Nyayamanjari Ahanika 06 07 08 09

SR No.: 005499
Original Sutra Author: N/A
Author: Jayant Bhatt, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1992
Total Pages: 450
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 84

વ્યાખ્યાતાઓને મતમાં દોષપ્રદર્શન
સહિતનું વિનશ્યત અવસ્થાવાળું બીજા પદનું જ્ઞાન તે જ રીતે તે પદથી વિશિષ્ટ પદાર્થનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે તે પદાર્થજ્ઞાનથી તેમ જ પ્રથમ પદાર્થજ્ઞાને પાડેલા સંસ્કારથી દઢતર સંસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે. વળી, વર્ણક્રમે ત્રીજા પદનું જ્ઞાન થાય છે, પછી સંકેતસ્મરણ થાય છે અને સંકેતસ્મરણની સહાય પામેલા તે વિનશ્યત અવસ્થા વાળા પદજ્ઞાનથી તે જ રીતે તે પરથી વિશિષ્ટ પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે. તે પદાર્થજ્ઞાનથી તેમ જ પૂર્વના સંસ્કારથી દઢતર સંસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે જ્યાં સુધી અભ્યપદજ્ઞાનથી અભ્યપદવિશિષ્ટ અન્ય પદાર્થનું જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી ચાલે છે. પછી [ અર્થાત અત્યપદના અર્થનું જ્ઞાન થયા પછી ] પહેલેથી ઉપચિત થયેલા મહાસંસ્કારમાંથી વિશિષ્ટ સર્વ વિષયનું (= પદાર્થોનું ) એક સ્મરણ થાય છે, પિતપોતાના પદથી વિશિષ્ટ સર્વે પૂર્વ પદાર્થો આ સ્મરણના વિષય બને છે. તે
સ્મરણમાં તથા અન્ય પદાર્થજ્ઞાનમાં અવછેદક ( = વાચક) તરીકે પ્રકાશતો બધા પદોને સમૂહ વાય છે અને અવદ્ય ( = વાય) તરીકે પ્રકાશતો પદાર્થોને સમૂહ વાયા છે. આમ સ્મરણ કરાત અને અનુભવાતો પદસમૂહ અને પદાર્થ સમૂહ કામથી વાક્ય અને વાકયાથ છે એમ આપે (વ્યાખ્યાતાએ) કહ્યું છે.
123. एतदपि न विचारक्षमम् । अन्त्यपदार्थप्रतीतिसमये तदवच्छेदकतया प्रतिभासमान पदं तत्प्रतीतौ तावत् कारणमिति नात्र विमतिः । स्वयं च प्रतिभासमानत्वात् कर्मापि भवत्येव । तस्य तदानीं कर्मत्वे कारणं चिन्त्यम् । न श्रोत्रं तावत् कारणम् , अन्त्यपदप्रतीत्यनन्तरमेव तद्वयापारस्य विरतत्वाद् , विरम्य च पुनर्व्याप्रियमाणत्वानुपपत्तेः । मनस्तु बाह्ये विषये स्वातन्त्र्येण प्रवर्तितुमसमर्थम् । तत्प्रवृत्तौ सर्वाण्येव प्रथमपदात् प्रभति पदानि मानसव्यवसायगोचरणि भवन्तु । किं स्मर्यमाणत्वमन्येषामुच्यते ।
123. આ પણ વિચાર કરતાં ટકી શકતું નથી. અન્ય પદાર્થને જ્ઞાન વખતે તેના અવચ્છેદક ( = વાચક) તરીકે પ્રકાશનું (અન્ય) પદ તે જ્ઞાનમાં કારણ છે એ વિશે અહીં મતભેદ નથી. તે પદ પોતે પ્રકાશનું હાઈ કમ પણ બને છે જ. તેના આ કર્મપણાનું કારણ કર્યું છે એ વિચારવું જોઈએ. શ્રેત્ર કારણ નથી, કારણ કે અન્ય પદના જ્ઞાન પછી તરત જ શ્રેત્રને વ્યાપાર અટકી ગયે હોય છે, અટકીને ફરીથી એ વ્યાપાર કરે એ ઘટતું નથી. મન સ્વતંત્રપણે બાહ્ય વિષયમાં પ્રવર્તવા સમર્થ નથી. મને અન્ય પદમાં પ્રવૃત્ત થતું હોય તે પ્રથમ પદથી માંડી બધાં જ પદે માનસ વ્યવસાયને વિષય બને, શા માટે બીજાં પદેને સ્મૃતિને વિષય કહે છે ?
124. अथ तदन्त्यपदमर्थे इवात्मन्यपि तदवच्छेदकत्वप्रतिपत्तेः करणत्वं प्रतिपत्स्यत इति मन्यसे, तदयुक्तम् , स्वप्रतीतो तस्य कर्मत्वात् । न चैकस्यामेव क्रियायां तदेव कर्म करणं च भवितुमर्हति । विस्तरतश्चायं वाचकावच्छिन्नवाच्यप्रतिभासः प्रत्यक्षलक्षणे प्रतिक्षिप्त इत्यलं पुनस्तद्विमर्दैन ।