tamane taiyAyikone kema pakSapAta che ? naiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. je badhI IndrinuM upAdAnakAraNa eka ja hoya te kAM to badhA viSayone jANanArI eka ja indriya hAya, kAM to badhI Indrio badhA viSayane jANanArI hoya kAraNa ke temanuM upAdAnakAraNa eka ja che. amuka kAraNane adhIna amuka kArya hoya che. ahaMkAra nAmanuM upAdAnakAraNa badhA viSayone jANavAnI zakti dharAve che, tethI Indriyo paNa tevI ja hoya. je ahaMkAra eka viSayane ja jANavAnI zakti dharAvatuM hoya te bIjI Indriye bIjA viSayane kevI rIte jANI zake ? indriyone bhautika mAnatAM, bhUta te bhinna bhinna svabhAvavALAM hoI, amuka ja viSayane grahaNa karanAruM te te indriyanuM te te upAdAnakAraNa che. pradIpa AdinuM teja rU5, rasa Adi aneka viSaya najIka hovA chatAM rUpane ja prakAzita kare che. tethI teja jenuM upAdAnakAraNa che evI cakSurindriya paNa rUpane ja prakAzita karavAne lAyaka che. Ama ja bIjI indriyanI bAbatamAM For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26ra indriyone bhautika mAnatAM viSayasAMkyadoSa nathI Avate kahevuM joIe. tethI amuka indriya amuka ja viSayane grahaNa kare che enuM niyAmaka che amuka IndriyanuM upAdAnakAraNa amuka ja bhUta che e, eTale indriye bhautika che. 34. vaM tainasena caMpA vArtha ghArthivasya pastha prahaLa ghafthaLyA gva vA, Apyena ca rasanena pArthivasya rasasya, vAyavIyena sparzanendriyeNa ca pRthivyAdisparzasya, tadidaM prakRtiniyame'pi kathaM viSayasAGkaryamiti ? naiSa doSaH, rUpAdiviSayaviSayo'pi hyeSAM niyamo na tadAzrayaviSayaH / taijasaM hi pradIpAdidravyaM rUpameva prakAzayad dRzyate, na tejovRtyeva rUpam / Apyamapi dravyaM rasameva vyanakti, na tu salilasthameveti / ghrANe tu na kazciddoSaH, tadgrAhyasya gandhasya pathivyekavRttitvAditi / dravyasyApi darzanasparzanagrAhyatvamaviruddhamitthaM bhauMtikatve'pIti / 34. zaMkAkAra -- je ema hoya to tejasa cakSurindriya pArthiva rUpanuM ke pRthvInA ja rUpanuM grahaNa kema kare che ? jalIya rasanendriya pArthiva rasanuM grahaNa kema kare che ? vAyavIya spazanendriya pRthvI vagerenA sparzanuM grahaNa kema kare che ? Ama amuka indriya amuka ja upAdAnakAraNathI utpanna thaI hovA chatAM viSayasAMye kema ? naiyAyika - A deSa (viSayasAMkaryorUpa doSa) Avato nathI. amuka upAdAnakAraNathI utpanna thayelI Inidraya amuka ja viSayane grahaNa kare che e niyama rUpa Adi viSayaviSayaka che ane nahi ke rUpa Adi viSayanA AzrayaviSayaka, kAraNa ke jam pradIpa Adi dravya rUpane ja prakAzita karatuM dekhAya che ane nahi ke tejadravyamAM ja rahelA rUpane, jalIya dravya rasane ja prakAzita (abhivyakata) kare che ane nahi ke jaLamAM ja rahelA rasane, ghANanI bAbatamAM to kaI deSa nathI kAraNa ke ghANendriyane grAhya viSaya gaMdha kevaLa pRthvImAM ja samavAyasaMbaMdhathI rahe che. Ama Indriya bhautika hovA chatAM paNa dravya cakSurindriya ane sparzanendriyathI grAhya che e bAbatamAM koI virodha ke bAdhA AvatI nathI. 35. yaduktaM mahadaNugrahaNAccAbhautikAnIndriyANIti, parihRtaM tat , golakAdyadhiSThAnAtiriktasyendriyasya darzitatvAt / tacca vitatatvAt vitatagrAhi bhavatyeva / vitatenApi ca tejasANudravyaM prakAzyamAnaM dRzyate dIpAdinA taNDulAdIti / ato'pi nAhaGkArikatvam / | 35. indui mahatparimANavALI ane aNuparimANavALI vastuone grahaNa karatI hevAthI te bhautika nathI ema tame je kahyuM tenuM nirAkaraNa ame karyuM che, kAraNa ke ame darzAvyuM che ke indriya galaka Adi adhiSThAnethI atirikta che ane tevI indriya mahatparimANavALI ane aNuparimANavALI vastuonuM grahaNa kare che. te vitata hAI vitatane grahaNa kare che. teja dravya vitata hovA chatAM aNudravyane paNa prakAzita karatuM dekhAya che, jemake pa Adi cekhAnA kaNa Adine prakAzita kare che. tethI paNa indriya AhaMkArika nathI. For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyanuM bhautika puravAra karavuM anumAna 263 36. yat punarabhyadhAyi bhautikatve paraguNavat svagusyApi prakAzakamindriyaM syAditi, tadayuktam , saguNasyendriyasyendriyabhAvAt / indriyeNa hi satA tena viSayaH paricchidyate / saguNasya cAsyendriyatvaM, svaguNarahitaM tadindriyameva na syAt , anindriyaM ca kathaM grAhakam ? ata indriyaguNAnAm pramANakoTayantaH patitatvAnna prameyatvam / tasmAd bhautikAnIndriyANi svaM svaM viSayamupalabhanta iti siddham / 36. vaLI, tame je kahyuM ke Indriyo bhautika hoya che teo paraguNanI jema svaguNane paNa prakAzita kare, te yogya nathI kAraNa ke saguNa inidraya ja indriya che. indriya hovAthI ja indriya viSayane jANe che. saguNa IndriyamAM ja indriyapaNuM che, svaguNarahita indriya indriya ja na bane, ane je indriya na hoya te grAhaka kevI rIte bane che tethI IndriyaguNo pramANunI koTimAM paDatA hovAthI teo prameya nathI. tethI bhautika indriya potAnA viSayane ja jANe che e puravAra thayuM. 37. thorg-gyaeNvaM prALa, draSyatve pati puddhimaLe naghacaiva jJaktvaat , gandhayuktadravyavat / tatra vyaJjakatvamAtramanaikAntikamiti gandhasyaiva vizepyate / so'yamasiddho heturbhavet , gandhatvasyApi ghANavyaGgayatvAditi rUpAdimadhya ityuktam / tathA'pi sannikarSeNa vyabhicAra iti tadvayudAsAya dravyatve satIti vizeSaNam / evaM rasanAdiSvapi prayogA yojanIyAH / zrotrAM tvAkAzaikadeza iti zabdAdhikaraNe nirNItam / gandhAdiviSayopalabdhinibandhanasukha duHkhopabhogahetubhUtadharmAdharmopanibaddhAnAM cendriyANAmindriyatvamiti tadvazAdyathA yathA niyataviSayagrahaNakaraNatA ghaTate tathA tathA kalpyate iti sarvamanavadyam / [37. anumAnaprayoga A pramANe che-ghANanuM upAdAnakAraNa pRthvI che, kAraNa ke ghANa dravya hevA sAthe rUpa AdimAMthI kevaLa gaMdhanuM ja vyaMjaka (prakAzaka) che, gaMdhayukta dravyanI jema. tyAM "kAraNa ke te vyaMjaka che' eTaluM ja kahetAM hetu anaikAtika banI jAya, eTale gaMdhanuM jae vizeSaNa mUkavAmAM AvyuM che. te gaMdhanuM ja vyaMjaka che' eTale hetu asiddha banI jAya, kAraNa ke gaMdhatva paNa dhrANendriyathI vyaMgya che, eTale "rUpa AdimAMthI ema kahevAmAM AvyuM che. te paNa sanikarSathI vyabhicAradeSa Ave, eTale te dUra karavA dravya hovA sAthe evuM vizeSaNa mUkyuM che. A ja pramANe rasanendriya AdinI bAbatamAM paNa anumAnaprayogo karavA joIe. zrotrendriya te AkAzane ja bhAga che e vastu zabdAdhikaraNamAM nirNata karavAmAM AvI che. gaMdha Adi viSayanA grahaNane kAraNe thatA sukhaduHkhanA upabhoganA hetubhUta dhama-adhama anusAra ghaTita IndriyonuM indriyapaNuM che, eTale tene vaze jema jema niyata viSayanA prahaNanI karatA ghaTe tema tema ka5vAmAM Ave che, tethI sadhaLuM nirdoSa che. For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ekamAtra gindriya ja che e pakSa ane tenuM khaMDana 38. Aha - bhavantu bhautikAnIndriyANi, paJceti tu na yuktamuktam / tvageva hyakamindriyaM bhavitumarhati, sarvatrAnapAyAt / karatalakapolakaNThAdivartinApi tvagindriyeNa rUpopalambhaprasaGga iti cet , na, avayavavizeSe zaktivizeSaniyamAt / na hiM pANinA pAdena vopasthakArya kartuM zakyate / asti cAvayavavizeSe svabhAvavizeSavaicitryam / tuSArakarpUrApUrNavAriNyuttaramAnase / yathA ca vRSaNau snAtuH sphuTato na tathA sphicau / / kinArvatRLavAhidhUmena TunA vathA | mUrdhA'kSivedanodeti na tathA'vayavAntare / tasmAdavayavavizeSavyavasthitanAnAzaktikhacitaM tvagevaikamindriyamiti / 38. zaMkAkAra - bhale indri bhautika che. paraMtu indriye pAMca che ema kahevuM gya nathI. tvacA ja ekamAtra Idriya banavAne pAtra che, kAraNa ke te sarvatra vyApI che. niyAyika - [ema mAnatAM] karala (=hatheLI), gAla, kaMTha AdimAM rahelI vagindriya vaDe rUpanA prahaNanI Apatti Avaze. zaMkAkAra - ne, A Apatti Avaze nahi, kAraNa ke jIbha, nAka vagere avayavavizeSamAM ja amuka zaktivizeSe che. hAtha ke paga upasthanuM kArya karavA samartha nathI. avayavavizeSamAM svabhAvavizeSanI vividhatA che. tuSAra ane kapUrathI pUrNa jaLavALA uttaramAnasa sarovaramAM snAna karanAranA jema vRSaNe phATe che tema kUlA phATatA nathI. vaLI, bhejavALA ane bhInA tRgu, kAra vagerenA tIvra dhumADAthI jema mUrdhA ane akSImAM vedanA thAya che tema bIjA avayamAM thatI nathI. tethI avayavavizeSomAM rahelI judI judI zaktiothI khacita tvacA ja ekamAtra indriya che. 39. rAte | kutoDayamapUrva gva mAtrAjJo vADha sarasTamasInana vayetumaagtH yo'vayavavizeSe zaktivizeSamAzrayannapyekamindriyaM manyate / zaktibhedAdAzrayabhedAcca nAnAtvamevaitadindriyANAM yuktamityalaM mahAtmabhiH saha kalahena / manuSyaiH saha saMvAdo mAdRzAnAM hi zobhate / devAstu nararUpeNa ta ime bhAnti vAdinaH / / 39. RyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. A apUrva mahAprANa vAdI amane saraLa buddhivALAne chetaravA kayAMthI AvyuM, je avayavavizeSamAM zaktivizeSa mAnIne paNa eka Inidraya mAne che ? zakitabhede ane Azrayade indriyanuM aneka hovuM ja yukta che, eTale e mahAtmAo sAthe kalaha =vivAda) karavo rahevA daIe. mArA jevAoe manuSya sAthe saMvAda kara zebhe, jyAre A vAdIo te nararUpe bhamatA deva jaNAya che. For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ be zrotra ane be cakSa eka eka indriya ja kema ? be be kema nahi ? 265 40. nanu nAnAvapakSeDa igvaniyama: vacam | dve zrotre cakSuSI dve ca kathaM te ekamindriyam // cakSuSTvajAterekatvAditi cet , tahIndriyatvajAterekatvAdekamindriyaM syAt / 40. zaMkAkAra - indriye aneka che e pakSamAM paNa te pAMca ja che ema kema ? be zretrane ane be cakSane eka eka Indriya ja kema gaNe che ? jo tame taiyAyika kahe ke cakSata jAti eka heI, be cakSae abhinna che, te ame kahIzuM ke indriya jAti eka heI, eka ja indriya che. 41. ucyate / Aha ca 'savyadRSTasyetareNa pratyabhijJAnAt' iti nyAyasUtra 3.1.7] / cakSustAvat teja iti nirNItam / taccaikameva, tadadhiSThiAnamapyekameva, ghoNAvaMzavyavahitamanekamivopalabhyate / bhinnaM vA tadbhavatu, tejsttkaayekyaadaashrybhede'pyekmev / zrotramapi karNachidradvayAnusyUtamekameva nabhodezaprAya veditavyaM, kAryaikatvasya tatrApi bhAvAt / tenAdhiSThAnabhede'pi kAryaikatvasya darzanAt / / tatsAmAnyasya caikatvAdekatvaM zrotracakSuSoH // na cendriyajAterakyAdekamindriyam / kAryasyopalabdhilakSaNasya, kAraNasya pRthivyAdeH, viSayasya gandhAdeH, adhiSThAnasya tripuTikAdeH, gatezca bahiHprasaraNAtmikAyAH, AkRtezca parimANasvabhAyAH, jAtezca ghrANatvAdeH, yonervA pathivyAdeH paJcavidhatvAt paJcaivendriyANi kalpyante, yathA paramANutvasAmAnyAvizeSe'pi pathivyAdicaturvidhakAryadarzanAccaturvidhAH paramANavaH kalpyanta iti / 41. nIyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. [nyAyasUtrakAra gautame] kahyuM che ke DAbI cae debelAne jamaNuM cakSu oLakhI kADhe che e kAraNe [be cakSuone abheda che] [nyAyamUtra 3 1.7]. vaLI, cakSurindriya te teja che e ame puravAra karyuM che ane teja dravya te eka ja che, tenuM adhiSThAna paNa eka ja che paNa nAkanI dAMDIthI vibhakta heI aneka jevuM lAge che. athavA te adhikAna bhale bhinna che, teja dravyanA te Azraye bhinna hovA chatAM teja dravya tenA kAryanA aikyane kAraNe eka ja che. kAnanAM be chidromAM anusmRta nabhedezarUpa zretrane paNa eka ja jANavuM joIe, kAraNa ke tenA kAryanuM paNa eka che. niSkarSa e ke adhikAne judAM hovA chatAM kAryakatva dekhAtuM hovAthI tema ja temanI jAti eka hovAthI be cakSuonuM ekatva che tema ja be zrotranuM ekatva che. Indriya jAti eka hAI Indriya eka nathI. jema paramANutva jAti eka hevA chatAM pRthvI Adi cAra prakAranuM kArya dekhAtuM hoI cAra prakAranA paramANuo kahevAmAM 18 For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pAMca jJAnendrio uparAMta pAMca karmendriya che e sAMkhya pakSa AvyA che tema iyitva jAti eka hovA chatAM upalabdhirUpa kAryanA, pRthvI Adi kAraNanA, baMdha Adi vinA, tripuTikA Adi adhikAnenA. bahiHprasaraNAtmaka gatinA, parimANu svabhAvavALI AkRtinA, ghANatva Adi jAtinA ane pRthvI Adi ninA pAMca prakAra hovAthI pAMca prakAranI indriya kalpavAmAM AvI che. ___42. nanu tathA'pi na paJcendriyANi / katham ? buddhIndriyavat karmendriyANAmapi paJcAnAmupasaMkhyeyatvAt / taduktaM 'vAkpANipAdapAyUpasthAH karmendriyANyAhuH' [sAM0 kA0 26] / teSAM ca vacanAdAnaviharaNotsargAnandAtmakapaJcavidhakAryasAdhanAdindriyatvaM, tatkAryasyAnitaretarasAdhyatvAditi / ____42. N2 - to 59 ndriyo pAMya nathI. yAyi: - ma ? zaMkAmara - jJAnendrionI jema pAMca karmendriyone paNa gaNAvavI joIe. tethI yu cha , 'pA, sAtha, 5, pAya bhane meM bhendriyo vAya cha' [sAMdhya 4.026]. vacana, AdAna, viharaNa, utsaga ane AnandarUpa pAMca prakAranAM kAryo sAdhI ApatI heI, temanuM IndriyapaNuM che, kAraNa ke ekanuM kArya bIjI sAdhI ApatI nathI. 43. atrAhu : - atyalpamidamucyate paJca karmendriyANIti / anyAnyapi khalu na santi karmendriyANi ? tathA hi kaNTho'nnanigaraNena, stanakalazAliGganAdinA vakSaH, bhAravahanena cAMsadvayamindriyamucyate na katham ? tatkAryasya zarIrAvayavAntare'pi darzanAditi cet kiM nu bhavAnannapAnaM pANipAdena nigirati pAyunA vA ? AdAnamapi kimAsyAdinA vA na kurvate tiryaJco manuSyA api hi kvacit ? asatsvapi bhavatkalpiteSu karmendriyeSu tatkAryaM yAvat tAvadanyathA'pi dRzyate, na tvevaM buddhIndriyeSu / bhavatyutpATitAkSasya na manAgapi rUpadhIH / ISadvihArAdAnAdi dRSTaM lUnAjripANiSu // api ca viharaNamapi na kevalaM caraNayugalakAryam , api tu jAnUrujaGghAdisahitapAdasampAdyamAnamapi / AdAnamapi bAhu sahitAbhyAM pANibhyAmabhinirvaya'te, na kevalAbhyAm / vAgindriyaM tu nAbherUcaM sarvameva syAt / evaM hyAhu :- 'vAyurnAmerutthita urasi vistIrNaH kaNThe vivartito mUrdhAnamAhatya parAvRtto vaktre caran vividhAn zabdAnabhivyanakti' iti / asti cedRganubhavo jalpatA, vizeSatastvakhaNDageyaM gAyatAmiti / evaM ca karmendriyamayameva vizvamiti na zarIramindriyavyatirikta For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca karmendrionI mAnyatAnuM khaMDana 27 kiJcid bhavet / atha zarIrAvayaveSveva bhinnakAryakAriSu karmendriyavyavahArastarhi kaNThAdibhiratiprasaGga ityuktam / upasthendriyaM ca kathamekaM gaNyate tenAnandavat mUtrotsargasyApi sAdhanA | 43. naiyAyika - A te tame atyaMta ochuM kahyuM ke "pAMca karmendriya che. zuM bIjI kamendra nathI ? [che ja], jemake kaMTha annane gaLata hovAthI, vakSas stanakalazane AliMgana Adi karatuM hovAthI, be khabhA bhAra vahana karatA hovAthI kamendriya che ema kema kahetA nathI ? je tame kahe ke temanuM kArya zarIranA bIjA avayavo karatA dekhAya che tethI te karmendriyo nathI, te ame pUchIe chIe ke zuM Apa anna -pAnanuM nigaraNa hAthathI, pagathI ke pAyuthI karo cho ! [anna-pAnanuM nigaraNa tame gaNavelI kaI kamendriya karatI nathI, kaMTha ja kare che, chatAM kaMThane tame kamendriya gaNatA nathI. vaLI, ame pUchIe chIe ke zuM koIka vAra manuSya ke pazu mukha vagere vaDe AdAna nathI karatA? kare che, chatAM tame hAthane karmendriya gaNe che]. tame kapelI kamendriyo na hatAM temanuM kArya jyAre tyAre jema tema bIjI rIte paNa thatuM dekhAya che. tevuM jJAnendriyanI bAbatamAM saMbhavatuM nathI. jenI cakSurindriyane nAza thayela hoya tene jarA paNa rUpajJAna thatuM nathI, paraMtu jenA hAtha ane paga kapAI gayA hoya te vyaktine kaMIka AdAna ane vihAra karatI ApaNe dekhIe chIe. vaLI, viharaNa e kevaLa caraNayugalanuM kArya nathI paraMtu jAnu, uru, ja ghA vagere sahitane caraNa te kare che. AdAna paNa be bAhu sahitanA be pANi kare che, kevaLa be pANi karatA nathI. vAgindriya te nAbhithI uparane sarva pradeza bane. Ama kahevAmAM paNa AvyuM che ke "nAbhimAMthI UThele vAyu uramAM vistare che, kaMThamAM vivartana pAme che, mUrdhAne athaDAine pAcho pharele mukhamAM vicarato vividha zabdone vyakta kare che. A anubhava bolanArAone thAya che, vizeSataH te akhaMDa geyane gAnArAone thAya che. ane Ama, AkhuM zarIra karmendriya banI jAya che, eTale IndriyathI juduM zarIra jevuM kaMI raheze ja nahi. jo tame kahe ke bhinna bhinna kAyo' karanArA zarIranA avayavomAM kamendriyane vyavahAra thAya che te ame kahIzuM ke ema mAnatAM te kaMTha vagerene kamendriya mAnavAnI Apatti Ave e ame agAu kahyuM ja che. vaLI upasthane eka Indriya kema gaNAya kAraNa ke te AnandanI jema mUtrAtsagane paNa sAdhI Ape che. 44. vAgindriyaM tu sutarAmahRdayaGgamam / saMyogavibhAganirvA hi bAhyaH zabda upalabhyate / tadbhedAcca bhidyante / yAdRzo bherIdaNDasaMyogajaH zabdo na tAdRzaH kUrmIkoNasaMyogajaH / evaM vicitrasthAnakaraNasaMyogAd vicitro varNAtmakaH zabda udetIti na vAgindriyaM nAma kiJcit / lokazca vAkzabdena varNAtmakaM zabda meva vyapadizati / zabdazcendriyaviSayo, nendriyam / tasmAdanekavidhasukhaduHkhopabhogAkSepakSamakarmapariNAmanirmitametaccharIraM tastairavayavaistaM taM karmaphalopabhogamAtmanaH sampAdayatItyalamevaMvidhendriyakalpanA''javena / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 antaHkaraNanI trividhatAnI sAMkhya mAnyatAnuM khaMDane 44. vApha Indriya to sutAM hRdayane arucikara che. saMyoga-vibhAgajanya bAhya zabdanuM jJAna thAya che. sAgavibhAganA bhedane AdhAre zabdomAM paNa bhinnatA Ave che, kAraNa ke bherI ane daMDanA saMyogathI janya zabda jevo che tevo kUmi ane koNunA saMyogathI janya zabda nathI. e ja rIte bhinna bhinna sthAne ane karaNanA sogamAMthI bhinna bhinna prakArane varNabhaka zabda utpanna thAya che. eTale vApha indriya nAmanuM kaMI nathI. vaLI, loko "vApha' zabdathI varNAtmaka zabdane ja jaNAve che, ane zabda to indriyane viSaya che, pite ja indriya nathI. tethI, anekavidha dukhenA upabhegane ApavAmAM samartha karmapariNAma dvArA nirmita A zarIra te te avayavo vaDe te te karmaphalane upabhoga AtmAne saMpAdana karAvI Ape che, eTale AvI vAphaindriyanI kalpanA karavAnI RjutAnuM kaMI prajana nathI. ___45. antaHkaraNasyApi nauviSyamanupapannam , ekena manasaiva paryApteH / buddhistu upalabdhisvabhAvatvAt karaNakAryam , na tu karaNam / ahaGkAro'pi jJAnaviSaya eva, na karaNam / etacca savistaraM buddhilakSaNe vakSyAmaH / tasmAnna . trayodazavidhaM karaNamiti siddham / 45 anta:karaNanI trividhatA paNa ghaTatI nathI, kAraNa ke eka mana ja paryAta che. upalabdhisvabhAva heI, buddhi te karaNanuM kArya che, svayaM karaNa nathI. ahaMkAra paNa jJAnane viSaya che, kAraNa nathI. A badhuM vistArathI buddhinA lakSaNanA prasaMgamAM ame jaNAvIzuM, tethI karaNe tera prakAranA nathI e siddha thayuM. 46 nyUnAdhikatvazamanAdata indriyANi paJcaiva bAhyaviSayAdhigamakSamANi / antaHsukhAdiviSayagrahaNopayogi SaSThaM manastu kathayiSyati sUtrakAraH / / 46. nyUna ke adhika saMkhyAne vivAda zamAvavA, bAhya viSayanuM jJAna karavA samartha Indriye pAMca ja che ema kahevAmAM AvyuM che. sukha Adi AMtara viSayanA grahaNamAM upagI cha manane sUtrakAra gautama jaNAvaze. 47. tasmAdvimAni viSayagrasamo mo - lubdhAni coracaTulAni yathendriyANi / puMso bhavAbdhipatitasya vivekaratna mAnandadAyi na haranti tathA vidheyam // 47. tethI, viyenA AtyaMtika upabhogamAM lubdha Ama tema bhamatA cAra jevI A Indriya saMsArasAgaramAM paDelA puruSanuM AnaMdadAyI vivekAna na hare enuM dhyAna rAkhavuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 IyiArthanuM lakSaNa 3. indriyArthaparIkSA] 48. 'gandharasarUpasparzazabdAH pRthivyAdiguNAstadarthAH' [nyAyasUtra 1.1.14] / 'tadarthAH' ityata evApakRSya vA prakramAdvA 'arthAH' iti lakSyapadaM darzayitavyam / 'tadarthAH' iti lakSaNam / taditi prakRtendriyaparAmarzaH / teSAm arthAH viSayAH, indriyaviSayA arthA ityarthaH / etacca teSAM sAmAnyalakSaNam / gandharasarUpasparzazabdA iti vibhAgaH / [3. diyA parIkSA] 48. 5, 2sa, 35, 252 ane 26 me anume pRthvI mAhinA shur| cha te tAcha ( =manA arthI chaviyo che)' - 21 sUtramAthI 'tI' se pahane cha pADIne, athavA prameyone gaNAvatA sUtramAM je "artha pada Ave che tene laIne atha' e 'sakSya pahane viyunecha. 'ta' meM sakSa . [sAma sakSaNa manaze - tadarthAH arthAH' arthAta indriyonA viSayo artho che]. "tata thI prakRta indriyone parAmarza karAyo che. temanA arthe arthAta viSayo-IdriyaviSayo artho che' evo artha che. arthonuM A sAmAnya lakSaNa cha. '-5, 20, 35, 25 ane za6 me arthAnA vibhAga cha- arthAnA mehe| che. 20 vizeSalakSaNaM tu punaH tadarthAH' ityevaM yojanIyam / taditi ghrANAdInAM vizeSasaMjJAnirdiSTAnAmavamarzaH / evaM ca prANasya viSayo gandhaH, rasanasya viSayo rasaH ityAdi vizeSalakSaNamuktaM bhavati / gandhatvAdInAM tu ghrANAdigrAhyatvAdativyAptiriti pRthivyAdiguNA iti vizeSaNopAdAnam / te cAmI gandhAdaya indriyArthA bhogyA: santaH saktihetavaH saMsAradrAghimANamAvahantIti heyatayA bhAvayitavyAH / 49. 52 tu vizeSalakSAya to zithI 'to' sebha yonyu ne ye. tatthA vizeSa saMtAothI niTi ghANa Adine parAmarza thAya che, ane Ama ghANano viSaya gaMdha, rasanane viSaya rasa, vagere vizeSANa kahyuM gaNAya. gaMdhatva Adi paNa thrANa AdithI grAhya hovAne kAraNe vizeSalakSaNe ativyAptidoSayukta banI jAya, te doSanA nivAraNa mATe pRthvI AdinA guNo e vizeSaNane sUtramAM mUkavAmAM AvyuM che. A gaMdha Adi indriyaviSayo hAI bhogya che ane bhAgya hovAthI AsakitanA arthAt rAganA janaka che, pariNAme teo saMsArane dIrdha banAve che, eTale temane heya tarIke bhAvavA joIe. 50 nanvevaM gandhAdiguNAdhikaraNasyAvayavinaH prathamasya rAgahetorasaMgrahaH syAt / vakSyati ca 'tannimittaM tvavayavyabhimAnaH' [nyAyasUtra 4.2.3] iti / saMkhyAparimANAdiguNAntarANAmapi rAgahetutvamastyeva, yathA hi barhikalApAnukAriparimRdiMtakusumadalapaTalazabalavilAsinIkezapAzavRtti rUpaM harati hRdayaM yUnAm , tathA tadgatA baha tvasaMkhyA'pi: uttaptakanakazilAnibhanitambabimbarUpavat tatparimANamapi; harati ca sarabhasam For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra70 rUpa Adi guNe pradhAnapaNe roganuM kAraNa che avayavaMsaMyogavibhAgAdyapi, tathA kandukAdikrIDAsu kisalayitavilAsarasamadhuraparibhramaNAdi karmajAtam , tathAnyajAtyAdiparihAreNa svAnurUpajAtiyogitvamapItyAdi sarva dravyaguNakarmAdi saktikAraNamanuktaM syAt / 50 zaMkAkAra - Ama (arthAta arthanI AvI vyAkhyA karatAM) gaMdha vagere guNanA adhikaraNabhUta avayavIne (zarIrano) - je rAgane pradhAna janaka che teno - arthamAM samAveza nahi thAya. [paraMtu tene samAveza tha joIe kAraNa ke gotame] kahyuM paNa che ke avayavInuM abhimAna doSanuM nimitta che." saMkhyA, parimANa, vagere anya guNa paNa rAganA janaka che ja, kAraNa ke meranA kalApanA jevA ane cALI nAkhelA phalonI pAMdaDIenA jevA raMgaberaMgI, vilAsI taruNanA kezapAzanuM rUpa jema taruNanAM manane hare che tema kezapAzagata bahusaMkhyA paNa taruNonAM manane hare che, tapAvelI sonAnI pATo jevA golakAkAra nitaMbanuM rUpa jema taruNenAM manane hare che tema temanuM parimANa paNa taruNenAM manane hare che; ekAntamAM atyaMta vega ane tIvratAthI thate avayavono saMyoga ane vibhAga paNa taruNonAM manane hare che. vaLI, daDA vagerenI ramatamAM navapalavanA jevI hAthanI lIlAnA rasamAdhuryathI pUrNa paribhramaNa Adi kriyAo taruNenAM manane hare che. anya jAti AdinA parivAra dvArA pitAne anurUpa jAtine samavAya saMbaMdhathI yoga paNa taraNanAM manane hare che. Ama dravya, guNa, kama vagere badhAM, je rAganA janaka che te jaNavAyAM vinAnAM rahe. 51. tatra kecit pRthivyAdiguNA iti dvandvasamAsaM vyAcakSate - pRthivyAdIni ca guNAzceti / pRthivyAdipadena guNAdhikaraNamavayavi dravyamuktam / AzritatvavizeSaNatvAbhyAM sarve guNA iti / guNagrahaNena ca saMkhyAparimANAdivat karmasAmAnyAdyapi sarvamuktam / ato nAsaMgraha iti / 51. AnA uttaramAM keTalAka taiyAyike kahe che - "pRthivyAdiguNe' e dvanda samAsa che tethI te samApadane artha che - pRthvI vagere ane guNe'. pRthivyAdi padathI guNonA adhikaraNabhUta avayavIne - dravyane jaNAvAyuM che. Azritatva ane vizeSaNa e be pitAnAmAM hevAne kAraNe drivya sivAyanA) badhAM guNa che. eTale "guNapadane sUtramAM mUkIne saMkhyA, parimANu vagerenI jema karma, sAmAnya vagere badhAne jaNAvyAM che. tethI temane samAveza nathI thato ema nahi. 52 tadvidramanAva, vADhiprAsya hi taddAnImAnarthayama , "TLA: rUlyanenaiva gatArthatvAt / vizeSakhyApanArthaM tadupAdAnamiti cet , tarhi kiM dvandvasamAsavarNanena ? ayamevAstu samAdhiH / yadyapi dravyakarmasAmAnyAnAm anyeSAM ca saMkhyAparimANAdiguNAnAmastyeva saktihetutA, tathApi prAdhAnyena gandhAdInAmeva sA dRzyate / na hi For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa Adi guNe pradhAnapaNe rAganuM kAraNa che rUpAdinirapekSasya dravyasya saMkhyAdeH sAmAnyasya vA saktihetutvaM samastIti rUpAdaya eva mukhyaM rAgakAraNaM, tatra jhaTiti buddheH prasaraNAt / uktaM ca tathApi nitarAM rAgavRddhayai rUpAdayo nRNAm / ta eva kavibhirgItAH paJceSoH paJca sAyakAH // tasmAt pathivyAdInAM guNA iti SaSThIsamAsa eva zreyAn / guNavyatiriktazca guNI pUrvameva sAdhitaH 'yamahamadrAkSaM taM spazAmi' iti pratyayaprAmANyAt / 52. jayaMta Adi yAyika - A ghaTatuM nathI kAraNa ke te pachI gaMdha A dine sUtramAM jaNAvavAnuM nirarthaka banI jAya kema ?] kAraNa ke "guNe" e padathI ja te samajAI jAya che. je kahe ke guNavizeSa jaNAvavA mATe temane ( gaMdha vagerene) sUtramAM javAyA che, te ame pUchIe chIe ke te pachI "pRthivyAdiguNone dhanDasamAsa tarIke varNavavAnI zI jarUra ? [mULa zaMkAnuM] samAdhAna A he - je ke dravya, kamara, sAmAnya ane anya saMkhyA, parimANu vagere guNe rAganA janaka che tema chatAM rAganI janatA pradhAnapaNe te gaMdha vageremAM ja dekhAya che, kAraNa ke rUpa AdithI nirapekSa evA dravya ke saMkhyA vagere ke sAmAnyanI rAgajanakatA ghaTatI nathI eTale rU5 Adi ja rAganuM mukhya kAraNa che; rUpa Adi ja rAganuM mukhya kAraNa che kAraNa ke temanAmAM ja buddhi jhaDapathI prasare che. ane kahevAyuM paNa che ke tema chatAM rUpa vagere manuSyamAM rAgane cokkasapaNe sadA vadhAre che. tethI rU5 vagerene ja kAmadevanA pAMca bANa tarIke kavio varNave che. mATe pRthivyAdiguNo' e padane pachIsamAsa gaNI tene vigraha pRthvI vagerenA guNa' kare e ja vadhu sAruM che. guNathI atirikta evA guNIne (=dravyane) te jene meM joyuM hatuM tene huM spaNuM chuM" evA jJAnanA prAmANyane AdhAre pahelAM ja ame puravAra karI dIdhuM che. _____53. pRthivyAdInAM guNA iti yaduktaM tadidAnI vibhajya varNyate kasya kati muLA rUti | tatra - gandhAdayo niyoktavyAzcatvAraH pRthivIguNAH / / aptejomarutAmekaM pUrvapUrvamapohya tu // . gandhavajaM rasarUpasparzAH apAM, rasavarja rUpasparzI tejasaH, rUpavarja sparza eva vAyoriti / AkAzasya tu guNaH zabdaH / 53. "pRthvI vagerenA guNa ema je kahyuM che tene ja have vibhAga karI tenA keTalA guNe e varNavavAmAM Ave che. gaMdha, rasa, rUpa ane sparza e cArane pRthvInA guNa tarIke javA; jala, teja ane vAyumAM pUrva pUrvane eka ekane dUra karI bAkInA javA, arthAta jalamAM gaMdhane choDI rasa, rUpa ane sparza, tejamAM rasane choDI rUpa ane sparza, ane vAyumAM rUpane cheDI sparza ja. AkAzane guNa zabda che. For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtemAM eka eka guNa ja che e pakSanuM khaMDana 54. nanu nAyaM guNaviniyogaH sAdhIyAn , pathivyAzcaturguNatve pArthivena ghrANendriyeNa caturNAmapi tadguNAnAM grahaNaM syAt , evamuttareSvapi vaktavyam / tasmAdekaikaguNatvameva bhUtAnAmucyatAm / 54. zaMkAkAra - te te pRthvI vageremAM guNone A je viniyoga tame karyo te yogya nathI, kAraNa ke pRthvImAM cAra guNo hevAthI ghANendriya vaDe pRthvInA cAre guNenuM grahaNa thAyaema ja pachInA jala vagerenI bAbatamAM kahevuM joIe. tethI bhUtomAM eka eka guNa ja tamAre kahevuM joIe. 55. naitadevaM, na hi guNAH svecchayA upalabhyante, kintu yathopalabhyante tathA vyavasthApyante, pratItipramANakA vayam / tatra pArthive dravye caturNAmapi guNAnAmupalambhAt kathamekaguNAM pathivIM bramaH / rUpaikaguNe ca tejasi, pathivyudakayorvAyuvadarUpatvAdapratyakSatvaM syAt / tasmAt trINi rUpavanti dravyANi / 55. yAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke guNo ApaNI IcchA mujaba pratIta thatA nathI paraMtu jevI rIte pratIta thAya che te mujaba ja temanI vyavasthA karavAmAM Ave che, kAraNa ke ame te pratItinuM pramANa mAnanArA chIe pArthiva dravyamAM cAre guNonI pratIti thatI hovAthI pRthvImAM eka ja guNa che ema ame kevI rIte kahI zakIe ! tejamAM ja eka rUpa guNa hoya te pRthvI ane jaLa vAyunI jema rUpaguNarahita banI jAya ane pariNAme cAkSuSa pratyakSathI agrAhya banI jAya, paraMtu tejanI jema pRthvI, ane jala paNa cAkSA pratyakSa vaDe grAhya che. tethI pRthvI, jala ane teja traNe dravya rUpaguNavALAM che. 56. yadyevaM sarveSAM sarvatropalambhAt sarvANi sarvaguNAni bhavantu bhUtAni / paTapaTAyate pRthivI, chalachalAyate ApaH, dhagadhagAyate tejaH, kathakathAyate vAyuriti sarvevAM : zatH sthAta ! 56. zaMkAkAra - je bhUtamAM je guNanI upalabdhi thatI hoya te bhUtane te guNa che evuM je hoya te badhA bhUtomAM badhA guNonI upalabdhi thatI hovAthI badhA bhUta sava guNa dharAve. pRthvI par pat zabda kare che, jala chat chalU zabda kare che, teja dha- dhan zabda kare che ane vAyu ka kaltha avAja kare che, eTale badhA bhUtone guNa zabda bane. 57. ucyate / na sarve guNAH sarvatropalabhyante, nirgandhAnAmapAM sarvatra darzanAt / klinnarUpAdau tu pArthivAvayavasaGkrAntyA gandhaH payasyupalabhyate / evaM suvarNAdau taijase dravye saMyuktasamavAyAt rasAdya palabdhiH / zabdastu sarvakAlamAkAzavRttireva pratIyate / pathivyAdyavayasaMyogavibhAgaprabhavastvasAviti tadAzritatvabhramamAvahati, na tvAkAzAdvinA tasya grahaNamiti AkAza guNa eva zabda ityetacca prAnirNItam / tasmAt na saveSAM sarvaguNatvam / For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhAM bhUtomAM badhA guNa nathI 27 61, yAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. badhA guNo badhAM bhUtemAM upalabdha thatA nathI, kAraNa ke sarvatra pANI gaMdharahita upalabdha thAya che paraMtu jyAre jala putrIne saMparkamAM Ave che tyAre pArthiva kAnA saMkramaNane kAraNe jalamAM baMdhanI upalabdhi thAya che Ama jalamAM upalabdha thatI gaMdha jalanI svAbhAvika nathI paNa pAdhika che). tevI ja rIte taijasa dravya suvarNamAM gaMdha-rasanI upalabdhi gaMdha-rasa jemanAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che te pArthiva-jalIya dravyone suvarNa sAthe saMyoga thavAne kAraNe thAya che. zabda te sadAya AkAzamAM ja rahete jaNAya che. pRthvI vagerenA avayanA saMyoga ane vibhAgathI zabda utpanna thatA hovAthI te pRthvI vageremAM Azrita che evo bhrama pedA kare che, paraMtu AkAza vinA tenuM grahaNa thatuM nathI, eTale zabda AkAzane ja guNa che, A ame agAu puravAra karyuM che. tethI sarva bhUtonA sarva guNa nathI. 58 yacca pRthivyAzcaturguNatve tadguNAnAM caturNAmapi pArthivaghrANendriyagrAhyatvaM syAditi, tanna, guNotkarSasya niyAmakatvAt / sAtizayagandhaguNAdhikaraNaiH vijAtIyadravyAvayavasaMsparzalezarahitaiH kevalapRthivyavayavairadRSTasahakAribhirghaTitaM ghrANendriyamiti gandhasyaiva grAhakam / etadeva ca bhUyastvamAcakSate, yathA''ha kaNavrataH 'bhUyastvAdgandhavasvAcca pRthivI gandhajJAnaprakRtiH' [vaizeSikasUtra 8.25] / ihApyuktam-'tavyavasthAnaM tu bhUyastvAt' iti [nyAyasUtra 3.1.71] / dRzyante ca kevalapRthivyavayavopAdAneSvapi padArtheSu vyavasthitakAryaniyamAH zaktayaH, yathA pArthivatvAvizeSe'pi viSa maraNakAraNam / agadadravyamanyattu jIvitAya prakalpate // tasmAdaparyanuyogo'yaM / pArthivena brANena gandhavat tadrasAdayo'pi kathaM na gRhyante ?' iti / sAtizayaprakRtiguNayoge'pi ca na svaguNagrahaNanaipuNyamindriyANAmitIndriyacintAyAM nirNItam / zrotreNa tu svaguNasya zabdasya grahaNamiti parizeSAnumAnapramANako'yamarthaH zabdaparIkSAyAmeva parIkSita ityalamatiprasaGgena / 58. pRthvI cAra guNa dharAvatI hoya to tenA cAre guNe pArthiva ghANendriyathI grAhya bane ema je tame kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke guNotkarSa niyAmaka che. vijAtIya dravyanA avayavone jarA paNa saMparza na dharAvatA ane utkaTa gaMdhaguNanA AzrayabhUta evA kevaLa pRthvInA avaya adaSTane sahakAra pAmI dhrANendriyane utpana kare che, eTale ghANendriya gaMdhanI ja grAhaka che. Ane ja bhUyatva kahevAmAM Avela che, jemake kaNade kahyuM che ke "bhUvane kAraNe ane gaMdhavatvane kAraNe brANanuM upAdAnakAraNa pRthvI che." For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 Indriye amuka niyata viSayanI ja grAhaka kema? [vai. sa. 8 21]. ahIM nyAyazAstramAM paNa gautame kahyuM che ke bhUyastavane kAraNe indriya amuka niyata viSayanI ja grAhaka che' [nyAyasUtra 3.5.71]. kevaLa pRthvInA avaya jenA upAdAnakAraNa che te padArthomAM paNa amuka niyata kAryo karavAnI zaktio hoya che. viSa ane rogazamanamAM upAyabhUta anya dravya bane pArthiva hovA chatAM viSa maraNanuM kAraNa che jyAre anya dravya regIne jIvADavA samartha che. tethI A prazna karavo ayogya che ke pArthiva dhrANendriya gaMdhanI jema rasa AdinuM kema grahaNa karatI nathI ? pitAnA upAdAnakAraNanA utkaTa guNane vega Indriyone hovA chatAM indriya svaguNane grahaNa karavAnuM naipuNya dharAvatI nathI, e ame indriyanI vicAraNA vakhate niNata karyuM che. paraMtu zretra vaDe svaguNa zabdanuM grahaNa thAya che e vastu parizeSAnumAnarUpa pramANuthI puravAra thAya che, enI parIkSA zabdaparIkSA vakhate ja karI che, eTale vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI. 59. ti nirUpiyAmasamalaijJA sakalaguNaikaguNatvakalpanA / tadayamakaluSo'bhyupeyatAM guNaviniyogavidhiryathoditaH / / 59. tethI nipuNabuddhivALAo badhAM bhUtemAM badhA guNe che e kalpanAne ke eka bhUtamAM eka guNa che e kalpanAne svIkAratA nathI. mATe, ame jaNAvyA mujabane nirdoSa guNaviniyogavidhi svIkAre. 60. teDamI devAH tamadhuraM umAzayanta stiktAhArAH pariNativipatkAriNo hIndriyArthAH / tyaktAzcaite vyapagatamahAmohapaUna puMsA tIrNazcAyaM bhavajalanidhiH klezakallolaraudraH / / 60. banAvaTI madhura rUpa darzAvatA A IndriyanA viSayo tIkhA tamatamatA AhAranI jema pariNAme duHkha denAra che, eTale heya che. mahAmaharUpa kAdava dUra thavAthI nirmaLa banela puruSa temane tyaje che ane [pariNAme kalezarUpA mojAo UThavAthI bhayaMkara banelA bhavasAgarane tarI jAya che. [4. zuddhivIkSA]. 6], "vRddhipaghajJanamiyAthattarama' riyAyasUtra 2.2.25] nanuM paryAyoccaarnnmett , na buddherlakSaNAbhidhAnam / na, paryAyaprayogasyaiva lakSaNakSamatvAt / lakSaNaM hi taducyate yena samAnetarajAtIyebhyo lakSyaM vyavacchidyate / vyavacchidyate ca buddhirbuddhyAdiparyAyavAcyatayaiva tebhya iti nAbhidhAnamAlAmAtramidam [. buddhiparIkSA] 6, naiyAyika - buddhi, upalabdhi, jJAna e zabda ekAyaeNvAcI che" [nyAyasa. 1.1.15]. For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 buddhinuM lakSaNa zaMkAkAra - A te paryAyazabdonuM uccAraNa che, buddhinA lakSaNanuM pratipAdana nathI. naiyAyika - nA, ema nathI, kAraNa ke paryAyazabdone prayoga ja lakSaNa banavA samartha che. je sajAtIya ane vijAtIyathI lakSyane vyavacheda kare, lakSyane juduM pADI Ape tene lakSaNa kahevAmAM Ave che. buddhi vagere paryAyazabdathI vAcya hovApaNuM ja buddhine sajAtIya ane vijAtIyathI judI paDe che, eTale A kevaLa nAma ja nathI. 62. nanu sAmayikatvAcchabdArthapratyayasya, samayasya ca puruSecchAnuvartitvAt kamidaM vyavasthitaM lakSaNaM syAt ? maivam , sArvajanInasya samayasya viplAvayitumazakyatvAt tadviziSTasya tadvAcyasya ca lakSaNatvAt / 62. zaMkAkAra - zabdArthanuM jJAna te saMketasamayane AdhAre thAya che ane saMketasamaya to pu chAdhIna che, eTale A lakSaNa buddhinuM ja che e kevI rIte nakkI thAya ? naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke sArvajanIna saMketasamayane anAdara kare ke ene teDa azakya che, vaLI amuka zakhathI viziSTa che ane amuka zabdathI vAgya che ema jaNAvavuM emAM lakSaNanuM lakSaNapaNuM che. 63. prakArAntareNa lakSaNamasyAH kimiti noktamiti cet , zizipAcodyamidam / tasminnapyukte'nuyuJjIta bhavAn 'itthaM kimiti noktam' iti / 63. zaMkAkAra - bIjI rIte buddhinuM lakSaNa kema nathI kahyuM ? yAyika -- A te ziMzapAprazna jevo prazna che [zizapAprazna zuM che ? "azokavATikAmAM te tAla, tamAla vagere aneka vRkSa hatA, te pachI sItAne ziMzapAvRkSanI nIce kema rAkhI ?" - Avo prazna karanArane je kahevAmAM Ave ke "sItAne zizapAvRkSanI nIce nahi anya vRkSanI nIce rAkhI hatI te te pUchaze ke "sItAne ziMzapAvRkSanI nIce kema rAkhI na hatI ?' Ama A prAjhikanA prazna jevo Apane prazna che.] je ame bIjI rIte lakSaNu kahIzuM te Apa pUchaze ke "lakSaNa Ama kema na kahyuM ?' 64. asti ca prayojanaM paryAyadvArakalakSaNopavarNanasya yat sAGkhyAnAM vyAmohanirasanam / evaM hi sAMkhyAH saGgirante-'buddhiranyA, jJAnamanyat , upalabdhiranyA' iti / tadbhamApanayanAyedamucyate-buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram eka evArtha ityarthaH / itthaM ca svarUpato nirmAtA buddhirbhogasvabhAvatvAt tatsAdhanatvAcca saMsAraheturiti heyatvena bhAvyate / sukhAdibuddhirbhogaH, tatsAdhanabuddhistu bhogasAdhanamiti / 64 paryAyazabdo dvArA lakSaNa kahevAnuM e prayojana che ke tethI sAMonA vyAmohanuM nirasana thaI jAya, kAraNa ke sAMkhe kahe che ke buddhi judI che, jJAna juduM che ane upalabdhi judI che. temane bhrama dUra karavA mATe ame ema kahyuM che ke buddhi, upalabdhi, jJAna e anarthAntara che arthAta temane vAcya artha eka ja che. A pramANe svarUpathI jJAta thayelI For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 sAMkhya mate buddhi buddhi bhaMgasvabhAva hovAthI ane bhogasAdhana hovAthI saMsAranuM kAraNa che, eTale ene heya tarIke bhAvavAmAM Ave che. sukhAdibuddhi bhoga che ane bhogasAdhanabuddhi bhogasAdhana che. 65. kathaM pAramarSAH pravadanti 'buddhiranyA, jJAnamanyat , upalabdhiranyA' iti ? nityAM hi buddhiM te manyante / tat kimAtmaivaiteH buddhiriti gRhItaH ? na, acetanAyA bhogyAyAH prakRteH prathamA vikRtimahacchabdavAcyA buddhiH / puruSastu cetanA bhoktA'nya eva / tAvimauM prakRtipuruSau vivekenApazyatAM saMsAraH / prakRtipuruSavivekajJAnAnmokSaH / 65. zaMkAtAra - sAMkhe kema kahe che ke buddhi judI che, jJAna juduM che ane upalabdhi judI che ? yAthi: -- [293 4] temA muddhina nitya mAne che. 2 - to zu teso bhuddhi' zamayI AtmA samale che ? naiyAyika - nA. acetana ane bhogya prakRtinI prathama vikRti buddhi che je "mahata'zabdavAya che. paraMtu cetana ane bhaktA puruSa te prakRtithI anya ja che. A be prakRti ane puruSane viveka karI na dekhanArAone saMsAra che, jyAre prakRti ane puruSanA vivekajJAnathI mokSa thAya che. 66. kA punaH prakRti ma ? sattvarajastamasAM trayANAM guNAnAM sAmyAvasthA prakRtiH / pradhAnamavyaktaM ca taducyate yat sAmyAvasthAgataM guNatrayamiti / 66. 112 - prati zu cha ? / niyAyika - [sAMkhya matamAM] satva, rajasuM ane tamansa e traNa guNanI sAmyavasthA prakRti che. sAmAvasthAprApta je guNatraya che tene pradhAna ane avyakta kahevAmAM Ave che 67. nanu tatsattve kiM pramANam ? anumAnamityAha / tathA hi-carAcaramidaM vizvaM sukhaduHkhamohAvinAbhUtamupalabhyate / na hi brahmAdau stambaparyante jagati tathAbhUtaM kimapi bhUtamupalabhyate yat sukhaduHkhamohaivinAkRtam / tatra sukhasvabhAvaM sattvaM, duHkhasvabhAvaM rajaH, mohasvabhAvaM tamaH / sarvatra prItyaprItiviSAdadarzanAt prakAzapravRttiniyamAvagamAJca sarva triguNAtmakam jagat / kAryaM ca yat parasparAnvitarUpaM tadekarUpAt kAraNAdutpadyamAnaM dRzyate, mRdanvitAni hi ghaTazarAvodaJcanaprabhRtIni kAryANyekasmAnmRdAtmanaH kAraNAdudbhavanti / tadidaM vizvaM sukhaduHkhamohAnvitamiti tadAtmakakAraNakArya bhavitumarhati / yat sukhaduHkhamohAtmakaM kAraNaM sA sattvarajastamorUpA prakRtiH / evamanvayapurassarA: parimANAdihetavo'pi vaktavyAH / iyattayA vA caturazratAdinA vA parimANena tadvatAM kAryANAmekaprakRtitvadarzanAt / viSamavRttayazcaite guNAH kAryeSu dRzyante / kvacit sattvamadhikamUne rajastamasI, kvacit rajaH prakRSTa For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtinA astitvane puravAra karanAra pramANu 277 malpe sattvatamasI, kvacittamaH pravRddhaM tucche satvarajasI iti / tadeSAM vaiSamyamedopadarzitavizvarUpa kAryANAM kvacit sAmyAvasthayA bhAvyaM sA prakRtirucyate / seyamacetanA bhogyA prakRtiH / tasyAstu bhoktA cetanaH puruSaH / 1 " 67. za'kAkAra naiyika 'anumAna' ema sAMkhyA kahe che. A carAcara vizva sukha-du:kha-meAhathI yukta ja upalabdha thAya che, kAraNa ke brahmathI mAMDI taNakhalA sudhInA samagra jagatamAM evu keAI bhUta upalabdha thatuM nathI je sukha-duHkha-meAhathI rahita utpanna thayuM hoya. sattvane svabhAva sukha che, rajasUnA svabhAva duHkha che ane tamasUnA svabhAva mAha che. satra prIti, aprIti ane viSAda dekhAtA DhAvAthI ane sa`tra prakAza, pravRtti ane niyama jaNAtA hAvAthI sarvAM jagata triguNAtmaka che. eka anvita rUpa dharAvatAM kAryAM te eka rUpavALA kAraNamAMthI utpanna thatAM dekhAya che; mATI jemAM anusmRta che te ghaTa zarAva, 'cana vagere kAryAM. mATIrUpa eka kAraNumAMthI utpanna thAya che. A vizva sukha-duHkha-mAhathI anvita che eTale sukha-duHkha mAhAtmaka kAraNanuM te kADhAya e yeAgya che, je sukhadu:kha-mAhAtmaka kAraNa che te sattva-rajas-tamasAtmaka prakRti che. A rIte [sAMkhyakArikA 15mAM] anvayapuraskara jaNAvAyelA parimANu vagere hetue paNa jaNAvavA joie. iyattA ane caturastatva vagere parimANeAvALAM [ghaTa, rAva vagere] kAryonuM upAdAnakAraNu eka [mATI] dekhAtuM hovAthI, judAM judAM piramANuvALAM jagatanAM badhAM kAryonuM eka upAdAnakAraNa prakRti puravAra thAya che. sattva Adi guNA kAryAmAM echAvattA pramANamAM rahelA dekhAya che. kayAMka sattva adhika mAtrAmAM hoya che ane rajasa-tamam be echI mAtrAmAM hAya che, kayAMka rajas prakRSTa hoya che ane sattva-tamas alpa hAya che, kayAMka tamasU vadhAre mAtrAmAM hAya che ane sattva-jasa tuccha mAtrAmAM hoya che. Ama viSamatAjanya bhede jemanA darzAvAyA che te badhAM kAryAnI kayAMka sAmyAvasthA hovI joie, te sAmyAvasthA prakRti kahevAya che. te prakRti acetana che ane bhAgya che. tene bhAtA che cetana puruSa. - tenA astitvamAM zu pramANa che ? 68. puruSa vAnAM nimanumAna: ? uttameva mepTena meturanumAnam| 1 hyacetanasya bhAgyasya bhoktAramantareNa bhAgyatopapadyate / dRSTA ca seti bhAktA kalpyate / sa ca citizaktisvabhAvaka eva sarvaprakAra kartRtvAdivyavahAranivahabahiSkRtasvarUpaH / draSTRtvameva puruSasya svarUpamAhuH / yathA bhavantaH enamAtmAnamadhyavasAyAdidharmayoginaM manyante na tathA'sau bhavitumarhati avyavasAyAderbuddhidharmatvAt / 68. za'kAkAra puruSane puravAra karatuM anumAna zu che ? naiyAyika bhAgya uparathI bhoktAnuM anumAna sAMkhyAe jaNAvyu che ja, acetana bhAgyanI bhAgyatA bheAktA vinA dhaTatI nathI, ane bhAgyatA te dekhAya che, eTale bhAktAnI kalpanAM karavAmAM Ave che, bAktAne svabhAva citizakti ja che, sava" prakAranA For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 paMgu-aMdhanA saMga je prakRti-puruSane soga kartava Adi vyavahArathI tenuM svarUpa bahiSkata che, draSTra ja puruSanuM svarUpa kahevAyuM che, [sAMkhe amane nAyikAne uddezIne kahe che ke] A5 A AtmAne adhyavasAya vagere dharmovALo mAne che, paNa tevA hevuM tene mATe yogya nathI, kAraNa ke adhyavasAya vagere to bhudinA dharnA cha, [sAmAnA nala]. 69. kartuM zaknoti puruSastRNasyApi na kubjatAm / anyopanItamartha tu sa pazyatyeva kevalam / / prakRtirevainaM bhogApavargAbhyAM saMyunakti / na ca nirvikArA satI bhogasampAdanasamarthA'sau bhavatIti mahadAdivikRtIH pratipadyate / pamvandhanyAyena prakRtipuruSau saMyujyate / prakRtiracetanA dRzyA bhAgyA dRSTAraM bhAktAraM puruSamapekSate / puruSo'pi dRSTA bhoktA , dRzyaM bhAgyamapekSate ityevaM tayoH paGagvandhavat saMyogo bhavati / darzanazaktyA paGgogamanazaktyA cAndhasyaikatra melanAt kAryasiddhiH / evaM prakRtipuruSasaMyogAt sargaH pravartate / taduktam . puruSasya darzanArtha kaivalyArtha tathA pradhAnasya / paGagvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH / / [sAM0 kA021] 69. puruSa tamamAne 55 vANa zaktimAna nathA. te to anye (bhuddhiye) 24 karela athane kevaLa dekhe ja che. prakRti ja ene bhega ane apavaga sAthe joDe che. prakRti nivikAra hoya te bhogane saMpAdana karI ApavA asamartha banI jAya, eTale prakRtinI mahata vagere vikRtionuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. paMgu-aMdhanyAye prakRti ane puruSa joDAya che. prakRti acetana, dazya ane bhogya hovAthI draSTA ane bhaktA puruSanI apekSA rAkhe che, puruSa paNa draSTA ane bhoktA heI dazya ane bhogya prakRtinI apekSA rAkhe che; eTale Ama paMgu-aMdhanI jema temane saMga thAya che. jevI rIte paMgunI darzanazakti ane aMdhanI gamanazakita ekatra maLavAthI kAryasiddhi thAya che, tevI rIte puruSa ane prakRtinA saMgathI sarganI utpatti thAya che. puruSane darzana thAya e mATe tathA pradhAnanuM kevalya thAya e mATe paMgu-aMdhanI jema prakRti-puruSane paNa saMyoga thAya cha. te sayAgane // 22 saga thAya che. [Hi. .. 21] 70. yaccetthaM pradhAnAnmahattattvamutpadyate, sA buddhiravyavasAyAtmikA dharmajJAnavairAgyaizvaryatadviparyayarUpavRttiyoginI mahattattvamevAcyate / buddherahaGkAra udeti, sa cAbhimAnasvabhAvaH / ahaGkArAt ghrANAdIni paJca buddhIndiyANi, vAgAdIni paJca karmendiyANi, saMkalpakamekAdazaM manaH, gandhAditanmAtrANi ca paJceti SoDazako gaNaH prabhavati / tato gandhAditanmAtrapaJcakAt paJca pRthivyAdIni mahAbhUtAni jAyanta iti / Aha ca For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyamAnya pacIsa to prakRtemahAMstato'haGkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni // [sAM0kA022] tAnImAni paJcaviMzatitattvAni saJcakSate / 70. Ama prakRti-puruSanA saMgane kAraNe pradhAnamAMthI je mahatatattva utpanna thAya che te adhyavasAyasvabhAvavALI buddhi che. dharma, jJAna, vairAgya aizvaryA ane temanA virodhIo (=adhama, ajJAna, vairAgya ane anaizvarya) e ATha rUpavALI vRttio dharAvatI buddhi mahatatatva kahevAya che. buddhimAMthI ahaMkAra utpanna thAya che, ahaMkArane svabhAva abhimAna che. ahaMkAramAMthI ghANa vagere pAMca jJAnendriya, vA vagere pAMca karmendri, saMkalpa karanAruM agIAramuM mana ane gaMdha vagere pAMca tanmAtra ema saLane samUha utpanna thAya che. gaMdha Adi pAMca tatpAtromAMthI pRthvI Adi pAMca mahAbhUto utpanna thAya che. ane kahyuM paNa che ke prakRtimAMthI mahata, mahatamAMthI ahaMkAra, ahaMkAramAMthI saLane samUha, te soLanA samUhagata pAMca tanyAmAMthI pAMca bhUto utpanna thAya che. [sAM. kA. 22]. Amane pacIsa to kahevAmAM Ave che. 71. pradhAnaM prativa, na vikRti: | mahada%AratamAtrALa sata pUrva pUrvApekSayA vikRtayaH, uttarottarakAryApekSayA prakRtayaH / ekAdazendriyANi paJca bhUtAni vikRtaya eva / aprakRtivikRtirUpastu zuddhaH puruSaH iti / tadAha mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH / / [sAM0kA03] 71. pradhAna prakRti ja che, te vikRti nathI. mahata, ahaMkAra ane pAMca tatpAtro e sAta pUrva pUrva kAraNanI apekSAe vikRtio che ane uttara uttara kAryanI apekSAe prakRtio che. agIAra Indriya ane pAMca bhUto vikRtio ja che. zuddha puruSa prakRti paNa nathI ke vikRti paNa nathI. tethI kahyuM che ke mUla prakRti avikRti che. mahata vagere sAta prakRti paNa che ane vikRti paNa che, soLane samUha vikRti che, puruSa prakRti paNa nathI ke vikRti paNa nathI. [sAM. kA. 3] . 2. evaM mahadAdivikAravatI prakRtirAtmano bhogaM sAdhayati / kazcAsya bhogaH ? buddhivRttyanupAtitvam / viSayAkArapariNatendriyavRttyanuraktAM buddhivRtti jJAnAtmikAM puruSaH pazyati / darzane'pi na tasya kiJcidanyatvam / tadeva darzanaM yat tatra pratibimbanamiti / itthaM tayorbuddhipuMsoH saMyoge sati puruSadharmazcetayitRlakSaNo buddhAvasannapi sanniva lakSyate, buddhidharmazca kartRtvAdiH Atmani sAkSIsthAnIye'sannapi sanniva vibhAvyate / tadAha tasmAt tatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / guNakartRtve'pi tathA karteva bhavatyudAsInaH // [sAM.kA. 20] For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 prakRti AtmAne bhega ane apavaga kevI rIte sAdhI Ape che ? 72. mahata Adi vikArovALI prakRti AtmAne bhoga sAdhI Ape che. zaMkAkAra - AtmAne bhoga zuM che ? naiyAyika - [sAMkhya matamAM] AtmAne bhoga eTale AtmAnuM buddhivRttine anusaravuM te arthAta buddhinI vRttinI sarUpatAne dhAraNa karavI te. viSayanA AkAre pariNamelI indriyavRttithI anurakta banelI jJAnAtmaka buddhivRttine puruSa dekhe che. darzanamAM paNa tenuM ( AtmAnuM) jarA paNa anyAya thatuM nathI-tene jarA paNa pariNAma thatuM nathI. puruSamAM buddhivRttinuM pratibiMba paDavuM e ja puruSanuM darzana che. Ama te buddhi-puruSane saga thatAM cetapitRvalakSaNa puruSane dharma buddhimAM na hovA chatAM jANe heya ema jaNAya che ane knatva vagere buddhinA dharmo sAkSasthAnIya AtmAmAM na hovA chatAM jANe heya ema lAge che. tethI kahyuM che ke tethI temanA saMganA kAraNe acetana buddhi jANe cetanAvALI heya evI jaNAya che ane udAsIna puruSamAM katRta gauNa sevA chatAM tevI ja rIte te jANe mukhya kartA hoya ema lAge che [sAM. kA. 20]. ' . . 73. ratha pavaya nathamAbhanA pratiraveNapate? svarUpe prakAza yAcakSatA anavadhRtaprakRtisvarUpaH pumAn prakRtikRtamakhilamAtmakRtamiti manyamAnastadupArjitaM bhuGkte / yadA tu pRthagbhUtAmenAM manyate, tadA 'bhavatviyamAyAsahetureva mama' iti yuddhamAnastatamanupamunnAna: svarapanika vAvatigte, prakRtirA "mavatu, dekhADadamnen, pathaG mAmeSa manyate' iti na tadabhimukhIbhavitumutsahate / tadAha prakRteH sukumArataraM na kiJcidastIti me matirbhavati / yA dRSTA'smIti punarna darzanamupaiti puruSasya / / [sAM. kA. 61] 73. zakAkAra - prakRti AtmAnA apavargane (FkSane kevI rIte sAdhI Ape che ? niyAyika - [sAMkhya matamAM pitAnA svarUpane prakAzita karatI prikRti AtmAnA apavargane sAdhI Ape che.] prakRtinA svarUpane na jANato puruSa prakRti je je kare che te badhuM pite karyuM che ema mAnIne prakRtie upAjita kareluM bhogave che. paraMtu jyAre puruSa prakRtine pitAnAthI judI mAne che tyAre 'vAruM, mArA duHkhanuM kAraNa ja A prakRti che' ema samajate te prakRtikRta karmone na bhegavato pitAnA svarUpamAM ja avasthiti pAme che, 'vAru, eNe mane dekhI lIdhI, e mane enAthI judI gaNe che ema samajatI prakRti paNa puruSanI sAme AvavA utsAha dharAvatI nathI. tethI kahyuM che ke huM puruSane dekhAI gaI" ema jANe pharIthI puruSanA darzanane viSaya je banatI nathI te prakRtithI vadhAre sukumAra bIju kaMi ja nathI ema mane lAge che [sAM. kA. 61]. ___74. parasparaM ca bhagnarasayoH prakRtipuruSayorvyApakatvAt satyapi saMyoge sargo na pravartata evetyAha For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha ane mekSa prakRtine ja che 281 dRSTA mayetyupekSaka eko dRssttaa'hmityuprmtynyaa| sati saMyoge'pi tayoH prayojanaM nAsti sargasya / / [sAM0kA0 66] 74. prakRti-puruSane ekabIjAmAM rasa UDI javAthI, te banne vyApaka che temane saMga hovA chatAM, saga utpanna thatuM nathI ja. eTale ja kahyuM che ke "meM tene dekhI lIdhI che' ema vicArI puruSa upekSA kare che, jyAre teNe mane dekhI lIdhI che' ema jANI prakRti viramI jAya che, tethI temane saMyoga hovA chatAM saganuM koI projana nathI [sAM. kA. 66]. 75. aparimlAnakutUhalA hi pumAn vaJcayituM zakyate, na dRSTatattvamiti matvA satyAmapi yogyatAyAM nivartate prakRtirnaTIva raGgabhUmau pradarzitanikhilanijanRttavRttAntanaipuNA tata ityAha raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathA''tmAnaM prakAzya vinivartateH prakRtiH / / [sAM. kA. 59] 75. jenuM kutUhala zamyuM nathI evA puruSane chetaravo zakaya che, paraMtu jene tattva darzana thayuM che evA puruSane chetare zakya nathI ema samajIne regyatA hovA chatAM, pitAnA sakala nRtaprAganuM naipuNya raMgabhUmi para pradarzita karI cUkelI naTInI jema prakRti virame che, eTale ja kahyuM che ke jema nartakI prekSakone pitAnI ja dekhADI nRtyamAMthI virame che tema prakRti puruSa samakSa potAnI jAta pragaTa karI virame che. [sAM. kA. 59] 16. sarva prakRtireva saMsAre pravartate, prakRtideva mokSamatumavartIEUR- tasmAnna badhyate'ddhA nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / sAMsati vadhyate mudate 2 nAnADaDajhayA pratiH [sAM.. 62] - 16, A rIte prakRti ja saMsAramAM pravRtta thAya che ane prakRti ja mekSa anubhave che. eTale ja kahyuM che, niSkarSa e ke koI puruSa baMdhAtuM nathI ke saMsaraNa karatuM nathI. nAnAzrayA (dhama Adi AThanA AzrayabhUta ke devazarIra Adi zarIranA AzrayabhUta) prakRti saMsaraNa kare che, baMdhAya che ane mukta thAya che" sAM che. 62]. 77. kimarthaM punarasAve ceSTate prakRtiriti ? kiM kriyate ? svabhAva evaiSa daivahatikAyAstasyAH - nAnAvidhairupAyarupakAriNyanupakAriNaH puMsaH / / guNavatyaguNasya satastasyArthamapArthakaM carati / / [sAM0 kA0 60] 77. zaMkAkAra - A prakRti Ama kema vate che ? For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 acetana prakRti puruSa mATe pravRtti kevI rIte karI zake ? naiyAyika - [anA uttaramAM sAMkhyo jaNAve che ke ame zuM karIe ? kamanasIba prakRtine e svabhAva ja che. puruSa anupakArI ane naguNo hovA chatAM tenA upara guNavatI prakRti anekavidha upAyothI upakAra kare che paraMtu puruSa mATenuM tenuM A AcaraNa nirarthaka che [sAM. kA. 60]. 78. tanavAdrasthA: vAyamevaMkArivamiti matra - vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // [sAM.kA. 57] 78. zaMkAkAra - prakRti acetana hei, A pramANenuM AcaraNa kevI rIte sa bhave ? naiyAyika - AnA uttaramAM sAMkhe jaNAve che ke jema aA (= jaDa) kSIra vAcharaDAnI vRddhi mATe vahe che tema pradhAna puruSane mokSane mATe pravRtta tha ya che [sAM. ka. 57] 79. nanUtpannatattvajJAne puMsi prakRte gAnukUlamahadAdikAryArambhaparAGmukhatvAt tasyAzcaikatvAdekasmistattvavidi mukte sati sarve muktAH syuH / naiSa doSaH, tatvavidameva pumAMsaM prati tasyA audAsInyAt , anyasAdhAraNatvena tatkAryAnapAyAt , tathA ca pataJjaliH kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt' [yogasUtra 2.22) | 79 zaMkAkAra -- puruSane tattvajJAna thatAM bhogane anukULa mahata Adi kAryonI utpatti karavAmAMthI prakRti aTakI jatI hovAthI ane prakRti eNka hevAthI eka tattvavid puruSanI mukti thatAM sarva puruSa mukata thaI jAya. niyAyika - [AnA samAdhAnamAM sAMkhe kahe che ke A doSa nathI Avato kAraNa ke tatvavid puruSanI bAbatamAM ja prakRtinI udAsInatA hoya che. tavavid puruSa ane anya (atattvavi6) puruSa vacce eka sAdhAraNa prakRti hevAthI atattvavid puruSa mATenAM kAryone upanna karavAmAMthI prakRti viramatI nathI. pataMjalie paNa kahyuM che ke kRtArtha puruSa prati prakRti naSTa thaI hovA chatAM te prakRti akRtArtha puruSa prati ananTa che kAraNa ke prakRti kRtArtha ane akRtArtha badhA puruSAne sAdhAraNa che - eka che. [gasUtra 2.22]. [je prakRti puruSabhede bhinna hota to eka ja prakRti naSTa ane anaTa na saMbhaveta. paraMtu prakRti eka sAmAnya che eTale eka ja prakRtimAM kRtArtha ane akRtArtha purUSane apekSAe naSTa ane anarava saMbhave che ] 80. nanvevaM yadaiva tatvajJAnamutpannaM tadaiva prakRtyupArjitakarmaphalopabhogaparihAriNaH paMsaH zarIrapAtaH syAt / na, ityAha-'tiSThati saMskAravazAccakrabhramivaddhRtazarIra:' [sAM 67] | tata; sAMvaratI sAmuM For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya mate buddhi, jJAna ane upalabdhine bheda 283 prApte zarIrabhede caritArthatvAt pradhAnavinivRttau / kSattimAghanittamama vaivayamAgneti || (sAM.kA. 68] rUti | 80. zaMkAkAra - Ama hoya to kharekhara tattvajJAna utpanna thAya tyAre ja prakRtithI upAjita karmonAM phaLonA upabhogane tyajI detA puruSanA zarIrane pAta thAya. naiyAyika - [sAM kahe che ke nA, evuM nathI. eTale ja kahyuM che, "kuMbhAranA cAkaDAnI jema vegavaze (saMskAra vize) te puruSa zarIra dhArI rAkhe che' [sAM kA 67]. pachI saMskAra samApta thatAM jyAre zarIra paDe che ane potAnuM prayojana siddha thavAthI pradhAna nivRtta thAya che tyAre ekAtika (=avayaMbhAvI), AtyaMtika (=azruta, avinAzI ane amaya (=janmAdibhItizUnya) kaivalyane te pAme che. [sAM. kA. 68] 81. aho nu khalu kapilakavikathArasAkSiptahRdayairatibahuprasaktAnuprasaktyA likhitamasmAbhiH / tadiyaM pradhAnavikatiH prathamA mahacchabdavAcyA sA buddhistatvavidaM prati naSTA'pyanyasAdhAraNatvAdanaSTa veti nityA, nityatvAcca pratyabhijJAnusandhAnAdivyavahAraprabandhanirvahaNakSamA buddhiH / jJAnaM tu tasyAH vRttiH / upalabdhistu puMso vRttimabuddhidarzanamiti naiSI paryAyazabdatvamiti / . aho ! kharekhara kapila kavinI kathAnA rasathI AkRSTa hRdayavALA ame atyaMta lagAvathI A lakhyuM che. pradhAnanI prathama vikRti buddhi che, je "mahata zakhavAcya che. tatvavid puruSa prati te buddhi naSTa thaI hovA chatAM aitasvavid puruSa prati] ananTa che kAraNa ke tatvavid ane atattvavidda banenI te eka sAmAnyA che. AmAMthI e phalita thAya che ke buddhi nitya che ane te nitya hevAthI pratyabhijJA, anusaMdhAna Adi vyavahAra pAra pADavA samartha che. paraMtu jJAna te buddhinI vRtti che, ane upalabdhi e vRttivALI buddhinuM puruSane thatuM darzana che. eTale [sAMkhya anusAra] buddhi, jJAna, upalabdhi e paryAyazabda nathI. 82. satra dhRtavidhIte | gAmanthava nice cAIni vohnara jJAtadhyavasaatri dharmAdharmAdiyogini pratyabhijJAnAdikAryANAM kartari seyaM 'buddhi' saMjJA sAMkhyaiH kalpitA / cetanatvaM tu jJAnAdiyoginyA api yat tvasyA nAbhyupagatam , so'yamatIva tapasvinAM bhramaH / ya eva budhyate jAnAtyadhyavasyati sa eva pazyati cetayate ca / na khalvatra vastusvarUpabhedaM pazyAmaH / tatra buddhirbudhyate jAnAtyadhyavasyati, puruSastu pazyati cetayate ceti vaJcanAyaivamucyate mugdhatayA vA / 82, ame taiyayike tenuM khaMDana karIe chIe. nitya, vyApaka, bodha karanAra, jJAna karanAra, adhyavasAya karanAra, dharma-adhama Adi dharAvanAra, pratyabhijJA vagere kAryonA karanAra AtmA mATe buddhi saMjJA sAMkhee kapelI che. paraMtu buddhi jJAna vagere dharAvatI hovA chatAM tenuM For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 buddhithI adhyavasita ane puruSa dekhe che e sAMkhya matanuM khaMDana cetanatva sAMkhyoe svIkAryuM nathI e te bicArAone tIvra bhrama che. je bodha kare che, jANe che ane adhyavasAya kare che te ja dekhe che, te ja cetanAthI prakAze che. ahIM vastubheda ke svarUpabheda ame dekhatA nathI (arthAta sAMkhyakalpita buddhi ane puruSa be judAM to nathI, eka ja tatva che). buddhi baMdha kare che, jANe che, adhyavasAya kare che jyAre puruSa dekhe che, cetanAthI prakAze che ema chetavA mATe athavA aNasamajathI kahevAyuM che. 83. yaccedamucyate 'buddhayAdhyavasitamarthaM puruSaH pazyati' iti, tad vyAkhyeyaM kimidaM tasya draSTa tvamiti ? pratibimbanamiti cet , kiM svacche puMsi vRttimatI buddhiH saMkrAmati, uta vRttimatyAM buddhau pumAniti ? tatra citizaktirapariNAminyapratisaMkrameti na buddhau puruSasya saMkramaNam / buddhau tu puMsi saMkrAntAyAmapi puMsaH kiM vRttaM yena draSTA saMpannaH / draSTa tvaM svabhAva evAsyeti cet , kiM buddhipratibimbanena ? viziSTaviSayAvaccheda iti cet , tataH pUrvamanAlambanaM draSTratvamaghaTamAnamiti na naisargika draSTurUpatvaM puMsaH syAt / darzanazaktiH svAbhAvikIti cenna, tasyA bhedAbhedAbhyAM nirUpayitumazakyatvAt / pratibimbapakSe ca parasparAnurAgasya tulyatvAdaviyogAcca kathamidaM nirdhAryatAmamI buddhidharmAH, amI puMdharmA iti / na hi tayoH pArthagaryona kadAcit svarUpAvadhAraNaM vRttam / anavadhAritakAryabhedatvAcca nAnAtvamapi tayorduvacam / cetanAcetanatvAd bhoktRbhogyatvAcca vispaSTaM tayornAnAtvamiti cet , na, jJAnAdiyogitvaM ca buddheracetanatvaM ceti citram / api ca kalpayitvA'pi buddhipuMso nAtvam buddhidharmAH puMsi puMdharmAzca buddhAvAropaNIyA iti kiM bhedena ? bhede ca buddharjJAnAdiyogitvena cetanatvApatterekatra kAryakAraNasaMghAte cetanadvayamaniSTaM ghasate | 83. buddhithI adhyavasita ane puruSa dekhe che" ema sAMkhyoe je kahyuM che tene temaNe samajAvavuM joIe. puruSanuM A draSTApaNuM zuM che ? pratibiMba paDavuM e draSTApaNuM heya to prazna UThe che ke zuM svacha puruSamAM vRttivALI buddhi saMkramaNa kare che ke vRttivALI buddhimAM puruSa saMkramaNa kare che ? puruSa apariNAmI ane apratimA che, eTale buddhimAM puruSa saMkramaNa karatA nathI. have je puruSamAM buddhi saMkramaNa karatI hoya to paNa tethI puruSane zuM thAya ke jethI te draSTA bane ? jo tame sAMkhe kahe ke draSTApaNuM e puruSane svabhAva ja che te pachI buddhinuM puruSamAM pratibiMba paDavAthI zuM ? tenAthI viziSTa viSayanuM darzana thAya che ema je tame kahe te ame kahIzuM ke viziSTa viSayanA darzana pahelAM anAlaMbana draSTApaNuM aghaTamAna rahe che, eTale draSTApaNuM puruSanuM naisargika rUpa nahi bane. puruSamAM svAbhAvika darzanazakti che ema je tame sAMkhe kahe che te egya nathI kAraNa ke dinazakti puruSathI bhinna che ke abhinna e be vikalpa vicAratAM eka vikalpa ghaTato na he] darzanazakitane puruSathI bina paNa kahI zakAtI nathI ke abhinna paNa kahI zakAtI nathI. For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyamAnya buddhitattvanI AvazyakatA nathI 285 [A puravAra kare che ke puruSamAM svAbhAvika darzanazakti nathI ja! ane pratibiMba pakSamAM ekabIjAnuM anuraMjana tulya hovAthI tema ja tevA te anuraMjanane abhAva kadI na thatuM hovAthI tame sAMkhyo e kevI rIte nakkI karaze ke A buddhinA dharmo che ane A puruSanA dharmo che, kAraNa ke te bene pRthapha karIne temanA svarUpane nizcaya tame kadI karyo nathI. A kAryo puruSanAM che ane A kAryo buddhinAM che ema temanAM kAryonA bhedane nizcaya na hovAthI te benuM judApaNuM jaNAvavuM muzkela che. cetanava acetanava ane bhostRtva bhogyatvane kAraNe te banenuM judApaNuM spaSTa che ema je tame sAMkhyo kahe che te barAbara nathI kAraNa ke buddhi jJAna Adi dharAve che ane sAthe sAthe te acetana paNa che ema kahevuM e to vicitra kahevAya. vaLI, buddhi ane puruSanuM judApaNuM ka9pIne paNa buddhinA dharmo puruSamAM ane puruSanA dharmo buddhimAM AropavA paDe che, te pachI temane judA mAnavAnuM zuM prayojana ? bene judA mAnavAthI, buddhi jJAna Adi dharAvatI hovAne kAraNe buddhimAM cetanatva AvI paDe ane buddhimAM cetanatva AvI paDavAnA kAraNe kAryakAraNanA saMghAtarUpa eka zarIramAM be cetana (AtmA) mAnavAnA aniSTanI Apatti Ave. ____84. nityamantaHkaraNamantareNa pusa upalabdhirna bhavediti buddheH kalpanA cet , astyeva nityamantaHkaraNaM manaH / tena karaNena karturAtmano viSayopalabdhikriyA nirvaya'te / saiva ca buddhirityAkhyAyate, na tvanyA nityA buddhirastIti / kiJca kasya kRte paridRzyamAnamAtmano jJAnAdikriyAkartRtvamutsRjya buddheradRzyamAnamupeyate, ko'trAzayaH ? 84. nitya anta karaNa vinA purUSane viSapalabdhi na thAya, eTale buddhine kalpavAmAM AvI che ema je tame sAMkhe kahe te ame kahIe chIe ke nitya antaHkaraNa mana to che ja, te karaNathI kartA AtmAnI viSalabdhirUpa kriyA pAra paDe che, te viSapalabdhirUpa kriyAne ja buddhi nAmathI jaNAvavAmAM Ave che, bIjI koi nitya buddhi nathI. vaLo, zA mATe AtmAnuM jJAna vagerenuM dekhAtuM kartutva cheDI buddhinuM jJAna vagerenuM na dekhAtuM katRtva tame svIkAro cho ? tamAre ahI ze Azaya che ? 85. nanu puruSasya svAtantryAtmakakartRtve sati svakRtakarmaphalopabhogAnantyAdanirmokSaH syAt , na hi karmaNAM parikSayo janmakoTizatairapi zakyakriyaH / yadA tu akartAramudAsInaM prakatirbadhnAti tadA saiva jJAtA satI mokSyatIti na dUraM mokSavarma maviSyati | 85. sAMkhya - puruSanuM svAtavyAtmaka katRtva hoya te pitAnAM karelAM karmonAM phaLe. ne upabhoga anata he I mela ja na thAya, kAraNa ke emAM karmone kSaya abajo janmathI paNa kara zakaya nathI. paraMtu je arjA udAsIna puruSane Ama prakRti bAMdhe to prakRti pote ja jJAtA hevAthI puruSane mukta karaze, eTale mekSane mArga lAMbe nahi thAya. For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 sAMkhya matamAM puruSane mekSa asaMbhava banI jAya 86. aho bata ! nikhilameva maukhyaM sAMkhyahRdayeSveva pratiSThitamiti kathamanyo jana idAnIM mUryo bhaviSyati ? acetane hi niraGkuze pradhAne bandhayitari sutarAmanirmokSaH syAt / tattvavidamapi pumAMsaM na badhnAti prakRtiriti ko'syA niyantA ? paGgavandhanyAyena saMyogasya tadApi tulyatvAt / nivRttakutUhala: pumAniti cet , prakRtiranirmuktakautukrA'bhinavavadhUriva sthitava / 86 yAyi: -- are ! saNA / bhUpatA sAMyAnA zyAmA pratiDita che, eTale bIjo kayo mANasa have mUrkha banaze ! niraMkuza, acetana pradhAna puruSane bAMdhanAra hoya te puruSane mokSa kadI thAya ja nahi. tattvavid puruSane prakRti bAMdhatI nathI, AmAM prakRtine niyantA ke zuM che ? [arthAta tattvavid puruSane na bAMdhavAmAM ane atattvavid puruSane bAMdhavAmAM prakRtinuM niyamana koNa kare che ? A prazna Ubho thAya che] kAraNa ke jyAre prakRti tattvavid puruSane bAMdhatI nathI tyAre paNa paMgu-aMdhanyAye prakRti-puruSane saMyoga te tulya ja che. je tame kahe ke tyAre puruSanuM kutUhala nivRtta thaI gayuM hoya che te ame kahIe chIe ke prakRti te tyAre paNa animuktakautukavALI navavadhU jevI ja heya che. 87. api ca re mUDha ! pUrvameva tapasvinA puMsA kiM kRtaM yadasau baddho'bhUt ! draSTutvaM tu tasya rUpaM tadavinAbhUtamiti kaivalyadazAyAmapi tanna nazyatyeveti tadA'pi tasya bandhanAya kathaM na pravarteta nirmaryAdA prakatiH / / 87. 14ii, are bhUrbha ! jiyaa| puSe paDatAM zuyunyo ta macAyo ? draSTata to tenuM svarUpa che, tethI te tenuM nitya sahacara che, eTale kaivalyadazAmAM paNa tene nAza thato nathI ja. mATe tyAre paNa tene bAMdhavA maryAdArahita prakRti kema pravRtta na thAya ? ____88. dRSTA'smIti viramatIti cet , maivam , na hyasAvekapatnIvratadurgrahagRhItA, niHsaMkhyaparuSopabhogasaubhAgyA paNyavaniteva, nAsau niyamena vyavahartumarhatItyAstAmetat / 88. 'bhane teze hepA dAdhI' mema sabha7 prati vizme che sema tamA rahecha, paraMtu evuM nathI. potAnA pati sAthe ja sahacAra rAkhavAnuM grahaNa karavuM duSkara vrata prakRtie lIdhuM nathI, te te vezyA jevI asaMkhya puruSone upabhoganuM saubhAgya pAmelI che, eTale te AnI ja che, bIjAnI nathI ema niyamathI karavAmAM AvatA vyavahArane yogya te nathI. have A carcA rahevA daIe. 89. yacca 'sattvarajastamobhistribhirguNaiH samAvasthAyAH pradhAnazabdavyapadezabhAjaH prakateH mahannAmnA buddhirutpadyate' ityAdi prakriyAjAlamAlapitaM tat sarva mahAndhaparamparAnyAyapravRttagurupAThakramopanatameva, na pramANamUlam / kAryAddhi kAraNamalparimANamupalabhyate, na tu viparyayaH, svAvayavAzritasya ghaTAdestathA darzanAt , tadavayavAnAM tadapekSayA'lpatvAt, anyasyA mRdo mahAparimANatvamaprayojakam / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyonI sRSTi dhaTatI nathI 287 89. sattva, rajasU ane tamasa e traNa guNanI sAmyavasthArUpa prakRti je pradhAna zabdavAya che temAMthI "mahata' nAma dharAvatI buddhi utpanna thAya che vagere je prakriyAjALane sAMkhyoe jaNAvI che te badhI mahA abdhaparaMparAnyAyathI cAlatA guru pAThanA krame sAMone prApta thaI che, te pramANamUlaka nathI, kAraNa ke kAryanA parimANa karatAM kAraNanuM parimANa alpa dekhAya che. enAthI UlaTuM dekhAtuM nathI; pitAnA avayavomAM rahetA ghaTa, paTa AdinA darzana uparathI A puravAra thAya che. ghaTa, paTa AdinA parimANanI apekSAe temanA avayavonuM parimANa alpa hoya che. ghaTAvAthI anya mRddha (mATInuM, mahAparimANa ghaTanA parimANanuM kAraNa nathI. [sAM anusAra kAryanA parimANa karatAM kAraNanuM parimANa moTuM hoya che, je pramANuviruddha che.] 90. ga gha zuddhika viSayoma: | baTuMsLyadaMpratyayapoDamimaano buddhivizeSa eva / tena bAhyAnIndriyANi janyante gandhAdayazca guNAH, guNaizca pRthivyAdIni bhUtAnIti mahAvyAmohaH / idaM ca citram - viSayajanyA hi sukhAdayaH prasiddhAH, atra sukhAdijanyA viSayAH saMvRttA iti naveyaM vizvAmitrasyeva sAMyamune sRSTi: |. . 90. uparAMta, buddhi e te kharekhara viSayo palabdhi che. ahaMkAra paNa ahaMpratyayarUpa abhimAna che je buddhivizeSa ja che. ahaMkAramAMthI bAzendrio utpanna thAya che, gaMdha Adi guNo utpanna thAya che ane guNamAMthI pRthvI vagere bhUta utpanna thAya che ema mAnavuM e mahAvyAmoha che. vaLI A paNa vicitra che ke sukha, duHkha vagere kharekhara viSayamAMthI janme che evI prasiddhi che jyAre ahI sAMkhyadarzanamAM te viSe sukha, duHkha. vageremAMthI janme che. Ama vizvAmitranI sRSTinA jevI sAMkhyamuninI A navIna sRSTi che. 91. na ca pradhAnAstitvamapi pramANavat , anvayAdihetUnAmasAdhanatvAt , cetanAnAM hi bhavedapi sukhaduHkhamohAnvitatvam / acetanAni bhUtAni sukhaduHkhamohavantIti subhASitam / ghaTe paTe zakaTe ca sukhaduHkhamohAH santIti kaH pratipadyeta ? prakAzapravRttiniyamA api cetaneSveva dRzyante, nAcetaneSvityasiddhatvAddhetorna pradhAnasiddhiH / api ca satkAryavAdamUla eSa tapasvinAM vibhramaH sarva sarvatrAstIti / tato'nvayasiddhiM buddhayamAnAste pradhAnasiddhAvadhyavasitAH / satkAryavAdazca vicAryamANo na samastyeveti kutastyA hetusiddhiH ? - 91. pradhAnanuM astitva paNa pramANasiddha nathI kAraNa ke anvaya vagere hetuo tenA sAdhaka nathI. anvaya vagere hetuo pradhAnanA astitvanA aMdhaka nathI kAraNa ke cetana puruSa kharekhara sukha-duHkha-mahAvita hoya che. acetana bhUte sukha-duHkha-havALA che ema kahevuM e to kharekhara subhASita che ! ghaTamAM, paTamAM ane zakaTamAM sukha- duHkha-meha che ema ke svIkAre ? prakAza, pravRtti ane niyama cetanAmAM ja dekhAya che, acetanAmAM dekhAtAM nathI, For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 sAMkhyoe karelI satkAryavAdanI sthApanA eTale hetu siddha tenAthI pradhAnanI siddhi thatI nathI. vaLI, bicArA sAMone sarva sarvatra che' A bhrama satkAryavAdamUlaka che. te bhramane lIdhe anvayane siddha mAnI teo pradhAnanI siddhi karavA kRtanizcaya banyA che. paraMtu vicAra karatAM te satkAryavAda ja ghaTatA nathI te pachI hetusiddhi kayAMthI ? 92. nanu lAIva varSArAmA mavati mAvAnAM, nAnyathA | tathA hiM catuSTayI gatiriha syAt / ghaTAdikArya mRtpiNDAdinA kAraNena kriyamANamapi sadvA kriyate, asadvA, sadasadvA, anubhayaM veti / 92. sAMkhya - [utpatti pUrve kArya kAraNamAM avyakta dazAmAM hoya che ja evuM ame mAnIe chIe eTale amane satkAryavAdI tarIke oLakhavAmAM Ave che. amArA] sahAya. vAdamAM ja vastuone kArya kAraNabhAva bane che, anyathA banatA nathI. te A pramANe - ahIM cAra ja gati che : mRpiMDa AdithI utpanna karAtuM ghaTAdi kAryo je utpatti pUrve asata hatuM tene utpanna karAya che, je utpatti pUrve sata hatuM tene utpanna karAya che, je utpatti pUrva sadasata hatuM tene utpanna karAya che ke je utpatti pUrve anubhayasvabhAva (arthAta na sata na asata) hatuM tene utpanna karAya che ? 93. tatrAsataH karaNe kharaviSANAderapi karaNaM syAt / asatve hi ghaTasya kharaviSANasya ca ko vizeSaH ? ghaTasyApi ca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvadazayorasatvAvizeSAt prAgabhAvadazAyAmiva pradhvaMsAvasthAyAmapi karaNaM bhavet / asatkaraNe niyatopAdAnagrahaNaM na prApnoti / tailArthI hi tilasarSapAnupAdatte, na sikatAH / asattve ca tailasya ko vizeSaH sarSapANAM sikatAbhyaH ? asati kArye nirAlambanaH kArakavyApAro bhavet , na hyasau mRtpiNDAdiviSayo bhavitumarhati, kArya cAsat / api cAvidyamAne kAraNavyatirikte ca kAyeM janye kAraNasya mRtpiNDAderghaTAdikArya janitavataH kimiti na svarUpamupalabhyate / 93. asatane utpanna karAya te kharazRMgane paNa utpanna karAya. asat ghaTanI kharazaMgathI zI vizeSatA che? prAgabhAva ane prarvasAbhAvanI be dazAmAM paNa ghaTa sabhAnapaNe asata hovAthI jema prAgabhAvadazAmAM ghaTanI utpatti karavAmAM Ave tema pradhvaMsadazAmAM paNa ghaTanI utpatti karavAmAM Ave. utpatti pUrve je asata hoya te kAryane utpanna karavAnuM hoya te amuka niyata upAdAnakAraNane grahaNa karavAnuM prApta na thAya. telAthI tala, sarasavane grahaNa kare che, retIne grahaNa kareto nathI. taila je utpatti pUrve asata hoya te sarasavane grahaNa kare ke retIne, emAM zo pharaka paDe che ? tathA je utpatti pahelAM kAryo asat hoya te kAraka vyApAranuM koI AlaMbana (= viSaya) nahi rahe. kAraNa ke kAravyApArane viSaya banavA mRpiMDa Adi yogya nathI ane je megya che te] kArya (EghaTa) te asata che. vaLI, avidyamAna (autpatti pUrve asata) ane kAraNathI bhinna kArya utpAda heya te kAraNa mRpiMDa AdinuM svarUpa ghaTa Adi kAryo utpanna karI dIdhA pachI kema upalabdha thatuM nathI? For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpatti pUrve kArya asata che ke sAta -asat che e be pakSonuM sAMkRta khaMDana 189 94. atha svavinAzena kAraNaM kAryasya janakamiSyate, tadiyamabhAvAd bhAvotpattirbhavet / tasyAM ca kuto'yaM niyamo yadanantaravRtta eva mRtpiNDAbhAvaH kumbhamabhinivartayati, na cirAtikrAnta iti / atazca parunmRtpiNDe naSTe eSo'dya kumbhotpAdaH syAt / atha svAvyatiriktameva kAraNena kArya janyate, tarhi kAraNasya satvAt tadavyatirikta kArya sadeveti nAsataH karaNam / 94. je svavinAza dvArA kAraNane kAryanuM janaka banatuM IcchavAmAM Ave te abhAvamAMthI bhAvanI upatti thAya. temAM A niyama kayAMthI banaze ke anantara pUrva bhAvI ja mRpiMDAbhAva ghaTane utpanna kare che, cirAtikAnta mRtyiMDAbhAva ghaTane utpanna karate nathI ? ane tethI (arthAta A niyama na banavAthI) chellA varSamAM muspiDa nAza pAmatAM atyAre A ghaTanI utpatti thAya. je kAraNa pitAnAthI abhinna evA kAyane utpanna karatuM hoya te kAraNa sat heI tenAthI abhinna evuM kArya sata ja heya, eTale asata yAnI patti 42rAtI thI. 95. sadasadapi na kArya vaktuM yuktaM, sadasatorvipratiSedhenaikatra samAvezAyogAt / rUpabhedAdavirodha iti cenna, kAryasya vicAryamANasyaikatvAt / tatazca tenaiva svena kAryeNa rUpeNa saccet , nAsad bhavet ; asaccet , na saditi / pararUpeNa tvasattvaM samastabhAvAnAmastyeva / 95. kAryane sata asatarUpa kahevuM yogya nathI, kAraNa ke sata--asatamAM ekabIjAne pratiSedha hoI te bene samAveza eka sthAnamAM (FkAryamAM) ghaTatuM nathI. sata ane asata be judAM rUpa he I virodha nathI ema je tame kahe che te barAbara nathI, kAraNa ke vicA karatAM kAryanuM ekava ja jaNAya che. je pitAnA rUpathI kArya sata heya te te asata na heya, ane je pitAnA rUpathI kArya asata heya te te sata na hoya. para rUpathI asatapaNuM te badhI ja vastuone che ja. ___96. anubhayAtmakaM tu nAma vastu nAstyeveti / tatpArizeSyAt sadeva kAryam / kimiti ca tadA nopalabhyate iti ? anumAnenApi yadupalabdhaM tat kimanupalabdhaM bhavati ? pratyakSeNa tu tadAnImanupalambho'nabhivyaktatvAt / abhivyaktisampAdana eva ca kArakaprayatna sAphalyaM, kArya tu sadeveti / atrAbhidhIyate / kena rUpeNa tadAnIM kArya saditi manyate ? yadi kArakavyApArAbhinivatyena salilAharaNAdyarthakriyAsamarthana pRthubudhnAdarAkAravatA rUpeNa cakramUrdhani ghaTo'sti, tadA'bhivyaktenApi rUpeNa sattvAdatyantAya kArakavyApAravaiphalyam , itthamapi ca kArakapravRttau tadvyApArAnuparamaprasaGgaH, kiM hi tadopalabhya kArakANi nivarteran ?, kAryasya prAgamyulabdhatvAt / For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 utpatti pUrve kArya sata che paNa anabhivyakta che e sAMkhya mata ane tenuM khAna 96. vastu anubhayAtmaka te che ja nahi. eTale, parizeSAnumAnathI kArya (utpatti pUrva) sat ja che. naiyAyika - je kArya utpatti pUrve sata hoya che tyAre upalabdha kema thatuM nathI. sAMkhya - anumAnathI je upalabdha hoya che te zuM anupalabdha hoya che ? tyAre kArya pratyakSathI upalabdha thatuM nathI kAraNa ke te tyAre anabhivyakta hoya che. kAryanI abhivyaktinuM saMpAdana karavAmAM ja kAranA prayatnanuM sAphalya che. kArya te sata ja heya che. naiyAyika - AnA pratiSedhamAM ame kahIe chIe ke kayA rUpe kAryane tame tyAre (= utpatti pUrve) sata mAne che ? je kArakavyApAthI utpanna thayela jalAharaNa Adi arthakriyA karavAne samartha ane pRthu-bunedarAkAravALA rUpe cAkaDAnA mAthA upara sthita ghaTa te vakhate astitva dharAvatuM hoya to te vakhate te abhivyaktarUpe astitva dharAvatA hovAthI kArakonA vyApAranuM atyaMta vaiphalya AvI paDe, ane vaLI kArakone vyApAra na viramavAnI Apatti paNa Ave kAraNa ke zuM pAmIne kArake aTake che, kemake kArya te pahelethI ja prApta che. 97. batha gRpiSyavega taddAnI ghaToDastIti te, taei na ghasI tAnI ghaTo'sti, mRtpiNDa evAsAvasti / na hiM anyarUpeNAnyo'stIti zakyate vaktum / uSTro'pyasan mRtpiNDarUpeNAstIti syAt / 97. jo tame kahe ke mRpiMDarUpe te vakhate ghaTanuM astitva che te amAre kahevuM joIe ke te vakhate ghaTanuM astitva nathI, mRpiMDanuM ja astitva che. anyanA rUpathI anyanuM astitva che ema kahevuM zakya nathI. [je svarUpathI asata ghaTa mRpiMDarUpathI tyAre astitva dharAvatA hoya te svarUpathI] asata UMTa paNa mRpiMDarUpathI tyAre astitva dharAve che ema mAnavuM paDe. 98. athoSTrarUpamuttarakAlamapi na nirvaya'te, ghaTastu tato nivartyate / yadyevaM, yadaivAsau nirvaya'te tadaivAsti, na tataH pUrvamiti / 98. sAMkhya - muspiDamAMthI uttarakALe UMTarUpa utpanna thatuM nathI paNa ghaTa te mRspiDamAMthI uttarakALa utpanna thAya che. [eTale tyAre mRpiMDarUpathI ghaTa astitva dharAve che ema kahI zakAya paNa tyAre mRpiMDarUpathI UMTa astitva dharAve che ema na kahI zakAya]. yAyika - jo ema hoya te jyAre ghaTa utpanna thAya che tyAre ja tenuM astitva che, utpatti pahelAM nathI. 99. zA pUrva rAjyamanA tasyastitvamAnImathavAbhanA jiyate iti / tadapyanupapannam , abhivyaktirapi tatsvarUpAd bhinnA'bhinnA vA satyasatI veti vikalpyamAnA na pUrvoktaM doSamativartate / . sAMkhya - utpatti pahelAM zaktirUpe ghaTanuM astitva che, atyAre abhivyakitarUpe tene astitvamAM lAvavAmAM Ave che. For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyakti e zuM che ? 291 yAyika - te ghaTatuM nathI abhivyakita paNa ghaTasvarUpathI bhinna che ke abhinna, sata che ke asata? evA prazno ubhA karI abhivyakitane vicAravAmAM AvatAM pUrvokta tethI te askRSTa rahI zakatI nathI. 100. va ceramathyA ? kiM kAmanAvasthAnam, zaka saMsthAnavishessH, uta pratItiriti ? yadi kAryAtmanA'vasthAnaM, tat pUrva nAbhUt , tadadhunA bhUtamityasatkAryam / pUrvamapi vA yadi tadAsIt , tadA punaH kArakavaiphalyam / saMsthAnamapyavayavasannivezavizeSaH / sa cAsanneva kriyate / avayavAstu santIti kasyAtra vivAda: ? na khalu paramANavo'smAbhirnAGgIkRtAH / / 100. a, abhivyakita zuM che ? zuM abhivyakti e kAryarUpe avasthAna che ke saMsthAnavizeSa che ke pratIti che ? je kAryarUpe avasthAna e abhivyakti hoya te te pahelAM na hatuM ane have thayuM, eTale kArya utpatti pUrve asat thayuM. jo pahelAM paNa te hatuM te pharI pAchuM kArakavaiphalya AvI paDayuM. saMsthAna paNa avayavaracanA vizeSa che. te saMsthAna je utpatti pUrve asat hatuM tene ja utpanna karavAmAM Ave che, avayavo to kAryanI utpati pahelAM sata hoya che ja emAM ahIM kone vivAda che ? ame paramANuone svIkAra nathI karyo ema nahi. 101. pratItistu ghaTazya vakSaraDhiArasAmaprayadhInA, na kRtpiAdapetradikaarkckrsaadhyeti, sA cakramUrdhani ghaTasya nAstyevetyasan ghaTaH / darzanAdarzanAdhIne sadasattve hi vastunaH / dRzyasyAdarzanAt tena cakre kumbhasya nAstitA / / cakramUrdhavat pradhvaMsadazAyAmapyanupalambhAd ghaTasya nAstitvameveti / atazca 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH' [gItA 2. 16] ityapramANakaM, pUrvAparAntayorbhAvasvarUpAdarzanAt / 101, ghaTanI pratIti cakSu vagere kArakonI sAmagrIne adhIna che, te mRpiMDa, daMDa, cakra vagere kArothI upAgha nathI, cAkaDAnA mAthA upara (arthAta utpatti pahelAM) dhaTanI pratIti thatI nathI ja, eTale tyAre ghaTa asat che. vastunuM satatva ane asatatva kamathI darzana ane adarzanane adhIna che. tenA darzana mATe Avazyaka badhI sAmagrI upalabdha hevA chatAM tenuM darzana thatuM na havAthI cAkaDA upara (arthAta utpatti pUve) gharanuM asattva che. jema cAkaDAnA mAthA upara (arthAta utpatti pahelAM) tema pravaMsadazAmAM paNa ghaTa dekhAto na heI, ghaTanuM arAtatva ja che. ane eTale ja "asatane bhAva thato nathI ane satane abhAva thato nathI' [ gItA 2.16 ] e vacana pramANabhUta nathI, kAraNa ke pUrva anta (= prAgabhAva) ane apara anta prarvasAbhAva)nuM bhAvasvarUpe dekhAtuM nathI. 102. zaktyAtmanA'pi yadastitvamasyocyate, tatrApi cintyam-keyaM zakti For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 asarakAyavAda upara karavAmAM AvelA AkSepone parihAra rnAmeti ? yadi ghaTasvarUpAdbhinnAsau, tarhi pararUpeNa ghaTo'sti, svarUpeNa ca nAstItyasat kAryamuktaM syAt / ghaTAdabhinnatve tu zakteH zaktirUpeNa ghaTo'stIti svarUpeNaiva ghaTAstitvamuktaM bhavet / tacca pratyakSavirodhAnnirastam / / 102. utpatti pahelAM kAryanuM zakitarUpe je astitva tame kahe che tenI bAbatamAM paNa vicAravuM joIe ke A zakita zuM che? je te ghaTasvarUpathI bhinna hoya te pararUpathI gharanuM satva ane svarUpathI ghaTanuM asatava thAya, pariNAme utpatti pUrve kArya asata che ema tame kahyuM gaNAya. je zakti ghaTasvarUpathI abhinna hoya to utpatti parve svarUpathI ja ghaTanuM satatva tame kahyuM gaNAya; paraMtu te vakhate svarUpathI ghaTanA satatvane ame nirAsa karyo che, kAraNa ke temAM pratyakSa virodha che. 103. nArApakSe thavohita "viSAnAtha ti' ti, tana, vacanavyaktyaparijJAnAt / 'yadasat tat kriyate' iti neyaM vacanavyaktiH, api tu 'yat triAyate ta " rUti ! svarUpasahakAryAdihetavo yadvidhAyinaH / dRzyante janyate taddhi na vyomakusumAdikam // * 0i3. asatane utpanna karavAmAM Ave che e pakSamAM je Apatti ApavAmAM AvI ke "te zazaviSANa vagerenI paNa utpatti karAya', te barAbara nathI, kAraNa ke amArA vacanane na samajavAthI tame te Apatti ApI che je asata che te karAya che evuM amAruM vacana nathI, paraMtu je karAya che te asata che' evuM amAruM vacana che. upAdAnakAraNa. sahakArI kAraNa vagere kAraNe jene utpanna karavA vyApAra karatAM dekhAya che te ja utpanna thAya che, AkAzakusuma vagere utpanna thatAM nathI. 10. prAmAvAyAM ja hetuSApArarzanam | __ na tu pradhvaMsavelAyAmataH kamanuyujmahe / / 104. kAryanI prAgabhAvadazAmAM utpAdaka kAraNone vyApAra dekhAya che, pradhvaMsa vakhate utpAdaka kArane vyApAra dekhAte nathI; tethI ame tene pUchIe [ke Ama kema ?], kAraNa ke asatatva to bane dazAomAM che. [utpatti pUrvenuM asat utpanna thAya che, vaMsa pachInuM asata utpanna thatuM nathI. utpatti pahelAM je ghaTa asat che te kAraNavyApArathI utpanna thAya che, nAza pachI je ghaTa asata thaI gayo che te pharI utpanna thatuM nathI, tene utpanna karavA kAraka vyApAra karatA nathI. AvuM dekhAya che. "Ama kema ?' evo prazna UThAva nirarthaka che. je dekhAtuM hoya, je pratyakSa heya tene svIkAravuM ja joIe, tenI bAbatamAM prazna UThAvavo gya nathI.] 105. kapAvAne tu na sarvatra daphate | tanna kAryasya sadbhAvAdapi tvevaM nirIkSaNAt / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raka zaktiniyamathI upAdAnaniyama ghaTato nathI adyatve vyavahAro'pi naivApUrvaH pravartate / yathopalabdhaM vRddhebhyassa tathaivAnugamyate / / tailArthI sikatAH kazcidAdadAno na dRzyate / adRSTvA cAdya nAnyo'pi tadarthI tAsu dhAvati anvayavyatirekau ca gRhyate vyavahArataH / anAdizcaiSa saMsAra iti kasyAnuyojyatA // 105. badhAM kAryone utpanna karavA badhAM upAdAnakAraNone grahaNa karavAmAM AvatAM nathI (arthAta amuka kAryane utpanna karavA mATe game te upAdAnAkAraNane prahavAmAM nathI AvatuM) tenuM kAraNa utpatti pUrve' kArya sat che e nathI paraMtu tevuM ApaNe nirIkSaNa karyuM che e che. vartamAnamAM ApaNe je vyavahAra karIe chIe te paNa apUrva te nathI ja; vRddhA pAsethI je jAyuM hoya te pramANe ja atyAre mANasa vyavahAra kare che, tenAthI upAdAnakAraNa tarIke retIne grahaNa karatA koIne dekhAto nathI. dekhyA vinA vartamAnamAM bIje kaI paNa tailAthI retI levA doDato nathI. anvaya ane vyatireka paNa vyavahArathI ja gRhIta thAya che. ane A saMsAra anAdi che eTale kone pUchavuM prApta thAya ke amuka kArya mATe amuka ja kAraNane teNe sauprathama kema grahaNa karyuM ?] 106. katha vA sjiniyamAvopAvAnaniyama 35TWte | zaktistu nityA sUkSmA ca neha kAcidupeyate / tadabhyupagame nityaM kAryotpAdaprasaktitaH // 106. sAMkhya - amukamAM ja amukane utpanna karavAnI zakti che, eTale tene . utpanna karavA mATe te ja upAdAnakAraNanuM grahaNa karavAmAM Ave e ghaTe che. yAyika - zakti te nitya ane sUkSma che, eTale ahIM tenuM prahaNa koIthI thatuM nathIvaLI, zaktine svIkAravAmAM Ave to sadA kAryotpatti thatI rahevAnI Apatti Avaze. 107 vitu yogyatAnisvAdavAririnadhAnameva zaksi: | zaithuM dvividhA zaktirucyate - avasthitA, AgantukI ca / mRttvAdyavacchinnaM svarUpam avasthitA zaktiH, AgantukI tu daNDacakrAdisaMyogarUpA / zaktidvayakRtA ca kAryaniSpattirasakRd dRSTeti tadarthibhistu tadupAdAnam / / _107. sAMkhya - kAyane utpanna karavAnI yogyatAthI avacchinna (=viziSTa) svarUpane (arthAta upAdAnAkAraNane) maLeluM sahakArIkaraNonuM sannidhAna ja zakti che. A zakti be prakAranI kahevAya che - avasthita ane Agatuka. mRtva vagerethI avacchinna svarUpa avasthita zakti che. daMDa, cakra vagerenA saMgarUpa zakti Agatuka zakti che. A be zaktio vaDe kAryanI utpatti thatI vAraMvAra dekhI che, eTale kAryAthI temanuM grahaNa kare che. For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zaktiviSayaka vicAra 108 yogyatA'pi nArthAntaraM kiJcit , kintu vastuvizeSa evetyevaM vastuvizeSaniyamAdupAdAnaniyamasiddhenaM sat kAryam / 108. taiyAyika - gyatA paNa vastuvizeSathI jude koI artha nathI, paraMtu vastuvizeSa ja che eTale Ama vastuvizeSanA niyamanA AdhAre (arthAta amuka vastu vizeSa ja amuka vastuvizeSane utpanna kare che ene AdhAre) upAdAnaniyamanI siddhi thatI hoI (arthAt amuka kAryane utpanna karavA amuka upAdAnakAraNane ja grahaNa karavAnuM siddha thatuM hAI), kArya utpatti pUrve sata nathI. 109 na ja rAziva pArthamiti vaLyam, nAryasvarAhya tata: pRthamUtsy pratItyA vyavasthApanAt / zaktezva kAryatve kAryAdeva kAryotpAdo'GgIkRtaH syAt / na ca ghaTAd ghaTa utpattumarhati / zaktezca kAryamutpadyate ityabhyupagatam / ato'nyat kAryam , anyA ca zaktiH / - 109. vaLI, zakita ja kArya che ema tamAre na kahevuM joIe, kAraNa ke zakitathI pathapha kAryasvarUpanI sthApanA pratIti uparathI karavAmAM AvI che. zakti pote ja kArya hoya te kAryamAMthI kAryanI utpattine svIkAra karyo gaNuya, paraMtu ghaTamAMthI ghaTa utapanna thavAne lAyaka nathI; uparAMta, zakitamAMthI kArya utpanna thAya che ema tame svIkAryuM che, eTale kArya juduM che ane zakita judI che. 110 nanuM vAvAcajayo: rAbdArtho, vyavRRyodhdha DhIughaTayobhyaashritaa zaktidRSTeti kAryakAraNayorapyasau ubhayAdhiSThAnA bhavitumarhati / asati ca dvitIye kAryAkhye tadAzraye kathamiyamubhayAzritA syAditi / - 110. koika zaMkAkAra - vAcaka zabda ane vAcya artha e banemAM Azrita tema ja vyaMjaka dIpa ane vyaMgya ghaTa e bannemAM Azrita zakita ame dekhI che, eTale kAraNa ane kAryamAM paNa zakitanuM ubhayAzrita hevuM yogya che. have je kArya nAmane bIje Azraya asat hoya to zakita kevI rIte ubhayAzrita bane ? 111. naitadevaM, yathAdarzanaM zakterabhyupagamAt / na caikatra dRSTaM rUpamanyatrApi mRgyate / vAcyavAcakayorvyaGgayavyaJjakayozca dvayoH pRthaktvena darzanAdubhayAzritA zaktiraGgIkRteti hetudvayasyAnupalambhAt kevalakAraNavRttireva zaktiH, tatkRtazcopAdAna. niyama iti siddham / 111. sAMkhya - nA, evuM nathI kAraNa ke darzana mujaba zaktine svIkAra karavAmAM AvyuM che. vaLI, ekamAM dekhelA rUpane bIjAmAM paNa zedhavAmAM AvatuM nathI. vAya ane vAcaka e be pRthapha dekhAtA hovAthI tema ja vyaMgya ane vyaMjaka e be paNa pRthapha dekhAtA hovAthI temanAmAM ubhayAzrita zakita svIkAravAmAM AvI che, paraMtu kAraNa For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAnaniyama asatkAryavAdamAM ghaTe che, satkAryavAdamAM ghaTato nathI 295 ane kArya ane pRthapha dekhAtA na hoi, kevaLa kAraNamAM ja zakita che ane te zakitane lIdhe ja amuka ja upAdAnakAraNanuM grahaNa karavAmAM Ave che e puravAra thayuM che. 12. kAryakSa jIvopAAnaniyamavicAro yuw: | utpattau khalu siddhAyAmupAdAnaM vicAryate / satastu saiva nAstIti kimupAdAnacintayA / / 112. naiyAyika - asatakAryapakSamAM ja, amuka kAryane utpanna karavA mATe amuka ja upAdAnakAraNanuM grahaNa karavAmAM Ave che enuM niyAmaka zuM che ene vicAra gyA che. utpatti eka vAra siddha thAya pachI upAdAnakAraNane vicAra karAya. paraMtu utpatti pUrve ja kArya sata heya te kAryanI utpatti ja siddha na thAya, te pachI tenA upAdAnakAraNanA vicArano zuM artha ? 13. kAryavAhe 12 sutarAmupAdvAna turdhaTA, vaizya narvatra mAvA , sikatAvilasarittIrakedAravyuptabIjajanitAGkurAdikramotpAdyamAnatilasvarUpaparyAlocanayA tileSviva sikatAsvapi tailasambhavAt / sarvasya sarvatra cAstitve niyatapadArthapratiSThitahAnopAdAnAdivyavahAraH sakala eva viplaveta / api ca prAyazcittameSa tapasvI taptakRcchramatikaSTaM kathaM cariSyatIti mahan mama manasi kAruNyam / annaM ca tAvadayamaznAti, anne ca varSo'stIti viDbhakSaNAt prAyazcittIyata evAyamityalaM satkAryavAdapramAdena / 113. vaLI, sakAyaeNvAdamAM amuka kAryanI utpatti mATe amuka ja upAdAnakAraNanA grahaNane niyama atIva durghaTa che, kAraNa ke badhuM badhe ja che tema ja retathI kAdavila nadIkinAre kyArAmAM vAvelA bIjathI janita aMkura Adi krame utpanna thatA talanuM svarUpa vicAratAM lAge che ke talanI jema retamAMthI paNa tela nIkaLavuM saMbhave che. badhuM badhe ja hatAM amuka niyata padArthonAM upara sthira thayelo hAna upAdAna vagere vyavahAra badhe ja Thapa thaI jAya. vaLI, A bicAre atikaSTadAyaka taptakucha nAmanuM prAyazcitta zA mATe karate haze e vicAre mArA manamAM mahata kAruNya udbhave che; uparAMta te anna te khAya che ane annamAM to purISa che, eTale vibhakSaNathI A prAyazcitta te te sadA kare che ja. bahu thayuM, have satkArSavAdanA doSane darzAvavA rahevA daIe. 114. vat punaratrAmALi-AraNAnupamaana kAryAnupAvAdamAvAt mAvoparirmavet , tatra cAnantaravRtyutpattiniyamo na syAt iti, tadapyayuktam , mUrtAnAM samAnadezatvavirodhAta kAryakAraNayArekadezatvaM neSyate / naitAvatA bhAvotpattirabhAvAd bhavitumarhati, kAraNAdhInatadutpAdadarzanAt / ata evAnantaryaniyamo'pyupapannaH / na ca kAryakAraNayorabhedAt satkAryamiti vaktavyam , tayoH pratyakSasiddhabhinnasvarUpatvAt / For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 utpatti pUrve kArya asata che paNa buddhisiddha che e nyAyamata 114. asatakAryavAhamAM deSa darzAvatAM je kahevAmAM AvyuM ke karaNanA vinAza vinA kAryanI utpatti thatI na hoI abhAvamAMthI bhAvanI utpatti thAya, vaLI tyAM kAraNa pachI tarata ja kAryotpatti thAya che e niyama nahi bane, te paNa yogya nathI. mUta vastuo eka dezamAM havAmAM virodha che, eTale kArya ane kAraNane eka dezamAM rahetA IcchavAmAM nathI AvyA. eTalAmAtrathI abhAvamAMthI bhAvanI utpatti thava.ne lAyaka nathI, kAraNa ke bhAvanI utpatti kAraNone adhIna rahI thatI dekhAya che. tethI kAraNa pachI tarata ja kAryanI utpatti thAya che e niyama paNa ghaTe che. kArya ane kAraNano abheda heI kArya utpatti pUrve paNa sat che ema tamAre na kahevuM joIe, kAraNa ke temanI bhinna svarUpatA pratyakSathI siddha che. ___115. yattu nirAlambanA kArakapravRttiriti coditaM, parihRtaM tat sUtrakAreNa 'buddhisiddhaM tu tadasat' nyAyasUtra 4.1.50] iti / vRddhavyavahArataH kAryakAraNabhAvamavagamyAmuSmAt kAraNAdidamIdRzaM kAryamutpadyata iti buddhau nirdhArya kArakANi kartA niyuGkte iti na nirviSayaH kArakavyApAraH / 15. je utpatti pUrve kArya asata hoya te kArakono vyApAra nirAlaMba banI jAya ema je Apatti tame sAMoe ApI tene parihAra nyAyasUtrakAra gautame "vRdrisiddha tu tarata' ema kahIne karyo che. [arthAt satrakAra kahe che ke utpatti pUrve kArya asata che paraMtu buddhisiddha che; A AnI utpatti karavA samartha che, badhAM samartha nathI -- e rIte utpatti pUrve paNa niyatakAraNavALuM kArya buddhithI siddha che.] vRddhonA vyavahAra uparathI kAryakAraNabhAva jANIne, A kAraNamAMthI AvuM A kArya utpanna thAya che ema buddhimAM nizcaya karIne, kartA kArakene yoje che, eTale kAraka vyApAra nirAlaMbana (=nirviSaya) nathI. ___ 116. tadevaM satkAryavAdasya niSpramANakatvAt tanmUlAnvayAdihetusiddhayabhAvAnna pradhAnAstitvasiddhiH / tadabhAvAcca na tadvikRtinityA buddhiH, api tu jJAnopalabdhirUpaiveti samyak sUtritaM 'buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram' iti / itazcAnityA buddhiH, jAnAmi jJAsyAmyajJAsiSamityupajananApAyadharmatayA pAkAdivat kAlatraye'pi prakAzamAnatvAt , jJAnavyatiriktAyAzca buddherapratibhAsanAt / ayaM tu vizeSaH - pAkAdikriyANAmodanAdiphalAvacchedadvArakaM kAlavaitatyamapi bhavati, upalabdhestu vastusvarUpaprakAzanamAtraparisamAptaprayojanAyA: kAlavaitatyaM nAstyeva / ata evAnityatve'pyutpannApavargiNImeva buddhimAcakSate zabdavat , na ghaTAdivat kAlAntarasthAyinImiti / 116. pariNAme, sakAryavAda ni pramANika hoI tamUlaka avaya vagere hetuo addhi banI jatAM pradhAnanA astitvanI siddhi thatI nathI. pradhAnanA abhAve buddhi pradhAnanI vikRti nathI ane nitya nathI, paraMtu jJAna ane upalabdhi rUpa ja te che, eTale sUtramAM For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhi AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che 297 gya ja kahyuM che ke buddhi, upalabdhi ane jJAna e ekArthaka che. buddhi atyi che, kAraNa ke huM jANuM chuM, jANIza, meM navuM' ema utpatti vinAzadharma dvArA pAka vagerenI jema traNe kALamAM buddhi prakAze che ane jJAnathI judI te dekhAtI nathI. pAka vagere kriyAo ane buddhi vacce A bheda che ke pAka vagere kriyAonuM odana Adi phaLonA avada dvArA kAlatatya paNa thAya che, [arthAta dana Adi phaLone prAdurbhAva thavA mATe AdithI mAMDI anata sudhI jeTalo samaya lAge teTalA samaya sudhI avasthAyI (=sthira) pAka Adi kriyAo che ] jyAre vastusvarUpanuM prakAzanamAtra karavAnA prayojanavALI upalabdhinuM (buddhinuM) kAla tatya nathI ja. tethI ja anitya hovA chatAM buddhine zabdanI jema utpanna thatAM ja nAza pAmanArI kahI che, ghaTa vagerenI jema kAlA-tarasthAyinI kahI nathI. 117. sA ceyaM buddhirAtmAntaHkaraNazabdadIpendriyArthAdyanekakArakakalApakAryA'pi satI na bAhye na bAhyakarmaNi samavaiti, na bAhyakaraNe cakSurAdau nAntaHkaraNe manasi, kintu kartaryeva / kartA'pi ca nityo vibhurAtmA / na bhUtasaGghAtakhabhAvaH kAryastasyA Azraya ityAtmaparIkSAyAM nirNItam / guNatvamapi ca tasyAstatraiva darzitam / 117. A buddhi AtmA, antaHkaraNa, zabda, dIpa, indriya, artha vagere aneka kArakethI utpanna thatI hovA chatAM te bAhya kAramAM ke bAhya kArakonA karmamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetI nathI. te be hya karaNa casu vageremAM ke ataHkaraNa manamAM samavAyasaMbaMdhanI rahetI nathI. paraMtu koMmAM ja te samavAya saMbaMdhathI rahe che ane kartA te nitya ane vibhu AmAM che. bhUtasaMghAtasvabhAvavALuM kArya (zarIra) tene ( buddhine) Azraya nathI e ame AtmaparIkSAmAM niNIta karyuM che. te (buddhi) guNa che e paNa tyAM darzAvavAmAM AvyuM che. al8. navevaM taei na guniyaa, vinAzakArAmAvata | dvivigho hi guNAnAM vinAzahetuH--AzrayAvanAzo virodhiguNaprAdurbhAvo vA / nehAzrayavinAzo nityatvAdAtmanaH / na ca virodhinamasyA: kaJcid guNamupalabhAmahe / 118. zaMkAkAra -- je ema heya (arthAt je buddhi guNa hoya te) buddhi anitya nathI. kAraNa ke tenA vinAzanA kAraNano abhAva che guNonA vinAzanuM kAraNa kividha che - AzrayavinAza athavA virodhI guNane prAdurbhAva. ahIM AzrayavinAza nathI kAraNa ke AtmA nitya che ane buddhine virodhI kaI guNa amane dekhAtuM nathI. - 19. na, zavAsuvinAzavAta | niyAjhArALasg : phADvAntarmaarbhy yathA vinazyati tathA buddhirbudvayantaramArabhya vinazyatIti tathA darzanAt kalpyate / yAvAMzca kazcana vinAzadarzanabhedopalambhAdiH zabdasyAnityatAyAM nyAya For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nyAyamate buddhisvarUpa uktaH, sa sarvopi buddhAvapi yojanIyaH / ata eva na buddhInAmekapramAtRvRttInAM yogapadyaM vidyate varNAnAmivaikavaktRprayuktAnAm / vinazyadavinazyaddazayostu buddhayorAzuvinAzitve'pi yaugapadyamanubhavAdupeyata ityalamativistareNa / buddharanityatAyAM ca prAyeNa sarvavAdinAmavivAdaH / tathA cAha jaiminiH 'satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSam' iti / [mI0sU0 1.1.4] / 19. RyAyika - nA, buddhi anitya che, kAraNa ke zabdanI jema te AzuvinAzI che. jema nitya AkAzane guNa hovA chatAM zabda bIjA zabdane utpanna karI nAza pAme che tema [ nitya AtmAne guNa hovA chatAM buddhi bIjI buddhine utpanna karIne nAza pAme che ema, tevuM dekhAtuM hoI, kalpavAmAM AvyuM che. zabdanI anityatA puravAra karavA mATe vinAzanuM darzana, bhedanI upalabdhi vagere je kaI taka kahyo che te badhe buddhinI anityatA puravAra karavA mATe paNa javo joIe. tethI ja eka pramAtAmAM rahetI aneka buddhio yugapata hotI nathI - jema eka vakatAe prayojelA varSe yugapata hotA nathI tema buddhi AzuvinAzI hevA chatAM vinazyahUdazAvALI buddhi ane avinadazAvALI buddhinuM yogapadya, anubhavAtuM hei, ame svIkArIe chIe [ buddhi bIjI buddhine upana karIne nAza pAme che - A vidha na darzAve che ke eka kSaNa evI che jyAre be buddhio sAthe rahe che A kSaNe nAza pAmatI buddhi paNa che ane tAjI ja utpana thayelI buddhi paNa che pahelIne vinazyadazAvALI kahI che ane bIjIne avinayadazAvALI kahI che. pahelIne mATe vinazyadazAnA kSaNa pachI vinaSTadazAnI kSaNa Ave che.] Ane vadhu vistAra rahevA daIe. buddhinI aniyatAnI bAbatamAM prAyaH sarva vAdIone koI vivAda nathI ane jeminie kahyuM che ke "Indriyane artha sAthe saMga thatAM puruSamAM jJAna utpanna thAya che, te jJAna pratyakSa che." [jeminisUtra 1.1.4] 120. viraciva tasmAn puSkriniMsavinazvarI bhavati janakaH svAtmA tasyAH sa eva tadAzrayaH / bhavamarubhavastApaiH yA jAtameva yunakti sA vyasanajananImenAmasmAt tyajet paramArthavit // 120. niSkarSa e ke anitya rucinI jema buddhi svabhAvathI vinavara che. pitAne AtmA ja buddhine janaka che ane te ja buddhine Azraya che. tene (= AtmAne) ja, janmatAM ja, buddhi sa sArarUpa raNamAM udbhavatA saMtApe sAthe joDe che. tethI paramArthanA jANakAre duHkhAnI A jananIne (= buddhine tyajavI joIe. [. manaufkSA] 12. gurUpa jJAnAnutpattirmano sTikam nyAyamUtra 2.2.2 ] | mano yadeva sattve pramANaM tad gamyatAmevAsya lakSaNaM, samAnetarajAtIyavyavacchedakAritvAt / [ 5. mana parIkSA ] 121. naivAyika - "jJAnenI yugapata anutpatti manane astitvane puravAra karate hetu For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mananuM svarUpa ane mananA astitvamAM pramANa ra9 che [ nyAyamUtra 11 12 ]. mananA astitvamAM je pramANa che tene ja mananA lakSaNa tarIke jANe kAraNa ke te manane sajAtIya ane vijAtIyathI vyAvRtta kare che. 122. nanu manasa indriyatvAt tadvarga eva paThanaM yuktaM, kimartho'yaM pRthaG nirdezaH ? na, dharmabhedAt / bhautikAnIndriyANi niyataviSayANi / saguNAnAM caiSAmindriyabhAvaH / manastu na bhautikaM, na niyataviSayaM, na cAsya sgunnsyendriymAtra rUti 122, zaMkAkAra - mana indriya haI, IndriyavargamAM ja tenuM paThana yogya che zA mATe tene IndriyothI pRthak nirdeza karavAmAM AvyuM che ? taiyAyika - tamArI za kA gya nathI indriyethI tene pRthapha nirdeza karavAmAM AvyA che kAraNa ke indriyonA dharmathI manane dharma judo che. indri bhautika che ane temanA viDyo paNa niyata che. gaMdha Adi guNavALI hovAthI e cakSu vageremAM IndriyapaNuM che. paraMtu mana bhautika paNa nathI ke niyataviSayagrAhI paNa nathI ga dha Adi guNavALA havA upara nirbhara indriyapaNuM manamAM nathI. 123. tava na mautiyAma, gAvAn | zata tatTLayoni | na niyataviSayam / sarvaviSayatvaM tvasya sakalabAhyendriyANAmadhiSThAtRtvAt tadanadhigamyasukhAdiviSayagrAhitvAcca / bAhyendriyANi hi mano'dhiSThitAni svaviSayeSu pravartitumutsahante cakSurAdIni, nAnyathA / 123. mana bhautika nathI kAraNa ke te kArya nathI. eTale ja tenAmAM gaMdha vagere guNa nathI te niyata viSayane grahaNa karatuM nathI. te sarva viSayone grahaNa kare che kAraNa ke te sakala bAdrinuM adhiSThAtA (= preraka) che tema ja bAghudri vaDe agrAhya sukha vagere viSayone paNa grahaNa karanAruM che. manathI adhiSThita cakSu vagere bAghandriyo pitapitA ne vizvamAM pravRtta thavA utsAha dAkhave che, anyathA utsAha dAkhavatI nathI. 124. mADhaMvamiti ti, yugApUjJAnAnuvg, 3ttarAruM 2 vAdhendriyavyaapaarvirhe'pi tadarthAvamarSAt / 124. AvuM mAnavAmAM zuM hetu che ema je amane pUchavAmAM Ave te amAre uttara e che ke te hetu che jJAnanI utpatti yugapata thatI nathI e tema ja vittarakALe bandriyane vyApAra aTakI gayela hoya che tyAre paNa arthane anuvyavasAya thAya che e. 125. anidrayAnveSu svajJAtigukhADhig | vijJAnAyaugapadyaM yanmanasastanna sAdhanam // tatra viSayAdidoSeNa dUratvAdinA jAtyAdeyugapad grahItumazakyatvAt / 125. amuka indriya vaDe grAhya jAti, guNa, vagerenI bAbatamAM keTalIka vAra temanAM jJAne yugapata utpanna nathI thatAM paNa temAM mane kAraNabhUta nathI, kAraNa ke tyAM viSaya vagerenA dUrapaNuM vagere jene lIdhe jAti vagerene yugapata grahavA zakya nathI. For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jJAnanI yugapata utpatti na thavAnuM kAraNa jJAnopatti mananI apekSA rAkhe che e 126. yattu nAnendriyagrAhyeSu yugapatsannihiteSvapi gandharasarUpAdiSu viSayeSu tadgrahaNeSu ca svakAryAnumitasannidhAneSu satsvapi avikaleSu kAraNeSu yugapadupalabdhayo na bhavanti / tato'vasIyate nUnaM kAraNAntaramebhirapekSyate, tacca mana ityAkhyAyate / 126 paraMtu aneka indriyonA grAhya viSaya gaMdha, rasa, rUpa vagere eka sAthe sannihita hovA chatAM ane avikala kAraNasAmagrIo te ja vakhate hAjara hovA chatAM te gaMdha, rasa, rUpa vagerenAM jJAne yugapata utpanana thatAM nathI, te uparathI nizcaya thAya che ke kharekhara A badhAM jJane bIjA koI kAraNanI apekSA rAkhe che, ane te bIjA kAraNane mana kahevAmAM a,ve che. 121. nanuM - sugandhi zItalAM dIrghAmaznantaH zuSkazaSkulIm / kapilabrAhmaNAssanti yugapat paJcabuddhayaH // .. api ca ayaM khalvadhyApako'dhIte, vrajati, kamaNDalu dhArayati, panthAnaM pazyati, zRNotyaraNyajAn zabdAn , bibhyadvayAlaliGgAni bubhutsata iti kramAgrahaNAd yugapadetA buddhayo'sya bhavantIti / 127. zaMkAkAra -- sugaMdhI, zItala, dIdhuM ane zuSka jalebI khAtA mANasane pAMca ne yugapata utpanna thAya che ema kapila muninA anuyAyI brAhmaNe kahe che. vaLI, A adhyApaka adhyayana kare che, cAle che, kamaMDalu dhAraNa kare che, mAgane dekhe che, araNyajanya zabda sAMbhaLe che bIto vAghanAM cihUne jANavA Icche che - ahIM kamanuM grahaNa na thatuM hoI adhyApakane A jJAna yugapata thAya che. 128. na, AzUtpatteH sUcyagrabhidyamAnakokanadadalakadambakAlavadatisUkSmatvAt kAlasya kramastatra na vibhAvyate, bhavitavyaM tu teneti / 128. nAyika - nA, te jJAne yugapata utpanna thatAM nathI, kAraNa ke jema eka upara eka goThavelI kamaLanI pAMdIonA samUhane soyanI aNIthI bhedatAM kALane kama atisUkSma devAthI dekhAto nathI tema ahIM paNa kALane krama atisUkSma hovAthI dekhAto nathI, paNa kALane krama ahIM nathI ema nahi. 129. yadi karaNAntaranirapekSacakSurAdikaraNasAdhyA eva rUpAdiviSayopalabdhayaH, taduttarakAlamupahatakaraNAnAmapi kathaM smaraNAdirUpastadavamarzaH ? ato nUnaM nayanAdivat karaNAntaraM tadgrAhi vidyate / 129. jo karaNAntara manathI nirapekSa cakSu vagere kAraNo vaDe ja rUpa vagere viSayanAM jJAne thatAM hoya te pachIthI cakSu vagere kAraNo jemanA nAza pAmyA che temane rU5 vagerene smaraNarUpa avamarza kema thAya ? tethI, kharekhara cakSu vagerenI jema rU5 vagerene grahaNa karanAra karaNatara mana che. For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAyamete mananuM svarUpa 130. avyApakaM ca tat / vyApitve hi buddhInAM yogapadhaM na nivrtet| asti cAya vyavahAra ukte'pi kvacidvacasi kazcidAha 'nAhametadazrauSam , anyatra me mano'bhUt' iti / tasmAnna vyApakaM manaH / pratizarIramekaM ca tat , anekatve punarapi jJAnayogapadyAnapAyAt / kriyAvacca tat , niSkriyeNendriyANAmadhiSThAtumazakyatvAt / mUrtaM ca tat , amUrtasya kriyAnupapatteH / mUrtatve sati nityaM ca tat , niravayavatvAdanAzritatvAcca / mUrtatvaM tvanityatAyAmaprayojakamiti vakSyAmaH / niravayavaM ca tat , avayavakalpanAyAM pramANAbhAvAt / vegavacca tat , AzusaJcArAt, AzusaJcAramantareNopalabdhizaighrayasya dRSTasyAnupapatteH / indriyasaMyogi ca tat , dravyatvAt / dravyaM ca tat , vegAdiguNayogAta , kriyAvattvAt , anAzritatvAcca / acetanaM ca tat , kAraNatvAt ; itarathA hyekatra zarIre cetanadvayasamAvezAdavyavahAraH syAditi / tasmAdevaMrUpaM manaH / sAMkhyoktaM tu tasya rUpamayuktamiti tatprakriyAniSedhAdeva vyAkhyAtam / 130. bhana avyA54 arthAt ma cha, 29 , vyA5bhAnatA jJAnAnu yogpadya dUra thatuM nathI. koI vAra koIke vAkya uccAyuM hoya che tyAre keIka kahe che, "meM sAMbhaLyuM nathI, mAruM mana bIje hatuM' -- A pramANene A vyavahAra thAya che. tethI mane vyApaka nathI. pratyeka zarIramAM eka eka mana che. kAraNa ke aneka mana mAnatAM vaLI pAchuM jJAnenu yaugapadya dUra na thAya, mana kriyAvALuM che kAraNa ke niSkriya mana IndriyonuM adhiSThAna karI zake nahi arthAt indriyone prerI zake nahi. te mUta che kAraNa ke amUrtamAM kiyA ghaTatI nathI. mUta hovA chatAM te niya che kAraNa ke te niravayava che ane anAzrita che. mUrtApaNuM anityatA puravAra karavAmAM aprAjaka che e ame have pachI jaNAvIzuM. te niravayava che kAraNa ke tenA avayanI kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. te vegavALuM che kAraNa ke jhaDapI gati vinA jJAnenI je zIdhratA dekhAya che te ghaTaze nahi. te Indriya sAthe saMga pAme che kAraNa ke te dravya che. te dravya che kAraNa ke te vega vagere guNe dharAve che, kriyAvAna che ane anAzrita che. te acetana che, kAraNa ke te kAraNa che. je te cetana hoya te eka zarIramAM be cetanene samAveza thavAthI vyavahArane abhAva thaze. tethI mana AvA svarUpavALuM che. sAMkhe jaNaveluM mananuM svarUpa ayogya che e emanI prakriyAnA niSedha dvArA ja ame samajAvyuM che. ___13!. anyAnyapi smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapnAhajJAnAni Antarasukhadu:khecchAdveSAdiviSayagrAhINi ca jJAnAni manaso liGgAni santyeva, teSAM bAhyendriya For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.2 mAnasa jJAno vyApArasAdhyatvAsambhavAt , karaNarahitAyAzca kriyAbhinirvatteradarzanAditi / 131 smRti, anumAna, ArAma, saMzaya, pratika, vana, 6 me sAnA temana sukha duHkha, icchA, dveSa vagere Antara viSayone grahaNa karanAra jJAne manane puravAra karanAra bIjA liMga che ja, kAraNa ke teo bAdriyanA vyApArathI utpanna thavA asaMbhava che ane karaNa vinA te kriyA pAra paDatI dekhAtI nathI. 132. smRtistAvanmaneAjanyaiva / anumAnAgamajJAnaM tu parokSArthaviSayatvAnmAnasam / saMzayo mAnaso'pi kazcidvakSyate / pratibhA mAnasI darzitaiva-'zvo me bhrAtA''gantA' iti / svapnajJAnamuparatendriyagrAmasya bhavat kathaM na mAnasam ? tarko'pi saMzayavat kvacidviSaye mAnaso bhavatyeva / sakhAdInAM tu jJaptivadutpattirapi manonibandhanaiva, kAryANAmAtmaguNAnAmutpattauM pratyAsannakAraNAntarasambhave'pyAtmamana:saMyogasyAvadhRtasAmarthyasyAsamavAyikAraNatvAt / atazca viSayAnubhavajanye'pi sukhAdauM manassaMyogaH kAraNam / sukhAdInAM ca bodhasvarUpatvaM svasaMvedyatvaM ca nirastam / atastadupalabdhau manasa eva kaarnntaa| 132. smRti mane janya ja che. anumAnajJAna ane AgamajJAna parokSa atha viSayaka bodha bhAnasa cha. 4 sazaya bhAnasa 595 hevAya che. ' bhaa| mA4 mAvaza' me AkAranuM prAbhijJAna mAnasa che e ame darzAvyuM che ja, jenI IndrayonA vyApAra zAnta thaI gayA che evI vyaktine thatuM svapnajJAna mAnasa kema bhahi ? tarka paNa saMzayanI jema kyAreka mAnasa hoya che ja. sukha vagerenA jJAnanI jema sukha vagerenI utpatti paNa manane kAraNe ja thAya che, kAraNa ke AtmaguNarUpa jJAna vagere kAryonI utpattimAM bIjA pratyAyana kArone saMbhava hovA chatAM je AtmamanaHsaMyoganuM sAmarthya A kAryonI utpattimAM niNIta thaI gayuM che te A kAryonI utpattimAM asamavAyIkAraNa che. ane eTale ja sukha vagere viSayAnubhavajanya hovA chatAM temanI utpattimAM mana:saMyega kAraNa che. sukha vagere jJAnasvarUpa che ane svasavedya che ene (= e bauddha matana) nirAsa ame karyo che. tethI sukhanA jJAnamAM mana ja kAraNa che. 133. tadidaM manaH pUrvakRtazubhAzubhakarmasaMskAravatA''tmanA tadvazAdeva zarIradeze saMyogaM pratipadyate / tatraiva ca jIvanavyavahAraH / vipacyamAnakarmAzayasahitaH Atmamana:saMyogA jIvanamiti hi vadanti / saMyuktaM cAtmanA manasteSu teSUpapattisthAneSu nAnAvidhabhAgasAdhanatayA saMsArakAraNaM bhavati / nityatvAdAtmamanasoH anAditvAcca saMsArasya nedaM codanIyaM - prathamameva kathamAtmamanasossaMyoga iti / na hi prathamo nAma kazcit kAlaH samasti, AdisargasyApi pUrvasargasApekSatvAt / Izvaro'pi karmApekSa eva vicitrasya jagataH naSTeti nirNItametaditi kRtaM vistareNa / For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRtti eTale zuM? 133 pUrvakRta zubha-azubha karmonA saMskArane lIdhe ja pUrvakRta zubha-azubha karmonA saMskAravALA AtmAnI sAthe A mana zarIradezamAM saMga pAme che. te saMgamAM ja "jIvana"zabdane vyavahAra thAya che phaladAnAbhimukha kamanA saMskAra sahitane AtmamaHsaMga jIvana che ema vidvAne kahe che. AtmA sAthe saMyoga pAmeluM mana te te upapattisthAnamAM - jayAM jyAM dehasaMbaMdha anubhavAya che te te sthAnamAM - nAnAvidha bhoganuM sAdhana banI te dvArA saMsAranuM kAraNa bane che. AtmA ane mana nitya hoI tema ja saMsAra anAdi he A prazna na UThAvavo joie ke sauprathama AtmA ane manane saMyoga kyAre thayo ? prathama' nAmane kaI kALa saMbhava nathI, kAraNa ke Asiga paNa pUrvasargasApekSa che. Ivara paNa karmanA upara AdhAra rAkhIne ja vicitra jagatanuM sarjana kare che e ame nirNana karyuM che, eTale vadhu vistAra rahevA daie. 134. vighata vADhivi va tarasTendriyAzvasAuthatAm | bandhanimittaM mana iti manasvinA yatnato heyam // 134. sukha vagere bhoga sAdhI ApatuM ane caMcaLa indriyanuM sArathipaNuM vahana karatuM mana baMdhanuM kAraNa che ema samajIne DAhyA puruSe prayatnapUrvaka manane tyajavuM joie. [ ripINA] 135. pravRttinuddhizarIrama: visUtra 2.2.27] vAgiti varNAtmakazabdakAraNasaMyogAdyacyate, nendriyamiti vyAkhyAtam / vRddhiniti mana hoyate, nepabdhi: | sArI prasiddham ! tevAmAramo vyApAra, tairvA Arambha iti sarvathA tadIyakriyA pravRttirityucyate / [6. pravRtti parIkSA] 135. niyAyika - "pravRtti eTale vApha, buddhi ane zarIrane AraMbha' (nyAyasUtra 1. 1. 17]. "vApha" zabda vaDe ahIM varNAtmaka zabdanA kAraNabhUta saMga vagere kahevAyA che, vApha Indriya nathI e ame agAu samajAvyuM che. "buddhi zabda vaDe ahIM mana kahevAyuM che, jJAna nahi. zarIra te prasiddha che. temane AraMbha arthAta vyApAra, athavA te temanA vaDe thate Ara bha arthAta vyApAra; Ama sarvathA temanI kriyAne pravRtti kahevAmAM Ave che. 136sI , dvivighA pugyA 2 | tatra pAli vAra caturvidhA, manasA trividhA, zarIreNa . trividhaiveti dazavidhA / vAcA pravRttiH tatrAnRtaparuSasUcanAsambaddhavacanarUpA caturvidhA / paradrohaparadravyAbhilASanAstikyAnudhyAnarUpA trividhA manasA pravRttiH / hiMsAsteyapratiSiddhamaithunAcaraNarUpA trividhA zarIreNa pravRttiH / maithunagrahaNamevaMprakArasurApAnAdhupalakSaNArtham / seyaM dazavidhA pravRttiranavaratamabhijvalato niratizayaduHkhavedanAdAyinA narakAnalasyendhanam / For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pravRttinA prakAra 136. te be prakAranI che - puNyamika ane pApAtmaka. tyAM pApAtmaka vAphapravRtti cAra prakAranI che, pA pAka mAnasa pravRtti traNa prakAranI che ane pApAtmaka zArIrika pravRtti traNa ja prakAranI che. Ama pApAtmaka pravRttinA kula dasa prakAra che. tyAM pApAtmaka vAphapravRtti anRtavacanarUpa, paravacanarUpa cAnIcUgalIvacanarUpa ane asaMbaddhavacanarUpa ema cAra prakAranI che. pApAtmaka mAnasa pravRtti paradroharUpa, paradravyAbhilASarUpa ane nAstikyAnudhyAnarUpa ema traNa prakAranI che. pApAtmaka zArIrika pravRtti hisAcaraNarUpa, cauyacaraNarUpa ane niSiddha maithunA caraNarUpa ema traNa prakAranI che. ahIM amathuna' zabda mUkyo che te evA prakAranA (arthAta niSiddha) sarApAna vagerene garbhita rIte sUcavavA mATe che. A dasa prakAranI pApAtmaka pravRtti te satata prajaLatA tema ja nitizaya duHkha ane vedanAnA denArA narakAgninuM Idhana che. . 137. puNyA'pi satyapriyahitavacanasvAdhyAyAdhyayanarUpA caturvidhA vAcA pravRttiH / aspRhA'nukampAparalokazraddhAtmikA trividhA manasA * pravRttiH / dAnaparitrANaparicaraNarUpA trividhA zarIreNa pravRttiritIyamapi dazavidhaiva / eSA ca svargasadanadvArasopAnakalpA / 137. puNyAtmaka vApravRtti satyavacanarUpa, priyavacanarUpa, hitavacanarUpa ane svAdhyAyAyanarU5 (=vedAdhyayanarUpa) ema cAra prakAranI che. puNyAtma mAnasa pravRtti aspRhArUpa, anukaMpArUpa ane palekazraddhArUpa ema traNa prakAranI che. puNyAtmaka zArIrika pravRtti dAnarUpa, paritrANarUpa ane paricaraNarUpa ema traNa prakAranI che. Ama, puNyAtmaka pravRttinA paNa kula dasa prakAra che. A puNyAtmaka pravRtti svapnA mahelanA dvAre pahoMcavAnA pagathiyAo jevI che. 138. sevakuma to aizatA pravRtti: saMkSepato dvividhaiva, vidhiviAtmktdvgmopaaymedaat / vidhiniSedhAvagamazaraNa eva hi sadasatkarmAvagamaH / tatra vihitAnuSThAnaM svargAya, niSiddhAcaraNaM narakAyetyevaM sakhaduHkhopabhogasthAnazarIrendriyAdhabhisambandhanibandhanameSA pravRttirbhavantI saMsArasya paramaM kAraNaM bhavati / 138. banne bAjuethI badhA maLI kula vIka bhede (= prakAra) gharAvatI pravRtti TUMkamAM be prakAranI ja che kAraNa ke tene jANavAnA upAya be prakAranA che - viyAmaka ane niSedhAtmaka. vidhi ane niSedha dvArA ja satkarma ane asatkarmanuM jJAna thAya che. tyAM vihita karmanuM anuSThAna svarga ne mATe che ane niSiddha karmanuM AcaraNa narakane mATe che. Ama sukha-duHkhanA upabhoga mATenA Ayatana zarIranuM tema ja indriya vagere sAthe AtmAnA saMyoganuM kAraNa A pravRtti che, eTale A pravRtti saMsAranuM parama kAraNa che. 139. vo zreya temanuSyatithovui zarIravaMza, jarA prativiSa yuddhi , yazcAtmanA saha manasaH saMsargaH, sa sarvaH pravRttereva pariNAmavibhavaH / pravRttezca For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttijanya karmasaMskAra sukha-duHkharUpa phaLa Ape che 305 sarvasyAH kriyAtvAt kSaNikatve'pi tadupagato dharmAdharmazabdavAcya AtmasaMskAraH karmaphalopabhogaparyantasthitirastyeva / na ca phalamadattvA dharmAdhamau kSIyete / antyasukhaduHkhasaMvidvipAkinau hi dharmAdharmAbudAharanti / na ca jagati tathAvidhaM kimapi kAryamasti vastu yat dharmAdharmAbhyAmanAkSiptasambhavamiti taducchede mumukSuNA yatna AstheyaH / 139. deva, manuSya ane tiryaMca yoniomAM AtmAne zarIra sAthe je saMsarga thAya che te, pratyeka viSaya sAthe buddhino je saMsarga thAya che te, AtmA sAthe manane je saMsarga thAya che te - A badhe saMsarga pravRttine ja pariNAma vistAra che. badhI pravRtti kriyArUpa hei kSaNika hovA chatAM tenAthI prApta, dharma-adharma zabdavA, AtmAne saMskAra karmanuM phaLa bhagavAya nahi tyAM sudhI Take che ja, ane phaLa ApyA vinA dharmaadharmane kSaya thatA nathI. AmAM anya sukha, duHkha ane saMvita ne vipAka denArA dharmAdhamane udAharaNa tarIke ApavAmAM Ave che. A jagatamAM evI kaMI kAryarUpa vastu nathI je dhamadhamathI prabhAvita thayA vinA utpanna thatI hoya, mATe dhamadhamane nAza karavA mumukSue prayatna karavA joIe. 140. rUti vitanutaH puothApujI pravRttisamudramavI nigaDavadimau dharmAcauM rujaM bhavabandhane / yadi niravadherduHkhasyAntaM cikIrSasi sarvathA __parihara manovAkkAyAnAM pravRttimanargalAm // 140. puNyAtmaka ane pApAtmaka pravRttimAMthI janmelA A dharma-adharma, bhavarUpI baMdhanamAM paDelAne beDInI jema duHkhanuM kAraNa che. je tuM niravadhi duHkhane aMta karavA Icchate heya te mana-vacana-kAyAnI niragala cAlatI pravRttine sarvathA tyAga kara. [. hovAlA] 141. pvartanArukSanA hovA: [vA sUtra 2.2.28] gvartinA pravRtti prati, prayojakatA / sA lakSaNaM yeSAmiti pravartanAlakSaNA doSAH / doSaprayukto hi puruSaH puNye karmaNi pApe vA pravartate / . rASaparIkSA] 141. niyAyika - pravartana jemanuM lakSaNa che te de che [nyAyasUtra 1.1.18]. pravartana eTale pravRttinuM prayojaka kAraNa. te jemanuM lakSaNa che te pravartAnA lakSaNavALA doSe che delathI prayukata puru puNyakarmamAM ke pApakarmamAM pravRta thAya che. 142. nanu ca pratyAtmavedanIyatayA doSANAM svarUpamaparokSameva tatkimeteSAM lakSaNato rUpaM nirUpyate ? satyam , pratyAtmavedanIyatve'pi yadeSAM pravartanAlakSaNatvamupadizyate 21 For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSalakSaNavicAra tadanena rUpeNa saMsArakAraNatvajJApanArtham / dharmAdharmanirmito hi zarIrAdiduHkhAdhiSThAnasambandhaH / tadbIjasya ca karmaNaH kAraNaM doSAH karmaNi pumAMsaM pravartayantIti pravartanAlakSaNA ityuktAH / 142. zaMkAkAra - denuM svarUpa pratyeka AtmAne sAkSAta anubhavAtuM hoi, pratyakSa ja che, te pachI zA mATe doSanA svarUpane lakSaNathI nirUpavAmAM Ave che ? naiyayika - tamArI vAta sAcI che. temanuM svarUpa pratyeka AtmAne anubhavAtuM hevA chatAM, emanuM je pravartanalakSaNava jaNAvAyuM che te to A pravartanArUpe deSo saMsAranuM kAraNa che e jaNAvavA mATe che. zarIra vagere duHkhAdhiSThAne sAthe AtmAne saMbaMdha dharmAdharmathI nirmita che, dhamadhamanA kAraNabhUta kama ( pravRtti) che ane kamanuM kAraNa de che. deSo puruSane karmamAM pravRtta kare che, eTale doSone pravatanAlakSaNa kahyA che. 143. parasantAnavartinAM doSANAmapratyakSatvAt tatpratItaye pravartanAlakSaNatvakathanamiti tvapavyAkhyAnam , alpaprayojanatvAditi / (143. bIjAonA AtmAmAM rahelA doSa apratyakSa heI, te apratyakSa denA jJAna mATe pravatanAlakSaNanuM kathana karavAmAM AvyuM che ema samajAvavuM e apavyAkhyAna che, kAraNa ke A vyAkhyAnathI kaMI khAsa artha sarato nathI. 14. tevAM hovAnAM traNa rAzayo bhavanti - rAgo devo moDha rUti | tatrAnukUlezvartheSvabhilASalakSaNo rAgaH / pratikUleSvasahanalakSaNo dveSaH / vastupAramArthyAparicchedalakSaNo mithyAdhyavasAyo mohaH / 144. te denA traNa vargo che - rAga, dveSa ane moha. anukULa arthomAM thatA abhilASa jenuM lakSaNa che te rAga che. pratikULa arthomAM thatuM asahana jenuM lakSaNa che te Sa che. vastunA mAthAthyanuM ajJAna jenuM lakSaNa che te mithyA adhyavasAya meha che. ___145. nanu ceAsUyAlobhamAnamadamatsarAdidoSAntarasambhavAt kathaM traya eva doSAH ? na, IrSyAdInAM yathAnirdiSTeSvevAntarbhAvAt / 145. zaMkAkAra - ISya, asUyA, lebha, mAna, mada, matsara vagere bIjA doSo saMbhavatA hei, de traNa ja che ema kema kahevAya ? niyAyika - de traNa ja che, kAraNa ke irSyA vagereno samAveza nirdiSTa traNamAM ja thaI jAya che. : 146. kAmA matsaraH spRhA tRSNA lobha iti paJcaprakAro rAgapakSaH / strIsaMbhogecchA kAmaH / yadanyasmai nivedyamAnamapi vastu dhanavanna kSIyate tadaparityAgecchA matsaraH / anAtmIyavastvAditsA spRhA / punarbhavapratisandhAnahetubhUtecchA tRSNA / niSiddhadravyagrahaNecchA lobha ityabhilASaprakArabhedAt rAgapakSa evAyam / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dveSa ane mahinA prakAre _146 kAma, matsara, spRhA, tRSNa ane lebha ema rAga pAMca prakAra che. strIsaMganI icchA kAma che bIjAne ApavA chatAM je vastu dhananI jema kSaya pAmatI nathI te vastune na choDavAnI icchA matsara che. pitAnI na hoya te vastune laI levAnI IcchA te spRhA che. punarbhavanA pratisaMdhAnamAM hetubhUta icachA te tRSNa che. niSiddha dravyane grahaNa karavAnI IcchA te le che. Ama abhilASanA ja vividha prakAre heI, kAma vagere rAga ja che. 147. pakSoi pavigha, govergAlUrAvohoDama ti | akSikhUmAhivikaarhetuH prajvalanAtmakaH krodhaH / sAdhAraNe'pi vastuni parasya darzanAdyasahanamA / paraguNeSvakSamA'sUyA / parApakAro drohaH / adarzitamukhAdivikAraH paraM prati manyuramarSa ityasahanaprakArabhedAdeva dveSapakSaH / 147. Bdha, irSyA, asUyA, droha ane amarSa ema TheSa paNa pAMca prakAra che. AMkha, bhavAM vagerenA vikAranuM kAraNa, prajvalanasvarUpa kedha che. sAdhAraNa vastunI bAbatamAM paNa bIjAnA darzana Adine sahana na karI zakavuM te IrSyA che. bIjAnA guNene anulakSI akSamA te asUyA che. paropakAra droha che. mukha AdinA vikAra dekhADayA vinA bIjA pratyene gusse amarSa che. Ama asahananA vividha prakAro hei, krodha Adi dveSa ja che 148. mepakSatu jaturveiH - mithyAjJAnaM vicarita mAna: mA ti atasmiMstaditi jJAnaM mithyAjJAnam / kiM khiditi vimarzo vicikitsA / asadguNAdhyAropeNa svotkarSabuddhirmAnaH / kiyadetadityavajJayA kartavyAkaraNaM pramAdaH / sa eva mada ityAkhyAyate / so'yaM tatvAparijJAnaprakAramedAnmohapakSaH / 148. miyAjJAna, vicikitsA, mAna ane pramAda ema moha cAra prakAra che. anya vastumAM anya vastunuM jJAna mithyAjJAna che. "zuM Ama haze ? e saMzaya vicikitsA che. pitAnAmAM na hoya e guNone potAnAmAM Arepa karI pitAnI jAtane moTI mAnavI e mAna che. A tuccha che ema avagaNI kartavya karma na karavuM e pramAda che; te ja mada che ema kahevAya che tevA parijJAnanA vividha prakAra hoI A miyAjJAna vagere meha ja che. 149, gvaM traya vaita koSA: I zoUM tu yuvatuH 3 cete, levAntarama ! teSAM tu mohaH pApatamaH, itarayostu tadadhInAtmalAbhatvAt / mUDhasya hi rAgadveSau bhavataH, mithyAsaGkalpAdutpadyamAnayoranubhavAt / kusaGkalpazca mithyAjJAnaprakRtiH / evaM mithyAjJAnasyaiva bhagavataH sarvamidaM vilasita yo'yamanekaprakAraH saMsAradu:khabhAraH / 149. Ama devo traNa ja che. zeka duHkha kahevAya che, harSa sukha kahevAya che, eTale zeka-harSa sAntara nathI. traNamAM meha ja pApatama che, kAraNa ke bAkInA be te mehajanya For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deSanuM zamana kevI rIte thAya ? che. mUDhane ja rAga-dveSa thAya che, kAraNa ke miththA saMkalpamAMthI utpanna thatA te anubhavAya che. miththA saMkalpa mithyAjJAnane svabhAva che. Ama bhagavAna mithyAjJAnane ja A badhe vistAra che, je aneka prakAranA sAMsArika duHkhano bhAra che. 150. yavaM na tae modRzya sevavaM, pArAvAiita / na, hRkSaTInpaayaat / satyapi doSAntarahetutve svayamapi puruSapravRttiprayojakatvalakSaNayogAt rAgavad doSatvaM na moho'pi jahAti / ta ime doSAH saMsArahetava iti yatnataH rAmanIyA: | 150. zaMkAkAra - je ema hoya te meha deva nathI, kAraNa ke te dezanuM kAraNa che. yAyika - nA, meha deSa che, kAraNa ke dezanuM lakSaNa mehamAM che ja. te bIjA be doSonuM kAraNa hovA chatAM pote paNa puruSanI pravRttinA prayojakavarUpa lakSaNane rAganI jema dharAve che, eTale meha paNa doSapaNuM choDatuM nathI. A doSe saMsAranAM kAraNa che, prayatnapUrvaka temanuM zamana karavuM joIe. 15. kayuM punAmI samayituM sayA ? 3matra nAma, niyA:, nAjJAtazamanopAyAH, na cAzakyapratikriyA iti / vistaratazcaitadapavargAhnike parIkSiNyate / mithyAjJAnanimittAH khalvete doSAH / tasmin samyagjJAnaprabhAvanihate hetorabhAvAmna bhavantyeveti / 151, zaMkAkAra - paNa A doSanuM zamana karavuM zI rIte zakya che ? taiyAyika - ahIM kahyuM che ke doSo Akasmika nathI, nitya nathI, temanA zamananA upAya ajJAta nathI ane temanI pratikriyA azakya nathI. AnI vistArathI parIkSA apavaga AhanikamAM ame karIzuM. A devonuM kAraNuM kharekhara mithyAjJAna che. jyAre miyAjJAna samyapha jJAnanA prabhAvathI nAza pAmI jAya che tyAre kAraNane abhAva thaI javAthI doSo utpanna thatA nathI. ___152. nanvevaM prasavavinAzakAraNayorekatvAdeka eva doSo bhavediti tritvaM nopapadyate / na, anubhavasiddhabhedatvAt / anubhUyate hi rAgadveSamohAnAmitaretaravibhaktaM svarUpam / kAraNaikatvaM tu na prayojakam , ekasmAdeva jvalanasaMyogAdutpadyamAnAnAM vinazyatAM ca pArthivapadArthavRttInAM gandharasarUpasparzAnAM nAnAtvadarzanAt / ataH sUktaM doSANAM trairAzyamiti / 152. zaMkAkAra - traNe doSonI utpattinuM kAraNa eka ja che ane traNe doSone vinAzanuM kAraNa paNa eka ja che. tethI deza eka ja hoya, eTale deSanuM triva ghaTatuM nathI, nayAyika - nA, deSa traNa che kAraNa ke dezanA traNa bhedo anubhavasiddha che; rAga, deSa, mohanuM ekabIjAthI bhinna svarUpa anubhavAya che. kAraNanuM ekava kAryanuM ekatva For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhAva eTale ? siddha karavAmAM prayojaka hetu nathI, kAraNa ke agnisaMyogathI utpanna thatA ane nAza pAmatA, pArthiva padArthomAM rahenArA gaMdha, rasa, rUpa ane sparzanuM anekatva dekhAya che. 153. rAMsArAmavanapraveza ___mArgAsta ete traya eva doSAH / eSAM prahANodyamamAdadhAno na janmamRtyU punarabhyupaiti // 153. saMsArarUpa kArAgAranA makAnamAM pravezavAnA mArge A traNa ja deSo che. A traNa doSone nAza karavA udyama karanAre temane nAza karI] pharIthI janma-maraNa pAmate nathI. [8. mAvAkSA] 154. punarutpatti: pyamAd: [vAyasUtra 2. 2. 26] | jayaM punarupattirucyte AtmanaH zarIrasya vA ? tatrAtmano nityatvAdutpattireva nAsti, kA kathA 'punaH'zabdArthasya ?. zarIrasya tUtpattirasti, na tu paunaHpunyena / na hi mRtaM zarIraM tadeva punarutpadyate / tasmAt punarutpattiH pretyabhAva ityavAcakaM sUtram / [8. pratyabhAva5rIkSA] 154. taiyAyika - pratyabhAva eTale punaH utpatti [nyAyasUtra 1. 1. 19]. zaMkAkAra - konI punaH utpatti tame kahe che - AtmAnI ke zarIranI che tyAM AtmA te nitya heI, tenI utpatti nathI ja, te pachI "puna:"zabdanA arthanI te vAta ja zI ? zarIranI utpatti thAya che, paraMtu pharI pharIne nahi. bhareluM zarIra tenuM te ja pharI utpanna thatuM nathI. tethI "pratyabhAva eTale punaH utpatti' e sUtra avAcaka che, anarthaka che. . 155. 3 + "punaH'zadvArA sanata kavayigu qUnarAkAvAsmnshc sthAyitvena kriyAbhyAvRttisambhavAt tasyaiva punaH punarutpattiH bramaH, utpattivanmaraNamapi / so'yamAtmana eva mRtvA punarjanma pretyabhAva iti / 155. nIyAyika - ame uttara ApIe chIe. punaH zabdano artha je prayatnapUrvaka upadezavAmAM Avela che tene choDI de zakya na hoI ane AtmA sthAyI hovAthI AtmAmAM ekanI eka kriyAnI punarAvRtti saMbhavatI heI, ame AtmAnI ja punaH utpatti kahI che. utpattinI jema maraNa paNa AtmAnuM ja kahyuM che. AtmAnuM ja marIne punaH janmavuM e pratyabhAva che. 156. nanu janmamaraNe ubhe api nityatvAdAtmano na saMsta ityuktam / satyaM, zarIrAdisaMyogaviyogayostu tathA'bhidhAnAnna doSaH / maraNamAtmano bhogAyatanadehendriyAdiviyoga ucyate, janma tu tatsambandhaH / te ete vipacyamAnakarmAzayAnusA For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya AtmAmAM janma-maraNa ghaTAvavAnI rIta reNa dehendriyAdityAgopAdAne eva maraNajanmanI kriyAbhyAvRttyA bhabantI pretyabhAva / ityucyate / sa eva ca saMsAraH / taditthamanudhyAyataH kasya sacetaso nirvedo nodIyAt ? taduktam jarAviyogamaraNavyAdhayastAvadAsatAm / janmaiva kiM na dhIrasya bhUyo bhUyastrapAkaram // . 156. // 2 - AtmA nitya cha, tene ma ane bha295 manne nathI mema ame kahyuM che. yAyika - te sAcuM, paraMtu AtmAnA zarIra vagere sAthenA saMyoga-viyogane janma-maraNa nAmo ApavAmAM AvyAM hoI, deSa nathI Avato. maraNane AtmAne bhogAyatana (zarIra), Indriya vagerethI viyoga kahevAmAM Avela che. janmane AbhAne temanI sAthe saMga kahevAmAM Avela che. phaLa ApavA tatpara thayelA karmasaMskAro anusAra anurUpa deha indriya AdinA tyAga grahaNa ja maraNajanma che ane kriyAnI abhyAvRtti dvArA punaH punaH thatA maraNa-janma ja prabhAva che ema ame kahIe chIe. te ja saMsAra che. A pramANe vicAra karatAM kenA cittamAM nirveda na jAge. tethI kahyuM che ke jarA, viyega, maraNa, vyAdhine to bAjue rAkhe; vAraMvAra levo paDato janma ja zuM dhIra puruSane zaramajanaka nathI ! ___ 157. atha yairutpadyamAnaidehendriyAdibhirAtmanaH sambandhasteSAM kathamutpattirityuktaM sUtrakRtA, 'vyaktAt vyaktAnAmutpattiH pratyakSaprAmANyAt' iti nyAyasUtra 4.1.11] / vyaktAditi kapilAbhyupagatatriguNAtmakAvyaktarUpakAraNaniSedhena paramANUnAM zarIrAdau kArye kAraNatvamAha / tathA hi - pArthivamApyaM taijasaM vAyavIyamiti caturvidhaM kArya svAvayavAzritamupalabhyate / tatra yathA ghaTaH sAvayavaH kapAleSvAzritaH, evaM kapAlAnyapi sAvayavatvAt tadavayaveSu, tadavayavA api tadavayavAntareSvityevaM tAvadyAvat paramANavo niravayavA iti / yatra yAvataH kAryajAtasya svAvayavAzritasya pratyakSeNa grahaNaM tatra tadeva pramANam / tata UrdhvamanumAnam / tadapi hi kArya svAvayavAzritam , sAvayavatvAt , paridRzyamAnakAryavat / niravayavatve tu tasya paramANutvameva / paramANuSu ca sAvayavatvasya ca hetorasiddhatvAnnAvayavAntarakalpanA / teSAM hiM sAvayavatve tadavayavAH paramANavo bhaveyuH / utpattikamavat vinAzakrameNApi paramANayo'numIyante / loSTasya pravibhajyamAnasya bhAgAH, tadbhAgAnAM ca bhAgAntarANItyevaM tAvadyAvadazakyabhaGgatvamadarzanaviSayatvaM ca bhavati / tadyataH paramavayavavibhAgo na sambhavati te paramANava ucyante / teSvapi hi vibhajyamAneSu tadavayavAH paramANavo bhaveyuH / tadevamutpattivinAzakramasyedRzo darzanAt santi paramANavaH / For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 5. che ke zarIra vagerenA mULakAraNa paramANuonI siddhi 311 151. zaMkAkAra - upanna thatAM je deha, Indriya Adi sAthe AtmAne saMbaMdha thAya che temanI utpatti kevI rIte thAya che ? naiyAyika - nyAyasUtrakAra gautame kahyuM che ke "vyaktamAMthI vyaktinI utpatti thAya che, kAraNa ke temAM pratyakSa pramANa che." [nyAyasUtra 4 1 11]. "vyaktamAMthI' ema kahIne temaNe kapile svIkArela triguNAtmaka avyaktarUpa kAraNanA niSedhapUrvaka zarIra vagere kAryone kAraNa tarIke paramANuone jaNAvyA che, te A rIte - pArthiva, jalIya, tejasa ane vAyavoya e cAra prakAranuM kArya pitapatAnA avayavomAM Azrita jaNAya che, tyAM jema sAvayava ghaTa kapAlamAM Azrita che tema kapAle paNa sAvayava hevAthI temanA avayavamAM Azrita che, te avayavo paNa pitAnA avayavomAM Azrita che, ema karatAM karatAM chevaTe niravayava paramANuo prApta thAya che. jyAM jeTalAM kAryo pratyakSa vaDe pitApitAnA avayavomAM Azrita rahelAM grahIta thAya tyAM te ja pramANa che. tenAthI AgaLa anumAna pramANa che - [te A pramANe, te kAya paNa potAnA avayavomAM Azrita che, kAraNa ke te sAvayava che, pratyakSa dekhAtA kAryanI jema, niravayava heya to te paramANu ja hoya. paramANuomAM sAvayava hevAthI hetu asiddha hoI, bIjA avayanI kalpanA karavAmAM nathI AvI. te sAvayava hatAM temanA avayavo paramANuo bane. jema utpattikramathI paramANuonuM anumAna thAya che tema vinAzakramathI paNa paramANuonuM anumAna thAya che. mATInA DhephAnuM vibhAjana thatAM tenA bhAge thAya che. te bhAgonuM vibhAjana thatAM bIjA bhAgo thAya che. A pramANe karatAM karatAM chevaTe AgaLa vibhAjana na thaI zake ane darzanane viSaya te na bane evuM thAya. tethI jemanAthI AgaLa avayavavibhAjana saMbhavatuM nathI, temane paramANuo kahevAmAM Ave che je temanuM paNa vibhAjana thatuM hoya te temanA avayavo paramANuo bane. tethI Ama utpattikramanI jema vinAzakramamAM AvuM dekhAtuM heI, paramANuo che. 158. batra haii trathI gatirasya ghaTA vAstha - nirava vatvameva vA, avayavaanntyN vA, paramANvantatA vA / tatra niravayavatvamanupapannam , avayavAnAM paTe tantunAM ghaTe ca kapAlAnAM pratyakSamupalambhAt / anantAvayavayogitvamapi na yuktaM, merusarSapayoranantAvayavayogitvAvizeSeNa tulyaparimANatvaprasaGgAt / tasmAt paramANvantataiva yumitI | 158. ahIM traNa gati che - A ghaTa vagere kAryo kAM te niravayava hoya, kAM te tenA avayavone(=avayavonA vibhAjanane) kyAMya anta na hoya, kAM te tenA avayavone (avayavonA vibhAjanane) ata paramANuoe Avate heya. temAM kAryanuM niravayava hevuM ghaTatuM nathI, kAraNa ke paTamAM takhtarUpa avayanuM ane ghaTamAM kapAlarUpa avayanuM For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANuonI AraMbhaka gatine preraka Izvara pratyakSa thAya che. kAryanA avayavone(=avayavonA vibhAjanane) kyAMya anta na hoya e paNa gya nathI, kAraNa ke te avayavone(=avayanA vibhAjanane) ane na he e meru. ane sarSapa bannemAM samAna hoI meru ane sarSAnuM parimANa tulya banI javAnI Apatti Ave. [je vibhAjanane koI anta na hoya te, kalpanAnI madadathI nIce mujaba kaNanuM vibhAjana cAlaze. ka >>>>>>> > > pArA-24 . - A pramANe anaMtanI tarapha AgaLa vadhatA ja jaze ane vibhAjananI prakriyAne kayAMya ata nahi Ave Ane anavasthA kahevAya. kAraNa ke AmAM kayAMya virAmanI zakyatA ja nathI. AvI avasthAmAM parvata ane rAI bannenuM parimANa ekasarakhuM banI jaze. kema ? kAraNa ke bannenA vibhAjanane kyAMya anta nathI ane tethI jema parvatanA avayava pa> ? ????8 ... anaMta che, temAM rAInA avayavo paNa rA rA ra ra ra ra rATe ? ? ? ? 28 * * anaMta che. te parvata ane rAinA parimANamAM bheda kevI rIte ghaTI zake ? na ja ghaTI zake.] tethI kAyanA avayavone (=avayavonA vibhAjanana) anata parama Naoe ja Ave che e trIjI gati egya che. ___159. ta ime paramANavazcetanecchApreraNamantareNa viziSTakramakamitaretarasaMghaTanamalabhamAnAH kAryasiddhaye na paryApnuyuH, acetanatvAditi / cetana eSAmadhiSThAtA sakalabhuvananipuNanirmANamatirIzvaro'bhyupagataH / tasiddhaye ca sakalakutarkatimiratiraskArapUrvaka pUrvameva niravadyamanumAnamupapAditam / Izvaro'pi nAnekAtmavRttivipAkonmukhadharmAdharmasaMskAravaicitryamananurudhyamAno vicitrasya jagato janma nirmAtumarhatItyetadapi darzitam / 159. cetananI icchAthI cetananI preraNA pAmyA vinA A paramANuo viziSTa kramavALuM anyanuM saMdhaTana na pAme ane pariNAme kAryasiddhie na pahoce, kAraNa ke paramANuo acetana che. paramANuone adhiSThAtA (=preraka) ane sakala bhuvananuM nirmANa karavA mATenI nipuNamati dharAvato cetana Izvara ane svIkAryo che. Izvarane puravAra karavA mATe sakaLa kutarUpI aMdhakArane tiraskAra karI nirdoSa anumAnane ame A agAu raju karyuM che ja. Izvare paNa aneka AtmAomAM rahela, vipAke--kha dharmadharmarUpa saMskAranA cicane gaNatarImAM lIdhA vinA vicitra jagatanI utpatti karavI egya nathI e paNa ame darzAvyuM che. For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANuo vaNaka Adi krame ja kArya utpanna kare che 313 160. na ca sakRdeva nivartyamAnakAryaparimANAnuguNasaMkhyAH paramANava ekatra saMyojya kAryamArabhante, kintu dvayaNukAdikrameNa / sakRdArambhe hi kumbhe bhajyamAne kapAlazarkarAkaNacUrNAdikramamapahAya prathamameva paramANvantatA bhavet , sarvasaMyogasya sarvavibhAgena sahasaiva vinAzAt , atazca karparAdikramadarzana virudhyeta / avinaSTe'pi paTAdau tantvAdyavayavAzritatvamupalabhyamAnaM kathaM vA samayata ? paramANUnAmapratyakSatvena tadAzritatvasya grahItumazakyatvAt , paramANUnAM paTasya ca madhye kAryAntarAnArambhAditi / tasmAd dvayaNukAdikrameNa paramANavaH kAryamArabhante / - 160. utpanna thanArA kAryanA parimANane anurUpa saMkhyA dharAvatA paramANuo eka samaye ja eka sAthe saMyojana pAmIne kAyane utpanna karatA nathI, paraMtu paramANu thaNuka vagere krame kAryane utpanna kare che paramANuothI eka samaye sIdhe ja utpatti pAmelo ghaTa nAza pAmatAM kapAla, zakarA, kaNa, cUrNa vagere kamane choI sIdhe ja paramANu mAM aMta pAme, kAraNa ke A mAnyatA pramANe sarva paramANuonA vibhAgathI sarva paramANuonA saMgane ekadama ja nAza thaI jAya ane tethI kapara AdinA kramanuM ApaNane thatuM dazana virodha pAme. vaLI, paTa vagereno nAza tha na hoya tyAre paNa takhta vagere avayamAM paTa AdinuM jJAta thatuM Azrita kevI rIte samarthana pAme ?, kAraNa ke paramANu apratyakSa hovAthI temAM paTa AdinuM AzritapaNuM grahaNa karavuM azakya che, ane pamANuo ane paTanI vacce bIjAM kAryo te utpanna thatAM nathI niSkarSa e ke ThayaNuka Adi krame paramANu kAryane utpanna kare che. 161. nanu dvAveva paramANU prathamaM saMghaTate ityatra kA yuktiH ? ucyate / bahutvasaMkhyAyA mahatparimANakAraNatvadarzanAt triSu paramANuSu prathamaM milatsu tatkArye bahutvasaMkhyAyAH mahattvArambhakatvAt tatpratyakSatvaM prasajyeta, na ca tatpratyakSatvam , atisUkSmatvAt / ato. dvAbhyAM paramANubhyAM dvayaNukamAdAvutpadyate / tacca paramANuvadapratyakSameva mahattvAnutpAdAt / dvayaNukadvayena tu kAryArambha iSyamANe tadavizeSaprasaGgaH, dvayaNuka iva tatrApi mahattvotpattI kAraNAbhAvAt / atastribhidvaryaNukaiyaNukamArabhya te / tatra ca bahutvasaMkhyayA mahattvamapyArapsyate pratyakSaM ca tadbhaviSyati / tataH paraM tu kramasAmAnye pramANamasti, loSTAdibhaGge svAvayavakhaNDAvayavadarzanam / kramavizeSe tu pramANaM nAstItthamArambha iti / yatra vA darzanamasti tatra tadastu kramavizeSe pramANamiti / ____161. 2712 - sauprathama the 52bhAzumo leAya che sema mAnavAmA zu ta cha ? taiyAyika - ame uttara ApIe chIe. bahuvasaMkhyA mahatparimANanuM kAraNa che e dekhAtuM hoI je traNa paramANuo sauprathama joDAya te temanuM je kArya thAya temAM For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 kAraNa eka kAyane upana karI pachI bIjA kAryane utpanna kare che ene virodha bahuvasaMkhyAe mahattva utpanna karyuM che te kArya pratyakSa banI javAnI Apatti Ave. paraMtu te kArya pratyakSa nathI kAraNa ke atisUkSma che. tethI sauprathama paramANuo vaDe zaNuka utpanna thAya che, ane te paramANuonI jema apratyakSa ja che kAraNa ke temAM maha5rimANanI upatti thatI nathI be karaNuka vaDe kAryanI utpatti mAnatAM te kAryane ghaNuthI koI vizeSa =bheda) nahi banavAnI Apatti Avaze kAraNa ke kayaNukanI jema tyAM paNa mahatparimANanI utpatti mATe jarUrI kAraNane abhAva che. eTale traNa 6yaNuka cakane utpanna kare che. bahusaMkhyA temAM maharimANane upana karaze ane tethI te pratyakSa banaze. tyAra pachI kramasAmAnyamAM pramANa che, jemake mATInA DhephanA avayavanuM ane te avayanA avayavonuM darzana krama vizeSamAM te pramANa nathI ke "A pramANe utpatti thAya che, athavA jyAM darzana heya tyAM te kamavizeSamAM te pramANa che 16. mArA mAnavaM tu neBte, mUrtAnAM samAnarAvaroghAta | na hi paramANavaH prathamaM kAryamArabhya tadanu ta evottarottarakAlaM kAryANyArabhante / kintu yat paramANunivRttaM kArya dvayaNukaM tat kAryAntarasyArambhakaM tadapyanyasya kAryasyetyevaM tAvadyAvat paripUrNAvayaviniSpattiH / itthaM ca tantubhiH paTaH kriyate, na tantvavayavairaMzubhiH; itarathA hyuttarottarakAryArambhe'pi pUrvapUrvakAraNAnapAyAnmUrtAnAmekadezatvaM syAt , na ca tad dRzyate iti yathokta eva kramaH zreyAn / tadevamanekAtmasamavetadharmAdharmasaMskAraparipAkAnurUpaprasaradIzvarecchApraryamANaparamANukriyAnupUrvIniya'mAnadvayaNukAdikAryakrameNa zarIrAdyavayavinivRttiriti sthitam / 162 kAraNa eka kAryane utpanna karI pachI bIjA kAryane paNa utpanna kare che ema svIkAravAmAM AvyuM nathI kAraNa ke mUta vastuone eka sAthe eka dezamAM rahevAmAM virodha che. [kAya kAraNamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. Ama kAraNa kAyane Azraya che. have je eka kAraNa kramathI aneka kAryone utpanna karatuM hoya te te katpanna badhAM kAryo eka sAthe eka kAraNamAM rahe - jemAM virodha spaSTa che.] paramANuo prathama kAryane utpanna karI tyAra bAda te ja paramANuo uttara uttara kALe bIjAM kAryone utpanna karatA nathI, paraMtu paramANuothI utpanna thayeluM yaka kArya bIjA kAryane (vyaNukane) utpanna kare che, te bIjuM kArya vaLI trIjA kAryane utpanna kare che, Ama chevaTe paripUrNa avayavInI (=aMtyAyanInI) utpatti thAya tyAM sudhI cAlyA kare che ane Ama taMtuo paTane utpanna kare che ane nahi ke taMtuone avo aMzuo. anyathA, uttara uttaranA kAryonI utpatti vakhate paNa pUrva pUrva kAraNone nAza na thavAthI mUrta vastuonuM eka ja dezamAM rahevuM bane. paraMtu tevuM dekhAtuM nathI, eTale ame jaNAvyA pramANeno krama ja vadhu sAro che. [be mUta eka kALe eka ja dezamAM rahetA nathI, paraMtu nyAya vaizeSika siddhAMta anusAra kAraNadravya ane kAryadravya e be tadana bhinna mUrtadravya eka ja dezamAM rahe che. jyAM taMtuo rahe che tyAM ja paTa paNa rahe che. paNa be mUta' dravya eka ja dezamAM te For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 zarIraviSayaka matAntare rahI zake ja nahi, eTale nyAya-vaizeSike kahe che ke te baMne eka ja dezamAM kayAM rahe che? taMtuo aMzuomAM rahe che ane paTa taMtuomAM rahe che. Ama temaNe dezane artha samAyikAraNa karyo. have jo teo ema mAne ke aMzuo taMtuonuM ane paTanuM paNa samavAyikAraNa banI zake che te taMtu ane paTa e be mUrta dravya eka dezamAM rahevAnI Apatti Ave. eTale teoe upara varNavela kama svIkAryo che] tethI, Ama aneka AtmA emAM samAyasaMbaMdhathI rahetA dhamadhamarUpa saMskArone vipAkane anurUpa thatI IzvarecchAthI prerAtA paramANuonI kriyAnI AnupUrvIthI utpanna thatAM kathaNuka vagere kAryone krame zarIra Adi avayavIonI utpatti thAya che e sthira thayuM. 163. pirItAni tu manAtALa pramANaviruddhAni | tathA hi- nityamev zarIrAdi anutpattidharmakamiti pratyakSaviruddham / pRthivyAderapyavayavasannivezaviziSTatvAt kAryatvamitIzvarasiddhau nirNItam / Akasmikatvamapi zarIrAdeH kAryasya na yuktam , kAraNaniyamopalambhAdanimittAyAzca bhAvotpatteranupapatteH / abhAvAd bhAvotpattirapi tATageveti / triguNAtmakapradhAnavikAramahadahaMkArAdikAraNakatvamapi kAryasya pRthivyAdeH prAgeva prapaJcataH pratiSiddham / anArabdhAvayavirUpakAryAH paramANava evaite saJcayaviziSTAH santo lokayAtrAM vahantItyetadapi na samIcInaM, saJcayasya bhedAbhedavikalpAbhyAmanupapadyamAnatvAta , paramANUnAM cAtisaukSamyAdapratyakSatvAt / podgalikakAryapakSe'pi paryAyAntareNa paramANUnAM kathanam aprAmANikam / zabdavivartatva tadanugamAgrahaNAdanupapannam / paramAtmopAdAnatvamapi na sambhavati, tasyaiva niSpramANakatvAt / na ca 'na kadAcidanIdRzaM jagat' iti pAdaprasArikAmAtraM kartumucitaM, sargapralayaprabandhasya samarthitatvAditi / atazca pakSAntaradurbalatvA dyathoditaH siddhayati bhUtasargaH / taM yastu pazyannapi ninuvIta tasmai namaH paNDitazekharAya / / " 163 enAthI viparIta matAntaro pramANaviruddha che, jemake zarIra vagere anutpattidharmaka heI nitya ja che e mAnyatA pratyakSa viruddha che pRthvI vagere paNa avayanA sannivezavizeSa hoI kArya che e IzvarasiddhimAM ame puravAra karyuM che zarIra vagere kArya Akasmika che e mata paNa yogya nathI kAraNa ke amuka kAraNa amuka kAryane utpanna kare che e ApaNe dekhIe chIe ane bhAvarUpa vastunI utpatti kAraNa vinA thavI ghaTatI nathI. abhAvamAMthI bhAvanI utpatti paNa tevI ja che - ghaTatI nathI. pRthvI Adi kAryAnuM kAraNa For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 phaLanuM lakSaNa triguNAtmaka pradhAnanA mahata, ahaMkAra Adi vikAra che e matane pratiSedha te ame agAu karI dIdho che ja. paramANuothI utpanna thatuM avayavIrUpa kArya ja nathI, saMdhAta. rUpa paramANuo pote ja kyAtrAnuM vahana kare che ema mAnavuM paNa gya nathI, kAraNa ke saMghAta paramANuothI bhinna che ke abhine e be vikalpa vicAratAM A mata ghaTate nathI, vaLI paramANuo te atisUkSma heI apratyakSa che. kArya padgalika che e pakSamAM paNa paryAyAntarathI(= paugalika zabdathI) badhAM kAryonuM kAraNa paramANuo che ema je kahevAyuM che te apramANika che. kArya e zabdane vivarta che - pariNAma che - e ghaTatuM nathI kAraNa ke kAryamAM zabdanI anuvRtti gRhIta thatI nathI. kAryanuM upAdAnakAraNa paramAtmA che e mata paNa saMbhava nathI kAraNa ke temAM kaI pramANa nathI. "jagata kadI paNa AvuM na hatuM ema nahi ema mAnI paga laMbAvI vicAravuM baMdha karavuM yogya nathI, kAraNa ke ame sarga ane pralayanuM samarthana karyuM che. niSkarSa e ke bIjA badhA pakSe dubala hoI, bhUtasarga jevo ame kahyo che te siddha thAya che. je tene dekhavA chatAM niSedhe che te paMDitazekharane namaskAra. 164. banADhI saMsAre rithamimado mUDhamanamAM janitvA jantUnAM maraNamatha mRtvA'pi jananam / iyaM sA duHkhAnAM saraNiriti saJcintya kRtinA nidhAtavyaM ceto jananamaraNocchedini pade / 164. anAdi saMsAramAM mUDha manavALA prANIone te janmIne maravAnuM ane marIne janmavAnuM ja lakhAyuM che. duHkhonI A paraMparA che ema vicArIne DAhyA mANase janmamaraNanA ucheravALA padamAM - dazAmAM cittane coMTADavuM joIe. [. rakSA ] 165. pravRttivovananitoDartha: jIm AiyasUtra 2..20] ! pravRttirdoSAzca vyAkhyAtAH / tajjanito'rthaH phalamityucyate / 'artha'grahaNaM gauNa-mukhyabhedapradarzanArtham / sukhaduHkhe mukhyaM phalaM, tatsAdhanaM tu zarIrendriyaviSayAdi gauNam / sarvaM hIdaM pravRttidoSAkSiptaM phalamityuktam / tadidamanAdinA prabandhena pravartamAnaM phalaM punaH punarupabhujyate iti mahataH khedasya heturiti bhAvyamAna nivedavairAgyAdimArgeNApavargopayogitA pratipadyate / AttamAttaM vijahatastyaktaM tyaktaM ca gRhNataH / puNa: 4ghaTIyanTamado naSTa: parizrama: | [9. phala parIkSA] 165, naiyAyika - "pravRtti ane deSa banethI utpanna artha phala che' [nyAyasUtra 1.1.20]. pravRtti ane devone te ame samajAvyA che. temanAthI janita artha phaLa che For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 kividha phaLa ema ame kahIe chIe. "atha"padane sUtramAM mUkyuM che te gau-mukhyane bheda darzAvavA mATe. sukha ane duHkha e mukhya phaLa che. te sukhaduHkhanAM sAdhana zarIra, indriya, vidhya vagere gaNuM phaLa che. pravRtti ane dezathI utpanna A badhuM phaLa che ema ame kahyuM che. anAdi para parAthI thatuM rahetuM phaLa jIva pharI pharIne bhogave che, eTale phaLa meTA khedanuM kAraNa che ema bhAvavAmAM AvatuM phaLa nirveda, vairAgya vagere mArge apavarga mATenI upayogitA pAme che phaLane grahaNa karI karIne cheDatA ane cheDI choDIne grahaNa karatA puruSane A phaLanuM ghaTIyanTa (reMTa kaSTarUpa parizrama karAve che. ( 166. tata puna: 8 narmaLA ei saMya gva samagvate, vAtarena vA ? ucyate / dvividhaM karma - vihitaM niSiddhaM ca / tatra vidhiphalAnAM kAlaniyamo nAsti / kriyAphalaM 'dogdhi' 'pacati' iti samanantaramutpadyamAnaM dRzyate / vidhiphalAnAM tu naiSa niyama iti zabdaparIkSAyAM citrAkSepaparihArAvasare nirUpitametat / 166. zaMkAkAra - te phaLa karmathI tarata ja prApta thAya che ke kAlAntare prApta thAya che ? nayAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. kama be prakAranuM che - vedavihita ane vedaniSiddha. temAM vedavihita karmanA phaLanI bAbatamAM koI kALaniyama nathI. "dohe che' rAMdhe che evI kriyAonuM phaLa te tarata pachI utpanna thatuM dekhAya che. vedavihita karmanA phaLanI bAbatamAM kALaniyama che ja nahi e ame zabaparIkSAmAM citrakSepa parihAraprasaMge nirUpyuM che. ___167. vidhiphalamapi ca kiJcana codanAvacanaparyAlocanayA sadya iti nizcIyate, vRSTiriva kArIryAH / kiJcadaihikaphalamapi karma vastubalAt kAlAntarApekSaM bhavati puDheSTayAdi / na hi sahasaiva nidhilAbhavat putralAbhaH sambhavati, garbhasambhavahetubhUtabhAryAparirambhaNAdikramApekSatvAt / jyotiSTomAdi tu svargaphalaM karmaphalasvarUpamahimnaiva pAralaukikaphalamavatiSThate / svargo hi niratizayA prItiH / tadanyathAnupapattiparikalpitaH, kanakagirizikharAdirvA bhogadezaH / ubhayathA'pi naitadehopabhogayogyatAM pratipadyate / aniyataphalaM tu citrAdi kaizciduktam / tacca yuktamayukta veti tatrauva parIkSitam / 167. vihita kamanuM kaIka phaLa paNa tarata ja prApta thAya che ema vedavacananI palecanA dvArA nirNata thAya che, jemake kArIrikamamAMthI vRSTi. koIka vihita karmanuM phaLa A janmamAM ja thatuM hovA chatAM paNa vastubalAt tirata ja nahi paNa kAlAntare thAya che, jemake putreSTi vagere. nidhilAbhanI jema sahasA putralAbha saMbhava nathI, kAraNa ke garbhopattimAM kAraNabhUta nI pariraMbhaNa vagere karmanI apekSA che. tiSThomAdi vihita karmanuM svarga phaLa te phaLanA svarUpanI mahimAthI ja pAralaukika sthira thAya che svarga e. niratizaya prIti che, AvI prIti svarganI kalpanA karyA vinA ghaTatI na hoI, svarganI For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kama phaLavicAra kalpanA karavAmAM AvI che. athavA svarga' eTale kanakagirinu zikhara Adi bhagadeza, banne rIte te bhAgavavAnI yAgyatA A DheDamAM nathI. keTalAka kehe che ke citrA Adi vihita kama'nu' phaLa aniyamita che, paraMtu tema mAnavu' taka saMgata che ke nahi enI parIkSA ame tyAM ja karI che. 168. niSkriya tu meLa: sarvocaitra prAyeLa vola tram / pArAbhimrssnnaadau hi kriyAphalaM suratasukhAdi sadyaH phalam / niSedhavidhiphalaM tu narakapatanaM pAralaukikam / svargavat narakasyApi niratizayaduHkhAtmanastadanyathA'nupapattiparikalpitasya dezasvabhAvasya vA etaccharIrAnupabhogayogyatvAt / 168, vaidaniSiddha badhAM karyAMnu phaLa prAya: paraleAkamAM ja maLe che. parasaMga Adi kriyAonu phaLa suratasukha Adi tarata ja maLe che. vedaniSiddha kriyAnuM phaLa narapatana paralAkamAM maLe che. jema svaga niratizaya sukhAtmaka che tema naraka niratizaya duH khAtmaka che, Avu niratizaya duHkha narakanI kalpanA karyA vinA dhaTatuM nathI eTale naranI - niratizaya duHkhAtmaka narakanI athavA jyAM niratizaya duHkhanA bhAga thAya che te sthAnanI - kalpanA karavAmAM AvI che, kAraNa ke te bhAga A zarIrathI bhAgavAvAne ceAgya thI. 169. tIvrasaMveganirvRttaM karma vihitamitaradvA pratyAsannavipAkamihaiva bhavati, nandIzvaranahuSayorivetyAgamavidaH / caura brahmadhnAdayazca kecit pratyAsannapratyavAyAH prAyeNa dRzyante evetyevameSAM vicitraH karmaNAM vipAkaH / vihita hoya ke itara hAya 169 tIvrasa vegapUrNAMka karAyelu kama' ihalAmAM ja tarata phaLa Ape che, jemake nandIzvara ane nuhunu` krama", ema AgamanA naNukAra kahe che. keTalAkane arthAt cora, brahmaha tA vagerene tarata ja vighna AvI paDe che evu' prAyaH dekhAya che ja. Ama A karmAMnA vipAka vicitra che, akaLa che. 170. yadapi cocyate karmakAle phalaM nAsti, phalakAle karma nAsti, kAlAntare ca phalasyAnyat pratyakSaM kAraNamupalabhyate sevAdikam iti, tadapi pUrva parihRtam, karmaNAM vinAze'piM tajjanitasyAtmasaMskArasya dharmAdharmazabdavAcyasya bhAvAt, dRSTasya ca sevAdeH kAraNasya vyabhicArAdadRSTakalpanAyA avazyaM bhAvitvAt / 170, vaLI evA je AkSepa karavAmAM Avyo ke ka`kALe phaLa DhAtuM nathI ane phaLakALe kama hetu nathI, tathA kAlAntare thatA phaLanu sevA Adi anya pratyakSa kAraN dekhAya che, te AkSepanA parihAra paNa ame agAu karI dIdhA che. te AkSepa kharAkhara nathI kAraNa ke karmo nAza pAmI jAya che tyAre paNa kajanita saMskAra - je dharmAdha*zabdanAcya che te - AtmAmAM hoya che ja. vaLI, [keTalIka vAra] dRSTa kAraNa sevA Adi hovA chatAM tenuM phaLa na maLatu' hAvAthI adRSTanI kalpanA avazyapaNe karavI paDe che ja. For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukhalakSaNa 319 171. dharmAderAtmani samavAyAt , phalasya ca putrapazvAderanyatra samavetatvAt bhinnAdhikaraNatvaM karmaphalayorityapi na codyam , mukhyasya sukhaduHkhAtmanaH phalasya bhinnAzrayatvAnupapatteH / sukhaduHkhe hyAtmani vartete, dharmAdhau ca tatsthAveveti / 171. dharma-adharma AtmA mAM samavAya saMbadhathI rahe che ane tenuM phaLa putra, pazu, vagere bIje samavAyasaMbaMdhathI rahe che, eTale karma ane phaLanAM adhikAraNe bhinna bhinna tha ya che - e Apatti paNa na ApavI joIe, kAraNa ke sukhaduHkharUpa mukhya phaLanuM adhikaraNa kamanA adhikaraNathI juduM ghaTatuM nathI. sukhadu:kharUpa phaLa AtmAmAM samavAyasa baMdhathI rahe che ane dharmAdhama paNa AtmAmAM ja samavAya saMbaMdhathI rahe che. 172. daruM naiva kuvazya lArAmatarUturAba jiM ? duHkhasyApi na tannibandhanamiti dveSastadartheSu kaH / tasmAt karmanimittakaM phalamiti dhyAyanna kuryAt kRtI . saGga karmaNi yena dustaramasau saMsAramApadyate / / _172. sukhanuM kAraNa daSTa nathI, te pachI sukhanA (mAnI lIdhelA daSTa: kAraNa pratye rAga rAkhavAthI zuM ? du:khanuM kAraNa daSTa nathI, te pachI duHkhanA (mAnI lIdhelA daSTa kAraNarUpa artho prati deSa karavAthI zuM ? sukhaduHkharUpa phaLanuM kAraNa karma che ema vicAratA DAhyA mANase karmamAM Asakti na rAkhavI ke je AsaktithI dustara A saMsAra AvI paDe che. | [0. ] 173. vAdhanADhakSa Tuvam (rAyasUtra 2.2.22] | vAghanA vIranuM santApanam / sA lakSaNamasyeti bAdhanAlakSaNaM duHkham / tatra mukhye duHkhe lakSye, lakSaNazabdo yathAzrata evaM / bAdhanayaiva hi duHkhasvarUpaM lakSyate bAdhayati pIDayatIti / gauNe tu duHkhe zarIrAdau lakSye, bAdhanAlakSaNaM bAdhanAnuSaktamiti vyAkhyeyam / [10. dukhaparIkSA]. 173. naiyAyika - bAdhanArUpa lakSaNavALuM du:kha che [nyAyasUtra 1.1 21]. bAdhanA eTale pIDA, saMtApa bAdhanA lakSaNa jenuM che te che bAdhanAlakSaNa dukha jyAre mukhya duHkha lakSya hoya che tyAre lakSaNa" zabda yathAzruta ja che, kAraNa ke bAdhana vaDe ja duHkhanuM svarUpa lakSita thAya che - je bAdha kare che. pIDA kare che te duHkha che. zarIra Adi gauNa duHkha jyAre zakya hoya che tyAre "bAMdhanAlakSaNa'nI vyAkhyA bAdhanAnuSakta - bAdhanAmbaddha ema karavI joIe. 174. nanu pUrvasUtravyAkhyAtena phalagrahaNenaiva duHkhasyopadiSTatvAt kimartha punarupadezaH ? sukhapratyAkhyAnArtha iti cenna, pUrvAparavirodhAt , sakalaprANabhRdanubhava For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 sAMsArika sukha paNa duHkha ja che sAkSikatvena ca sukhasya pratyAkhyAtumazakyatvAt / tatpratyAkhyAne ca vivakSite kimarthaM prameyasUtre phalapadopAdAnam ? phale khalu sukhaduHkhe iti vyAkhyAtam / tatazca sukhe pratyAkhyAte duHkhamevAvaziSyate / taccAnena duHkhazabdenaiva nirdiSTamiti kiM phalagrahaNena ? 174. zaMkAkAra - pUrva sUtramAM vyAkhyAta phala' zabdanA grahaNathI duHkhane upadeza thaI gayo haI zA mATe pharI dukhano upadeza Ape che ? jo tame taiyAyike kahetA he ke sukhane pratiSedha karavA mATe duHkhane pharI upadeza ApavAmAM Avyo che te ame kahIe chIe ke tema kahevuM yogya nathI kAraNa ke temAM pUrvApara virodha Ave che temAM pUrvApara virodha Ave che kAraNa ke pahelAM te tame taiyAyikoe ja duHkhanI jema sukhanuM paNa phaLa tarIke pratipAdana karyuM che.] vaLI, sakala prANIone anubhava sAkSIrUpa hei, sukhane pratiSedha kara azakya che. je sukhane pratiSedha vivakSita heya te prameyasUtramAM 'phaLa' zabdanuM grahaNa zA mATe karyuM ? sukha-duHkha be phaLa che ema tame samajAvyuM che. paNa sukhane pratiSedha thatAM te duHkha ja bAkI rahe. te du:khane ja duHkha" zabda vaDe nirdeza che, eTale phila' zabdanuM grahaNa prameyasUtramAM zA mATe ? 175. ucyate / na sukhalezasya saMsAre jantubhirantarAntarA'nubhUyamAnasya pratyAkhyAnAya duHkhagrahaNam , kintu sarvatra tathAtvabhAvanopadezArtham , so'pi sukhalavo duHkhameveti bhAvayitavyaH, tatsAdhanamapi sarva duHkhameveti mantavyam / na tad vyavasitaM puMsAM na tat karma na tad vacaH / na tad bhogyaM samastIha yanna duHkhAya jAyate / / taditthaM duHkhamutkRSTaM tirazcAM, madhyamaM manuSyANAM, hInaM devAnAM, hInataraM vIta. rAgANAmityAgamavidaH / vItarAgANAM duHkhatAnavaM yuktito'pyavagamyate, duHkhasya rAganibandhanatvAt / 175. yAyika - ame uttara ApIe chIe. saMsAramAM prANIo vacce vacce lezamAtra je sukha anubhave che tene pratiSedha karavA "duHkha' zabdanuM grahaNa sUtramAM karyuM nathI paraMtu saMsAramAM sarvatra duHkha ja che evI bhAvanAno upadeza karavA mATe "du:kha" zabdanuM grahaNa sUtramAM karyuM che. te lezamAtra sukha paNa dukha ja che ema bha vivuM joIe, te sukhanA badhAM sAdhane paNa du:kha ja che ema mAnavuM joIe. puruSone evo kaI vicAra nathI, evuM kaI karma nathI, evuM kaI vacana nathI, evuM koI bhAgya thI je duHkhane mATe na heya Ama utkRSTa duHkha tiyane, madhyama duHkha manuSyone, hIna duHkha devane ane hInatara dukha vItarAgIone heya che ema AgamanA jANakAro kahe che. vItarAgIonA duHkhanI atyapatA tarkathI paNa jANI zakAya che, kAraNa ke du:khanuM kAraNa rAga che. For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha kevI rIte mekSaprAptimAM upayogI ? 176. taravatazcima di sarva Turva thiniH | viSasampRktamadhuvat sukhaM duHkhIbhavatyadaH // sukhAdhigamalobhena yatamAnA hi pUruSaH / sahasrazAkhamApnoti duHkhameva tadarjane / evaM sarvamidaM duHkhamiti bhAvayato'nizam / sarvopapattisthAneSu nirvedo'sya pravartate / / nirviSNasya ca vairAgyaM viraktasya ca dehinaH / klezakarmaprahANAdidvAro niHzreyasodayaH // 176. tattvataH vicAratAM vivekIone te badhuM duHkharUpa ja che, kAraNa ke viSamizrita madhanI jema sukha paNa duHkha banI jAya che. vaLI, sukhane pAmavAnA lebhathI prayatna karate puruSa hajAra zAkhAovALuM duHkha ja sukhane pAmavAnA prayatnamAM meLave che. Ama A badhuM duHkha ja che ema sadA bhAvatA puruSane badhAM upapattisthAne prati nirveda thAya che; nirvipaNa te puruSane vairAgya jAge che ane virakta dehadhArI te puruSamAM kalazonuM prahANa, karmonuM prahANuM vagere dvArevALo mekSa udaya pAme che. 177. navaM taei >>kArta, duHavmaitra tAryavATidyum | maivaM, tasyAnyaprayojanatvAt / pravRttidoSajanitatvena saMkhaduHkhe bhAvayitavye abhyAsena ca vartamAne iti, karmadoSajanitatvena hi phalamanucintitavatastatkAraNayoranukUlapratikUlayorasya rAgadvaSau mA bhUtAm / abhyAvRttyA ca sasAdhanasya phalasya hAnApAdAnasrotasohyamAnastatrAtyantAya nirvidyatAmiti phalagrahaNam / tadevamanyathA phalasya niHzreyasopayogitvam , anyathA tu phalatve satyapi duHkhasyeti / 177. zaMkAkAra - ema ja hoya te "la" zabdanuM grahaNa sUtramAM na karavuM joIe, kAraNa ke "dukha' zabdathI ja phaLane artha samajAI gayuM che ema ame kahyuM che. naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke phila' zabdane sUtramAM grahaNa karavAnuM bIju ja prayojana che. pravRtti ane deSathI janitarUpe sukha-du:khanI bhAvanA karavI joIe ane abhyAsathI te vartamAna che ema bhAvavuM joIe, jethI karma ane deSathI janita rUpe phaLanI bhAvanA karanArane temanA kAraNabhUta anukULa ane pratikULa vastu prati anukrame rAga ane dveSa na thAya. [anukULa ane pratikULa] sAdhane dvArA prApta phaLa sukha ane duHkhanA grahaNa ane tyAganA pravAha vaDe kheMcAtA puruSane punaH punaH bhAvanA dvArA temAM AtyaMtikapaNe nida thAya eTalA khAtara phaLa" zabadanuM sUtramAM grahaNa karavAmAM AvyuM che. Ama phaLa eka rIte ni zreyasamAM upayogI che te phaLa hovA chatAM duHkha bIjI rIte niHzreyasamAM upayogI che. 22 For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 222 dehathI mAMDI duHkha sudhInAM badhAM prameye heya 178. dIrghasya duHkhasya nimittabhUtaM sukhaM ca duHkhAtmakameva sarvam / mumukSuNA heyatayA vicintyaM dehAdiduHkhAntamidaM prameyam // iti nipuNamatiryo duHkhameveti sarva pariharati zarIre klezakarmAdijAtam / ajamamaramanantaM cintayannAtmatatvaM gatabhayamapavarga zAzvataM so'bhyupaiti // iti bhaTTajayantasya kRtau nyAyamaJjaryAmaSTamamAhnikam // 178. daI duHkhanA nimittabhUta badhuM sukha duHkhAtmaka ja che. prameyasUtramAM dehathI mAMDI du:kha sudhInAM badhAM prameyone mumukSue heyarUpe citavavA joIe. je nipuNamativALo badhuM duHkha ja che ema ciMtavI zarIramAM kaleza, kama vagere saghaLuM tyajI de che ane aja, amara, ananta AtmatatvanuM ciMtana kare che te bhayarahita, zAzvata apavargane pAme che. jayaMta bhaTTa viracita nyAyamaMjarInuM AThamuM AliMka samApta For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamam Ahikam 1. evaM zarIrAdau duHkhaparyante heye prameye nirNIte, yadarthametadupadezo, yatparamupAdeyaM prameyaM, yadarthaH zAstrArambhaH, tamapavarga lkssyitumaah-tdtyntvimoksso'pvaH visUtra 2.2.22] taditi prakrAntasya duHkhasyAvamarzaH / na ca mukhyameva duHkhaM bAdhanAsvabhAvamavamRzyate, kintu tatsAdhanaM tadanuSaktaM ca sarvameva / tena duHkhena viyogo'pavargaH / navamuM AliMka 1. yAyika - Ama zarIrathI mAMDI du:kha sudhInAM prameya heya che e jyAre nirNata thaI gayuM che tyAre jene mATe A upadeza che, jenA bhaNI DhaLelAM prameya upAdeya bane che, jenA mATe A zAstra lakhAyuM che te apavarganuM lakSaNa bAMdhavA mATe nyAyasUtrakAra gautama kahe che, "temAMthI atyanta chuTakAro apavarga che" [nyAyasUtra 1.1.2]. temAMthI e zabathI je nI carcA cAlatI hatI te duHkhane nideza thayo che. kevaLa bAdhanA svabhAva mukhya duHkhane ja nahi paraMtu te mukhya du:khanAM sAdhano ane te mukhya dukha sAthe sambaddha sarvane nideza samajavo. te duHkhathI mukti apavarga (=mokSa) che. 2. asti pralayavelAyAmapyAtmano duHkhaviyogaH / sa tvapavargoM na bhavati. sargasamaye punarakSINakarmAzayAnurUpazarIrAdisambandhe sati duHkhasambhavAt / atastadyAvRttyarthamatyantagrahaNam / 2. pralaya vakhate paNa AtmAne duHkhane viyoga hoya che, paraMtu te apavarga nathI banate, kAraNa ke akSINa karmasaMskArane anurUpa zarIra Adi sAthe sargakALe AtmAne punaH saMbaMdha thatAM dukhe saMbhave che. tethI pralayakAlIna duHkhaviyegane vyAvRtta karavA "atyanta' padanuM sUtramAM grahaNa karavAmAM AvyuM che. 3. AtyantikI duHkhavyAvRttirapavargoM, na sAvadhikA / dvividhaduHkhAvamarzinA sarvanAmnA sarveSAmAtmaguNAnAM duHkhavadavamarzAt , 'atyanta grahaNena ca sarvAtmanA tadviyogAbhidhAnAt navAnAmAtmaguNAnAM buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArANAM nirmalocchedo'pavarga ityuktaM bhavati / 3. AtyaMtika duHkhanivRtti apavarga che, amuka kALanI avadhivALI duHkhanivRtti apavarga nathI. mukhya ane gauNa dvividha duHkhane nirdeza karatA sarvanAma vaDe AtmAnA badhA guNane duHkhanI jema nirdeza thate heI, ane "atyantapadanA sUtramAM grahaNathI sarvathA saMpUrNapaNe dukhane viga kahevA heI, buddhi, sukha, duHkha, IchA, Sa, prayatna dharma, adharma ane saMskAra e AtmAnA nava guNone nimUla uccheda apavarga che ema kahyuM gaNAya. For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 AtmAnA nava vizeSa guNane Atyantika nAza mekSa che 4. vAvavAmagunA sarve naichinnA vAsanA : | tAvadAtyantikI duHkhavyAvRttirnAvakalpate // dharmAdharmanimitto hi sambhavaH sakhaduHkhayoH / mUlabhUtau ca tAveva stambhau saMsArasadmanaH // taducchede tu tatkAryazarIrAderupaplavAt / nAtmanaH sukhaduHkhe sta ityasau mukta ucyate / / icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanabandhanam / ucchinnabhogAyatano nAtmA tairapi yujyate / / prANasya kSutpipAse dve lobhamohau ca cetasaH / zItAtapau zarIrasya SaDUmirahitaH zivaH / / tadevaM navAnAmAtmavizeSaguNAnAM nirmUlocchedo'pavarga iti yaducyate, tadevedamuktaM bhavati tadatyantavimokSo'pavargaH' iti / 4. jyAM sudhI saMskAra Adi AtmAnA badhA guNe nAza na pAme tyAM sudhI AtyaM. tika duHkhanivRtti ghaTatI nathI. dharma-adharmanA nimitto sukha-dukha utpanna thAya che. tethI saMsArarUpI mahelanA A be ja mULabhUta staMbha che. temane nAza thatAM temanA kAryabhUta vArIra Adine nAza thavAthI AtmAne sukha-duHkha thatAM nathI, eTale te mukta kahevAya che. icachA, deSa, prayatna Adi bhogAyatanane (=zarIrane) lIdhe thAya che. eTale je AtmAnA bhogAyatanane nAza thaI jAya che te AtmA sAthe IcchA, TheSa prayatna vagere samavAyasaMbaMdhathI joDAtA nathI. prANune lAgatI bhUkha ane tarasa, manamAM thatA lebha ane moha, zarIrane anubhavAtA TADha ane tApa e cha umiothI rahita AtmA ziva che - mukta che. tethI AtmAnA vizeSa nava guNone nimUla uccheda apavaga che ema kahevAya che. eTale ja A kahevAmAM AvyuM che ke "atyanta dukhaviyega apavarga che.' 5. nanu tasyAmavasthAyAM kIDagAramA'vaziSyate ? / svarUpaikapratiSThAnaH parityakto'khilaiguNaiH / / UrmiSaT kAtigaM rUpaM tadasyAhurmanISiNaH / saMsArabandhanAdhInaduHkhaklezAdyadUSitam // 5. zaMkAkAra - te mukta avasthAmAM AtmA ke bAkI rahe che ? taiyAyika - akhila [vizeSa] guNothI rahita banele AtmA pitAnA svarUpamAM ja avasthAna pAme che. cha UmiothI para evuM tenuM rUpa che ema manISIo kahe che - je 5 saMsArarUpI baMdhanane adhIna duHkha, kaleza vagerethI dUSita nathI. For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSamAM nitya zruMkhatu savedana che e vedAnta mata 325 6. gatra veAntina kAdu: nAyamIdRzo mokSaH prekSAvatAM prayatnabhUmi - vitumarhati / ko hi nAma zilAzakala kalpamapagatasakalasukhasaMvedanasaMsparzamAtmAnamupapAdayituM yateta ? sopAdhisAvadhika parimitAnandaniSyandAt svargAdapyadhikamanavadhikaniratizayanaisargikAnanda sundaramaparimlAnatatsamvedanasAmarthyaM caturthe puruSArthamAcakSate vicakSaNAH / yadi tu jaDa: pASANanirvizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhavet, tat kRtamapavargeNa / saMsAra eva varamastu yatra tAvadantarAntarA'pi duHkhakaluSitamapi svalpamapiM sukhamupabhujyate / cintyatAM tAvadidaM kimalpasukhAnubhavo bhadraka uta sarvasukhoccheda eva / tasmAnnityasukhamAtmano mahattvavadastItyAgamaprAmANyAdupagamyatAm / tacca saMsAradazAyAmavidyAvaraNavazena nAnubhUyate / tavajJAnAbhyAsabhAvanAbhibhUtanirastatarAvidyAvaraNastvAtmA tasyAmavasthAyAM tadanubhavatIti / 6. ahIM vedAntI kahe che - Ave! mekSa buddhimAnAne mekSa mATe prayatna karavA preravAnI yegyatA dharAvatA nathI. sakala sukha ane savedanathI rahita, paththaranA TukaDA jevA AtmAne pAmavAne kANu prayatna kare ? seApAdhika, sAvadhika, parimita AnandanA niSyandarUpa svathI paNa adhika, anavadhika, nitizaya, naisiMga`ka Anandane lIdhe su Mdara ane te AnandanuM sa Mvedana karavAnA aNuvIlAyelA sAmarthyavALA cothA puruSA [mAkSa] che. ema buddhimAne kahe che. jo te avasthAmAM (=melamAM) AtmA pASANuthI koi rIte nIrALA nahi evA jaDa batI jate hoya te tevA apavaga"thI sayuM; sa MsAra ja vadhu sArA ke jyAM vacce vacce du:khakaluSita ane alpa paNa sukha to bhogavAya che. tame ja vicAro ke A alpa sukhane anubhava sare ke sarva sukhane uccheda ja sArA ? tethI, AgamapramANyane AdhAre AtmAnA vibhutvanI jema AtmAmAM nitya sukha svIkAre, te nitya sukha sa MsAradazAmAM avidyAnA AvaraNune lIdhe anubhavAtuM nathI. tattvajJAna, abhyAsa ane bhAvanAthI abhibhUta thaI jhaDapathI dUra thaI gayelA avidyArUpa AvaraNavALA AtmA te avasthAmAM (=meAkSamAM) te nitya sukha anubhave che. 7. tadidamanupapannam, AtmanA nityasukhasattAyAM pramANAbhAvAt / pratyakSaM tAvadasmadAdInAmanyeSAM vA keSAJcidasminnarthe na prabhavatIti keyaM kathA ? anumAnamapi na sambhavati, liGgalezAnavalokanAditi / 7. naiyAyika A dhaTatuM nathI, kAraNa ke AtmAmAM nitya sukha DhAvAmAM DhAI pramANu nathI. ApaNu ke khIjA koinuM pratyakSa Ane puravAra karavAnI bAbatamAM samatha' nathI, eTale A vAta ja kayAM rahe che ? anumAna pagu ene puravAra karavA samatha nathI kAraNu ke tene puravAra karatA jarA jeTalA hatu paNa dekhAto nathI, -- For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 mokSamAM sukhanuM saMvedana nathI e nyAyamata 8. nanUktamevAnumAnamapavargAya yatra prekSAvatAM prayatnaH / . sukhasiddhaye hi buddhimanto yatante, nAzmakalpamAtmAnaM kartumiti / tadayamiSTAdhigamArtho mumukSoH prayatnaH, prekSApUrvakAriprayatnatvAt , kRSyAdiprayatnavaditi / 8. vedAntI - jene khAtara buddhimAne prayatna kare che te apavagane puravAra karavA mATe ame anumAna ApyuM che. sukhanI siddhi mATe buddhimAne prayatna kare che, AtmAne paththara je banAvavA mATe prayatna karatA nathI. A ISTane (=sukhane) prApta karavA mumukSune prayatna haya che, kAraNa ke prayatna vicArapUrvaka karavAmAM Ave che, khetI vagere mATenA prayatananI jema. 9. nAnaToparamArthesvAdisthA rAnnaye | santaH prayatamAnA hi dRzyante vyAdhikheditAH // atiduryahazcAyaM saMsAraduHkhabhAra iti tadupazamAya vyavasyantaH santo na niSprayojanaprayatnA bhavantItyanaikAntiko hetuH / 9. naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke aniSTane (= duHkhana) kSaya karavA mATe mumukSu prayatna kare che. vyAdhithI kheda pAmelA santo aniSTanI zAti mATe paNa prayatna karatA dekhAya che. saMsAranA duHkhane bhAra vahe atyanta muzkela che, eTale te duHkhanA upazama mATe prayatna karatA santone e prayatna niprayojana (arthAta vagara vicAryuM nathI. tethI "kAraNa ke prayatna vicArapUrvaka karavAmAM Ave che' e tame Apele hetu ane kAtika che. 10kathAmAvate vimuneva nityena juvenAviyuta kAmeti | tathA ca paThyate 'vijJAnamAnandaM brahma' iti / syAdevadevaM yadyetadeva kevalamAgamavacanamazroSyata / vacanAntaramapi tu zrayate na ha vai sazarIrasya sataH priyaapriyyorphtirita, sArI vAva santa vidhei na chUrAta:' [chAndro 8.22) rUti | 10. vedAntI - AgamamAMthI paNa ApaNe jANIe chIe ke jema vibhutvathI tema nitya sukhathI aviyuta AtmA che. ane AgamamAM kahevAmAM AvyuM che ke brahma vijJAna che ane brahma Anada che." naiyAyika - ema bane je kevaLa A ja Agamavacana ApaNe sAMbhaLyuM hoya. paraMtu bIju Agamavacana paNa saMbhaLAya che, te e ke "jyAre AtmA sazarIrI hoya che tyAre tene sukhaduHkhane nAza nathI hato (arthAta jyAM sudhI zarIra hoya che tyAM sudhI AtmAne sukha-du:kha hoya che ja). jyAre te azarIrI bane che tyAre sukha duHkha tene sparzatAM nathI." [chAMdogya 8.12]. 11. nanu bhavatpaThitamAgamavacanamanyathA'pi vyAkhyAtuM zakyate / sazarIrasyeti prakramAt sAMsArike sukhaduHkhe anukUletaraviSayopalambhasambhave tadAnImazarIramAtmAnaM na spRzata ityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamAM nityasukhanuM saMvedana che enA samarthanamAM Apela agamapramANunuM khaMDana ka27 11. vehAntI - ApegAva bhAgamavayana bhI zata paya samana che. sazarIrasya (=sazarIrIne)" zabdathI te vacana zarU thatuM hei, anukUla-pratikUla viSayamAMthI janmatA sAMsArika sukha-duHkha tyAre [=mokSamAM] azarIrI AtmAne sparzatAM nathI ema aya' che. 12. hanta tarhi tvadadhItamapi vedavacanam 'AnandaM brahma' iti saMsAraduHkhaparihAraprakaraNAdeva taduHkhApAyaviSayaM vyAkhyAsyate / na khalu vyAkhyAnasya bhagavataH kAcidabhUmirasti / dRSTAzca duHkhoparame sukhazabdaprayogAH / cirajvaraziro.divyAdhiduHkhena kheditAH / sukhino vayamadyeti tadapAye prayuJjate // 12 yAyi: - are ! to to tame hetu 'yahI sAna cha' se veSayana 55 saMsAra duHkha parivAranA prakaraNamAMthI levAmAM AvyuM hoI, saMsAraduHkhanAzaviSayaka che ema samajAvavAmAM Avaze. bhagavAna vyAkhyAnanI kaI abhUmi nathI. "sukha' zabdanA prayoga duHkhanAzanA arthamAM thatA joyA che. lAMbA samayathI Avato tAva ane lAMbA samayanI zirodhanA vagere vyAdhionA duHkhathI kheda pAmelA mANaso jyAre te vyAdhio dUra thAya che tyAre ame Aja sukhI thayA evAM vAkyo prayoje che. 13. yadi cAnandamiti vacanAnnityaM sukhamAtmana iSyate, tarhi brahmeti vacanAd vyApakatvamiva vijJAnamiti vacanAt jJAnamapi nityamasyAbhyupagantavyam / atazca sukhavat jJAnasyApi nityatvAt saMsAre'pi nityasukhopalabdhiH syAt / tatazca dharmAdharmaphalAbhyAM sukhaduHkhAbhyAmasya nityasya sukhasya sAhacaryamanubhUyeta / api ca sukhavad jJAnavaccAsya kAmaM dehendriyAdyapi / nityaM prakalpyatAmitthaM mokSo ramyataro bhavet // atha kArya sukhajJAnaM, heturasya cintanIyo yata utpadyate iti / dharmAccet , so'pi kiMprabhava iti vAcyam / yogasamAdhija iti cet , tasya svakAryatvAt svakAryasukhasaMvedanAvasAnatvAnna zAzvatikatvaM syAt / aprakSayazca dharmasya niranumAnakaH / na hi yogasamAdhijo dharmo na kSIyate ityatra kiJcidanumAnamasti / viparyaye tu prasiddhamevAnumAnaM, sarvasya kRtakasyAnityatvadarzanAditi / kSINe ca dharma tatkAryajJAnAbhAvAt sadapi sukhamanupalabhyamAnamasato na viziSyate / ___13. bhale 'mAna' se bhAgabhavayanayI yAtmAmA nitya bhuma tame 47tA ho to jema "brahma" e vacanathI vyApakatvane tame nitya svIkAre che tema 'vijJAna e vacanathI For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.8 mokSamAM nitya sukha svaprakAza che e vedAntamata ane tenuM khaMDana jJAnane paNa AtmAmAM nitya svIkAravuM joIe. tethI, sukhanI jema jJAna paNa nitya hevAthI saMsAramAM paNa nitya sukhane anubhava thAya, ene pariNAme dharmAdharmanA phaLarUpa sukha-dukhanI sAthe nitya sukhanuM sAhacarya anubhavAya. vaLI, sukhanI ane jJAnanI jema AtmAnAM deha, indriya vagerene paNa nitya ka, Ama mekSa vadhAre ramya bane. je kahe ke nitya sukhanuM jJAna(anubhava) kAya che te ame kahIzuM ke tenuM kAraNa vicAravuM joIe ke jemAMthI te utpanna thAya che. je dharma tenuM kAraNa heya te te dharmanI paNa u5tti zemAMthI thAya che te jaNAvavuM joIe. je kahe ke gasamAdhijanya te dharma che te sukhAnubhava dharmanuM pitAnuM kAya tevAthI ane pitAnA kAryabhUta e sukhAnubhavane nAza thatuM hovAthI dharmonuM zAzvatapaNuM na thAya. dharmane avinAza puravAra karavA keI anumAna nathI. yogasamAdhijanya dharma nAza pAmate nathI ema puravAra karatuM kaI ja anumAna nathI. UlaTuM, yogamAdhijanya dharma vinAzI che e puravAra karavA te prasiddha anumAna che, kAraNa ke je kRtaka che te badhAM ja anitya dekhAya che. dharmane kSaya thatAM dhamanA kAryabhUta sukhajJAnane (=sukhAnubhavane) abhAva thaI javAthI nitya sukha hevA chatAM anubhavAtuM nathI, eTale asata sukhathI tene koI vizeSa (=bheda) nathI. 14. svAza tat sumiti re , na, saMsAreDapi tadupavitratAt zarIrAdisambandhaH pratibandhaheturiti cenna, zarIrAdInAmupabhogArthatvAt / bhogArthAH zarIrAdayaste bhogapratibandhaM vidadhatIti na sAdhvI kalpanA / avidyAvaraNAt saMsAre svaprakAzasukhAnupalambha iti cenna, prakAzasya tucchenAvarItumazakyatvAt / 14. je tame vedAntI kahe ke nitya sukha svaprakAza che te ame taiyAyika kahIzuM ke nA, kAraNa ke tema mAnatAM saMsAramAM paNa tenA anubhavanI Apatti Ave. saMsAramAM tene anubhava nathI thato kAraNa ke zarIra Adi sAtheno saMbaMdha temAM pratibaMdhaka kAraNa che ema je tame vedAntI kahe che te barAbara nathI, kAraNa ke zarIra vagere to sukhanA upabhoga mATe che. bhoga mATenA zarIra vagere bheganA pratibaMdhaka bane e kalAnA sArI nathI. avidyArUpa AvaraNane kAraNe saMsAramAM svaprakAza sukhane anubhava nathI thatuM ema je tame vedAnatI kahe te te paNa barAbara nathI kAraNa ke tuccha cIja prakAzanuM AvaraNa kare e zakya nathI. ____15. na hi prakAzarUpaM pAramArthikamAtmanaH sukhaM tadviparItatucchasvabhAveyamavidyA na parItumarhati, meghAdinA dinakarakiraNAvaraNAvadhAraNAt / aviralagavalamalImasabalAhakavyUhapihitaravibimbam / tadapi na rajanIsadRzaM dinamiti sahasA mohamahimA / 15. vedAntI - AtmAnA prakAzarUpa pAramArthika sukhane tenAthI viparIta evI tucha svabhAvavALI avidyA cAre bAjuthI AvRta karavA samartha nathI ema nahi, kAraNa ke megha Adi vaDe sUryakiraNe Avarita thAya che e ApaNane nizcaya che, sUryabiMba jagalI bheMsa jevAM gADha kALAM vAdaLethI DhaMkAyeluM hovA chatAM [te vakhate] "divasa rAta je nathI heta" ema kahevuM e mehanI prabaLa asara darzAve che. For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 mekSane nityasukhasvabhAva mAnatAM mekSa asaMbhava banI jAya 16. meghA gapi vence svarapeja 2 vAratavA | tattvAnyatvAdyacintyA tu nAvidyA''varaNakSamA / / tasmAnna nityAnandatvamAtmanaH suvacam / api ca mokSe nityasakhasvabhAve tadrAgeNa prayatamAno mumukSurna mokSamadhiga. cchet / na hi rAgiNAM mokSo'stIti mokSavidaH / 16. vaiyAyika - vAdaLAM sUryathI bhinna hevA chatAM pitAnA svarUpathI sata che - vAstava che, paraMtu avidyA satarUpe ke asatarUpe anirvacanIya che, eTale te prakAzanuM AvaraNa karavA asamartha che. vaLI, mokSa nityAnandasvabhAva hatAM tenA rAgathI mokSa mATe prayatna karato mumukSu mekSa pAme nahi, kAraNa ke mokSavido kahe che ke rAgIone mokSa thatA nathI, 17. duHkhanivRzyAtmake'pi mokSe duHkhadveSAt prayatamAnasya samAno doSa iti cenna, mumukSodveSAbhAvAt / rAgadveSau hi saMsArakAraNamiti ca jAnAti mumukSuH, dveSTi ca duHkhamiti kathamidaM saGgacchate / 17, vedAntI - mekSa duHkhanivRtyAtmaka hetAM duHkha pratine TheSathI mokSa mATe prayatna karatAM mumukSune samAna deSa lAge. yAyika -- nA, na lAge, kAraNa ke mumukSane Sa heta nathI mumukSane Sa hatA. nathI kAraNa ke rAga dveSa saMsAranuM kAraNa che e mumukSu jANe che. te mumukSu che ane te duHkhane TheSa kare che e bene meLa kevI rIte khAya che 18. sakhe'pyasya rAgo nAstyeveti cenna, svarganirvizeSe'pavarge svargavad rAgasya sambhAvyamAnatvAt / duHkhena tu nirviNasya mumukSorvairAgyaM jAyate, na duHkhaviSayo dveSaH / viraktasya cAsya mokSaM prati yatno bhavati, na duHkhaM dviSata iti na samAno nyAyaH / 18. vedAntI - sukhamAM paNa mumukSane rAga hete nathI ja. naiyAyika - nA, kAraNa ke svargathI jene bheda nathI evA apavargamAM svarganI jema rAgane saMbhava che paraMtu duHkhathI nirviNu mumukSune duHkha prati vairAgya janme che, duHkhaviSayaka dveSa janmato nathI. vikta mumukSu mokSa mATe prayatna kare che, duHkhane dveSa karato nathI Ama nityAnandasvabhAva mekSa mATe prayatna karanAra mumukSune vize ane duHkhanivRtyAtmaka mokSa mATe prayatna karanAra mumukSune vize samAna nyAya nathI __19. yattaktaM nirAnando mokSaH prekSAvatAM prayatnaviSayo na bhavatIti, tadapi na sAmpratam , prayojanAnusAreNa pramANavyavasthA'nupapatteH / na hi prayojanAnuvarti pramANa bhavitumarhati / yadi nirAnando mokSaH prekSAvatAM na ruciraH, kAmaM mA For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 AnaMdarahita mokSane mATe buddhimAne prayatna kare che bhUt ; na tvapramANakamAnandaM tatra kalpayituM zaknumaH / na ca sarvAtmanA sAdhUnAmanabhimata eva tathAvidho mokSaH / na ca tadavAptaye na prayatante / te hyevaM vivecayanti - duHkhasaMsparzazUnyazAzvatikasakhasambhogAsambhavAd duHkhasya cAvazyaM hAtavyatvAd vivekahAnasya cAzakyatvAd viSamadhunI ivaikatra pAtro patite ubhe api sukhaduHkhe tyajyetAmiti / atazca saMsArAnmokSaH zreyAn yatrAyamiyAnatiduHsaho duHkhaprabandho'valupyate, varamiyatI kadAcitkI sukhakaNikA tyaktA, na tasyAH kRte duHkhabhAra iyAnUDha iti / tasmAnna sukhopabhogAtmako mokSa iti / 19. uparAMta, Anandarahita mokSa buddhimAnA prayatnane viSaya nathI banate ema tame vedAntIoe je kahyuM te paNa gya nathI, kAraNa ke projana anusAra pramANavyavasthA ghaTatI nathI; prajanane anusaratuM pramANa pramANu banavAne yogya nathI. je Anadarahita mekSa buddhimAnone na rucatuM hoya te bhale na ruca, paraMtu amANuka Anada mokSamAM kalpavA ame zaktimAna nathI. ane te Anandarahita mokSa sAdhuone saMpUrNapaNe anabhimata che evuM nathI, tenI prApti mATe teo prayatna nathI karatA evuM nathI; te A pramANe vivecanA kare che - duHkhasaMparzazunya zAzvata sukhane bhoga saMbhava na hoI, duHkha avazya hAtha hoI, sukhathI duHkhane juduM tAravI teno nAza karavo azakya hei, eka pAtramAM paDelA viSa madhunI jema sukha-duHkha bannene tyaje. ane tethI ja saMsArathI mokSa vadhu zreyaskara che jyAM ATale atidusaha A duHkha prabadha nAza pAme che; ATalI nAnI anitya sukhanI kaNikA tajavI vadhu sArI che, te sukhakaNukA khAtara ATalA moTe duHkhane bhAra vahe joIe nahi tethI mokSa sukhabhogAtmaka nathI. 20. vanyasvAha -- tiSThatu tAva mokSa, saMvAreDapi suvuM nAma kiJcidastIti sarva evAyaM duHkhAbhAvamAo sukhavyavahAraH / tathA hi tRSA zuSyatyAsye pibati salilaM svAdu surabhi kSudhArtaH san zAlIn kavalayati mAMspAkavalitAn / pradIpte rAgAgnau ghananibiDamAzliSyati vadhU pratIkAro vyAdheH sukhamiti viparyasyati janaH / / [bhartRharivairAgyazataka] 20. bIje kaI kahe che -- mokSanI vAta bAjue rahe, saMsAramAM paNa sukha nAmanuM kaI nathI, eTale du kha bhAvamAtramAM A badhe ja "sukhazabdane vyavahAra che. udAharaNutha, "meTuM tarasathI sUkAtuM hoya tyAre svAdu surabhi jala te pIe che, sudhAthI pIDAte te mAMsanA pAkanA AvaraNavALA zAlI bhAtane khAya che, kAmAgni pradIta thatAM For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa MsAramAM anubhavAtA sukhanA pratikAra karavA na dhare e nyAyamata vadhUne te atya'ta gADha AliMgana Ape che, Ama vyAdhinA pratIkArane le!ka bhrAntithI 'sukha' 'he he" [lartRharikRta vairAgyazatam ]. 21. ucyate--tadidamatIvakRtaka vairAgyaprakaTana kaurukucIkU kauzalam, AnandAtmanaH pratiprANisaMvedyasya sukhasya nihnotumazakyatvAt / anivRtte'pi duHkhe kvacit sukhasaMvedanAnna duHkhAbhAvaH sukham / nirabhilASasyApyatarkitopanatasukhasAdhanaviSayasamparke sati sukhasaMvedanadarzanAdabhilASAtmakaduHkhAbhAvaH sukhamityapi na manojJam / yastu duHkhAbhAve kvacit sukhamityapi vyapadezaH prazAntarogANAmiva pUrvadarzitaH, sa bhAkta iti na tAvatA saMvedanasAkSikasukhApahnavaH kartumucitaH / mAkSe tu nityasukhamasaMbhavatpramANatvAt nAbhyupagamyate / api ca mokSe sukhamasti na veti vicAra eSa na prAmANikajaneAcitaH / svarUpeNa vyavasthAnamAtmano mokSa iti mokSavidaH / tatrAtmasvarUpametra kIdRgiti cintyaM, na pRthaG mokSasvarUpam / Atmanazca sukhadu:khabuddhyAdaya AgantukA guNAH, na mahatvavat sAMsiddhikA iti nirNItametadAtmalakSaNe, sukhAdikAryeNa cAtmano'numAnAditi / ata eva kapilakathitacitizaktisvabhAvatvamapi na yuktamAtmanaH / sacetanazcitA yogAt tadyogena vinA jaDaH / citirnAmArthavijJAnaM kAdAcitkaM tu tasya tat // nArthasaMvedanAdanyaccaitanyaM nAma vidyate / tacca sAmagrayadhInatvAt kathaM mokSe bhaviSyati // 21. naiyAyi A te atyaMta banAvaTI vairAgyanu pradarzana karavAnA daMbhanuM kauzala che, kAraNa ke pratyeka prANI vaDe anubhavAtA AnandaravarUpa sukhaneA pratiSedha karavA azakatha che. du:khanA nAza nathI thayA hAtA tyAre kayAreka sukhane anubhava thatA hArda, du:khane abhAva sukha nathI. tRSNArahita puruSane paNa ekAeka AvI paDelA, sukhanA sAdhanabhUta viSayane soMpaka thatAM sukhane anubhava thAya che, tethI tRSNArUpa 6 khaneA abhAva e sukha che ema mAnavuM e paNa manane ruce evuM nathI. jemane rAga atyaMta zAnta thai gayo che teonI jema duHkhanA abhAvamAM kayAreka ApaNA vaDe karAtA 'sukha' zabdanA je prayAga pUrve' darzAye te gauNu che, eTalolR teTalA mAtrathI saMvedana jenu` sAkSI che evA sukhane pratiSedha karavA ucita nathI. paratu mekSamAM te nitya sukha ame svIkAratA nathI kAraNa ke temAM kei pramANu saMbhavatuM nathI. vaLI, meAkSamAM sukha che ke nahi ene A vicAra prAmANika janee karavA ucita nathI AtmAnuM peAtAnA svarUpamAM avasthAna mekSa che ema mekSanA jANakAro kahe che. tyAM AtmAnuM svarUpa kevu` che e vicAravu joIe, enAthI pRthak meAkSanuM svarUpa na vicAravuM joie. sukha, du:kha, muddhi vagere AtmAnA 331 - For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 AtmAnI jAgrata Adi cAra dizAo vize nAyika guNa Agatuka che, vibhuvanI jema sAMsiddhika (svAbhAvika) nathI e ame AtmalakSaNamAM nirNana karyuM che. [sukha vagere AtmAnA guNe Agatuka che kAraNa ke sukha vagere kArya uparathI AtmAnuM anumAna thAya che. eTale ja AtmAne svabhAva citizakti che ema kapile je kahyuM che te paNa yogya nathI. AtmA citanA(=jJAnanA) saMbaMdhathI cetana che, citanA saMbaMdha vinA jaDa che. citi e arthanuM jJAna che, te arthajJAna AtmAne kayAreka hoya che. arthajJAnathI anya caitanya nAmanuM kaMI ja nathI. te arthajJAnanI utpatti sAmagrIne adhIna henDa mokSamAM te kevI rIte hoya ? 22. nAgrataH svanavRttva pusthApi vAmanaH | jJAnamutpadyate'nyA tu caturthI nAsti tAdRzI / / jAgradazAyAM svapne ca buddheH pratyAtmavedyatA / sukha' supto'hamadyeti pazcAt pratyavamarzanAt / / tadA svavedyamAnA'pi suSupte dhIH prakalpyate / turyAvasthA tu saMvittizUnyasya sthitirAtmanaH / / turyAvasthAtigaM rUpaM yadAhuH kecidAtmanaH / pramANAgocaratvena kalpanAmAtrameva tat // savitprasavasAmarthya sAmagrIsannidhAnataH / yadi nAmAtmano'styasya tAvatA na cidAtmatA / / yadi tu darzanazaktiyogyatAmAtrameva puMsazcaitanyamucyate, tarhi tathAvidhasya tasya kaivalyasyAsmAkInamokSasadRzatvameva, saMvitprasavayogyatAmAtrasaMbhave'pi dRzyendriyasaMyogAdisAmagrIvaikalyAt kaivalyAvasthAyAmAtmano draSTatvAsaMbhavAd darzanazUnyasya cAnyasya caitanyasya nirastatvAditi / 22. jAgrata, ravApna ane suSupta dazAmAM rahelA AtmAne jJAna thAya che, te traNathI anya evI cothI dazA tevI (=jJAnavALI) nathI. jAgratadazAmAM ane svapnadazAmAM jJAnane anubhava pratyeka AtmAne thAya che. "Aja huM sukhethI sUto' evo je pratyavamarza jAgelAne thAya che te uparathI suptAvasthAmAM jJAna anubhavAtuM na hovA chatAM anumAya che. cothI dazA te jJAnarahita AtmAnI sthiti che. cothI avasthAthI para evuM AtmAnuM je rUpa keTalAka jaNAve che te pramANuno viSaya na hovAne kAraNe kalpanA mAtra ja che. sAmagrInI sannidhinA lIdhe ja je AtmAmAM jJAnane upanna karavAnuM sAmarthya hoya to teTalAthI e spaSTa thAya che ke jJAna AtmAne svabhAva nathI je dazanazaktinI legyatA ja mAtra puruSanuM caitanya che ema tame kapile kahetA he te tamArA tathAvidha kevalyanuM amArA taiyAyikenA mokSa sAthe sadazya ja bane che, kAraNa ke jJAnane utpanna karavAnI yogyatA mAtrane saMbhava hovA chatAM, dazya For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya, bauddha ane jenenI mokSanI mAnyatAo ane temanuM khaMDana vijya, Indriya, saniSa Adi sAmagrIne abhAva hovAthI kevalyAvasthAmAM AtmAmAM dravane asaMbhava hoya che ane darzana rahita AtmAnA caitanyane ame nirAza karI dIdho che. [sAMkhyayoga anusAra citta ane AtmA be judI vastu che. cittane dhama jJAna che ane AtmAne dharma darzana che. nauyAyika cittane svIkAratA ja nathI paraMtu cittama jJAnane svIkArI tene AtmAne vizeSa guNa mAne che. sAMkhya-yogamAM cittanA jJAnane viSaya ghaTa, paTa vagere bAtha padArtho che. citta ghaTa, paTa, vagerenA AkAre pariName che. A cittapariNAmane cittavRtti kahe che. puruSanA darzanane viSaya ghaTa paTa vagere bAhya padArtho nathI paraMtu cittavRtti che. kevalyamAM, cittane prakRtimAM laya thaI gayuM hoya che, eTale puruSanA darzananA viSayabhUta cittavRttine paNa abhAva hoya che paraMtu puruSa draSTA maTI nathI ja. tenAmAM darzananI yogyatA te che, paNa viSayanA abhAvamAM te konuM darzana kare ? jema sAMkhya-ga mate kevalyamAM AtmAmAM darzana nathI paNa darzana yogyatA che tema yAyika mate mekSamAM AtmAmAM jJAna nathI paNa jJAnane utpanna karavAnI yogyatA che.] 23. nirvANadvipAtheyama, tu saumAtA: | santatyucchedamicchanti svacchAM vA jJAnasantatim // matadvitayamapyetat pratyuktaM pUrvameva yat / dhvastazca jJAnasantAnaH nityazvAtmA samarthitaH / / santatyucchedapakSastu naiyAyikamatAdapi / zocyo yatrAzmakalpo'pi na kazcidavaziSyate // 23. bauddho apavagane nirvANa vagere padethI jaNAve che. teo jJAnasattatinA ucchedane ke nirmaLa jJAnasatatine apavagara mAne che. A banne matane A agAu ame pratiSedha karyo che. ame taiyAyika jJAnasattatino nAza mAnIe chIe ane nitya AtmAnuM samarthana karIe chIe. jJAnasattatinA uchedano bauddha pakSa te taiyAyika mata karatAM paNa vadhu zocanIya che ke jyAM paththara jevo paNa koI bAkI rahetA nathI. 24. gaevakSeDapi vAmanyasApekSamAmana: . na kevalasya tadrapamityasmanmatatulyatA // vikAritvaM tu jIvAnAmatyantamasamaJjasam / zabdapudgalavaccaitat pratyAkhyeyamasambhavAt // 24. jenamatamAM paNa AtmAnuM je rU5 anya sApekSa che te rUpa kevala AtmAnuM nathI. A mata amArA nayayikanA mata sAthe tulya che. jIvonuM vikArIpaNuM atyaMta asamaMjasa che, kAraNa ke jema zabdanuM paugalikatva asaMbhava heI pratiSedhya che tema jIvonuM vikArIpaNuM asaMbhava heI pratiSedhya che. [jaina mate AtmA zarIra parimANa che, saMkoca-vikAsazIla che, pariNAma che, karmanA saMbaMdhane lIdhe miyAdazana Adi vikAre For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 mekSanA upAyo vicAra pAme che. jenA mata anusAra zabda pautralika che, te pugalane eka paryAya che. arthAta, te dravya che (kAyaMdravya che), guNa nathI - AkAzane guNa nathI. A baMne mAnyatAo nAyikanA matathI viruddha che. yAyika abhAne phUTasthanitya ane vibhu mAne che, ane zabdane AkAzane guNa mAne che. alabatta, jaina ane naiyAyika bane zabdane anitya gaNe che.] 25. tamAna veDhAntaviddo vanitA mAjhaM na sAMkhyA na ca saugatAdyAH / ityakSapAdAbhihito'pavargaH zreyAMstadatyantavimokSa eva / / 25. niSkarSa e ke vedAntIo, sAMkhyo ane saugata vageree mokSanuM samyapha pratipAdana karyuM nathI. eTale buddhi Adi nava guNanA atyata uda rU5 ja, akSapade kahele apavarga vadhu zreyaskara che. 26. zAhe - mayavayamIdAvoH | sa tu mafghanazyate rUdyutAm uktameva bhagavatA sUtrakAreNa - 'duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavargaH' iti nyAyasUtra 1.1.2] / duHkhocchedastAvadapavarga iti kathitam / kAryatvAcca duHkhasya kAraNocchedAt taducchedaH / kAraNaM cAsya janma / janmani hiM sati duHkha bhavati / jAyate iti janma dehendriyAdisambandha AtmanaH / tadapi janmakAraNocchedAdevocchedyam / atastatkAraNaM pravRttirucchedyA / tasyA api ucchedo hetUcchedAditi taddhatavo doSA ucchedyAH / teSAM tu nimittaM mithyAjJAnam / tasminnucchinne doSA ucchinnA bhavantIti mithyAjJAnamucchetavyam / taducchittaye ca tatvajJAnamupAyaH / prasiddho hyayamarthaH samarthitazca pUrva vistaratastattvajJAnaM mithyAjJAnasya bAdhakamiti / tasmAt tattvajJAnAnmithyAjJAnadoSapravRttijanmaduHkhanivRttikrameNApavarga iti / 26. zaMkAkAra - bhale, A apavage che paraMtu te kevI rIte prApta thAya e tame kahe. naiyAyika - bhagavAna sUtrakAre kahyuM ja che ke "duHkha, janma, pravRtti, devuM ane mithyAjJAna e badhAmAM uttara uttarane nAza thatAM tenA anantara pUrva pUrvavatI'ne nAza thavAthI mokSa prApta thAya che' [nyAyasUtra 1.1 2]. duHkhane nAza apavarga che ema temaNe kahyuM che. duHkha kAya hoI tenA kAraNanA ucchedathI tene uccheda thAya che. du:khanuM kAraNa janma che. janma hotAM duHkha thAya che. pedA thavuM te janma; AtmAne deha, indriya vagere sAthe saMbaMdha te janma. te janmane vinAza paNa janmakAraNanA vinAzathI thAya che. tethI janmanA kAraNabhUta pravRttine nAza kare jaI e. pravRttine vinAza paNa pravRttinA For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAranuM mULa mithyAjJAna kAraNabhUta denA vinAzathI thAya che. eTale pravRttinA kAraNabhUta doSone vinAza karavo joIe. denuM kAraNa mithyAjJAna che. mithyAjJAnane nAza karavAne upAya tattvajJAna che. tatvajJAna mithyAjJAnanuM bAdhaka che e vAta prasiddha che ane enuM samarthana ame pahelAM vistArathI karyuM che. tethI tattvajJAna vaDe kramathI mithyAjJAna, Sa, pravRtti, janma ane dukhanI nivRtti thatAM apavarga prApta thAya che. 27. yadyapi ca mithyAjJAnamapi janmakAryam, azarIrasyAtmano mithyAjJAnAnupapattaH, itaretarakAryakAraNabhAvena ca bIjAGakuravadanAdiprabandhapravRttena pravartamAnA mithyaajnyaanAvavo mAvA: haMsAra yurate , tathApi taravALo cittAyAM kuta: prakRti uccheda upakramyatAmiti vicAryamANe vizeSaniyamAbhAvat yataH kutazciditi prApte mithyAjJAnasya pratikUlamucchedakAraNaM tattvajJAnamupalabdhamiti vizeSe pramANAbhAvAt taduccheda evopakramyate / 27. jo ke zarIra vinAnA AtmAne mithyAjJAna ghaTatuM na heI, mithyAjJAna paNa janmanuM kArya che, ane paraspara kAryakAraNe bhAvathI bIja ane aMkuranI jema anAdi pravAhamAM vahetA rahevAthI vartamAna banelA mithyAjJAna vagere bhAvo saMsAra kahevAya che, tema chatAM temanAM kAraNenA uchedanI vicAraNA vakhate kyAMthI uccheda zarU karAya ?' ema vicAratAM vizeSa niyama na hovAthI game tyAMthI' ema prApta thatAM, mithyAjJAnanuM pratikULa evuM enuM ucchedakAraNa tattvajJAna upalabdha thayuM che eTale [amukanA uchedathI zarU karavuM evA] vizeSamAM koI pramANa na hovAthI, mithyAjJAnanA ucachedathI zarUAta karavAmAM Ave che. 28. ata eva mithyAjJAnamUlaH saMsAra ucyate, tasminnucchinne tadacchedasambhAvAt / na tataH prabhRti saMsAraH pravartate iti nipuNamatibhirapi nirdhArayituM zakyam , anAditvAt tasyeti / tadevaM tattvajJAnAnmithyAjJAnApAye tatkAryadoSApAyaH, doSApAye pravRzyapAyaH, pravRttyapAye janmApAyaH, janmApAye duHkhApAyaH, sa evApavarga iti / tadidamuktam 'uttarottarApAye tadanantarApAyAt ' iti / 28. eTale ja saMsAranuM mULa mithyAjJAna kahevAya che, kAraNa ke mithyAjJAnane ucheda thatAM saMsArane ucheda saMbhave che. amuka vakhatathI saMsAra zarU thayuM che ema nipuNamativALAoe paNa nakakI karavuM zakya nathI kAraNa ke saMsAra anAdi che. tethI Ama tattvajJAnathI mithyAjJAnane nAza thatAM mithyAjJAnanA kArya deSane nAza thAya che, dezane nArA thatAM pravRttine nAza thAya che, pravRttine nAza thatAM janmane nAza thAya che, janmane nAza thatAM duHkhane nAza thAya che, te duHkhavinAza ja apavarga che. eTalA mATe ja sUtrakAre kahyuM che ke "uttara uttarane nAza thatAM temanA anantara pUrva pUrva nAza thavAthI'. For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makSa asaMbhava che e zaMkA 29. gAda viDhitoDaDyuM sUtrArtha | vighaTamAmanorathavizvanA mAtraHmliikshrddhaantaaprkttnN vA / duradhigamastu saGkaTo mokSamArgaH / sAdhyastrivarga evaiSa dharmakAmArthalakSaNaH / caturthaH puruSArthastu kathAsveva virAjate // yadA priyaviyogAdi bhavatyudvegakAraNam / tadA mokSakathAH kAmaM kriyantAM zokazAntaye // na tUcamasamaye tadadhigamasamarthAmupalabhAmahe saraNim , RNaklezapravRtyanubandhasya 22. zaMkAkAra kahe che - A sutrArtha te ame jAye. paraMtu e kAM to daLe nahi evA mane rathanI viDaMbanA mAtra che kAM te khoTI zraddhAnuM pradarzana mAtra che. mokSamArga prApta karavo muzkela ane saMkaTapUrNa che. dharma, artha ane kAma e traNa lakSavALo A trivarga ja sAdhya che. paraMtu caturtha puruSArtha mokSa to kathAomAM ja zobhe che. jyAre uganuM kAraNa priyaviga vagere upasthita thAya tyAre zokane zAnta karavA bhale mokSanI kathA tame karo. paraMtu mekSane prApta karavAnA udyama vakhate tenI prApti karAvavAmAM samartha evI koI saraNi amane upalabdha thatI nathI, kAraNa ke RNAnubaMdha, kalezAnubaMdha ane pravajyanubaMdha dustara che. 30. RNAnubandhastAvat 'jAyamAno ha vai brAhmaNastribhiNaiRNavAn jAyate brahmacaryeNa RSibhyaH yajJena devebhyaH prajayA pitRbhyaH' iti / idaM hi vede paThayate / tatra prathamamRSINAmanRNaH syAmiti brahmacaryamAcarati / tataH pitRNAmanRNaH syAmiti kRtadArasaGgrahaH prajotpAdanAya vyavaharati / tadanu gRhastha eva darzapUrNamAsAdiSu sahasrasaMvatsaraparyanteSu karmasvadhikRtaH kratUnanutiSThatIti devAnAmanRNaH syAmiti / ko'sya mokSavyavasAyAvasaraH ? 30. RNAnubaMdha A che - "janmate (arthAta janmatAnI sAthe ja) brAhmaNa traNa RNe vaDe yuvAna janme che. brahmacarya vaDe RSione, yajJa vaDe devAne ane prajA vaDe pitRone [RNa cUkyuM che] ema vedamAM kahyuM che temAM prathama "RSionA RNamAMthI mukta thAuM' ema vicArI te brahmacaryanuM pAlana kare che. pachI "pitRonA RNamAMthI mukta thAuM" ema vicArI lagnamAM strInuM samyapha vidhivata prahaNa karI prajotpatti mATe vyavahAra kare che. tyAra pachI devonA aNumAMthI mukta thAu" ema vicArI hajAro varSa sudhI cAlatA darzapUrNamAsa vagere yajJakarmamAM adhikRta evo te gRhastha ja yajJanuM anuSThAna kare che AmAM mokSa mATe vyavasAya karavAne (kavicAra karavAne) ene avasara ja kayAM che ? 3. nanu ja "ni trIjIthapATTA mano mekSe nivezata' ti mAdismrnnaadstyev tadavasaraH / na, zrutivAkyavirodhAt / evaM hi zrUyate 'jarAmayaM vA For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mekSa che ema kahevuM kRtiviruddha che 337 etatsatrAM yadagnihotrAM darzapaurNamAsau ca jarayA ha vA eSa etasmAnmucyate mRtyunA vA' iti / na ca karmaprayogAzaktyA karmabhyo virantuM zakyate, svayamazaktasya bAhyazaktyupadezAt-'antevAsI vA juhuyAd brahmaNA hi sa parikrItaH / krIto vA juhuyAt dhanena hi sa parikrItaH / kSIrahotA vA juhuyAd ghRtena hi sa parikrItaH / ' azaktasya ca mokSopAyAnuSThAne'pyasya kathaM zaktiH ? 3 . neyAyaH - 'tra R! yI mokSamA bhana sagAva' savA manusmRti hA mekSa mATe vyavasAya karavAne avasara che ja. zaMkAkAra - nA, nathI, kAraNa ke te smRtine zrutivAkya sAthe virodha che; zrutimAM kahyuM che ke "je agnihotra ane daza-pUrNamAsa e satra che te jarA paryata ke maraNa paryata che; temAMthI A kAM te jarAne lIdhe mukta thAya che kAM to mRtyunA lIdhe mukta thAya che.' kamane prayoga karavAnI zaktine lIdhe karmomAMthI viramavAnuM zakaya nathI, kAraNa ke je svayaM azakta hoya che tene bAhya zakti mATe upadeza ApavAmAM Ave che - "athavA antavAsI hama kare kAraNa ke brahma vaDe (= lakSaNa mUlya vaDe) te kharIdAye che; athavA kharIdAyela te hema kare kAraNa ke te dhanathI kharIdAyo che, athavA lIrahetA adhvaryu hema kare kAraNa ke ghIthI te kharIdAyele che'. je azakta che tene mokSanA upAyonA anuThAnamAM paNa zakti kema hoya ? 32. klezAnubandhAdapi apavargAbhAvaH / ye hiM rAgAdayo doSA AtmanazcirasaMbhRtAH / kastAn zamayituM zaktaH punarAvRttidharmakAn // kAmaM ciraM vijityApi krodhaM vA lobhameva vA / . . punargacchan vazaM teSAM lokaH prAyeNa dRzyate // tathA hi - ciramapi tapasi niyamitamatiravijitaviSamazarAvakRtiH tanupavanApanItavasanakAminIstana jaghanadarzanAdeva vazaM vizvAmitraH kusumadhanvano gata iti zrayate / alaM hyAkhyAyikayA, adyatve'pyevaM zatazo dRzyante iti durucchedA doSAH / 'vItarAgajanmAdarzanAt' iti [nyAyasUtra 3.1.25] ca vicAritamAtmaparIkSAyAm / aviyukta eva dorjanturjAyate iti / doSavivRddhihetavazca rUpAdayo viSayAH, te kathamiva svakarmaNyudAsate ? tAmbUlaM kusumasugandhayassamIrAH saudheSu pratiphalitAH zazAGkabhAsaH / vAcazca praNayanavAmRtadravArdrAH dUtInAM dadhati na kasya rAgavRddhim / / 22 For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 kalezonA anubaMdhane kAraNe mokSa asaMbhava che gari - mugdhasmitasudhAdhautamadhurAlApazAlinA / mukhena pakSmalAkSINAM kasya nAkSipyate manaH / / ityevaM nidAnAnupazamanAdapi sthita eva klezAnubandhaH / 32. kalezAnubaMdhanA kAraNe paNa apavagane abhAva che, kAraNa ke pharI pharIne utpanna thavAnA dharmavALA je rAga vagere deSane AtmAe lAMbA samayathI dhAraNa karelA che temane zamAvavA koNa zaktimAna che ? kharekhara ja lAMbA vakhate krodha ke lebhane jItIne paNa loke vaLI pAchI temane vaza thatA moTe bhAge dekhAya che. udAharaNathaM, lAMbA kALa sudhI tapamAM buddhi niyatrita karavA chatAM vivAmitra kAmadevanA vikArane jItI zakyA nahi ane maMda pavanathI vastra khasI javAthI kAminInAM stana ane jaghana dekhAI jatAM ja te kAmadevane vaza thaI gayA ema saMbhaLAya che. ahIM AkhyAyikAnI jarUra nathI. Aje paNa e pramANe kAmadevane vaza thatA seMkaDe puruSo dekhAya che. eTale ke chevA muzkela che. "vItarAgane janma dekhe na I" e nyAyasUtrane vicAra ApaNe AtmaparIkSAmAM karyo che. [e sUtrane Azaya e che ke jantu doSathI joDAyelo ja janme che. vaLI, deSane vadhAranAra hatuo rUpa, rasa vagere viSaya che, teo potAnA kAmamAM udAsIna kema bane ? tAMbUla, kusumavAsita samIra, mahelamAM pratibiMbita thatI cAMdanI, dUtInI praNayarUpI amRtanA svajanathI Adra vANI kenA rAganI vRddhi nathI karatI ? uparAMta, lAMbI aNIyALI suMdara AMkhovALI strIonA mugdha smitanI sudhAthI tarabaLa madhura AlApathI zobhatA mukhathI kenuM mana calita na thAya ? Ama ja kalezenAM kAraNene upazama na thavAne kAraNe kalezane anubaMdha rahe che ja. 33. pravRjyanuvA: vavava - rAgAdipreryamANo hi karmANyArabhate naraH / dIrghadIrghAH pratAyante yairdharmAdharmavAsanAH // sa pravRttyanubandhazca heturanyasya janmanaH / tena janmAntareNAnyA janyate karmavAsanA // ekamevedRzaM karma kartumApatati kvacit / janmAyuSazatenApi yatphalaM bhujyate na vA // klezakarmAnubandhotthA janmaduHkhAdizRGkhalA / punarAvartamAnaiSA kenopAyena bhajyatAm // vinA phalopabhogena na hi nAzo'sti karmaNAm / teSAM jJAnAgninA dAha iti zraddhAviz2ambhitam // For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttinA anubaMdhane kAraNe paNa mokSa asaMbhava che 339 kAryakAraNabhAvo hi zAstrAdevAvadhAritaH / karmaNAM ca phalAnAM ca sa kathaM vA nivartatAm // na cApyajJAnasApekSa karmeSTaM bandhakAraNam / yenAtmajJAnayuktAnAM tadudAsIta tAn prati // ajJAnanairapekSyeNa karmaNAM svabhAva evaiSa yat phalAvinAbhAvitvamiti / tasmAditthamRNaklezapravRttyabhyanubandhataH / na mokSasiddhirastIti tadarthoM viphalaH zramaH / / azakye'rthe vRthA''yAsa iti matvA manISibhiH / mokSacarcAH parityajya sve gRhe sukhamAsyatAm / / 3. kharekhara pravRttine anubaMdha paNa che ja rAga Adi dethI prerAte mANasa karmo (=pravRtti) AraMbhe che karmothI dharmaadharmarUpa saMskAre ghaNA lAMbA vistare che. A che pravRttine anubaMdha je anya janmanuM kAraNa che. te anya janmathI anya karma saMskAra janme che. koIka vAra eka ja evuM karma karavA mATe mANasa dhasI jAya che ke jenuM phaLa seMkaDe janma ane seMkaDe AyuSathI bhogavAya che athavA te seMkaDo janma ane seMkaDe AyuSathI paNa jogavAtuM nathI. kaleza ane karmanA anubaMdhomAMthI janmelI janma du:kha Adi rUpa harI pharIne Avartana pAmatI A sAMkaLa kayA upAyathI tUTe? phaLane bhogavyA vinA karmo nAza pAmatAM nathI karmo jJAnAgnithI baLIne bhasma thAya che ema mAnavuM e te kevaLa zraddhAnuM pradarzana che. karmo ane phaLe ne je kAryakAraNabhAva zAstramAMthI ja nizcitapaNe jANele che te kevI rIte aTake ? ane ajJAnasApekSa kamane ja baMdhanuM kAraNa IcachavAmAM AvyuM nathI ke jethI AtmajJa nathI yukta puruSonuM kAma temanA baMdha prati udAsIna bane. phaLa vinA na hevuM e ajJa nanirapekSapaNe kamane svabhAva ja che. niSkarSa e ke Ama RNAnubandha, kalezAnabadha ane pravRtvanabandhane lIdhe mokSanI siddhi thatI nathI, eTale mokSa mATe zrama niSphaLa che. mokSa mATe zrama e to azakya vastumAM vRthA prayatna che ema samajIne manIpIoe mokSacarcA cheDI pitAnA gharamAM sukhe rahevuM. 34. gatrAmithIyate - vattAvaDuttamRNAnuvaghAhiti, tapuratama, vivipashrvnnaadaupcaarikmRnnshbdN jAyamAnazabdaM ca prayujya karmastutiriya kriyate 'jAyamAno ha vai brAhmaNaH' iti, na tadvyatiriktapuruSArthaviSayaprayatnapratiSedho vidhIyate / 34 nAyika - ane uttara ame apIe chIe. "RNAnubaMdhane lIdhe ema tame je kahyuM te yogya nathI. [udyuta zrutimAM] vidhipada na hoI opacArika jhanuM zaba ane opacArika jAyamAna (janma) zabda prayoga karI, "janmate brAhmaNe ema kahI, [brahmacarya, prajotpAdana ane adhvaraprayAga e karmanI stuti karavAmAM AvI che tenAthI (=kamastutithI) atirikta, mokSapuruSArthaviSayaka prayanane pratiSedha karavAmAM AvyA nathI. For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 mokSaprApti azakya che e matane nirAsa 35. tathA hi RNazabdo'yaM viSayAntare mukhyArthaH prasiddho yatrottamarNaH 'salAbhamamuta: pratigrahISyAmi' iti dhanamadhamarNAya prayacchati, adhamarNo'pi 'salAbhamasmai pradAsyAmi' iti matvA gRhNAti / so'yamRNazabdasya mukhyo viSaya iha nAstyeva / jAyamAno'pi mukhya utpadyamAno'pi mAtuH kukSikuharAnnissarannabhidhIyate, na cAsau bAlakaH karmabhirabhisambadhyate / tasmAd brahmacaryamapatyotpAdanamadhvaraprayoga iti tritayamidam RNavadavazyakartavyamiti karmastutiriyamaupacArikapadaprayogAd gamyate / na caitAvatA mokSavyavasAyAvasaraviraha iti parizaGkanIyam , AzramAntarasya tadaupayikasya darzanAt / . 35. viSayAntaramA mA 'x' za56 bhujyA bhAM prasiddha che. ye viSayAntara 2 // cha / jyAM uttamaNuM (=jenuM devuM karavAmAM Ave che te = leNadAra) "huM amuka pAsethI lAbha saDita dhana pAzubhepIza' mema viyArI dhana Apai cha, adhamarA ( heSu re chete devAdAra) paNa "huM lAbhasahita ene dhana pAchuM ApIza" ema vicArI dhana grahaNa kare che. '' sahanI bhuNyAtha che, te sahI zrutibhA cha 1 li. 'jayabhAna'zamana - "utpadyamAna zabdane - mukhya artha "mAtAnI kukSInI bakholamAMthI bahAra nIkaLato' e kahe vAya che, ane e bicAruM bALaka A karmo ( =brahmacaya, prajotpAdana ane avaraprayAga) sAthe saMbaMdha dharAvatuM nathI. tethI jema RNa avazya cUkavavuM joIe tema brahmacarya, prajotpAdana ane avaraprayAga e traNa karmo avazya karavA joIe evI kastuti A che ema aupacArika padanA prayoga uparathI samajAya che. eTalA mAtrathI (kastutimAtrathI) mokSa vyavasAyanA - mokSa mATenA prayatnanA - avasaranA abhAvanI zaMkA na karavI joIe, kAraNa ke mokSanA sAdhanabhUta ane yogya evA anya Azramane (thA saMnyAsa Azramane ApaNe dekhIe chIe. ___ 36. nanu maraNAvadhi darzapUrNamAsAdikarmopadezAt kathamAzramAntaragrahaNam ? na, jarAmaryavAdasyApyaparityAgapratipAdanAya karmaprasaMzArthatvAt / 'ye catvAraH pathayo devayAnAH' [taitti0saM0 5.7.2.8] ityAdayo hi caturthAzramazasino bhUyAMsaH santi mantrArthavAdAH / manvAdismRtivacanAni caturthAzramopadezIni caturthAzramocitazrautAcArAdItikartavyatAvitAnavidhAnaparANi ca prabandhenaiva dRzyante / evaM gRhAzrame sthitvA vidhivat snAtako dvijaH / / vane vaset suniyato bhaikSabhugvijitendrayaH / / [manu a0 6 zlo0 1] ityupakramya caturthAzramocitamokSopAyAnuSThAnopadezAya SaSTho'dhyAyaH samasta eva manunA'nukrAntaH / jAbAlazrutau ca vidhAyakenaiva brAhmaNavAkyena pratipadamAzramacatuSTa For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cothe Azrama saMbhave che 34 yamupadiSTam -'brahmacArI bhUtvA gRhI bhavet , gRhI bhUtvA vanI bhavet , vanI bhUtvA pravrajet' iti / agnisamAropaNavidhAnopadezazca pratyakSazrutaH kathamapanUyeta-'AtmanyagnIn samAropya brAhmaNaH pravrajed gRhAta' iti / api ca upaniSadAmadhyayanamasati mokSopAyaprayogasamarthe caturthAzrame nirarthakameva prApnoti / kriyAkANDAnuSThAnaniSThatve hi vedasya jJAnakANDopadezaH kiMprayojana: syAt ? 36. zaMkAkAra - darza-pUrNamAsa Adi karmonuM anuSThAna maraNa sudhI karavAne upadeza heI, anya AzramanuM (=saMnyAsa AzramanuM) grahaNa kaI kevI rIte karI zake ? naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke karmanI prazaMsA karavAnuM prayojana heI, jarAmaraNa vacana paNa karmanA aparityAganuM pratipAdana karavA mATe che. je cAra devayAnamArge che" [taitti. saM. 57.2.8] ItyAdi jevA, cethA Azramane jaNAvanArA ghaNuM mantra ane arthavAde che. caturtha Azramane upadeza karanArA ane caturtha Azramane ucita zrauta AcAra vagerenI ItikartavyatAnuM vidhAna karavAmAM lAgelAM manu vagerenAM smRtivacane satata dekhAya che. "Ama gRhasthAzramamAM rahyA pachI vidhivata snAna karI brAhmaNa vanamAM suniyata, bhikSAjavI ane jitendriya thaI rahe A rIte zarUAta (=upakrama) karI caturtha Azramane yogya mekSo pAyanA anuSThAnane upadeza karavA Akhe chaThTho adhyAya manue lakhyo che ane jAbAlazrutimAM "brahmacArI thayA pachI gRhI thAya, gRhI thayA pachI vanI thAya, vanI thayA pachI pravajyA le e vidhAyaka brAhmaNavAkaya dvArA pratyeka pade cAra Azramone upadeza ApavAmAM AvyuM che. agnisamAropaNanuM vidhAna ane ene upadeza zrutimAM pratyakSa dekhAto hoi, tene pratiSedha kevI rIte thAya ? [e zruti A rahI -] pitAnI aMdara agnione sthApIne brAhmaNe gRhamAMthI nIkaLI pravajyA levI." vaLI, mekSanA upAyone prayoga karavAne samartha evo the Azrama hoya ja nahi te upaniSadanuM adhyayana nirarthaka banI jAya kAraNa ke veda kriyAkAMDanA anuSThAnane upadeza ApavAmAM vyasta heI, jJAnakAMDanA upadezanuM zuM prayojana rahe ? ' 37. tadevaM varNavadAzramANAmapi caturNA pratyakSopadezasiddhatvAccaturthAzramiNAM ca mokSAdhigamopAyatattvajJAnabhAvanAbhyAsAvasarasambhavAt so'yaM jarAmaryavAdaH prazaMsAmAtrapara evAvatiSThate / 'jarayA ha vA eSa etasmAnmucyate mRtyunA vA' iti ca vacanAt jarasA karmatyAgAnujJAnAt sa eva caturthAzramAvasara iti gamyate / taduktam - gRhasthastu yadA pazyed valIpalitamAtmanaH / apatyasyaiva cApatyaM tadA'raNyaM samAzrayet // [manu a0 6 zlo0 2] itarathA hi 'mRtyunaiva ca tasmAnmucyate' ityavakSyata, na tvevamabravIt / tasmAd vArdhakadazocitaM caturthamAzramamanumanyante / For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4ra cothe Azrama saMbhava hoI ekSaprAptinA upAyane abhyAsa saMbhave che 37, Ama varNanI jema cAra Azramo paNa pratyakSopadezathI siddha heI, cethA AzramavALAone mokSaprAptinA upAyabhUta tattvajJAna ane bhAvanAnA abhyAsane avasara saMbhavita hevAthI A jaga-maravacana karmaprazaMsAmAtra para ja rahe che. vaLI, jarAne lIdhe ke mRtyune lIdhe emAMthI e mukta thAya che' e vacana to jarAne kAraNe kama tyAga karavAnI anujJA ApatuM hovAthI te (karmatyAga) ja cethA Azramane avasara che ema jaNAya che eTale ja kahyuM che ke "gRhastha jyAre pitAne karacalIovALo ane paLiyAMvALo dekhe ane dIkarAnA dIkarAne dekhe tyAre te araNyamAM jaI samyapaNe rahe' manusmRti 6 2] anyathA "mRtyuthI ja temAMthI mukta thAya che' ema ahIM kahyuM hatuM, paNa tema kahyuM nathI. tethI, vRddhAvasthAne ucita evA caturtha Azramane anumati ApavAmAM AvI che. 38. taetu vA vAghelAzA | sUno pUravaNAyasthAzramavatuemmnpekssyaiv mokSAdhikAra AkhyAtaH / yathoktaM 'brahmacaryAdeva pravrajet' iti / ata eva dvividho brahmacArI bhavati - upakurvANo naiSThikazca / tatropakurvANako yo brahmacaryamanubhUya gRhasthAzramamanubhavati / sa cAparipakvakaSAyo'nupazAntarAgaH / tameva pratIdamucyate - anadhItya dvijo vedAnanutpAdya ca santatim / aniSTvA caiva yajJaizca mokSamicchan vrajatyadhaH / / [manu0a06zlo037] iti yastu paripakvakaSAyaH sa naiSThika eva brahmacArI bhavati, na gRhasthAzrama pratipadyate / gRhastho'pi paripakvakaSAyo vAnaprasthAzramamulladhya yatitve'dhikriyate / thozam , "pRhAt vanAt vA pratraneta' ti - kecit tu karmaphalAbhisandhirahitasya kartavyamiti karma kurvataH kSINarAgasyAtmavido gRhasthasyApi mokSamAcakSate / yathA''ha yAjJavalkyaH nyAyArjitadhanastattvajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhak vevighAvid gRhathoDa vimurAte 1 rUti | tasmAd RNAnubandhAdapavargAbhAva ityayuktam / 38. vRddhAvasthA te bAjue rahe, juvAna paNa jo tenA kaSA paripakava thaI gayA heya te cAra AzramanA kramanI apekSA rAkhyA vinA ja mokSanA adhikArane pAme che ema kahevAmAM AvyuM che jemake kahyuM che ke brahmacaryAzramamAMthI sIdhe ja te pravajyA le che." eTale ja brahmacArI be prakArane heya che - uparvANa ane naiSThika temAM upakuNa brahma cArI e che je brahmacaryAzrama anubhavI pachI gRhasthAzrama anubhave che, ane tenA kaSAya apakava hoya che ane rAga anupazAnta heya che. tene anulakSIne A kahyuM che ke vedanuM adhyayana karyA vinA, satatine utpanna karyA vinA ane yone karyA vinA mokSa ite For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipakSabhAvanA vaDe kalezAtA nAza thaI zake che 343 brAhmaNa adhaHpAta pAme che' [manusmRti 6.37] paraMtu jenA kaSAye paripakava hoya che te naiSThika brahmacArI che, te gRhastha zrama svIkAratA nathI, gRhastha paNa paripakava kaSAyavALe hAya te| vAnaprasthAzramanu ullaMghana karI sIdhe sa MnyAsAzrama svIkAravAnA adhikArI che, jemake kahyuM che ke 'gRhasthAzramamAMthI ke vAnaprasthAzramama thI te pratrajyA le', kaphaLanI IcchA vinAnA, tavya che mATe kama` karanArA, vItarAgI Atmana gRhasthane paNa meAkSa thAya che ema keTalAka kahe che, jemake yajJavalkalpa kahe che ke "nya yathI dhana kamAnAra, tattvajJAnaniSTha, atithipriya, zraddha karanAra, vedavidyA jANanAra gRhastha paNa mukti pAme che.' tethI RNAnubaMdhane kAraNe apava nA abhAva che ema kahevu ayogya che, 39. yattaozAnuvandhAhiti sa vyaMnavyavasAyamAtram, pratipakSa bhAvanAdinA klezApazamasya suzakatvAt / yadi hi doSA nityA bhaveyuH, anityatve yAkasmikA vA, sahetutve'pi yadyeSAM nityo heturbhavet, kAryo'pi vA yadyasau na jJAyeta, jJAtasya vA'sya zamanopAyo yadi na jJAyeta, upAyaH jJAto'pi vA'nuSThAtumasau yadi na zakyeta, tadA ka evaitAnucchindyAt ? kintu nAkasmikA na nityAste na nityAjJAtahetukAH / nAjJAtazamanopAyA na cAzakyapratikriyAH // na hi doSANAmAtmasvarUpavat nityatvam, upajananApAyadharmakatvena mithyAjJAnaM ca prasavakAraNameSAmavadhRtamiti nAkasmikatvamavinAzihetukatvamajJAtahetukatvaM vA / mithyAjJAnasya ca samyagjJAnaM pratipakSaH / pratipakSabhAvanAbhyAsena ca samUlamunmUlayitu zakyante doSA iti nAjJAtapratIkAratvaM teSAm / uktaM ca kenacit sarveSAM savipakSatvAnnirhAsAtizayAzritAt / sAtmabhAvAt tadabhyAsAddhIyerannAsavAH kvacit // iti " [pramALavAti rU.220] 39. 'klezAnuba dhane lIdhe' ema tame je kahyuM te paNa sthira nizrcayarUpa nathI, kAraNu ke pratipakSabhAvanA vagere vaDe kalezene upazama karavA sahelAithI zakaya che. jo doSo nitya hoya ke anitya hovA chatAM Akasmika hAya, jo doSonA utpAdaka hetu hAvA chatAM te hetu nitya hAya, jo doSonA utpAdaka hetu kArya (=anitya) hovA chatAM e jJAta na thatA hAya, je te hetu jJAta hAvA chatAM tenAM zamanane upAya jaNAtA na hoya, jo tenA zamananeA upAya jJAta hovA chatAM enuM anuSThAna zakaya na hAya tA koNu SonA uccheda karI zake ! paraMtu deSA Akasmika nathI, nitya nathI, temanA utpAdaka hetue sadA ajJAta nathI, temane zamA vavAnA upAye paNa ajJAta nathI ane temanI pratikriyA azakaya nathI, jema AtmasvarUpa nitya che tema doSo nitya nathI kAraNa ke te utpatti-vinAzadhavALA gRhIta che, ane mithyAjJAna emanI upattinuM kAraNa che ema nizcitapaNe jANyu` che, eTale doSo Akasmika grahaNAt / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ir viSayadevanathI rAga zame che nathI ke temane hetu avinAzI nathI ke ajJAta nathI. mithyAjJAnane pratipakSa (virodhI) samyagUjJAna che. pratipakSanI bhAvanA ane abhyAsa dvArA devonuM samULa umUlana zakaya che, eTale ne pratIkAra ajJAta nathI. keIe kahyuM che "Astrone (=rAga vagere dezone) pratipakSa hovAthI pratipakSanA utkarSa-apakarSane kAraNe Avone hAsa-atizaya thAya che, pratipakSane abhyAsa karavAthI ane pratipakSa sAthe tanmaya banavAthI kaIka cittamAM Ae nAza pAmecha' [prabhAvAti 3.220] 40. viSayadoSadarzanena hi teSu saktilakSaNo rAgaH zAmyati yadA hyevaM cintayati vivekI - asau taralatArAkSI piinottunggdhnstnii| vilupyamAnA kAntAre vihagairadya dRzyate // vibhAti bahirevAsyAH padmagandhanibhaM vapuH / antarmajjAsthiviNamUtramedaHkrimikulAkulam / / asthIni pittamuccArA: klinnAnyAntrANi zoNitam / iti carmapina tat kAminItyabhidhIyate / / medAgranthI stanau nAma tau svarNakalazau katham ? / viSTADhatau nitambe ca ko'yaM hemazilAbhramaH / / mUtrAsRgdvAramazuci chidra kledi jugupsitam / tadeva hi ratisthAnamahA puMsAM viDambanA // prItiryathA nijAsyotthaM lihataH zoNita zunaH / zuSke'sthini tathA puMsaH svadhAtusyandinaH striyAm // vyAttAnanA vivRttAkSI vivarNA zvAsaghurgharA / kathamadya na rAgAya mriyamANA tapakhinI // aho bata varAko'yamakAle tRSitaH phaNI / prasAritamukho'smAkaM zoNitaM pAtumAgataH // kimanenAparAddhaM naH svabhAvo vastunaH svayam / spRzyamAno dahatyagniriti kasmai prakupyati / / nAnukUlaH priye hetuH pratikUlo na vipriye / svakarmaphalamaznAmi kaH suhRt kazca me ripuH // For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayadevadarzananuM udAharaNa 345 evamaharnizaM cintayato nitAntaM manasaH samacittatA sarvatra samud bhavatIti vilIyante doSagranthayaH / ata evopadizyante mokSazAstreSvanekazaH / tasya tasyopaghAtAya tAstAH pratyUhabhAvanAH // 40. jyAre vivekI A pramANe vicAre che tyAre viSayagata devonA darzanathI viSayamAM AsaktirUpa rAga zame che-caMcaLa kIkIo dharAvatI AMkhevALI, pIna unata ane ghana stanavALI A suMdarI jagalamAM Aje paMkhIothI phADI khavAtI dekhAya che. enuM padma jevI sugaMdhavALuM zarIra (phADI khAdhuM hovAthI] AMtaraDAM, majajA, hADakAMnA TukaDA, mUtra, meda ene kRmiothI khadabadatuM bahAra ja dekhAya che. hADakAM, pitta, maLa, mUtra, bhInA piyAM AMtaraDAM, lehI e badhuM jyAre cAmaDIthI maDheluM heya che tyAre te kAminI kahevAya che. stane kharekhara mAMsanI gAMTha che, te suvarNakalaze kevI rIte ? viSTA bharelI kathaLI rU5 nitaMbomAM A hamazilAne bhrama che ? mUtra ane lohInA azuci dvArarUpa, strAthI bhInuM chidra jugupsA janmAve che, te ja ratinuM sthAna che. ahe ! puruSonI viDambanA ! jema potAnA ja moDhAmAMthI nIkaLatA lehIne cATatA kUtarAne zuSka hADakAmAM Asakti hoya che tema pitAnA vIryane jharatA puruSane strImAM Asakti hoya che ughaDa meDhAvALI, ghumarAnI AMkhevALI, phikakI paDI gayelI, zvAsa letI vakhate gharara gharara avAja karatI, maravA paDelI bicArI strI Aje kema puruSane rAga janmAvatI nathI ? aho ! are ! akALe tarasyA thayele bicAre phiNidhara moM phADIne ApaNuM lehI pIvA Avyo che. [paNa emAM] eNe ApaNe zuM aparAdha karyo ? [kaMI ja nahi) e to vastune pitAne svabhAva ja che ke agnine aDatAM te dajhADe. eTale mANasa kenA upara kedha kare ? sukhanuM kAraNa anukULa vastu nathI ke duHkhanuM kAraNa pratikULa vastu nathI. pitAnAM karelAM karmanAM phaLa huM te bhogavuM chuM. mAre mitra keNa ke mAre duzmana koNa ? kiMI ja nahi].' A pramANe ahaniza vicAratA mANasanA manamAM nitAH samatA sarvatra (=sarva prati) udabhave cheeTale doSanI gAMThe nAza pAme che. tethI ja te te deSanA nAza mATe te te pratipakSanI bhAvanAo mokSazAstramAM aneka rIte upadezavAmAM AvI che 41. nanu ca pratipakSabhAvane'pi na sarvAtmanA doSapakSaH kSayamupayAti nimbAbhyupayoge iva kriyamANe kaphadhAturiti / naitadevaM, tatra nimbopayogavat tadanukUlasyAnapAnAderupayogadarzanAt / api ca - dhamilopabhayAttatra neSTaH sarvAtmanA kSayaH / kaphAdhikyaM tu hantavyaM dhAtusAmyasya siddhaye // iha sarvAtmanocchedyAH klezAH saMsArakAriNaH / chedazcaikAntatasteSAM pratipakSopasevanAt / / For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 bhAgathI rAga zamata nathI, vadhe che na ca pratipakSabhAvanAbhyAsamekamastramapAsya tadupazame nimittAntaraM kimapi kramate / 41. zaMkAkAra -- jema lImaDAne upayoga karavA chatAM saMpUrNapaNe kaphadhAtune nAza thato nathI tema pratipakSanI bhAvanA karavA chatAM saMpUrNapaNe devapakSane kSaya thatuM nathI yAyika - nA, evuM nathI. [lImaDAnA upaga chatAM kaphadhAtune saMpUrNa nAza thata nathI] kAraNa ke lImaDAnA upayoganI jema kaphadhAtune anukULa anna pAna vagerene upayoga paNuM dekhAya che. vaLI, mANasarUpa dhamInA nAzanA bhayathI kaphane saMpUrNa kSaya ISTa nathI. traNa dhAtuonA sAmyanI siddhi mATe kaphanuM Adhika ja mAtra haNavuM joIe ethI ulaTuM ahIM te saMsAranA kAraNabhUta kalezane saMpUrNa nAza karavo joIe. ane temane ekAntataH (=saMpUrNa) nAza pratipakSanI bhAvanA karavAthI thAya che. pratipakSanI bhAvanAnA abhyAsanuM eka astra avagaNI bAjue karIe to bIju koI paNa nimitta kalezanA upazamamAM kAma karatuM nathI 42. ra di viSayamizrAvastadupamona visaMsthati | yathAvAda - na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / .. vinA gavarmeva mUya pravAmivate [mahAmAM gADhi08.22] anyatrApyuktam - 'bhAgAbhyAsamanu vivardhante rAgAH kauzalAni cendriyANAm' iti [comASya 2.25] pArAzaryo'pi - ___ tRSNAkhaniragAdheyaM duppUrA kena pUryate / yA mahadbhirapi kSiptai : pUraNaireva khanyate // iti / 42. viSayatRSNa viSaya upabhogathI viramatI nathI, jemake kahyuM che ke "tRSNA icchita vastuonA upabhogathI zamatI nathI te to hathiI ( ghIthI) jema agni khUba ja vadhe che tema ubhegathI khUba ja vadhe che' mihAbhArata Adi 85.12]. bIje paNa kahyuM che ke bhoganA abhyAsa pachI rAga vadhe che, indriyanuM kauzala vadhe che' pArAzaryo paNa kahyuM che, "A tRSNArUpa khANa agAdha che, pUravI muzkela che tene koNa pUre ? tene pUravA mATe temAM nAkhavAmAM AvatI moTI moTI vastuo vaDe ja te khedAya che, [pUrAtI nathI." ___43. tasmAt pratipakSabhAvanaiva bhagavatI bhImakAntirantaHkaraNakAntAre nirantaramabhijvalantI dAvadahanadIdhitiriva dahati doSaviTapakAniti / tadevaM doSAnubandhavidhvaMsopAyasambhavAt na tatkRto mokSamArgarodho'bhidhAtavyaH / 43. bhayaMkara tejavALI, antAkaraNarUpa jaMgalamAM nirantara saLagatI bhagavatI pratipakSabhAvanA ja, jagalane bALI nAkhanAra prakAzakiraNanI jema, deSarUpe vRkSone bALI nAkhe che. niSkarSa e ke Ama devAnubaMdhanA nAzane upAya saMbhavate heI, devAnubaMdhane kAraNe mekSabhAgane abhAva che ema na kahevuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saune che klezazUnya AtmAne anubhava 44. ata eva kecana cetanasya prakRtyA nirmalatvAt, malAnAmAgantukatvAt, malanibarhaNahetAzca yathoktasya sambhavAt, tadAcaraNAt tadapAye sati svataH sakalapadArthadarzanasAmarthyasvabhAvacittatattvAvasthAnAt sarvajJatvasiddhimadUravartinImeva manyante / 44. tethI na, yetanatattva svabhAvathI nirmANa hoI, bhalo bhAgantu ho, bhagonA nAzanA jaNAvyA mujabanA hetu sabhavatA hAi ane te hetune acaravAthI maLeA dUra thatAM svataH sakaLa padArthonuM daCna karavAnA sAmarthya rUpa svabhAvavALuM 'citta' nAmanuM cetanatattva vyavasthAna kustu bola, sarvajJanasiddhi nakammAM che ma DeMTalAu (=jauddho) mAne che. 45. yadapyucyate ' klezazUnyatvamAtmano na kadAcidapi dRSTam, anubandhavRttitvAt klezAnAm' iti, tadapyasatyam, suSuptAvasthAyAmaspRSTasya doSairAtmanaH pratyahamupalambhAt / jAgrato'pi kAcana tAdRzI dazA dRzyata eva yasyAmasAvAtmasvarUpa evAtmA nirmalo 'vatiSThate / yathoktam ' aharaharbrahmaleAkaM yAnti' iti / tadalamanena doSAnubandhakathAnubandhe / 45. AtmAne kalezazUnya kadI paNu dekhyA nathI, kAraNa ke kalezeAne anubandha satata pravAha cAlyA ja kare che, ema je kahyu' te paNu asatya che kAraNa ke suSuptAvasthAmAM deSothI aspRSTa AtmAnI dararoja upalabdhi thAya che. namrata avasthAvALAnI paNa kayAreka tevI dazA thatI dekhAya che ja, je dazAmAM AtmasvarUpamAM ja A maLarahita AtmA avasthAna kare che, jemake kahyu che ke 'darAja brahmaleAkamAM teo jAya che.' te have A doSAnuba dhanI kathAnA pravAhane paNa aTakAvIe. 46. yadapi pravRtyanubandhAditi, tadapi sUtrakRtA samAhitam ' na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya' iti [ nyAyasUtra 4.1.64 ] / deoSeSu bandhahetuSu vigaliteSu pravRttirapi na dehendriyAdijanmane prabhavatIti / 347 46. 'pravRttinA anubaMdhane lIdhe' ema tame je pratipAdana karyu" tenuM paNa samAdhAna sUtrakara gautame 'kalezarahita puruSanI pravRtti punajanmane mATe nathI' [nyAsUtra 4.1, 64] ema kahI karI dIdhuM che. baMdhanA kAraNabhUta deSo nAza pAmatAM pravRtti paNa deha, indriya, Adi sabaMdha rUpa janmane utpanna karavA samatha nathI, 47. nanu doSakSayAnmA bhUduttaraH karmasaMgrahaH / kathaM phalamadavA tu prAktanaM karma zAmyati ? / / atra kecidAhuH - dadatyeva karmANi phalaM, nAdavA zAmyanti, tathApi bandhahetavo na bhavanti, yataH zamasantoSAdijanitaM yoginaH sukhamutpAdya dharme vinaGkSyati adharmazca zItAtapaklezAdidvArakaM duHkhaM daveti / For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 saMcita karmone nAza kevI rIte thAya che ? 47. zaMkAkAra - deSane na za thavAthI pachIthI karmane saMgraha bhale na thAo, paraMtu pahelAMnAM karmo phaLa ApyA vinA kevI rIte nAza pAme ? taiyAyika - ahIM keTalAka kahe che ke karmo phaLa Ape che ja, phaLa ApyA vinA karmo nAza pAmatA nathI, tema chatAM baMdhanuM kAraNa teo banatAM nathI, kAraNa ke zama, santoSa AdithI janina sukha yogImAM utpanna karI gharma nAza pAmaze ane zIta-Atapa dvArA duHkha daIne adhama nAza pAmaze. 48. nanvamuSmAt karmaNa idaM phalaM bhavatIti karmaphalAnAM kAryakAraNabhAvaniyamAt kathamiyatA karmaphalopabhogo bhavedityanyathA tadupabhogamapare varNayanti / yogI hi yogarddhisiddhayA vihitanikhilanijadharmAdharmakarmA nirmAya tadupabhogayogyAni teSu teSUpapattisthAneSu tAni tAni sendriyANi zarIrANi khaNDAntaHkaraNAni ca muktairAtmabhirupekSitAni gRhItvA sakRdeva sakalakarmaphalamanubhavati prAptaizvarya itItthamupabhogena karmaNAM kSayaH / 48. zaMkAkAra - A karmamAMthI A phaLa thAya che ema karmo ane phaLo vacce kAyakAraNabhAvane niyama hevAthI, ATalA samayamAM (=atima eka janmamAM) badhAM karmonAM phaLano upabhoga kevI rIte thaI zake ? yAyika -eTale ja te temane upabhoga bIjAo bIjI rIte varNave che. pite karelAM badhAM gharmarUpa ane adharmarUpa karmovALo evayaM prApta yogI yoganI siddhine pariNAme te karmone bhegavavAne yogya sendriya zarIrane te te upapattisthAnamAM nirmANa karI tema ja mukta AtmAoe tyajI dIdhelAM khaMDa aMtaHkaraNone (=mane) grahaNa karI [antima janmamAM] eka vakhate badhAM karmonAM badhAM phaLane bhogavI le che, eTale Ama upabhoga vaDe kamene kSaya thAya che. 49. anye tvAcakSate-kimanena bhogAyAsena ? adattaphalAnyeva karmANi yogino nakSyanti / tatvajJAnasyaiva bhagavataH iyAn prabhAvo yadasminnutpanne cirasaJcitAnyapi karmANi sahasaiva pralayamupayAnti / yathA bhogAdapi teSAM prakSayaH zAstraprAmANyAdeva tatvajJAnAdapi tatprakSayaM pratipatsyAmahe / tathA cAha yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAtkurute'rjuna ! / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA / / iti [gItA 4.37] na cedaM zraddhAmAtrAM, vedavidAmagraNyA vyAsamuninaiva samabhidhAnAt , avedArtha hi nAsAvabhidadhIteti / 49. paraMtu bIjAo kahe che ke A bhoga karavAnA AvAsathI zuM ? yogInAM karmo phaLa ApyA vinA ja nAza pAmaze. bhagavAna tattvajJAnane ja eTalo prabhAva che ke tattvajJAna utpanna thatAM ja lAMbA vakhatathI saMcita karmo ekAeka ja nAza pAmI jAya che. jema For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmone saMpUrNa nAza thato nathI paNa temanI pharajanana zakine ja nAza thAya che ? bhogathI saMcita karmone kSaya paNa zAstraprAmANyathI ja jJAta thayo che tema tattvajJAnathI saMcita karmone nAza paNa ame zAstraprAmANyathI ja jANIe chIe. ane zAstramAM kahyuM che he ajuna ! jema prajavalita agni IdhaNane bALIne bhasma karI nAkhe che tema jJAnarUpa agni sarva karmone bALIne bhasma karI nAkhe che' [gItA 4.37]. A kevaLa zraddhA nathI, kAraNa ke vedanA jANakAromAM agraNI evA vyAsamunie ja samyapha prakAre 2 | kahyuM che. je atha vedane saMmata na hoya tene teo kahe nahi 50. tadanye na manyante / na sarvAtmanA karmaNAM dAhaH, kintu svarUpeNa satAmapi sahakArivaikalyAt svakAryakaraNodAsInatA teSAM bhavati bhRSTAnAmiva bIjAnAmaDkurakaraNakauzalahAniH, yataH sAmagrI kAryasya janikA, na kevalaM kArakam / ato na karmANyeva kevalAni phalopabhogayogyazarIrendriyAdijanmanimittatAmupayAnti, kintu mithyAjJAmena doSaizca sahitAni / taduktam-'avidyAtRSNe dharmAdharmI ca janmakAraNam' rUti | 50. te matane keTalAka banatA nathI. jJAnAgnithI karmone saMpUrNa dAha thatuM nathI, paraMtu svarU5thI karmonI sattA hevA chatAM sahakArIkAranI vikalatAne kAraNe pitAnuM kArya karavAmAM karmo udAsIna bane che - jema bhuMjAyelAM bIjenuM aMkurane utpanna karavAnuM kauzala nAza pAme che tema, kAraNa ke kAraNasAmagrI kAryanI utpAdaka che, kevaLa kAraka kAryanuM utpAdaka nathI. eTale kevaLa karmo phalepabhogagya zarIra, Ijyi vagere utpanna karanAruM kAraNa nathI paraMtu miyAjJAna ane devo sahitanAM karmo kAraNa che. tethI kahyuM che ke avidyA-tRNA ane gharma-adhama [sAthe maLIne janmanuM kAraNa che. Saa. taravavidrazya taravaviravAva nAviyA mithAjJAnAtminA mavati | DhoSAnnaaN tu prazame darzita eva kramaH / tadabhAve bhavantAvapi dharmAdharma na bandhAya kalpete / na hi svakAryamaGkurAdi kusUlavartIni bIjAni janayitumutsahante / bhRSTabIjAnAmapi svarUpazaktirapi tAnavaM gatA / tadvat karmaNAM svarUpazaktizaithilyaM mA nAma bhUt tathApi kusUlavartibIjavat sahakArivaidhuryAt kAryAnArambha iti / tadidamuktam 'na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya' iti nyAyasUtra 4.1.64] / 51. tattvane jANato hovAne lIdhe tattvajJAnIne mithyAjJAnarUpa avidyA hatI nathI. dezonA prazamane krama ame jaNAvyo che ja. doSone abhAva thatAM dharma ane adharma ( karmo) baMdhana karavA samartha nathI. keThImAM rahelAM bIjo aMkura Adi pitAnAM kAryo utpanna karavA samartha nathI. bhuMjAyelAM bIjenI paNa svarUpazakti pAtaLI paDI jAya che - maMda banI jAya che; tenI jema karmonI svarUpazakti zithila na thAo tema chatAM kaThImAM rahelA bIjanI jema, sahakArI kArathI rahita hevAthI, kArya utpanna thatuM nathI. kahyuM che ke "hInakalezavALAnI pravRtti punarjanma mATe nathI' [nyAyasUtra 4.1.64]. For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 karmonA nAza thatA na hoya te mekSamAM dharmAMdhama nA uccheda kahyo che tenu zuM ? 52. nanu svarUpasattAyAM dharmAdharmayoH kathamidamuktaM 'navAnAmAtmaguNAnAM nimU'locchedo'pavargaH' iti / naiSa doSaH, manaH saMyogavada kiJcitkarayoravasthAnamapyucchedAt na viziSyate / uktasyAtmano vibhutvAdaparihAryo manaH saMyogaH / na ca tadAnImasau sannapi sukhaduHkhajJAnAdijanmani vyApriyate / evaM dharmAdharmai santAvapi phalamanAkSipantau kiM kariSyata iti phalata ucchinnAveva bhavataH / tasmAnnavAnAmAtmaguNAnAmucchedo'pavargaH ityaviruddham / evaM pravRttyanubandhasyApi bandhahetorabhAvAt na durgamo'pavargaH / 52. zara jo dharma-adharmanI (=karmAMnI) svarUpasattA rahetI hrAya tA tame ema Tubha chu ke nava AtmaguNeAte nirmUla uccheda mekSa che ? - naiyAyika * A doSa nathI AvatA. mananA sayAganI jema akicikara dhama adhama nA avasthAnane paNa ucchedathI koi vizeSa nathI. AtmA vibhu AI, mukta AtmAne manaHsaMcAga aparihArya che muktimAM manaHsa Myoga DhAvA chatAM sukha, du:kha, jJAna Adine utpanna karavAmAM tene vyApAra nathI, tevI ja rIte dharma-adhama' haiAvA chatAM phaLa na detA te zu karaze ? [ka`i ja nahi]. eTale lataH teo ucchinna ja che. tethI AtmAnA nava guNane uccheda apavaga' che emAM koi virodha nathI. Ama pravRttvanubaMdha rUpa baMdhanA hetunA abhAva hAvAthI apavaga du`ma nathI. 53. apare punarAhuH - karmaphalAnAM zAstrataH kAryakAraNabhAvaniyamAvagateH zamasantoSazItAtapAdidvAraka sukhaduHkhamAtropapAdanena karmaparikSayAnupapatteH, yogaddharyA ca dIrghakAlAvadhisukhaduHkhopabhogasya sakRdeva sampAdayitumazakyatvAt jJAnAgninA ca dA tatkarmopadezivai dikavacanasArthAnarthakyaprasaGgAt, adattaphalasya karmaNo'nuparamAt, avasthAnapakSe ciramayuSitvA kulAvasthitabIjavat kAlAntareNApi tatphalAkSepaprasaGgAt, avazya svaphalopabhogadvAraka eva karmakSayo vAcyaH, na cAnirmokSa AzaGkanIyaH, cirAdapi tatsiddhisambhavAt / tathA ca mumukSurnityanaimittikaM karmAvazyamanutiSThet, ananutiSThan pratyaveyAditi tatkuto'sya bandhaH syAt ? kAmyaM niSiddhaM ca karma svarga narakakAri vispaSTametra bandhasAdhanamiti tatpariharedevetyevaM tAvaduttaro'sya na karmasaJcayaH pravartate / tadAha nityanaimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA / mokSArthI na pravarteta tatra kAmyaniSiddhayoH // iti [ zloka 0 vA0 saMbandhA0 110] prAktanasya tu karmasaJcayasya bhogAdeva kSayaH / Atmavidazca mumukSorayamanu " For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 saMcita karmono nAza bhogathI ja thAya che e mImAMsaka mata SThAnakramo bhavati, netarasyeti sa evetthamapavajyateti / Aha ca AtmajJe caitadastIti tajjJAnamupayujyate / tatra jJAtAtmatattvAnAM bhogAt pUrvakriyAkSaye // uttarapracayAsavAdeho notpadyate punaH / zlokavA0 saMbandhA. 111, 108] 53. vaLI bIjAo (mImAMsake) kahe che ke zAstramAMthI karmo ane phaLane kAryakAraNa bhAvaniyama jAryo hovAthI zama-saMteSa Adi dvArA sukha ane zIta-Apa Adi dvArA duHkhane ja mAtra khulAse thAya che paNa tenAthI karmanA kSayane khulAse thatuM na hovAthI, ane ganI Rddhi vaDe dIrgha kAlanI avadhimAM bhogavI zakAya evAM sukha duHkhane bhAga eka sAthe ja karI nAkhavuM azakya hevAthI, jJAnAgni vaDe karmone da ha mAnatAM te karmone upadeza detAM vedanAM vacananA AnarthakayanI Apatti AvI paDatI hovAthI, phaLa ApyA vinA karmane nAza thatuM na hovAthI, karmonA avasthAnanA pakSamAM lAMbA samaya sudhI sattAmAM rahI koThImAM rahelA bIjanI jema kAlAntare paNa phaLa ApavAnI Apatti AvatI hovAthI, karmanA phaLanA upabhoga dvArA ja kyane kSaya kahevo joIe; ane mokSanA abhAva ke asaMbhavanI zaMkA na karavI joIe kAraNa ke lAMbA samaye paNa mokSanI siddhi saMbhave che ane mumukSue nitya karmo ane naimittika karmo avazya karavAM joIe, na kare te vina Ave, eTale A karmo karavAthI ene baMdha kyAMthI thAya ? kAmya karmo ane niSiddha karmo kamathI svarga ane naraka Ape che arthAta te taddana spaSTapaNe baMdhanuM kAraNa che, eTale mumukSu temane parityAga kare; Ama tyAra pachI karmane saMcaya tene thato nathI. tethI kahyuM che ke "mumukSae vine dUra karavAnI IcchAthI nitya ane naimittika karmo karavAM joIe, ane kAmya karmo ane niSiddha karmo na karavAM joIe' [kavAtika, saMbaMdhAkSepa parihAra 110]. pUrve saMcita karelAM karmo kSaya bhogathI ja thAya che AtmajJa mumukSanI bAbatamAM ja anuSThAnane A krama hoya che, bIjAnI bAbatamAM hoto nathI, eTale te ja A prama Ne mukti pAme; ane kahyuM paNa che ke "AtmajJanI bAbatamAM A ( =pUrve saMcita karmone kSaya) che, eTale emAM AtmajJAna upayogI che. tyAM AtmatatvanA jJAtAonAM pUrvakarmo (saMcita karmo) bhogathI nAza pAmavAthI ane have pachI temanAM navAM karmone saMcaya na thatuM hovAthI pharIthI dehanI utpatti thatI nathI" ( vArtika, saMbaMdhAkSepa parihAra 111, 108). 54. nanu nityakarmAnuSThAnapakSe nAstyeva mokSaH / yAnyeva hi nityAni darzapaurNamAsAdikarmANi 'yAvajjIvaM darzapaurNamAsAbhyAM yajeta' ityAdicodanopadiSTAni tAnyeva phalavanti zrayante iti kAmyAnyapi bhavitumarhanti, 'darzapaurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta', 'agnihotrAM juhuyAt svargakAmaH' iti / 54 zakAkAra - mumukSae nitya karmo karavAM joIe e pakSamAM mekSa saMbhava nathI ja jyAM sudhI jIve tyAM sudhI daza ane pUrNa mAsa yajJo kare" ityAdi vedanA vidhivAkyathI For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para nityakarma ane kAmyamano bheda upadezavAmAM AvelAM je daza, pUrNamAsa vagare nitya karmo che te kRtimAM phaLavALAM jaNAvAyAM che. eTale teo sAthe sAthe kAma karmo paNa banavAne pAtra che. temane phaLavALAM jaNAvatAM zrativA - svarganI kAmanAvALo daza ane pUrNa mAsa yajJo kare", "svarganI kAmanAvALo agnihotra hama kare', 55. na, hamiraghAnapUrvanAprayogAta | yathADaDada- . prAryamAnaM phalaM jJAtaM nAnicchostad bhaviSyati / iti [zlo0vA0saMbandhA0 111] so'yaM pravRttauM vizeSaH / prayoge'pi vizeSaH / kAmyaM karma sarvAGgopasaMhAreNa prayujyamAnaM phalasAdhanamiti na yathAzakti yathA tathA prayoktavyamiti / nityasya karmaNo'karaNAt pratyavAya iti yathAzaktyapi tat prayoktavyam , ananuSThitAt yAdak tAhaka anuSThitazreyaH, pratyavAyaparihAropapatteH / kAmye tu. sarvANyaGgAni yadyasAvupasaMhatuM na zaknuyAt mA pravartiSTa, na hi apravartamAnaH pratyaveyAditi / evaM ca tadeva darzapaurNamAsAdikarma 'yAvajjIvam' iti codanayopadiSTa' nityaM sat tatphalAnabhisandhAnAt prayuktaM na bandhAya kalpate / [55. mImAMsaka - nA, evuM nathI, kAraNa ke mekSAthI halanI IchApUrvaka nitya karmo karato nathI. ane kahyuM paNa che ke "jenI IcchA karavAmAM Ave che tene haLa jANavAmAM Ave che. je IcchA karatA nathI tene phaLa maLaze nahi' [zlekavArtika saMbaMdhAkSepa parihAra 111]. pravRttimAM je A vizeSatA che te kahI prayogamAM paNa vizeSatA che. kAma karyuM je sarvAgopasaMhArathI (=badhAM ja aMgene bhegAM karI chane) karavAmAM Ave te phaLane sAdhI Ape che, eTale yathAzakti jema tema tene karavuM na joIe. nitya karmane na karavAthI vina Ave che, eTale zakti pramANe paNa tene karavuM joIe, tene na karavA karatAM jevuM tevuM zaktiA pramANe karavuM sAruM kAraNa ke tenAthI vipnane parivAra dhaTe che. paraMtu kAma karmanI bAbatamAM je badhAM aMgane bhegAM karI javA zaktimAna na ha to kAmya ane kare nahi kAraNa ke kAma karma na kare te vidhana Ave evuM nathI. vaLI, 'jyAM sudhI jIve tyAM sudhI e vedanA vidhivAkyathI upadezAyeluM te ja darza-pUrNamAsa Adi karma nitya hotAM, phaLanI IcchA na hovAne kAraNe, karAya te baMdha karavA samartha nathI. 56. kva sA svargasAdhanazaktirasya gateti ceta , na vayaM karmaNAM zaktimazakti vA pratyakSataH pazyAmaH / zAstraikazaraNAstu zrotriyA vayam / codanaiva dharma pramANamiti naH kulavratametat / sA ca codanaikatra kAminamadhikAriNamAzritya pravRttA / tadadhikArazca phalanivRttevinA na syAditi phalaparyantatAM pratipadyate / anyatra tu yAvatpadopabaddha jIvanapadArthAvacchinnAdhikArilAbhena pravartamAnA na phalAya bhavati / akriyamANe tu zAstrArthe pratyavAyo bhavati, adhikRtena satA zAstrArthastyakta iti / For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityakama ane kAmyakarmane bheda 5. kAmye svanutpannakAmo'dhikRta eva na bhavati iti nAdhikRtena satA vidhistyakta iti na pratyavatIti / upakramya tvantarAle tyaktuM na labhyata eva / vItAyAM phalecchAyAmavApte vA phale tatkarmasamApanamavazyakartavyameva / alaM zAstrAntaragarbheNa bhUyasA kathAvistareNa / 56, zaMkAkAra - tenI svaga sAdhI ApavAnI zakita kayAM gaI? | mImAMsaka - ame karmanI zakita ke azakitane pratyakSa dekhatA nathI. ame te zAstranuM (=vedanuM) ja ekamAtra zaraNa lenArA zretriye chIe dharmanI bAbatamAM veda ja pramANe che ema mAnavAnuM amAruM A kulavaMta che. ane te veda eka ThekANe phaLanI kAmanAvALA adhikArIne anulakSI pravRtta thAya che ane te adhikAra phaLanI pUrNatA thayA vinA na bane eTale te adhikAra phaLa pUrNa thAya tyAM sudhInI avadhinuM pratipAdana kare che. jyAre anya ThekANe te veda "pAvata (jyAM sudhI' padathI sambaddha chavana' padanA arthathI avachinna ( maryAdIta =viziSTa) adhikArInA lAbhathI pravRtta thatA phaLane mATe samartha nathI; zAstra vaDe AdiSTa arthane (Fkarmane) na karAtAM vipna Ave che kAraNa ke adhikRta hovA chatAM zAstra vaDe AdiSTa athane teNe tyAga karyo. paraMtu kAmya karmanI bAbatamAM te kAmanArahita puruSa adhikRta ja banatuM nathI, eTale te kAmanArahita puruSanI bAbatamAM adhikRta hovA chatAM teNe vidhine tyAga karyo evuM nathI, tethI te vighna pAmate nathI. karma zarU karI adhavacce choDavuM prApta thatuM ja nathI. lecchAthI kama zarU karyA pachI phlecchA dUra thaI jAya ke phaLa maLI jAya to paNa te karmane pUruM karavuM joIe ja, [jo adhavacce choDI devAmAM Ave te ziSyo niMdA kare]. nauyAyika - zAstrAntaranI ( mImAMsAzAstranI) garbharUpa kathAne vadhu paDate vistAra karavo rahevA daIe 57, thA gurRvatta niyanaimittike kuhiti / nanuM moDhuM kAvattanakrmkssypksse dIrghakAlApekSaNAt apratyAsanna iva mokSo lakSyate / kiM tvayA jJAtamadhunaiva huMkRtyA nirvilambameva mokssmaapnuyaaditi| na khalu sulabho'yaM puruSArthaH / kiM na zrutamidamAyuSmatA vyAsavacanam 'anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim' iti [gItA 6.45] jJAnAgnidAhavacanaM tu jJAnaprazaMsArthameva, so'yaM jJAnakarmasamuccayAnmokSa ucyate rUti 57. mImAMsaka - badhI rIte e sAruM kahevAyuM che ke nitya karma ane naimittika karma karavAM joIe. zaMkAkA - mekSAthInAM saMcita karmo bhogathI nAza pAme che e pakSamAM dara kalanI apekSA hei, mokSa jANe ghaNo dUra hoya evuM jaNAya che. 24 For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 mImAMsaka matamAM mekSa durlabha jJAnakarmasamuccayavAdI - zuM tame ema jANyuM che ke atyAre ja "huMkRti'maMtrathI vilaMba vinA ja mokSa maLe ? A ekSapuruSArtha kharekhara sulabha nathI. zuM Ape vyAsanuM A vacana sAMbhaLyuM nathI ke "aneka janmothI saMsiddha banI pachI te mokSa pAme che" gItA 4. 65]. jJAnAgnithI karmadahananI vAta te jJAnanI prazaMsA mATe ja che tethI A mekSa jJAnakarmanA samuccayathI ja thAya che ema kahevAyuM che. 58. gatrAmIyate | na vahu Topamo dvArA meLAM rakSAH mAtairavi rAjhiya: | 3 hi- ekamevedRzaM karma kartumApatati kvacit / janmAyuHzatenApi yatphalaM bhujyate na vA // dehaistatkarmabhogAthai : karmAnyanna kariSyate / bandhasAdhanamityeSA durAzaiva tapakhinAm // tadIdRzamenaM mokSapathamupadizadbhiryAjJikarmokSApekSaNamanakSaramupadiSTaM bhavatIti / tasmAt pUrvoktanItyaiva karmaNAM bandhahetutvamapAkaraNIyam / 58. naiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. phaLanA upabhoga dvArA karmane kSaya kare janma paNa thavo zakya nathI. kahyuM che ke koIka vAra eka ja evuM karma karavAnuM AvI paDe che ke jenuM phaLa seMkaDe janmanA AyuSothI bhagavAya athavA seMkaDe janmanA AyuSathI paNa na bhogavAya, te karmone bhoga karavA mATenA zarIre vaDe baMdhanA kAraNabhUta bIju kama karAze nahi e te bicArAonI darAzA ja che. Avo A mokSamArga upadezAtA yAjJikoe (=bhAdoe) mokSanI upekSAne anakSara upadeza Ape che. tethI te pUrvokta rIte ja karmonI baMdhahetatA dUra karavI joIe. 59. RnuM pUkSavAdavi chepa 3m: | na, caturthapakSI niravAvAtA sahakArivaikalyAt kusUlAvasthitabIjavat karmaNAmanArambhakatve sati na kazciddoSaH / eSa eva ca teSAM dAhA yat kAryAnArambhakatvam / 59. zaMkAkAra - tame te cAre pakSamAM doSa darzAvyuM che. yAyika - nA, kAraNa ke ethe pakSa nirdoSa che. sahakArIvaikalyane kAraNe kaThImAM rahelA bInI jema karmo phaLAjanaka na hovAthI koI deSa Avato nathI. A ja te kane dAha che je karmonuM phalAjanakatva che. 60. nanvavinaSTasvarUpANi kusUlabIjavadeva kadAcidArapsyante kAryam / tasmAd varamucchidyantAmeva / kimidAnIM nityamAtmAnamapyucchetta yatAmahe ? sa hi purA bhoktA'bhUditi mukto'pi punaktRitAM pratipadyateti varamucchidyantAmeva / 60. zaMkAkAra - svarUpa vinaSTa na thayuM hovAthI kaThInA bInI jema kaeM lAMbA samaye kArya ( phaLa) utpanna karaze. mATe vadhu sAruM to e che ke teo uchera ja pAme. For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakamasamucyavAda paNa yogya nathI 55 naivAyika - [tamAre taka anusAra, mokSa mATe prayatna karatA] ame zuM nitya AtmAne paNa ucacheda karavA mATe prayatna karIe ? [tamArA tI anusAra te] te AtmA pahelAM bhoktA hato eTale mukta thayela AtmA paNa pharIthI bhaktApaNuM pAme e bhaye tene paNa ucheda ja thAya e vadhu sAruM. ___61. sAmagrayabhAvAt kathaM bhoktRtAM gacchediti cet karmANyapi sahakAryabhAvAt kathaM kAryamArabheran ? na ca karmaNAM bandhakAraNe rAgAdayo na sahakAriNa iti vaktuM zakyate, 'vItarAgasya janmAdarzanAt' ityasakRduktatvAt [nyAyasUtra 3.1.24] / tasmAdayameva sUtrakAropadiSTaH panthAH pezala:-'na pravRttiH pratisandhAnAya hiinklehAsya' ti [vAyasUtra che.. da8] | 61. zaMkAkAra - sAmagrInA abhAvamAM te pharIthI kevI rIte bhoktA bane ? naiyAyika - karmo paNa sahakArInA abhAvamAM kevI rIte kAryane(=phaLane) utpanna kare ? karmo baMdha kare che emAM rAga vagere sahakArIkAra nathI ema kahevuM zakaya nathI, kAraNa ke vItarAgane janma thate dekhyo na hovAthI" [nyAyasUtra 3 1.24] ema aneka vAra kahyuM che. tethI sUtrakAra gautame upadezele A mArga ja sAro che ke "hInakalezavALAnI pravRtti punarjanmane utpanna karavA samartha nathI" nyiAyasUtra 4.1 64]. 62. varaveDhamutte "jJAnarmasamukAmo: ti, toTuM vaFkrmnnaaN kIdRzo mokSa pratyaGgabhAvaH ? na hi karmasAdhyo mokSaH, svargAdivadanityatvaprasaGgAt / api cAtmaiva svarUpAvasthito mokSa ityucyate / na cAtmasvarUpa karmasAdhyam , anAdinidhanatvena siddhatvAt / / 62. ane jJAna-karmanA samuccayathI mokSa thAya che ema je kahyuM tenI bAbatamAM e jaNAvavuM jarUrI che ke karmone mokSa pratye ke aMgabhAva che ? mokSa karmasAdhya nathI, kAraNa ke tema mAnatAM mekSa paNa svarga vagerenI jema anitya banI javAnI Apati Ave. vaLI, svarUpamAM avasthAna pAmele AtmA ja mokSa che ema kahevAya che, ane AtmasvarUpa karmasAdhya nathI kAraNa ke te anAdinidhanarUpe siddha che. 63. nanu nityakarmAnanuSThAne pratyaveyAditi taddvArakabandhaparihAropAyatvAt karmApi mokSAGgaM syAt / na, saMnyAsavidhAnasya pratyakSopadezAdityuktatvAt / aparipakkakaSAyANAM zanaiH zanaistatparipAkaupayikatvena karmAnuSThAnaM pAramparyeNApavargopAya iti tu bADhamabhyupagamyate / yathA''ha manuH mahAyajJaizca yajJaizca brAhmIyaM kriyate tanuH / iti [2. 38] / adhyAtmavidazca jJAnakANDaupayikameva kriyAkANDaM manyante / sAkSAt tu For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapa tattvajJAna mekSanuM sAkSAt kAraNa che ane karma paraMparAthI kAraNa che. karmasAdhye'pavarge svargavadapAyitvaprasaGgAt, kRtakasya sarvasyAnityatvAt / tasmAt tatvajJAnameva mokSopAya ityuktam / 63, mImAMsaka -- nitya karmanuM anuSThAna na kare te vina Ave, eTale te dvArA (=vidhavAraNa dvArA) nitya karma baMdhane parihArane upAya heImokSanuM aMga bane. naiyAyika - nA, kAraNa ke saMnyAsavidhAnane pratyakSa upadeza che ema ame kahyuM che ja. jemanA kaSA paripakava thayA nathI temanA kapAye dhIme dhIme paripAka pAme temAM karmAnuSThAna upAyabhUta heI, paraMparAthI kama apavarganuM kAraNa che e ame cokkasa svIkArIe chIe; jemake manue kahyuM che ke "mahAyajJathI ane yajJothI A zarIrane brahma prApti gya karavAmAM Ave che. [manusmRti 2.38]. adhyAtmavidA karmakAMDane jJAnakAMDane upAya ja mAne che. jo mokSanuM sAkSAta kAraNa kama mAnIe te svarganI jema mokSanA nAzanI Apatti Ave, kAraNa ke kRtaka badhuM anitya hoya che. tethI tattvajJAna ja mokSane upAya che ema kahyuM che. 64. yadapi yamaniyamAdisAdhyajJAnAGgabhUtaM karmajAtaM, tadapi tadaGgatAM gacchanna vAryate / tatkAryatve'pi yAvadguNapradhvaMsAbhAvasvabhAvatvAd mokSasya na kSayitvaM svargavat, anyastu na mokSa ityuktam / tatpUrvoktaprakrameNApavarga prAptestattvajJAnamevAbhyupAyaH / karma tvaJ tatra zauMcAdi kizcit ___ kiJcittatsyAdAtmasaMskArapUrvam // 64. yama, niyama, vagerethI sAdhya tattvajJAnanA aMgabhUta je saghaLAM karmo che temane paNa mokSanA aMga banatAM koNa rokI zake ? mokSa (paraMparAthI] karmanuM kAryo hovA chatAM AtmAnA jeTalA vizeSa guNe che te badhAne prarva sAbhAvarUpa mokSa hAI mokSa svarganI jema kSaya pAmate nathI, ane bIje kaI mekSa nathI, ema ame kahyuM che. tethI pahelAM jaNAvI gayA e krame apavarga prApta thatuM hovAthI tattvajJAna ja mokSanuM sAkSAta kAraNa che, zauca Adi karma te mokSanuM gauNa (arthAta paraMparAthI) kAraNa che - je AtmAne kaMIka kaMdhaka saMskAra karIne AtmAmAM ekSaprApti mATenI kaMIka kaMIka yogyatA janmAvIne) mekSanuM kAraNa bane che. 65. zAha-taravajJAnamAnI trijyatAma | vevayaM tavaya jyutte. kuto vA tasya niHzreyasasAdhanatvamavagatamiti / nanvAtmajJAnamapavargaheturiti bahuzaH kathitamevaitaditi ko'yaM prazna: ? 65. zaMkAkAra - have tattvajJAnane vicAra kare. kayA viSayanuM tattvajJAna mokSaprApta karAvavA samartha che ? te mokSanuM sAdhana che e zemAMthI jANyuM ? For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayA viSayanuM tattvajJAna mokSanuM kAraNa che ? 57. taiyAyika - AtmajJAna melanuM kAraNa che ema ame ghaNI vAra kahyuM ja che, eTale sA prazna va ? 66. na, vipratipatteH / vipravadante hyatra vAdinaH / eka evAyamavidyAparikalpitajIvAtmaparamAtmavibhAgaH / paramAtmatattvajJAnAdavidyApAye mokSa iti brahmavAdinaH / zabdAdvitanizcayAditi vaiyAkaraNAH / vijJAnAdvaitadarzanAditi zAkyabhikSavaH / prakRtipuruSavivekavijJAnAditi pAramarSAH / IzvaraprANidhAnAditi cAnye / tadevaM kasmai tattvajJAnAya spRhayantu mumukSava iti vAcyam / ucyate / bhinnAstAvadAtmAna iti gRhyatAmAtmajJAnameva ca niHzreyasAGgamiti / 66. A2 - nA, matabheda havAthI sA prazna yo che. vAhImA mA pAmatamA judA judA mata Ape che. eka mata A che - jIvAtmA ane paramAtmAne bheda avidyAe Ubho karyo che; paramAtmAnuM tatvajJAna thavAthI avidyA dUra thatAM mekSa thAya che ema brahmavAdIo kahe che. zabdAtane nizcaya thavAthI mokSa thAya che ema vaiyAkaraNe kahe che. vijJAnAtanuM darzana thavAthI mokSa thAya che ema baddha bhikSuo kahe che. prakRti ane puruSanA vivekanuM (=bhedanuM) jJAna thavAthI mokSa thAya che ema paramarSi kapilanA anuyAyIo kahe che. IzvaraprANidhAnathI mokSa thAya che ema bIjAo (=pAtaMjale) kahe che. te Ama kayA tattvajJAna mATe mumukSuo IrachA kare e tamAre jaNAvavuM joIe. yAyika - ame jaNAvIe chIe. AtmAo judA judA aneka che ema rahe ane AtmajJAna ja mokSanuM kAraNa che ema rahe. 67. yatta kutastasya niHzreyasasAdhanatvamavagatamiti, akSapAdavacanAditi bramaH / akSapAdastAvadidamupadiSTavAn 'AtmajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' iti / na ca niSpramANakamarthameSa RSirupadizati iti bhavitavyamatra pramANena / tattu vaidikavidhivAkyam 'AtmA jJAtavyaH' iti / sa eSa tAvanna niradhikAro vidhiH / adhikArarahitasya ca vidheH prayogayogyatvAbhAvAdadhikArAnveSaNamupakramaNIyam / paraprakaraNaparipaThanavirahAcca nAsya samidAdividhivat pradhAnAdhikAranivezitvam / ato vizvajidadhikaraNanyAyena svargakAmamadhikAriNamiha yAvadupAdAtumadhyavasyAmastAvadeva 'na sa punarAvartate'. ityarthavAdasamarpiteyamapunarAvRttireva hRdayapathamavatarati, rAtrisatra iva pratiSTheti, tAmevAsya phalatvena pratipadyAmahe / sA ceyaM sAdhyamAnA'pi rUpAdeva hi zAzvatI / cakAstyapunarAvRttirna svargavadapAyinI // 67. AtmajJAna mekSanuM kAraNa che e kayAMthI jANyuM e prazna tame pUkyo tenA " For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 AtmajJAna mokSanuM kAraNa che e nyAyamata uttaramAM jaNAvavAnuM ke akSapAdanAM vacanamAMthI. akSapAde A pramANe upadeza Ape che - AtmajJAnathI mokSanI prApti thAya che' [nyAyasUtra 1.1.1]. A RSie nipramANuka arthane upadeza Apyo che evuM nathI, eTale emAM pramANa hovuM joIe. te pramANa che vedika vidhivAkya - "AtmAne jANe joIe." A vidhi adhikAra vinAnI hoya nahi kAraNa ke adhikAra vinAnI vidhi prayogagya hetI nathI. tethI A vidhinA adhikArane zodhavAnuM zarU karavuM joIe. paraprakaraNamAM A vidhinuM paripaThana na hoI, samidhAdi vidhinI jema pradhAna adhikAramAM tene samAveza thato nathI. eTale vivajita - adhikaraNanyAye svargakAma adhikArIne je ahIM grahaNa karavAne ame nirNaya karIe chIe tevI ja "te pharI janmato nathI' e arthavAde ApelI apunarAvRtti ja manamAM Ave che--jema rAtri satramAM arthavAdazata pratiSThA manamAM Ave che tema -, eTale te apunarAvRttine ja phaLarUpe ame jaNAvIe chIe. ane A apunarAvRtti sAdhyamAna hovA chatAM svarUpathI zAzvatI prakAze che, te svarganI jema nAzavaMta nathI. 68. nanu dRSTaprayojanAlAme sati adRSTaprayojanaparikalpanAvasaraH / iha ca dRSTameva prayojanamAtmajJAnasya karmapravRttihetutvamupalabhyate / nityenAtmanA vinA bhUteSvevAcetaneSu zmazAnAvadhiSu bahuvittavyayAyAsasAdhyAni ko nAma jyotiSTomAdikarmANyanutiSThediti nitya AtmA paralokI jJAtavyaH / evaM hi nirvizaGkaH karmasu pravartateti / 68. zaMkAkAra - jyAre daSTa prayojana prApta na hoya tyAre adaSTa prajananI kalpanA karavAno avasara che. ahI te yajJakarma rUpa pravRttimAM AtmajJAnanI hetutArU5 daSTa ja prayojana AtmajJAnanuM upalabdha che. AtmA nitya na hoya te acetana bhUta to ramazAna sudhI ja astitva dharAve, pariNAme ghaNuM kharca ane zramathI sAtha jyoti Toma vagere karmonuM anuSThAna keNuM kare ? eTale AtmA nitya ja che je paralokamAM jAya che ema jANavuM joIe. Ama jANatAM, zaMkArahita thaI mANasa yajJakarmonuM anuSThAna kare che. [Ama AtmajJAnanuM pratye jana mekSaprAptihetatA nathI paNa yajJakarma pravRttihetutA che]. 69. tadidamanupapapannam , anyata eva siddhatvAt / pratyabhijJApratyakSapratyayena jaiminIyaiH, anumAnamahimnA ca naiyAyikAdibhirAtmA nitya iti nizcita eva / kimatra vidhiH kariSyati ? itikartavyatAkalApopadezazca tadAnImatyantaniSprayojanaH syAt / amI ca tathA nAmAtimahAnto vedagranthA iyatyeva paryavasitA iti / tadidamupanata seyaM mahato vaMzastambAllaTvA niSkRSyate iti / tasmAdarthavAdasamarpitamapunarAvRttirUpameva phalamAtmajJAnavidhiravalambata ityevaM kecit / / 69. anya koI - A ghaTatuM nathI, kAraNa ke bIjI rIte AtmAnuM niyata puravAra thayuM che. pratyabhijJArUpa pratyakSa jJAnathI jaimininA anuyAyIoe ane anumAnanA mahimAthI naiyAyika vageree AtmA nitya che e nizcita karyuM che. to ahIM ['AtmAne jANavo joIe evuM vidhi zuM karaze ? [kaMI ja nahi.] upAsanA vagerenAM kamanuM pratipAdana karanArA vAvizeSe te vakhate atyata niSNajana banI jAya ane A atimahAna For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAnanuM mekSakAraNapaNuM vidhisiddha che 359 dama ATalAmAM ja paryavasAna pAme. A te meTA vAMsamAMthI tuccha ramakaDuM karI kADhavA jevuM A AvI paDe che. tethI arthavAde jaNAvela apunarAvRttirUpa phaLane ja AtmajJAnavidhi avalaMbe che ema keTalAka kahe che. 10. sUkSmaniraMvAdu-rUma matI yutivarthavAdamuvimomdhikaarvidheH / vizvajiti rAtrisatro vA kimanyat kriyatAm ? na hi vizvajidrUpaparyAlocanAtaH kazcidadhikArI labhyate iti balAt svargakAmAdi: kalpyate vA, arthavAdasamarpito vA'valambyate / yatra tu vidhisvarUpamahimnaiva tadupalambhaH tatra kiM kalpanayA, kimarthavAdavadanAvalokanadainyena vA ? 70. suhamadazI kahe che - adhikAravidhi arthavAdanI apekSA rAkhe che ema kahevuM e paNa moTI durgati che. vivajitamAM ke rAtri satramAM bIju zuM tame kare ? vivajinI paryAlacanA dvArA koI adhikArI upalabdha thatuM nathI eTale na chUTake ke te svargakAma vagerenI kalpanA karavAmAM Ave che kAM to arthavAdasamarpita adhikArInuM avalaMbana levAmAM Ave che paraMtu jyAM vidhisvarUpanA mahimAthI ja adhikArI upalabdha hoya tyAM kalpanAnI zI jarUra ke arthavAdanA mukha sAme joI rahevAnA sainyanI paNa zI jarUra ? 71. iha ca 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' itivat 'agnInAdadhIta' itivadvA kRtyena dvitIyayA vepsitatamanirdezAt tanniSThatvamevAvatiSThate / tatra yathA'gnyarthatayA''dhAnavighiravagamyamAno'gnInAmanekavidhapuruSArthI payikakarmakalApopayogAt tadarjanenaiva kRtArthatvamupagata iti na phalAntaramapekSate, yathA vA 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' ityakSaragrahaNArthatvAt asya vidherakSaragrahaNasya ca phalavakarmAvabodhadvAreNa paramapuruSArthatvAvadhAraNAnna tadatiriktaghRtamadhukulyAdiphalAntarApekSitvaM, na cAdhyayanavidhyaGgatvaM svamahimnaivepsitatamasaMskAradvArakAdhikAralAbhAt , evamihApyapahatapApmAdyAtmasvarUpaparijJAnameva tasya paramapuruSArthatAmavabodhayannasya vidheranyaprayojanatAmApAdayati / 71. ane ahI davA joitanI jema ke "jhIna mAghI'nI jema vidhyatha. pratyaya ke dvitIyA vibhakita vaDe Isitatamatvane nirdeza heI, AtmAnuM IsitatamatAniSkapaNuM avasthAna pAme che, tyAM jema agniarthatAthI jaNAto AdhAnavidhi, agnio anekavidha puruSArthonA upAyabhUta karmone upaye gI heI, agninI prAptithI ja kRtArthatA pAme che eTale tene phalAntaranI apekSA nathI, athavA jema "svAdhyAyanuM (vedanuM) adhyayana karavuM joIe" e vidhine atha akSaragrahaNa heI ane akSaragrahaNanA phalavakarmAvabodha dvArA akSaragrahaNanA paramapuruSArthapaNune nirNaya thato heI, tenAthI atirikana ghatamadhukulyA vagere phalAntaranI apekSA nathI, na te A vidhi adhyApanavidhinuM aMga che kAraNa ke For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAnavidhinuM svarUpa pitAnA madimAthI ja itima saMskAra dvArA tene adhikArane lAbha thAya che, tema ahIM paNa "a5hatapAmA" vagere AtmAnA svarUpanuM jJAna ja tenI paramapuruSArthatAne jaNAvI te vidhinI(AtmajJAnavidhinI) anyaprayojanatAnuM ApAdana karatuM nathI. 72. kazcit kila saMskAravidhiH saMskriyamANaniSTho'pi saMskriyamANaprayojanApekSayA paramukhaprakSI bhavati 'vrIhin prokSati' itivat / kazcittu saMskriyamANaprayojanamalabhamAnastadIpsitatamatvAnirvahaNAt saMskAravidhitvameva jahAti 'saktUn juhoti' itivat / yathoktam bhUtabhAvyupayogaM hi dravyaM saMskAryamiSyate / saktavo nopayokSyante nopayuktAzca te kvacid / / iti / tinnevI. 2.2.4 pR. 22] 12. koIka saMskAravidhi saMskArAtI vastuniSTha hovA chatAM saMskArAtI vastunA prayojananI apekSAne kAraNe paramukhaprekSI bane che, "trahIna ghoti' e saMskAravidhinI jema. [trIhi puroDAzanuM kAraNa hoI trIhinI upayogitA che ane A upagitA ja tenuM saMskAravidhipaNuM che.] kaI saMskAravidhi saMskArAtI vastunA prajAne prApta na karavo, tenA Isitata tvanA anivahaNane lIdhe, saMskAravidhipaNane ja choDI de che, "yatna goti' e saMskAravidhinI jema kahyuM che ke bhUtamAM ke bhAvimAM upayoga dharAvatuM dravya ja saMskArya tarIke svIkArAyuM che. sakatRo te bhaviSyamAM upayogamAM levAvAnA nathI ke bhUtamAM upagamAM levAyA nathI. 73. yasya tu saMskAryamanardhamiva ratnamaparyuSitamivAmRtamanastamitamiva candrabimbamaparimlAnamiva zatapatramasti kastarhi tasya prakaraNapAThApekSAyAmarthavAdamukhaprekSaNena phalakalpanAyAM vA'bhilASaH ? ata eva na kAmazratiprayuktatvamAdhAnasya, na cAcAryakaraNavidhiprayuktatvamadhyayanasyeti / tasmAt svAdhyAyAdhyayanAgnyAdhAnavidhisamAnayogakSematvAdAtmajJAnavidhestatkRtamAtmajJAnamapavargArthamavagamyate / tathAvidhasvarUpa Atmaiva paropAdhijanitadharmarahito'pavarga ityucyate, yataH tadidamitthamAtmajJAnameva niHzreyasasAdhanamananyalabhyamiti tamevopadiSTavAnAcAryo'kSapAdaH / yatta vijJAnasattAtmazabdAdyadvaitadarzanaM tanmithyAjJAnameveti na niHzreyasasAdhanamiti / 13. jene saMskAya vastu pote ja kImatI ratna jevI, tAjA amRta jevI, anastamita caMdrabiMba jevI, tAjA khIlelA zatapatra jevI che, tene prakaraNapAThanI apekSAne ke athavAdamukhaprekSaNathI phalakalpanAne abhilASa ke ? tethI ja AdhAnanuM kAmakrutiprayuktatva nathI : ane adhyayananuM AcAryavidhiprayuktatva nathI. tethI, svAdhyAyAdhyayanavidhi ane anyAdhAna. vidhinI sAthe AtmajJAnavidhi samAnayogakSema dharAvatI hevAthI AtmajJAnavidhithI thayeluM For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atadana nahi paNa vaitadana mithyA che e vedAntI mata 61 AtmajJAna apavarga mATe che ema jaNAya che. tathAvidhasvarUpa ane paraupAdhijanitadharmarahita AtmA ja apavarga kahevAya che, kAraNa ke A AvuM AtmajJAna ja mokSanuM sAdhana che ane ananyalabhya che ema samajIne AcArya akSapAde tene ja upadeza Apyo che. vijJAnAta, sattAdvaita, zabdAta vagere ata darzana mithyAjJAna ja che, eTale te mekSanuM sAdhana nathI. 74 nanu kathamadvaitadarzanaM mithyA kathyate tat 1 pratyuta dvaitadarzanamavidyA mAyA'pi mithyajJAnamiti yuktam / tathA hi pratyakSameva tAvannipurNa nirUpayatu bhavAn / tatra hi yadanyAnapekSatayA jhagiti padArthasvarUpamavabhAsate tat pAramArthikamitarat kAlpanikamiti gamyate, sadUpameva ca tatrAbhinnamanyanirapekSamavabhAti / bhedastvanyApekSayeti nAkSajavijJAnaviSayatAmupayAti, tatra yathA mRdUpatAtaH pravRtti yAvatkumbhAvasthetyasminnantarAle AvirbhavatAM tirobhavatAM ca dhaTakapAlazakalazarkarAkaNAdInAM kAryANAM rUpamaparamArthasadeva vyavahArapadavImavatarati / paramArthatastu mRttikaiva / yathA''huH 'mRttiketyeva satyam' iti [chAndogya 6.1.4] / evaM tadapi mRttikArUpaM sattApekSayA na paramArthasaditi sattva sarvatra paramArthA / tadeva sallakSaNaM brahmatyAhuH / Agamazca 'ekamevAdvitIyam' ityAdiH [chAndogya 6.2.1] abhedameva darzayati 'neha nAnA'sti kiJcana / mRtyossa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati' iti ca / vedasya ca siddha'rthe prAmANyamupavarNitameva bhavadbhiH / na ca pratyakSaviruddhatvamabhedazasino vaktaH zakyamAgamasya / na hyanyaniSedhe pratyakSaM prabhavati, svarUpamAtragrahaNaparisamAptavyApAratvAt / pararUpaniSedhamantareNa ca bhedasya durupapAdatvAd bhede kuNThameva pratyakSamiti kathamabhedagrAhiNamAgamaM virundhyAt ? taduktam AhurvidhAtR pratyakSaM na niSedha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa virudhyate / / 74. sadeta vahantI - te satanana miyA ma he| ch| ? saTa,detAzana avidyA che, mAyA paNa che, mithyAjJAna che, ema kahevuM yogya che. te A pramANe - pratyakSane ja nipuNa rIte Apa nirUpo kAraNa ke pratyakSamAM bIjAnI apekSA rAkhyA vinA ekAeka padArthanuM je svarUpa prakAze che te pAramArthika svarUpa che, bIju badhu kAlpanika che ema samajAya che. pratyakSamAM satarUpa ja abhinna ane anya nirapekSa prakAze che. paraMtu bheda anyApakSa prakAze che, eTale bheda pratyakSa jJAnanI viSayatAne pAmato nathI tyAM mRdu patAthI mAMDI chevaTe kuMbhAvasthA sudhImAM vacce AvirbhAva ane tirabhAva pAmatAM ghATa, kapAla, zakala, zara, kaNa vagere kAryonuM rUpa aparamArtha sata ja heI vyavahAranI kakSAmAM sarI paDe che. For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 avidyA zuM che? paramArthataH sata te mRttikA ja che. kahyuM paNa che ke vRttikA ja sata che [chAMdogya. 6.1.]. e ja rIte, te mRttikArUpa paNa sattAnI apekSAe paramArthasata nathI, sattA ja sarvatra paramArtha sata che. te sattAne ja salakSaNa brahma kahevAyuM che. eka ja che, advitIya che' [chAMdogya 6.2.1] ityAdi Agama abhedanuM ja darzana karAve che ane kahe che ke "ahI kaMI nAnA nathI. je ahIM nAnA jue che te mRtyuthI mRtyu pAme che'. [te eka ja che, advitIya che e Agamavacana siddha arthanuM pratipAdana karatuM hoI apramANa che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke veda siddha arthamAM paNa pramANa che ema tame nauyAyikoe nirUpyuM che. amedavAcI Agama pratyakSaviruddha che ema kahevuM zakya nathI anyane niSedha karavAmAM pratyakSa samartha nathI, kAraNa ke svarUpamAtrane grahaNa karavAmAM ja tene vyApAra pUrNa thaI jAya che. ane pararUpaniSedha vinA bheda durghaTa heI, bheda grahaNa karavAmAM pratyakSa kuMTha ja che. eTale te pratyakSa kevI rIte abhedagrAhI Agamane virodha kare ? tethI ja kahyuM che ke "buddhimAne pratyakSane vidhAyaka kahe che, niSedhaka kahetA nathI, tethI ekacpratipAdaka Agamane pratyakSa virodha karatuM nathI." ___75. nanu yadyekameva brahma, na dvitIyaM kiJcidasti, tarhi tad brahma nityazuddhabuddhasvabhAvatvAt muktameva Aste / kena tad baddhamiti ?kimartho'yaM mumukSuNAM prayatnaH? kutastyo vA'yaM vicitrajagadavabhAsaH ? avidyocchedArthoM mumukSuprayatnaH iti bramaH / tatastya evAyaM vicitrajagadavabhAsaH / 75. yAyika - je brahma eka ja haya, bIju kaMI heya ja nahi to te brahma nitya-zuddha-buddhasvabhAvava nuM heI, mukta ja rahe. te zenAthI baddha che ? mumukSuo zA mATe A prayatna kare che ? vicitra jagatanuM jJAna zAnA kAraNe thAya che ? atadAtI - avidyAne nAza karavA mATe mumukSuo prayatna kare che. avidyAne kAraNe ja vicitra jagatanuM jJAna thAya che. 16. vamavidyA nAma? trahma tiri vaita, nAtam | gaSyatire tu brahmaiva sA, tato nAnyA'styeSeti kathamucchidyeta ? maivaM, vastunIdaMzi tArkikacodyAni kramante / avidyA tviyamavasturUpA mAyA mithyAbhAsasvabhAvA'bhidhIyate / tattvAgrahaNamavidyA / agrahaNaM ca nAma kathaM vastudhamai : vikalpyate ? 76. RyAyika - avidyA zuM che ? jo te brahmathI atirikta hoya te ata rahetuM nathI. jo te brahmathI abhinna hoya te te brahma ja che, brahmathI anya te che ja nahi, eTale tene ucheda kevI rIte thAya ? avedAntI - nA, evuM nathI. tAkike AvA AkSepa vastuo upara karI zake. paraMtu A avidyA te avasturU5 che, mAyA che, miyA abhAsa tene svabhAva che, ema kahevAyuM che. te tvanuM agrahaNa avidyA che. agrahaNanI bAbatamAM vastudharmone laI vikalpa kevI rIte thAya ? For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyA kone che ? 77. nanu tattvAgrahaNarUpA'pi kasyeyamavidyA ? na hi brahmaNo nityaprabuddhasvabhAvatvAdavidyA bhavati / anyastu nAttyeva tadAzrayaH / na ca niradhikaraNameva mithyAjJAnaM bhavitumarhati / ucyate / jIvAtmanAmavidyA, na brahmaNaH / 17. RyAyika - tatvanA agrahaNarUpa paNa A avidyA kone che ? avidyA brahmane nathI kAraNa ke te nityabuddha svabhAva che. bIjo koI vidyAne Azraya che ja nahi. ane adhikAraNa vinAnuM ja mijJAna hovuM ghaTatuM nathI. atavedAntI - Ane uttara ame ApIe chIe. avidyA vAtmAone che, brahmane nathI. ___78. nanu ke te jIvAtmAnaH ? te'piM brahmaNo'nyAnanyatayA cintyA eva / AH ! kSudratArkika ! sarvatrAnabhijJo'si / brahmaiva jIvAtmAnaH, na tato'nye / na hi dahanapiNDAd bhedenApi bhAntaH sphuliGgA agnisvarUpA na bhavanti / 78 yAyika - te vAtmAo zuM che ? te brahmathI bhinna che ke abhinna che e vicAravuM joIe. - ataveda tI - kSadra tAkika ! tuM sarvatra ajJAnI che. brahma ja jIvAtmAo che, brahmathI anya teo nathI. agnipiMDathI ju dekhAtAM skuliMge agnisvarUpa nathI ema nahi.. 79. tat kiM brahmaNa evAvidyA ? na ca brahmaNo'vidyA / yathA caikameva ghaTAdyAvaraNopahitabhedatayA bhinnamiva vibhAti nabhaH paTAkAzaM ghaTAkAzamiti, tadAvaraNavazAdeva ca rajodhUmAdikaluSitamapi bhavati, tadAvaraNaviratau tu galitakAluSyamale tatrauva parame vyomni lIyate, tathaiva ca jIvAtmAno'pi avidyAparikalpitabhedAH tatkRtamanekaprakArakAluSyamanubhavanti, taduparame ca parabrahmaNi lIyante iti / 7). yAyika - te zuM brahmane ja avidyA che ? advaita vedAntI - brahmane avidyA nathI. jema ghaTa vagere AvaraNothI UbhA thayelA khoTA bhedothI eka ja AkAza jANe bhinna bhinna hoya evuM dekhAya che - ghaTAkAza, paTakAza; vaLI, te AvaraNane lIdhe ja AkAza 24-dhUma vagerethI kaluSita paNa bane che, paraMtu te AvaraNe haTI jatAM kAluSyamela dUra thaI jAya che ane kAlukhyamala dUra thaI jatAM te ghaTAkAza, paTAkAza Adi bhede parama AkAzamAM laya pAme che, tevI ja rIte jIvAtmAo paNa avidyAe brahmamAM UbhA karelA kheTA bhede che, avidyAkRta aneka prakAranuM kAluSya te jIvAtmAe anubhave che ane te avidyA dUra thatAM jIvAtmAo parama brahmamAM lIna thAya che. . 80. nanvevaM satyapyavidyAparikalpita eSa brahmajIvAtmavibhAgaH / sA ca jIvAtmanAmavidyatyucyate / tadetaditaretarAzrayamApadyate, avidyAkalpanAyAM satyAM jIvAtmAnaH, For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyA anAdi hoya to tene uchera kevI rIte thAya ? ' jIvAtmasu ca satsvavidyeti / bhavatvitaretarAzrayatvam / avidyAprapaJca evAyamazeSaH / kasyaiSa doSaH ? atha vA'nAditvamasya parihAro bIjAkuravat bhaviSyati / bhavadbhirapi cAyamanAdireva saMsAro'bhyupagataH / avidyayaiva ca saMsAra ityucyate / 80 yAyika - Ama hotAM jIvAtmA ane brahmane A. vibhAga (=bheda) avidyAparikalpita che. ane te avidyA jIvAtmAone che ema kahevAya che. tethI itaretarAdhyayadeva AvI paDe che - avidyA vaDe kalpanA thatAM chavAmAo astitvamAM Ave che (arthAta avidyAkadvipata jIvAtmAo che) ane jIvAtmAo hatAM avidyA che. ativedAntI - bhale, dataretarAzraya he A badho avadyAno ja prapaMca che. emAM deSa kene? athavA, A dezane parivAra bIja aMkuranI jema avidyA-jIvAtmAnA anAdivathI thaze. Apa taiyAyikoe paNa A saMsArane anAdi ja svIkAryo che ane avidyAne kAraNe ja saMsAra che ema Ape kahyuM che. 81. nanvanAderavidyAyAH kathamucchedaH ? kimanAderucchedo na bhavati bhUme rUpasya ? bhavadbhirvA kathamanAdiH saMsAra ucchedyate ? . 81. nIyAyika - je avidyA anAdi hoya te tene uchera kevI rIte thAya ? advaita vedAntI - zuM bhUminA anAdi rUpane (=raMgano) uccheda nathI thato ? athavA Apa nIyAyike anAdi saMsArane ucheda kevI rIte karo cho ? 82. nanUUAthe satyanATribyucchedyate | gadvaitavAhinAM tu sta, chedopaayH ? avidyaiveti bramaH / zravaNamanananididhyAsanAdirapyaviyaiva / sA tvamyasyamAnA satI avidyAntaramutsAdayati khayamapyutsIdati, yathA payaH payo jarayati svayaM ca jIryati, viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati, yathA vA dravyAntararajaH kSiptaM rajaHkaluSite'mbhasi taccAtmAnaM ca saMhRtya svacchamambu karoti / tadevamiyamaviyaivAvidyAntaramucchindantI avidyocchedopAyatAM pratipadyate / 82. nAvika - upAya hoya to anAdine paNa ucheda thAya che. ativedAntIonA matamAM avidyAnA ucchedane upAya zuM che ? advaita vedAntI - avidyA ja upAya che ema ame kahIe chIe. zravaNa, manana, nididhyAsana vagere paNa avidyA ja che te zravaNadirUpa avidyAne abhyAsa karatAM te zravaNadirUpa avidyA avivArano nAza kare che ane pote paNa nAza pAme che. dUdha dUdhane pacAve che ane svayaM pace che. viSa viSAktaranuM zamana kare che ane te paNa zame che. athavA dravyAntaranI raja rajakaluSita pANImAM nAMkhatAM pelI rajane ane potAne ekaThI karIne pANIne svaccha kare che. e ja rIte A avidyA ja avidyAntarane uccheda karatI avidyAnA ucchedane upAya bane che. 83. nanu svarUpeNAsatyeveyamavidyA kathaM satyakAyaM kuryAt ? ucyate For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityazuddha brahmathI abhinna hoI jIvomAM avivA kevI rIte avakAza pAme ? 365 asatyAdapi satyArthasampattirupapatsyate / mAyAsarpAdayo dRSTAH satyapralayahetavaH // rekhAgakArAdayazcAsatyAH satyArthapratItyupAyA dRzyante / 81. yAyi: - mA avidhA 2135yI asatya che to te vI zata sty4|5 2 3re 1 advaita vedAntI - asatyamAMthI paNa satyArthasaMpatti ghaTe che. mAyAsa" vagerene satyamRtyunA kAraNa banatA dekhyA che. rekhA, gakAra vagere asatya che chatAM teo satyArthanA jJAnanA upAya banatAM dekhAya che. 84. svarUpeNa satyAste iti cet , kiM tena kriyate ? gakArAditvena hi te pratipAdakAH, taccaiSAmasatyamiti / 84. neyAya - 2mA, 12 bore 2135yo sat che. matAntI-te 2135 zu. cha ? [ ]. 12 mA 3the tayA pratipAdaka che ane te gakAra Adi rUpa te temanuM asata rUpa che. 85. nanu brahmaNo nityazuddhatvAt jIvAnAM ca tato'nanyatvAt kathaM teSvavidyA'vakAzaM labhate ? parihRtametad ghaTAkAzadRSTAntopavarNanenaiva / api ca yathA vizuddhamapivadanabimbamambumaNikRpANadarpaNAdhupAdhivazena zyAmadIrghasthUlAdirUpamapAramArthikameva darzayati tathA brahmaNastadabhAve'pi jIveSu tadavakAza iti / 85. yAyi: -to nitya zuddha ho| bhane / tenAthI aminna ho, jIvomAM avidyA kevI rIte avakAza pAme ? [na ja pAme.] advaita vedAntI - ghaTAkAzanA daSTAtanA varNana dvArA A doSane parihAra ame karI lIdhe che. vaLI jema vizuddha mukhabiMba paNa pANI, maNi, talavAra, darpaNa Adi vize zyAma, dIdhe, skula, Adi apAramArthika rUpa ja darzAve che, tema brahmane vidyA na hovA chatAM jIvamAM tene (=avighAne avakAza che. [vizuddha brahmanAM pratibiMbe bhinna saMskAra ane bhinna kaleza dharAvatAM cittomAM paDatAM, cittamAdhyamabhede bhinna bhinna apAramArthika rUpa darzAve che. vizuddha brahmanAM cittamAM paDatAM A apAramArthika pratibiMbe ja jIve che.] 86 nanu paramAtmano ananyatvAt jIvAnAmapyanyonyamananyatvamityekasmin baddhe mukte vA sarve baddhAH muktA vA syuH / ayi kutarkakaluSitamate ! kathaM bodhyamAno'pi na budhyase ? ghaTAkAze ghaTabhaGgAt paramAkAzapratiSThe jAte na paTAkAzo'pi tathA bhavati / ekasyApi jIvAtmana upAdhimedAt sukhaduHkhAnubhavabhedo dRzyate 'pAde me vedanA' 'zirasi me vedanA' iti / tIvratarataraNitApopanatAtanutaraklamasya ca yauva zarIrAvayave ziziraharicandanapaGkasthAsakamuparacayati parijanastatrauva taduHkho For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 cha brahmathI abhinna hatAM cha paraspara abhinna banI jAya paramAnubhavo netaratreti / evamekasminnapi paramAtmani kalpanAmAtrapratiSTheSvapi jIvAtmasu baddhamuktavyavasthA siddhayatyeveti ekAtmavAda evAyamAgamAnuguNa upagantuM yuktaH, nAnantyamAtmanAm / brahmadarzanamevAto niHzreyasanibandhanam / menamUDhanAM sattAviratiH kuta: || rRti | 86 naiyAyika - paramAtmAthI cho ananya hovAthI, che paNa anyonya ananya che, eTale eka baddha thatAM ke mukta thatAM badhA baddha thAya ke mukta thAya. advaita vedAntI - e kataka kaluSitamati ! kema samajAvavA chatAM samajato nathI ? ghaTa kAzanI bAbatamAM ghaTa bhAMgI jatAM paramAkAzamAM ghaTAkAza pratiSThita thaI jAya che, [paraMtu te vakhate paTAkAza paNa paramAkAzamAM pratiSThita thatuM nathI. eka ja jIvane paNa upAdhibhede sukhaduHkhanA anubhavone bheda thate dekhAya che - "mane page vedanA thAya che' "mane mAthAmAM vedanA thAya che" ema. tIvratara sUryatApane kAraNe atyaMta vyAkuLa banelA mANasanA je zarIrAvayava upara sevake ziziraharicaMdanane lepa kare che tyAM ja tApajanita duHkhanA uparamane anubhava thAya che. anyatra thato nathI tevI ja rIte, eka paramAtmAmAM kalpanAmAtrathI pratiSThita jIvAtmAomAM baddhamuktavyavasthA ghaTe che ja. eTale AgamasaMmata ekAmavAdane ja svIkAro yogya che, ananta AtmAone svIkAravA yogya nathI. tethI brahmadarzana ja niHzreyasUnuM kAraNa che. bhedadazanathI mUDhane saMsArane uparama (nAza) kayAMthI thAya ? 87. atrAbhidhIyate / kapaTanATakarahasyaprakriyAkUrcIparacane tadanuguNadRSTAntaparamparopapAdane ca kimucyate paraM kauzalaM bhavatAm ! pramANavRttanirUpaNe tu tapasvina eva bhavantaH / tathA hiM-bhedasya pramANabAdhitatvAt kimayamabhedAbhyupagamo bhavatAm , uta khidabhedasyaiva pramANasiddhatvAditi ? dvayamapi nAsti / pratyakSAdIni hi sarvANyeva bhedapratiSThAni pramANAni / yat tAvad bhedasya parApekSatvAt akSajajJAnagamyatA nAstIti tadayuktam , abhedasya sutarAM parApekSatvAt / mRtpiNDAt prabhRti ghaTakarparacUrNaparyantakAryaparamparAparicchede tadanugatamRdrapatAgrahaNe ca sati mRdastadabhinnarUpatvamavadhAryate, nAnyathA / bhikSavazcAcakSate cAkSuSaM vyAvRttasvalakSaNagrAhi, nAbhedaviSayam , abhedasya parApekSatvAditi / 87. yAyika - Ano uttara ame ApIe chIe. kapaTanATakanI rahasyapUrNa prakriyAo racavAmAM ane temane anurUpa dRSTAtonI hAramALA raju karavAmAM, zuM kahIe ?, ApanuM parama kauzala che paraMtu pramANavRttanA nirUpaNamAM to Apa bicArA ja che te A pramANe - bheda pramANabAdhita hovAthI zuM Ape abhedane svIkAra karyo che ke abheda ja pramANasiddha hovAthI Ape abhedano svIkAra karyo che ? bane vikalpa ghaTatA nathI, kAraNa ke pratyakSa Adi badhAM pramANene pAye bheda che. bheda parApekSa hoI te pratyakSajJAnane viSaya nathI ema tame je kahyuM te barAbara nathI, kAraNa ke abheda paNa sutarAM parApekSa che. mRpiMDathI For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedapratIti parApekSa che e vedAntamatane taiyAyikane uttara 367 mAMDI ghaTa, karpara, cUrNa sudhInAM kAryonuM jJAna thatAM ane te kAryo temanAmAM anugata mRddanuM svarUpa dharAve che evuM jJAna thatAM mRdathI teo abhinna che e nizcaya thAya, anyathA na thAya. bauddha bhikSuo te kahe che ke cAkSuSa jJAna vyAvRtta svalakSaNanuM grahaNa kare che, abhedanuM grahaNa karatuM nathI kAraNa ke abheda parApekSa che. 88. ayamasmAdanya itIyaM parApekSA pratItiriti cet, ayamasminnanusyUta itIyamapi parApekSaiva / tadatrabhavAMzca bhikSavazca dvAvapi durgrahopahatau / bhedAbhedagrahaNanipuNamakSajamiti parIkSitametadvistarataH sAmAnyacintAyAm / aGgulicatuSTayaM hi pratibhAsamAnamitaretaraviviktarUpamapyanugatarUpamapi prakAzate ityuktam / vyAvRttiranuvRttirvA parApekSA'stu vastuSu / asaGkorNasvabhAvA hi bhAvA bhAntyakSabuddhiSu / / 88. advaita vedAntI - "A AnAthI anya che evI pratIti paranI apekSA rAkhanArI che. yAyika - "A AmAM anusmRta che' evI A pratIti paNa paranI apekSA rAkhanArI ja che. tethI ahIM Apa ane bauddha bhikSuo bane miththA svIkArathI upahata che. pratyakSa bheda ane abheda banenA grahaNamAM nipuNa che e ame sAmAnyanI vicAraNAmAM vistArathI parIkyuM che. pratibhAsatuM aMgulicatuSTa itaretaravivikta rUpane ane anugata rUpane paNa prakAze che ema ame kahyuM che. vastuomAM vyAvRtti ke anuvRtti parApekSa bhale ho paraMtu asaMkIrNasvabhAvavALA ( ekabIjAthI vyAvRtta svabhAvavALA) bhAve (=vastuo) te pratyakSajJAnamAM prakAze che. 89. vaghum -"gAviMghAtR pratyakSa na nivedgha' ti, taNasAdhu / vidhAtR iti ko'rthaH 1 idamapi vastusvarUpaM gRhNAti nAnyarUpaM niSedhati / pratyakSamiti cenmaivam jJAnaM tarhi na tad bhavet // anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasampatteH / pItAdivyavacchinna hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati, netarathA / tathA cAha-'tat paricchinatti anyad vyavacchinatti' iti |bhaavvdbhaavmpi grahItuM prabhavati pratyakSamiti ca sAdhitamasmAbhirevaitat / tasmAditaretaraviviktapadArthasvarUpagrAhitvAnnAbhedaviSayaM pratyakSam / 89. "pratyakSane vidhAyaka kahyuM che, te niSedhaka nathI' ema Ape je kahyuM te paNa yogya nathI. vidhAyaka (=vidhAtR'ne ze artha che ? pratyakSa vastusvarUpane grahaNa kare che, anya rUpane niSedha karatuM nathI evo artha je heya te ame kahIe chIe ke evuM nathI, kAraNa ke evuM hoya te jJAna ja na thAya. [kema ?] kAraNa ke anyanA rUpanA niSedha vinA tenA sva-rUpanuM jJAna paNa thatuM nathI. pIta adithI vyavacchina (=vyAvRtta) nIla vastu "nIla For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 zabda ane anumAnane viSaya bheda ja che evI nyAyasthApanA ema gRhIta thAya che, anyathA "nIla ema gRhIta thatI nathI. ane kahyuM paNa che ke tene jANe che, anyane vyavasacheda (=vyAvRtti) kare che. bhAvanI jema abhAvane prahaNa karavA pratyakSa samartha che e ame siddha karyuM che ja. tethI itaretaravivikta padArthanA ravarUpane pratyakSa grahaNa karatuM hoI, pratyakSane viSaya kevaLa abheda nathI. 90. zabdAnumAnayostu sambandhagrahaNAdhInasvaviSayavyApArayo damantareNa svarUpameva nAvakalpate iti tAvubhAvapi bhedvissyaave|| vizeSaviSayatvAbhAve'pi liGgisAmAnyasya taditaravilakSaNasya paricchedAt bhedaviSayamanumAnam / zabdasya padAtmanaH tadvadAdivAcyabhedarUpasya tu parasparoparaktapadArthapuJjasvabhAvaH itarapadArthavizeSitAnyatamapadArtharUpo vA vAkyArtho viSaya iti pUrvameva nirUpitam / ataH sarvathA na bhedasya pramANabAdhitatvam / 90. zabda ane anumAnane viSayane grahaNa karavAne vyApAra saMbaMdhagrahaNadhIna che, eTale bheda vinA temanuM svarUpa ja ghaTatuM nathI. tethI te bannene viSaya bheda ja che. anumAnane viSaya vizeSa na hovA chatAM vizeSathI Itara evA vilakSaNa liMgI sAmAnyanuM jJAna anumAnathI thatuM hovAthI anumAnane viSaya bheda che. padAtmA zabdane tavata vagere vAgyadarUpa padArtha viSaya che paraspara uparakta padArtho vAkayArthInuM svarUpa che, athavA ItarapadArthavizeSita anyatama padArtha vAkyarthanuM svarUpa che. A vAkSArtha vAkyane che ema ame pahelAM ja nirUpyuM che. tethI koI paNa rIte bheda pramANabAdhita nathI. 91. nApyabhedagrAhi kiJcana pramANamasti yathoktenaiva nyAyena / yastvAgamaH paThitaH 'ekamevAdvitIyam, neha nAnAsti kiJcana' ityAdiH, tasyArthavAdatvAnna yathAzruta evArthoM grahItavyaH / 91. 352 vyA bhunA / nyAye / pramANa [35] sADI nayI. meM ja advitIya che' "ahIM nAnA kaMI nathI' vagere paThita AgamavA arthavAdarUpa hoI temane yathAzruta ja artha grahaNa kare na joIe. 92. nanu siddhe'pyarthe vedasya prAmANyamabhyupagatameva bhavadbhiH / vADhamabhyupagataM, kintu 'dhUma evAgne idavA dadRze nArciH' ityevamAdInAM pratyakSAdiviruddhArthAbhidhAyinAmarthavAdAnAM mukhyAM vRttimapahAya goNyA vRttyA vyAkhyAnamAzritam / evamidamapi vacanam itarapramANaviruddhamarthamabhidadhat anyathA vyAkhyAyate / ye tu pramANAntaraviruddhArthAnuvAdino na bhavantyarthavAdAsteSAmastu svarUpe prAmANyaM 'vAyurvaM kSepiSThA devatA' ityevamAdInAm / tasmAt sukhaduHkhAdyavasthAmede'pi nAvasthAturAtmano medaH, dehendriyAdinAnAtve'pi vA na tasya nAnAtvamityevaM yathAkathaJcidayamarthavAAdo yojniiyH| abhedopadezI tu tatparaH zabdo vidhirUpa iha nAstyeva / evamAgamabalAdapi nAdvaitasiddhiH / 92. mAtahAtI - si a bhA 59 venu prAmAzya yA vAyu . For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ativedAnta kapelI avidyAnuM khaMDanA yAyika - hA, svIkAryuM che. paraMtu agninA dhumADAne ja divase teNe joye, acine na joI" AvA pratyakSa AdithI viruddha arthanuM abhidhAna karatA arthavAdanI mukhyavRttine cheDI gaNI vRtti vaDe temanuM vyAkhyAna karavAnuM ame svIkAryuM che. e ja rIte, ItarapramANathI viruddha arthanuM abhidhAna karatA A vacanane paNa ame anyathA samajAvIe chIe. paraMtu je arSavAda pramANAntarathI viruddha arthane na jaNAvatA hoya teonuM svarUpamAM prAmANya che, jemake "vAyu kSepiSTa devatA che' Adi athavA tethI, sukha, duHkha avasthAbhede paNa avasthAvAna AtmAne bheda thato nathI; Indriya, AdinuM nAnAva hovA chatAM AtmAnuM nAnAlva thatuM nathI - Ama baMdha bese tema A arthavAdane ja joIe. abhepadezI, abhedaparaka vidhirUpa zabda te ahIM che ja nahi. Ama AdamanA baLe paNa advaitanI siddhi thatI nathI. 92. yat punaravidyAdibhedacodyamAzaGkayAzaGkaya parihRtaM tatrAzaGkA sAghIyasI, samAdhAnaM tu na pezalam / tazvAnyatvAbhyAmanirvacanIyeyamavidyeti ko'rthaH ? anAdinA prabandhena pravRttA''varaNakSamA / .. yatnocchedyA'pyavidyeyamasatI kathyate katham // 93. vaLI, avidyA vagerenA bheda aMge uThAvavAmAM AvelA vAMdhAne tame AzaMkA karI karIne dUra karyo. tyAM tame karelI AzaMkAo vadhAre sArI che, temanuM tame kareluM samAdhAna sAruM nathI. brahma(=sata )thI avidyA bhinna che ke abhinna e vikalpa UbhA karI vicAratAM te anirvacanIya che ema tame kahyuM; ene zuM artha ? anAdi pravAhathI cAlatI AvelI, AvaraNa karavAne samartha, prayatnapUrvaka nAzya A avidyAne asata kevI rIte kahI zakAya ? 94. astitve ka enAmucchindyAditi cet , kAtarasantrAso'yaM / satAmeva hi vRkSAdInAmucchedo dRzyate, nAsatAM zazaviSANAdInAm / tadiyamucchedyatvAdavidyA nityA mA bhUt, satI tu bhavatyeva / __ nityaM na zakyamucchettuM sadanityaM tu zakyate / ___ asatvamanyadanyA ca padArthAnAmanityatA // 94. advaita vedAnI - avidyA astitva dharAvatI hoya to ene ucheda kaNa kare? yAyika - AvA praznathI te bAyale akaLAya. astitva dharAvanAra vRkSone ja uccheda thate jovAya che, asata zazaviSANa Adine uchera thate dekhAtuM nathI, tethI uccheda hovAthI vidyA nitya na hoya paNa sata to hoya ja. nityane uchera kara zakaya nathI, paraMtu sat nuM anitya hovuM zakya che. asatta judI vastu che ane padArthonI anityatA e judI vastu che, 25 For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..37. atadAte kapelI vidyAnuM khaMDana 95. na ca tattvAgrahaNamAtramavidyA, saMzayaviparyayAvapyavidhava, tau ca bhAvakhabhAvatvAt kathamasantau bhavetAm ? grahaNaprAgabhAvo'pi nAsanniti zakyate vaktum , abhAvasyApyastitvasamarthanAditi sarvathA nAsatI avidyA / asattve ca niSiddhe'syAssattvameva balAdbhavet / sadasatirikto hi rAziratyantadurlabhaH / / sattve ca dvitIyAyA avidyAyA bhAvAnnAdvaitam / yatta brahmaNaH satataprabuddhatvAdavidyAkSetratA neti jIvAnAmavidyAspadatvamabhihitam , avidyoparame ca brahmaNi parame ta eva ghaTAkAzavallIyante iti, tadapi na caturasram , AkAzAvacchedahetoghaMTAderghaTamAnatvAt,avidyAyAstvasattvAt tatkRtaH paramAtmano'vaccheda iti viSamo dRssttaantH| avacchedakAbhAvAcca jIvavibhAgakalpanA'pi. niravakAzaiva / 95. tatpanu a mAtra avidhA nathI. saMzaya ane viSaya 59 avidhA / che. saMzaya ane viparyaya bhAvasvabhAva heI, teo kevI rIte asat bane ? grahaNanA prAgabhAvane asata kahevo zakya nathI kAraNa ke ame te abhAvanA ke astitvanuM samarthana karIe chIe. eTale avidyA sarvathA asata nathI. tene asattvane niSedha thatAM na chUTake tenuM sattva ja thAya. sata ane asat thI atirita trIjo rAzi atyanta durlabha che avidyA sata hoya te dvitIya avidyA astitva dharAvatI heI advaita rahetuM nathI. brahma satata prabuddha heI, te avidyAnuM kSetra nathI; eTale jIvone avidyAnA pAtra kahyA che, ane avidyAne uparama thatAM ghaTAkAzanI jema te jIva parama brahmamAM lIna thAya che ema je tame kahyuM te paNa yogya nathI kAraNa ke AkAzanA avacchedanuM kAraNa ghaTa vagere sat che paraMtu paramAtmAnA ( brahmanA) avacchedanuM kAraNa avidyA te asat che, eTale ghaTAkAzanuM daSTAna viSama che ane avacchedakane abhAva hovAthI jIvavibhAganI kalapanAne koI avakAza nathI ja. 96. yaccetaretarAzrayatvaM parihartumanAditvamAveditamavidyAyAstatra bIjAkuravat vAdyantaropagatasaMsAravacca tasyAH satyatvameva syAt / anAdiprabandhapravRttatve sattve cAsyAH pratikUlahetvantaropanipAtakRtamapAkaraNamucitam / ekAtmavAdinAM tu tadatidurghaTamityanirmokSa eva syAt / yathAha bhaTTaH svAbhAvikImavidyAM ca nocchettaM kazcidarhati / vilakSaNopapAte hi nazyet svAbhAvikaM kacit / / na tvekAtmAbhyupAyAnAM heturasti vilakSaNaH / / iti / / [zlo. vA. saMbandhA. 85-86] 96. ItaretarAzrayadoSane parihAra karavA Ape avidyAnA anAvinI je vAta karI tyAM bIjAMkuranI jema ane anya vAdIoe svIkArelA saMsAranI jema avidyA paNa sata For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyA ja avighAne upAya che e vedAntamatane nirAsa 31 ja thAya. avidyA anAdi pravAhathI cAlI AvatI hoya ane sata hoya te pratikUla bIje hetu ekAeka AvI tene dUra kare e ucita che. paraMtu ekAtmavAdIonI bAbatamAM te A atyaMta durghaTa che, eTale mokSa ja na thAya. kumArika bhaTTe kahyuM che ke "svAbhAvika avighAne nAza karavAne mATe koI lAyaka nathI. virodhI lakSaNavALI vastu ekAeka AvI paDatAM keTalIka vAra svAbhAvika hoya tene paNa nAza thAya. paraMtu ekamAtra AtmAne ja svIkAra karanAra AtmAtavAdIone tyAM to vidhI lakSaNa dharAvate kaI hetu ja nathI [ii. vA. saMdhAkSe5529.2 85-81] 97. yat punaravidyaivAvidyopAya ityatra dRSTAntaparamparodghATanaM kRtam , tadapi klezAya, nArthasiddhaye, sarvatropAyasya svarUpeNa sattvAt , asataH khapuSpAderupAyatvAbhAvAt / rekhAgakArAdInAM tu varNarUpatayA sattvaM yadyapi nAsti tathApi svarUpato vidyata eva / 97. vaLI, avidyA ja avidyAne upAya che e rajUAtamAM Ape daSTAntanI hAramALA darzAvI te paNa kalezakura che, arthanI siddhi karanAra nathI, kAraNa ke sarvatra upAya pite svarUpathI sata hoya che, svarUpathI asata AkAzakusuma vagere kazAnA upAya banatA nathI. rekhA, gakAra vagere varNarUpe jo ke sat nathI tema chatAM svarUpathI to teo sata che ja. 98. nanu gakAro'yamiti gRhyamANaH sa rekhAsannivezo'rthapratyAyako bhavati, na cAsau tena rUpeNAsti / maivam, svarUpeNa sato'rthasya rUpAntareNApi gRhyamANasya kUTakArSApaNAderiva vyavahArahetutA dRzyate ca yuktA ca / yastu svarUpata eva nAsti na tasya svAtmanA parAtmanA vA vyavahArAGgatA samasti / rekhAsannivezazca svarUpeNa sanniti varNAtmatvenAsannapi tatkAryAya paryApnuyAt / natvayamavidyAyAM nyAyaH, svarUpAsavAt tasyAH / sarpAdau tu sarpAdisvarUpavat tajjJAnasyApi tatkAryatvamavagatam / ata eva zaGkAviSasyApi svazAstroSu cikitsAmupadizanti / evaM vanaguhAkuharAdeSa niHsRtaH kesarI saroSamita evAbhivartate ityasatye'pyukte yat bhIrUNAM palAyanAdi zUrANAM ca sotsAhamAyudhodyamanAdi satyaM kAryamupalabhyate tatra siMhajJAnasya tatkAryatvAt nAsata evopAyatvam / etena pratibimbadRSTAnto'pi pratyAkhyAtaH, khaDgAdermukhAdikAluSyakalpanAkAraNasya tatra sadbhAvAt , iha tu tadabhAvAditi / 98. advaita vedAntI - 'bhA 2 che' mema aDa! rAta te repAsaniveza manu jJAna karAve che ane chatAM te rekhAsanniveza te gakAravarNarUpe te astitva dharAvatuM nathI. neyAyi- nA, ayu nathI. pinI nama (=oTA 3piyAnI ma) 2535yA sat e artha (=vastu) pararUpathI grahaNa karAte hovA chatAM vyavahArane hetu banate khAya For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyA ja avidyAne upAya che e vedAntamatane nirAsa che ane te yukta che. paraMtu je svarUpathI ja astitva dharAvatA nathI te svarUpathI ke pararUpathI vyavahArane hetu bane e ghaTatuM nathI; rekhAsanniveza svarUpathI sata che eTale varNarUpe asata hovA chatAM vaNanuM kArya karavA zaktimAna bane. A nyAya (tarka) avidyAmAM nathI kAraNa ke avidyA te svarUpathI asat che. sapa vagerenI bAbatamAM, sarSa AdinA svarUpanI jema sarSa AdinuM jJAna paNa sarpa AdinuM kArya (maraNa Adi) karatuM jANyuM che. eTale ja zaMkAviSanI paNa cikitsA karavAne upadeza Ayurveda Ape che. e ja rIte, "vananI guphAnI bakhelanA pradezamAMthI krodhe bharAyele A siMha nIkaLI A tarapha ja AvI rahyo che. Ama asatya bolAtAM, bhIruonuM palAyana Adi ane zUravIrenuM setsAha Ayudha ugAmavA Adi sat kArya upalabdha thAya che, tyAM siMhajJAna siMhanuM kArya kare che eTale upAya asata ja nathI. AnAthI ja pratibiMbana dRSTAntanuM paNa pratyAkhyAna thaI gayuM, kAraNa ke mukha AlinA kAluSyanI kalpanAnuM kAraNa khaDjha vagere tyAM astitva dharAve che, sat che, paraMtu ahI te tene abhAva che, .: 99. yadapi baddhamuktavyavasthAsiddhaye pAdavedanAyudAhRtam , tadapyevamapAkRtam , avacchedakasya pAdAdestatra tAtvikatvAt , iha tu bhedakalpanAbIjamadvaitavAdino durghaTamiti bahuzaH pradarzitam / 99. vaLI, baddha-muktanI vyavasthA siddha karavAmAM pAdavedanA vagerenAM je udAharaNa ApyAM temanuM paNa A rIte khaMDana thaI jAya che, kAraNa ke tyAM avacheraka pada vagere tAttvika che; paraMtu ahIM bhedakalpanAnuM bIja advaitavAdIone mATe durdhaTa che e ame - aneka rIte darzAvyuM che. 100. tahevamatra vastusaMkSepaH - viyAyAmasAmAM sarva gvAyuM yatholAdato pUtra__ hAraprakArastatkRta iti nAvatiSThate / satyAM tu tasyAM nAdvaitamiti / ata evAha sUtrakAraH 'saMkhyakAntAsiddhiH pramANopapattyanupapattibhyAm' nyAyasUtra 4. 1.41] iti / - - 100. te ahIM A rahyo sAra - avidyA asata hatAM, udAharaNathI samajAvavAmAM A badhe ja vyavahAradhakAra avidyAkRta che e sthira thatuM nathI ane je avidyA satva heya te advaita sthira thatuM nathI. eTale ja sUtrakAre kahyuM che ke "tattva eka ja che, be ja che, traNa ja che vagere saMkhyakAntavAdo asiddha che kAraNa ke te eka, be, traNa vagere tathI atirikta evuM temane puravAra karatuM sAdhana che ke nahi e vikalpa vicAratAM te saMbaeNyAtavAda ghaTatA nathI.' [nyAyasUtra 4.1.41]. - 101. raDhi tAva daitasiddha pramANamasti, taEi taheva dritImati nAdvaitan ! atha nAsti pramANaM, tathApi na tarAmadvaitam , aprAmANikAyAH siddherabhAvAditi / For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 zabdA tavAdanA khaMDanane prAraMbha mantrArthavAdotthavikalpamUla madvaitavAdaM parihRtya tasmAt / upeyatAmeSa padArthabhedaH magamyamAnaH / / etena zabdAdvaitavAdo'pi pratyuktaH / __101. ne matane si 2tu pramANa hAya to te prabhAya mI tatva yayu, eTale ata na rahyuM. have je advaitane siddha karavAmAM pramANa na hoya te vadhu japa advaitanI siddhine abhAva thaze, kAraNa ke aprAmANika siddhine abhAva che. tethI, maMtra ane arthavAdamAMthI UThelA vikalpamAM mULa dharAvatA adaitavAdano parihAra karIne pratyakSa, anumAna ane Agama pramANethI jJAta thatA A padArthabhedane svIkAre. AnAthI zabdAdvaitavAdanuM paNa khaMDana thaI gayuM. 102. anAdinidhanaM brahma zabdatatvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH / / iti (vAkyapa0 1.1] ____102 zatavAhI - tat135 zrama mAsine anta vinAnu cha (snaahinidhana che), varNonA nimittabhUta che, te zabdatattva [ghaTa vagere artharUpe bhAse che ane temAthI AtanA [utpatti kore] praThiyA thAya che.' [vA45545 1.1]. 103. ucyate-tatra 'anAdinidhana'padaniveditA pUrvAparAntarahitA vastusattA nityatvaM, 'brahma'padapratipAditaM ca vyApitvamityubhayamapi zabdasya prAgeva nirastam / niravayavazca sphoTAtmA zabda: pratikSipta eva / yattu nityaM vyApi ca kiJciducyate tacchabdatatvamityatra kA yuktiH ? 103. neyAyi: - pAnI vi26 me pAye chAye. tyA mAnadhanapayA yUpa ane apara ane tethI rahita vatusattA arthAta niyaMtvane jaNAvavAmAM Avela che, ane brahma padathI vyApitA jaNAvavAmAM Avela che. zabdamAM niyatva ane vyApitva banene nirAsa ame pahelAM ja karI dIdho che. vaLI, niravayava phoTAbhA zabdane paNa pratiSedha ame karyo che ja. je kaMi vyApaka ane nitya kahevAya che te zabdatatva che e puravAra karavAmAM zata cha ? 10. Aha zabdopagrAhyatayA upagrAhItayA ca zabdatattvam / tathA hi sarvapratyaya upajAyamAno nAnullikhitazabda upajAyate, tadullekhavirahiNo'nAsAditaprakAzasvabhAvasya pratyayasyAnutpannanirvizeSatvAt / evamIdRzamityAdiparAmarzapramuSitakpuSi vedane vedanAtmakataiva na bhavet / ye'pi vRddhavyavahAropayogavaidhuryAt anavAptazabdArthasambandhavizeSavyutpattayo bAladArakaprAyAH pramAtAraH, te'pi nUnaM 'yat' 'sat' 'tat' 'kim' ityAdi zabdajAtamanullikhanto na pratiyanti kimapi prameyam / ataH zabdonmeSa For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAvAdanI sthApanA prabhAvaprAptaprakAzasvabhAvatvAt sarvapratyayAnAM zabdAnuviddhaM bodhakatvamiti sarva zabdatattvamityavadhAryatAm / na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / / anuviddhava jJAnaM sarve na gamyate || ta | [vAya. 2.2 22] evamanabhyupagame tu saMvidaH prakAzazUnyatayA'nadhigataviSayaH sarva evaandhmuvAkayo cho: sthAt / gAdR 2-. : vApatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / prArA praNeta nA Dhi prayatamanI | rRti | [vAsthaT. ?. ? 22] 104. zabdAdvaitavAdI - kahyuM che ke padArtho zabdo pagAhI che (athata padArthonuM grahaNa hamezAM zabdo vaDe thAya che, ane jJAna zabda grAhya che (arthAta jJAna hamezAM zabda sAthe joDAyeluM hoya che), eTale zabdatattva vyApaka ane nitya che." upanna thatAM badhAM jJAne zabdanA ullekha vinA utpanna thatAM nathI. zabdanA ullekha vinAnuM [ane tethI prakAzavabhAvane nahi pAmeluM jJAna anutpanna jJAnathI koI vizeSatA dharAvatuM nathI. Ama, "AvuM" vagere parAmarzathI rahita zarIravALA jJAnamAM jJAnAtmakatA ja na hoya. vRddhonA vyavahArane upayoga na karyo hovAthI zabda-arthanA saMbaMdhavizeSane bodha na pAmelA, bALaka jevA je pramAtAo che teo paNa kharekhara "yata' "sata' "tata ' 'kima' vagere saghaLA zabdomAMthI koI paNa zabdane ullekha karatA nathI ane pariNAme koI paNa prameyane jANatA nathI. tethI zabdanA umeSane lIdhe prakAzasvabhAvane pAmelA hovAne kAraNe badhAM jJAnanuM bedhakatva zabdAnuviddha che, arthAta zabda sAthe joDAyelAM jJAna ja bodhaka bane che. eTale badhuM jJAna zabdatattva che e nizcaya karo eTale ja kahyuM che ke "jagatamAM evu kaI jJAna nathI je zabdanI sahAya vinAnuM hoya; badhuM jJAna zabda vaDe anugrathita (=vyA'ta) bhAse che' [vAkyapadIya 1.131]. A na svIkAro te jJAna prakAzazunya banI jAya ane jJAnanI prakAzazUnyatAne kAraNe sarva janane keI viSayanuM jJAna na thAya, pariNAme badhAM andha-mUka jevAM banI jAya. ane kahyuM paNa che ke "jJAna sAthe haMmezanI [prApta thanArI] vAgUrUpatA je ucchada pAme te jJAnarUpa prakAza prakAze nahi. te vAgarUpatA ja jJAnanI prakAzikA che." [vAkyapadIya 1.132] 105. ataH krameNa tAvadevaM bodhyase zabdAkhyavizeSaNAnuvedhavizeSAnubhavAt sarva nirvikalpakamindriyajaM savikalpakaM vA jJAnaM zabdaviziSTamarthamavadyotayati 'gauH zuklo gacchati' iti jAtiguNakriyAvacchinnaviSayAvabhAsini pratyaye zabdaviziSTa evArthaH prasphuratIti buddhayasva / evaM cet, boddhamavatIrNo'sI / zabdAkhyavizeSaNAnuraktasya tasya vizeSyasya svarUpaM pRSTaH zabdenaiva darzayasi, zabdAparityAgalabdhaprakAzasvarUpayaiva For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 zabdAdvaitavAdanI sthApanA vA'nubhUtyA'nubhavasIti so'pi vizeSyaH zabdarUpa eveti jAnIhi / tadevaM zabda evArthopArUDhaH pratibhAtIti vyavatiSThate / 105. bIjI prastuta bAbatane vize tame A pramANe jANe che - zabda nAmanA vizeSaNane anurUpa (= yogarU5) vizeSenA anubhavane lIdhe badhuM indriyaja nirvikalpaka jJAna ane savikalpaka jJAna zabdaviziSTa arthane ja prakAzita kare che, jANe che, jemake zukla gAya jAya che', eTale jAti, guNa ane kriyAthI viziSTa viSayane prakAzita karatA jJAnamAM zabdaviziSTa ja artha skure che, prakAze che ema tame jANe. je ema heya te baMdha karavA mATe tuM [kadAgraha choDI] Ama nIce UtarI Avyo che zabda nAmanA vizeSaNathI anurakta te vizeSyanuM svarUpa tamane pUchavAmAM AvatAM tame tenA svarUpane zabda vaDe ja darzAve che; athavA zabda na cheDavAne pariNAme prApta prakAzasvarUpavALI ja anubhUtithI tenA svarUpane anubhavo che. eTale te vizeSya (=padArtho) paNa zabdarUpa ja che ema me jANe. tethI arthathI upArUDha (=vardhita, vizeSita) zabda ja jJAta thAya che ema sthira thAya che. 106. rUrathamiyattamavAnaM vaita bAtoDasi tapunA hupAhaDha: rA: prakAzate tasya pRthak pradarzayitumanubhavituM cAzakyatvAt zabda eva tathA tathA pratibhAtIti zabdavivarta evAyamarthaH, nAnyaH kazciditi pratipattumarhasi / 106. Ama ATale raste tuM je pahoMce che te have jenAthI upArUDha (=vardhita, vizeSita) zabda prakAze che tene zabdathI patha darzAvavuM ke anubhavavuM azakya hoI zabda ja te te rUpe jJAta thAya che; eTale A, zabdane vivata che (AbhAsa che), bIju kaI . nathI ema jANavA-samajavAne tu yogya che. 107. yathA cAyamindriyajeSu pratibhAseSu prakramastathA zAbdeSvapi pratyayeSu zabdaviziSTo vA'rthaH pratibhAti zabdo vArthArUDhaH, zabda evArtharUpeNa vivartata iti gRhyatAm / atazca zabdabrahmedamekamavidyopAdhidarzitavicitrabhedamavidyoparame yathAvasthitarUpaM prakAzata iti yuktam / 107. jema Indriyajanya jJAna mAM A prakrama che tema zAbda jJAnamAM paNa zabdaviziSTa artha jaNAya che athavA arthathI ArUDha =vardhita, vizeSita) zabda; eTale zabda ja artha rUpe bhase che ema tame samajo. ane eTale eka zabdabrahma ja che, avivArUpa upAdhi temAM vicitra bhede darzAve che, avidyAne nAza thatAM yathAvasthitarUpe zabdabrahma prakAze che, ema mAnavuM yogya che. 108. tatrAbhidhIyate-na calu prakAratrayamapIdamupapadyate, padapadArthasambandhavyutpattivirahiNAmanavAptazabdayojanAvailakSaNyasvarUpamAtrapratiSThazuddhavastugrahaNapravaNendriya For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAtanuM nyAyakRta khaMDana japratyayadarzanAt , vRddhavyavahAraparicayAdhigatazabdArthasambandhasaMskRtadhiyAmapi zabdasmaraNasaMskAraprabodhahetubhUtaprathamodbhUtavizuddhavastvavabhAsasyAparihAryatvAt, yatra hi vastuni nivizamAnaH zabdaH zabdavidvayavahAreSu yo'vadhRtastadarzane tatsaMskAraprabodhAt sa smRtipathameti, nAnyatheti / sAmAnyazabdeSvapi yat' 'tat' 'sat' 'kim' ityAdiSu vizeSazabdeSviva saiva vArtA / teSAmapi vyutpattyupayogavirahe vividhavanavihArivihaGgakUjitAdivadarthapratItihetutvAnupapapatteH / savikalpakadazAyAmapi na vAcakaviziSTaM vAcyaM mecakaguNakhacitamiva kuvalayamavalokayati loka iti vistarataH pratyakSalakSaNe parIkSitametat / Aha ca naM zabdAbhedarUpeNa buddhirartheSu jAyate / prAkzabdAdyAdRzI buddhiH zabdAdapi hi tAdRzI / / iti / [iloka. vA. pra. 172] saMjJitvamAtramadhikamadhunA dhvanisannidhAne buddhimadhirohati, na tadviziSTo'rthaH, tasya hi na netreNa na zrotroNa nobhAbhyAM na kevalena manasA vA grahaNamupapadyate, atiprasaGgAt / zabdo hyanekadharmake dharmiNyekataradharmAvadhAraNAbhyupAyo bhavati, na tatrAtmAnamAropayati / na hi dIpendriyaprabhRtayaH pratItyupAyAstadupeye rUpAdAvAtmAnamAropayanti / ata eva tadupAyatvabhramakRtastadabhedavAdo'pi na yuktaH / na hyupAyAdabhinnatvaM tadupeyasya yujyate / rUpasya na hyabhinnatvaM dIpAdvA cakSuSo'pi vA / / 108. neyApi -- ame mAno uttara ApAye cha. 2. / 19 // 2 // 3 pramA) ghaTatA nathI, kAraNa ke pada-padArthanA samaya-saMbaMdhanuM jJAna na dharAvatA puruSone zabdajanAnI yogyatAne na pAmeluM, vailakSayarUpa (sajAtIya-vijAtIya vilakSaNatArUpa) svarUpamAtramAM ja kheDAyeluM ane vizuddha vastune grahaNa tarapha abhimukha evuM indriyapratyakSa thatuM ApaNe dekhyuM che; vaLI vRddhonA vyavahAranA paricayane lIdhe jANelA zabdaarthanA samayasaMbadhathI saMskRta buddhivALA puruSone paNa, zabdanuM smaraNa thavAmAM kAraNabhUta je saMskariprabodha che te saMskAraprabodhanA hetubhUta sauprathama thayeluM vizuddha vastunuM jJAna aparihArya che, kAraNa ke je zabda saMketakALe amuka vastumAM samaya-saMbaMdhathI joDavAmAM AvatuM hoya che ane vyutpatikALe zakhajJa vRddhonA vyavahAromAM pelI ja vastunA vAcaka tarIke gRhIta thato heya che te zabdanA saMskAra te ja vastunuM darzana thatAM jAgavAthI te zabdanuM ja smaraNa vyavahAramALe thAya che, anyathA tenuM smaraNa thatuM nathI. vizeSazabdanI jema "yata" "tata' 'kima' vagere sAmAnyazabdonI bAbatamAM paNa A ja vAta che. vyutpattinA upayogane abhAva hoya te, vanavihArI vividha paMkhIonA kUjana AdinI jema te sAmAnya zabdonuM paNa arthanA jJAnanuM kAraNupaNuM ghaTatuM nathI. savikalpaka dazAmAM paNa, citrarUpathI khacita kuvalayanI For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAtanuM nyAyakRta khaMDana 377 jema vAcaka zabe thI viziSTa vAcya arthane ApaNe dekhatA nathI e vAta ame pratyakSalakSamAM parIkSI che, ane kahyuM paNa che ke "artho viSayaka utpanna thatuM jJAna arthone zabdathI abhinarUpe grahaNa karatuM nathI, kAraNa ke zabdaprayoga pahelAM jJAna jevuM hoya che tevuM ja zabdathI utpanna thayeluM jJAna hoya che, [arthAta zAbdabodhamAM paNa artho zabdathI abhi-narUpe gRhIta thatA nathI.' [ple kArtika, pratyakSa. 172]. nine(= zabdane) sanika thatAM zAbdabodhamAM have kevaLa saMnnitva vadhArAmAM bhAse che, paraMtu vanithI (=zabdathI) viziSTa artha bha to nathI kAraNa ke netrathI, zrotrathI, netra-zrotra bannethI ke kevaLa manathI dhanithI(=zabdathI) viziSTa arthanuM grahaNa ghaTatuM nathI, na ghaTavAnuM kAraNa e ke zabdathI viziSTa arthanuM temanA vaDe grahaNa mAnatAM atiprasaMgadoSa Ave che. [zabdaviziSTa arthanuM grahaNa netrathI thAya che ema mAnatAM zabdane paNa netrane viSaya mAnavo paDe, ane te pachI rasa, gagha paNa netrane viSaya banavAnI Apatti Ave.] aneka dharmo dharAvatA dharmamAM amuka eka dharmane nizcaya karavA mATe zabda upAya bane che, zabda pite pitAne Aropa te dharmamAM(=arthamAM) karato nathI. dIpaka, indriya, vagere jJAnanA upAya temanA upaya rUpa vageremAM pitAne Aropa karatA nathI. tethI ja zabdanA upAya5NunA Aropane lIdhe pedA thayele zabdathI arthanA abhedane vAda paNa yogya nathI. upAyathI upeyane abheda yogya nathI dIpakathI ke cakSuthI rUpane abheda nathI. 109. gapi 2 Dhi dvAminanoDaH pratimAtheva, zodhyAnA ? abhede'pi zabdamayameva vizvamiti tatrApi ko'dhyAsArthaH ? adhyAsabhramastu vaiyAkaraNAnAmekAkAranirdezadoSanirmitaH / yathA''ha 'gaurityeSa hi nirdezo vAcyastabuddhivAcinAm' ta | [o. vA. pratyakSa. 182] . "vAstavayA daToDartha" rUti chUTo va "." ti, 'kIdRzaM te jJAnamutpannam' 'gauH' iti, kIdRzaM zabdaM prayuktavAnasi' gauH' iti / tata eSA bhrAntiH, vastutastu viviktA evaite zabdajJAnArthAH / taduktam gavi sAsnAdimadrUpA gAdirUpA'bhidhAyake / nirAkArobhayajJAne saMvittiH paramArthataH / / iti / [zlo. vA. pratyakSa 185] - 109. vaLI, je zabdathI artha abhinna dekhAto ja hoya te, adhyAsArtha karyo ? abhedamAM paNa zabdamaya ja vizva che ema kahyuM che, tyAM paNa adhyA sAthe karyo ? adhyAsarUpa bhrama vaiyAkaraNe ne thAya che tenuM kAraNa che ekAkAranidezade, jemake kahyuM che ke "vAstha(gepazu), vAcanuM jJAna gojJAna) ane vAcaka (zabda) A traNene nirdeza eka gozabdathI ja thAya che. [A che ekAkAranidezI. [zlekavAtiMka, pratyakSa. 182] "tuM ke artha dekhe ?" ema pUchavAmAM AvatAM te kahe che ge'. "kevuM jJAna tane thayuM che?' ema pUchavAmAM AvatAM te kahe che go'. kevo zabda te prayo ?' ema pUchavAmAM AvatAM te kahe che "ge'. temAMthI (=A ekAkAranidezamAMthI) A brAti (zabda arthajJAnanA abhedanI brAnti) thAya che. For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 zabda ane arthane abheda saMbhavatA nathI ? hakIkatamAM te zabda, artha ane jJAna judAM ja che. tethI kahyuM che ke paramAtaH ge pazuviSayaka jJAna sAsnA Adi yukta hovApaNAnA AkAravALuM hoya che, gozabdaviSayaka jJAna ga vagere varNonA AkAranuM hoya che. ane A banne jJAnenuM jJAna nirAkAra hoya che [athavA A bane jJAnomAM anusmRta jJAna che te nirAkAra che). [lekavArtika pratyakSa 185] 110. evamindriyajeSviva zAbdeSvapi pratyayeSu na zabdasvarUpamadhyasyatIti yuktam / yadi ca zabda: svarUpeNArthaM pratipAdayati tadA akSazabdasyaikyAd devanavibhItakarathAkSeSu tulyA pratItiH syAt / na cAkSazabdA bhinnA iti vaktavyaM, svarUpapratyabhijJA'napAyAt , taduccAraNe cArthatrayyAM saMzayadarzanAt / 110. Indriyaja jJAnanI jema zAdajJAne mAM paNa zabdaravarUpane airtha upara] adhya sa (=Aro5) karAte nathI ema kahevuM yogya che je zabda svarUpathI arthAnuM pratipAdana karatA heya to "akSazabda ekane eka heI, devana, vibataka ane rathAkSamAM ekasarakhuM arthajJAna thAya. "azabdo bhi-na che ema na kahevuM joIe, kAraNa ke svarUpanuM pratyabhijJAna dUra thatuM nathI tema ja "akSazabdanA upacArathI "traNa arthomAMthI kaye artha?" evo saMzaya thaze dekhAya che. [A darzAve che ke nAnAWvAcI zabdonI bAbatamAM zabda ane arthane abheda ghaTato nathI. zabadathI arthane abheda hoya te eka zabda nAnA arthane vAcaka kevI rIte bane ? je kaho ke te eka zabda nathI te te paNa gya nathI kAraNa ke te zabdanuM svarUpa te tenuM te ja rahe che. amuka niyata kramamAM rahelA vaNe e te zabdanuM svarUpa che te svarUpa te tenuM te ja rahe che, kAraNa ke te svarUpanuM pratyabhijJAna dUra thatuM nathI] 11. "mavatirAvyo huti tathAstudayaraFpavAdhyAsapakSe tukyArthakatItihetutvN prApnoti, tathA ca siddhasAdhyabuddhiH saMvedyamAnA'pi nihanUyeta / evamagAdityazva iti, ajApaya ityAdAvapi draSTavyam / 11 subaH mavati zabda (arthAta mavAnanuM samI ekavacana) ane tiDaH "mavati" zabdanuM (arthAta mU dhAtunuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacana - mavati'pha.nuM) rUpa tulya hevAthI adhyAsapakSamAM te banne mavati zabdathI tulya arthajJAna thAya ane pariNAme subattamAM siddhanI buddhi ane tiDatamAM sAdhyanI buddhi je sa vedAya che tene pratiSedha paNa thAya. Ama "mA" eTale azva thAya; "manApa' vageremAM paNa Ama samajavuM joIe. _112. zabdasya siddharUpatvAt tadadhyAsenArthabuddhAviSyamANAyAM 'yajeta' 'dadyAt' 'jahuyAt' ityAdau na kacit sAdhyabuddhirbhavet , siddhAdhyAsena sAdhyabuddharenanurUpatvAt / 112 zabda pite siddha rUpavALo heI, artha upara tenA ArethI arthanuM jJAna IcchavAmAM AvatAM "ta ( yajJa kare), 'At (= de,' 'ggyAt (= hema kare ' vageremAM kyAMya sa dhyanuM jJAna nahi thAya kAraNa ke siddhanA adhyIsanI sAthe sA dhyanuM jJAne anurUpa For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda upara arthane adhyAsa zakya nathI 378 nathI. [jene adhyAta hoya tenuM jJAna thAya che. zakti upara rajatane adhyAta hoya che tyAre rajatanuM jJAna thAya che sAdhya upara siddhane adhyAsa heya tyAre siddhanuM ja jJAna thAya.] 113. nAtikuLatriyA dvAzca " zuro gati' suyAyaH na lAge niyatamadhyAsamanurundhata iti nAvagacchAmaH, zabdasyArthAnapekSanisargasiddha vaizvarUpyakalpanAbIjAbhAvAt , pratiniyatazabdavRttezca kasyacillakSaNasyAnupalakSaNAt / 113. nauH gujarura vAchati vagere jAtiza, guNazabdo ane kriyA zabdo kyA kAraNe niyata adhyAsane kare che e ame jANatA nathI, kAraNa ke arthApekSa nisaga siddha vaizvarUnI kalpanAnuM bIja zabda nathI ane zabdane vyApAra amuka arthamAM thavAnuM paNa koI lakSaNa najare caDhatuM nathI. . 114. vRkSaplakSazabdayozca ghaTapaTazabdayoriva svarUpabhedAvizeSAdAnapekSitvAcca vizeSaNavizeSya bhAvasAmAnAdhikaraNye zabdAdhyAsavAdino na bhavetAm / na hyekatra vastuni vAcye kacidanayoH zabdayovattiH / etena nIlotpalamapi pratyAkhyAtam / 14, vRkSa ane plekSa' e be zabdo "paTa" "paTa" e be zabdonI jema svarUpabheda samAnapaNe dharAvatA hovAthI ane temane arthanI apekSA na hovAthI zabdA dhyAsavAdIone vizeSaNavizeSyabhAva ane sAmA nAdhikaraNya banaze nahi, kAraNa ke koI eka vAgye vastumAM kyAMya A be zabdane vyApAra nathI. AnAthI ja "nIlepala' paNa pratiSedha pAmyuM. 115. tatrautat syAt-na nIlaguNavizeSitamidamutpalaM nAma kiJcidasti vizeSyam , api tu nirastAvayavArtha azvakarNAdivat arthAntaramevedaM; vyutpattiprakAramAtra tu vizeSaNavizeSyabhAvavarNanamiti / 115. zabdAdvaitavAdI - tyAM (=nIlelanI bAbatamAM) Ama thAya - nIlaguNathI vizeSita A u pala nAmanuM koI vizeSya nathI, paraMtu avayavArtho na dharAvate avayavArthothI - jude ja koI artha - avakarNanI jema - A che. vizeSaNavizeSyabhAvanuM varNana te kevaLa vyutpattiprakAra che. 116. tavetanavInam , anasUyAnA vayavArthapratItinihnavanimittAnuYlmbhaat / azvakarNAdau hi yuktamarthAntaratvaM, tatra hi nAzvArtho na karNArthaH / niravayavavAkyArthavAdazca prAgeva vistareNa nirasta ityalaM punaruktAlApena / 116. yAyika - Ama kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke anubhavamAM AvatA avayavArthone jJAnanA pratiSedhanuM koI nimitta upalabdha nathI. avakaNuM vageremAM avayavArthothI anya arthanuM devuM ghaTe che, tyAM avArtha paNa nathI ke kartha paNa nathI. niravayava For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 zabdAtamAM sAmAnAdhikaraNaya asaMbhava vAkyArthavAdanuM vistArathI khaMDana A pUrve ame karyuM che eTale punarukti karavAnI 432 nathI. ___ 117. atha zabdadvayAbhyAsanibandhanameva sAmAnAdhikaraNyaM 'vRkSaH plakSaH' ityucyate / tadapi na cAru, vRkSastaruriti paryAyayorapi tatsambhave sati sAmAnAdhikaraNyaprasaGgAt / api ca paryAyeSa 'hastaH karaH pANiH' ityAdiSu zabdarUpabhedAdhyAsapapakSe'rthabuddhibhedaH prApnoti, na cAsAvastIti naadhyaasH| 117. zamA vaivAhI - ye zahonI meM artha 852 adhyaar| vAmAM mAvyo hovAne pAraNe / sAmAnAdhi:295 'vRkSaH plakSaH mema hepAya che. nayAyika - Ama kahevuM sAruM nathI, kAraNa ke vRkSa' taru e be paryAya zabdonI bAbata nAM paNa eka artha upara be zabdone adhyAsa saMbhavate heI, temanA sAmAnAdhi4.9ynaa Apatti Ave qNI, yA pakSamA, 'sta 2' pAlie' pore paryAyAnI bAbatamAM, zabdarUpabheda arthabuddhibhede prApta thAya, paNa arthabuddhibheda te che nahi, eTale adhyAsa paNa nathI. 118. kiJca sambandhagrahaNanirapekSo'pi zabdaH svasAmarthyamanurudhyamAnaH svAdhyAsena buddhiM vidadhyAt / tadapekSAyAM vA kasya kena sambandha iti na budhyAmahe, zabdAdarthasya pRthagvyavasthitAtmanastvanmate durlabhatvAt , zabdavyatiriktArthopagame vA kimanena zabdAdhyAsasamarthanADambareNa ? viramyatAmato mRgatRSNAnusaraNaraNaraNakAt / 118. vaLI, saMbaMdhagrahaNanirapekSa hovA chatAM paNa zabda potAnA sAmarthane anusarI pitAne adhyAsa karIne jJAna utpanna kare che. saMbaMdhagrahaNanI apekSA mAnatAM kone kenI sAthe saMbaMdha che e A paNe jANatA nathI kAraNa ke zabdathI pRthapha avasthiti dharAvato artha to tamArA manamAM durlabha che ane je zabdathI atirikta arthane svIkAra karavAmAM Ave to zabdAdhyAsanuM samarthana karatA A ADaMbaranI zI jarUra ? mATe tame mRgajaLa pAchaLa doDavAnA trAsamAMthI virame. 119. api cAdhyAsaH kacit sAdRzyAdbhavati zuktAviva rajatasya, kvacidanurAgAd bhavati lAkSAyA iva sphaTike / zabdArthayomAmUrtatayA'tidUrabhinnasvarUpayoH sAdRzyaM tAvadanupannam / anurAgo'pi tata eva durghaTaH, pRthagdezatvAd, bhinnendriyagrAhyatvAcca / pratibimbavarNanamapi na sundaram , dUradezatvena zabdArthayoH prApterabhAbhAt / aprAptayozca pratibimbodaye dvArakodyAnanivAsivAsudevasundarIvadanatAmarasAni For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 zabda upara ane akhAsa saMbhava nathI sAgarataraGgapavanaparicayacaladalakalatikAlAJchitAni svaccheSa jyotsAdAtadyutiSu tuSAragirigahvaragatatuhinazilAkarpUradarpaNeSu pratibimbatAni dRzyeran / 119. vaLI, adhyAsa keTalIka vAra sAdane kAraNe thAya che, zuktikAmAM rajatanA adhyAsanI jema, keTalIka vAra anaraMjanane kAraNe thAya che, sphaTikamAM lAkSAnA adhya sanI jema. zabda ane artha mUrtatA-amUrtatAne kAraNe atyaMta bhinna svarUpavALA che eTale temanAmAM sadazya ghaTatuM nathI. anuraMjana paNa tethI ja durghaTa che, kAraNa ke zabda ane artha judA judA dezamAM rahelA che ane judI judI indriya vaDe grAhya che. pratibiMbanI to vAta paNa karavI sucikara nathI kAraNa ke zabda ane artha ekabIjA dUra dezamAM rahelA hoI temanI prAptino abhAva che ane jemanI prApti nathI temanuM pratibiMba mAnatAM, dvArakAnA udyAnamAM rahetI vAsudevanI suMdarIonAM mukhakamaLo - sAgaranA taraMgo parathI vAtA pavananA saMyogathI hAlatI vALanI laTothI zobhatA mukhakamaLo - snAnA nirmaLa prakAzavALA ane tuSAragirinI guphAmAM rahelI tuhinazilA paranA kapUra paNamAM pratibiMbita thatAM dekhAya. 120. atha sarvayatatvena zabdAnAmarthadeze prAptirabhidhIyate, tarhi sakalazabdasArthasAdhAraNyAdatyantamadhyAsasAMkaryamanavadhAryamANavizeSaniyamakAraNamApadyata ityalamatiprasaGgana / sarvathA na sambaddhaH zabdAdhyAsavAdaH / 120. jo kahe ke zabda sarvagata hoI, zabdonI arthadezamAM prApti kahevAI che, te ame kahIzuM ke badhA zabda badhA arthone samAna5Ne prApta hoI adhyAsanuM atyaMta sAMkaya AvI paDaze tathA pariNAme vizeSaniyamane anizcaya AvI paDaze, eTale A atiprasaMgadeSathI sayuM: zabdA dhyAsavAda sarvathA asaMbaddha che 121. vivartavAdo'pi na samaJjasaH / tathA hi 'vivartate'rthabhAvena' iti ko'rthaH ? na tAvadarthAtmanA zabdaH pariNAmamupayAti kSIramiva dadhirUpeNa, pariNAmitvena vikAritayA vA kSIrAderivAnityatvaprasaGgAt / tathAbhAve'pi ca nAdvaitasiddhirdana iva kSIravikArasya zabdavikArasyArthasya tato'nyatvAt , anyatvAcca bAdhakAraNakAluSyAdhUpaplavavirahitapratItisamarpitabhedatvAt / 121, zabdavivavAda paNa asamaMjasa che, te A pramANe - "zabda artharUpe vivartana pAme che (vivartate arthamAno ene artha ? (1) e artha e nathI ke jema dUdha dahI rUpe pariName che tema zabda atharUpe pariName che, kAraNa ke ema mAnatAM pariNamIpaNAne kAraNe ke vikArI5Nune kAraNe dUdhanI jema zabdamAM anityatva mAnavAnI Apatti Ave. artha zabdane pariNAma (FvikAra) heya te paNa zabda arthanA advaitanI siddhi na thAya, kAraNa ke jema kSIne vikAra dahIM For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 vivartanA cAre artha zabdavivavAdamAM ghaTatA nathI kSIrathI anya che tema zabdane vikAra artha zabdathI anya che; ane anya hevAthI bAdhanA kAraNarUpa kAluSya Adi vighAtakothI rahita evuM jJAna zabda ane arthanA bhedane rajU kare che. 122. athArthapratimAsanasamavIjhAsTaahupaddhati zabda rUAthe vivartAI, so'pi na yuktaH, bAhyasya vastunaH padAbhidheyasya jAtivyaktyAdervAkyavAcyasyApi bhAvanAdeH pUrvaprasAdhitatvAt , avayavyAdezcAdUra evAgre samarthayiSyamANatvAt / na cendrajAlamAyAdivadayathArthatAyAmiha kimapi kAraNamutpazyAmaH / 122. (2) zabda indrajAlanI jema arthanA asata pratibhAsane darzAve che - A che zabdavivartAne artha ema je kahevAmAM Ave to ame kahIe chIe ke te artha paNa ayogya che, kAraNa ke padAbhidheya jAti, vyakti vagere ane vAkyavAgya bhAvanA vagere bAhya vastune paNa pahelAM ame puravAra karI che, vaLI avayavI AdinuM have pachI najIkamAM ja ame samarthana karavAnA chIe, tathA jema indrajAlanI mAyA vagerenI ayathArthatAmAM kaIka kAraNa ApaNe dekhIe chIe tema ahIM arthonI yathArthatAmAM kaMI ja kAraNa ApaNe dekhatA nathI. 123. athArthaQLa rA: sumivi ragatALAratayAnavamAta tIrtha vivartavAcoyuktiH / iyamapi na sAdhIyasI, zuktikA hi rajatavat prakAzata iti zakyaM vaktuM, zuktarAkArasArUpyeNa tathA'vabhAsasambhavAt , iha tu zabdArthayoratyantavisadRzavapuSorAkArasamAropakAraNAnavadhAraNAt kathamitararUpeNetarasyAvabhAsaH, zuktikArajatAdiSa ca bAdhakavazAt tathAtvamavagatam , iha tu na bAdhakaM kiJcid bhavati bhaviSyati veti varNitam / 123, (3) jema chIpa rajatarUpe bhAse che tema zabda artharUpe bhAse che ema zabdavivartAne samajAvatI A catura vANI je tamArI hoya to te paNa sArI nathI, kAraNa ke chIpa rajatanI jema caLake che ema kahevuM zakya che. kema ? kAraNa ke chIpanA AkAranuM rajatanA AkAra sAthe sArU hoI chIpa rajata rUpe bhAse e saMbhave che. paraMtu ahIM te zabda ane arthanA zarIre atyaMta visadaza hoI ekane AkAra anya upara samAropa thavAnuM kAraNa zuM che tenuM avadhAraNa hovAthI kema karIne ekanA rUpathI bIjAne avabhAsa thAya ? chIparajata vageremAM te bAdhaka jJAnane lIdhe jAtanuM mithyApaNuM jaNAya che, paraMtu ahI to kaMI ja bAdhaka nathI ke bhaviSyamAM thavAnuM nathI ema ame jaNAvyuM che. 124. atha svAnuvedhamajahat satyAmasatyAM vA'rthabuddhimAdadhAti zabda ityayaM vivartArthaH / eSo'pi sampratyeva pratikSiptaH, zabdAnuvedhavirahiNInAM prAcuryeNa pratipattInAM pradarzitatvAt / For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavidhyanirAsa 383 1:4 (4) zabda pitAne saMsarga cheDyA vinA (arthAta pitAnA saMsarga sAthe ja satya ke asatya arthabuddhine utpanna kare che - A vivartAI che ema je tame kahe te A vivartAthane pratiSedha to ame hamaNuM ja karI gayA chIe, kAraNa ke zabdasaMsagarahita jJAnene pracurapramANamAM ame darzAvyAM che. 125. na vAva: rUica viparivetara viparivartate vivartajhAra: rUlyavAckmucyte 'vivartate'rthabhAvena' iti / 125. FA cArathI] anya evo vivartane koI prakAra (=artha) buddhimAnanA cittamAM phurata nathI, eTale "vivartateDarthamAna (Gzabda artharUpe vivartana pAme che)' e avAcaka (=anartha ka) che ema kahevAmAM AvyuM che 126. nava rAtraava sRti nAddhiArtha vivAra 3, soDava na samyak, acetanatvena zabdasyezvarasyeva sraSTatvAnupapatteH, na ca paramANuvadasya kAraNatvam, avayavasamavAyitvena pRthivyAdeH kAryasya grhnnaat| 126. "zabdabrahma ja jagatanuM sarjana kare che - A vivartane prakAra che ema je tame kahe che te vivata prakAra paNa barAbara nathI, kAraNa ke zabda acetana hAI IzvaranI jema tenuM aSTApaNuM ghaTatuM nathI; vaLI paramANunI jema te jagatanuM kAraNa nathI kAraNa ke zabdamAM samavAya saMbaMdhathI rahenAra tarIke nahi paNa avayavomAM samavAyasaMbaMdhathI rahenAra tarIke pRthvI Adi kAryanuM grahaNa thAya che. 127. atha 'vijJAnamAnandaM brahma' ityAgamavacanamanusaratA vibhutvamiva cetanatvamapi zabdabrahmaNo varNyate, tarhi Izvarasyaiva zabdabrahmeti nAma kRtaM syAt / 127. jo tame kahe ke brahma e vijJAna che, Ananda che e Agamavacanane anusarI vibhutvanI jema cetanata paNa zabdabrahmanuM ame varNavIe chIe, te amAre kahevuM joIe ke IzvaranuM ja zabdabrahma' evuM nAma tame karyuM ema thAya. 128. yadrathuSyate- dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / trahmaLa nidaUIZ: pUruM thrahmAdhikAchati | rUti maiitrA. 35. 6.22] tadapi subhikSamatyantamalaukikam, ekatarasya brahmaNaH kAlpanikatvAt / akAlpanikatve vA kathamadvaitavAdaH ? tasmAt kRtamanena zabdabrahmaNA, svasti parasmai brahmaNe bhUyAt / 128 be brahma jANavAM joIe - zabdabrahma ane je para che te (arthAta parabrahma). zabdabrahmamAM je niSNAta heya che te parabrahmane jANe che - pAme che' mitrA. upa. 6.22] For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ekAtmavAda tasaMgata nathI ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa atyata alaukika che, kAraNa ke bemAMthI eka brahma kAlpanika che. ane je te kAlpanika na hoya to atavAda kevI rIte ghaTe? tethI zabdabrahmane rahevA de. parabrahmane paNa svasti che. ____ 129. avidyAmAyAvinirmitavividhabhedaprathanakalpazca sattAdvaitadUSaNAvasara eva nivArita iti zabdAdvaitamapi tadvadasamaJjasamiti siddham / 129. avidyAnI mAyAthI nimite vividha bhedonA prapaMcanA siddhAntane nirAsa sattAnA dUSaNe darzAvatI vakhate karI ja dIdho che, eTale sattAnI jema zabdAdvaita paNa asamaMjasa che e puravAra thayuM. _130. etena paramAtmopAdAnatvamapi pratyuktam , paramAtmano nisarganirmalasyaivaMprAyakaluSavikArakAraNatvAnupapatteH / 130. mAnA 62 // 52mAtmA tanu haan||29|| cha anI 55 pratiSedha yaI gayo, kAraNa ke svabhAvathI ja nirmaLa paramAtmA AvA malIna vikAronuM upAdAnakAraNa bane e ghaTatuM nathI. 131. asatyameva vikArajAtamavidyAtaH paramAtmani vibhAtItyetadapi duSitam / ataH sarvathA nAdvaitapakSaH kazcidanavadyaH / ___131. avidhAthI bhelA asat vi| 52mAtmAmA mAse che se mAnyatA 59 doSapUrNa che. niSkarSa e ke koI paNa atipakSa sarvathA nirdoSa nathI. ___132. atha sarvaprANinAmeka evAtmA, na nAnA AtmAna itIdRzamadvaitamucyate, tadapyapramANakam , ekasmin sukhini na sarve sukhinaH, ekasmin duHkhite vA na sarve duHkhitA iti vyavasthAdarzanAt , AtmaparavyavahArasya ca sarvajanapratItisiddhasya durapahnavatvAt , anyadRSTe ca sukhaduHkhasAdhane vastuni smaraNAnusandhAnapUrvakecchAdveSAdikAryajAtasyAnyatrAnupalambhAt , ekasmiMzca vItarAge mokSamAsAditavati saMsAriNAmanyeSAmAnantyadarzanAt , ahaMpratyayasya pratyagAtmavRtteH paratrAsambhavAt , jagadvaicitryasya ca puruSabhedaniyatadharmAdharmanibandhanasyAnyathA'nupapatteH, Atmabhedasya vispaSTasiddhatvAt / taptalohasphuliGgakaghaTAkAzapAdavedanAdidRSTAntakadambasya ca niSedhaH kRta eveti ekAtmavAdo'pi na yuktimAnityalaM vistareNa / 132. mAM mAno sAbhA cha, [pratye: prAena / AtmA mema] aneka AtmAo nathI - AvuM je advaita kahevAya che te paNa apramANa che, kAraNa ke eka prANI sukhI thatAM badhAM prANIo sukhI nathI thatAM, eka duHkhI thatAM badhAM dukhI nathI thatAM, e prakAre vyavasthA dekhAya che; vaLI, sava janane thatI pratItithI siddha evA Atma paranA vyavahArane pratiSedha karavo ati kaThina che; sukha-du:khanA sAdhanabhUta vastune amuka For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAtakhaMDane pasaMhAra ane vijJAnAtakhaMDanAraMbha 385 mANase dekhatAM samaraNanusaMdhAnapUrvaka IcchA-dveSa Adi kAryo te ja mANasamAM dekhAya che, anya mANasamAM dekhAtAM nathI; eka vItarAgane mokSa thAya che tyAre anya ananta saMsArIo te dekhAtA rahe che ja; eka jIvAtmAne thate ahaMpratyaya bIja jIvAtmAne ho asaMbhava che; puruSanA bhedathI niyata dhamadhanabhedane kAraNe jagatanuM vaicitrya che. je vaiciya puruSabheda vinA ghaTatuM nathI; Atmabheda spaSTapaNe puravAra thayeluM che. tapAvelA leDhAnAM taNakhAM, ghaTAkAza, pAdavedanA vagere daSTAno pratiSedha ame karyo che ja, eTale ekAtmavAda paNa tarkasa gata nathI. vistAra rahevA daIe. 133. rAWAthe vivarta: vamavimita prakRttivi __ svAkAro'rthaprapaJcaH kathamiva vikRtibrahmaNo vedazI syAt / tasmAnnAnAtmatattve paricitasadasatkarmapAkAnusAra prAdurbhatezvarecchAvazavicaladaNuprodbhavo bhUtasargaH // 133. akhilapaNe phurata zabdane A vivata' zabdathI judA pitAnA AkAravALo arthaprapaMca kevI rIte hoya ke brahmanI AvI vikRti kevI rIte hoya ? tethI AtmAo aneka hatAM temanAM sacita satkarma ane asarakarmanA vipAka anusAra janmelI IzvarecchAne lIdhe aNuomAM gati utpanna thatAM bhUtasaga utpanna thAya che. 134. gvaM sthitevu sarve; tUcImadaitavADhis . ___ vijJAnAdvaitavAdI tu punaH pratyavatiSThate / / satyamanupajananamanapAyamaparimitamadvayaM brahma na yuktimaditi yukta eva tadanabhyupagamaH / vijJAnameva tu kSaNikamupajananApAyadharmakamanAdisantAnaprabandhapravRttamidaM tathA tathA'vabhAtIti na tato dvitIyamartharUpaM nAma kiJcidastIti pazyAmaH / 134. A rIte badhA ativAdIone mauna karI devAmAM AvyA tyAre pitAnA matamAM vizeSatA dekho] vijJAnAtavAdI pharIthI vAMdho uThAvI khaDe thaI jAya che. vijJAnAdvaitavAdI - utpattirahita, nAzarahita, aparimita adraya brahma tarkasaMgata thI eTale tene svIkAra na karavo ucita che e sAcuM. paraMtu kSaNika, utpattivinAzadharmaka, anAdi pravAhanA sAtatyamAM vahetuM raheluM A vijJAna ja te te rUpe prakAze che, eTale tenAthI juduM bIju artharUpa evuM kaMI ja ame dekhatA nathI. 135. nanu pratyakSAdinA pramANena parasparavisadRzapadArtharUpasaMvedanasya darzitatvAt kathaM vijJAnasyAyamavabhAsaH, arthAbhAve tatsvarUpAnupapatteH / grAhyagrahaNaM hi nAma vijJAnaM bhavati, na grahaNagrahaNamiti / ucyate / idaM tAvat parIkSyatAM yadetat pratyakSavijJAnaM 'nIlamidam' 'pItamidam' For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vijJAnAtavAdasthApanA ityutpadyate tatra kika AkAraH prakAzate uta dvitayamiti / yadi dvitayamavabhAti ayamartho nIlam , idaM tajjJAnamiti, tatkimatra vicAryate, jitaM bhavadbhiH / 135naiyAyika - pratyakSa vagere pramANe padArthonA parasparavisadaza svarUpanA saMvedanane darzAvatA heI, A avabhAsa vijJAnane che e kevI rIte saMbhave ?, kAraNa ke arthanA abhAvamAM padArthonA saMvedAtA parasparavisadaza svarUpa ghaTatA nathI. 2 sthanuM grahaNa vijJAna che ane nahi ke grahaNanuM (jJAnanuM) prahaNa vijJAna che. vijJAnAtavAdI - Ane uttara ame ApIe chIe. AnI tame parIkSA kare ke "A nIla che A pIta che evuM A je pratyakSajJAna utpanna thAya che temAM zuM eka AkAra prakAze che ke be ? "A artha nIla che" "A tenuM jJAna che' ema be AkAra je temAM prakAzatA hoya te ahIM vicAravAnuM zuM ?, tame jItyA. 136. nitarI thApa te tamAku vidhIvatAm | thelA vAyamAtA: prathate, tahasti vicArAvasaraH / kasyAyamAkAraH ? vimarthasya kiM jJAnarayeti ? sa caivaM vicAryamANa AkAro yadyarthasyeti sthArayati tadbhavanto jepyanti / jJAnAkArapakSe tu vayaM jeNyAma iti / 136 taiyAyika - jItelAne je Apatti ApavAmAM AvatI hoya te amane Ape. vijJAnAtivAdI - je eka ja AkAra temAM prakAzato hoya to vicArane avakAza che. "A AkAra kone che ? zuM arthane che ? zuM, jJAnane che ?" - A pramANe te AkArane vicAra karatAM je nakkI thAya ke te arthane AkAra che te tame jItaze, ane je nakakI thAya ke te jJAnane AkAra che to ame jItIzuM. 137. ( tAvatra yu ? jJAna spAyamAtAra ti | kuta: ? kahAnA tAvadiha alpIyasIti / arthAkArapakSe hyarthasya jaDAtmanaH prakAzAyogAt grAhyatvamanyathA na syAditi grAhakAntaraparikalpanA'vazyambhAvinIti kalpanAdvaigupyam / 137. yAyika - te pachI ahIM zuM yukta che ? vijJAnAtavAdI - A AkAra jJAnane che e. yAyika - kema ? vijJAnadaitavAdI - ahIM (= ema svIkAravAmAM) ochAmAM ochI kalpanA karavI paDe che. A AkAra arthane che e pakSamAM, jaDa ane prakAzane yoga na hovAthI prakAzarUpa grAhaka (= jJAna) mAnyA vinA arthanuM grAhatva ghaTe nahi, eTale grAhyathI anya grAhakanI kalpanA avazya karavI paDe che, pariNAme bamaNI kalpanA karavI paDe che [- arthanI ane jJAnanI.] For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAkAra ane arthakAra bemAMthI ekane ja svIkAra karavAne heya te jJAnAkArane ja thAya 787 138. athArtha eva grAhyAtmA yaH sa eva grAhaka iti kathyate, sa tarhi prakAza eveti saMjJAyAmeva vivAdaH syAt / bAhyAntarakRto vizeSa iti cet , ahe| vizeSajJo devaanaaNpriyH| grAhakAd vicchinnatA hi grAhyasya bAhyatA / na zarIrApekSiNI bAhyatA bhavati / yadA ca grAhyAdarthAdavyatirikta eva grAhaka iSyate, tadA'sya na tato vicchinnatetyabAhyatvAt jJAnameva taditi kathaM nAmni vivAdaH ? 138. artha je grAhya svarUpa che te ja grAhaka che ema je tame kahe te amAre kahevuM joIe ke te prakAza ja che, eTale "grAhya saMjJAmAM ja vivAda thAya, [tattvataH vivAda raheto nathI.] artha bAhya che ane jJAna AtyaMtara che ema bAhya AtyaMtarakRta, artha ane vijJAnane vizeSa (= bheda) che ema je tame kaheze te ame kahIzuM ke ahe ! devAnAMpriyanI vizeSajJatA ! prAthano grAhasthI vicchinatA (= bhinnatA) e grAhyanI bAhyatA che. bAhyatA zarIrApekSiNI nathI. ane jo grAhya arthathI abhinna ja grAhaka IchatA he te grAhya arthanI grAhaka jJAnathI vicchinnatA (= bhinnatA) nahi thAya, pariNAme grAhya artha abAhya thAya ane abAhya hovAne kAraNe grAhya artha jJAna ja che. "grAhya' nAmanI bAbatamAM vivAda che ? 139. ubhayasiddhatvAt jJAnasya tasyAyamAkAro bhavitumarhati / jJAne hi na ke cana vivadante / atastasyaivAyamAkAra iti yuktam / anekakalpanAto hyekakalpanA thAyarIti | 139. jJAnavAdI-prativAdI banene siddha hevAthI, A AkAra jJAna hovo yukta che. jJAnanI bAbatamAM koIne vivAda nathI. tethI tene ja A AkAra che ema mAnavuM yogya che. Ama anekanI kalpanA karavA karatAM ekanI kalpanA karavI vadhu sArI. . 140. atazca jJAnasyAyamAkAraH / jJAnaM hi prakAzakamaprakAzasyArthasya bhavadbhirabhyupagamyate / tatazcArthAt prathamataramasya grahaNena bhavitavyam , agRhItasya dIpAdeH prakAzasya prakAzakatvAdarzanAt , utpanneSvapi ca ghaTAdiSvartheSu prakAzavaikalyAdvA pratibandhAvaidhuryAdvA bhavatyagrahaNam / jJAnasya tu utpannasya sato na kazcida grahaNe pratibandhakaH; na ca prakAzAntarApekSaNaM, svata eva dIpavat prakAzasvabhAvAt / ato yadaiva tasyotpAdastadeva grahaNamavazyaM bhavet, na cet kAlAntare'pi na syAt / 140. ane AthI paNa A AkAra jJAnane che. jJAna aprakAzaka arthanuM prakAzaka che ema Ape svIkAryuM che. tethI arthathI pahelAM jJAnanuM grahaNa thavuM joIe, kAraNa ke prakAzarUpa dIpa vagerenuM aprahaNa hoya te teonuM prakAzakatva dekhAtuM nathI, jaNAtuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 arthagrahaNavADIe paNa arthagrahaNa pahelAM jJAnagrahaNa svIkAravuM joIe ane ghaTa vagere artho utpanna thayA hoya te paNa prakAzane abhAva hoya ke pratibaMdhakane abhAva na hoya te te kAraNe te arthonuM grahaNa thatuM nathI. paraMtu jJAna utpanna thavuM hoya to te jJAnanA grahaNamAM kaI ja pratibaMdhaka nathI jJAnane anya prakAzanI apekSA nathI, kAraNa ke jJAna dIpanI jema svataH ja prakAzasvabhAva che. tethI jyAre jJAnanI utpatti thAya tyAre ja jJAnanuM grahaNa avazya thAya ja, je tyAre ja jJAnanuM grahaNa na thAya te kAlAntare paNa na ja thAya. 141. kiM hi tasya kAlAntare bhaviSyati ? kiM vA tadA nAbhUd yena tat kAlAntare grahISyate, tadA ca na gRhyate iti ? jJAnAntareNa kAlAntare tad grahISyate iti cet , tadapi kena grahISyate ? anyeneti cet , tadapyanyeneti ko'vadhiH 1 zrama iti cet, kAmaM zrAnto viraMsyati bhavAn, artha tu na gRhItavAneva, prakAzAgrahaNe tatprakAzyaparicchedAyogAdityevaM na kadAcidarthagrahaNaM syAt / tasmAdarthagrahaNavAdinA'pi pUrva jJAnagrahaNamavazyAzrayaNIyam / yathoktam apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhayati / iti / [ ] atazcaitadevaM, jJAnapRSThena cottarakAlabhAvipratyavamarzadarzanAt / 'jJAto mayA'yamarthaH' iti hi pratyavamRzantaH pramAtAraH prathamaM jJAnagrahaNamanumodante / na hyagRhItavizeSaNA vizeSyabuddhirbhavati / tasmAdapi pUrva jJAnagrahaNamiti siddham / 141. zuM tenuM (= jJAnanuM) grahaNa kAlAntare thaze ? te zuM tyAre (= utpattikALe) na hatuM jethI tyAre tenuM grahaNa thatuM nathI paNa kAlAntare tenuM grahaNa thAya che ? [tame kahezo ke tenuM grahaNa utpattikALe na thavAnuM kAraNa e nathI ke tyAre te na hatuM paNa e che ke tene grahaNa karavA bIju kaI jJAna tyAre na hatuM, paraMtu kAlAntare tene grahaNa karavA bIjuM jJAna hoya che, eTale kalAtare tenuM grahaNa thAya che. Ama] jo jJAnAntarathI tenuM kAlAntare grahaNa thaze ema tame mAne to te jJAnAntara paNa konAthI gRhIta thaze ? te anya jJAnathI gRhIta thaze ema je tame kaho to te anya jJAna paNa anya jJAnathI gRhIta thaze ane Ama ene avadhi kaye ? jo kahe ke zrama ene avadhi che to ame kahIzuM ke bhale thAkelA Apa viramaze paraMtu artha to agRhIta ja raheze kAraNa ke prakAza agRhIta hoya tyAre te prakAza vaDe prakAzyanuM grahaNa paNe na thAya, eTale e rIte arthanuM grahaNa kayAreya nahi thAya. tethI arthagrahaNavAdIe paNa arthagrahaNa pahelAM jJAnagrahaNa thAya che e svIkAravuM joIe, jemake kahyuM che ke "jene jJAna pratyakSa thayuM nathI tene [te jJAnanA viSayabhUta] arthanuM darzana paNa thatuM nathI" [ ]. tethI, A Ama che kAraNa ke jJAna pachI tarata ja uttarakALe pratyavamarza thato dekhAya che. "A artha mane jJAta thaye che" e AkAre pratyavamarza karatA pramAtAo prathama jJAnanuM grahaNuM thAya che ene For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna sAkAra ja gRhIta thAya che ane te AkAra jJAnane ja che 388 anumohana mApe cha, 4 // 25 [zAta 25 mA 'jJAta' se vizeSa cha] ane vizeSayAnu grahaNa na karyuM hoya te buddhi vizeSyane grahaNa karatI nathI. tethI arthagrahaNa pUrve jJAnagrahaNa thAya che e puravAra thayuM. 142. jJAnaM ca gRhyamANamAkArarahitaM grahItumazakyamiti balAt sAkArameva tad grahItavyam / sAkAre ca jJAne gRhIte sati dvitIyakAraNAbhAvAt kuto jJAnAtirikto bAhyo'rthaH ? 142. jJAna jyAre grahAtuM hoya tyAre AkArarahita prahAvuM azakya che, eTale na chUTake sAkAra ja jJAna grahavuM joIe. ane sAkAra jJAna gRhIta thatAM, bIjA AkArane abhAva hovAthI jJAnathI atirikta bAhya artha kyAMthI hoya ? _143. atazca sAkAraM jJAnam , AkAravattAmantareNAsya pratikarmavyavasthAnupapatteH / kalpayitvA'pi bAhyamarthamavazyamAkAravattA vijJAnasya viSayaniyamasiddhaye vaktavyA / nIlajJAnaM hIdamanekasannidhAne samupajAyamAnaM katham akhilataditarapadArthaparihAreNa kevalanIlAlambanatAmavalambeta, bodhasvabhAvatAyAH sarvAn pratyaviziSTatvAt / pravRttirapi prekSApUrvakAriNAM kathaM tadekaviSayaiva syAt ? na ca nIlajanitatvakRta eSa tadadhigatiniyama iti kathayitumucitam , AlokalocanAdikArakAntarajanitatvasyApi bhAvena tadviSayatvaprasaGgAt / ato nIlAkArateva nIlaviSayatvavyavasthAhetuH, na nimittAntaram / Aha ca tatrAnubhavamAtroNa jJAnasya sadRzAtmanaH / * 'bhAvyaM tenAtmanA yena pratikarma vibhajyate / / (pramANavA 0 2.302] ata eva AkAragrahaNamevAtizayamAzritya tamabarthasamarthane sati sAdhakatama jJAnameva pramANaM bhaviSyati / aparathA kArakAtizayadarzanAbhAve tattatsAdhakatamatvasya durupapAdatvAt / sAkArajJAnasAkSI ca laukiko'pi dRzyate vyvhaarH| evaM ca vaktAro bhavanti laukikAH 'nIlo'rtho'yaM yato'tra tadAkAraM jJAnamutpannam' iti / tena pratikarmaniyamAnyathA'nupapatteravazyaM sAkArameva jJAnam / itthaM satyapi bAhyArthe jJAnasyAkArakalpanA / bhavedeveti tatraiva santuSya sthIyatAM varam / / 143. jJAna sAkAra che kAraNa ke AkAravattA vinA jJAnanI pratikarma vyavasthA ghaTatI nathI. bAhya arthanI kalpanA karIe to paNa pratikarma vyavasthAnI siddhi mATe vijJAnanI AkAravattAne avazya jaNAvavI joIe. A nIlajJAna aneka padArthone sanidhAnamAM For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 jJAnagata AkArathI pratikarmavyavasthA ghaTI zake che utpanna thatuM hovA chatAM nIletara saghaLA padArthonA parivAra dvArA kevaLa nIlane ja kema grahe che ?, kAraNa ke vijJAnanI bedhasvabhAvatA to badhA padArtho prati ekasarakhI che. buddhimAnanI pravRtti paNa te ekapadArthaviSaya ja kema thAya ? nIlathI janya te jJAna hovAthI te jJAna nIlane ja jANe che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke jJAna te Aleka, netra vagere anya kArathI utpanna thayuM hoI te badhAM, jJAnane viSaya banavAnI Apatti Ave. jJAnane viSaya nIla ja che e vyavasthAnuM kAraNa jJAnagata nIlAkAratA ja che, bIjuM kaI e vyavasthAnuM kAraNa nathI. ane kahyuM paNa che ke tyAM anubhavamAtra rUpe ekasarakhuM svarUpa dharAvatAM nAnamAM te rUpa paNa hovuM joIe jene lIdhe jJAne prativiSaya bhinna bhinna bane." [pramANavArtika 2.302] tethI ja AkAragrahaNarUpa ja atizayane AdhAre tama, arthanuM samarthana thatAM sAdhakatama jJAna ja pramANu banaze. bIjI rIte, kArakamAM atizayanuM darzana thatuM na hovAthI te te kAramAM sAdhaktamatva ghaTAvavuM muzkela che. sAkAra jJAnanA sAkSIrupa laukika vyavahAra paNa dekhAya che. laukika vaktAo ema kahe che - A artha nIla che kAraNa ke ahIM nIlAkAra jJAna utpanna thayuM che. Ama pratikamaM vyavasthA anyathA ghaTatI na hovAthI avazyapaNe jJAna sAkAra ja che. bAhya artha hoya te paNa jJAnanA AkAranI kalpanA karavI ja paDe che, mATe jJAnanA AkAramAM ja saMtoSa pAmI rahevuM vadhu sAruM. 144. 9 tu travanta jJAnastha svata: svarachasvamavana nIrupatAvavamAsa: paropAdhireva bhavitumarhati sphaTikasyeva lAkSAdinA'ruNimAdyanuvedhaH, ataH pRthagananubhUyamAno'pi bAhyo'rthaH sAkArajJAnAvabhAsA'nyathA'nupapattyA'numIyate / yathoktaM'bAhyasiddhiH syAd vyatirekataH' iti / tadidamanupapannam , anvayAnupalabdheH / arthe hi sati sAkAraM nirAkAraM tadatyaye / nityAnumeyabAhyArthavAdI jJAnaM ka dRSTavAn / / lAkSAsphaTikAdau tu tathA yuktaM, tadanuraktasphaTikAvalokanAt / iha puna: arthena rajyamAnaM hi nirAkAraM nisargataH / jJAnaM na khalu pazyAmo lAkSayA sphaTikaM yathA // 144. "jJAna svata svaccha svabhAvavALuM hevAthI, jJAnamAM nIla, pIta, vagerene pratibhAsa jJAnathI anya evI upAdhine kAraNe ja thavo ghaTe che, jema lAkSA Adi upAdhine kAraNe ja sphaTikane aruNima ne saMparka thAya che tema tethI, jJAnathI judo bAhya artha sAkSAta na anubhavAto hovA chatAM sAkAra jJAnane pratibhAsa anyathA ghaTato na hoI bAhya arthanuM anumAna karavAmAM Ave che. bAhya artha na hotAM tenA AkAravALA jJAnanI utpatti thatI nathI e vyatirekathI bAhyarthanI siddhi thAya che.' - Ama jeo (=sautrAntiko) For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAkAra ane arthakAra bene pratibhAsa mAnatAM aneka deze Ave 291 kahe che temanuM te kahevuM ghaTatuM nathI kAraNa ke anvayanI anupalabdhi che. artha hatAM jJAna sAkAra thAya che ane artha dUra thatAM jJAna nirAkAra thAya che evuM nityAnumeyabAghArthavAdI sautrAntike kyAM dekhuM ? lAkSA-sphaTika vageremAM te tevuM saMgata che kAraNa ke lAkSAthI anurakta saphaTika dekhAya che. jema svaracha sphaTikane lAkSAthI anuraMjita thato ApaNe dekhIe chIe tema svabhAvathI nirAkAra jJAnane kharekhara arthathI raMjita thatuM A paNe dekhatA nathI. 145. AkAradvayapratibhAso hi nAstItyuktam / abhyupagame vA duruttaramanavasthAdUSaNam / arthAkArazca pratyakSaH tatkRtazca jJAnAkAraH pratyakSa ityucyamAne'rthAkArastAvad sAkAreNa jJAnena gRhItaH, sa idAnIM jJAnAkAro'pi grAhyatvAt sAkArajJAnAntaraM bhavet / tadapi sAkAraM jJAnAntaraM tathAbhUtajJAnAntaragrAhyam eva syAdityaniSTam / ___ atha svaprakAzaM tat sAkAraM jJAnamiSyate, tena jJAnAntarAnapekSaNAnnAnavastheti, tarhi svaprakAzasAkArajJAnavyatiriktArthAkArAnavabhAsAt tadevAstu, kuto dvitIya idAnImarthAkAra: ? 145. be AkArane pratibhAsa nathI ema ame kahyuM che. be AkArane pratibhAsa svIkAratAM dustara anavasthAnuM dUSaNa Ave arthAkAra pratyakSa che ane arthAkArajanita jJAnAkAra paNa pratyakSa che ema kahetAM arthakAra sAkAra jJAnathI gRhIta che ema mAnavuM paDe. have te jJAnAkAra paNa 2 hya hoI sAkAra jJAnAntara devuM joIe, te sAkAra jJAnAtara paNa tevA ja bIjA sAkAra jJAnAtarathI ja grAhya bane ema anavasthArUpa aniSTa AvI paDe. have jo te sAkAra jJAnane prakAza IcchavAmAM Ave te tene jJAnAntaranI apekSA na hovAthI anavasthA na thAya; paNa te pachI svaprakAza sAkArajJAnathI jude arthAkAra jaNAto na hoI te ja che, bIje arthAkAra have kayAMthI ? 146. na cAnyathA'nupapattyA'pi tatkalpanA yuktimatI / na hi rAjazAsanamidamarthenAkAravatA bhavitavyamiti / jJAnameva nIlAdyAkAra yadi bhavet ko doSaH syAditi ? nIlAdyAkArayogAdarthassa iti cet saMjJAyAM vivAda ityuktam , dvitIyasyAbhAvAt / svacchatvAjJAnasya kAluSyamanyakRtamiti cedavidyAvAsanAkRtaM tad bhaviSyati / svataH svacchamapi jJAnamanAdyavidyAvAsanAvibhavenopanatAnekAkArakAluSyarUSitavapuriva prakAzate / jJAnavAsanAbhedasaMtAnayozca bIjAkuravadanAditvAnnAtra paryanuyogasyAvasaraH 'kuto vAsanA pravRttA ?' iti / tasmAdanAdivAsanAvaicitryaracitajJAnavaicitryopapatteH kRtamanumeyenApi bAhyenArtheneti jJAnasyaivAyamAkAra iti siddham / For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 arthakAra vinA jJAnAkAra ghaTI zake 146. anyathAnupattithI ( arthAkAra vinA jJAnAkAranI anupatti dvArA) paNa athAkArane kalpanA yukta nathI, kAraNa ke evI koI rAjAjJA nathI ke artha AkAravALo ja hevo joIe. je jJa na ja nIla vagere AkAravALuM hoya te temAM zo deva ? nIla Adi A kAranA yoge jJAna artha bane che ema je tame sautrAniko kahe to temAM nAmane ja vivAda rahe che ema 2 me kaDhIe chIe, kAraNa ke jJAnathI ja bIjo (= artha nathI. jJAna svataH svacha ja che, eTale jJAnagata je kAluSya che te anya kRta (= arthakRta) che ema je tame sautrAnitako kahetA ho to ame kahIzuM ke te kAlukhya avidyAnI vAsanAthI janita che. jJAna svataH svaccha hovA chatAM anAdi avidyAnI vAsanAnA prabhAve rajU thayelA aneka AkAranA kAluNathI jJAnanuM zarIra kharaDAyeluM che. jJAnabhedasantA (= jJAnavaicivasatAna) ane vAsanAca santAna bane bIjAMkuranI jema anAdi hevAthI ahIM e praznane avakAza rahetuM nathI ke vAsanA kyAMthI ja ne ? tethI anAdi vAsanA vaiciyathI janita jJAnavaiciya ghaTatuM hovAthI anumaya bAhya arthanI kaI jarUra nathI, eTale A, jJAnane ja AkAra che e puravAra thayuM. 14. gatarUca jJAnaavAyA:, jJAnena vinA haii na thaFT. mupalabhyate / jJAnaM tu artharahitamapi gandharvanagaramAyAdiSu vispaSTamupalabhyate ityanvaya vyatirekAbhyAmapi jJAnAkAratvamavagacchAmaH / yadi ca jJAnAdarthaH pRthagavasthitAtmA bhavet, jJAnamantareNApyasAvupalabhyeta; na caivamasti / tasmAdabheda eva jJAnArthayoH / tathAiS6 -"sado maniyamameko nIRddhivo." ti | 147. tethI jJAnane ja A AkAra che. jJAna vinA kadI artha upalabdha thato nathI, jyAre jJAna arthArahita hoya te paNa gadhavaMnagara, mAyA vageremAM vizada paNe upalabdha thAya che. Ama anvaya-vyatireka vaDe paNa jJAnIkAratAne ApaNe jANIe chIe je artha jJAnathI judA svarUpavALo hoya te jJAna vinA paNa artha upalabdha thAya, paraMtu evuM te nathI. tethI jJAna ane arthane abheda che. mATe kahyuM che ke niyamata sAthe upalabdha thatA hevAne kAraNe nIla ane nIlajJAna banene abheda che. __ 148. na ca jJAnArthasaMsargadharma AkAro bhavitumarhati / yadi hi pRthagarthamanAkAraM pRthak ca jJAnamanAkAramupalabhya saMsRSTayorjJAnArthayorAkAravattAmupalabhemahi, tata imamAkAraM saMsargadharma pratipadyemahi / na tvayamasti kramaH / artharahitatve'pi ca smaraNasvapnAdijJAnAnAmAkAravatvamastItyuktam / ataH kathaM saMsargadharma AkAraH / 148. jJAna ane arthanA saMsargane dhama banavAne AkAra lAyaka nathI, kAraNa ke pRthapha arthane anAkAra upalabdha karI ane pRthapha jJAnane anAkAra upalabdha karI pachI saMsRSTa artha ane jJAnanI AkArayuktanA upalabdha karatA hoIe to AkArane saMsargane For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthakAre mithyA che, kalpita che. 383 dhama ApaNe gaNI zakIe. paraMtu Avo krama to che nahi. artha na hovA chatAM smaraNa, svapna vagere jJAne AkAravALAM hoya che ema kahevAyuM che. te pachI AkAra saMsagane dhama kevI rIte ? 149. Jpa 2 nakSatra tArAM tiSya rUti thamerimana parasparavilinggsmaaveshH ? parivrAjakakAmukakauleyakAnAM ca kathameka eva vanitArUpo'rthaH kuNapa iti kAminIti bhakSya iti ca pratibhAsatritayaviSayatAmanubhavet ? dArA iti kathamekaiva strIvyaktiH puvacanabahuvacanaviSayatAM yAyAt ? SaNNagarIti ca kathaM bahUnAmanyaliGgAnAmekatA strIliGgatA ca bhavet ? hasvadIrghayozca kathaM parasparasApekSagrahaNayorarthenai katara AkAra: pAramArthikaH syAt ? 149 vaLI, nakSatra(napu), tArA(trI.), tiSyaH(.) - A traNeyane vAgye eka arthamAM parasaparaviruddha liMgano samAveza kyAMthI thAya ? na ja thAya. tethI parasparaviruddha liMga dharAvatA artha avAstavika che.] eka ja vanitArUpa arthane "dugaMdhavALuM kuti zarIra che, kAminI che "bhaya che' ema traNa pratibhAsanA viSaya tarIke parivrAjaka, kAmuka ane tire kema anubhave che ? [traNa bhinna pratibhA janmAvate eka ja artha avAstavika che] "vaNagarI' ema bahuvacana ane anya liMga (= napuMsaka liMga) dharAvatA nagaramAM ekatva ane strIliMgatA kevI rIte bane ? A paNa arthanI avAstavikatA darzAve che.) havanI apekSAe dIrdhAnuM grahaNa ane dIrghanI apekSAe hattvanuM grahaNa ema hasva ane dIrghanuM grahaNa ekabIjAnI apekSA rAkhe che, eTale arthane A bemAMthI eke AkAra pAramArthika kyAMthI hoya ? - ' 150. jJAnAnAM tu bhinnatvAd vicitravAsanAbhedasahakArirUpAnuvidhAnena jAyamAnAnAM na kazcidapi virodhaH / tasmAt jJAnamevedaM sarvatra tathA tathA pratibhAti, na tadvyatirikto'rtho nAma kazciditi jJAna eva caikatrAyaM pramANaprameyapramitivyavahAraH parisamApyate / tasya hi viSayAkAratA prameyaM, grAhakAkAratA pramANa, svasaMvittizca phalamiti / yathoktam yadAbhAsaM prameyaM tat pramANaphalate punaH / grAhakAkArasaMvityostrayaM nAtaH pRthak kRtam / / iti / / 150. jJAne bhinna hovAthI, vicitra bhinna bhinna vAsanArUpa sahakArIkaraNanA sahakArathI upAdAnakAraNarUpa pUrva pUrvanA jJAna vaDe uttarottara janmatA anurUpa jJAnamAM jarA paNa virodha nathI. tethI A jJAna ja sarvatra te te rUpe jaNAya che, tenAthI atirikta artha nAmanuM kaMI nathI. eTale jJAnamAM ja eka sthAne A pramANa-prameya-pramitine vyavahAra badhI For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 anAdi avidyAne lIdhe eka jJAna ja grAhya, grAhaka ane saMvittinA bhedavALuM jaNAya che rIte samApta thAya che jJAnanI vidhyAkAratA prameya che, grAhakAkAratA pramANe che ane svasaMvitti phaLa che. kahyuM paNa che ke "je AbhAsa che te prameya che, grAhakAkAra pramANa che ane saMvitti phaLa che. tethI traNane pRthapha karavAmAM Avela nathI' [ 151. tadidamanAdyavidyAvAsanAvilAsaviparyAsitatattvadarzanatayA jJAnameva grAhyagrAhakasaMvittibhedavadiva lakSyate / avidyAviratau tu svacchameva tat sampadyate, na kiJcidveti / 151. tethI 56 avidhAnI vAsanAnA prabhArane lIdhe tatvazana - vikRta thavAthI A jJAna ja jANe ke grAhya, grAhaka ane saMvittinA bhedavALuM jaNAya che paraMtu avidyAnI virati thatAM te taddana svaccha banI jAya che athavA te kaMI ja banatuM nathI (arthAta jevuM tenuM zuddha svarUpa che tevuM ja rahe che). 152. taduktam nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate / / pramANavA0 2.327] avibhAgo'pi buddhayAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // [pramANavA0 2.354] ___152. bhATe / thu cha , 'zAnathI / anubhAvya (prAya) nathI, jJAnayo / anubhava (grAhaka) nathI. grAhya-grAhaka banethI rahita hovAne kAraNe jJAna pate ja prakAze che. tathA kahyuM che ke "jJAna akhaMDa (2 bhedarahita) hovA chatAM brAMta daSTivALAo jJAnane jANe ke te grAhya, grAhaka ane saMvitti e traNa medavALuM hoya ema dekhe che. [pramANa 0 2.327,354] 153. ityartharUparahitaM saMvinmAtrAM kiledamiti pazyan / ___parihRtya duHkhasantatimabhayaM nirvANamApnoti // 153. niSkarSa e ke artha rahita kevaLa jJAna ja che ema dekhato mANasa duHkhasantatine tyajIne abhaya nirvANane pAme che. __154. atrAbhidhIyate / na khalveka eva bodhAtmA grAhyagrAhakobhayasvabhAvo bhavitumarhati, grAhyagrAhakarUpayoritaretaravisadRzatvenaikatra samAvezAnupapatteH / tathA hi nIlajJAnaM pItajJAnaM zuklajJAnamiti nIlapItAdyupajananApAye'pyanuvartamAnabodharUpatayA jJAnaM nIlAdivilakSaNamanvayavyatirekAbhyAmavadhAryate / api ca jJAnamahaMkArAspadamAnandAdisvabhAvaM svakarmaNi ca savyApAramiva bhavidbhirabhyupagatam , arthastu naivamAtmaka iti kathamanayorabhedaH ? For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnAtakhaMDana 395 154. taiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. kharekhara eka vijJAna grAhyasvabhAva ane grAhaka svabhAva ema bane svabhAva dharAve e ene dhaTatuM nathI. grAhya. svarUpa ane grAhakavarUpa ekabIjAthI taddana vivAdaza heI, temane ekamAM samAveza ghaTatA nathI. nIlajJAna pItajJAna zukalajJAna ema nIla, pIta, vagerenI utpatti ane nAza thavA chatAM badhAmAM anupUta jJAnarUpatAne lIdhe jJAna nIla AdithI vilakSaNa che e nirNaya anvaya-vyatireka dvArA thAya che. vaLI, tame jJAnane ahaMkAraspada, AnandAdisvabhAva ane svaviSayamAM jANe vyApAra karatuM svIkAryuM che. paraMtu artha to evA svabhAvavALo nathI. eTale te bene abheda kema ? 155. yadyapi jJAnamidamayamartha ityevamAkAradvayapratibhAso nAsti, tathA. 'pyayabheko'dhyAkAraH pratibhAsamAnaH prakAzya evaM pratibhAti, na prakAzakaH / idaM nIlamiti grAhakAdvicchinna eva grAhyAkAro'vabhAsate, na tvahaM nIlamiti tadaikyenAvabhAso asti ? 155. jo ke A jJAna che. "A artha che ema be AkArone pratibhAsa nathI tema chatAM pratibhAsa A eka AkAra prakAzyAkAra (= grAhyAkAra = arthAkAra) ja pratibhAse che, prakAzakAkAra (= grAhakAkAra = jJAnAkAra) pratibhAto nathI. grAhakathI (= jJAnathI) vichina (= pRthapha) ja evo grAhyAkAra "A nIla che pratibhAse che, paraMtu huM nIla chuM" evo grAhaka sAthe prAthanA abhedane pratibhAsa thato nathI. 156. api ca prakAzyasya nIlAdeH prakAzakabodhAdhInaM yuktaM nAma grahaNaM, bodhasya tu tadgrAhakasya tadA kiMkRta grahaNamiti cintyam , na bodhAntaranibandhanamanavasthAprasaGgAt, nApi svaprakAzaM jJAnam , ahaM nIlamityapratibhAsAt / 156. vaLI, prakAzya nIla AdinuM grahaNa prakAzaka bodha vaDe thavuM gya che, paraMtu prakAzya nIlanA grAhaka bodhanuM grahaNa tyAre zenA vaDe thAya che e vicAravuM joIe. tenuM grahaNa bIjA badha vaDe thatuM na manAya kAraNa ke temAM anavasthASanI Apatti Ave che. jJAna prakAza paNa nathI, kAraNa ke huM nIla chuM" evo pratibhAsa thato nathI. 157. nanu naiva grAhyagrAhakayoranyatvamiti / yo'yaM grAhyAvabhAsa iti bhavatA'bhyupagatassa eva grAhakAvamAsaH / grAhakAdanyo hi grAhyo jaDAtmA bhavet / grAhakastu prakAzasvabhAvo grAhakatvAdeva / dvayapratibhAsazca nAstItyuktam / ato'nyatarasya pratibhAsane jaDaprakAzayoH katarasyAvabhAsituM yuktamiti cintAyAM balAt prakAza eva prakAzate, na jaDaH / nirAkArazca na prakAzata iti tasmin sAkAre prakAzamAne kuto jaDAtmA tadatirikto'rthaH syAt / For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 grAhya pratibhAsa thAya che tyAre jJAnane pratibhAsa thato nathI e nyAyamata 157. vijJAnAdvaitavAdI - grAhya ane grAhakanuM anyatva nathI ja. jene tame grAhyapratibhAsa tarIke svIkAre che te ja grAhakapratibhAsa che. grAhakathI anya grAhya hoya to te jaDa ja hoya. paraMtu grAhaka to prakAza svabhAva che kAraNa e ja ke te grAhaka che. ene pratibhAsa to che nahi e ame kahyuM che. tethI bemAMthI ekane pratibhAsa mAnavo paDato hoya te jaDa ane prakAza bemAMthI konuM pratibhAsita thavuM yogya che enI vicAraNA karavI joIe ane te vicAraNAmAM na chUTake prakAza ja prakAze che, jaDa prakAzatuM nathI ema svIkAravuM paDe. ane nirAkAra prakAza te prakAzato nathI eTale jyAre sAkAra prakAza prakAzato hoya tyAre tenAthI jude jaDa artha kayAMthI hoya ? 158. taDhiperATa, 35AthenopenidbhavasthArAvALI vAta / Thya hi prakAzakaM cakSuH / na cakSureva prakAzatAmityuktvA rUpamapahnotuM zakyate / tadidamarthasya mUrtidravatvakAThinyAdidharmavizeSitAtmanastadviparItasvacchasvabhAvaM jJAnaM prakAzakaM, na tadeva cakSurvat tadA'vabhAsitumarhati ca / 158, vaiyAyika - A paNa egya nathI kAraNa ke upAya vaDe upayano pratiSedha kare azakya che. rUpanuM prakAzaka cakSu che. cakSu ja prakAze ema kahI rUpane pratiSedha kare zakya nathI. mUrti, dravatva, kAThinya Adi dharmothI vizeSita svabhAvavALA arthanuM prakAzaka tenAthI viparIta svaccha svabhAvavALuM jJAna che. jema jyAre rUpane pratibhAsa thAya che tyAre cakSano pratibhAsa thato nathI tema jyAre nIla Adi grAhyano pratibhAsa thAya che tyAre nIlajJAna Adine pratibhAsa thavo yogya nathI. 159. nanuM na rahyuta upAyavaM jJAnasya | graphpharnanyo di pravAzo nAma jJAnamucyate / na cAgRhItaH prakAzaH prakAzyaM prakAzayatIti / 159. vijJAnAtavAdI - cakSu jevuM upAyapaNuM jJAnamAM nathI kAraNa ke cakSathI janya prakAzane jJAna kahevAya che. ane agRhIta prakAza prakAzyane prakAzita karatA nathI. 160. rAmu, vanaH pravAzo jJAmithatA sa tu prANI paddhiviSayaprkaashH, na prakAzaprakAzaH / na hi cakSuSA prakAzaH prakAzyate, api tu rUpaM prakAzyate / tatra yadra pamityucyate sa viSayo grAhyaH, yattatprakAzate ityucyate sa prakAzo jJAnaM grAhakam / tadutpattimAtraNa ca rUpaM prakAzitaM bhavatIti na prakAzo grahaNamapekSate / 160. naiyAyika - sAcuM, cakSujanya prakAzane jJAna gaNavAmAM AvyuM che. paraMtu te prakAza rUpAdi viSayane prakAza che, prakAzane (= jJAnano) prakAza nathI. cakSu vaDe prakAza (= jJAna) prakAzita thato nathI, paraMtu rUpe prakAzita thAya che tyAM jene rUpa kahevAmAM Ave che te grAhya viSaya For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agRhIta jJAna ja arthanuM darzana kare che e nyAyamata 447 che. je tene prakAzita kare che ema kahevAya che te prakAzarUpa jJAna grAhaka che. jJAna utpattimAtrathI ja rUpane prakAzita kare che eTale prakAzane (= jJAnane) keinA vaDe gRhIta thavAnI (= prakAzita yAnI) apekSA nathI. 161. nanUktamatra nAnupalabdhAyAM buddhAvarthaH prakAzate / 'apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhayati' iti / tadayuktam , apratyakSopalambhasya ca pratyutArthadRSTiH prasiddhayati / upalambhotpAda evArthadRSTiH, na punruplmbhdRssttiH| _161. vijJAnAtavAhI - 2Ita jJAnamA atha zata nayI mema abhe yahI kahyuM che. dinAga kahe che ke jene jJAna apratyakSa hoya te arthanuM darzana karI zakatA nathI. yAyi-- tema 2 / 52 nayI. methI jaba, apratyakSa (= sahIta) jJAna arthanuM darzana kare che. jJAnanI utpatti ja arthadarzana che, jJAnadazana nathI. ___162. nanUpalabdheragrahaNe tadutpAdAnutpAdayoH avizeSAt , anutpannopalambhasyApyarthaH pratyakSaH syAditi sarvasarvajJatvaprasaGgaH / tadidamatisubhASitam-arthaprakAzAsmaiva khaLUpalambhaH / sa kathamanutpannAdutpanno na viziSyeta ? tasmAdarthapratyakSIkaraNAtmakatvAt jJAnasya utpAda evArthapratyakSatA, na tadgrahaNamityagRhItameva jJAnamarthaprakAzakamiti yuktam / / yat tu upAyatvAt jJAnasya pUrva grahaNamucyate, tat cakSurAdibhira. naikAntikamityuktam / - gRhItaM yadi ca jJAnaM bhavedarthaprakAzakam / dhUmavaddIpavad veti vaktavyaM yadi dhUmavat / / bhavedarthAnumeyatvaM yattvayaiva ca dUSitam / AkAradvayasaMvittivirahAnna ca dIpavat / / ghaTaM dIpena pazyAmItyasti dvitayavedanam / na tu jJAnena vijJeyaM jAnAmIti dvayagrahaH / / yadapi prakAzatvAt jJAnasya dIpavat pUrvagrahaNamuktam , tadapi vyAkhyeyam / prakAzatvAditi ko 'rthaH / 162. vijJAnAtavAhI - jAnanu 399 DAya to jAnanI utpatti hAya hai anutpatti emAM kaMI pharaka paDato nathI. pariNAme jene jJAna utpanna thayuM nathI tene paNa artha pratyakSa thAya, eTale badhAne sarvajJa banI javAnI Apatti Ave. tethI tame bahu ja sAruM kahyuM ke jJAna arthaprakAzasvabhAva ja che ! For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jJAnanuM svaprakAza saMbhavatuM nathI naiyAyika - anutpana jJAnathI utpanna jJAna bhinna kema nahi ? bhinna ja che. tethI arthane pratyakSa jANavAnA svabhAvavALAM jJAna hovAthI tevA tevA jJAnane utpAda e ja jJAnanI artha pratyakSatA che ane nahi ke[arthane pratyakSa jANavAnA svabhAvavALA] jJAnanuM grahaNa e jJAnanI artha pratyakSatA che. niSkarSa e ke agRhIta ja jJAna arthanuM prakAzaka che ema svIkAravuM gyA che. upAya che tenuM grahaNa pahelAM thAya che ema je kahevAmAM AvyuM che te anakAtika che kAraNa ke cakSu vagere upAya hovA chatAM temanuM grahaNa ja thatuM nathI. je gRhIta jJAna arthanuM prakAzaka banatuM hoya te te ghUmanI jema arthanuM prakAzaka bane che ke pinI jema te jaNAvavuM joIe. jo dhUmanI jema te arthanuM prakAzaka banatuM hoya te artho anumaya banI jAya, paraMtu artho anumeya che e [sautrAntika] matane te tame duSita darzAvyuM che. je te dIpanI jema arthanuM prakAzaka banatuM hoya te [prakAzya ghaTa ane prakAzaka dIpa e be AkAronI saMvittinI jema artha ane jJAna e be AkAronI saMvitti thavI joIe, para tu artha ane jJAna e be AkAronI saMvitti na hovAthI A pakSa paNa ghaTato nathI. "ghaTane dIpa vaDe huM dekhuM chuM' ema be AkAranI saMvittinuM saMvedana che paraMtu jJAna vaDe zeyane huM jANuM chuM" ema be AkAranI saMvittinuM saMvedana nathI. jJAnamAM prakAzitva hovAne kAraNe pradIpanI jema tenuM prahaNa thAya che ema je tame pahelAM kahyuM tene paNa samajAvavuM joIe. "prakAzatva hevAne kAraNe ene zo artha che ? . prajarAtIti prajArA, tarksa mAvA gharAvamiti | tannakSurAdvimiranaikaantikmuktmev / atha prakAzanaM prakAzaH, tarhi prakAzatvAdityasiddho hetuH / na hyarthagrahaNakAle buddheH prakAzanamasti / 163. vijJAnAtavAdI - je prakAzita kare che te prakAza che; prakAzane bhAva prakAzatva che. auyAyika - tevuM prakAzava te je cakSu vagerenuM grahaNa nathI thatuM temAM paNa che. tethI "prakAzatva hevAne kAraNe e hetu anekAtika che ema ame agAu jaNAvyuM ja che. vijJAnadaitavAdI - prakAzavuM te prakAza che. yAyika - te prakAzava hevAne kAraNe e hetu asiddha banaze, kAraNa ke artha grahaNakALe jJAna prakAzatuM nathI. 164. atha prakAzazabdo bodhaparyAya eva / prakAzatvAd bodharUpatvAdityarthaH / tadA sAdhanavikalo dRSTAntaH, pradIpasya bodharUpatvAbhAvAt / atazca svasaMvedanapakSo na yuktiyuktaH, svata:prakAzasya kasyacidapyadRSTatvAt / 164. vijJAnadaitavAdI - prakAza' zabda e bodhane ja paryAya che. prakAzava hovAne kAraNe eTale bodhapaNuM hovAne kAraNe. naiyAyika - Ama mAnatAM te dRSTAnta sAdhanavikala banI jaze, kAraNa ke pradIpamAM bodharUpatAne abhAva che. tethI jJAnanuM svasaMvedana svIkAratA pakSa tarkasaMgata nathI. jJAnanA svata prakAzane keI ne anubhava nathI. For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna, zabda ane dIpa svaprakAza che e matanuM nyAyakRta khaMDana 299 165. nanuM jJAnapatraya: svapUraprakAranA rUyADuM: ! tayu, zadradiipyoH svagrahaNe'rthaprakAzane ca sAmaprayantarasavyapekSatvAt / zabdo'rthaprakAzane samayagrahaNamapekSate, svaprakAzane ca zrotram / dIpo'pi cakSurAdhapekSa eva gRhyate, grAhayati cArtham / iyAMstu vizeSaH - ghaTAdigrahaNe AlokasApekSaM cakSuH pravartate, AlAkagrahaNe tu nirapekSamiti / naitAvatA dIpasya svaprakAzatA syAt / ittha ca mArjArAdinaktaMcara cakSurapekSayA sarva eva ghaTAdayaH svaprakAzAH syuH| jJAnasya tu paraprakAzakatvameva dRzyate, na svaprakAzakatvam , arthaprakAzakAle tadaprakAzasya darzitatvAt / mudhaiva tasmAd bhaNitAsta ete / trayaH prakArAH svaparaprakAzAH / pradIpabodhadhvaninAmadheyAH / vibhinnasAmagrayabhivedyavedakAH / / * AtmapratyakSavAdinAM tvavasthAbhedena grAhyagrAhakAMzayorbhedo vidyate eveti sarvathA na svaprakAzaM vijJAnam / 165. vijJAna daMtavAdI - jJAna, zabda ane dIpa e traNa svaraprakAza che ema kahevAmAM AvyuM che. naiyAyika - te agya che, kAraNa ke zabda ane dIpane svanuM grahaNa karavAmAM ane arthanuM prakAzana karavAmAM anya sAmagrInI sahAyanI apekSA che. arthanuM prakAzana karavAmAM zabdane samayagrahaNanI apekSA che jyAre svanuM prakAzana karavAmAM zabdane zrotrendriyanI apekSA che dIpa paNa cakSa AdinI sahAya pAmIne ja pite gRhIta thAya che ane arthane grahaNa karAve che. ghaNadigrahaNa ane dIpagrahaNamAM bheda eTale ja che ke ghaTAdinuM grahaNa karavAmAM cakSu prakAza (= Aleka = dI5nI sahAya pAmIne pravRtta thAya che, jyAre dIpanuM (= AlekanuM = prakAzanuM grahaNa karavAmAM cakSane bIjA dIpanI (= prakAzanI) sahAyanI AvazyakatA nathI paraMtu eTalAmAtrathI dIpa svaprakAza na bane. e rIte to [arthAta cakSu dIpanI apekSA rAkhyA vinA dIpane grahaNa karatI hovAthI dIpa svaprakAza banate heya te e rIte te] mAjaracakSu dIpanI apekSA rAkhyA vinA padArthone grahaNa karatI hovAthI mAracakSunI apekSAe badhA ghaTa vagere padArtho svaprakAza banI jAya. jJAnamAM paraprakAzitva ja dekhAya che, svaprakAza dekhAtuM nathI, kAraNa ke arthaprakAzakALe jJAnane prakAza hoto nathI e ame darzAvI gayA chIe. tethI pradIpa budha ane zabda A traNa prakAranI vastuo svaparaprakAza che ema khoTuM ja kahyuM che, kAraNa ke sva ane parane grahaNa karavAmAM te traNe judI judI sAmagrInI sahAya laIne ja sva ane parane grahaNa kare che jeo AbhapratyakSavAdIo che teone te AtmAnI avasthAonA bhede grAhyAMza ane grAhakAMzane bheda che ja eTale jJAna koI paNa rIte svaprakAza nathI, For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jJAna mAnasapratyakSazrAtha che. nityaparokSa nathI e nyAyamata 166. yadapyabhihitamutpadyamAnameva jJAnamanapekSatvAdapratibandhatvAcca tadaiva gRhyate na vA kadAciditi, tanna sAmpratam , tadAnIM tadgrahaNasAmagra yabhAvAt / na cAvibandhamAtreNa pratItiravagamyate / upAyaviraheNApi tadA jJAnasya na grahaH / / __ na ca jaiminIyA iva vayaM jJAnaM nityaparokSamAcakSmahe / 'jJAto mayA'yamarthaH' iti kAlAntare tadviziSTArthagrahaNadarzanAt / zuklaH paTa iti jJAne yathA'sau bhAti tadguNaH / tathA jJAto'rtha ityatra bhAtyartho dhIvizeSaNaH / / na vizeSye ca saMvittiragRhItavizeSaNA / nAnusAyadhiyaM vetthaM pratIyeta kramAgrahAt // 166. utpanna thatA jJAnane kedanI apekSA na hovAthI tema ja tene koI pratibaMdhaka na hovAthI te vakhate ja (= utpattikALe ja) jJAna gRhIta thAya athavA kadI gRhIta na thAya ema tame je kahyuM te yogya nathI kAraNa ke te vakhate tenuM grahaNa na thavAmAM kAraNa che tenA grahaNa mATe jarUrI sAmagrIne abhAva. kevaLa pratibaMdhane abhAva hovA mAtrathI jJAnanI pratIti thavI zakya nathI, kAraNa ke upAyanA (= sAmagrInA) abhAvathI paNa tyAre jJAnanI pratIti na thAya. mImAMsako jema jJAnane nityaparokSa kahe che tema ame maiyAyika jJAnane nityaparokSa kahetA nathI. mArAthI A artha jJAta thayo che' e rIte kAlAntare ( = anuvyavasAyakALe ) jJAnathI viziSTa arthanuM grahaNa ('=pratyakSarUpa grahaNa ) thatuM dekhyuM che. "zukala paTa" evA jJAnamAM jema paTane guNa gRhIta thAya che tema "jJAta artha" evA anuvyavasAya35 jJAnamAM, jJAna jenuM vizeSaNa che evo artha gRhIta thAya che. vizeSaNanuM grahaNa karyA vinA vizeSyanuM grahaNa jJAna karatuM nathI [ evo sAmAnya niyama che.]. paraMtu anuvyavasAyarUpa jJAna AvuM pratIta na thAya-arthAta pahelA vizeSaNa(jJAna nuM grahaNa ane pachI vizeSya (artha)nuM grahaNa evA kavALuM pratIta na thAya-kAraNa ke temAM kamanuM grahaNa thatuM nathI, [Ane artha e ke anuvyavasAyarUpa jJAnamAM vizeSaNa jJAna ane vizeSya artha bannenuM yugapata ja grahaNa thAya che.] 167. na ca nityaparokSA buddhiranumAtumapi zakyate iti ca vicAritameva / tadalamanayA kathayA / kimiti zAkyamutsRjya zrotriyamidAnImabhiyujmahe / / atazca yaduktaM jJAnapRSThAvamarzadarzanAt jJAnagrahaNapUrvakamarthagrahaNamiti tanna sArvatrikam , api tu kvacideva jJAnaviziSTArthasaMvedanAt tathA'bhyupagamyate / tasmAdarthagrahaNAt pUrva jJAnasyAnavabhAsAnnirAkAratvAvasAyavirahAcca jJAnasyaivAyamAkAra iti kadAzApralapitametadaruNAmbarANAm / For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jene arthakAra mAnavAmAM Ave che te jJAnane ja AkAra che e matanuM khaMDana 401 167. je jJAna nityaparAkSa hoya te tenuM anumAna karavuM paNa zakya nathI e ApaNe vicAryuM che ja, eTale e carcA rahevA daIe. zA mATe bauddhone choDI ApaNe atyAre mImAMsakone prazna karavA mAMDyA? [arthAta have ApaNe bauddho sAthe carcA karIe.] ane eTale tame bauddhoe je kahyuM ke jJAna pachI uttarakALe "mArA vaDe A artha jJAta che e pratyavamarza thate dekhAtuM hovAthI jJAnaprahaNa pahelAM ane arthagrahaNa pachI thAya che e sArvatrika nathI paraMtu kyAreka ja jJAna viziSTa arthanA anuvyasAyarUpa savedana uparathI evuM svIkArAya che. tethI arthagrahaNa pahelAM jJAnano pratibhAsa na hovAthI tema ja nirAkAra avasAyane ( = jJAnano abhAva hovAthI, jJAnane ja A AkAra che ema kahevuM e to bauddhone khoTI AzAthI prerAI karAto lavAro che. 168. vata punarakhyadhAra "jJAnAvarapakSe sapanAkaparI ti, tatra zoktniityaa pratyakSagamye bAhye grAhye'rthAkAre kalpanoktiH kIdRzI ? kIdRzaM vA tadalpatvaM mahattvaM vA iti / 168. vaLI, tame bauddhoe je kahyuM ke jJanAkArapakSamAM alpa kapanAne Azare levo paDe che (arthAta gauravabheSa nathI), to tyAM ukta rIti anusAra pratyakSagamya bAhya arthakAranI kalpanAnI vAta karI ane kalpanAnuM a5tva mahattva kevuM? 169. kumAridravamapi yavADhi jJAnazya, tatra vaDhi pramATyarA vastusthiti: artho'pyubhayasiddha eva / icchAdveSanibandhanAyAM tu vastusthitau jJAnamapi kathamubhayasiddhaM syAditi yatkiJcidetat / 169 jJAna vAdI prativAdI baMnene siddha che evuM Apa bauddhoe je kahyuM te bAbatamAM kahevAnuM ke je vastusthiti pramANAyatta hoya te artha paNa vAdI-prativAdI baMnene siddha ja che ane je vastusthiti irachA dveSane adhIna hoya te jJAna paNa kevI rIte vAdIprativAdI banene siddha bane ? eTale, tamArI ( = bauddhonI) vAta tu cha che. 170. yata punarimitimapAkhyA vadhamarthanaghATyUH pratikarmacavsthaasiddhye jJAnasyAkArayoga iti, tadapi na sAmpratam , pratikarmavyavasthAyAH prakArAntareNApyupapatteH / yadyapyanekasannidhAne nIlajJAnamupajAyate, yadyapi ca bodharUpatvamazeSasAdhAraNaM, tathA'pi nIlenaiva karmakArakeNa tadupajanitamiti nIlaniSThamevAvatiSThate / cakSurAdinA'pi tajjanitamiti cet , satyaM janitaM, na tu karmaNA satA / nIlena tu karmabhUtena tadutpAdyate iti tadekaviSayameva bhavati / kuta eSa niyama iti cet , vastusvabhAvakRta eva, AkArapakSe'pi samAno'yaM paryanuyogaH / For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y02 nIlakarmakAraka ja nIlajJAnane utpanna kare che e nyAyamata 170. vaLI, tame bauddhoe je kahyuM ke bAhya artha svIkArIne pratikarmavyavasthA ghaTAvavA mATe jJAnane AkArano yoga mAnave paDe che - te yogane pratiSedha azakya che, te paNa yogya nathI, kAraNa ke pratirmavyavasthA bIjI rIte paNa ghaTI zake che je ke aneka padArthonuM sannidhAna hovA chatAM nIlanuM jJAna utpanna thAya che ane je ke jJAnanI bodharUpatA badhAM prati sabhAnapaNe hevA chatAM te jJAna nIlaniSTha ja rahe che, kAraNa ke te jJAna nIla ja karmarUpa kArakathI utpanna thayuM che. tame bauddho je kahe ke te jJAna to cahna vagerethI paNa utpanna thAya che, te pachI te jJAna cakSu Adi niSNa paNa kema nahi ?], te ame naiyAyike kahIe chIe ke cakSu AdithI te jJAna utpanna thAya che e kharuM paNa karmabhUta cakSu AdithI te utpanna thatuM nathI. paraMtu nIla je karmabhUta che tenAthI te jJAna utpana thAya che eTale te ja eka viSayane te grahaNa kare che. Avo niyama kema che ema je tame bauddho pUchaze te ame uttara ApIzuM ke A to svabhAvathI ja che, vaLI AkAra pakSamAM paNa A ja prazna pUchI zakAya che. ___171. yaducyate kimiti nIlameva karmakArakaM, kimiti vA karmaviSayameva jJAnamiti, tatra vastusvabhAvairuttaraM vAcyam / AkAramapi ca jJAnamupAdadAnaM karmakArakasyaiva kathamupAdadIta, na kArakAntarasyetyatrApi vastusvabhAva eva zaraNamiti / 171, tame bauddho je pUcho cho ke nIla ja karmakAraka kema ane karmakArakane ja viSaya karanAruM jJAna kema ? te amAre taiyAvike e kahevuM joIe ke Ane uttara vastusvabhAva vaDe ja Apavo joIe. vaLI, AkArane grahaNa karatuM jJAna kama kArakane ja AkAra kema grahaNa kare, bIjA kArakane kema nahi evo prazna ame maiyAyika tamane bauddhone pUchIe te tamAre paNa vastusvabhAvanuM ja zaraNa levuM paDe che. 172. arthaya jJAnananAdavamavayatireyAkhyAmavAsthate | yadA hi devadattArthI kazcid vrajati tadgRham / tatrAsannihitaM cainaM gatvA'pi na sa pazyati / / kSaNAntare sa AyAntaM devadattaM nirIkSate / tatra tatsadasattvena tathAtvaM vetti taddhiyaH / / anAgate devadatte na devadattajJAnamudapAdi, tasminnAgate tadutpannamiti tadbhAvabhAvitvAt tajjanyaM tadavasIyate / itthaM ca tajjanyatvenaiva tatra niyamasiddheralamAkArakalpanayA / etena puruSapravRttirapi niyataviSayA vyAkhyAtA / sAdhakatamatvaM tu sAmagrayAH pramANasAmAnyalakSaNe nirNItameva / 172 artha jJAnano janaka che e anvaya-vyatireka dvArA jaNAya che. devadattane maLavA For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnvaya-yuktiraka dvArA atha jJAnanA janaka puravAra thAya che 40ra IcchanAra kAi, devadattanA ghera jAya che ane tyAM dharamAM na rahelA tene ghera jaIne pa dekhatA nathI, khIjI kSaNe devadattane te AvatA dekhe che. tyAM devadattanA hovA na heAvA dvArA devadattanu` hatu`nahAvu. pelA mANasanI buddhie naNe che. devadatta AbyA na hatA tyAre dehattajJAna utpanna thayuM naPage #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahepalabha abheda na puravAra karI zake A hetu siddha banaze, kAraNa ke nIlAdigrAhyanA grahaNa vakhate tenA grAhakanI anupalabdhi hevAthI grAhakAkArAnavedhathI rahita ane pariNAme grAhakAkArathI vichina (bhinna) evA bAhya grAhyamAtrane pratibhAsa ja A nIla che ItyAdi ame darzAvyuM che; koIka vAra grAhyAkArathI aspRSya, kevaLa grAhakane avamarza paNa dekhAya che, jemake "huM smata nathI ke meM tyAre kaI artha grahaNa karyo hato ?' tethI, Ama ekabIjAthI pRthapha jJAnAkAra ane arthAkAranuM saMvedana thatuM hoI, "ekanI ja upalabdhi thatI hoI nIla-nIlajJAnano abheda che" ema kevI rIte kahevAya ? uparAMta "nIla ane nIlajJAnane' ema kahIne tame paNa A bhedane ja nirdeza karyo che je tame kaho ke ame to paramatane anuvAdamAtra karyo che te te barAbara nathI, kAraNa ke abheda hoya to te bene pRthapha nideza paNa ghaTe nahi. tethI paNa jJAnane A AkAra nathI. (arthAta, nIlAkAra jJAnane ja che, bAhya artha nathI e tamAro mata khoTo che.) 175. yadapyuktam 'asatyapi bAhye arthe svapnagandharvanagaramAyAdiSu jJAnasyAkAravattA dRzyate iti tasyaivAyamAkAro yuktaH' iti, tadapi durAzAmAtram , sarvatra jJAnAdvicchinnasya grAhyAkArasya pratibhAsanAt / 175. bAhya artha na hovA chatAM svapna, gaMdharvanagara, mAyA vagerenI bAbatamAM jJAnanI AkAravattA dekhAya che eTale jJAnane ja A AkAra (nIlAkAra) che ema mAnavuM yegya che ema tame je kahyuM te paNa durAzAmAtra che, kAraNa ke sarvatra jJAnathI vicchinna evA grAhyAkArane pratibhAsa thAya che. 176. tathA rijhamajJAnevuM vatuSTathI gatiHgAmathAti, asahyAti:, akhyAtiH, viparItakhyAti: vaa| tatra rajatamidamiti sAmAnAdhikaraNyenaikArthapratibhAsAt, tanmate ca saMvitteraparokSatvAt rajatAdhigamAbhimAnena tadarthinastatra pravRtta: bAdhakapratyayasya tathAvidhabodhaniSedhaparatvena prAdurbhAvAt na tAvadakhyAtiriti prAgeva prabhAvita metat | 176. bhramajJAnanI bAbatamAM cAra gati ( = vikalpo) saMbhave che-AtmakhyAti, asakhyAti, akhyAti ane viparIta khyAti. temAM, "A rajata che" emAM samAvibhaktine kAraNe eka arthane pratibhAsa thato hevAthI, temanA ( = prAbhAkaronA) matamAM saMvitti aparokSa hovAthI, rajatanuM jJAna thayuM che evA abhimAnathI jatAthanI tyAM pravRtti thatI hevAthI, tevA prakAranA bodhane niSedha karavA mUkatA bAdhaka jJAnanI utpatti thatI hovAthI, A bhramaNAne khyAti nathI e ame agAu puravAra karyuM che ja. _117. zAtirapi nAhita, gvAtAsata: hapuqute pratimAsAyogaat / dezakAlavyavahitAnubhUtapUrvapadArthaviSaya eva bhrAnto'pi pratyayaH prANabhRtAM For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtinuM khaMDana 405 bhavati, na tvatyantAsadarthaviSayaH / tathA hi dvividhA bhrAnti:-bAhyendriyajA mAnasI c| tatra bAhyendriyaje bhramajJAne viSayadoSAd indriyadoSAdvA samutpadyamAne na kvacinirAlambanatA dRshyte| bhAsvararUpasAdRzyena hi viSayadoSeNa zuktikA rajatamiti parisphurati, marusthalapatitotphalitaM ca sAvitrI tejastaralataraGgasArUpyeNa paya iti cakAsti / indriyadoSAdapi pittopahatarasanasya tiktatayA zarkarA'vabhAsate, timirasImantitanayanavRttezcandramaNDalamekamapi dvidhA pratibhAti, timirakaNanikaravivaraviracitaprasRtAzca nayanarazmayaH sUryA zusaMvalitAH santaH sUkSmatayA kezakUrcakAkArA: pratibhAntIti / antaHkaraNadoSeNa vibhramo yastu jAyate / asatyapi mahelAdau puSpeSumuSitAtmanAm / / so'pi kazcidviSayadoSasahAyo bhavati / sa cAlambana eva / tasyAH pANiriti jJAnaM yathA bhavati kutracit / komalAnilakallolavellite bAlapallave / / anapekSitatattalyapadArthasyaiva yA punaH / . mAnasI manmathonmAdamahimnA mAninImatiH / / tasyAmapi rAgAdivAsanAbalApaplavamAnasmRtyupasthApitadezakAlavyavahitopalabdhapUrvapurandhrIrUpAdisamullekhaH, na tvekAntAsataH kharaviSANAderiva / pratibhAnidrAdimanodoSajanmani svapne'pi dRSTapUrvasyaiva tasyAkArasyAllekhaH / jvalajjalagaladvahnidravadadrayAdidarzane / rUpamanyasthamanyatra vetti na tvasadeva tat / / tadevaM bhrAntabodheSu nAstyatyantAsatAM prathA / dezakAlAnyathAtvaM tu kevalaM bhAti vastunaH / / 111. zramajJAna asat khyAti paNa nathI kAraNa ke ekAnta at AkAzakusuma vagerene pratibha sa saMbhava nathI. deza ane kALathI vyavahita pahelAM anubhavelA padArtha viSayaka ja bhramajJAna prANIone thAya che, atyanta asata padArtha viSayaka bhramajJAna thatuM nathI. brAnti dvividha che -bAlvendriyaja ane mAnasa temAM bAghendriyaja bhramajJAna viSayadevane lIdhe ke IndriyadoSane lIdhe unna thAya che, eTale bhramaNa na kyAreya niviSayaka dekhAtuM nathI. bhAskara rUpanA sAdayane kAraNe arthAta viSayadeSane kAraNe chIpa rajatarUpe dekhAya che raNapradezamAM parAvartana pAmatAM For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtinuM khaMDana kiraNa tarala taraMga sAthenA temanA sArUyane lIdhe pANIrUpe dekhAya che. pittathI upahata thayelI AmavALAne Indriyadevane kAraNe sAkara kaDavI lAge che. netragata timira vaDe dhIkata, AMkha vyApArane ka raNe te rogavALAne caMdramaMDala eka hovA chatAM be bhAse che. netragata timiranA kaNonA vivarathI viracita ane temAMthI prasRta netrakiraNe ja sUryakira sAthe saMvalita thatAM samarUpe vALanAM gUMcaLAnA AkAravALA dekhAya che. ataHkaraNanA deSathI je bhrama jame che -jemake strI vagere na levA chatAM kAmathI AtmabhAna bhUlelAne strI vagere dekhAvA 35 bhrama-te paNa keTalIkavAra viSayadaSanI sahAyathI janme che ane te zrama AlaMbanamAM ja thAya che; udAharaNAkaM, A tene hAtha che evuM jJAna tene keTalIka vAra komala anilanA BkAthI hAlata bAla lavamAM thAya che. vaLI, te mAninItulya padArthanI apekSA vinA ja kAmane utpAdana mahimAthI te kAmI puruSane mAninInI je mAnasI mati thAya che temAM paNa rAga adi vAsanAnA baLe ekadama khaDI thatI smRtie rajU karelA, deza ane kALathI vahita pUrve anubhavelA strIrUpa Adine samulekha hoya che, kharaviSANa Adi jevA ekAMta asatano samullekha nathI hoto. pratibhA, nidrA Adi mane devathI janma pAmatA vanamAM paNa pahelAM debela (= anubhavela) te AkArane ja ullekha heya che. baLatA pANI, e gaLatA agni ane dravatA pata, vagerenA darzanamAM, anyatra rahelA rUpane mANasa anyatra e che te 35 tadana asat nathI. tevI ja rIte, bhrAnta jJAnamAM atyanta asata vastaenI prathA (= khyAti = jJAna) nathI, vastuone deza ane kALanuM anyathAtva ja kevaLa jaNAya che. 11 178. nanu tatrAsato'rthasya pratibhAse dezAntarAdiSu sattvaM kvopayujyate ? dezAntare hi san asan vA ? tatra tAvannAstyeva sArthaH / na ca dvayorasattvayoH zciDhizeSaH | 178. asakhyAtivAdI - tyAM (= bhramajJAnamAM) asata arthane pratibhAsa heya te dezAntara AdimAM tenA sattane zo upayoga nIyAyika - dezAntaramAM te sata che ke asata ? [ je dezAntaramAM te sata che te ] tyAM te artha nathI ja. vaLI, be asat (arthAta tyAM paNa asat ane dezAntaramAM paNa asata) heya te be vacce kaMI bheda na rahe. 179. dezakAlAvapi kiM santAvasantau vA pratibhAsete iti vikalpanAyAM tathA tayArapi tulyo doSaH / van, mavatoDavyathAtivAhinaH viM naiva tattaravuM tamatamata taddeza eva ? tatrAsannidhAnamAtreNa tAvatka iva tava svArthaH / sarvatrAsatastvavabhAse kutastya eSa niyamo yadasattvAvizeSe'pi rajatAdi eva asat pratibhAti, na kharaviSANAdIti / ayaM ca dvayorasatvayAvizeSaH dezAntarAdiSu sato'rthasya smaraNA For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakhyAtinuM khaMDana 407. yupAroheNa pratibhAsamAnatA yujyate, na tvekAntAsata iti| evaM dezakAlayorapi sadasadvikalpacAdya parihartavyam / atazca kiMcidapi nAtyantAsadarthagrAhi jJAnamastIti kiM dRSTAntabalena sarvatrArthazUnyatA kalyeta ? tasmAd na asatkhyAtiH / 179. asakhyAtivAyo -- dezakALa paNa zu sata dekhAya che ke asata evo prazna karI uThAvavAmAM AvatA ane vikalamAM paNa tulya de che. naiyAyika - evuM nathI, Apa asa khyAtivAdIo zuM rAtre ja te arthanuM asattva svIkAro che ke kevaLa te dezamAM ja ? [ je kevaLa te dezamAM ja tenuM asatva hoya to ] tyAM asannidhAnamAtrane kAraNe bahu kImatI vastu jevo tamAro te svArtha che ema thAya ane sarvatra asata pratibhAsa hoya to A niyama kyAMthI ke asatvanI bAbate te bajemAM koI bheda na hovA chatAM asata rajata Adi ja pratibhAsita tha ya che, jyAre asata kharaviNa Adi pratibhAsita thatA nathI. be asattva vacce A bheda che ke dezAtaramAM sata (arthAta te dezamAM asata ) artha smaraNa Adino upAroha ( = prApti ) pAmIne pratibhAse te yogya che, jyAre ekAMta asat pratibhAse te egya nathI. A rIte ja deza-kAlanA sata asatanA vikalpa karI je Apatti ApavAmAM AvI tene parivAra paNa A rIte ja kare. atyanta asata arthanuM grahaNa karanAruM kaMI paNa jJAna nathI. to pachI kyA daSTAMtanA baLe savaMtra arthazUnyatA kapAya? tethI asakhyAti ghaTatI nathI. 180. AtmakhyAtestu nirAkaraNAya so'yamiyAn kalivartate / tatra ca bahuzaH kathitaM grAhakAdvicchinnameva grAhyamavabhAsate 'nIlamidam' iti, na tu tadabhedena 'nIlamaham' iti / bhrAntijJAneSu tadarthAsannidhAnAd bhrAntatvamastu, nAtmatattvagrahaNamiti / yaccocyate 'yadanta yarUpaM hi bahirvadavabhAsate' iti seyaM viparItakhyAtirevAGgIkRtA syAt / tadvaraM saiva tapasvinI sAdhIyasI / 180. AtmakhyAtinA nirAkaraNa mATe A ATalI amArI dalIla che. ame ghaNI vAra kahyuM che ke grAhya grAhakathI vichinarUpe (= pRthapharUpe) ja arthAta "A nIla che" e rUpe ja bhAse che. grAhakathI abhinarUpe arthAta huM nIla chuM" e rUpe bhAsatuM nathI. te arthanA asannidhAnane kAraNe bhrAnta jJAnamAM bhrAtapaNuM che, AtmatattvanuM grahaNa nathI. tame bauddhoe je kahyuM ke je AMtara yarUpa che te bahirya rUpanI jema bhAse che temAM te tame viparIta khyAtine svIkAra karyo gaNAya tethI te viparIta khyAti ja bicArI vadhAre sArI che. 181. atha vAgye prAkSAta sarbhe vichinna grAhya, tata tu jJAnapati. tatra vicchinnamiti priyamAveditaM, jJAnatve tu tasya kA yuktiH ? na ca jJAnayoH yugapadutpannayorvA kramabhAvinArvA grAhyagrAhakabhAva upapadyate / yaugapadye savyetaragoviSANa For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakhyAtinuM khaMDana vad grAhyagrAhakaniyamAbhAvAt / kramapakSe'pi pUrvamuttarasya grAhakaM cet, tadutpattitadgrahaNakAlapratIkSaNAt kSaNikatAM jahyAt / uttaramapi yadi pUrvasya grAhakaM tadA'pi saiva vArtA, tAvatkAlamavasthitimantareNa tadgrAhyatA'nupapatteH / na ca jJAnatvaM nAma sAmAnyaM grAhyagrAhakayoranugataM, gotvamiva zAbaleyAdau, bhAti / ato vicchinnazced grAhakAd grAhyAMzaH, so'rtha eva bhavediti na jJAnasyAyamAkAraH / 181. jo tame AtmakhyAtivAdI kahe ke grAhya grAhakathI vichinna che e sAcuM paNa te grAhya jJAnarUpa ja che, te tyAM tame vichinna" evuM amane priya kahyuM para tu grAhyanA jJAnapaNAmAM zuM taka che? yugapad utpanna ke kramabhAvI be jJAne vacce grAhyagrAhakabhAva ghaTatA nathI. je jJAne yugapad utpanna hoya to gAyanAM DAbA-jamaNA ziMgaDAMnI jema amuka ja grAhya ane amuka ja grAhaka evo niyama temanI bAbatamAM ghaTato nathI. krama pakSamAM jo pUrvotpanna jJAnane uttarotpanna jJAnanuM grAhaka mAnIe te uttara jJAnanI utpattinA kALa ane uttara jJAnanA grahaNanA kALanI pratIkSA karatuM te pUrvotpanna jJAna kSaNiktA choDI de. je uttarapanna jJAna parvopanna jJAnanuM grAhaka hoya to paNa te ja vAta che, kAraNa ke je teTalA vakhata sudhI pUrvotpanna jJAna Take nahi te te pUrvotpanna jJAna uttarA5nana jJAnanuM grAhya ghaTI zake nahi. vaLI, jema zAbaleya vagere govyaktiomAM gova anugata dekhAya che tema grAhya-grAhakamAM jJAnatva nAmanuM sAmAnya anugata dekhAtuM nathI. tethI jo grAhakathI grAhya vicchinna hoya to te grAhya e artha ja heya, eTale te jJAnane AkAra 182. saMgharma bhAvo na mavati pti mASi, tamea- na kuNDadadhivat kazcit saMsargo'styarthabodhayoH / tatkRtAkAravattA vA prAganAkArayostayoH / / tadevaM zAkyoktayuktizakaladaurbalyAt , sarvatra vicchedapratibhAsAt , svacchAtmanazca jJAnasya svato vicitratvAnupapaH arthasyaivAyamAkAra iti siddham / 182, AkAra e saMsagane dharma nathI banato ema je kahyuM che te yogya ja che. jema kuMDA ane daDI vacce saMsarga ( = saMyoga) che tema artha ane jJAna vacce koI saMsarga nathI, jethI pahelAM anAkAra evAM be jJAne te saMsargane kAraNe AkAravALAM (grAhyAkAra ane grAhakAkAra) bane. tethI Ama bauddhoe kahelI dalIla durbaLa hevAne kAraNe, sarvatra vidane pratibhAsa thato hovAnA kAraNe ane svabhAvathI zuddha jJAnanuM vaicitrya svataH ghaTatuM na hovAnA kAraNe athane ja A AkAra che e siddha thayuM. 183. yatta arthAkArapakSe coditamekatrArthe nakSatrAM tArakA tiSya iti For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANathI jJAta hoya to eka arthamAM paraspara viruddha AkArone svIkAra karavo joIe 49 parasparaviruddhAkArasamAvezo na yukta iti, tatrocyate anupapannamiti / naH kva saMpratyayaH ? yat prabhANenAvagatam ; viruddhamapi tad buddhayAmahe yadekatra nivizamAna pazyAmaH / tadiha yadyabAdhitena jJAnena vispaSTamAkAratrayamekatra gRhyate, tat kathamanupapannaM syAt kathaM vA viruddhamiti / 183. a4i|25kssm tame me AkSe5 yoM hai ye aba mAM nakSatram (napu.) t:27|| (strI.) ti: (pu.) mema 52252 vi26 25.rAnA samAveza yogya nathI, tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke te AkSepa ghaTato nathI. ApaNe vizvAsa kyAM hoya che? je pramANathI jJAta hoya tyAM; viruddha hoya te paNa tene mAnya karIe chIe-svIkArIe chIe. paraspara viruddha AkAro ekatra niveza pAme che ane ApaNe dekhIe chIe. [Ama pramANathI jJAta hoI te mAnya che. ] tethI ahIM abAdhita jJAna vaDe vispaSTa je traNa A kAra eka ThekANe prahAya che, te kema anupa na bane ke viruddha bane ? ___184. athaikaM samyak pramANaparinizcitarUpamitarat kAlpanikamiti pratIyate, tadevamastu ko doSaH ? dRSTazca citrAdAvanekavarNasamAvezaH / na caikatrA virodhamavirodha vA dRSTvA sarvatra tatkalpanamucitam / abAdhitAvagatinibandhanA hi vastusthitayo bhavanti, na kalpanAnirmitAH / api vA vastutAdrapyasadasattAnapekSayA / zabdaprayogasAdhutvamanvAkhyAyeta kevalam / / dArA iti naikasyAH strIvyakteH puMstvaM bahutvaM vA vidyate, zabdastveSa tatrA prayujyamAnaH sAdhurbhavati / nArthAsaMsparzitA cAsya tAvatA vyavatiSThate / yathaitadAtmakaM vastu tathA zaknoti bhASitum / / parivATUprabhRtInAM ca kuNapAdipratItayaH / arthasyAnekazaktitvAnnAvahantyarthazUnyatAm / ki na bhakSayituM zakyA nArI kauleyakena saa| kiM vA na zamayatyeSA kAmino madanajvaram / / zavAdvA kena rUpeNa sA viziSyeta yoginaH / dhItrAyaM tu na sarveSAmabhAvAt sahakAriNaH / / pratiprANiniyatAnekavidhavAsanAbhedasahakArisApekSo hi tasya tasya jJAnasyAtmalAbha iti na sarveSAM sarvasArUpyeNa jJAnam / For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i mAtra vAsanAbheda dvArA ja jJAnene bheda samajAvI na zakAya tra 184. jo tame kahe ke eka rUpa samyakpramANathI parinizcita che jyAre bIju rUpa kAlpanika che evuM pratIta thAya che te ame kahIzuM ke ema he, emAM ze! dekha che ? citrarUpamAM aneka varNanA samAveza dekhAya che. eka ThekANe viredha ke avirodha dekhI virAdha ke avirezadhanI 9panA karavI ucita nathI. abAdhita jJAnane AdhAre ja vastusthitie vAstavika che e siddha thAya che, vastusthiti kalpanAnirmita nathI vastunA tArUM khabhUta sattA ke asattAnI apekSA rAkhyA vinA zabdaprayoganI sAdhutAne kevaLa vyAkaraNAnusAra samajAvAya che . eka strI vyaktimAM putva ke bahutva nathI hatuM paraMtu 'dArA ' (daranuM pu. bahuvacana ) zabda eka strI vyaktimAM prayojAte sAdhu che. paraMtu teTalAmAtrathI zabda arthAAMpazI' che evuM sthira thatuM nathI. jevI tadAtmaka ( = vahuvacanAdiyukta) vastu che tevI jaNavavAne mATe zabda sama che. parivrAjaka vagerene eka strI zarIramAM thatI kuNupa AdinI pratItie atha zUnyatAne siddha karatI nathI, kAraNa ke eka arthamAM aneka zaktio che. zuM nArI kUtarA vaDe bhakSita thavI zakaya nathI ? zuM nArI kAmanA kama-12 2mAvatI nathI ? yAgIne mATe kayA rUpe te strI zabathI vizeSatA hAya ! badhAMne A traNe pratItie thatI nathI kAraNa ke sahakArIe abhAva che. prANI dITha niyata judA judA prakAranI vAsanAerUpa sahakArInI apekSA rAkhIne te te prANIne te te jJAna thAya che, eTale badhAMne eka vastunu badhI rIte sarakhuM jJAna thatu nathI. 185, ghevuM vAsanAmektra vividhapratimodraDhetumaiti, kimartha kalpanayA ? ayi sAdho ! kimadyApi na pariharasi suciraM guNitAM kalpanAvAcoyuktim ? na hyarthaH kalpyate, api tu pratibhAsate eva / bahurUpasya tu tasyaikatamarUpaparicchedaniyame kimapi vAsanAdi kAraNaM kvacit kalpyate, kastAvatA'rthanihnavasyAvasaraH ? 185, vijJAnAdvaitavAdI-- jo e rIte vAsanAbheda ja vividha jJAnAnA udbhavanuM kAraNa huMya te athanI kalpanA karavAnuM zuM prayeAjana ? vaiyayika-- are e sajajana ! zu haju paNa akalpanAnI lAMbA samayathI abhyasta vAceyukti tame cheADatA nathI ? atha'nI kalpanA nathI karavAmAM AvatI paNu atha pratibhAse che ja. arthAMnA aneka rUpomAMthI amuka eka rUpanA jJAnanuM niyamana karavAmAM koIka vAsana!'H kAraNa kayAreka kalpavAmAM Ave che. paraMtu teTalAmAtrathI atha'nA pratiSadhane avAra kAM UbhA thAya che ? 186. yon vAsanAmertra jJAnavaizviyALama, taratajAyavAraLabhaavprbndhshc bIjAMkuravadanAdirjJAnavAsanayoH iti, tadapyaghaTamAnam / keyaM vAsanA nAma ? jJAnAdavyatiriktA cet, sA'pi svaccha rUpatvAnna jJAnakAluSyakAraNaM bhavet / jJAnavyatiriktA ced vAsanA tadvaicitryahetuzca so'rtha eva paryAyAntareNoktaH syAt / For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsanAne janaka arthanubhava che vi 186. vAsanAvaiciya ja jJAnavaicitryanuM kAraNa che, vAsanA jJAnanuM kAraNa che ane jJAna vAsanAnuM kAraNa che evo itaretarakAryakAraNabhAvane pravAha bIjAMkuranI jema jJAna ane vAsanA vacce anAdi che ema je tame bauddhoe kahyuM te paNa ghaTatuM nathI. A vAsanA e zuM che ? je te jJAnathI abhinna hoya te te paNa svaccharUpa hovAthI jJAnanA kAluSyanuM kAraNa na bane jJAnathI bhinA vAsanA jJAnanA vaicitryanuM kAraNa hoya to tame boddhoe arthane ja paryAyAntare kahyo gaNAya. 187. api ca vAsanA nAma viSayAnubhavasamAhitaH saMskAra iti loke prasiddhiH / saMskArazca yadanubhavaghaTitaH tatraiva kvacidavasare smaraNamupajanayati, na punarasadeva vaicitryamidamIdRzamAvahati / 187. vaLI, lekamAM te vAsanA eTale viSayAnubhava pADela saMskAra evI prasiddhi che. ane saMskAra jenA anubhavathI paDele hoya tenuM ja kaI avasare smaraNa janmAve che te asata ja evA vaicine kheMcI lAvato nathI. 188. kiJca bhikSupakSe kSaNikatvena jJAnAnAM grAhyagrAhakabhAva iva vAsyavAsakabhAvo'pi nirAkartavyaH / sthAyino hi bhAvAstilAdayaH sthAyibhireva campakAdibhirvAsyante, na tUtpadya sapayeva nazyadbhiH jJAnastAdRzyeva jJAnAnIti / niranvayavinAzAcca na tadaMzo'nuvartate / ____ yataH kathaJcidvAsyeta pUrveNa jJAnamuttaram // 188. 4, mo pakSamA kSAine 22 jJAnAmA pAya-yAsamA mvaa25vAsakabhAvane paNa pratiSedha karavo joIe. sthAyI tila Adi cIje sthAyI caMpaka Adi cIjothI vAsita thAya che, paraMtu utpana thaI tarata ja vinAza pAmatA jJAna vaDe evAM ja jJAne vAsita thatAM nathI jJAnane niranvaya vinAza thato hAI tene koI a za Takato nathI jethI pUrvopana tAna uttarajJAnane koIka rIte vAsita karI zake. 189. api caikatra devadattasantAne vAsanAsahasrANi jJAnavaicitryakArINi bhaveyuH, na hi govAsanAto hastijJAnamudeti / / anantatve'pi khalvAsAmArambhe niyamaH kutaH 1 / asamaJjasakAritve vyavahArasya viplavaH // dhUmajJAnasamutpAde dhUmavAsanayA kRte / kiM tadA na jalajJAnaM janayejjalavAsanA / / vAsanAzca vAsanAsantAnArambhahetava eva bhaveyuH, na punaranubhavajJAnamAghAtu. mudyaccheyuH, sadRzAt sadRzotpattiriti hi bhavatAM darzanam / For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kSaNabhaMgavAdamAM te vAsanAno Azraya ja ghaTato nathI 189, vaLI, devadattAntAnamAM eka ThekANe hajAro vAsanAo jJAnavaiciyane pedA kare che, kAraNa ke gavAsanAthI hastijJAna utpanna thatuM nathI ( = arthAta ge vAsanAthI gajJAna, hasti-vAsanAthI hastijJAna ema anaMta vAsanAothI gajJAna, hastijJAna Adi anata jJAne utpanna thAya che.) vAsanAo ananta hevA chatAM amuka vAsanA amuka vakhate amuka ja jJAna utpanna kare e niyama kyAMthI ? game te vArAnA game tyAre amuka jJAnane utpanna kare te vyavahArane ucacheda thaI jAya ghUmavAsanAne kAraNe dhUmajJAna utpanna thAya che tyAre jalavArAnA jalajJAnane kema utpanna karatI nathI ? vaLI, vAsanAo anya vAsanAone ja utpanna karavAmAM upAdAna kAraNa bane, anubhavajJAnane upanna karavAmAM upAdAnakAraNa na bane, kAraNa ke sadazathI sadazI utpanna thAya che e te Apane siddhAMta che. 190. api ca na nirAdhArA vAsanA Asate / na ca bhavatpakSe tadAdhAraH kazcana sambhavati, bhaGa guratvena jJAnasya tadAzrayatvAnupapatteH / ekajJAnAzritatve sarvAsAM vAsanAnAM tadvinAze nAzaH syAt / prativAsanamAzrayabhede tadAnantyenAniyamazca zatAva: vADhavijJAna nAma krizviti | satyapi tamanapavAsanAmaThTha samAzraye tatkSaNikatvAt sakRdeva tathAvidhavAsanAkusUlajJAnavinAzaH syAt / punarutpAde tathAvidhameva tajjJAnamutpadyate, na tu gavAzvAdijJAnakramaniyamo bhavediti sarvathA saGkaTo'yaM panthAH / tasmAt mRgatRSNikaiSA tapasvinAM vAsanAta eva lokayAtrAsiddheH kiM bAhyenArtheneti / kRtamativAcAlatayA ciramapi nipuNairnirUpyamANo'taH / arthasyaiva na buddheH sidhyati nIlAdirAkAraH / / ekazca bodhaH pramitipramANa prameyarUpANi kathaM bibharti ? / bhinna pramANAt phalamabhyadhAyi pratyakSacintAvasare purastAt / / 190. vaLI, vAsanA AdhAra (= Azraya) vinAnI hotI nathI, ane tamArA pakSamAM te tene AdhAra koI saMbhavato nathI. kAraNa ke jJAna kSaNika heI jJAna tene AdhAra ghaTatuM nathI. eka jJAnane sarva vAsanAone Azraya mAnatAM te jJAnane nAza thatAM sava vAsanAone nAza thAya. pratyeka vAsanAno judo judo Azraya mAnatAM vAsanAnA Anatyane kAraNe amuka vakhate gojhAna govAsanAne ja Azraya bane ane hastivAsanAne Azraya na bane e niyama raheze nahi ane A avyavasthA se zAkhAomAM vistaraze ane For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlayavijJAna zuM che? 41 AlayavijJAna jevuM to kaMI che nahi, azeSa hajAra vAsanAonA AzrayarUpa te hoya te paNa te Azraya kSaNika he I tarata ja vAsanAnI tevA prakAranI keDIrUpa AlayavijJAnane nAza thAya ane pariNAme azeSa hajAra vAsanAo tenI sAthe ja nAza pAme.] nAza pAmyA pachI pharI A vijJAnanI utpatti mAnavAmAM Ave che tevA prakAranuM ja arthAta azeSa hajAra vAsanAone Azraya rU5 ja te AlayavijJAna utpanna thaze. te pachI amuka vakhate ja gozAna, amuka vakhate ja ajJAna, vagere krama nahi bane, eTale A mAga sarvathA saMkaTabharyo che. tethI, "vAsanAthI ja leyAtrA siddha thatI hovAthI bAhya arthanI zI jarUra che ?" evI bicArA bauddhonI A vAta jhAMjhavAnA jaLa jevI che. bahu vAcALatAthI sayuM", niSkarSa e ke nipuNa ciMtako vaDe nirUpA nIlAdi AkAra arthane ja siddha thAya che. jJAnane siddha thatuM nathI. vaLI, pramiti pramANa ane prameya e traNa rUpe eka jJAna kevI 1. AlayavijJAna vize saMkSipta neMdha ahIM jarUrI jaNAya che. anAdi vAsanAthI (= saMskArathI) vAsita vijJAna ( = citta) AlayavijJAna che. te ja nitya ane niraMtara vidyamAna rahetuM badhAM janmo ane gatinuM kAraNa che. tenI nityatA pravAhaniyatA che. temAMthI kSaNika pravRtti vijJAne janme che ane nAza pAme che. AlayavijJAna sAgara jevuM che ane pravRtivijJAne temAM UThatAM mojAM jevAM che. jema sAgara ane tenAM mejA vacce bheda nathI tema AlayavijJAna ane pravRtti vijJAne vacce bheda nathI. pravRttivijJAne sAta che--pAMca IndriyajJAne, viSayajJAnAtmaka manovijJAna ane ahaMkArAtmaka mana pahelAM pAMca vijJAne jene pratyakSa ane kahevAmAM Ave che te che mane vijJAna mana dvArA thatuM pratyakSajJAna che. mane vijJAnanuM khAsa kAma pAMca pratyakSajJAnene samanvaya karavAnuM che. mana ahaMkAra ane mamakAra upasthita kare che. Ala vijJAnamAM A badhAM jJAne bIjarUpe antahita hoya che ane jyAre teo pragaTa thAya che tyAre teo pravRttivijJAna bane che. Ama AlayavijJAna ane bIjene- vAsanAone ke ThAra che. eTale tene vAsanAzaya paNa kahI zakAya. jema nadIne ghasamasatA pravAha tRNa, kASTha, gomaya Adi aneka padArthone kheMcato sadA AgaLa vadhe che tema A AlayavijJAna paNa pravRttivijJAnonI bIjabhUta vAsanAone kheMcatuM janmajanmAktaramAM AgaLa ne AgaLa vadhatuM rahe che. jyAM sudhI saMsAra che tyAM sudhI te aTakatuM nathI A AlayavijJAnanI vizuddhi vAsanAne nAza thatAM thAya che. tenI A vizuddhi ja paramArtha che. AlayavijJAna vAsanArahita thatAM pravRtti vijJAnene nirodha thAya che. have AlayavijJAna AlayavijJAna rahetuM nathI, te sarvapravRtti vijJAnanA nirAdhavALu, vAsanArahita, zuddha ayarUpa vijJAna ja rahe che. AvuM vijJAna ja nirvANa che. te ja parama tattva che. virodhIo AkSepa kare che ke "AlayavijJAna'nA nAmathI A vijJAnavAdIoe AtmAne ja svIkAra karyo che. paraMtu te barAbara nathI kAraNa ke AtmA ane AlayavijJAnamAM spaSTa antara che AmAM aparivartanazIla che jyAre Alaya vijJAna kSaNika che. AlayavijJAnamAM pravAhanityatA che. alayavijJAnane gadarzananA citta sAthe pravRttivijJAnene cittavRttio sAthe ane pravRttivijJAnanirodhane vRttinirodha sAthe sarakhAve. For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnavAdIe kareluM avayavInuM khaMDana rIte dhAraNa kare? A agAke pratyakSanI vicAraNA vakhate pramANathI phaLa (= pramiti) bhinna che e ame puravAra karyuM che. ____191. ye tu bruvate-tiSThatu tAvat pramANamArga iti, prameyameva vikalpayanto na bAhyamartha kaMcana nirapavAdaM pratipadyAmahe / tathA hi-na tAvadayamavayavI ghaTAdiravakalpate, avayavavyatirekeNAvayavino anupalambhAt / yo hi yasmAda vyatiriktaH sa tadadhiSThitadezavyatiriktadezAdhiSThAna upalabhyate, ghaTAdiva paTaH / na caivamavayavebhyaH pRthagdezo dRzyate avayavI / tadagrahaNe ca tadbuddhayabhAvAt / ghaTAgrahaNe'pi paTo gRhyate / na tu avayavAnupalabdhAvavayavIti kathaM sa tebhyo bhidyeta ? avayavagrahaNAnutpattezca / na hi sarve tadavayavAH zakyante grahItum , arvAgbhAgavartina eva gRhyeran, na madhyaparabhAgagatA iti / 191, vijJAnAtavAdIo kahe che-pramANamArga ( = pramANamAganI vicAraNA) bAjue rahe, prameyanI ja vicAraNA karatAM ame bAhya ane nirapavAdapaNe pAmatA nathI. te vicAraNA A pramANe che-A ghaTa vagere rUpa avayavI ghaTatA nathI, kAraNa ke avayavonA dezathI pRthapha dezamAM rahela avayavI dekhAto nathI. je jenAthI bhinna hoya te tenA adhiThAnarUpa dezathI anya dezamAM rahele dekhAya; udAharaNAtha, ghaTathI paTa bhinna che mATe ghaTanA aviSTha na dezathI a-1 dezamAM rahele paTa dekhAya che. A pramANe avayavonA adhiSThAnarUpa dezathI pRthapha dezamAM rahelo avayavI dekhAto nathI. vaLI, avayavonuM agrahaNa hoya che tyAre avayavInuM jJAna thatuM nathI. gharanuM agrahaNa hoya che tyAre paNa paTanuM jJAna thAya che, paNa avayanuM agrahaNa hoya che tyAre avayavInuM jJAna thatuM nathI. to pachI avayathI avayavI bhinna kevI rIte heya? [arthAta je avayavI avayavothI bhinna hoya to avayavonuM agrahaNa hoya tyAre paNa avayavInuM jJAna thavuM joIe paNa thatuM nathI, mATe avayavI avayavothI bhi-1 nathI.] uparAMta, avayavI nathI, kAraNa ke sarva avayanuM grahaNa thatu nathI, avayavInA badhA avayavone grahavA zakya nathI; AgalA bhAgamAM rahelA avaya ja prahAya, madhyabhAga ane pAchaLanA bhAgamAM rahelA nahi [je avayavI hoya to tenA grahaNa sAthe te jemAM rahe che te sarva avayavonuM grahaNa thavuM joIe, paNa thatuM nathI, mATe avayavI nathI]. 192. buddhayA vibhajyamAne cAnupalambhAt / yadA hi paTaM pANau nidhAya buddhayA vivinakti eSa tantureSa tanturiti, tadA prAcyAdaJcalAtprabhRti pratIcInamaJcalaM yAvadviviJcayannasau tantusantatimeva kevalAmupalabhate, na tato'tirikta paTAvayavinam / | 192. avayavI nathI kAraNa ke buddhi vaDe tenuM vibhAjana karatAM chevaTe tenuM jJAna thatuM nathI. jyAre paTane hAthamAM rAkhI buddhi vaDe tenuM vibhAjana keI kare che tyAre A takhta' A For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnavAdIe kareluM avayavanuM khaMDana . 15 tatu" ema eka cheDAthI bIjA cheDA sudhI vibhAjana karatA karatA te kevaLa tatsatatine ja dekhe che, tenAthI atirikta paTAvayavIne dekhato nathI. 193. vRra nuvparothA naitrAva nAvayathI varto, taLeSyavRttiprsnggaat / naikadezena vartate, svArambhAvayavavyatiriktadezAbhAvAt / abhyupagame vA'navasthAprasaGgAt / yairapyekadezairavayaveSvasau vartate, teSvapi kathaM vartate ? anyairekadezaisteSvapi anyairiti nAstyantaH / asambaddhastvekadezairavayavIti kathaM taddvAreNa svArambhakairapi saMbadhyeta / tasmAdubhayyapi nAsya vRttiravayaveSvastIti / | 193. avayavInuM avamAM rahevuM hovuM) ghaTatuM na hoi, avayavI nathI. eka eka avayavamAM avayavI saMpUrNapaNe rahetuM nathI, kAraNa ke te pachI bIjA avayavomAM tene na rahevAnI na hovAnI Apatti Ave. avayavomAM avayavI aMzathI paNa rahe nathI, kAraNa ke avayavInA pitAnA AraMbhaka avayavothI atirikta aMzane abhAva che. je atirikta ane svIkAravAmAM Ave te anavasthAnI Apatti Ave che aMzethI avayavI avayavomAM rahe che te aMzamAM avayavI kevI rIte rahe che? je kahe ke bIjA aMzathI to vaLI prazna UThaze ke te bIjA aMzamAM avayavI kevI rIte rahe che ? tamAre kahevuM paDaze ke trIjA aMzathI ane Ama aMta ja nahi Ave. jo tame kahe ke avayavIne aMze sAthe kaI saMbaMdha nathI te evA aMze dvArA svAgaMbhaka avayavo sAthe paNa ava. yavIne saMba dha kevI rIte thAya? [na ja thAya) tethI, bemAMthI koi paNa rIte avayavI avayavomAM raheto nathI. . 194, dhArAvADhi vanAradaghaLA kAThamUigarHAva darate ityanaikAntikam / ekAkArA tu pratItirvikalpamAtram / ekadezAvasthAnAdinimittamAzritya karituragapadAtiSviva seneti, dhavakhadirapalAzAdiSviva vanamiti, saJciteSvavayaveSveva ghaTa ityAdipratItirbhaviSyatItyevamavayavAvayavaparyAlocanayA'NusaJcayamAtramevAvaziSyate, nAnyat / saJcayo'pi ca vyatiriktAvyatiriktatayA cintyamAno nAstyevetyaNava evAvaziSyante / paramANavo'pi 'SaTkena yugapadyogAt paramANoSSaDaMzatA' ityevaM vikalpyamAnA viplavanta eva / na ca tairatisUkSma reSa vyavahAro'bhinityaMta iti / tasmAd bAhyasya prameyasyaiva nirUpyamANasyAnupapattervijJAnamAtramevedamityabhyupagamanIyam / 194. je Arabdha kAryarUpa nathI te lAkaDAnI bhArI, rU vageremAM paNa dhAraNA-kaNA vagere dekhAya che eTale avayavInI siddhimAM Apele dhAraNa-karSaNa hetu anaikritika che. jema ekadezAvasthAna vagere nimitone kAraNe hAthI, ghoDAo ane padAtiomAM thatI . senAnI buddhi kalpanArUpa che, jema ekadezAvasthAna vagere nimittone kAraNe dhava, khadira, palAza vagere vRkSAmAM thatI vananI buddhi ka9panArUpa che tema saMcita avamAM (paramANuomAM) For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnavAdIe kareluM parimANuonuM khaMDana ja thatI ghaTa vagerenI (= avayavIonI) buddhio kalpanArUpa che. Ama avayavInA avayavo, te avayavonA avaye e rIte paryAlocanA karavAthI chevaTe aNuone saMcayamAtra bAkI rahe che. bIju kaMI bAkI rahetuM nathI. saMcaya paNa aNuothI bhinna che ke abhinna enI vicAraNA karatAM saMcaya che ja nahi ema jaNAya che, eTale aNuo ja bAkI rahe che. cha dizAomAM pitAnI taddana najIka rahelA paramANuo sAthe paramANu yugapata saMga mAnatAM paramANune cha aMzevALo mAnavo paDe, e rIte paramANunI bA tama vikapa UbhA karI vicAratAM paramANunuM astitva paNa bhrAta Thare che, te atisukama paramANunI bAbatamAM tene cha aMzo che ema kahevuM ghaTatuM nathI tethI nirUdhyamANa bAhya prameya ja ghaTatuM na hoI e prameya vijJAnamAtra ja che ema svIkAravuM joie. 195. teDabrevaM vantaH prAmyoDapi milsagya: pachAtA rUrva RkSatte ! apUrva eSa tarkamArgo yatra pratItimutsRjya tarjanIvisphoTanena vastuvyavasthAH kriyante / dRDhena cet pramANena bAdhAdirahitAtmanA / gRhIta evAvayavI kimebhirbAlavalgitaiH / / atha nAsti pramANena kenacit tadupagrahaH / etadevocyatAM vRttivikalpaiH kiM prayojanam / / na ca zaknumaH pade pade vayamebhirabhinavamalpamapi kiMcidapazyadbhistadeva punaH punaH pR#i zAyata pada matimAtra tun ! 195. RyAyika-A pramANe bolatA te bauddho prAcIna bauddhothI paNa vadhAre dayApAtra jANe ke jaNAya che. emane A takamAga apUrva che jyAM pratItine choDI tajanIvisphoTa dvArA vastuvyavasthA karavAmAM Ave che. je bAdhArahita daDha prama Na vaDe avayavI grahIta e ja heya te A maMda mativALAne babaDATathI zuM ? je koI paNa pramANuthI tenuM (= avayavInuM grahaNa na thatuM hoya to te pramANane ja jaNa avayavI avayavamAM samagrapaNe rahe che ke aMzataH rahe che evA vikalponuM zuM praye jana ? jarA jeTaluMya abhi nava evuM kaMI na dekhatA ane tene te ja vAraMvAra pUchatA A halakaTa baddho sAthe pade pade vadhu paDatI carcA (kalaha) ame karI zaktA nathI 196. vivAhavuM pratyakSa pramAAti sAdhitam ! nirvivalpanAvi zabdollekhmaatrrhitN savikalpakagrAhya meva vastu gRhyate iti darzitam / ekAkAraviSayavyatirekeNa ca tadbuddherekakAryatvaikadezAvasthAnAdyanyathAsiddhinibandhanatvamapi na kiMcidvaktuM zakyate ityupavarNitam / kvacidvA pRtanAvanAnau bAdhakopanipAtAdekAvagatimithyAtvAnna sarvatra mithyAtvakalpanA yuktetyapyuktam / kiM vA tadasti, yat sA For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAyie karelI avayavInI sthApanA 7 mAnyasamarthanAvasare na kathitam 1 tasmAt tayaiva nItyA'vayavyapi siddha eva, tagrAhiNaH pratyakSasya nirapavAdatvAt / 196. savi365 pratyakSa pramANa cha me abhe puravAra 4yu cha. nivise: pratyakSa paNa sAvikapaka pratyakSa jene grahaNa kare che te vastune ja grahaNa kare che-alabatta, nirvikalpa pratyakSa tene jarA jeTalAya zabda lekha vinA grahe che e ame darzAvyuM che. eka AkAravALA (avayavIrU5) viSaya vinA eka kAryatA, ekadezAvasthitatA vagere nimittone lIdhe ja tevI eka AkAravALI (avayavInA AkAravALI) buddhi thAya che ema kahevuM jarA paNa zakaya nathI e ame jaNAvI gayA chIe [vastuo sAthe maLI jyAre AvaraNa karavArUpa eka kArya kare che tyAre te vastuo ja eka avayavInI buddhi utpanna kare che ema kahevuM yogya nathI. te takhtaothI bhinna paTa avayavIrUpa eka viSaya vinA eka avayavI paTanI buddhi thaI zake ja nahi.] kayAMka senA, vana vageremAM bAdhakajJAna AvI paDavAthI ekanuM ( = 13yavAnu) zAna mithyA che the 22 sapa menu (AqyavAnu) jAna bhisyA cha evI kalpanA karavI yogya nathI e paNa ame kahyuM che. athavA, evuM zuM che je sAmAnyanA samarthana vakhate ame na kahyuM hoya ? tethI, te ja rIte avayavI paNa puravAra thaI gaye ja, kAraNa ke tene grahaNa karanAruM pratyakSa nirapavAdapaNe che. 197. yattu dezabhedenAgrahaNAt tadagrahe tabuddhayabhAvAditi tatrAvayavAzritatvameva nimitta, nAsatvam / dezabhedena hi jJAnaM taddezasya kathaM bhaveta / na hi kazcit svatantro'sAvapi tvavayavAzritaH // yAvatAM grahaNe cAsmin buddhirbhavati tAvatAm / apekSate'sau grahaNaM na sarvAmiti sthitiH // vivicyamAneSvaMzeSu yuktastadanupagrahaH / tadAvayavinAzo hi buddhau viparivartate // avayavavibhAgA hyavayavino nAzahetuH / tasmin buddhayA samullikhyamAne'vayavavivinAzo'pi nAnullikhito bhavediti kathamavayavI tadAnIM gamyeta ? vRttizcAvayaveSvasya vyAsajyaiveti gamyate / na pratyavayavaM tasya samAptiyaktijAtivat / / vyAsajya vartamAno'pi na khlvvyvaantraiH| vartate .tadasaMvizeH kintu vartata eva sa // For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyie karelI avayavInI sthApanA tathA cAhuH-'vartate iti brUmaH anAzritasyAnupalambhAt' / . vRttirevaMvidhA'nyatra kva dRSTeti yaducyate / pratyakSadRSTa evArthe dRSTAntAnveSaNena kim // tasmAt pratyakSata evAvayavavRtteravayavina upalabdherna tavRttau vikalpAnAmavasaraH / sraksUtrAdivRttirapi tathA drshnaadbhyupgtaa| tadiyamavayavivRttirapIdRzI dRzyamAnA kimiti nihUnUyate ? na cAvayavigrAhiNaH pratyakSasya kazcidapavAdaH samasti / aduSTakaraNodbhUtamanAvirbhUtabAdhakam / asandigdhaM ca vijJAnaM kathaM mithyeti kathyate // na ca senAvanavadavayavigrahaNamabhighAtumucitam , abAdhitatvAt , senAdau ca bAdhakasadbhAvAt / api ca gajavAjipadAtipIlupalAzaziMzapAdidarzanasya tatra ghaTamAnatvAt tatsamudAye senAvanAdipratItirutpacetApi, iha tu kiM samudAyaviSayaH paTapratyaya iti cintyam / tantusamudAyAlambana iti cet , tantupratyaya idAnIM kimAlambana: ? so'pi svAvayavAlambana ityevamavayavAvayavanirUpaNe paramANavaH patyazvazamIziMzapAdisthAnIyA vaktavyAH / teSAM ca tadvadgrahaNamanupapannam , atIndriyatvAditi na tadAlambano'vayavipratyayaH / tasmAdavayavI pratyakSagrAhyo'stIti siddham / __197. avayavAna zithI pRtha6 dezamA avayavI gRhIta yte| na hAvAthI ane svyatInA agrahaNane kAraNe avayavInA jJAnane paNa abhAva hovAthI [avayavI nathI] ema je tame kahyuM tenA uttaramAM amAre jaNAvavAnuM ke avayavonA dezathI pRthapha dezamAM avayavI gRhIta na thavAnuM kAraNa avayavI avayamAM Azrita che e che ane nahi ke avayavIna asava, avayave je dezamAM rahe che te ja dezamAM avayavI rahetA hovAthI avayanA dezathI pRthaka dezamAM avayavInuM jJAna kevI rIte thAya ? avayavo je dezamAM rahe che te ja dezamAM avayavI rahe che kAraNa ke avayavI svataMtra nathI paraMtu avayavomAM Azrita che. jeTalA avayavonuM grahaNa thAya che teTalA avayavomAM avayavInuM jJAna thAya che, tene pitAnA grahaNa mATe badhA avayanA grahaNanI apekSA nathI. avayavone TA pADatAM (arthAta temane vibhAga karatAM, avayavInuM agrahaNa thAya te yogya ja che, kAraNa ke tyAre te avayavIne nAza buddhimAM ghumarAyA kare che. a ne vibhAga e avayavInA nAzanuM kAraNa che. jyAre buddhi vaDe avayavavibhAga kaMDArAte hoya tyAre avayavIne vinAza buddhi vaDe kaMDArAyA vinA na rahe, eTale te vakhate avayavInuM jJAna kema thAya? jema jAti dareka vyaktimAM samagrapaNe rahe che tema avayavI dareka avayavamAM samagrapaNe rahe che evuM pratyakSa jaNAya che. For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 . zUnyavAdakhaMDana 199. gata prameyaroganavanAgara jIvavAmarthana ? suzavama | karavicaare'pi pramANavRttameva parIkSyate / atazca pramANacarcAto bibhyadbhiH palAyya yA prameyakathAvIthI tAthAgatairavalambitA tasyAmapi saiva bhISaNamukhI pramANacacaivopanatA / sarvato vipadAM mArgamAdezayitumudyate / / vidhau vidhuratAM yAte prapalAyya kva gamyate // tasmAt pramANato'zakye zakye vA vastunirNaye / evaM prAyamayukta' vaH kuzakAzAvalambanam // tena niSphalamutsRjya zUnyavAdabakavratam / bAhyenaivArthajAtena vyavahAro vidhIyatAm // 19che. niSkarSa e ke prameyanI paryAlacanAnA bhAga dvArA paNa zUnyavAdanuM samarthana karavuM zakya nathI. prameyavicAraNamAM paNa pramANavyApAranI ja parIkSA thAya che ane tethI pramANanI carcAthI bhaya pAmatA bauddhoe bhAgIne prameyakathArUpI vIthIne Azare lIdhe to te vIthImAM paNa pelI ja bhISaNamukhI pramANacarcA upasthita thaI. jyAre cAre bAju vipattiothI bharapura mArga racavAmAM ja udyata thayela vidhi zatru banyA hoya tyAre bhAgIne paNa tame kyAM jAva? tethI jyAre vastune nirNaya kare pramANuthI zakaya che ke nahi e be vikalpa karI vicAravAmAM Ave che tyAre DUbatA evA tamAre taNakhalAne A prakArane Azraya le ayogya che. [vastune nirNaya pramANuthI zakya che e vikalpa svIkAratAM tamAre zunyavAdIoe pitAnA pakSane tyAga karavo paDe. vastune nirNaya pramANathI zakaya nathI ema svIkAratAM vastunA nirNayamAM pramANane abhAva che e tamAre zUnyavAdIoe darzAvavuM joIe, je zakya nathI.] mATe zunyavAdarUpI niSphaLa bakavrata tyajIne bAhya artho vaDe vyavahAra calAve. 20. gAthAzaithilyanananA dhaNarve rUnya' " kSaLiyA 'rva niramA ityupadizyate, tarhi kimanena mRSoyena ? satyapyAtmani, satsvapi sthireSu padArtheSu, viSayadoSadarzanadvAreNa bhavatyeva vivekavatAM vairAgyamiti tadupajananAya zUnyavAdAdivarNanaM vakraH panthAH / pratyuta prAjJo mumukSaH kSaNikanairAtmyazanyatAdivacanaM yuktibAdhitamavabudhyamAno vaJcanAmayamiva tadupadezamAzaGkate / 200. jo tame zUnyavAdIo kahe ke bAhya arthomAM lokonI Asaktine zithila karavA mATe badhuM zUnya che' "badhuM kSaNika che' badhuM nirAtmaka che' ema upadezavAmAM AvyuM che ke amAre kahevuM joIe ke A mizyA pratipAdananI zI jarUra che? AtmA hovA chatAM, For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rd// vairAgya jamAvavA mATe paNa kSaNikavAra vagere jarUrI nathI sthira padArthonuM astitva hovA chatAM paNa viSayomAM rahelA doSonA darzana dvArA vivekIone vairAgya thAya che ja; vairAgya janmAvavA mATe zUnyavAda AdinuM pratipAdana karavuM e te vAMko ADe ane chetarapI DIbharyo mArga che. prAsa mumukSu te UlaTuM "sarva kSaNika che, 'sava nirAtmaka che', 'sarva zUnya che vagere vacanene takabadhita jANI chetarapIMDIbharyo te upadeza hovAnI AzakA kare che. 201. sa Sa yuddhiAvAnAM vAparipraH | __ pratAraNaparANAM vA na tu tatvArthadarzinAm / / [20]. jemanAmAM buddhi nathI teoe athavA to bIjAone chetaravAmAM rakta janoe zunyavAdane svIkAra karyo che, paraMtu tavArthane sAkSAtkAra jemaNe karyo che temaNe zunyavAdane svIkAra karyo nathI. 202. tamAGrIkSAmALo zArdUtAvatA vijJAnAdvaitapakSo'pi gandharvanagarAyate / / 202. tethI parIkSA karAtAM zabdAdvaita Adi pakSanI jema vinAdvaitapakSa paNa gaMdharvanagaranI jema mithyA che. 203. tahevamadhaitadazA na datta janasya niHzreyasasampadAgamaH / ato yathoktAtmasutattvacintayA kRtI vyavasyedapavargasiddhaye // . 203. Ama atadaSTivALAo niHzreyasanI saMpattinI mANasane thatI prAptine dekhatA nathI. mATe DAhyA mANase nyAyadarzanamAM jaNAvyA mujaba AtmArUpa sutatvanuM citana karI apavagane siddha karavA nicaya (= saMka95) karo. 204. sAMbhairavavAghanavighADu: kAyAmano anyatvAdhigamo'bhyupAya iti sa prAgeva nirvAsitaH / ajJA zaktimatI vikArabahulA badhnAtyakiJcitkaraM __ bhUyo na prakRtiH pumAMsamiti vA kastAM niyantuM kSamaH // puMsA na kiJcidapi bandhanidAnabhUta- . ___ matyalpamAtramapi karma kRtaM kadAcit / mathnAti taM prakRtireva niraGkuzeSA ___ mattA kareNuriva padmavanAni bhUyaH / / . For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sAMkhya jenakhaMDanapUrvaka AtmajJAna ja mekSamAga che enuM pratipAdana * 204. apavarganI prAptinI vidhimAM sAMkhe e prakRti ane puruSanA bhedanA je jJAnane upAya kahyo che tenuM nirasana te ame pahelAM ja karI dIdhuM che. anna, zaktivALI, vikArabahula prakRti kazuM ja na karatA puruSane bAMdhatI nathI. eTale te prakRtinuM niyaMtraNa karavA keNa samartha che? puruSe ba dhanA kAraNabhUta koI paNa kAM jarA paNa kadI karyuM nathI, tema chatAM jema niraMkuza matta hAthaNuM pavanene kacaDI nAkhe che tema niraMkuza ane matta (= ag) evI A prakRti puruSane duHkhI kare che. 205. kacaniluJcanadikpaTadhAraNa kSitigharAkramaNakramapUrvakam / kSapaNakAstvapavargamuzantyamI hyatitarAM paramArthavidastu te ! // lomnAM nityamasambhavAt khalatayo mokSaM kSaNAt prApnuyuH saMsAroparamo digambaratayA sadyastirazcAM bhavet // muktAH syugirizRGgavAsina ime zazvattadArohaNAt jantUnAmapavargavartma nikaTaM kenedRzaM darzitam // . . 205. zivAya, nanatA, parvatArohaNa me manA apane ksspe| (nasAdhumo) che che kAraNa ke teo paramArthane ghaNuM sArI rIte jANanArA che! kezane sadA asaMbhava hovAthI TAliyAe kSaNavAramAM mokSa pAme. pazuo nagna hovAthI temane mokSa tarata ja thAya girizikhara para vasatA loko haMmeza girizikhara para ArohaNa karatA hoI mokSa pAme. apavargane A taddana TUMke mAga prANuone teNe darzAvyuM ? 206. tasmAdAtmajJAnaM santo mokSaprAptI hetuM prAhuH / tIrthe tIrthe taccAcArya staistai ruktaM saMjJAbhedaiH // yadapIha kecidavikalpamIzvara praNidhAnamAhurapavargasAdhanam / idamAtmadarzanamavAdi tairapi prathito hi pUruSavizeSa IzvaraH // dRSTA vAdyantarANAM gatiriyamiyatI nApavargasya mArga ... spraSTuM draSTuM samarthAsta iti ciramiha zvabhra eva amanti / For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAna ja mokSaprAptinuM kAraNa nedIyAneSa tasmAd bhavamarupatitarakSapAdopadiSTaH panthAH kSemAya mokSAdhigamasamucitaH kSipramAlambanIyaH // iti bhaTTajayantakRtau nyAyamacaryA navamamAhnikam / 206. tethI saMtoe AtmajJAnane mokSaprAptinuM kAraNa kahyuM che. judA judA mArgomAM ( = paMthamAM) ane zAstromAM AcAryoe AtmajJAnane ja te te judA judA nAme mokSanA hetu tarIke jaNAvyuM che. keTalAke (= pAtaMjalee) je nirvikalpa IzvarapraNidhAnane mokSanuM sAdhana kahyuM che te temaNe nAmAntare kaheluM Atmadarzana ja che kAraNa ke temaNe puruSa vizeSane Izvara tarIke jAhera karyo che. bIjA vAdIonuM A ATaluM [badhuM] jJAna apavarganA mArgane sparzavA ke dekhavA samartha nathI, eTale teo lAMbA vakhata sudhI ahIM narakamAM ja jame che. tethI bhavarUpI mabhUmimAM paDelAoe akSapade upadezelA mArgane je mAga kSemane mATe che, TUMke che ane mokSaprApti mATe samucita che tene-jhaTa grahavo joIe. jayanta bhaTTa viracita nyAyamaMjarInuM navamuM Ahika samApta For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #449 --------------------------------------------------------------------------