Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA - 15 nyAyavizArada - nyAyAcArya - mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivaraviracitam aSTasahastrItAtparyavivaraNam 1 zrI sampAdaka tapAgacchAdhirAja pUjyapAdAcAryadeva zrImadvijayarAmacandrasUrivarANAM vineyaH munivairAgyarativijayaH * lAbhArthI zrI tapagaccha amara jaina zAlA, TekarI khaMbhAta, gujarAta
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA-15 granthanAma kartA : aSTasahastrItAtparyavivaraNam : mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivara : munizrI vairAgyarativijayajI sampAdaka prakAzaka : pravacana prakAzana-pUnA AvRtti : prathamA mUlya : ru. 200-00 : 32+426 : PRAVACHAN PRAKASHAN, 2004 (prAptisthAna) pUnA : pravacana prakAzana 488, ravivAra peTha, pUnA-411002 phona : 020-30922069, mo. 9890055310 ahamadAbAda sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda-380001 phona : 25356692 muMbaI azokabhAI ghelAbhAI zAha 201, oesIsa, aMkura skUla sAme, pAlaDI, ahamadAbAda-380007 phona : 079-26633085, mo. 079-31007579 : hindI graMtha kAryAlaya hIrAbAga, sI. pI. TeMka, muMbaI-400004 phona : 23826739 Website - www.hindibooks.8m.com Email : manish.modi@bol.net.in virati grAphiksa, ahamadAbAda phona : 079-22681814 akSarAMkana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIyama nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivara viracita maThThadasvItA-vivaran prakAzita karatAM ame atIva AnaMda anubhavIe chIe. A graMtha joke pUrva prakAzita hato tema chatAM paNa aneka vidvAno tenA viziSTa saMpAdananI apekSA rAkhatA hatA. gahana dArzanika viSaya hovAthI tenA vAMcanAra ja jyAM ochA hoya tyAM saMpAdana karavA koNa taiyAra thAya ? pUjayapAda AcAryadeva zrImad vijayarAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjaya munipravara zrIvairAgyarativijayajI mahArAja sAheba-e lagabhaga ekAda hajAra jeTalA jaina-ajaina saMdarbhagraMthonuM avalokana-avagAhana karIne A graMthanuM saMpAdana karyuM che. saMpAdaka munipravarazrIe prastAvanAmAM graMthano vistRta paricaya Apyo che ane agiyAra pariziSTo dvArA saMpAdanane samRddha banAvyuM che. dArzanika graMthomAM ziramora gaNI zakAya tevA 'maNusahastrItAtparyavivaraNam'nA prakAzanano lAbha, pUjyapAda tapAgacchAdhirAja AcAryadeva zrImad vijayarAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra, pUjyapAda suvizAlagacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijayamahodayasUrIzvarajI mahArAjAnI pATane zobhAvanArA, svAdhyAyapremI pUjayapAda AcAryadeva zrImad vijayajitamRgAMkasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeveza zrImad vijayahamabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNAthI zrI tapagaccha amara jaina zALA, TekarI khaMbhAta, gujarAtanA zrI saMghe jJAnakhAtAnI upajamAMthI lIdho che. temanI mRtabhaktinI khUba anumodanA karIe chIe. sAtho sAtha zrI zrIpALanagara jaina zvetAmbara mUrtipUjaka derAsara upAzraya TrasTa, vAlakezvara, muMbaI e, A mahAnuM kAryamAM sAdhAraNa dravyanI apekSita rakama phALavIne umadA lAbha lIdho che. ame temanI zrutabhaktinI paNa bhUri bhUri anumodanA karIe chIe. prAnta-jJAnadravyamAMthI mudrita A graMthano upayoga gRhastho yogya mUlya pradAna karIne ja kare tevI namra vinaMti karIe chIe. - pravacana prakAzana, pUnA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hArdika anumodanA XXXXX nyAyavizArada nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivara viracita aSTasahasrItAtparyavivaraNam mahAgraMthanA prakAzanano saMpUrNa lAbha zrI jinazAsananA parama tejasvI adhinAyaka tapAgacchAdhirAja AcAryadeveza zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra samAdhisiMdhu samatAmUrti suvizAla gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeveza zrImad vijayamahodayasUrIzvarajI mahArAjAnI pATane zobhAvatA suvizAla gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijayahemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAnI pAvana preraNAthI zrI tapagaccha amara jaina zAkhA, TekarI khaMbhAta, gujarAta e prApta karyo che. temanI A suMdara zrutabhaktinI ame anumodanA karIe chIe R, jax pravacana prakAzana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacanam bhagavatAM zrImatAm arhatAM zAsane vairAgyamArga eva mahanIyaH, duHkhagarbha-mohagarbha-jJAnagarbhavairAgyeSu kevalaM jJAnagarbha eva vairAgyo vAstavaH, netarau / jJAnagarbhavairAgyasya nirmitiH bhavasya prakRtidarzanena, AtmanaH svabhAvadarzanena, dharmasya tattvadarzanena bhavati / tatrApi dharmasya tattvadarzanaM darzanazAstrANAmavagAhanena sulabham / sakalazAstrakAraziromaNibhiH mahAmahopAdhyAyaiH zrImadyazovijayaiH dArzanikavicAradhArAnirbaddhA bahavo granthAH praNItA vartante, yaiH jJAnagarbho vairAgyamArgo labhyate / teSvekatamaH prazasto vRttigranthaH zrIaSTasahastrItAtparyavivaraNam ityAbhidhAmAdadhAno'yaM sAmprataM prakAzyatAM nIyate - 'zrImahodayasUrigranthamAlAyAm' ityayamAnandAvasaraH / manivareNa zrIvairAgyarativijayena darzanazAstraniSNAtena granthasyAsya sampAdanamatyantaM pariSkRtamAhitamityetattu nUnaM bhAgadvayavibhaktasya pariziSTAdiviziSTasya granthasya samAlokanena nitamAmanubhUyate / mahApuruSANAM vacasAM gauravaM vivardhayannayaM prayAso mama manasi abhilASamekaM janayati - yadayaM munirAjo vitanotu sadA sarvadA evaMprakArAmuttamAM zrutasevAm / etadeva kila AzIrvacanam / - vijayahemabhUSaNasUriH vi. saM. 2060, ASADhazuklatRtIyA zrIpAlanagaram mumbApurI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhAzaMsanam paramamAhlAdamanubhavatyasmanmano'STasahasrItAtparyavivaraNasya darzanena / vRttigranthasyAsya vidhAtRpUjyAH zrImanto mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNivaryA asmAbhiH parokSagurutvenAGgIkRtAH santi / etaireva pUjyavaraiH apArapArasya gambhIrArthAvagamasya zrutajalanidheravagAhanaM kRtvopalabdhaM vacanAmRtaM grantharacanAdvAreNa kalikAlIyajaDAlpamedhasAM sattvAnAM kRte sulabhaM vihitam / tameva nipIya nirbalaprajJA api vayaM yogamArgamavitathaM yathAmati viditavanto yathAzaktyAcaraNena ca kiJcidavatIrya tasminnAdhyAtmikIM prasannatAsampAdakabhUmikAmAruDhavantazca / aidaMyugInAnAm AtmanAM mahAnayaM puNyodayaH yadamISAM sAkSAt zrutadevIsvarUpANAM nyAyAcAryanyAyavizAradAdyanekapadavIsamalaGkRtAnAM vacAMsi asmin ajJAnajaDatAkadAgrahamithyAmatAdibhirvyApte kalikAle darzanAyAvakalpante, adhyayanAyopalabhyante, viraktaye prabhavanti, yogamArgAdhigataye dIpamiva sAhAyyamAcaranti ca / nijapaJcAzadvarSapramitazrutasamupAsanAkAle pUjyapAdopAdhyAyapravaraiH zatAdhikAnAM nyAya - sAhityamImAMsA-vedAnta-bauddha-cArvAkAdidarzana- sAhitya-kAvyalaGkArAdiviSayANAM granthAnAM lakSAdhikazlokamitavRttyAdInAM ca racanA kRtA vartate / tathApi teSAM svargamanAnantaraM catuHzateSveva varSesu prabhUtatarAH tadracitAH granthAH kAlakavalitA iva lakSyante / vidharmiNAM AkramaNataH, sadharmiNAmapi svadharmazatrukalpAnAM zithilAcAriNAM dveSavazAt, samyaksurakSAdiprabandhAbhAvAd, vyavahartRRNAM ca upekSAtaH upalabdhamapi granthavRttyAdisAhityamandhakArayuge'smin kutra gataM vartate iti na jJAtamAsIt katipayebhyo varSebhyaH pUrvam / vizakalitamAlAranakalpamidaM sAhityaM saGkalayituM samudyatitaM kaizcitzrutAnurAgibhiH munivarAdibhiH / teSAmeva prayAsena pUjyapAdopAdhyAyapravarANAmakSaradehasya punaH darzanena idAnIMtanakAle vayaM netrANi pavitrIkurmaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNAkhyasya prastutasampAdanasya prakAzanakathApyetAdRzyeva ramyA / vikramAt 2054 tame varSe sAbhramatIkUlinItaTe tapAgacchAdhirAjadIkSAyugapravartaka-sanmArgarakSakapUjyapAdAcAryavaryazrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAm agnisaMskArabhUmau gurubhaktairvinirmite vizAlazilpakalAdyupazobhite devavimAnasadRze mahAprAsAde gurusmRtimandiropazobhite vizvAtizAyimahimAdhinAthasya, zrIzaGkhezvaracintAmaNipArzvaprabhorasmatpragurupravarANAM ca saptaviMzatidinamAnamahAmahotsavapuraHsaraM mUrtipratiSThApanAvidhiH sahasrAdhika zramaNa zramaNIgaNaparipAlanAnukRtasudharmasvAmikalpAnAM sahRdayatAdhinAthAnAM mahAtejomUrtiNAM zrImatAM vijayamahodayasUrIzvarANAm varadahastayoH sAnandaM sampannaH / pUrvameva ca teSAM pratiSThAcAryANAM dehaH hRdayazUla - madhuprameha - uccaraktacApa - hRdayavistArAdi
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhirmahArogaiH bAdhate sma / pratiSThAnantaraM hRdayamiva samudAyamanuzAsatAM teSAM dehopacAranimittaM pAlaDIvistAre'smAkaM vihAro'bhUt / tatraiva ca paricaryAraktAn asmAn prati ekadA saMzodhanAdividyApravaNaiH vizeSataH pUjyopAdhyAyapravaraM prati ananyAM prItiM vahadbhiH pUjyairAcAryavaraiH zrImadvijayapradyumnasUrIzvaraiH preSita eka: sandezaH / AzcaryamekaM darzayitukAmaistairAhUtA vayaM samutsukamanaso gatA AcAryAdhiSThitAM vasatau / tatra ca taiH dazitamekaM grantharatnamasmadAdhyAtmikacetanAsaJjIvakAnAmupAdhyAyapravarANAM svahastalekhanapavitritapatraM pratikRtirupeNopasthitam / amUlyaM nidhAnamiva tadavalokya netrAbhyAM sahArdIbhUtamasmaccetaH / akSaradehena upasthitAn asmatparokSagurunavalokya dhanyaMmanyA zirasyAropya tadgrantharatnaM nirgaladazrubhiH saha vandanAJjalimarpitavanto vayam / sa ca granthaH nAmnA AsIt 'aSTasahasrItAtparyavivaraNam' iti / itaH pUrvamayaM granthaH tapAgacchIyAcAryavaryazrIvijayodayasUrIzvaraiH sampAdya upalabdhasImitasAdhanAnAM sAhAyyena prakAzito'pi nUtanAM sampAdanavidhAmAzritya prAmANikaprakAzaneSu sthAnaM nAlabhata / bahuSu sthAneSu pAThAnAM sandigdhatA, paThane durUhatApi bAdhate smAdhijigamitsUnAmiti vandanAJjalyarpaNakSaNa eva asmaccetasyutpanna AkUtaH pariSkRtasampAdanaviSayaH / dArzanikagrantheSu ziromaNIyamAnamidamaSTasahasrItAtparyavivaraNam / prAyaH triMzadadhikAni vAdasthAnAni navyanyAyazailyA maNDitAni prakANDapANDityasUcakAnyasminnupanibaddhAni, viSayo'pi cAsya dravyAnuyogarUpaH prathamata eva durUho'lpamedhasAmavadhArayitumiti asya sampAdane na kevalaM bhASApANDityamapi tu navyanyAyazailyA adhikAro'pyapekSito, na kevalaM tAdRzo'dhikAro kintu saMzodhanasampAdanaviSayA tAntrikI (AdhunikI) matirapyapekSitA / etAdRzamedhArucyAdisampannAnAM vartamAne duSkAla iti jAnatAmasmAkamAkUta viphala eveti viSaNNahRdayA eva praticalitA vayaM svavasati prati / sandhyAsamaye ekAkino viSAdagrastacittA vayamasyaiva manorathasyAsmadastitvAvarjakasya cetasi punaH punarAvartamAnasya paripUrtaye yogyasampAdakagaveSaNArthaM cintAkulA upaviSTAH sma tadaiva asmatparokSagurupravarANAM kRpayeva vandanArthaM upasthito'smatpragurupravarANAM suziSyaH nyAyAdividyAvedI dArzanikabodhasampannaH saMzodhanapravINazca vairAgyarativijayAbhidho muniH / avilambamevAsmanmukhenAbhivyaJjitaH sa manoratharastenApi tathaiva svIkRta iti akAle vRSTimiva praphullitamasmanmanaH / pUjyapAdopAdhyAyapravaraiH svahastalikhitA pratiradhunA puNyapattana(pUNe)nagarIsthitabhANDArakara prAcyavidyAsaMzodhanamandire surakSitA vartate / sampAdanakRte'pekSitA tasya pratikRtiH (Xerox) asmAbhiH labdhasaGketenAnanyagurubhaktidattacittena khemacaMdadayAlajInAmakavikhyAtakUlaprasUnena zrIyutA suzrAvakeNa bhogIlAlenAcireNaiva preSitA / zubhamuhUrte pradattA sA munivarAya / paramapUjyopAdhyAyapravarANAM nijagurUNAM ca prasAdAt kevalaM sAnaikenaiva varSeNa prakAzanArthaM sajjIkRtaH sa granthaH sampAdanakuzalena munivareNetyaho tasya zrutabhaktirasikatA / pariziSTAdinirmANe prastAvanAdilekhane ca SaNmAsI vyatItA / evaM varSadvayANAmantarAle evAsya granthasya sampAdanaM saMzodhanaM cAjani / manyAmahe khalu eSa nijagranthaprakAzanakRte pUjyopAdhyAyapravarANAmeva prAsAdaH /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 tapAgacchAdhIzA asmatpragurupravarAH sampAdakamunivarasya gurUvaryA AcAryottamAH bhagavantaH zrImadvijayarAmacandrasUrIzvarAH pUjyapAdopAdhyAyapravarANAM vacaneSvatIva bahumAnaM vahantaH Asan / lAlAyitA iva te mahopAdhyAyapravarANAM vacAMsi pIyamAnAH, pade pade tadvacanAnyAzrityopadezadhArAM pravAhayantazca dRSTA asmAbhirnaikavArAn / yadi te tejo'dhinAthAH sampAdanamidamadarziSyat tadA apUrvAM mudaM vahantaH sampAdakamunivaramAntarairAziSairabhiplAvayiSyat / sabAhyAbhyantarasyAsya granthasya paricayaH sampAdakenaiva prastuta iti nAtra tadvistaraH pratanyate / aGgulinidarzanamAtreNApi zrutabhaktibhAjanabhAgyavanto'bhUmaH tenaiva dhanyaM manyAmahe nijAtmAnam / bhagavadupadiSTaM zrutadharaiH rakSitaM, sUrivaraiH prakAzitArthaM ca zrutanidhimavalambya nirAgrahA, nirahaGkArA nirapekSAzca santaH jijJAsavo granthamidam adhyayeyuH taddvArA ca sarvAGgasundarAM kaivalyalakSmImapavApnuyuriti zubhamabhilaSati tapAgacchaziromaNInAM pUjyapAdAcAryapravarazrImadvijayarAmacandrasUrIzvaravineyAjIvanagurucaraNarata-vardhamAnataponidhi- AcAryadeva zrImadvijayaguNayazasUrIzvarANAM vineyaH zrI bhorolatIrthe upadhAnatapomAlAropaNAvasare vikramasya dvisahasrAdhikaSaSThitame saMvatsare mAghamAsasya zuklapaJcamItithau vijayakIrtiyazasUriH
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIyam // OM e~ sarasvatyai namaH // navyanyAyazailIkauzalAkalitasyAdvAdazAsanaparimaNDanasamupAjitabhUriyazasAM nidhAnaiAyAcAryanyAyavizAradamahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraiviracito'STasahasrItAtparyavivaraNAkhyo vRttigranthaH prastutasampAdanaviSayaH / sa ca AcAryazrIsamantabhadrasvAmipraNItA''ptamImAMsAstotroparibhaTTA'kalaGkadevavihitabhASyasya AcAryazrIvidyAnandaviracitA'STasahasrInAmakavyAkhyAyAH vivaraNarUpaH / sampAdane'sya prAdhAnyataH triprakArA sAmagrI prayojitA / (1) vivaraNakartRsvahastalikhitA pratiH / (2) pUrvamudritA pratiH / (3) sandarbhagranthAzca / aSTasahasrItAtparyavivaraNasyaikaiva granthakRtA svayaM likhitA pratirupalabhyate / sA ca lekhinIniHsRtamaSyAdikSepajanitAkSarakSaraNaM, kvacideva ca punarlekhanAdikaM vinA zuddhaprAyA, granthakRtA svayameva tatra tatra saMzodhitetyazuddhyAdInAM pAThabhedAdInAJcAtrAnavakAza eva / puNyapattana(puNe)sthitabhANDArakaraprAcyavidyAsaMzodhanasaMsthAyAM surakSitAyAH tasyAH (Sec. D New No. 27) pratikRtiH (Xerox copy) atra samupayoginyabhUt / etatpratyAdhAreNaiva pUjyapAdAcAryapravarazrImadvijayodayasUrIzvarairayaM granthaH sampAdya pratyAkAreNa rAjanagarasthajainagranthaprakAzakasabhopakrameNa 1993 tame vikramAbde (IsavIya 1937) prakAzitaH / mudraNe'smin sandigdhapAThAdInAM darzanenAnumIyate yatpUrvasampAdakaireSA pratiH tasyAH pratikRtirvA sAkSAnnAvalokitA kintu pratilipireva dRSTA bhaviSyati / ata eva naikeSu sthaleSu samyaglipyanavagamAtpAThabhedo'jAyata / vAcanasamaye tAn sthalAn prekSya pariSkRtasampAdanaviSayo'dhyavasAyaH prAvartata manmanasi / hastapratau aSTasahasrI nAsti / mudritapratau samUlASTasahasrI vidyate, navaraM aSTazatIbhASyaM aSTasahasrI ca samAnairevAkSarasaMyojanairmudritau staH / vAcakasaukaryArthamatra sampAdane digambarAryikAzrImatIjJAnamatigaNinIsampAdite sAnuvAde pustake mudritastayoviviktapATho mudritaH / bhASyarUpeNa gRhItaH pAThaH pRthvakSaraiH (Bold type) (bhA0) iti cihnapuraHsaraM mudritaH / tatra sampAdane viSayAvabodhArthaM nyastAni zIrSakANyapyatra samAvezitAni / taditthaM mudritasAmagrIsamAdhAreNa aSTasahasrayAH sampAdanaM kRtam / aSTasahasrItAtparyavivaraNaM punaH hastapratyAdhAreNa sampAditam / tatsampAdanakramazcAyam -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) (2) (3) (8) (4) (6) (7) (8) (9) 10 prathamaM tAvat pAThazuddhirvihitA / sandigdhA azuddhA vA pAThA Adarza (ha0 pra0) pratyanusAreNa sudhAritAH / te ca saGkhyayA kiyanta iti na gaNitam, yato na sammArjitapAThAnAM saGkhyA pariSkRtasampAdanasya mukhyo mAnadaNDa api tu sammArjanameva / ata eva sammArjitapAThAnAM na pRthagullekhaH kRtaH / kvacidanirNaye sandigdhapAThasamIpameva ( ) pAThaH ardhavartulAkArake koSThake sthApitaH / mudraNAkRtiprArupasaGkalpanAnantaraM (Layout Designing) punarapi dvitIyavAraM pAThasammArjanaM kRtam / tato vivaraNagatAnAM pUrvottarapakSANAM vyavasthAnaM vihitam / pUrvapakSIyam 'atha' 'nanu' 'syAd' ityAdi pUrvapadaM 'ced' - ityAdyantyapadaM ca pRthuvakrAkSarasaMyojanena ( Italic-Bold Font) AkAritam / avAntarapUrvapakSasahitaH pUrvapakSo'dhorekhayA (Underline) sahitena pRthuvakrAkSarasaMyojanenA''kAritaH / yatra pUrvapakSaH nanvAdipadaM vinaivArabhyate tatrAdau koSThake saGketaH nyastaH, (zaM0) (samA0 ) ityAdirUpaH / dvitIyamudraNAdarzasaMzodhana (Proof Checking) samaye vivaraNakRdupanibaddhavAdAnAM zIrSakANi samAyojitAni / AryikA zrIjJAnamatIgaNinIsampAditapustakIyapAThAt vivaraNakRtsammataH bhASyASTasahastrayoH pATho'nekatra vibhidyate / sa pAThaTippaNyAM (Foot note) nyastaH / uddharaNasthalAnveSaNasamaye upalabdhAnAM samAnaviSayANAM saGketo'pi pAdaTippaNyAM nivezitaH navame punaH pariziSTe vistarataH tulanAtmikA TippaNyo nivezitAH santi / mUlagranthe tA: ( ) cihnenollikhitAH santi / vivaraNe granthAntarAduddhRtAH sAkSipAThAH laghupRthvakSarasaMyojanena ( Small Bold Font ) AkAritAH / mudraNAdarzasaMzodhanasamaye upalabdhAnAM sAkSisthalAnAM nirdezastatraiva caturasrakoSThake [ ] kRtaH / avaziSTAnAM caturthe pariziSTe / aSTasahastrayAmapyevameva / sampAdyamAnagranthena saha saMlagnAnAM prasaktAnuprasaktaviSayANAmavagamArthaM anekavidhAM sandarbhasAmagrIM saGkalayyaikAdazapariziSTAnyatra sampAdane samAyojitAni / tatra prathame pariziSTe trayANAM bhASyASTasahasrI - aSTasahasrItAtparyavivaraNAnAM vRttigranthAnAM mUlabhUtA zatAdhikacaturdazakArikApramitA AptamImAMsA saGkalitA mUlamAtrAbhirucisampannAnAM kRte / (10) dvitIye pariziSTe tasyA eva kArikArddhAnAmakArAdikrameNa kRtA sUcI saGkalitA / granthAntaroddhRtAnAM kArikANAM mUlAnveSaNArthamiyamupayoginI / (11) tRtIye pariziSTe aSTasahastrIvRttau AcAryavidyAnandenoddhRtAnAM granthAntarIyasAkSipAThAnAM sUcI /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) caturthe'STasahasrItAtparyavivaraNe uddhRtAnAM sAkSipAThAnAM sUcI pRthak saGkalitA / kAla vyavadhAnajanitaM vaividhyamevAtra pRthagupanyAse hetuH / atra hi kAlAdinirNaye saukaryApAdakatvena granthakartRNAmapi samAvezaH vihitaH / (13) paJcame pariziSTe'STasahasrItAtparyavivaraNe uddhRtasAkSipAThakartRrUpeNa pUrvapakSirUpeNa vollikhitAnAM granthakRnnAmnAM sUcI saGkalitA / kecit vyaktivAcakanAmAnyapi atraiva samAvizanti / itihAsarasikANAM kRte upayoginIyaM sAmagrI / (14) SaSThe pariziSTe vivaraNe sAkSirupeNa smRtAnAM granthAnAM sUcI saGkalitA / iyamapItihAsa saMsAdhanarupA / (15) saptame pariziSTe vivaraNe prayuktAnAM laukikAnAM zAstrIyANAM vA nyAyAnAM sUcI saGkalitA / keSAJcinnyAyAnAM yathopalabdhaM vivaraNamapi atraiva nyastam / nyAyazAstre prayuktAnAM laukikAdinyAyAnAM saGgraho'dyAvadhiH aprakAzita eva, tatsaGkalanaM bhaviSyattame kAle'tI vopakArI bhaviSyati ityesmin prayAsArthaM vijJapyante vidvAMsaH / (16) aSTame pariziSTe tAtparyavivaraNe vivRtAnAM vAdAnAM viSayasUcI saGkalitA / sA ca viSayavizeSa pratyutsukAnAmupayoginI / (17) navame pariziSTe tulanAtmakaTIppaNyaH prastutAH santi / vivaraNakRdbhiH pUrvapakSAdi rUpeNopasthApitAnAM pakSAnAM mUlasthalAnyanveSya teSAM sthalanirdezaH kRto'smin / vivaraNe / cihnAGkitAni sthAnAni TIppaNIsUcakAni darzitAni santi / (18) dazame pariziSTe navamapariziSTaprayuktagranthalaghusaGketAnAM (Short Form) vivaraNaM saGkalitam / (19) ekAdaze pariziSTe'STasahasrItAtparyavivaraNe prayuktAnAM darzanazAstrasambandhipAribhASikazabdAnAM sUcI saGkalitA / iyaM sUcI adhunAtanajanAnAmatIvopayuktatamaM sthAnaM bibhrati / granthakRtA mekaviSayA'bhiprAyopalabdhisaukaryaM phalamasyAH / evaM mahatAyAsena sampAdite'pyasmin granthe kSatayaH manuSyachAAsthyabhAvAnubhAvajanyA sulabhA eva vizeSato mAdRzasyAlpaprajJasya AkaragranthasampAdanaviSaye prathamameva pravRttasya / vidvAMsaH svapAdalagnakaNTakamiva tA uddhRtya mAM nirdekSyanti ityAzAse / granthasyAsya sasnehamupakRtavantaH matgurucaraNA tapAgacchAdhinAthA AcAryacandrazrImadvijayarAmacandrasUrIzvarAH, tatpaTTAlaGkRtikArakAH sarvAdhika zramaNazramaNIsArthavAhAH saubhAgyanidhayaH AcAryavaryazrImadvijayamahodayasUrIzvarAH, sampAdana-saMracanAdikSetre nirantaraM preraNApIyUSasecanenAsmadutsAhA bhivardhakAH vartamAnagacchAdhipatayaH AcAryavaryAH zrImadvijayahemabhUSaNasUrIzvarAH, prastutasampAdanaprerakAH pravacanaprabhAvakAH pUjyapAdAcAryavaryAH zrImadvijayakIrtiyazasUrayaH, matpitRgurucaraNAH svAdhyAyadattaikacittAH munipravarazrIsaMvegarativijayAzca granthasya yazasvitAyai samabhyarthayante / varSadvayAvadhikAlaM svaskandhArohitapravacanajanasamparkAdibAhyavyavahArakAryabhAraH prastutakAryasampAdanArthaM nirantaraM sAhAyyamAcaran
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 madbandhumunizrIprazamarativijayastu vastuta etatkAryopalabdhayazaso'rdhabhAgAdhikArI vartate / pariziSTAdinirmANe zrutasaMrakSakAcAryadevazrIpadmasAgarasUrIzvaraziSyaiH paropakAraikarasikaiH zrImad ajayasAgarairananyalabhyaM mArgadarzanam kRtamiti / mudraNAdarzasaMzodhanAdiSu pUjyapAdatapAgacchAdhinAthAcAryadeva zrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAmAjJAvartinIsAdhvI zrIrohitAzrIziSyAbhiH viduSIbhiH sAdhvI zrIcandanabAlAzrIbhiH, prastAvanApratilipikaraNe ca sAdhvI zrIharSarekhA zrIziSyAbhiH sAdhvIzrIjinaratnAzrIbhiH, saMzodhanakArye ca vidyAnurAgiNA paM. zrIamRtalAlapaTelamahodayena sAhAyyamAcaritam / SaDdarzanAcAryAH paNDivarya zrIrajanIkAntaparIkhamahodayA : (M.A.) atrAvasare vizeSataH smRtipathamavataranti yadadhItavidyo'ham dArzanikazAstrANAM bodhamupalabdhavAn / sandarbhagranthAzcAtra sampAdane upayuktAH adholikhitajJAnamandirebhya upalabdhAH / (1) AcAryazrI kailAsasAgarasUrijJAnamandiram (kobA) (2) gItArthagaGgA ( pAlaDI) (3) AcAryazrIvijayamitrAnandasUrIzvarazAstrasaGgrahaH (pAlaDI) (4) AcAryazrIvijayadAnasUrIzvarajIjJAnamandiram (kAlupura) (5) pukharAjarAyacaMdazAstrasaGgrahaH (sAbaramatI) (6) jainaprAcyavidyAbhavanam (pAlaDI) sarvaiH granthAgArasaJcAlakaiH nijazramAdikaM avagaNya sampAdane'tra sAhAyyamAcaritam / granthasyAkSarasaMyojanaM mudraNAkRtiprArupasaGkalanA ca zrIakhilezamizrAmahodayena (saMcA0 virati grAphiksa) vizeSaprItipUrvakaM kRtam / pariziSTAnAM mudraNaM saGgaNakayantre ( Computer) akArAdikramanirmANaM ca zrIkailAsasAgarasUrijJAnamandiramudraNAlayavibhAgena sahRdayatayA kRtamiti sarveSAM upakatRRNAM prati kRtajJatAbhAvamabhivyajya, sAhAyyakAnAM zrutabhaktimanumodayan sAdhuvAdAMzca samarpayan viramati vimalavasatiH kumbhAyAjatIrtham 2060, caitrabahulA SaSThI vairAgyarativijayaH
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM aiM sarasvatyai namaH // // nyAyavizAradanyAyAcAryamahopAdhyAyazrIyazovijayagaNisadgurubhyo namaH // prasthAnam AptamImAMsA : iyam AptamImAMsA / devAgamastotram - ityasyAH prasiddhiH / AcAryazrIsamantabhadrasvAmipraNItA stutireSA vastutaH anekAntavAdasthApanoddezena vihitaH parIkSAgranthaH / dvividhA khalu dArzanikazAstrANAM pravRttiH, lakSaNazAstraM parIkSAzAstraM ca / tatra lakSaNazAstre nijanijadarzanAbhimatamUlatattvAnAM svarUpAvadhAraNAya vimarzaH kriyate / parIkSAzAstre pUrvottarapakSasthApanadvArA darzanAntarIyAbhimatatattvAnAM virodhamudbhAvya parIkSA kriyate / lakSaNazAstre lakSaNAnAm avyAptyAdidoSarAhityasampAdakayuktInAM saMyojanena svamatasthApanameva vartate prAdhAnyena / parIkSAzAstre punaH paramatakhaNDanamapi / tadiyamAptamImAMsA stutivyAjena racitaH parIkSAgranthaH / viSayadarzanam : vivAdAdhyAsitajinadharmikA''ptatvA'nAptatvaprakArakasaMzayajanakavipratipattau stutyatvenAbhimataH jina eva Apta ityanyayogavyavacchedapUrvikA vidhikoTiratra parIkSyA / asyAM koTayai anyayogavyavacchedAMze pradarzitAnAM vyabhicArANAM nirAkaraNaM kRtaM stutikRdbhiH prathamazlokatrayeNa / caturthapaJcamazlokayorAptatvadharmAzrayasya puruSavizeSasya saMsAdhanadvAreNa sarvajJatvasthApanaM vihitam / SaSThe zloke nirdoSatvahetunA anyayogavyavacchepUrvikAyA AptatvaprakArakanizcayajanikAyA jinaviSayiNyAH vidhikoTeH sthApanam / nirdoSatvahetau svarUpAsiddhiparihArArthaM ca yuktizAstrA'virodhivAktvarUpo heturapyatraivopasthApitaH stutikAraiH / idameva ca parIkSAzAstrasyAsya mUlam / saptamazlokAdArabhya zatatamazlokaparyantaM darzanAntarIyANAM vAdAnAM yuktizAstravirodhitvaM pradarzya nijArhaddarzanasya tadavirodhitvamanekAntavAdAzrayeNa sAdhitam / antyeSu carturdazasu zlokeSu pramANanayasaptabhaGgImupapAdayadbhiH syAdvAdasaMsthitiH kRtA stutikaraiH / parIkSApradhAne'smin zAstre anekAntavAdasya nirdoSatvasiddhyarthaM dazaparicchedA upakalpitAH / pratyekasmin caturNAM koTInAmutthApanaM kRtvA anekAntavAdAzrayaNapUrvakaM vastutattve saptabhaGgIsaGgatiH
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pradarzitA / koTicatuSTayaM caivam (1) vidhikoTiH (2) niSedhakoTi (3) ubhayakoTiH (4) anubhayakoTizca (anubhayakoTiravaktavyatArUpA boddhavyA) / tadevaM dazasu paricchedeSu ekasmin dharmiNi viruddhayorapi parasparasApekSayordharmayoravasthApanaM parIkSitam / ekAntAzrayaNe tad duHzakamiti anekAntAzrayaNameva zreya iti stuterasya mukhyo dhvaniH / atra prathame paricchede bhAvAbhAvaikAntaparIkSA / tatra padArthaH bhAvarUpa eveti vidhikoTirbhAvaikAntaH sAGkhyAdInAm, abhAvarUpa eveti niSedhakoTirboddhAdInAM tattvopaplavavAdInAM ca, parasparanirapekSa bhAvAbhAvobhayarUpa ityubhayakoTirmImAMsakAdInAm, sarvAsAM koTInAM nirvacanamazakyamityavaktavyatAkoTi rvedAntyAdInAmiti ekaikasyAH koTerudAharaNam / evaM sarveSveva paricchedeSu koTicatuSTayotthApanaM bodhyam / paricchede'smin kArikA ekAdaza (9-23) / dvitIye ekatvapRthaktvaikAntaparIkSA, kArikA atra trayodaza (24-36) / tRtIye nityAnityaikAntaparIkSA, kArikA atra caturviMzatayaH ( 37-60 ) / caturthe bhedAbhedaikAntaparIkSA, kArikA atra dvAdaza (61-72) / paJcame apekSAnapekSaikAntaparIkSA, kArikA atra tisraH eva (73-75) / SaSThe hetvAgamavAdaikAntaparIkSA, kArikA atrApi tisraH eva (76-78) / saptame'ntarbahistatvaikAntaparIkSA, kArikA atra nava ( 79-87) / aSTame daivapuruSArthaikAntaparIkSA, kArikA atra catasraH (88-91) / navame puNyapApabandhaikAntaparIkSA, atrApi kArikA catasraH eva (91-75) / dazame bandhamokSaikAntaparIkSA, kArikA atra paJca (96 - 100) avaziSTAsu caturdazasu kArikAsu pramANasya lakSaNaM, tatphalaM, nayopanayAnAM svarUpam, saptabhaGgI saMsAdhanadvAreNa syAdvAdasaMsthitiH darzitA stutikRdbhirityuktapUrvam / pravAdasya prAmANyaparIkSA : atrAyaM daigambarIyaH pravAdaH 'zrIsamantabhadrAcAryai rbhagavadumAsvAmipraNItatattvArtha sUtropari caturazItisahasrazlokapramitaM gandhahastimahAbhASyaM racitam / tattvArthamahAzAstrasya maGgalAcaraNarUpo'yaM zloka : mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // iti zlokasyAsya vyAkhyAnarUpeNa gandhahastimahAbhASyAntargatAmimAmAptamImAMsAM zrIsamantabhadrasvAmI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNinAya' iti / idamatra sAdhitam digambarai: 15 AmokSa0 ityAdi zlokaH bhagavadumAsvAmiracitaH / (ba) zvetAmbarAmnAye pracalitasya tattvArthAdhigamabhASyasya kartRtA nomAsvAmibhagavataH / atra pratividhIyate-prathamaM tAvat, zrIsamantabhadrasvAmibhiH gandhahastibhASyaM racitamityatra na kimapyaitihAsikaM pramANam, yena AptamImAMsAyAH tadantargatatvasthApanaM yujyeta / dvitIyam, mokSa. ityAdi zlokasya vAcaka zrIumAsvAtikartRkatApi viruddhA / yadyayaM zlokaH tattvArthasUtrIyaH syAt tarhi pUjyapAda - akalaGkadevAdibhiH sarvArthasiddhitattvArthazlokavArtikAdau svIyavyAkhyAne'vazyaM vyAkhyAtaH syAt / na hi vyAkhyAtAraH maGgalazlokameva vyAkhyAne vismaranti / vastutaH mokSa0 ityAdi zlokaH pUjyapAdaviracitatattvArthasarvArthasiddhiTIkAyAH maGgalAcaraNam, ata eva pUjyapAdAkalaGkadevayostadavyAkhyAnamapi saGgacchate / yadyapi paM0 zrIdarabArIlAla koThiyA- paM0 zrI udayacandra jainapramukhAH digambarA vidvAMsaH A0 zrI vidyAnandavacanAni pramANarUpeNopasthApayanti / tadyathA zAstravatAraracitastutigocarApta mImAMsitastutiralaGkriyate mayA / (aSTasahasrI) iti tattvArthazAstrAdau munIndrastutigocarA / praNItAptaparIkSeyaM vivAdavinivRttaye // ( AptaparIkSA) iti / tathApi tatrApi bAdhakapramANaM tadeva, A0 zrIvidyAnandasvAmino'rvAgvartino digambarAcAryA nainaM zlokaM tattvArthasUtrIyaM pratipAdayanti / etena tattvArthAdhigamabhASyaM nomAsvAmipraNItamityapi pratyuktaM, bhASyakArikAyA eva pArizeSyAt sUtramaGgalatvasiddheH / bRhadvRttisahitasabhASyatattvArthAdhigamasUtraprastAvanAyAM paM0 hirAlAla kApaDiyA mahodayena mahatA prabandhena bhASyasyaiva prAcInatvamapi sAdhitam / zrIsamantabhadrasamayaH A0 zrI samantabhadrANAM samayanirNaye'pi na mataikyam / mA0 levisa rAisa mahodayamatena svAmIsamantabhadrasamayaH IsavIyA prathamA dvitIyA vA zatAbdI / paM0 zrI jugalakizoramukhtAramatena dvitIyA tRtIyA vA IsavIyA zatAbdI / bhAratIyadArzanikavizvakoze (Ensyclopedia of Indian Philosophy) kArlapoTTaramahodayaiH samantabhadrANAM samayaH bauddhaviduSaH dharmakIrteruttaraM (IsavIya 635) IsavIyaM 650 tamaM varSaM pratipAditaH / purAtattvavidyAsamudrAH pro0 madhusUdanaDhAMkImahodayAstvevamAcakSate 1- A0 zrI samantabhadrasvAminaH vAcakazrIumAsvAti-AcArya zrIsiddhasenadivAkarasUriprabhRteranantarAH AcArya zrIdevanandinaH pUrvavartina
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zcAsan / evaM IsavIya 550 tamAt varSAt IsavIya 625 tamavarSaparyantaM teSAM sattAsamayaH / itihAsavijJAH zrImad-darzana-jJAna-nyAyavijayAH-jainaparaMparAyAH itihAsavarNane evamAhuHkoTikagaNasya vajrIzAkhAyAM vikramAt zatAdhikaSaNNavatitame (vi0saM0 196) saMvatsare A0 zrIvajrasenasUriziSyairAcAryazrIcandrasUribhiH cAndrakulasthApanAkRtA (adya viharamAnAH zramaNAH cAndrakulIyAH vartante) teSAM janmAditithaya evaMrUpAH vIrAt paJcazatAdhikadvinavatitame varSe (vI0 592) dIkSA, vIrAt SaTzatAdhikaSaSThe (vI0 606) sUripadaM, vIrAt SaTzatAdhikaviMzatitame varSe (vI0 620) yugapradhAnapadam, vIrAt SaTzatAdhika paJcAzattame (vI0 650) varSe nirvANaM ca / AcAryazrIcandrasUrayaH guNabhRtzrIsudharmasvAminAM paJcadazapaTTamalaGcakruH / teSAM paTTe AcAryazrIsamantabhadrasUrayaH saJjAtAH / teSAm aitihyavRttaM samayAdikaM ca na sampratyupalabhyate / AcAryazrIsamantabhadrasUribhiH svIyapaTTe vIrAt SaTzatAdhikatripaJcAzattame varSe (vI0 653) zrIdevasUrINAM sthApanA kRtA ityullekhaH prApyate / tenAnumIyate yad vIrAt SaTzatAdhikapaJcAzattamavarSAt (vI0 650) SaTzatAdhikatripaJcAzattamavarSaparyantaH trivarSapramANaH samayaH sUrINAmiti vikramasya tRtIyaM zatakaM AcAryazrIsamantabhadrasUrINAM samaya:2 // idaM tu jJeyam-prAcInapaTTAvalISu AcAryazrIsamantabhadrasUrINAM SoDazapaTTAdhikAritvaM viviktadezavihAritvaM vanavAsIgacchanAmasthApanAhetutvaM ca pratipAditam kintu AptamImAMsAkartRtvaM kutrApi nollikhitam / aSTazatI aSTasahastrI : AcAryazrIsamantabhadrasvAminA parIkSya saMsthApitamanekAntamuddizya paravAdibhiH kRtAnAkSepAn parAhartuM digambarAcAryazrIbhaTTAkalaGkadevaH AptamImAMsAvyAkhyAnarUpaM zabdataH saGkSiptamapyarthato'tigambhIraM bhASyaM praNinAya / aSTazatazlokamite'smin bhASye sa bhartRhari (I0 600-650) kumArila (I 600680) dharmakIrti (I0 620-690) dharmottara (I0 650-720) prajJAkara (I0 670-725) karNakagomi (I0 620-750) zAntarakSita (I0 750-762) prabhRtibhiH upasthApitAn doSAn uddadhAra / samayastasya vaikramIyam aSTamaM zatakam (I0 720-980) / bhaTTAkalaGkadevasya zailI atIva prauDhA lAghavamayI ca / viziSTAvabodhaM vinA tadIyarahasyAnAmavagamo'tyantamazakyaH / ata eva anyagranthavanna sA prasiddhi prAptA / durUhatvenAdhyayanAdyabhAvAt vilopamabhigacchantIm aSTazatI pAtrakesarItyaparanAmadigambarAcAryazrIvidyAnandasvAmI punarujjIvitavAn / digambarAcAryazrIvAdicandrasUrikRta jJAnasUryodayanATakasya caturthe'Gke sthito'yaM saMvAda evAtrArthe saMvAdakaH / aSTazatI: 'deva ! tato'hamuttAritahRdayA zrImatpAtrakesarimukhakamalaM gatA / tena 1. dRSTavya-nirgranthaaitihAsikalekhasamuccaya-1 lekha svAmI samantabhadrano samaya (patra 28-58) 2. OMna 5252rAno tihAsa bhAga-1 pR. 341-346
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 sAkSAtkRtasakalasyAdvAdAbhiprAyeNa lAlitA pAlitA aSTasahastrItayA puSTiM nItA / deva ! sa yadi nApAlayiSyat kathaM tvAmadrAkSam ?' iti / AcAryazrIvidyAnandasvAminaH zailI prauDhApi vistRtA / aSTasahasrIM vivRNvan sa aSTazatI svIyavRttAveva samAvezayati, paramatakRtAkSepakhaNDane'kalaGkadevamanusarati, anekAn pravAdAn sUkSmaprajJayA samAlocayati, paramatasthitAn doSAn udghATayati, paropasthApitAn doSAn tIkSNena tarkakuThAreNa nirdayamavacchinatti / viSamena yukti-prayukti-pratyuktijAlena ca nibaddheyamaSTasahasrI kaSTasahasrI eveti vidyAnandasvAmI svayamevodghoSayati / samayastasya vikramasya navamaM zatakam (I0 775-840) ityaitihyavido viduH / viSayadarzanam : aSTasahasrayAH ativistRto durUhazca prathamaH paricchedo 'vyAghramukhAH granthAH' ityabhiyuktokti smArayati / naike'rthagambhIrAH viSayA asmin vimRSTAH vRttikAreNa / AptamImAMsAyAH prastAvanAzlokeSu (zlo0 1-7) eva vRtteH viSayavistAraH pravartate / tatra niyogavAda-bhAvanAvAda-vidhivAdAnAM khaNDanaM mukhyo vimarzaH / vedaikaprAmANyAbhyupagantRNAM mImAMsakAnAM mate 'yajeta' ityAdi vAkyeSUpasthitasya liGAdizabdavAcyasyA''khyAtasya prerakatvaM svIkriyate / tatra vipratipadyante mImAMsakAH / prAbhAkarA: AkhyAtasya artharupeNa niyogaM svIkurvanti / bhATTA bhAvanAm anye ca vidhim / atra vRttikRtA prAbhAkarAbhimataniyogapadasyaikAdazArthAH pradarzitAH / parasparaM ca vAdamAdhyamena teSAM khaNDanaM prastutam / cArvAkAbhimataH tattvopaplavavAdaH prathamaparicchedasyAnyo dhyAnAkarSako vimarzaH / zUnyavAdasadRzo'yaM vAdaH prAyo jayarAzibhaTTakRtatattvopaplavasiMhanAmake granthe dRzyate / mImAMsAsUtrazlokavArtike kumArilabhaTTena sarvajJAstitvam nirAkRtam / AcAryeNa prabalAbhiyuktibhiH tanmataM nirloThitam / dvitIye paricchede brahmAdvaita-zabdAdvaita-vijJAnAdvaita-citrAdvaitazUnyAdvaitarUpapaJcavidhAdvaitavAdasya nirAkaraNaM prastutamAcAryeNa / tRtIyAdiSu ca nityAnityabaikAntAdiviSayaparIkSaNaM mahatA kauzalena kRtamiti vRttidarzanenaivA vagamiSyanti vidvAMsa ityalamatipallavitena / aSTasahastrItAtparyavivaraNam : aSTasahasrayAH racanAnantaraM navazatavarSeSu vyatIteSu vaikramIye aSTAdazazatatame zatake nyAyavizAradanyAyAcAryamahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNibhiraSTasahasrI pANDityapUrNena tAtparyavivaraNena vibhUSitA / navyanyAyazailIbaddham aSTasahasrItAtparyavivaraNam zlokasaGkhyayA aSTasahasrItulyameva / taduktaM vivaraNaprArambhe
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 viSamAmaSTasahastrIM aSTasahasrayA vivecayati / (patra-1) tAtparyavivaraNena sahiteyamaSTasahasrI, tadubhayamaNDitA ca AptamImAMsA, iti navyanyAyaprAcInanyAyayoratra prItisaGgamaH / ata eva grantho'yaM paripUrNaH tIrthatulyaH / mahopAdhyAyazrIyazovijayajIgaNivaraH aSTasahasrItAtparyavivaraNakartRNAmupAdhyAyapravarANAM janmatithiradyAvadhi na nizcitA / janmavarSaM tu vikramAt azItyadhikaSoDazazatavarSAt (vi0 saM0 1680) prAgityaitihyavidAmabhiprAyaH / gurjaradezasyANahilapurapattana (pATaNa) samIpavati 'kanhoDA' grAme saubhAgyadevIkukSitaH teSAM janma / vikramAt 1688 tame varSe nijAgrajapadmasiMhasamanvitasya jasavaMtasya zrInayavijayagurupAdAnte pravrajyAsvIkAraH / vi0 saM0 1699 tame varSe sabhAsamakSamaSTAvadhAnaprayogasampAdanaM vihitam / tatkSayopazamAkRSTa dhanajIsUrAkhyazreSThisAhAyyena svagurubhiH saha navyanyAyazAstrAdhyayanArthaM kAzI prati prasthitAH tatra ca saptazatAdhikavidyArthIgaNapAThakAnAM bhaTTAcAryANAM samIpe varSatrayaM yAvad navyanyAyasyAbhyAsa: sampAditaH, vizeSataH tatvacintAmaNigranthasya / taduktaM taireva tRtIye paricchede kRtvA yatnamanekapaNDitavatImadhyAsya kAzImabhUd bhaTTAcAryapurandarebhya iha yastarkeSvadhItaM bhRzam // (patram-525) sitAmbaraziromaNividitacArucintAmaNiH / (patram-1) tatraivopasthite vAde labdhavijayebhyaH kAzIsthavidvatpariSadA 'nyAyavizArada padam samarpitam, adhyApakabhaTTAcAryaizca zatAdhikanavyanyAyaparimaNDitagrantharacanAkRSTacittena 'nyAyAcArya' padam / taduktam pUrvaM nyAyavizAradatvabirudaM kAzyAM pradattaM budhaiH // nyAyAcAryapadaM tataH kRtazatagranthasya yasyArpitam // pUjyAnAmamISAM kAzyAmeva gaGgAnadItIre sarasvatIbIjamantrajApasAkSAtkRtazrutadevatAvaraprAptiH / taduktam ekaarjaapvrmaapy kavitvavittva vAJchAsuradrumupagaGgamabharaGgam / (mahAvIrastavaH) kAzI vihRtyA''grAnagare varSacatuSTayaM vizeSAbhyAsaM vidhAya punarAgatairamadAvAdarAjanagare vikramAt 1718 tame varSe mahobbatakhAM samakSaM (prA0jayaMtakoThArImahodayamatena sAistakhAMsamakSa) aSTAdazAvadhAnAnAM prayogaH sampAditaH / asminneva varSe zrIvijayaprabhasUrIzvarAjJayA vAcakapadAlaGkaraNaM saJjAtaM, vikramAt 1742 tame varSe darbhAvatyAM anazanapUrvakam alakApurIm alaGkRtavantaH / svaracitagranthaprazastiSu te svakIyAM guruparaMparAm evaM darzayanti / akabbarasuratrANa pratibodhakazrIhIravijayasUrIzvarANAM ziSyAH paNDita zrIkalyANavijayAH, tacchiSyAH paNDitazrIlAbhavijayAH,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 tacchiSyAH paNDitazrInayavijayAH, teSAM ziSyAH mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivarAH // sarvatomukhIpratibhAsampannAnAM nyAyAcAryANAM mukhyaM jIvanakRtyamAsIt granthanirmANam / prAyaH sarveSu pracaliteSu viSayeSu teSAM lekhinI apratihataprasarA pravAhinIvAsIt / vizeSataH navyanyAyazailImaNDite dArzanikakSetre vAdabahulAH granthAH teSAM sArasvatI kIrtiM gAyanto virAjante / kAnicit nAmAni atra prastUyante / (1) nayopadezaH, (2-3) nayAmRtatattvataraGgiNI TIkopetaH, (4-5) mahAvIrastavaH nyAyakhaNDanakhAdyaTIkopetaH, (6) utpAdAdisiddhiTIkA, (7) tattvArthasUtraprathamAdhyAyavivaraNam, (8-9-10) syAdvAdarahasyam laghumadhyamabRhadititrayAtmakam, (11) pAtaJjalayogasUtraTIkA, (12) kAvyaprakAzavRttiH, (13) nyAyasiddhAntamaJjarIzabdakhaNDaTIkA, (14) anekAntavyavasthAprakaraNam, (15) aspRzadgativAdaH, (16) AtmakhyAtiH, (17) jainatarkabhASA, (18) jJAnabinduH, (19) tiGanvayoktiH, (20) saptabhaGgInayapradIpaH, (21) nayarahasyam, (22) nyAyAlokaH, (23-25) vAdamAlAtrayam, (26) viSayatAvAdaH, (27) syAdvAdakalpalatA, (28) aSTasahasrItAtparyavivaraNamityAdi / pUjyapAdopAdhyAyapravaraiH racitAnAM bahudhA kAlakavalitAnAM granthAnAM saGkhyA idAnIM vaktumazakyA / sampratyupalabhyamAnAnAM saGkhyA azItyadhikam vartate / dArzanikakSetre tadviraciteSu grantheSu mUrddhAbhiSiktAH trayo granthAH / syAdvAdakalpalatA, (zAstravArtAsamuccayaTIkA) nyAyakhaNDanakhaNDakhAdyam (mahAvIrastavaTIkA) aSTasahasrItAtAtparyavivaraNaM ca / prazastidarzanena aSTasahasrItAtAtparyavivaraNaM vikramAt 1718 saGkhyavarSAnantaraM racitamiti niHzaGkam / aSTasahasrItAtparyavivaraNe svaracita paJcadazAnAM granthAnAmullekhaH zrImadbhiruddharaNarUpeNa kRtaH / tadyathA adhyAtmamataparIkSA, anekAntapravezaH (amudritaH), anekAntavyavasthA, AtmakhyAtiH upadezAmRtataraGgiNI (amudritA), jJAnabinduH, jJAnasAraH, tattvArthasUtraprathamAdhyAyaTIkA, nayarahasyam, nayopadezaH, nayAmRtatattvataraGgiNI, bhASArahasyam, vAdamAlA, syAdvAdakalpalatA, syAdvAdarahasyaJca / (anekAntapravezaH, upadezAmRtataraGgiNI ca samprati nopalabhyete, dvitIyasya tu nAmApi prathamavAramatraiva prApyate / ) evam aSTasahasrItAtparyavivaraNasya racanA uparyullikhitagrantharacanAnantarbhAvinIti / pratimAzatake ca aSTasahasrIvivaraNasyollekho dRzyate'taH vivaraNaM tadpUrvavati iti jJeyam / tAtparyavivaraNasya vaiziSTyam : (1) aSTasahasrItAtparyavivaraNam digambaragranthopari racitA prAyaH prathamaiva TIkA zvetAmbarasampradAye / svasya digambarakartRkagranthavivaraNe hetuzca vivaraNakAraiH prastAvanAzlokeSveva darzitaH syAdvAdArthaH kvApi kasyApi zAstre yaH syAt kazcid dRSTivAdArNavotthaH / tadvyAkhyAne bhAratI saspRhA me bhaktivyakte graho'Nau pRthau vA // ambhorAzeH praveze pravitatasaritAM santi mArgA ivoccaiH syAdvAdasyAnuyoge kati kati na pRthak sampradAyA budhAnAm /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakyaH svotprekSitArthairaruciviSayatAM tatra naiko'pi netuM jetuM durvAdivRndaM jinasamayavidaH kiM na sarve sahAyAH // (2) aSTasahasrayAM yeSAM viSayANAM vimarzaH nopalabhyate tAtparyavivaraNe sa upalabhyate / yathA (i) abhAvabuddhau pratiyogibuddhikAraNatAvAdaH (patraM-237) (ii) abhAvasya savikalpanirvikalpajJAnavedyatvavAdaH (patraM-46) (iii) abhedavAdaH (patraM-432) (iv) ArambhavAdaH (patraM-172) (v) UhapramANavAdaH (patraM-108) (vi) dravyacAkSuSahetutAvAdaH (patraM-138) (vii) pakSatAvAdaH (patraM-7) (vii) padAnAmubhayArthaprAdhAnyabodhakatAvAdaH (patraM-354) (ix) pratyakSAnumitisAmagrayoH pratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH (patraM-9) (x) bhinnendriyapratyakSasAmagrIpratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH (patraM-18) (xi) yogyAnupalabdhivAdaH (patraM-217) (xii) saMzayakAraNavAdaH (patraM-61) (xvii) sAmAnyalakSaNApratyAsattivAdazcetyAdi / (patraM-109) (3) evamupAdhyAyapravaraiH svayamanyatra granthAdiSvaspRSTAn viSayAnapi aSTasahasrItAtparyavivaraNaM parAmRzati / yathA pakSatAvAdaH (patraM-7), vAkyavAdaH (patraM-668), pratyakSAnumitisAmagrayoH pratibadhyapratabindhakabhAvavAdaH (patraM-9), ArambhavAdaH (patraM-108), sAmAnyalakSaNApratyAsattivAdaH (patraM-109), ahetoragamakatvavAda: (patraM-391) ityAdi / (4) viSayANAM syAdvAdanayasaMskRtayA dRSTyA samyag viniyogaH aSTasahasrItAtparyavivaraNasyA nanyalabhyaM vaiziSTyam / atropAdhyAyapUjyairayaM viniyogaH dvidhA prayojitaH / kvacit saGgatirUpeNa, kvacit pariSkArarUpeNa / darzanAntarIyapravAdeSu ye viSayAH syAdvAdadRSTyA viniyogamAyAnti teSAM nayavibhAgapradarzanapUrvaM saGgatiM kurvanti ye ca sarvathaivekAntarUpAH viSayAH syAdvAdaviruddhagAmitvena na kathamapi saGgatiM labhante tAn pariSkRtya nirdoSatAmApAdayanti cAtra vivaraNe nyAyavizAradAH / udAharaNapUrvakaM saGgatiprakArAH pradarzyante(a) naiyAyikAH nAmArthavizeSyakaM zAbdabodhamicchanti, vaiyAkaraNAstu dhAtvarthavizeSyakam iti
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 matabhedaH / atra naiyAyikamataM vyavahAranayapradhAnaM, vaiyAkaraNamataM ca zabdanayapradhAnamiti vyavahAranayena nAmArthavizeSyaka: zabdanayena ca dhAtvarthavizeSyaka: zAbdabodha aviruddha iti vivaraNakRddarzitA saGgatiH / (patraM-83) (A) prAmANyaM svato grAhyaM parato vA iti vipratipattau vidhikoTirmImAMsakAnAM niSedhakoTirnaiyAyikAnAm / vivaraNakRtaH sampradAyAnusAreNa matadvayam evaM saGgamayanti tadabhyAse svato jJeyaM prAmANyamitarat tathA / anabhyAse nu parato jJaptau yatno yathocitaH // (patraM-103) abhAvo'dhikaraNarUpo na vA iti vipratipattau vidhikoTiH prAbhAkarANAM niSedhakoTinaiyAyikAnAm / atra dravyAthikanayAdezAd abhAvo'dhikaraNarUpaH, paryAyAthikanayAdezAttu bhinna iti vivaraNakRtAM saGgatiH / (patraM-236) vaiyAkaraNaiH zabdasyArthAbhivyaktau sphoTaH kAraNatvena svIkriyate / aSTau sphoTAH sammatAH varNasphoTaH, padasphoTaH, vAkyasphoTa: (ete trayo vyaktisphoTAH) akhaNDapadasphoTa:, akhaNDavAkyasphoTaH, trayo jAtisphoTAH-varNasphoTaH, padasphoTaH, vAkyasphoTazca / sphoTavAde vivaraNakRbhiraSTau sphoTa nayadRSTyA vibhajya darzitAH- yathA trayaH vyaktisphoTAH paryAyAthikanayadRSTimanusaranti / akhaNDasphoTadvayaM paryAyAnugatadravyArthikanayadRSTimanusaratiH / jAtisphoTAzca tiryaksAmAnyarUpatvAt dravyAthikanayarUpAM saGgahanayadRSTimanusaranti / (patraM-280) vartamAnAyAM kriyAyAM prAgabhAvadhvaMsarUpayoH bhUtabhaviSyattvayovinaSTAnutpannatvena kAlatrayavAciprayogo na bhavatIti naiyAyikAnAmAgraha: sthUlavyavahAranayadRSTerAgraha iti pradarzitam / AgrahAbhAve tadapi mataM samyagityAzayaH (patraM-293) (U) cAdayo nipAtA vAcakAH, prAdayazca dyotakA iti naiyAyikAnAmAzayaH / vaiyAkaraNAH ubhayo?takatvaM pratipannAH / vivaraNakRdbhiH vAkyapadIya-haimasUtravacanayoH sAkSipUrvakaM padAnAM vAkyArthe dyotakatvaM, vAkyasya ca vAcakatvam siddhAntitam / (patraM-331) naiyAyikAnAmIzvarakartRtvavAdasya pariSkArapUrvikAM saGgatiM zikhariNyA darzayanti tarkazekharA vivaraNakArA: tato yo yogAGgairbahubhiriha gAGgairiva jalaivizuddhaiH zuddhAtmA'labhata virajAH siddhapadavIm / niSevyo dhyeyo'sau nirupadhivizuddhirbhagavato hyupAsyatve tattvaM na tu vimataka.kavibhutA // (patraM-647) (u) (ai) kevalinAm upayogadvayaM bhavati na veti vipratipattau AcAryANAM matatrayaM nayabhedena samarthitam / AcAryANAM matabhedena zAsanaM nindamAnAn prati upAdhyAyapravarA kaThoravacanAnyAhuH yathA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ye tu bAlizA nayabhedena pravRtte'pyAcAryadarzane zaGkAvyAkulitacetasaH zAsanameva nindanti te'bhavyA dUrabhavyA vA, acAritriNa eva cAritrapratipattizcAritriNa eva vA ityAdinayabhedenApyevaM jAtazAsanasaMzayasannipAtasya bhagavadbhiSagvareNApyapratIkAryatvApatteH / iti (patraM-662) evaM upAdhyAyapravarairasmin vivaraNe kRtAH saGgatayo nizcitya sUkSmabodhamapekSanne ityatra na kasyApyAzaGkAlezo'pi / athASTasahasrItAtparyavivaraNe nyAyAcAryaiH kRtAnAM pariSkArANAm udAharaNAni prastUyante(ka) anumitau pakSatAyAH hetutvaM naiyAyikAH svIkurvanti tatra vivaraNakRdbhireSa pariSkAraH kRtaH / anumitau pakSatA na kAraNaM, kintu sAdhyasandehasiSAdhayiSAkAlAnugato'numAnopayogaH kAraNamiti (patraM-7) / ata eva pratyakSAnumitisAmagryoH pratibadhyapratibandhakabhAvasaGgatyarthaM pratyakSasAmagrayAM naiyAyikaiH kRtaH anumitsAvirahaviziSTavizeSaNanivezaklezo'pi parihataH bhavati / asmin viSaye raghudevabhaTTAcArya (samaya I0 1660)matasya vistareNa parIkSaNaM kRtaM vivaraNakRdbhiH / (kha) sandehasthale pratyakSasAmagrayAM anumitisAmagrI kAminIjijJAsAvat svAtantryeNa pratibandhikA iti naiyAyikamatasyAyaM pariSkAra:-pratyakSe cakSurAdisaMyogaH na kAraNaM, kintu IhAtmaka upayogaH / tathA ca sAmagrayAH akAraNatvenaiva pratibandhakatvAdikalpanA vyarthA tAdRza upayogazca ca dezakAlAdiniyantritakSayopazamAnusAreNaiva pravartate iti pratyakSAnumitIcchayoH samAnakAlInatve sUcitAH vividhAH pariSkArA api niSphalAH bhavanti (patraM 8-131) taduktaMdravyacAkSuSAdau tatpratibandhakakarmakSayopazamatvAdinA hetutA vAcyA / tava pratyAsattivizeSasya mama tatsthale kSayopazamavizeSasya ca hetutAyA AvazyakatvAt / dravyArthataH cAkSuSAdeH sArvatrikatve'pi paryAyArthataH tattaccAkSuSavizeSa kSayopazamavizeSasya hetutvamavazyaM vAcyam / pratyAsattInAM viziSya hetutvamanatiprayojanam / cAkSuSatvAvacchinne cakSurAbhimukhyasyaikasyaiva pratyAsattisthale'bhiSekaucityAditya smatsampradAyAnugataH navInaH panthAH / (patraM-139) (ga) jJAnasya svaprakAzarUpatvena jJAnamAnasapratyakSe anyA sAmagrI pratibandhikA na bhavatIti pariSkAro naiyAyikamatasya jJAnasya paraprakAzakatvAbhyupagantuH / (patraM-16) (gha) vidhivAde vivaraNakRdbhiH pradarzito'yaM pariSkAraprakAra: vidhipratyayasya niyogaH, iSTasAdhanatA ityAdi vizeSa eva artho bhavatIti ayuktam / vyutpattyanusAreNa vividhA bodhAH nirAbAdhaM pravartante (patraM-35) (G) dIdhitikAreNa paNDitazrIraghunAthatarkaziromaNinA (I0 1530) svakIya padArthatattva
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirupaNAkhye laghunibandhe nyAyazAstrasammatapadArthavyavasthAyAM yuktyanukUlaM parivartanamAdRtam / tadvicArANAmanekatrAlocanaM kRtaM vivaraNakRdbhiH / parasparaviruddhakoTidvayadharmaprakArakatvAt saMzayatvaM kAryatAvacchedakaM na bhavatIti raghunAthamatam, atra pariSkAra:-padArthavyavasthAnusAreNa dharmavyavasthA bhavati nAnyathA, tena bahu abahvAdInAmiva kAraNabhedAdhAraNa pravRttasya saMzayatvasya kAryatAvacchedakatve na kimapi bAdhakam / (patraM-61) (ca) raghunAthaH prAgabhAvaM na svIkurute / prAgabhAvAsvIkAre santatakAryotpattyApatti pradarzayantyanye / atra pariSkurvanti vivaraNakArAH-vastutaH tatkAlAvacchinnatattatpaTahetutattatsaMyogAbhAvakUTAtyantAbhAva eka eva kAladezaniyAmaka iti dik / atra tatkAlAvacchinnataddezasvarupAyAstathAbhavitavyatAyA eva tatkAryadezakAlaniyAmakatvam iti / (patraM 125) (cha) dIdhitikAreNa pRthaktvaM na guNaH kintu anyonyAbhAvarUpameva ityuktam / atra pariSkAra: pRthaktvaM nAnyonyAbhAvaH kintu pravibhaktapradezatvam / (patraM-436) (ja) yogijJAnaM (alaukikasannikarSajanyaM) mAnasapratyakSamiti naiyAyikAH / AtmapratyakSamiti vivaraNakRtAH pariSkAraH tadyathAevaM ca yogajadharmAnugRhItAtmana eva sAkSAtsUkSmAdyarthadarzitvamiti jainAbhyupagama eva zreyAniti / (patraM-173) (jha) sukhaM jJAnavizeSarUpaM svato grAhyaM ceti matasya pariSkAra:-AtmanaH svatantraguNarupaM sukhaM jJAnAntaragrAhyaM, viSayatayA sukhajJAne ca tAdAtmyasambandhena sukhameva kAraNamiti sukhavAde uktam / (patraM-203) () abhAvajJAne pratiyogijJAnaM kAraNaM na vetyadhikRtya prAcInanavInanaiyAyikAnAM mahAn vivAdaH / atra vivaraNakArANAM niSkRSTaH pariSkAra:bhAvatvavadabhAvatvamakhaNDopAdhiH ghaTAdinirupitAbhAvatvena bhUtalAderzAne ca yogyAnupalabdhisahakRtacakSurAdi pratiyogijJAnAdi ca hetuH / tathAjJAnAcca tathAvyavahAraH, itthaM ca vizeSaNatAdipratyAsatyakalpanAd lAghavamapIti asmadekaparizIlitaH panthAH / (patraM-245) (Ta) yad dravyaM yadravyadhvaMsajanyaM tad tadupAdAnopAdeyamiti naiyAyikAbhito nyAyaH / tasya pariSkAra: yad dravyam....ityapekSayA tad tadupAdeyamiti vyAptireva laghIyasI / iyAn paraM vizeSaH-pareSAM samavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirupitakAraNatAzAlitvamupAdAnakAraNatvam, asmAkaM ca tAdAtmyasambandhAvacchinnakAryatAnirupitasvadhvaMsatvasambandhAvacchinnakAraNatAzAlitvaM taditi / (patraM-348)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 evaM vivaraNakRdbhiH darzanAntarIyANAM matapariSkAra: kRto yathA tathaiva zAstrIyANAmapi matAbhAsAnAM pariSkAra: dRzyate'STasahasrItAtparyavivaraNe / prastUyante tadudAharaNAni'avidhinA dattaM dAnaM zubhAzubhayoga' iti kasyacinmataM pariSkurvanti zAstravizAradAH-idaM vacanaM vyavahAranayadRSTyA satyaM na tu nizcayanayadRSTyA, yato'vidhidAnaM yadi zubhAzubhayogaH syAt tahi tajjanyakarmabandho'pi zubhAzubharUpo mizraH syAt / na tu mizra karmabandhaH sambhavati / tasmAt avidhipariNAma-dAnapariNAmayoryasya pariNAmasyotkaTatvaM tadanusAreNaiva karmabandho bhavatIti sUkSma vivecanaM vivaraNakartRNAmatra dRzyate / (patraM-205) (pha) siddhAnAM cAritraM na bhavatIti digambaraikadezimatam adhyAtmamataparIkSAyAM samAlocitaM tasyAtra dinirdezaH vartate / (patraM-180) (ba) evameva muktau cAritraM na svatantrakAraNamiti kathanamapi pariSkRtam / (patraM-185) (bha) saptabhaGgyA daigambarIyavyavasthA zrImadakalaGdevairitthamAracitA-saptabhaGgyAM sadasadAdivivakSA paradarzanAbhimatapadArthasvarUpAdhAreNa bhavati, prathamabhaGgatraye paramatAbhimataM sattvamasattvaM tadubhayaM coddizya caturthe bhaGge'vaktavyatAvidhAnaM bhavati, evameva zeSabhaGgatrayasArthakyamupapadyate, nAnyathA upAdhyAyapravarAH sammatimahAtAMdhAreNa sUkSmayuktibhiH akalaGkakRtAM vyavasthAM pariSkurvantaH prathamabhaGgatrayaM niravayavadravyaviSayakasakalAdezarUpeNAntimabhaGgacatuSTyaM ca sAvayavadravyaviSayaka vikalAdezarUpeNa vyavasthApayanti / (patraM-380) (ma) prAcInaprAyazcittazAstre paDicaraNaM. ityAdi zloke uttaradazAyAM sthitasya muneH pratikramaNAdi kriyA'mRtakumbharUpA pratipAditA / tadetatsamAlocitaM zrIkundakundAcAryeNa samayaprAbhRte / tatra tasyAH viSakumbhatvaM prasAdhitam / nizcayapradhAnametanmataM mahatA prabandhena parIkSya pariSkRtaM dhImadbhiH zrImadbhiH / uttaradazAyAM sthitasya muneH kriyAyAm aSTau vikalpAnutthApya samayaprAbhRtakAramataM nirloThitam / pUrvottarAvasthayoH kriyAbhedazca vacanAsaGgAnuSThAnarUpeNa saGgamanIya ityabhiprAyazca pradarzitaH / asminnevArthe 'upakaraNAdivastradhAraNaM parigraha' iti digambaramata samAlocanamapi dazavaikAlikAdyAgamAnusAreNa kRtaM vivaraNakAraiH / (patraM-621) / etairudAharaNaiH vivaraNakartRNAM syAdvAdanyAyagarbhitasUkSmabuddhisvAmitvaM nitarAmabhivyajyate / svakIyaprajJAvaibhavasya, tarkakauzalasya, viniyogapATavasya ca zreyaH te svagurubhya eva samaparyanti / vinayo'pyamISAM mahattAmevAbhivardhayati / tathoktam amuSminnetAvatyakhilanayasammardagahane mahAtarke yasya prabhavati paricchedadhiSaNA / tathApyantaH zrImannayavijayavijJAMhibhajane na bhagnA bhaktizcetkathaya kimasAdhyaM mama sakhe // (patraM-380)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 adhItAH tarkAH zrInayavijayavijJAhibhajanaprasAdAd ye teSAM pariNatiphalaM zAsanaruciH / ihAMzenApyuccairavagamaphalA yA sphurati me tayA dhanyaM manye janurakhilamanyat kimadhikam // (patraM-525) ityalamativistareNa / zAstramidaM dravyAnuyogaviSayAvagAhakaM pravacanarucisampAdanadvAreNa bhAvataH samyagdarzanasya nairmalyApAdakam AtmapariNatisampAdanadvAreNa ca caraNakaraNAnuyogasyApyukArakaM adhItya pravacanarucyAtmapariNatiprAptyA kRtArthA bhavantu adhyetAraH iti bhAvayan, prasthAne'smin anavadhAnAdidoSavazAd arhadvacanAnAM granthakRtAM vA''zayaviruddhAbhibhASaNaprayuktadoSaparihArArthaM mithyAduSkRtaM dadan samApayati - vairAgyarativijayaH zrIsImandharasvAmIsvAmItIrtham mahezAnaprAntam (mahesANA) vi0saM0 2060, jyeSThabahulApaJcamI
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaH a0 vi. maGgalAcaraNam maGgalavAdaH A03 AptaparIkSA (kA0 1-2 ) pakSatAvAdaH vi0 vi0 a. vi0 vi0 a0 a0 vi0 vi0 a0 vi0 a. vi0 a. a0 a0 vi0 vi0 prathamaH paricchedaH a0 bhAvAbhAvaikAntaparIkSA pratyakSAnumitisAmagryoH pratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH ( pUrvapakSa ) AptasiddhiH pratyakSAnumitisAmagrayoH pratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH ( uttarapakSaH) bhinnendriyapratyakSasAmagrIpratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH niyogavAdaH (prAbhAkara) niyogasyaikAdazArthAH kAryAnvitazaktivAdaH niyogavAdaH niyogavAdakhaNDanam (bhaTTa) vidhyarthavAdaH maNDanamizrAbhimatavidhivAdakhaNDanam (bhaTTa) pratibhAsAdvaitakhaNDanam jainamatamAzritya vidhivAdakhaNDanam (bhaTTa) brahmAdvaitavAdaH tatkhaNDanaJca saugatamatamAzritya vidhivAdakhaNDanam abhAvasya savikalpanirvikalpajJAnavedyatvavAdaH zAbdIbhAvanAnirupaNam zAbdIbhAvanArUpaniyogakhaNDanam 1. a0 = aSTasahastrI / 2. vi0 = aSTasahasrItAtparyavivaraNam / 3. A0 = AptamImAMsA | pRSThAGka 1-2 3 4 7 9 10 15 18 22 23 * 2 2 30 30 50 50 23 24 26 32 36 38 41 44 45 46 50 48
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJAkara(bauddha)matakhaNDanam (bhaTTa) saMzayalakSaNavicAraH saMzayakAraNavAdaH bhAvanAvAdapratividhAnam (jaina) zAbdIbhAvanAnirAkaraNam (jaina) ArthIbhAvanAnirAkaraNam (jaina) sAmAnyaprakArakapratyakSasya parApekSatvanirAkaraNam ekAnekatvayoH mukhyagauNabhAvavAdaH navInavaiyAkaraNAnAM bhAvanAdhAtvarthavAdaH taduttarapakSazca vedApauruSeyatvapratividhAnam (jaina) na hiMsyAt sarvAbhUtAnItivAkyasya vimarza: vedAntAbhimatakarmakANDaprAmANyavimarza: vedApauruSeyatvavimarzaH cArvAkAbhimatasarvajJAbhAvanirAkaraNam (jaina) yogyAnupalabdherabhAvagrAhakatvam saMvAdakahetuprAmANyAnumitivimarza: tattvopaplavavAdaH prAmANyavAde vimarzaleza: tattvopaplavavAdikRtaM pramANatattvakhaNDanam tattvopaplavavAdapratividhAnam pramANatattvasAdhanam prAmANyavAdavimarzaleza: prAmANyavAdaH tIrthAntarANAM anAptatAsAdhanam UhapramANavAdaH sAmAnyalakSaNApratyAsattivAda: sAmAnyalakSaNApratyAsattivAdaH (uttarapakSaH) tIrthAntarIyavacaneSu virodhadoSapradarzanam sarvajJasiddhiH pratyakSajJAne indriyavyApArasya vimarza: sarvajJAbhAvasAdhanam (mImAMsakaH) sarvajJAbhAvapratividhAnam (jaina) a. 123 124 126 131 a.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 a.. 135 138 142 vi. 143 vi. vi. 144 146 149 150 153 154 155 157 158 159 160 vi. Atmani jJAnAbhAvaM pratipAdayato mImAMsakamatasya khaNDanam dravyacAkSuSahetutAvAdaH AtyantikadoSAvaraNahAniprayuktastutiviSayatvapratipAdanam (kA. 4) ajJAnAdInAM svaparobhayahetukatvavimarzaH doSAvaraNAbhAvasya pradhvaMsarupatvasAdhanam dhvaMsaprAgabhAvaviSayakanaiyAyikamatakhaNDanam niyataparyAyArambhavAdasamarthanam AtmanaH svAbhAvikAgantukasvabhAvadvayapratipAdanam sarvajJasiddhiH (kA. 5) kartRtvakRtitvayoH kAryakAraNabhAvaviSayakavimarzaH sarvajJasAdhakAnumAne'siddhipradarzanam, tatkhaNDanam sarvajJasAdhanakAnumAne bhAgAsiddhiparihAra: sarvajJasAdhakAnumAne bAdhaparihAra: sarvajJasiddhau diGnAgamatanirAkaraNam sarvajJanirAkaraNam (mImAMsaka) yogajadharmAnugRhItamAnasasAmagrIsakalasAkSAtkAra kAraNamiti nyAyamatanirAkaraNam indriyanirapekSapratyakSajJAnasya sAkSAtkArakaraNatvasAdhanam, mImAMsakamatakhaNDanaJca arhata eva sarvajJatvam nAnyeSAM (kA. 6) cArvAkamatapratividhAnam (jaina) jJAnasya svasaMviditatvasAdhanam (jaina) ArambhavAdaH sAGkhyAbhimatamokSasya nirAkaraNam (jaina) vaizaSikAbhimatamokSasya nirAkaraNam (jaina) citrajJAnavicAraH siddhe kSAyikacAritravicAra: vedAntAbhimatamokSasya nirAkaraNam (jaina) bauddhAbhimatamokSasyanirAkaraNam (jaina) sAGkhyAbhimatamokSopAya nirAkaraNam (jaina) nyAyAbhimatamokSasya nirAkaraNam jJAnacAritrayoH mokSakAraNatvasAdhanam sAGkhyAbhimatasaMsArakAraNanirAkaraNam 162 163 a. A. 166 167 170 172 176 178 178 180 183 184 185 186
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 187 195 195 196 198 o r r 204 n 207 zarIritvahetunA vyabhicArapradarzanam sarvajJasiddhiH (bauddha) tatkhaNDanaJca (jaina) sarvajJavacane vivakSAhetutvanirAkaraNam sarvajJavacanasya pramANenAbAdhaH vyavasAyAtmakatarkajJAnasya prAmANyam bauddhAbhimatanirvikalpasyAprAmANyasAdhanam ekAntavAdinAm vacaHsu virodhaH (kA. 7) saMvedanAdvaitavAdapratividhAnam (jaina) sAGkhyabhimatAcetanasukhAdidharmanirAkaraNam sukhavAdaH AtmanaH cetanatvaviSaye yogamatanirAkaraNam (jaina) bauddhAbhimatasaGghAtavAdanirAkaraNam (jaina) sAGkhyAbhimata-avayavivAdanirAkaraNam (jaina) anumAnAt pratyakSasya jyeSThatvasthApanam vAdakAle anvayavyatirekobhayaprayoge nigrahasthAnamiti dharmakIrtimatakhaNDanam vAdakAle pratijJAprayogo nigrahasthAnamiti matasya khaNDanam pratyekAnvayavyatirekasya pratyekakAraNatAgrahaprayojakatvavAdaH yogyAnupalabdhivAdaH A. zUnyavAdAdvaitavAdayoH puNyapApavyavasthAvicAraNA (kA. 8) yogAcArasautrAntikamatayoH antarbahistattvavAdasthalavicAraNA kSaNikapakSe kAryakAraNabhAvavicAraNA kSaNikatve kAryakAraNabhAvasya vimarza: bhAvaikAntapratividhAnam (kA. 9) sAGkhyamatanirAkaraNam vedAntAbhimatAdvaitanirAkaraNam vedAntamate itaretarAbhAvasiddhiH abhAvabuddhau pratiyogijJAnasya kAraNatAvAdaH (pUrvapakSaH) abhAvabuddhau pratiyogijJAnasya kAraNatAvAdaH (uttarapakSaH) sattAdvaitavAdanirAkaraNam prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavyavasthApanam (kA. 10) prAgabhAvagrAhakajJAnavimarzaH cArvAkamatanirAkaraNam (jaina) vi. prAgabhAvAnatiriktatAvAdaH 217 222 225 237 248 250
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi0 278 281 a..pradhvaMsAbhAvasAdhanam mImAMsakAbhimatazabdanityatvasya nirAkaraNam varNAnAM vyaGgyatvavAdaH a. abhivyaktimatam (sAGkhya) abhivyaktinirAkaraNam a. mImAMsakAbhimatazabdasyAvArakavAyonirAkaraNam vi. zabdazrAvaNapratibandhakavAyukalpAnAyA nirAkaraNam zabdotpattipakSasAdhanam naiyAyikAbhimatazabdAmUrtatvanirAsa: sphoTavAdaH (pUrvapakSaH) sphoTavAdaH ( uttarapakSaH) itaretarAtyantAbhAvasAdhanam (kA. 11) a. itaretarAbhAvasAdhanam vijJAnavAdinirAkaraNam citraikajJAnavAdanirAkaraNam bauddhabhimatasambandhAbhAvanirAkaraNam kAryakAraNayoH paratantratA padArthAnAmutpAdavyayadhrauvyalakSaNasvarUpasAdhanam atyantAbhAvasAdhanam bauddhanirAkaraNam abhAvaikAntapakSapratividhAnam (kA. 12) a. nairAtmyavAdaH, tatra doSAropaNam parasparanirapekSabhAvAbhAvaikAntapakSapratividhAnam (kA. 13) mImAMsakAbhimatobhayaikAtmyanirAkaraNam sAGkhyAbhimatobhayaikAtmyanirAkaraNam boddhAbhimatAvAcyataikAntanirAkaraNam bauddhamate nirvikalpajJAnavicAraH bauddhamate smRtivicAraH sAmAnyavizeSavicAraH jJAnasya savikalpakatvasAdhanam saMskArasaviSayakatvavAdaH vi. vedAntimate prapaJcAnirvAcyatvaikAntavicAraH 294 295 298 298 302 303 303 mmmmmmmmm 000 323
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. saptabhaGgIsiddhiH (kA0 14 ) saptabhaGgIvimarzaH a0 pratyakSAdiviruddhApi saptabhaGgI sambhavati na vA ? vi0 a0 a0 a0 a0 vi0 a0 a0 a0 a0 a0 A. a. vi0 a0 a0 a0 A. a. a. vi0 vi0 a0 a0 a0 vi0 vi0 a0 vi0 a0 31 saptAdhikabhaGgAnAM niSedhaH saptabhaGgayAmapekSA aSTamabhaGganirAkaraNam prathamabhaGgo bauddhAbhimatAsadekAntavAdanirAkaraNam nipAtArthanirNayavAdaH sAvadhAraNaniravadhAraNaprayogavimarza: dvitIyabhaGgo sAGkhyAbhimatasadekAntavAdanirAkaraNam tRtIyabhaGgo mImAMsakAbhimataparasparanirapekSasadasadubhayaikAntavAdanirAkaraNam caturthabhaGge boddhAbhimatAvAcyataikAntanirAkaraNam zabdAdvaitavAdanirAkaraNam prathamadvitIyabhaGgayoH nayayogaH (kA0 15 ) jIvAdivastunaH svarUpam sattvasyAnavacchedakatvamiti pazupAlamatanirAkaraNam jIvAdivastunaH svaparadravyam bhAvabhAvayorvailakSaNyavimarzaH ekasmin vastuni sattvAsattvavyasthApanam tRtIyAdibhaGgeSu nayayoga: (kA0 16 ) sarvasya vastunaH sadasadubhayAtmakatAsiddhiH sarvasya vastunaH avaktavyatvasAdhanam padAnAmubhayArthaprAdhAnyabodhakatAvAdaH zaktivAdaH vAkyasya guNapradhAnArthakatvavyavasthA pramANavAkyavyavasthA paJcamaSaSThasaptamabhaGgAnAM spaSTIkaraNam padAnAmanekArthavAcakatAzaktivicAraH sAmAnyavizeSabhedAbhedavAdaH sadavaktavyabhaGgI satsAmAnyavAdanirAkaraNam atiriktasAmAnyavAdanirAsaH sadavaktavyabhaGgI vizeSaikAntavAdanirAkaraNam 324 324 325 326 328 328 329 330 334 336 337 339 340 343 344 344 345 346 347 351 351 353 354 356 358 361 362 362 364 365 367 368
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 369 369 372 380 388 390 391 a. anyApohanirAkaraNam vikalpahetutAvicAraH zvetAmbarAbhimatasaptabhaGgIsvarUpavimarza: astitvasya nAstitvAvinAbhAvitvaprasAdhanam (kA. 17) A. nAstitvasyAstitvAvinAbhAvitvaprasAdhanam (kA. 18) A. astitvaM nAstitvaM cAtmanaH svabhAvabhUtam (kA. 19) ahetoragamakatvavAdaH a. vidhiniSedhayodharmipratipAdanam A. zeSabhaGgeSvatidezaH (kA. 20) A. saptabhaGgyupasaMhAraH (kA. 21) asatkAryavAdakhaNDanam vi. arthakriyAkAritAvacchedakavicAraH dharmidharmabhAvavyavasthA (kA. 22) a.. bauddhAbhimatavyAvRttikalpanAnirAkaraNam A. ekAnekaviSayA saptabhaGgI (kA. 23) a. prathamo bhaGgaH vi. saGgrahanayabuddhikatasyaikatvAdervicAra: vedAntamatakhaNDanam a. dvitIyo bhaGgaH tRtIyAdibhaGgAH 398 399 400 403 406 409 411 411 411 412 413 413 a..
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacana prakAzana saMskRta sAhitya sUcI AcAryazrIvijayamahodayasUri-graMthamAlA graMtha sampAdaka syAdvAdamaJjarI munizrIprazamarativijayajI pAtaMjalayogasUtrANi munizrIvairAgyarativijayajI 3. kArikAvalI 4. nayAmRtam munizrIvairAgyarativijayajI SaDdarzanasamuccayaH-saTIkaH munizrIvairAgyarativijayajI 6. samarAdityasaMkSepaH munizrIprazamarativijayajI 7. kAvyAnuzAsanam-saTIkam surasuMdarIcariyaM 9. tripurAbhAratIstavaH munizrIvairAgyarativijayajI 10. SaDdarzanasamuccaya (anuvAda) munizrIvairAgyarativijayajI 11. yogadRSTisaMgraha munizrIprazamarativijayajI 12. yogazAstrabAlAvabodha munizrIprazamarativijayajI 13. zamAmRtam munizrIprazamarativijayajI 14. tarkasaMgrahaphakkikA munizrIvairAgyarativijayajI 15. aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAga 1-2 munizrIvairAgyarativijayajI 16. zrIkalpasUtram (prata) 17. AcAropadeza hindI-anuvAda 18. ratnAkarAvatArikA 19. sabhASyatattvArthAdhigamasUtram 20. SoDazAdhikAraprakaraNam saTIkam 21. SoDazAdhikAraprakaraNam mUlamAtram 22. naranArAyaNAnandamahAkAvyam 23. zrAvakadharmavidhiprakaraNam 24. zrIsmRtimaMdiraprazastikAvyam 25. zrIsmRtimaMdiraprazastikAvyam gujarAtI-anuvAda anya sAhitya munizrIvairAgyarativijayajI, munizrIprazamarativijayajI munizrIvairAgyarativijayajI (aprApya) munizrIprazamarativijayajI (aprApya ) munizrIvairAgyarativijayajI (aprApya) munizrIvairAgyarativijayajI (aprApya) munizrIprazamarativijayajI (aprApya) (aprApya) munizrIprazamarativijayajI munizrIprazamarativijayajI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacana prakAzana AjJAdharmathI anubaddha ane zabdazrIthI samRddha sAhitya, prakAzana karavAno mudrAlekha dharAvatAM pravacana prakAzanane samudAra sahayoga ApanAra pravacana stambha zrI hematalAla chaganalAla mahetA parivAra - kalakattA zrImatI prabhAbena naMdalAla zeTha - muMbaI yuvA saMskAra grUpa - nAgapura pravacana premI zrI sudhIrabhAI ke. bhaNazAlI - kalakattA zrI kumArapAla dinezakumAra samadaDiyA - maMcara zrI zAMtilAla gamanAjI rAMkA (maMDAravAlA) - sAbaramatI, amadAvAda AraTeksa eparalsa - sAbaramatI, amadAvAda premacaMda ravacaMda zAha (kuNagheravAlA) - amadAvAda chaganalAla tilokacaMda saMghavI - sAbaramatI, amadAvAda pravacana bhakta zrI caMdulAla nemacaMda mahetA - kalakattA zrI choTAlAla devacaMda mahetA - kalakattA zrI khuzAlacaMda vanecaMda zAha - kalakattA zrI rasIkalAla vADIlAla zAha - kalakattA zrI kastUracaMda nAnacaMda zAha - kalakattA zrI maMchAlAla zAmajI jogANI - kalakattA zrI gulAbacaMda tArAcaMdajI kocara - nAgapura zrImatI samajubena maNIlAla dozI parivAra - nAgapura uMjhAnivAsI zrI naTavaralAla popaTalAla mahetA - nAgapura zrI pravINacaMdra vAlacaMdajI zeTha (DIsAvAlA) - nAsika zrI caMdrazekhara nareMdrakumAra copaDA - varorA zrI subhASakumAra vADIlAla zAha - karADa zrI prakAza bAbulAla, devendra, parAga, pritama zAha - maMcara zrImatI hasamukhana jayaMtIlAla zAha (pRthvI) - vApI zrI vinodabhAI maNilAla zAha - amadAvAda sva. raMbhAbena trikamalAla saMghavI, haste - mahendrabhAI - sANaMda pukharAja rAyacaMda parivAra - sAbaramatI, amadAvAda zrI zephAlI mUrtipUjaka jaina saMghanA ArAdhako - amadAvAda eka sadgRhastha, harajI (rAjasthAna) vorA nAgaradAsa kevaLadAsa rili. TrasTa - amadAvAda zrI lAMbaDiyA jaina saMgha zrI nathamalajI pratApacaMdajI (beDAvAlA)- sAbaramatI A dharmAnurAgI mahAnubhAvonI ame hArdika anumodanA karIo chIo.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ // prathamaH paricchedaH // (zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracita aSTazatIbhASyasya maGgalAcaraNam) uddIpIkRtadharmatIrthamacalajyotirjvalatkevalAlokAlokitalokalokamakhilairindrAdibhirvanditam // vanditvA paramArhatAM samudayaM gAM saptabhaGgIvidhiM / syAdvAdAmRtagarbhiNIM pratihataikAntAndhakArodayAm // 1 // tIrthaM sarvapadArthatattvaviSayasyAdvAdapuNyodadhe, rbhavyAnAmakalaGkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcAryasamantabhadrayatinA tasmai namaH santataM, kRtvA vivriyate stavo bhagavatAM devAgamastatkRtiH // 2 // ( zArdUla0) aSTasahastrItAtparyavivaraNam (maGgalAcaraNam ) aindramahaH praNidhAya nyAyavizAradayatiryazovijayaH / viSamAmaSTasahastrImaSTasahastrayA vivecayati // 1 // sitAmbaraziromaNirviditacArucintAmaNividhAya hRdi rucyatAmiha samAnatantre naye / anargalasamucchaladbahalatarkavarNodakacchaTAbhirayamutsavaM vitanute vipazcitkule // 2 // (pRthvI)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam (zrImadvidyAnanda AcArya-viracita-aSTasahasrITIkAyAH maGgalAcaraNam) zrIvarddhamAnamabhivandya samantabhadramudbhUtabodhamahimAnamanindyavAcam / zAstrAvatAraracitastutigocarApta mImAMsitaM kRtiralakriyate mayA'sya // 1 // (vasantatilakA) zreyaH zrIvardhamAnasya paramajinezvarasamudayasya samantabhadrasya tadamalavAcazca - aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAdvAdArthaH kvApi kasyApi zAstre yaH syAtkazcid dRSTivAdArNavotthaH / tadvyAkhyAne bhAratI saspRhA me bhaktivyakte graho'Nau pRthau vA // 3 // (zAlinI) ambhorAzeH praveze pravitatasaritAM santi mArgA ivoccaiH syAdvAdasyAnuyoge kati kati na pRthak sampradAyA budhAnAm / zakyaH svotprekSitAthai raruciviSayatAM tatra naiko'pi netuM jetuM durvAdivRndaM jinasamayavidaH kiM na sarve sahAyAH // 4 // (sragdharA) samantabhadro'tra hi kArikANAM karttAnuvaktA tvakalaGkadevaH / vyAkhyAti bhASyAnugamena vidyAnando'pyamandodyamataH sphuTaM tAH // 5 // (upajAti:) zreya iti alaGkaraNe ityatrAnvayi, zrIvarddhamAnasyeti atra zriyA ArhantyalakSaNayA varddhamAnasyeti vyutpattyA zrIvarddhamAnapadena tIrthakarasAmAnyopasthitisambhave'pi 'yogADhibalavatI' iti nyAyAd vyaktivizeSa eva vizrAme nizcayanayenaikabhaktau sakalabhaktisiddhAvapi vyavahAranayamate viSayabahutva eva tadatizayasiddhestatra tatra vyavasthApitatvAt sakalajinastuterevAtra tAtparyaviSayatvAt tAtparyaviSayAnvayAnupapattyAsya padasya tIrthakarasamudAye lakSaNetyabhipretya vivRNoti-paramajinezvarasamudayasyeti, tena samudayasya padArthatayA vAkyArthatayA vA kathaM lAbhaH ? ityAzaGkAyA nAvakAzaH / zAbdabodhe lakSyasya bhAnaM ca lakSyatAvacchedakarUpeNa zakyatAvacchedakarUpeNa veti punaranyadetat / jinezvarasamudayasamantabhadrayoH stutya-stotroH stavanamAvRttyA vizeSaNavizeSyabhAvakAmacAreNa, tadamalavAcazca tadvizeSaNatayeti bodhyam / svAtantryeNa tadabhivandanavivakSAyAM tu, anindyavAcamityatrAnindyA cAsau vAk cAnindyavAk tAmiti karmadhArayaH / samantetyAdi samantato bhadraM yasyAM tAdRzI, yA mut, tadbhUtastatsvarUpo yo bodhastasya mahimA yasyAH sakAzAt sA tathA tAmiti tadvizeSaNam, anucchidyamAnA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH saMstavanamAptamImAMsitasyAlaGkaraNe, tadAzrayatvAdanyatamAsambhave tadaghaTanAt / tavRttikArairapi tata eva uddIpIkRtetyAdinA tatsaMstavanavidhAnAt / __(bhA0 ) devAgametyAdimaGgalapurassarastavaviSayaparamAptaguNAtizayaparIkSAmupakSipataiva svayaM zraddhAguNajJatAlakSaNaM prayojanamAkSiptaM lakSyate / tadanyatarApAye'rthasyAnupapatteH / zAstranyAyAnusAritayA tathaivopanyAsAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam nandamayanirupaplavajJAnadhArAsvabhAvaparamabrahmaprApikAmityarthaH / zrIvarddhamAnamiti ca zriyA bhaktisamRddhyA varddhamAnaM yathA syAttatheti kriyAvizeSaNamiti vyAkhyeyam / nanvalaGkAryAlaGkaraNayorvyAkhyeyavyAkhyAnarUpatayaikAnubandhacatuSTayavattvena prakRtAlaGkaraNagranthasyAlaGkAryavadanubandhasiddhisampAdanadvArA stutyastotRstutinimittakatve'pi tatsamAptihetoH zreyasastattrayApekSAyAM kiM prayojakamata Aha--tadAzrayatvAditi / tasyeti zeSaH / tasya zreyasaH saMstavanasyoktatrayaviSayakasamahAlambanarUpatvAdityarthaH / tadekataraviSayakameva zreyaH kiM nAdriyate'ta Aha-'tadanyatametyAdi / pracitasyAsyaiva balavattaravighnavAraNe'pi kAraNatvAd ityabhidhAnAdbalavattaravighnavAraNAya pracitazreyasa evAtra cikISitatvAt tasya cAnyatarApAye'sambhavAt zreyasaH pracitatvasiddhyarthamuktatrayaviSayatvAzrayaNamAvazyakamiti bhAvaH / nanu granthAdau granthasamAptyarthaM maGgalamAcaranti prekSAvantaH, prakRte ca sampUrNo grantha eva stutirUpatvAnmaGgalamiti kiM maGgalAntaropAdAnena ? anyathA tatrApi maGgalAntaropAdAne'navasthAprasaGgAditi cet, atra vadanti, anyo'pi granthaH svAdhyAyarUpatvAnmaGgalameva maGgalabuddhiparigrahArthaM ca pRthaGmaGgalopAdAnam, atAdRzadhIviSayasya sAdhvAdermaGgalasyApyamaGgalatvAditi / itthaM cAzrayatayA samAptau svaikavAkyatvabuddhiviSayatAsambandhena maGgalasya hetutvamityuktaM bhavati, tacca prakRte vyAkhyAne pRthaGmaGgalasya vyAkhyeye cAdivAkyasyaiveti na kAcidanupapattiH, maGgale'maGgalatvabuddhistu svasamAnAdhikaraNaduritajananI na tu svasamAptipratibandhakaduritajananIti vicAraNIyaM sUkSmadRzA / uktahetuhetumadbhAva eva ca vyadhikaraNasamAptiprasaGgavAraNaM kRtaM bhavati, samAptAvanvayavyatirekAbhyAM maGgalasya vyabhicArastu svAnyUnasaGkhyavighnasthalIyasamAptitvAdeH kAryatAvacchedakasyoktyA nirasanIya iti dika / zraddhAguNajJatAbhyAmiti, zraddhAguNajJate nayasyAdvAdaparIkSAjanyajJAnavizeSau darzanazabdavAcyau / taduktaM sammatau 1. anyatameti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityanena granthakArasya zraddhAguNajJatAlakSaNe prayojane sAdhye zAstrArambhastavaviSayAptaguNAtizayaparIkSopakSepasya sAdhanatvasamarthanAt / zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsitamidaM zAstraM devAgamAbhidhAnamiti nirNayaH / maGgalapurassarastavo hi zAstrAvatAraracitastutirucyate / maGgalaM purassaramasyeti maGgalapurassaraH zAstrAvatArakAlastatra racitaH stavo maGgalapurassarastavaH iti vyAkhyAnAt / tadviSayo yaH paramAptastadguNAtizayaparIkSA tadviSayAptamImAMsitamevoktam / tadevaM niHzreyasazAstrasyAdau tannibandhanatayA maGgalArthatayA ca munibhiH saMstutena niratizayaguNena bhagavatAptena zreyomArgamAtmahitamicchatAM samyamithyopadezArthavizeSapratipattyarthamAptamImAMsAM vidadhAnAH, zraddhAguNajJatAbhyAM prayuktamanasaH, kasmAd devAgamAdivibhUtito'haM mahAnnAbhiSTuta iti sphuTaM pRSTA iva svAmisamantabhadrAcAryAH prAhuH // zrIsamantabhadrAcAryaviracitA AptamImAMsA // devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // 1 // devAgamAdInAm Adizabdena pratyekamabhisambandhanAddevAgamAdayo nabhoyAnAdayazcAmarAdayazca vibhUtayaH parigRhyante, tAzca bhagavatIva mAyAviSvapi 'maskariprabhRtiSu aSTasahasrItAtparyavivaraNam "evaM jiNapannatte, saddahamANasya bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe, daMsaNasaddo havai jutto // [samma0 2.32] tti / prayojanatvaM ca tayormukhyaprayojanAGgatayA gauNamityabhipretyAha--tAbhyAM prayuktamanasa iti / mahAnna stutyo'sIti, praznAnurUpatvAduttarasya na mahattvaprakArakastutiviSayo'sItyarthaH / tathA ca sUtre mahatpadaM mahattvena stutye'rthAntarasaGkramitavAcyam, vastuto mahatpadaM stutyArthakameva, atizayapratIti: prayojanamityuktavibhUtyA nizcayarUpAtizayena na stutyaH, vyavahAratastu stutyatve na virodha ityarthaH sammukhIna AbhAti / 1. maskari niyativAdino gozAlakasya nAmnA / 2. evaM jinaprajJaptAn, zraddadhAnasya bhAvato bhAvAn / puruSasyAbhinibodhe darzanazabdo bhavati yuktaH // 1 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 1] dRzyante iti tadvattayA bhagavanno'smAkaM parIkSApradhAnAnAM mahAnna stutyo'si / ___ (bhA0) AjJApradhAnA hi tridazAdikaM parameSThinaH paramAtmacihna pratipadyeran nAsmadAdayastAdRzo mAyAviSvapi bhAvAdityAgamAzrayo'yaM stavaH / zreyomArgasya praNetA bhagavAn stutyo mahAn devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtimattvAdyanyathAnupapatteriti hetorapyAgamAzrayatvAt / tasya ca prativAdinaH pramANatvenAsiddheH, tadAgamaprAmANyavAdinAmapi vipakSavRttitayA gamakatvAyogAt / tadAgamAdeva hetovipakSavRttitvaprasiddheH / [vibhUtimattvahetornirdoSatvasAdhane yukti:] paramArthapathaprasthAyiyathoditavibhUtimattvasya hetormAyopadarzitatadvibhUtimadbhirmAyAvibhirna vyabhicAraH, satyadhUmavattvAdeH pAvakAdau sAdhye svapnopalabdhadhUmAdimatA dezAdinAnaikAntikatvaprasaGgAt, sarvAnumAnocchedAt / [taTasthajainena samAdhAnajanakaM pratyuttaraM kArikAyA dvitIyo'rthazca] tarhi mA bhUdasya hetorvyabhicAraH, pAramArthikyaH purandarabherIninAdAdikRtapratighAtAgocaracAriNyo yathoditavibhUtayastIrthakare bhagavati tvayi tAdRzyo mAyAviSvapi netyatastvaM mahAnasmAkamasIti vyAkhyAnAd granthavirodhAbhAvAditi kazcit / [punarapyAcAryAstarkeNa hetorvyabhicAraM sAdhayanti] so'pi kutaH pramANAtprakRtahetuM vipakSAsambhavinaM pratIyAt ? na tAva - aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhASye tAdRza iti tAdRzasya devAgamAderityarthaH / paramArthetyAdi kazcidityantaH pUrvapakSaH, so'pItyArabhya granthakRtaH siddhAntaH / prakRtahetumiti pAramArthikavibhUtimattvahetumityarthaH / yadyapi asatyahetunA sAdhyasya na vyabhicAro'jJAnajanitavilakSaNadhUmAderanabhyupagamAdanyathA pratiniyatakAryakAraNabhAvAdhucchedena sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt, hetujJAnAsatyatvaM ca na vyabhicAre prayojakaM, kintu kadAcitsAdhyajJAnAsatyatva iti na tato'numitipratibandhaH, tathApi vyabhicAravArakavizeSaNaviziSTatvarUpaM satyatvamabhipretyAkSudradevAgamAdihetumupanyasyedaM khaNDanamiti mantavyam // 1 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tpratyakSAdanumAnAdvA, tasya tadaviSayatvAt nApyAgamAdasiddhaprAmANyAttatpratipattiratiprasaGgAt / pramANataH siddhaprAmANyAdAgamAttatpratipattau tataH sAdhyapratipattirevAstu paramparAparizramaparihArazcaivaM pratipattuH syAt / tataH sUktaM sarvathA nAto hetostvamasi no mahAMstasyAgamAzrayatvAditi // 1 // tarhyantaraGgabahiraGgavigrahAdimahodayenAnyajanAtizAyinA satyena stotavyo'haM mahAniti bhagavatparyanuyoge satIva prAhu: adhyAtmaM bahiraNyeSa vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // AtmAnamadhizritya varttamAno'dhyAtmamantaraGgo vigrahAdimahodayaH zazvan niHsvedatvAdiH parAnapekSatvAt / tato bahirgandhodakavRSTyAdirbahiraGgo devopanItatvAt / sa ca satyo mAyAviSvasattvAt / divyazca manujendrANAmapyabhAvAt / sa eSaH (bhA0) bahirantaHzarIrAdimahodayo'pi pUraNAdiSvasambhavI vyabhicArI svargiSu bhAvAdakSINakaSAyeSu tato'pi na bhavAn paramAtmeti stUyate / [atra kazcittaTasthajaina: mahodayatvahetuM nirdoSaM sAdhayati ] atha yAdRzo ghAtikSayajaH sa bhagavati na tAdRzo deveSu yenAnaikAntikaH syAt, divaukassvapyasti, rAgAdimatsu sa naivA'stIti vyAkhyAnAdabhidhIyate / [ punarapi AcAryA hetuM sadoSaM sAdhayanti ] tathApyAgamAzrayatvAdahetuH pUrvavat / nanu pramANasaMplavavAdinAM pramANaprasiddhaprAmANyAdAgamAtsAdhyasiddhAvapi tatprasiddhasAdhanajanitAnumAnAtpunastatpratipattiraviruddhaiveti cet, upayogavizeSasyA'bhAve pramANasaMplavasyA'nabhyupagamAt / sati pratipatturupayogavizeSe dezAdivizeSasamavadhAnAdAgamAtpratipannamapi hiraNyaretasaM sa aSTasahastrItAtparyavivaraNam AgamAzrayeNApi hetunA hetuvAdarasikAnAmanumAnAt sAdhyasiddhau paritoSaH kiM na syAdityAzayavAn zaGkate - nanviti / pramANasaMplavavAdinAmiti pramANasaMplavaH =ekatrArthe
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari01-kA. 2] punaranumAnAtpratipitsate, tatpratibaddhadhUmAdisAkSAtkaraNAtpratipattivizeSaghaTanAt punastameva pratyakSato bubhutsate, tatkaraNasambandhAttadvizeSapratibhAsasiddheH / na caivamAgamamAtragamye sAdhye sAdhane ca tatpratipattivizeSo'stIti kimakAraNamatra pramANasaMplavo'bhyupagamyate ? pratyakSanizcite'gnau dhUme ca tadabhyupagamaprasaGgAt / sarvathA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pravRttiranekapramANasya / pratyakSanizcite'gnAviti / prAcInapraNayAnurodhiprasaGgamAtrametat / pratyakSanizcite'gnau 'dhUme'pi ca parvate vaqyanumitsAyAM tadanumiterapyabhyupagamAt zabdAdavagatasya ca vahnaH parvate tatpratibaddhadhUmasAkSAtkArAdanumitestvayApi svIkArAt siddhimAtrasya pratibandhakatvAniSTeH, yatkaraNakaM hetujJAnaM tatkaraNasAdhyanizcayatvenAnumitipratibandhakatve'pramANikamahAgauravaprasaGgAt, siddhipratibandhakatAyAM sisAdhayiSAyA uttejakatvamAtrasyaiva yuktatvAt / ata eva sisAdhayiSAtadabhAvAbhyAM 'zatazaH pratyakSaparikalitamapyarthamanumimISantyanumAnarasikAH / na hi kariNi dRSTe cItkAreNa tamanumimite'numAtAra' [ ] iti vAcaspativacanayoravirodhamupapAdayanti naiyAyikAH / / // pakSatAvAdaH // Tvadanti ca sisAdhayiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvaM pakSatAyA lakSaNam / na hi sisAdhayiSAmAtraM pakSatA, vinApi sisAdhayiSAM ghanagajitena meghAnumAnAt, nApi sAdhyasandeho, vinApi sandehaM ghanagajitena meghAnumAnAditi yathoktaM yuktam / yatra siddhirnAsti tatra sisAdhayiSAyAM satyAmasatyAmapi, yatra ca sisAdhayiSAsti tatra siddhau satyAmasatyAmapi pakSatAyAH, yatra ca siddhirasti sisAdhayiSA ca nAsti tatra pakSatAbhAvasyetthamupapatteH / yadyapi sisAdhayiSAsiddhiparAmarzAnAM naikakAle sambhavo, yogyavibhuvizeSaguNAnAM yaugapadyaniSedhAt, parAmarzAnantaraM siddhau tataH sisAdhayiSAyAM ca sisAdhayiSAkAle parAmarzanAzAdeva nAnamitiH, siddhiparAmarzasisAdhayiSANAM krameNa bhAve ca sisAdhayiSAkAle siddhinAzAtpratibandhakAbhAvAdevAnumitiriti sisAdhayiSAvirahaviziSTatvaM siddhevizeSaNaM na yujyate tathApi yatra parAmarzaH siddhizcobhayaM yugapadeva vahnivyApyadhUmavAn parvato vahnimA~zceti tataH sisAdhayiSA tato'numitistatra pakSatAsampattaye tadvizeSaNAvazyakatvamiti / vayaM tu brUmaH-tadAkArAnumitau tadAkArAnumAnopayogasyaiva sAdhyasandehasisAdhayiSAkAlAnugatasya hetutvaM / tadAkAratvaM cAnumAnopayoge tadAkArAnumitijanakatAvacchedako jAtivizeSaH, paTajanakatAvacchedaka iva tantau / ata eva paTAkArapariNatatantutvena paTopAdAnatvaM na tu tantutvamAtreNeti sphuTIbhaviSyatyupariSTAt / itthaM coktopayogahetutayaivAnatiprasaGge 1. dhUme ca iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam vizeSAbhAvAt / tato devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtibhirivAntaraGgabahiraGgavigrahAdimahodayenApi na stotraM bhagavAn paramAtmA'rhati // 2 // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam noktapakSatAtvena hetutvaM, siddhisisAdhayiSAvirahayovizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNa gurutarAnantakAryakAraNabhAvaprasaGgAt, satyAM sisAdhayiSAyAM tricaturakSaNavyavadhAnena siddhiparAmarzasadbhAve'numityanudayaprasaGgAcca, tadA sisAdhayiSAvirahaviziSTasiddhisattvAdupayogasya tu dIrghakAlikasyAnugatasyAbhyupagamAnnAnubhUyamAnAnumityapalApa iti / etena siddhiparAmarzasattve yatkiJcijjJAnaM jAyatAmitIcchAyAmapyananumiteH pratyakSAtiriktajJAnaM jAyatAmitIcchAyAM cAnumiteH sisAdhayiSAvizeSavirahanivezaklezo'pi nirastaH / yathAkAryadarzanaM vilakSaNopayogasya kalpanenAnatiprasaGgAta, talliGakAnamitau talliGgakopayogasya viziSya hetutvAcca na dhUmaparAmarzasattve Alokena vahnimanaminuyAmitIcchAyAmapyanumitiH / atha parvato vahnimAnityanumitau satyAM parvate vaqyanumAnopayogasyAbhAvAt tatra siddheH pratibandhakatvApekSayAnumitAveva tatkalpanaM nyAyyamiti cet, na, sAdhyasandehasisAdhayiSAnyatarAnugatasyaivAnumAnopayogasya kalpanAt, ghanagajitena meghAnumAnasthale'pyavyaktasAdhyasaMzayakalpanAt, astu vA gajitena meghajJAnaM prAtibhameva, apratibhasya kiM garjatIti saMzayasyaivodayAt, anyathAnupapattigrahApekSatve tu tasya tatsthalIyasya kevalAnyathAnupapattigrahasyaivAnumAnopayogatvam, kvacit sisAdhayiSAvighaTakatve'pi siddheranumAnopayogapratibandhakatve tu mAnAbhAvaH / tena parvatastejasvI pASANamayo vahnimAniti jJAnasattve'pyanumiterna virodhaH, atadAkArasiddhyA tadAkArasisAdhayiSAyA avighaTanAt, yatrAyaM puruSo naveti saMzayAnantaraM puruSatvavyApyakarAdimAniti jJAnaM tatra vinAnumitsAM pratyakSamevotpadyate nAnumitirityanumitAvanumitsAvirahaviziSTasamAnaviSayakapratyakSasAmagryAH kAminIjijJAsAvat svAtantryeNa pratibandhakatvaM kalpyata ityapyayuktam, karAdimattvAdanena puruSeNa bhAvyamitIhAtmakapratyakSopayogasattve'numiterApattyayogAt, bhramasaMzayottarapratyakSatvAvacchinnaM prati vizeSadarzanasya kAraNatvakalpanApekSayA pratyakSatvAvacchinne IhAtvena hetutAyAmeva lAghavamityasyArthasyAsmAbhiH jJAnabindvAdau vivecitatvAt / yatra ca karAdimattvAvacchedenohAtmakapramANena puruSatvavyAptigrahastatrAnumAnopayogena karAdimattvAnyathAnupapattyA puruSatvAnumiterevAbhyupagamAt / etena bhinnaviSayakapratyakSe'numitisAmagrIpratibandhakatvakalpanamapi apAstam / parAmarzAnantaraM pakSAdipratyakSasyAvagrahAdyAtmakapratyakSopayogAbhAvAdevAnApatteH, tattadupayogavyaktau
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 2] tarhi tIrthakRtsampradAyena stutyo'haM mahAniti bhagavadAkSepapravRtAviva sAkSAdAhuH aSTasahastrItAtparyavivaraNam ca tattadadRSTodbodhAdikaM heturiti na kiJcidanupapannam / // pratyakSAnumitisAmagrayoH pratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH // vAdakrIDAvisAmagrIvrIDAM tyajata paNDitAH / sAmagrIvAdamAdAya, nyAyakelividhIyatAm / atha kena rUpeNAnamitipratyakSasAmagrayoH pratibadhyapratibandhakabhAvaH ? na tAvadanumititvAvacchinne laukikapratyakSasAmagrItvena pratibandhakatA, bhinnaviSaye'numiterevotpattyA vyabhicArAt, na ca samAnaviSayakAnumititvAvacchinne samAnaviSayakalaukikapratyakSasAmagrItvena pratibandhakatA, samAnaviSayatvasya nirvaktumazakyatvAditi cet / (1) atra raghudevabhaTTAcAryaprabhRtayaH1 parvatoddezyakavahnividheyakasaMyogasaMsargakAnumiti prati parvatavizeSyakavahniprakArakasaMyogasaMsargakalaukikapratyakSasAmagrItvAdinA viziSya pratibadhyapratibandhakabhAvo vAcyaH, vahnimAn parvato ghaTavAnityanumitau vyabhicAravAraNAya pratibadhyatAvacchedakakoTau prakArakatvaM vihAya vidheyakatvanivezaH, pratyakSasAmagrayAH pratibandhakatAyAM bhinnaviSayakAnumitisAmagrayabhAvavizeSaNaniveze tu vidheyatA na nivezyA, prayojanAbhAvAt, uktasthale vizeSaNAbhAvenaivAdoSAt / na ca parvato vahnimAniti laukikacAkSuSasAmagrIsattve'pi parvato vahnimAnityanumityApattiH, sAmagrayAH kAraNasamUhAtmakatayA tadAnImatItAnAgatacakSustvaksaMyogAdyasattvenoktalaukikacAkSuSasAmagya bhAvAditi vAcyam, svAzrayasaMyuktavRttitvasambandhena parvatavRtticakSuHsaMyogaviziSTavahnivRtticakSuHsaMyogAdereva prakRte parvato vahnimAniti laukikapratyakSasAmagrIpadArthatvAt / na ca parvate vahnisaMyogAnavacchedakAvacchedena, vahnau ca parvatasaMyogAnavacchedakAvayavAvacchedena cakSuHsaMyoge parvato vahnimAniti anumityanutpAdApattiH, svAvacchedakAvacchinnasaMyogAzrayavahnivRttiparvatasaMyogAvacchedakAvacchinnatvasambandhena parvatacakSuHsaMyogaviziSTavahnicakSuH saMyogatvAdinaiva pratibandhakatvAt / na ca bhinnabhinnapuruSIyaparvatacakSuHsaMyogaviziSTavahnicakSuHsaMyogakAle anumityanutpAdApattiH, svAzrayavRttitvarUpasAmAnAdhikaraNyopadarzita 1. asya 'anumityanutpAdApatteH ityAhuH' padena anvayaH / patra 11 paM0 22 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam tIrthakRtsamayAnAM ca parasparavirodhataH / / sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhaved guruH // 3 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam sambandhAbhyAM vaiziSTyanivezAt / svAzrayatvaM vRttitvaM ca svAzrayIbhUtacakSuHsaMyuktamana:pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena grAhyam, tena puruSAntarIyavahnicakSuHsaMyoge puruSAntarIyaparvatacakSuHsaMyogavaiziSTyavirahAnnAnupapattiH / pratibadhyatAvacchedakaH sambandhaH samavAyaH, pratibandhakatAvacchedakaH svAzrayasaMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogaH, niruktasaMyogaviziSTAtmamana:saMyogasyaiva prakRtasAmagrItve samavAya eva vA / na tu pratibadhyatAvacchedakaH sambandhI vidheyatA, pratibandhakatAvacchedakazca samavAyaH, tathA satyekapuruSasya tathAvidhalaukikapratyakSasAmagrIsattve puruSAntarasya tathAvidhAnumityutpAdAnApattivAraNAya tatpuruSIyatvaM nivezya kAryakAraNabhAvakalpane gauravaprasaGgAt / atha parvato vahnimAniti laukikapratyakSasAmagrIsattve parvate ghaTAnumitervahnayanumitezca sAmagrIsattve parvato vahnimAnityanumityanutpattyApattiH / na ceSTApattiH, bhinnaviSaye'numitisAmagrayA balavattvAttadA vahnighaTobhayasamUhAlambanAnumityutpattau bAdhakAbhAveneSTApatteH kartumazakyatvAt / na ca parvato vahnimAnityanumiti prati bhinnaviSayakAnumitisAmagrayabhAvaviziSTAyAH parvato vahnimAniti laukikapratyakSasAmagrayAH pratibandhakatvAnnoktAnupapattiH, evaM sati vahnayAdipratyakSe ghaTAdyanumitisAmagryAH pratibandhakatvAd ghaTAdilaukikapratyakSasAmagrIkAle vahnipratyakSanihAya bhinnaviSayakAnumitisAmagrIpratibandhakatAyAmapi samAnaviSayakalaukikapratyakSasAmagryA uttejakatvAvazyakatvAt / yadA ghaTalaukikapratyakSasAmagrI tadanumitisAmagrI ca vahnilaukikapratyakSasAmagrI tadanumitisAmagrI ca tadA bhinnaviSayakAnumitisAmagryabhAvaviziSTavahnilaukikapratyakSasAmagryabhAvasattvAt parvato vahnimAnityanumiteH samAnaviSayakalaukikapratyakSasAmagrayabhAvaviziSTaghaTAnumitisAmagryabhAvasattvAt parvato vahnimAniti pratyakSasya cApatteriti cet, maivam, sAmagrIcatuSTayamelanadazAyAM jJAnadvayayaugapadyApattibhiyA parvato vahnimAniti laukikapratyakSasAmagrIpratibandhakatAvacchedakakoTiniviSTAbhAvapratiyogibhinnaviSayakAnumitisAmagrayAM samAnaviSayakapratyakSasAmagrayabhAvasyApi vizeSaNasya nivezAt / na caivaM samAnaviSayakapratyakSasAmagrayAmapi bhinnaviSayakAnumitisAmagrayabhAvaniveze anavasthA, tanniveze prayojanA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] iti bhagavato mahattve sAdhye tIrthakarattvaM sAdhanaM kutaH pramANAt siddham ? na tAvadadhyakSAttasya tadaviSayatvAtsAdhyavat / nApyanumAnAt tadavinAbhAviliGgA aSTasahasrItAtparyavivaraNam bhAvena tatraiva vizrAnteranavasthApattyayogAt / vastutaH parvato vahnimAniti laukikapratyakSasAmagrIkAlInaghaTAdyanumitikAle vahnayanumityanabhyupagamAtkAmapi sAmagrImanuttejakIkRtya vahnilaukikapratyakSasAmagrItvenaiva vahnayanumitau pratibandhakatvakalpanAnna doSaH / atha vahnayAdiviSayakalaukikapratyakSasAmagrIkAle vanyanumitsAsattve vahnayanumityutpattestatpratibandhakatAvacchedakakoTau vaDhyanumitsAyA uttejakatvaM svIkAryam, tacca kena rUpeNa ? (1) na tAvadanumitsAtvena, vahnilaukikapratyakSasAmagrIsattve ghaTAnumitsayApi vaDhyanumityutpAdApatteH / (2) nApi parvatoddezyakavahnividheyakAnumitiviSayakecchAtvena, ghaTAnumitsAyA api parvatoddezyakavahnighaTobhayavidheyakasamUhAlambanAnumitiviSayakatvenoktadoSAnuddhArAt / (3) nApi parvatoddezyakatvaprakAratAnirUpitavahnividheyakatvatvAvacchinnaprakAratAbhinnayatkiJcidvidheyakatvaprakAratvAnirUpitAnumitiniSThavizeSyatAzAlIcchAtvena tathApi parvatoddezyakaghaTaprakArakAnamitirjAyatAmitIcchAsattve vahnipratyakSasAmagrIsattve vaDhyanumityApatteH, tAdRzecchAyA uktadharmAkrAntatvAditi, ced, ucyate, parvatoddezyakavahnividheyakAnumiti prati parvatatvAvacchinnoddezyakatvaprakAratAnirUpitavahnividheyakatvaprakAratAbhinnayatkiJcidvidheyakatvaprakAratvAnirUpitatve sati yA parvatavizeSyakatvaprakAratAnirUpitavahniprakArakatvaprakAratAbhinnayatkiJcitprakArakatvaprakAratvAnirUpitA'numitiniSThavizeSyatA tacchAlIcchAbhAvaviziSTavahnilaukikapratyakSasAmagrItvena pratibandhakatvakalpanAnna doSaH / evamicchAntarasaGgrahAyecchIyAnumitiniSThavizeSyatAyAM vizeSaNAntaramapi vicintya sudhIbhirdeyam, jJAnaM jAyatAmitIcchAvAraNAyAnumitiniSThavizeSyatAyAM pratyakSAvRttidharmaniSThaprakAratAnirUpitatvaM nivezyam, na tvanumitimAtravRttidharmaniSThaprakAratAnirUpitatvam, pratyakSAnyajJAnaM jAyatAmitIcchAsattve'numityanutpAdApatteH ityAhuH / tatra brUmaH, evamanantAnumitsAvirahaviziSTatattallaukikapratyakSasAmagrINAmanantAbhAvAnAmanumitihetutve gauravAttAvadanyatamatvAvacchinnAbhAvasyAkhaNDasya hetutve vAcye tatsthAnAbhiSiktAkhaNDAnumAnopayogasyaivAnumitihetutvaucityAt, tadabhAvAdeva na parvate vahnilaukikapratyakSasAmagrIkAle vahyanumitiH / kiJca parvatacakSuHsaMyogaviziSTavahnicakSuHsaMyogasya 1. 'atra raghudevabhaTTAcAryaprabhRtayaH' ityanena prArabdhaH pUrvapakSaH atra samAptaH /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvAt / samayAtsiddhamiti cet, pUrvavadAgamAzrayatvAdagamakatvamasya vyabhicArazca / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam noktasAmagrItvaM pratibandhakatAvacchedakasambandhagauravAditi tadviziSTAtmamana:saMyogasyaiva tvayA tattvaM vAcyam, tadapekSayApi lAghavAdviziSTAtmana eva tattvamucitaM, sa ca pratyakSopayoga eva, upayogAtmano'pyaSTasvAtmasu pAramarSe pratipAdanAt, sa cAnumAnopayogapratibandhako dravyArthikanayamate, paryAyArthikanayamate ca suSuptau jJAnAnutpAdanirvAhArthamupayogasiddheryatsAmAnyayo rityAdinyAyAtpratyakSahetutvena siddha Atmadharma upayogavizeSaH, tathA pratyakSopayogenAtmasthAnumAnopayogotpAdAnukUlazaktivighaTanAt tasya tattvavRttyA tatpratibandhakatvopapatteH iti na tadAnumitiH, anumitsAyA api tadupayoganivRttikAle evAbhyupagamAditi kimadhikenAkANDatANDatvena / kiJca nyAyanaye'pyanumitau pratyakSasAmagryAH pratibandhakatvaM na kalpyate, kintu kAryakAlavRttitayA pratyakSAbhAvasya hetutvamityasminneva pakSe lAghavam, nirNayatvena siddheH pratibandhakatvAkalpanAt, parvato vahnivyApyavAn vahnivyApyavyApyavAnityAdiparAmarzAdanumitidhArAvAraNAyAnumitAvanumititvenaiva paraM tatkalpanAt, pratyakSasAmagrayabhAvasyAnumitau hetutve tu vinazyadavasthapratyakSasAmagrIjanyapratyakSottaramanumityApattivAraNAyAnumitau pratyakSasAdhAraNatathAvidhanirNayatvenaiva pratibandhakatvaM kalpanIyaM syAt, anyathA'nirvAhAt / na caivaM bhAvivahnipratyakSamaprametyaprAmANyagrahakAlInavinazyadavasthavahnipratyakSasAmagryutpAditavahnipratyakSadvitIyAdikSaNe'numitisAmagrIto'numityanutpAda prasaGgaH aprAmANyagrahAbhAvaviziSTavahnipratyakSatvena pratibandhakatvakalpanAt / na caivaM satyupadarzitasthale pratyakSotpAdakAle vaqyanumityApatteH duritvam, tatrAnAyatyA tatkSaNaviziSTAprAmANyagrahasyaivottejakatvasvIkArAt, uktopadarzitasthale'numityanutpattAviSTApattervA / na ca upadarzitasAmagrIcatuSTayamelanadazAyAM parasparapratibandhakavazAt kasyApi phalasyAnudayena tadA pratyakSAbhAvakAraNabalAdanumityApattivAraNaM samAnaviSaye pratyakSasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanaM vinA duSkaramiti vAcyam, tadAnIM paramate cakSurmanoyogAdivigamakalpanenAsmanmate cAnyataropayogavigamakalpanena sAmagrIcatuSTayamelanasyaivAsiddheH, anyathA svAbhyupagamamAtreNoktAnavasthoddhArAyogAdviparyayasyApi kalpayituM zakyatvAt / etena samAnaviSaye'numitisAmagrIkAle pratyakSasAmagrIsattve parvate vaqyanumitsAyAM vahnipratyakSecchAyAM ca satyAM parvato vahnimAnityanumityApattiH / na ceSTApattiH, svabhAvato bala 1. dravya-kaSAya-yogopayoga-jJAna-darzana-cAritra-tIrtharUpeSu (vyAkhyAprajJaptiH-12.10.1)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 3] 13 (bhA0) na hi tIrthakaratvamAptatAM sAdhayati, zakrAdiSvasambhavi sugatAdau darzanAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam vatI yasya sAmagrI tadviSayecchAsattve tasyaivotpattyabhyupagamAditi parvatoddezyakavahnividheyakAnumitau tathAvidhapratyakSAnyajJAnatvAvacchinne vA tathAvidhapratyakSecchAviziSTAyAH parvato vahnimAniti pratyakSasAmagryA api pratibandhakatvAntaraM kalpanIyam / na ca anumitsAyAM pratyakSecchAyA uttejakatvasvIkAreNaiva nirvAhaH, pratyakSecchAbhAvAnumitsayorvizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvenAnantapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAbAhulyAt, pratibandhakatAvacchedakagauravAcca / evaM pratyakSecchAbhAvakAle'numitsAdazAyAmanumitisAmagrIsattve pratyakSasAmagrIbalAt pratyakSApattivAraNAya samAnaviSayakapratyakSaM prati samAnaviSayakapratyakSecchAbhAvaviziSTasamAnaviSayakAnumitsAviziSTAnumitisAmagrayA api svAtantryeNa pratibandhakatvaM kalpanIyamityAdi apAstam, pratyakSAnumitIcchayobhinnopayogarUpayorekadA'jAyamAnatvenoktakalpanAyA nirmUlatvAt / etenaiva bhinnaviSayAntarbhAveNAnumitisAmagrIpratibandhakatvakalpanAjAlam apAstam, evaM hi tadbhinnaviSaye pratyakSAnumitisAmagrIdvayadazAyAmanumitirevotpadyate na pratyakSam taduttaramanuminomItyanuvyavasAyAditi tatra pratyakSaM pratyanumitisAmagrayAH pratibandhakatvaM kalpanIyam, pakSaparAmarzAdipratyakSAnutpatteranyathAnupapattezca / tatra ca na sAmAnyataH pratyakSatvAvacchinne'numitisAmagrItvena pratibandhakatA, samAnaviSaye'numitisAmagrIkAle pratyakSAnutpattiprasaGgAt, nApi vahnibhinnapratyakSaM prati vahnayanumitisAmagrItvena pratibandhakatA, avacchedakakoTau pratyakSecchAyA uttejakatvAvazyakatvena ghaTapaTAdipratyakSecchAbhAvakUTasyaikatra niveze paTapratyakSasAmagryabhAvadazAyAM paTapratyakSecchAbalAdvirodhisAmagrIkAle ghaTAdipratyakSApatteH, kintu ghaTapratyakSaM prati ghaTapratyakSecchAbhAvaviziSTavalyanumitisAmagrItvAdinA viziSya pratibadhyapratibandhakabhAvaH svIkartavyaH / na ca tathApi ghaTaspArzanecchAdibalAda ghaTacAkSaSAdyApattiH, ghaTatvaprakAratAnirUpitaghaTavizeSyatAzAlicAkSuSAdau tAdRzacAkSuSAdiviSayake cchAbhAvaviziSTavanyanumitisAmagrItvAdinA pratibandhakatvAntarasyApi kalpanAt / na caivaM vaqyanumitisAmagrIsattve yatkiJcijjJAnaM jAyatAmitIcchAkAle ghaTAdicAkSuSApattiH, ghaTatvaprakArakatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTavizeSyakatvaprakAratA tadbhinnayatkiJcidvizeSyakatvaniSThaprakAratvAnirUpitatve sati ghaTatvaprakArakatvAvacchinnaghaTavizeSyakatvaprakAratAnirUpitA yA cAkSuSavizeSyatA tacchAlIcchAtvenottejakatvasvIkArAt, upadarzitecchAyAstathAvidha
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam yathaiva hi bhagavati tIrthakaratvasamayo'sti tathA sugatAdiSvapi / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam viSayatvAbhAvena doSAbhAvAt / na ca vaqyanumitisAmagrIkAle cAkSuSaM jAyatAmitIcchAsattve'pi ghaTacAkSuSAnupapattistAdRzecchAyAstathAvidhaviSayatvAbhAvena tAdRzaviSayatAzAlIcchAvirahaviziSTavayanumitisAmagrIsattvAditi vAcyam, tAdRzecchAyAmapyanumityavRttidharmaniSThaprakAratAnirUpitA satI yA yatkiJcidvizeSyakatvaniSThaprakAratvAnirUpitA cAkSuSavizeSyatA tacchAlIcchAtvena svAtantryeNottejakatvAbhyupagamAt, vahnibhinnaviSayakAnumityanyajJAnatvAvacchinna eva vahnayanumitsAviziSTavalyanumitisAmagryA api svAtantryeNa pratibandhakatvAcca na vaDhyanumitsAviziSTavaDhyanumitisAmagrIkAle ghaTAdicAkSuSecchAsattve ghaTAdicAkSuSApattiH / ghaTAdicAkSuSecchAyAM vayanumitsAyA uttejakatvaM tu na vAcyam, vizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvena mahAgauravAt / vahnibhinnaviSayakatvaM ca vahnitvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAbhinnamukhyavizeSyatAvattvam, tena parvato vahnimAniti pratyakSasyApi vahnibhinnavahnitvAdiviSayakatvena na vyabhicAraH, mukhyavizeSyatAtvaM ca prakAratAbhinnaviSayatAtvam, ato na ghaTaghaTatvAdinirvikalpakAsaGgrahaH, anumitsAviziSTAnumitisAmagrIkAle vahnivahnitvAdinirvikalpakAnaGgIkAre ca nAnupapattiH / na ca tathA'pyanumitsAviziSTAnumitisAmagrIkAle parvato vahnimAnityupanItabhAnApattiH, vahniniSThalaukikaviSayatAnirUpitaparvatavizeSyatAbhinnamukhyavizeSyatAniveze ca parvato vahnimAniti zAbde vyabhicAro durvAra iti vAcyam / tathAvidhopanItabhAnaM pratyapyanumitsAviziSTAnumitisAmagryAH svAtantryeNa pratibandhakatvAntarakalpanAt / (2) kecittu parvato vahnimAniti laukikapratyakSe vyabhicAravAraNAyAnumitsAviziSTAnumitisAmagrIpratibadhyatAvacchedakaM parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahnitvAvacchinnaprakAratAzUnyajJAnatvameva vAcyam, itthamanumityanyatvApraveze pUrvamatApekSayA lAghavAd valyanumitsAviziSTavanyanumitisAmagrIkAle ghaTAnumitisAmagrIsattve vahnighaTobhayasamUhAlambanAnumityudayAbhyupagamena tatra vyabhicArAbhAvAt, tathAvidhAnumitisAmagrIkAle vahnipratyakSecchAviziSTavahnipratyakSasAmagrayAM ghaTapratyakSasAmagrayAM ca satyAM parvato vahnimAna ghaTavAMzceti samUhAlambanapratyakSasya ca tadAnamityanudayena jJAnAyaugapadyArthamabhyupagamAda ityAhaH, tanna, anumitsAviziSTAnumitisAmagryabhAvadazAyAM parvato vahnimAn ghaTavAMzceti samUhAlambanAtmakapratyakSasAmagrIkAle virodhisAmagrayabhAvarUpakAraNabalAt parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahnitvAvacchinnaprakAratAzUnyajJAnatvAvacchinnApatterdurvAratvAt vahnipratyakSasAmagryAdestatra
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] sugatastIrthakaraH, kapilastIrthakara ityAdisamayAH santIti sarve mahAntaH stutyAH - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratibandhakatvakalpane ca gauravAt / (3) parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahnitvAvacchinnavidheyatAbhinnavidheyatAyA evAnumitsAviziSTAnumitisAmagrIpratibadhyatAvacchedakatvam, vidheyatvaM coddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakavyAvRttavilakSaNaviSayatvamiti apare, tadapi na, pratyakSAdisAdhAraNavidheyatvAkhyavilakSaNaviSayatAyAM pramANAbhAvAt, evaM vaqyanumitisAmagrIkAle ghaTAdipratyakSecchAviziSTaghaTAdipratyakSasAmagrIdazAyAmanumityanudayena tAdRzAnumitau tathAvidhAnumitsAvirahaviziSTaghaTAdipratyakSecchAviziSTaghaTAdipratyakSasAmagrayA api pratibandhakatvAntaraM kalpanIyam, evaM bhinne viSaye zAbdabodhasAmagrIsattve pratyakSasAmagrIsattve ca pratyakSAnutpAdAdbhinnaviSayakapratyakSa prati tathAvidhapratyakSecchAbhAvaviziSTazAbdasAmagrayA api pratibandhakatvaM kalpanIyamevamanyadapyUhyamiti / ___ // pratyakSAnumitisAmagrayoH pratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH uttarapakSaH // atra brUmaH-parAmarzAdeH svasaMviditatvAdeva nAnumitisAmagrIkAle pratyakSApattiH, jJAnamAnase mAnasA'nyajJAnasAmagrayAH pratibandhakatvAkalpanalAghavenaiva jJAnasvasaMviditatvasya latAyAmasmAbhiH samarthitatvAt / pakSAdipratyakSasya ca tathopayogAbhAvAdeva nApattiH, tatsattve parvatapratyakSottaramAzubhAvinAnumAnopayogena vaDhyanumityutpattyA kramikaphaladvayenaiva parvataM pazyAmi vahni cAnuminomIti vyavahAropapatteH, vyavahArato'pi pratyakSatvaparokSatvayoviSayatAvizeSeNAnekAnte cAnupapattilezasyApyabhAvAt / upayogAsAGkaryasya gauNamukhyabhAvenaiva pratiniyamAditi kiM bhinnaviSaye'numitisAmagrIpratibandhakatvena ? yathAkSayopazamaM pratiniyatopayogapravRttyaiva sarvasAmaJjasyAt, anyathA vayanumitsAviziSTavalyanumitisAmagrIkAle vahnipratyakSecchAviziSTavahnipratyakSasAmagrIbalAtparvato vahnimAniti pratyakSaM jAyate na tu parvatavahnisaMyogA iti samUhAlambanaM vahnivahnitvAdinirvikalpakaM vetyarddhajaratIyAzrayaNasyAzakyatvenoktavahnibhinnaviSayatvasyAvyavasthiteH / vaDhyanumitsAviziSTavalyanumitisAmagrIkAlInavahnipratyakSecchAviziSTavahnipratyakSasAmagrIkAle ghaTapratyakSasAmagrIdazAyAM parvato vahnimAn ghaTavAMzceti pratyakSasya durapalApatvena tatra vyabhicArAccoktavahnibhinnaviSayakAnumitau niruktasAmagrItvena pratibandhakatAyA durvacatvAccoktasAmagrayA ghaTapratyakSapratibandhakatvakalpane tu 1. syAdvAda kalpalatA stabaka-1 zloka-84 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam syuH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam mahAgauravam, kevalaM bahubahuvidhAdisUtra [tattvArtha0 1.16]madhyapaThitanizritapratyakSahetukSayopazamavatAM samAne'pi viSaye prathamamanumiterevotpatteH pratyakSasAmagryapekSayAnumitisAmagryA balavattvaM nyAyyam, zruteneva liGgena nizcitatvasya svajanitapramAhitakSayopazamasAcivyena siddheH / ata eva naiyAyikaikadezino'pi tatra sAkSAtkAritvagrahe kSaNavilambaM kalpayanti, tAdRzasAmagrIdvitIyakSaNe'numityutpattyA'nantaraM siddhipratibandhAdanumityantarAnutpAdena tRtIyakSaNe pratyakSotpAdAt tatra saakssaatkaaritvgrhopptteH| evaM hi bhinnaviSayasthalIyapratibadhyapratibandhakabhAvenaiva nirvAhe'numitau pratyakSasAmagryA atiriktapratibadhyapratibandhakabhAvAkalpanalAghavam / sampradAyavidA hi bhinne viSaye vayanamitsAviziSTavayanamitisAmagrIsattve ghaTapratyakSecchAviziSTaghaTapratyakSasAmagrIsattve ca vaqyana miterevotpattyA tatra ghaTapratyakSatvAvacchinnaM prati bhinnaviSayakAnamityanyajJAnatvAvacchinnaM prati vA vahnayana mitsAviziSTavaDhyanumitisAmagrayAH pratibandhakatvaM, samAne ca viSaye vahnipratyakSecchAviziSTavahnipratyakSasAmagrIkAle vaqyanamitsAviziSTavayanumitisAmagrIdazAyAM vayanamityApattivAraNAya vayanumiti prati vahnipratyakSecchAviziSTavahnipratyakSasAmagrayAH pratibandhakatvaM kalpanIyam / asmAkaM tu pratyakSatvAvacchinnaM pratyanumityanyajJAnatvAvacchinnaM prati vAnumitsAviziSTAnumitisAmagrayA ekameva pratibandhakatvamiti bhinnaviSayatvAnivezadvitIyapratibandhakatvAkalpanAbhyAM lAghavasya sphuTatvAt / na ca vaDhyanumitisAmagrIpratibadhyatAvacchedakakoTau vahnibhinnaviSayakatvAniveze samAnaviSaye svasvecchAviziSTavalyanumitizAbdasAmagrIdvayasamAje vahnizAbdasyaivotpatteranumityanyajJAne'numitisAmagryAH pratibandhakatve vyabhicAra iti zaGkanIyam, tatrAnumitisAmagryapekSayA pratyakSasAmagryA iva zAbdasAmagryA api durbalatvasvIkArAt / (zaGkA) tathApi dvitIyapratibandhakatvAkalpanaprayuktaM lAghavamayuktam, samAne viSaye zAbdasAmagrayapekSayA pratyakSasAmagrayA balavattvAt, parvato vahnimAniti zAbdabuddhau vahnipratyakSecchAviziSTavahnipratyakSasAmagrayAH pratibandhakatve kalpanIye tatraivAnumityAdisAdhAraNapratyakSAnyavahnijJAnatvasya pratibadhyatAvacchedakatvena nirvAhe tasyAH svAtantryeNa pratibandhakatvAnaGgIkArAditi cet, na pratyakSAnyatvajJAnatvayovizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNa gurutarAnantapratibadhyapratibandhakabhAvaprasaGgAt, parvato vahnimAniti zAbdatvasyaiva lAghavena
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 17 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratibadhyatAvacchedakatvaucityAt, dvitIyagauravasya sampradAyimate duSpariharatvAt / vastutaH samAne viSaye pratyakSasAmagryapekSayAnumitisAmagryA balavattvasvIkarttAraH zAbdabodhasAmagryA api tathAtvaM svIkurvata iti nopadarzitakalpanayA nirvAhaH / etena parvatavizeSyakavahniprakArakaparokSatvasyaiva tAdRzasAmagrIpratibadhyatAvacchedakatve sampradAyimate na gauravam, parokSatvaM caitatsAmagrIpratibadhyatAvacchedakakoTipraviSTatayA parvato na vahnimAnityAdibAdhapratibadhyatAvacchedakakoTipraviSTatayA ca siddho jAtivizeSa ityuktAvapi na kSati:, uktadizA tAdRzajAtyantarbhAvena zAbdabodhapratibandhakatAyA evAyogAditi / atha tathApi bhinne viSaye ghaTAdipratyakSecchAviziSTatatsAmagrIdazAyAM parvatavizeSyakavahniprakArakajJAnaM jAyatAmityanumitiviSayakecchAkAlInAnumitisAmagrIkAle taduttaraM ghaTAdipratyakSAnutpattaye vahnibhinnaviSayakapratyakSatvAvacchinnaM prati tathAvidhAnumityanyajJAnatvAvacchinnaM prati vA vahanyanumitiviSayake cchAviziSTavahanyanumitisAmagrItvena pratibandhakatvakalpanamAvazyakam / na ca bhinnaviSayakatvaniveze prayojanAbhAvaH, tadaniveze parvato vahnimAniti pratyakSecchAviziSTapratyakSasAmagrIkAle parvate vahnijJAnaM jAyatAmityanumitiviSayakecchAviziSTatadanumitisAmagrIdazAyAM parvato vahnimAniti pratyakSAnutpattyApatteH, yasya sAmagrImapekSya svabhAvato balavatI yasya sAmagrI tadavRttidharmaprakArakatadviSayakecchAsattve tasyaivotpAdaniyamena tatra tAdRzecchAkAle'numiteranutpattyA pratyakSasyaivotpAdasambhavena parvato vahnimAniti pratyakSAnutpattAviSTApatteH karttumazakyatvAt / evaM vahnipratyakSecchAviziSTatatpratyakSasAmagrIkAle'numititvaprakArakavanyanumitsAviziSTavatyanumitisAmagrIdazAyAM taduttaraM tatpratyakSApattivAraNAya vahnipratyakSaM pratyanumititvaprakArakatadanumitsAviziSTatadanumitisAmagryAH pratibandhakatvamekadezibhirapi svIkarttavyamiti sampradAyamatApekSayA kva lAghavAvakAza ? iti cet, na tathApi sampradAyamate vanyAdyanumitsAviziSTavanyAdyanumitisAmagrIkAle vahnyAdipratyakSApattivAraNAya parvato vahnimAniti pratyakSe tAdRzAnumitsAviziSTavatyAdipratyakSecchAvirahaviziSTavanyAdyanumitisAmagryAH pratibandhakatve kalpanIye'numitsApratyakSecchAbhAvayorekatranivezaprayuktapratibandhakatAvacchedakazarIragauravAt, ekadezimate pratyakSaM prati pratyakSecchAbhAvAnumitsAvaiziSTyAntarbhAvenAnumitisAmagryAH pRthak pratibandhakatAdvasAm tadabhAvAt / atha tanmate'pi vanyAdipratyakSecchAviziSTavahnyAdipratyakSasAmagrIkAle vahanyAdyanu
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam mitivAraNAya vayAdyanumitiM prati vahyAdyanumitsAvirahaviziSTavalyAdipratyakSecchAviziSTavalyAdipratyakSasAmagryAH pratibandhakatve kalpanIye'numitsAbhAvapratyakSecchayorekatranivezaprayuktazarIragauravAdhikyaM tulyameveti cet, na pratyakSasAmagryapekSayA'numitisAmagryA bAdhAbhAvatadabhAvavyApyavattAnirNayAbhAvAdighaTitatayA gurutvena pratyakSecchAbhAvAnumitsobhayaviziSTAyAstasyAH pratibandhakatAvacchedakazarIrasyAnumitsAbhAvapratyakSeccho bhayaviziSTapratyakSasAmagrIpratibandhakatAvacchedakazarIrApekSayA tulyatvAbhAvAt / na ca laukikapratyakSa pratyapi tadindriyajanyabAdhabuddheH pratibandhakatvAtpratyakSasAmagrayA api bAdhAbhAvaghaTitatvena lAghavAnavakAzaH, bAdhadhIkAlInalaukika pratyakSasAmagrIkAle tayA pratibandhAdanumiterapyanudayena vyabhicArAbhAvAtsarvatrAnumitau pratyakSasAmagrIpratibandhakatAvacchedakakoTau bAdhAbhAvasya niveze prayojanAbhAvAt / (zaGkA) tathApi ekadezimate samAnaviSaye vayAdipratyakSaM prati vahyAdipratyakSecchAvirahaviziSTavayAdyanumitisAmagryA ananugatecchAbhAvakUTAnugatecchAbhAvaviziSTasiddhyabhAvaghaTitAyAH pratibandhakatvamAvazyakam, anyathA siddhikAle parAmarzAdItarAnumitikAraNasamUhasattve vahnipratyakSAnutpattyApatteH, tathA cAnanugatecchAbhAvakUTAdInAM vizeSaNavizeSyabhAvAnanugamaprayuktaM gauravaM duruddharam, sampradAyamate tu naitat, pratyakSecchAvirahaviziSTAnumitsAviziSTAnumitisAmagrIpratibandhakatAvacchedakakoTau siddhyabhAvaniveze prayojanAbhAvAt, uktasAmagrIdazAyAM siddhikAle'numiterevotpattyA pratyakSAnudayena vyabhicArAbhAvAditi cet, na yAdRzayAdRzapratyakSecchAsattve yAdRzayAdRzasiddhisattve ca na tathAvidhAnumitistAvadanyatamatvAvacchinnapratiyogitAkasyAbhAvasyAkhaNDasyaiva nivezAdekaikaparAmarzAdanumitidvayAbhyupagamena siddherapratibandhakatvAdvA / asmAkaM tu tadAnumAnopayogAvirAmAdeva na pratyakSam, upayogakrame tu dezakAlAdiniyantritakSayopazamakrama eva niyAmaka iti kimAneDitena ? / // bhinnendriyapratyakSasAmagrIpratibadhyapratibandhakabhAvavAdaH // etena 'samAne viSaye bhinne viSaye vA spArzanasAmagrIdazAyAM cAkSuSasAmagrIsattve cAkSuSasyaivotpatteH spArzanatvAvacchinnaM prati spArzanecchAvirahaviziSTacAkSuSasAmagrayAH pratibandhakatvaM kalpanIyam, tatra (A) na sAmAnyatastattvena pratibandhakatvam, ghaTacAkSuSasAmagrIkAle ghaTaspArzanecchAsattve tatsAmagrayAM ghaTaspArzanecchAyAM cAsatyAM ghaTaspArzanApatteH / (B) nApi ghaTAdispArzanaM prati ghaTAdispArzanaviSayakecchAvirahaviziSTacAkSuSasAmagrItvena pratibandhakatvam, ghaTacAkSuSasAmagrIkAle ghaTaspArzanasAmagrIdazAyAM ghaTajJAnaM jAyatAmitIcchA 1. asya kalpanIyau ityAdi nirastam iti anena padena saha anvayaH / (pR0 20 paM0 9)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA3] - aSTasahasrItAtparyavivaraNam sattve ghaTaspArzanApatteH, na ceSTApattiH, svabhAvato balavatI yasya sAmagrI tadviSayakecchAsattve tasyaivotpAdaniyamAt / (C) nApi tathAvidhaspArzanaM prati tathAvidhaspArzanatvaprakArecchAvirahaviziSTacAkSuSasAmagrItvena, paTacAkSuSasAmagrIkAle ghaTaspArzanasAmagrIsattve ghaTajJAnaM jAyatAmitIcchAyAM ghaTaspArzanAnupapatteH, kintu ghaTAdispArzanaM prati ghaTAdispArzanatvaprakArake cchAvirahaviziSTaghaTAdicAkSuSasAmagrItvena ghaTAdispArzanaviSayake cchAvirahaviziSTapaTAdicAkSuSasAmagrItvena ca pratibandhakatvaM kalpanIyam / cAkSuSasAmagrI tUdbhUtarUpAdiviziSTavijAtIyasaMyogarUpA, vaiziSTyaM ca svAzrayasamavetatvena, cAkSuSasAmagrayAM svasamavAyisamavetavijAtIyasaMyogavanmana:saMyuktacakSurvRttitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya spArzanecchAbhAvasya ca vaiziSTyaM vizeSaNatAvizeSeNa grAhyamato nAnupapattiH / (1) yadvA sAmAnyataH spArzanatvAvacchinnaM prati svIyaspArzananiSThavizeSyatAnirUpitaviSayitAsambandhAvacchinnaprakAratAzrayasamavetatvarUpaparamparAsambandhAvacchinnapratiyogitAkaspArzanatvaprakArakecchAvirahaviziSTacAkSuSasAmagrItvenaikam, aparaM ca spArzanaM prati cAkSuSasAmagrIviziSTopadarzitaparamparAsambandhAvacchinnapratiyogitAkaspArzanaviSayakecchAbhAvatvena pratibandhakatvaM kalpanIyam, ato na viSayabhedena pratibadhyapratibandhakabhAvabAhulyam / evaM cAkSuSecchAviziSTacAkSuSasAmagrIkAle spArzanecchAdazAyAM spArzanavAraNAya ghaTAdispArzanaM prati ghaTAdicAkSuSatvaprakArake cchAviziSTacAkSuSasAmagrayAH pratibandhakatvamekam, aparaM ca ghaTAdispArzanaM prati ghaTAdicAkSuSaviSayakecchAviziSTacAkSuSasAmagrItvena kalpanIyam / (2) athavA tatrApi viSayamanivezya spArzanatvAvacchinnaM prati svIyacAkSuSaniSThavizeSyatAnirUpitaviSayatAsambandhAvacchinnaprakAratAzrayasamavetatvasvasamavAyinirUpitopadazitasvAzrayIbhUtacakSaHsaMyuktatvAdighaTitaparamparAsambandhAvacchinnavRttitvobhayasambandhena cAkSuSatvaprakArakecchAviziSTacAkSuSasAmagrI pratibandhikA, pratibadhyatAvacchedakaH sambandhaH samavAyaH, pratibandhakatAvacchedakaH svAzrayIbhUtacakSuHsaMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogavattvama, nAto viSayapuruSabhedena pratibadhyapratibandhakabhAvabAhulyam / __ (3) evaM spArzanatvAvacchinnaM prati cAkSuSaviSayakecchAviziSTacAkSuSasAmagrayA api pratibandhakatA bodhyA, nAto bhinnaviSaye cAkSuSaviSayakecchAviziSTacAkSuSasAmagrIkAle spArzanecchAdazAyAM spArzanApattiH / atra cAkSuSasAmagrayAM cAkSuSecchAvaiziSTyaM ca svIyacAkSuSaniSThavizeSyatAnirUpitaviSayatAsambandhAvacchinnaprakAratAzrayIbhUtatvaksaMyogAdyabhAvavatsamavetatva-svasamavAyinirUpitopadarzitaparamparAsambandhAvacchinnavRttitvobhayasambandhena nivezanIyam, nAtaH samAnaviSaye ghaTajJAnaM jAyatAM ghaTaspArzanaM ca jAyatAmitIcchAsattve
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam ghaTacAkSuSasAmagrIkAle tatspArzanAnupapattiH, na vaikapuruSasya cAkSuSecchAsattve puruSAntarasya cAkSuSasAmagrIkAle spArzanecchAviziSTaspArzanasAmagrIdazAyAM spArzanAnupapattiH / atra pratibandhakatAvacchedakaH sambandha upadarzitaparamparArUpa:, pratibadhyatAvacchedakazca samavAyaH, nAtaH puruSabhedena pratibadhyapratibandhakabhAvavRddhiH / (4) evaM ghaTAdispArzanecchAviziSTaghaTAdispArzanasAmagrIkAle ghaTAdicAkSuSecchAbhAvadazAyAM ghaTAdicAkSuSavAraNAya ghaTAdicAkSuSaM prati ghaTAdicAkSuSecchAvirahaviziSTaspArzanecchAviziSTaspArzanasAmagrayA api pratibandhakatvaM bodhyam, atrApi samAnabhinnaviSayabhedena viSayanivezAnivezAbhyAM dvau dvau pratibadhyapratibandhakabhAvau kalpanIyAvityAdi nirastam / kSayopazamAnusAreNAzuvAhinyupayogadvayaniyatacAkSuSasAmagryAdibalavattvakalpanAyA ayogAd bhAvapratyAsattirUpecchA bhedairiva dravyakSetrakAlapratyAsattibhedairapi kvacitkadAcitkasyacitpradhAnopasarjanabhAvasambhavAt tAvadvizeSaNAnAM cAsarvajJairdurjJeyatvena yathAsthitabalavattvAparijJAnAdubhayasamAjAbhimatasthale ca pazyAmItyasyeva spRzAmItyasyApyanubhavasya sarvasiddhatvAt / ata eva cAkSuSaspArzanasAmagrIdvayasthale spArzanameva jAyate, na cAkSuSaM, cAkSuSasAmagryA AlokasaMyogAdighaTitAyA gurutvAllaghubhUtAyAstvaksaMyogAdighaTitaspArzanasAmagryA eva pratibandhakatvaucityAditi naiyAyikaikadezinaH / na caivaM cAkSuSecchAviziSTacAkSuSasAmagrIkAle spArzanecchAbhAvadazAyAM spArzanApattivAraNAya spArzanecchAvirahaviziSTacAkSuSecchAviziSTacAkSuSasAmagryAH pratibandhakatvakalpane spArzanecchAbhAvacAkSuSecchayovizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNa pratibadhyapratibandhakabhAvadvayaM pratibadhyatAvacchedakazarIragauravaM ceti dUSaNaprasaGgaH, sampradAyimate spArzanecchA'bhAvacAkSuSecchayorvibhinnapratibandhakatAvacchedakakoTau nivezenaikatra nivezaprayuktazarIragauravAdhikyAbhAvAditi zaGkanIyam / sampradAyimate'pi spArzanecchAviziSTaspArzanasAmagrIkAle cAkSuSecchAbhAvadazAyAM cAkSuSApattivAraNAyAvazyaM cAkSuSaM prati cAkSuSecchAvirahaviziSTaspArzanecchAviziSTaspArzanasAmagryAH pratibandhakatvaM kalpanIyamiti pratibadhyapratibandhakabhAvadvayasya pratibandhakatAvacchedakazarIragauravasya ca taulyAt / na ca tathApi cAkSuSasAmagryA AlokasaMyogAdighaTitatvena spArzanasAmagrImapekSya gurutvAdekadezimate pratibandhakatAvacchedakazarIra gauravam, (A) navyamate AlokAsaMyuktAdivyAvRttavijAtIyacakSuHsaMyogasyaiva, (B) asmanmate tu yogyatAvizeSasyaiva cAkSuSasAmagrItvAttatrAlokasaMyogAdyanivezanenokta
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 3] - aSTasahasrItAtparyavivaraNam gauravAbhAvAt / (C) svaviziSTacAkSuSecchAviziSTacAkSuSasAmagrIsambandhena spArzanecchAbhAvasya pratibandhakatve doSAbhAvaH, sambandhagauravasyAdoSatvAdityapare / yatta tvaGamanoyogasya janyajJAnatvAvacchinnaM prati hetRtvAccAkSaSasAmagrIdazAyAM spArzanasAmagryAstanmAtrApagamena vighaTayitumazakyatvAdavazyaM spArzanaM prati cAkSuSasAmagrayA: pratibandhakatvaM kalpanIyamiti, tanna, suSuptau jJAnAbhAvasya vijAtIyamanaHsaMyogasthAnIyopayogAbhAvenaivopapattI janyajJAnasAmAnye tvaGmanoyogasya hetutve mAnAbhAvAt, anyathA spArzanaM prati cAkSuSarAsanAdinAnAsAmagrIpratibandhakatvakalpane gauravApAtAt, samavAyena janyajJAnatvAvacchinnaM prati tvaGmanoyogasya svAzrayIbhUtamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogavattvarUpaparamparAsambandhena kAraNatvakalpanApekSayA samavAyasambandhenopayogahetutve eva lAghavAcca / etena dravyaspArzane'vacchedakatAsambandhena tvaGmanoyogasya hetutvAt sAmagrIdvayasamAje'tIndriyatvena phalabalakalpyasya tasyAvacchedakatAsambandhena viSaye'nabhyupagamAdevopapattau na spArzane cAkSuSasAmagrIpratibandhakatvamityapi apAstam / viSayatAsambandhena pratyakSaM pratyavacchedakatAsambadhenendriyamanoyogasya hetutve pratyakSaM prati viSayendriyasannikarSasya hetutvocchedApatteviSayasannikarSavirahadazAyAM viSaye'vacchedakatayendriyamanoyogAbhAvAbhyupagamenaivopapatteH / tasmAt sAmAnyato vizeSatazcopayogahetutayaiva sarvasAmaJjasyamiti mantavyam / atra zlokAH bhinnapramANAvaraNakSayopazamasambhavAH / upayogAH phalaM kuryubhinnameva pramAtRSu // 1 // IhApohAdirUpANAM, teSAM bhinnatayA phale / na sAmagrIdvayAvezAdekaikapratibandhanam // 2 // taddezakAlAvacchinnakArye'nyApAdanaM tu na / tathAbhavyatayA''kSepAt, kAraNAnAM niyogataH // 3 // kalpye phalabalAdevopayogasyocite bale / bhinne'rthe cAsamAveze, na doSaH kazcidIkSyate // 4 // iti / parasparaviruddhasamayAbhidhAyina iti bhASye hetugarbha vizeSaNaM, parasparaviruddha
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 2 aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) na ca sarve sarvadarzinaH parasparaviruddhasamayAbhidhAyinaH / taduktam sugato yadi sarvajJo kapilo neti kA pramA / tAvubhau yadi sarvajJau matabhedaH kathaM tayoH ? || ( ) iti / ( bhA0 ) tato'naikAntiko hetuH tIrthakaratvAkhyo na kasyacit mahattvaM sAdhayatIti kazcideva gururmahAn bhavet ? naiva bhavedityAyAtam / ( bhA0 ) ata eva na kazcitpuruSaH sarvajJaH stutyaH zreyo'rthinAM zrutereva zreyaH sAdhanopadezaprasiddherityaparaH / taM pratyapIyameva kArikA yojyA / tIrthaM kRntantIti tIrthakRto mImAMsakAH sarvajJAgamanirAkaraNavAditvAt / teSAM samayAstIrthakRtsamayAstIrthacchedasampradAyA bhAvanAdivAkyArthapravAdA ityarthaH / teSAM ca parasparavirodhAdAptatA saMvAdakatA nAstIti kazcideva sampradAyo bhaved guruH saMvAdako naiva bhavediti vyAkhyAnAt / tadevaM vaktavyam bhAvanA yadi vAkyArtho niyogo neti kA pramA / tAvubhau yadi vAkyArtho hatau bhaTTaprabhAkarau // 1 // iti (pramANavArtikAlaGkAra) kArye'rthe codanAjJAnaM svarUpe kinna tatpramA / dvayozceddhanta tau naSTau bhaTTavedAntavAdinau // 2 // iti (tattvA0 zlo0 vA0 1.69) aSTasahastrItAtparyavivaraNam samayAbhidhAyitvAnna sarve sarvadarzina ityarthaH / na kasyaciditi sugatAdyekaM pakSIkRtya mahattve sAdhye tIrthakaratvahetoH kapilAdinA vyabhicArAdityarthaH / naiva bhavedityAyAtamiti kAkveti zeSaH / ata evetyAdi labdhAvakAzasya mImAMsakasya zaGkeyaM / zrutereveti apauruSeyatvena tasyAH pramAjanakatvanizcayAt, pauruSeyatve bhramAdisambhavAdaprAmANyazaGkAyA anirAsAditi bhAvaH / ityapara iti mImAMsakaH zaGkata ityarthaH / tasyApi nirAkaraNamAvRttyAnayaiva kArikayetyAzayavAnAha - taM pratyapIyamevetyAdi / bhAvanA yadIti vAkyArtho== vidhivAkyArthaH / atra bhAvanA vAkyArtho bhATTAnAM, niyogaH prAbhAkarANAm / kArye'rthe ii codanAjJAnaM=vidhipratyayaghaTitavAkyArthajJAnam, svarUpe = kAryatAnuparakte /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 3] 23 [atra bhATTo niyogavAdanirAkaraNArthaM tasya pUrvapakSaM spaSTayati] nanu ca bhAvanAvAkyArtha iti sampradAyaH zreyAn niyogo na, niyoge bAdhakasadbhAvAt / niyukto'hamanenAgniSTomAdivAkyeneti niravazeSo yogo hi niyogastatra manAgapyayogasya sambhavAbhAvAt, sa cAnekavidhaH pravaktRmatabhedAt / [ekAdazadhA niyogasya kramazaH varNanam / ] aSTasahastrItAtparyavivaraNam // kAryAnvitazaktivAdaH // Tatra hi kAryAnvitazaktivAdinaH-pravRttau kAryatvaviziSTajJAnasya hetutvAvadhAraNAt prayojakavRddhavAkyazravaNAnantaraM prayojyavRddhapravRttau hetvAkAGkSAyAmupasthitatvAcchabdameva tathA'vadhArayaMstaTasthastannirvAhikAM kAryatvAnvite zabdatvAvacchedena zaktiM kalpayati, tadana cAvApodvApAbhyAM ghaTAdipade zaktiM gaNhannAdyakalpanAnurodhAtkAryAnvitaghaTAdAveva tAM kalpayati na tu kevalaghaTAdAveva, AdyavyutpattivirodhAditi, kAryatAvAcakapadasamabhivyAhArAbhAve sarvaM vAkyaM mUkameva, vyavahArastvasaMsargAgrahAt / na ca sarvasya padasya kAryAnvite zaktestadvAcakapadAsamabhivyAhAro durvacaH, zaktidvividhA'nubhAvikA smArikA ca, AdyA kAryatvAnvite, dvitIyA ca jAtAviti vyavasthiteH, tathA ca ghaTAdipadAtkAryatvAnupasthitena tadanvayabodhaH, kAryatvAnvayabodhe tadapasthiterapi hetutvAditi nArthavAdasya prAmANyam ityAhaH, tanna AvApodvApAbhyAM lAghavAd ghaTAdimAtra eva ghaTAdipadazaktigrahAt kAryatvAnvayasya cAnyalabhyatvAt prathamaM zabdatvAvacchedena kAryatvAnvitazaktigrahe'pi yadA kAryatvasyAnyalabhyatvopasthitistadA tadaMzatyAgena zuddhaghaTAdau ghaTAdipadazaktigrahaucityAt prathamapravRttakalpanAyAzcaramapravRttakalpanayA lAghavatarkasadhrIcInayA bAdhAt / ata eva svarUpaparakAvyAdibhyo'nubhavasiddho'nvayAnubhava upapadyate tatrAsaMsargAgrahamAtreNa vyavahArasvIkAre'nyatrApi tathopapattau zabdaprAmANyapratyAzAyA apyabhAvApatteriti naiyAyikAdayaH / dvayozcediti / atra kAryAnvitavyutpannIyabodhe kAryaviSayakatvena svarUpavyutpannIyabodhe ca svarUpaviSayakatvena vAkyasya prAmANyamiti syAdvAdAzrayaNe ekAntapakSadvayanirAso draSTavyaH / 'kubjazaktivAdastu sarvasya sarvArthatve vyutpattikubjatva eva saGgacchate, anyathArthavAde'pi zaktigrahAdhInakAryatvopasthiteH zAbdabodhe tatpravezadhrauvyaprasaGgAta, nayavizeSAdhIne tu prAmANyAprAmANye tatra tatrApekSikatvAdevAviruddha iti dika /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 4 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (1) keSAJcilliGAdipratyayArthaH zuddho'nyanirapekSaH kAryarUpo niyogaH / pratyayArtho niyogazca yataH zuddhaH pratIyate / kAryarUpazca tenAtra zuddhaM kAryamasau mataH // 1 // vizeSaNaM tu yattasya kiJcidanyat pratIyate / pratyayArtho na tadyuktaM dhAtvarthaH svargakAmavat // 2 // prerakatvaM tu yattasya vizeSaNamiSyate / tasyApratyayavAcyatvAcchuddheH kArye niyogatA // 3 // [ pramANavArtikAlaGkAra 2.87.88.89] iti vacanAt / (2) pareSAM zuddhA preraNA niyoga ityAzayaH / preraNaiva niyogo'tra zuddhaH sarvatra gamyate / nA'prerito yataH kazcinniyuktaM svaM prabudhyate // 4 // [ pramANavArtikAlaGkAra 2.90] (3) preraNAsahitaM kAryaM niyoga iti kecinmanyante / mamedaM kAryamityevaM jJAtaM pUrvaM yadA bhavet / svasiddhau prerakaM tatsyAdanyathA tanna siddhyati // 5 // [ pramANavArtikAlaGkAra 2.91] (4) kAryasahitA preraNA niyoga ityapare / preryate puruSo naiva kAryeNeha vinA kvacit / tatazca preraNA proktA niyogaH kAryasaGgatA // 6 // [ pramANavArtikAlaGkAra 2.92] (5) kAryasyaivopacArataH pravarttakatvaM niyoga ityanye / aSTasahastrItAtparyavivaraNam T // niyogavAdaH // (1) liGAdipratyayArtha iti AdinA loT-tavyagrahaNam / anyanirapekSo niyojakatvAdinA'viziSTastasyAnyalabhyatvena tadantarbhAvena vidhizakyatvApratipAdanAt / 'atreyaM prAbhAkarANAM mUlaprakriyA svargakAmo yajetetyatra svargakAmasyeSTasAdhanaM yAga iti tAvannArthaH, prakRte iSTasya svargasya sAdhanatAyA yAge vidhinA bodhayitumazakyatvAt,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] preraNAviSayaH kAryaM na tu tatprerakaM svataH / vyApArastu pramANasya prameya upacaryate // 7 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.93] (6) kAryapreraNayoH sambandho niyoga ityapare / preraNA hi vinA kArya prerikA naiva kasyacit / kAryaM vA preraNAyogo niyogastena sammataH // 8 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.94] (7) tatsamudAyo niyoga iti cApare / parasparAvinAbhUtaM dvayametatpratIyate / niyogaH samudAyo'smAt kAryapreraNayormataH // 9 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.95] (8) tadubhayasvabhAvavinirmukto niyoga iti cAnye / siddhamekaM yato brahmagatamAmnAyataH sadA / siddhatvena na tatkAryaM prerakaM kuta eva tat // 10 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.96] (9) yantrArUDho niyoga iti kazcit / kAmI yatraiva yaH kazcinniyoge sati tatra saH / viSayArUDhamAtmAnaM manyamAnaH pravartate // 11 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.97] (10) bhogyarUpo niyoga ityaparaH / mamedaM bhogyamityevaM bhogyarUpaM pratIyate / mamatvena ca vijJAnaM bhoktaryeva vyavasthitam // 12 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.98] svAmitvenA'bhimAno hi bhokturyatra bhavedayam / bhogyaM tadeva vijJeyaM tadevaM svaM nirucyate // 13 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.99] aSTasahastrItAtparyavivaraNam AzuvinAzino yAgasya kAlAntarabhAvisvargaM prati sAkSAt sAdhanatAyA bAdhitatvAt, paramparayA tatsAdhanatvasya ca paramparAghaTakApUrvAnupasthityaivAnupasthiteH, kAryatvamapi nAtra vidhinA bodhayituM zakyam, yogyatAbhAvAt, zAbde ca yogyatAjJAnasya hetutvAt, prakRte hi kAmikAryatvAnvaye iSTasAdhanatvamanvayaprayojakaM rUpaM yogyatA, tacca durgrahamiti / tasmAtkAryamapUrvameva vidhyarthastasmin yAgasya viSayatayAnvayaH, kAryatvena kAryasAmAnya eva zaktigrahe'pi ca yogyatAbalAdapUrvavyakterlAbhaH, na hi yAgaviSayakamanyat kAryaM sambhavati /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAdhyarUpatayA yena mamedamiti gamyate / tatprasAdhyena rupeNa bhogyaM svaM vyapadizyate // 14 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.100] siddharUpaM hi yadbhogyaM na niyogaH sa tAvatA / sAdhyatveneha bhogyasya prerakatvAnniyogatA // 15 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.101] (11) puruSa eva niyoga ityanyaH / mamedaM kAryamityevaM manyate puruSaH sadA / puMsaH kAryaviziSTatvaM niyogo'sya ca vAcyatA // 16 // [pramANavArtikAlaGkAra 2.102] kAryasya siddhau jAtAyAM tadyuktaH puruSastadA / bhavetsAdhita ityevaM pumAn vAkyArtha ucyate // 17 // [pramANavArtikAlaGkAra pR0 2.103] [atratyAt bhATTaH niyogaM nirAkaroti] so'yamekAdazaprakAro'pi niyogo vicAryamANo bAdhyate / pramANadyaSTavikalpAnatikramAt / taduktampramANaM kiM niyoga: syAt prameyamathavA punaH / ubhayena vihIno vA dvayarUpo'thavA punaH // 1 // [pramA0 vA0 ala0 2.104-105] zabdavyApArarUpo vA vyApAraH puruSasya vA / dvayavyApArarUpo vA dvayAvyApAra eva vA // 2 // [tattvArtha zlo0 vA0 1.32 112-113] aSTasahastrItAtparyavivaraNam (zaGkA) svajJAnAdikaM sambhavatIti cet, na tatra svargakAmasyAnvayAsambhavAt, sa hi niyojyaniyojakabhAvalakSaNastatra svargakAmo niyojyaH, kAryaM ca niyojakaM, niyojakatvaM ca tatkAmikAryatayA pratIyamAnatvam, tatra cAnvayaprayojakaM kAmyasAdhanatvam, na ca kAmyasvargasAdhanatvaM yAgaviSayakajJAnAdau sambhavatIti yogyatAbalAd yAgaviSayakaM kArya svargakAmIyaM svargakAmo yAgaviSayakakAryavAnityeva vAnubhavo bhavan yogyatayApUrvamAlambate / evaM ca kAmye klRptazaktiliG nityaniSedhavidhisthale'pyapUrvamAha loke ca paced ityAdAvapUrve tAtparyAbhAvAt kAryatve lakSaNeti / zuddhapreraNAdayo niyogA ekadezinAM bhrAntAnAM vA mate / (2) tatra zuddhA preraNA niyoga iti pakSe preraNAyA niyojyatArUpatvAt yAganirUpitaniyojyatAvAn svargakAma ityayamAdyo
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 27 [niyogasya pramANaprameyAdirUpAbhyupagame doSAropaNam ] (1) tatraikAdazabhedo'pi niyogo yadi pramANaM tadA vidhireva vAkyArtha iti vedAntavAdapravezaH prabhAkarasya syAt pramANasya cidAtmakatvAt, cidAtmanaH pratibhAsamAtratvAt, tasya ca parabrahmatvAt / pratibhAsamAtrAddhi pRthag vidhiH kAryarUpatayA na pratIyate ghaTAdivat / prerakatayA vA nAnubhUyate vacanAdivat / karmakaraNasAdhanatayA hi tatpratItau kAryatAprerakatApratyayo yukto nAnyathA / kiM tarhi draSTavyo re'yamAtmA zrotavyo'numantavyo nididhyAsitavyaH [bRhadA0 4.5.6] ityAdizabdazravaNAdavasthAntaravilakSaNena prerito'hamiti jAtAkUtenAhaGkAreNa svayamAtmaiva pratibhAti sa eva vidhiriti vedAntavAdibhirabhidhAnAt / (2) prameyatvaM tarhi niyogasyA'stu pramANatve doSAbhidhAnAd ityapyasat, pramANAbhAvAt / prameyatve hi tasya pramANamanyadvAcyam, tadabhAve prameyatvAyogAd / zrutivAkyaM pramANamiti cet, tasyAcidAtmakatve pramANatvAghaTanAdanyatropacArAt / saMvidAtmakatve zrutivAkyasya puruSa eva zrutivAkyamiti sa eva pramANam / tatsaMvedanavivartastu niyukto'hamityabhimAnarUpo niyogaH prameyatvamiti nAyaM puruSAdanyaH pratIyate yato vedAntavAdimatapravezo'sminnapi pakSe na bhavet / (3) tarhi pramANaprameyarUpo niyogo bhavatu ityapyayuktam saMvidvivartatvApatteH, anyathA pramANaprameyarUpatAnupapatteH / tathA ca sa eva cidAtmobhayasvabhAvatayAtmAnamAdarzayanniyoga iti siddho brahmavAdaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam bodhaH, tato niyojyena niyojakAkSepAt yAgaviSayakaM svargakAmIyaM niyojakamityaupAdAniko'pUrvaviSayo dvitIya ityAdi bodhyam / (3) preraNAsahitaM kAryaM niyoga iti pakSe preraNA niyojakatvaM tadviziSTe kArye liGaH zaktiH, tanna kArye yAgasya viSayatayA niyojakatve caikadeze'pi svargakAmasya nirUpakatayA vyutpattivizeSAdanvaya iti draSTavyam / (4) turyaH pakSo'pyanayaiva dizA vyAkhyeyaH / paraM preraNAvizeSyakAnubhavAnurodhAdbhedaH / (5) kAryasyaivApUrvasya sambandhitayA tattvavRttyA zabdapramANaniSThamapyupacArata
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (4) anubhayasvabhAvo niyoga iti cet, tarhi saMvedanamAtrameva pAramArthikaM, tasya kadAcidapyaheyatvAdanubhayasvabhAvatvasambhavAt / pramANaprameyatvavyavasthAbhedavikalasya sanmAtradehatayA tasya vedAntavAdibhirnirUpitatvAttanmatapraveza eva / (5) yadi punaH zabdavyApAro niyoga iti mataM tadA bhaTTamatAnusaraNamasya durnivAram, zabdavyApArasya zabdabhAvanArUpatvAt / / (6) atha puruSavyApAro niyogastadApi paramatAnusaraNam, puruSavyApArasyApi bhAvanAsvabhAvatvAt, zabdAtmavyApArabhedena bhAvanAyAH pareNa dvaividhyAbhidhAnAt / (7) tadubhayarUpo niyoga iti cet, tarhi paryAyeNa yugapadvA ? yadi paryAyeNa sa eva doSaH kvacitkadAcicchabdavyApArasya puruSavyApArasya ca bhAvanAsvabhAvasya niyoga iti nAmakaraNAt / yugapadubhayasvabhAvatvaM punarekatra viruddhaM na zakyaM vyavasthApayitum / (8) tarhi tadanubhayavyApArarUpo niyogo'GgIkarttavya iti cet, so'pi viSayasvabhAvo vA syAt phalasvabhAvo vA syAnnissvabhAvo vA ? gatyantarAbhAvAt / viSayasvabhAva iti cet, kaH punarasau viSayaH ? 'agniSTomena yajeta svargakAma' ityAdivAkyasyA'rtho yAgAdiviSaya iti ceta ? sa tadAkyakAle svayamavidyamAno vidyamAno vA ? yadyavidyamAnastadA tatsvabhAvo niyogo'pyavidyamAna eveti kathamasau vAkyArthaH khapuSpavat ? buddhyArUDhasya bhAvinastasya vAkyArthatve saugatamatAnusaraNaprasaGgaH / atha tadvAkyakAle vidyamAno'sau tarhi na niyogo vAkyasyArthaH, tasya yAgAdiniSpAdanArthatvAt, niSpannasya ca yAgAdeH punaniSpAda - aSTasahasrItAtparyavivaraNam AropyamANaM jJAnagatapratyakSatvamiva viSayaniSThatayA pravartakatvaM niyoga iti paJcamaH / (6) sambandhamukhyavizeSyakaniyogAnubhavAnurodhena kAryapreraNayoH sambandho niyogaH kalpyata iti SaSThaH / (7) vizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvAt svAtantryayogAnubhUyamAnatvAcca teSAM kAryapreraNAsambandhAnAM samudAyo niyogaH, khaNDazaH triSu zaktikalpanAditi saptamaH /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 3] nAyogAt, puruSAdivat / atha tasya kiJcidaniSpannaM rUpaM tadA tanniSpAdanArtho niyoga iti matam, tarhi tatsvabhAvo niyogo'pyaniSpanna iti kathaM vAkyArthaH ? svayamasannihitasya kalpanArUDhasya vAkyArthatve sa eva saugatamatapravezaH / (9) phalasvabhAvo niyoga ityayamapi pakSo na kakSIkartavyaH, tasya niyogatvAghaTanAt / na hi svargAdiphalaM niyogaH, phalAntaraparikalpanaprasaGgAt, niSphalasya niyogasyA'yogAt, phalAntarasya ca phalasvabhAvaniyogavAdinAM niyogatvApattau tadanyaphalaparikalpane'navasthAprasaGgaH / phalasya vAkyakAle svayamasannihitatvAcca tatsvabhAvo niyogo'pyasannihita eveti kathaM vAkyArthaH ? tasya vAkyArthatve nirAlambanazabdavAdAzrayaNAt kutaH prabhAkaramatasiddhiH ? / niHsvabhAvo niyoga ityayamapi pakSo'nenaiva pratikSiptaH / [niyogasya sadasadAdirUpasvIkAre doSAropaNam] kiJca sanneva vA niyogaH syAdasanneva vobhayarUpo vAnubhayarUpo vA ? prathamapakSe vidhivAda eva / dvitIyapakSe nirAlambanavAdaH / tRtIyapakSe tUbhayadoSAnuSaGgaH / caturthapakSe vyAghAtaH, sattvAsattvayoH paravyavacchedarUpayorekatarasya niSedhe'nyatarasya vidhAnaprasakteH, sakRdekatra pratiSedhAyogAt / sarvathA sadasattvayoH pratiSedhe'pi kathaJcitsadasattvAvirodhAdadoSa iti cet ? syAdvAdAzrayaNaprasaGgaH prabhAkarasya / [niyogaH pravartako'pravartakovetyubhayapakSe doSAropaNam] aSTasahastrItAtparyavivaraNam (8) tadubhayasvabhAvavinirmukto ghaTAdivadakAryatvAdvacanAdivadaprerakatvAcca kAryapreraNobhayasvabhAvarahito brahmAtmaiva niyogastadvivarttasyaivAvasthAvizeSasya vedavAkyAt pratIterakhaNDameva hi vAkyamakhaNDa eva ca vAkyArtha iti siddhAntAdityaSTamaH / (9) yantrArUDho dRSTAntatayA yatra sa yantrArUDho viSayArUDhatvAbhimAno niyoga ityarthaH / atra cA''rUDhatve'bhimAne ca liGaH zaktiH, ArUDhatve nirUpitatvena viSayasya, tasya ca svarUpasambandhenAbhimAne, tasya ca samavAyena kAminyanvaya iti yajeta svargakAma ityato yAgArUDhatvAbhimAnavAn svargakAma iti bodha iti navamaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 aSTasahasrItAtparyavivaraNam kiJca niyogaH sakalo'pi pravartakasvabhAvo vA syAdapravartakasvabhAvo vA ? pravartakasvabhAvazcet ? prAbhAkarANAmiva tAthAgatAdInAmapi pravartakaH syAt, tasya sarvathA pravartakatvAt / teSAM viparyAsAdapravartaka iti cet, pareSAmapi aSTasahasrItAtparyavivaraNam (10) bhogyarUpo niyoga iti dazamaH, atra liGo bhogye zaktistasya bhogasambandhena svargakAmAnvitasya tAdAtmyena yAge'nvaya iti svargakAmabhogyo yAga iti bodhaH / yadyapi bhogyatvaM phalaniSThaM tathApi viSayaniSThatayA tajjJAnaM pravartakamityetatprakArAnusaraNam / (11) puruSa eva niyoga ityekAdazaH. atra kAryatvena kArye kAryaviziSTatvena kAryaviziSTe vA zakteH svargakAmo yAgakAryo yAgakAryaviziSTa iti vA bodhaH / kiJca niyogaH sakalo'pItyAdi nizcitAprAmANyakatvAvizeSitaniyogAzrayaNe'yaM doSaH, anyathA niyogAtiriktavidhivAkyArthavAde'pyetatpakSadvayakRtadoSAnativRttermAdhyamikamatAzrayaNena caitadoSAbhidhAnamiti draSTavyam / abhrAntapravRttau niyogahetutve na doSa ityAzayavAn zaGkate-teSAmityAdi, teSAM =tAthAgatAdInAm, abhrAntatvasya pravRttivizeSaNatve niyogaprAmANyasya sarvapravRttyavizeSe tasyA abhrAntatvaM sarvaM pratyaviziSTaM balAdApatatIti puruSavizeSaNatvaM vAcyam, tatra ca noktadoSoddhAraH, parasparApekSayA dvayorapi bhrAntatvAdityAzayavAnuttarayati-pareSAmapItyAdi / na ca vedaprAmANyAMzamAtre'bhrAntatvopAdAnAd adoSo, gurUNAmiva vedAntinAM niyogasya pravartakatvaprasaGgAt, yatkiJcidyAvadvedaprAmANyavikalpakRtadoSasya duruddharatvAcca, tadA phalArthitaiva pravartikA na niyoga iti / yadyapi phalArthitAmAtrAnna pravRttiH, kintu phalArthitayA svargAderiSTatvasampattau tatsAdhanatAjJAnAd yAgAdau cikIrSAdvArA pravRttistatsAdhanatA ca sAkSAd bAdhitA satI paraMparayaiva sugraheti tadghaTakApUrvopasthityarthaM zuddhakAryarUpaniyoge liGa: zaktikalpanAnniyogasya pravartakatvamAvazyakam, tathApi liGa zaktirna kAryatvaviziSTe gauravAt, kintu kAryatva eva lAghavAt, evaM hi liGpadatvenaiva kAryatvAnubhAvakatA na tu laukikaliGpadatveneti / na ca yAge'nvayaprayojakeSTasAdhanatvasvarUpayogyatAjJAnAsambhavAt svargakAmakAryatvAnvayabodhA sambhavaH, anvayaprayojakarUpavattvasya bhekAnanvayitoye'pi sattvena yogyatAtvanirAsAdekapadArthe'parapadArthasaMsargavattvasyaiva yogyatAtvavyavasthApanAt, tasya ca jJAnaM saMzayanizcayasAdhAraNaM heturiti yAge svargakAmakAryatvasaMzayasambhavAt kathaM na yogyatAjJAnam ? / na ca iSTasAdhanatvamapi liGA bodhayitum azakyaM, rUpavAMzcaitra ityatra rUpapadena
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] 31 viparyAsAdapravartako'stu / zakyaM hi vaktuM, prAbhAkarA viparyastatvAcchabdaniyogAtpravarttante netare, teSAmaviparyastatvAditi / saugatAdayo viparyastAstanmatasya pramANabAdhitatvAt, na punaH prAbhAkarA ityapi pakSapAtamAtram, tanmatasyA'pi pramANabAdhitatvA'vizeSAt / yathaiva hi pratikSaNavinazvarasakalArthakathanaM pratyakSAdiviruddhaM tathA niyoktRniyogatadviSayAdibhedaparikalpanamapi, sarvapramANAnAM vidhiviSayatAvyavasthApanena tadbAdhakatvopapatteH / yadi punarapravartakasvabhAvaH zabdaniyogastadA siddha eva tasya pravRttihetutvAyogaH, sa ca vAkyArthatvAbhAvaM sAdhayati / [niyogaH phalarahitaH phalasahito vetyubhayapakSe doSAropaNam] kiJca niyogaH phalarahito vA syAt phalasahito vA ? phalarahitazcet, na tataH prekSAvatAM pravRttiH apekSAvattvaprasaGgAt, prayojanamanuddizya na mando'pi pravarttate [mImAMsAzlokavArtikam-sambandhAkSepaparihAraH-55] iti prasiddhezca / prasiddhacaNDanarapativacananiyogAdaphalAdapi pravarttanadarzanAdadoSa iti cet, tasyA'pAyaparirakSaNaphalatvAt / tanniyogAdapravarttane tadAjJollaGghanakRtAmapAyo'vazyaM sambhavatIti / tarhi vedavacanAdapi niyuktaH pratyavAyaparihArAya pravarttatAm, nityanaimittike kuryAtpratyavAyajihAsayA iti vacanAt [mI0 zlo0 saM0 210] / kathamidAnI svargakAma iti vacanamavatiSThate, juhuyAjjuhotu hotavyamiti liGloTtavyapratyayAntanirdezamAtrAdeva niyogamAtrasya siddhestata eva ca pravRttisambhavAt / yadi punaH phalasahito niyoga iti pakSastadA phalArthitaiva pravartikA na niyogaH, tamantareNApi phalArthinAM pravRttidarzanAt / puruSavacanAnniyoge'yamupAlambho aSTasahastrItAtparyavivaraNam nIlatvAdInyadasya rUpasAmAnyasyeva sAkSAtparamparAtvamudasya sAdhanatAsAmAnyasya liGA bodhane bAdhakAbhAvAt / na ca ekavizeSabAdhe zAbdasAmAnyajJAnasya taditaravizeSaprakAratAniyatatvAt ghaTena jalamAharetyatra chidrabAdhe chidretaratvena ghaTajJAnavat prakRte sAkSAttvabAdhe paramparAtvaprakArakaM jJAnamAzrayaNIyaM tacca na sambhavati dvArAnupasthiterityapi zanIyama, ghaTena jalamAharetyatra yogyatayA vastutazcchidretaraghaTAnvaye'pi chidretaratvenAnanvayAttathopasthApakapadAbhAvAt, mAnAbhAvena lakSaNAnAzrayaNAt, astu vA prakRte'pi sAkSAdanyasAdhanatva
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam nApauruSeyAdagnihotrAdivAkyAt tasyAnupAlambhatvAditi cet, sarvaM vai khalvidaM brahma ityAdi vacanamapi vidhimAtrapratipAdakamanupAlabhyamastu tata eva, tathA ca vedAntavAdasiddhiH / tasmAnna niyogo vAkyArthaH kasyacitpravRttihetutvAbhAvAdvidhivat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam prakAreNAnvayo nIlabAdhe rUpavAn ghaTa ityatra rUpasyeva nIletaratvena / na hyevamapi kAcidanupapattiryenApUrvopasthitaye niyoga AzrIyeteti niyogadUSaNaM bodhyam / // vidhyarthavAdaH // vidhivaditi alaukikabrahmasvarUpavidhivadityarthaH, tadajJAnAdiva prAbhAkarAbhimataniyogAjJAnAllokAnAM pravRttestasya vAkyArthatvAyogAt / pravarttakavidhestu vAkyArthatvaM kAmamanumanyAmaha eva, yatastatra vyavasthita eva preraNAniyojyavarjitaniyogAsambhavAdinA pratyekaniyogapakSadUSaNAni ghaTante / tatra yasya buddhiH pravRttijananImicchAM sUte so'bhidheyavidhiH, tajjJApakazcAbhidhAyakavidhiH, taduktamuta pravRttiH kRtirevAtra, sA cecchAto yatazca sA / tajjJAnaM viSayastasya vidhistajjJApako'thavA // iti, nyAyakusumAJjaliH stabaka-5 zlo07] TpravRttijananI cecchA kRtisAdhyatvaprakArikA, tajjananI ca tAdRzI dhIH, na tu kRtyasAdhyatvaprakArakajJAnAbhAvastaddhetuH gauravAt, sarvadA cikIrSotpattyApattezca, tataH kRtisAdhyatvameva vidhyarthaH / na ca kRtisAdhyatAjJAnasyaiva pravartakatve madhuviSasampRktAnnabhojane maNDalIkaraNe ca pravRttyApattiH, svavizeSaNavattApratisandhAnajanyakAryatAjJAnasya pravartakatvAt / __kAmye hi yAgapAkAdau kAmanA svavizeSaNam [ ] tatazca balavadaniSTAnanubandhikAmyasAdhanatAjJAnAt kAryatAjJAnaM pravartakam, na ca tad uktasthale, tRptazca bhojane na pravarttate tadAnIM kAmanAyAH puruSavizeSaNatvAbhAvAt, nitye ca zaucAdikaM puruSavizeSaNam, tena zaucAdijJAnAdhInakRtisAdhyatAjJAnAt tatra pravRttisambhavaH / yadvA nitye zaucAdimattvapratisandhAnajanyamanyatreSTasAdhanatAjJAnajanyamiSTasAdhanatAjJAnakAlInaM vA kAryatAjJAnaM pravRttihetuH, pravRttisAmAnye ca kAryatAjJAnamiti na doSaH / na caivaM lAghavAd balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAviSayakAryatAjJAnameva heturastu iti vAcyam, nitye tadabhAvAt, sAdhyatvasAdhanatvayovirodheneSTasAdhanatvakRtisAdhyatvayoryugapad jJAtumazakyatvAcca, sAdhyatvaM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 3] 33 [pUrvakathitaikAdazaprakArasya niyogasya kramazaH nirAkaraNam] sarveSu ca pakSeSu niyogasya pratyekaM vicAryamANasyAyogAnna vAkyArthatvamavatiSThate / tathA hi (1) na tAvatkAryaM zuddhaM niyoga iti pakSo ghaTate preraNAniyojyavarjitasya niyogasyAsambhavAt, tasminniyogasaJjJAkaraNe svakambalasya kUrdAliketi nAmAntarakaraNamAtraM syAt, na ca tAvatA sveSTasiddhiH / aSTasahasrItAtparyavivaraNam hyasiddhasya dharmaH sAdhanatvaM ca siddhasyeti kAlabhedAdevobhayagrahasambhavAditi prAbhAkaramatAnusAriNaH / jarannaiyAyikAstu balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAviSayakaM kRtisAdhyatAjJAnameva lAghavAt pravartakaM, natviSTasAdhanatAjJAnajanyakAryatAjJAnAdi, gauravAt / na ca phalAbhAvAnnitye iSTasAdhanatAjJAnA sambhavaH, nitye'pi bahuzaH phalazruteryatrApi na phalazrutistatrApi vizvajinnyAyAt svargasya pratyavAyaparihArasya vA phalasya kalpanAt / na caivaM kAmanAdhInakarttavyatvena nitye nityatvahAniH, yadakaraNe pratyavAyastasyaiva nityatvAt / na caivaM kAmanAyA adhikAravizeSaNatvAt tadabhAve'zucerivAnadhikAriNo nitye'pravRttau pratyavAyAnApattiH, kAmanetarayAvadadhikAravatAmakaraNasyaiva pratyavAyahetutvakalpanAt / na ca sAdhyatvasAdhanatvayoH virodhaH, ekasmin pAke odanasAdhanatvakRtisAdhyatvayoH sarvasiddhatvena tayoravirodhAta. anyathA parasyeSTasAdhanatAjJAnakAlInakAryatAjJAnasya pravartakatvAbhyapagamAnupapatteH / vidhyartho'pi balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatve sati kRtisAdhyatvameva, kalaJjabhakSaNe iSTasAdhanatvakRtisAdhyatvasattve'pi balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvAt 'na kalaGgaM bhakSayet' iti vidhyarthaniSedhopapatiH ityAhuH / navyAstu vizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvAd balavadaniSTAnanubandhitvAditraye pRthageva zaktiH, kAraNatApi pratyekajJAnatvenaiva / vastutaH kRtisAdhyatAdhItvenaiva cikIrSAM prati hetutvam, iSTAjanake'pi sukhAdau cikIrSotpatteriSTatvAt, maNDalIkaraNAdau copAyecchAsAmAnyasAmagrayabhAvenaiva tadabhAvAt / kA punaH sA ? iti cet, iSTasAdhanatAjJAnaM balavadaniSTAnanubandhitvajJAnaM cetyAhuH /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 4 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (2) zuddhA preraNA niyoga ityapyanenApAstaM niyojyaphalarahitAyAH preraNAyAH pralApamAtratvAnniyogarUpatAnupapatteH / (3) preraNAsahitaM kAryaM niyoga ityapyasambhAvyam, niyojyavirahe niyogavirodhAt / (4) kAryasahitA preraNA niyoga ityapyanena nirastam / (5) kAryasyaivopacArataH pravarttakatvaM niyoga ityapyasAram, niyojyAdinirapekSasya kAryasya pravarttakatvopacArAyogAt / kadAcitkvacitparamArthatastasya tathAnupalambhAcca / aSTasahastrItAtparyavivaraNam T kecittu iSTasAdhanatvameva vidhyarthaH, na tu kRtisAdhyatvamapi, yAgAdau sarvatra lokata eva tasyAvagamyamAnatvenAnyalabhyatvAt, ata eva pravRttikAraNamiSTasAdhanatAjJAnameva na tu kRtisAdhyatAjJAnamapi, balavadaniSTAnanubandhitvajJAnaM ca na hetuH / pravRttau kAryasahabhAvena dveSasya pratibandhakatvena tadabhAvenAnyathAsiddhatvAt, AstikakAmukasyAgamyAgamanAdau narakasAdhanatAjJAnadazAyAmapyutkaTecchayA dveSAbhAvakAlInapravRttau vyabhicArAcca / na ca utkaTarAgeNa narakAsAdhanatvajJAnameva kAmukasya janyata iti zakyaM vaktum, AstikatvavyAghAtAt tasya samAnaviSayatayA dveSapratibandhakatvakalpana eva lAghavAcca / taduktaM maNDanamizraiH puMsAM neSTAbhyupAyatvAt kriyAsvanyaH pravarttakaH / pravRttihetuM dharmaM ca pravadanti pravarttanAm // [vidhivivekaH] iti, ityAhuH / pare tu mamedaM kRtisAdhyamiti jJAnaM na pravarttakam, anAgatasya tasya jJAtumazakyatvAt, kintu yAdRzasya puMsaH kRtisAdhyaM yad dRSTaM tAdRzatvaM svasya pratisandhAya tatra pravarttate prekSAvAn, tathA caudanakAmasya tatsAdhanatAjJAnavatastadupakaraNavataH pAkaH kRtisAdhyastAdRzazcAhamiti pratisandhAya pAke pravarttata ityAhuH, tanna, svakalpitalipyAdipravRttau yauvane kAmodbhedAdinA sambhogAdipravRttau ca tadabhAvAt / idaM tu bodhyam, idAnImiSTasAdhanatAdijJAnaM pravarttakam, tena bhAviyauvarAjye bAlasya na pravRttiH, tadAnIM kRtisAdhyatvAbhAvAt, tRptasya ca bhojane na pravRttiH, tadAnImiSTasAdhanatvAbhAvAditi /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] (6) kAryapreraNayoH sambandho niyoga iti vacanamasaGgatam tato bhinnasya sambandhasya sambandhinirapekSasya niyogatvA'ghaTanAt / sambandhyAtmanaH sambandhasya niyogatvamityapi duranvayam, preryamANapuruSanirapekSayoH sambandhyAtmanorapi kAryapreraNayoniyogatvAnupapatteH / (7) tatsamudAyaniyogavAdo'pyanena pratyAkhyAtaH / (8) kAryapreraNAvinirmuktastu niyogo na vidhivAdamatizete / (9) yatpunaH svargakAmaH puruSo'gnihotrAdivAkyaniyoge sati yAgalakSaNaM viSayamArUDhamAtmAnaM manyamAnaH pravarttate iti yantrArUDhaniyogavacanaM tadapi na paramAtmavAdapratikUlam, puruSAbhimAnamAtrasya niyogatvavacanAt tasya cAvidyodayanibandhanatvAt / (10) bhogyarUpo niyoga iti cAyuktam, niyoktRpreraNAzUnyasya bhogyasya tadbhAvAnupapatteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam T udayanAcAryAstu AptAbhiprAyo vidhyarthaH, pAkaM kuryAdityAdAvAjJAdirUpecchAvAcitvavalliGmAtrasyecchAvAcitve lAghavAt, evaM svargakAmo yajetetyAdau yAgaH svargakAmakRtisAdhyatayApteSTa ityarthaH, tatazcApteSTatvena sveSTasAdhanatvAdyanumAya tatra pravarttate prekSAvAn, kalaJjabhakSaNAdau tadabhAvAnna pravarttate / yastu vede pauruSeyatvaM nAbhyupaiti taM prati vidhireva tAvad garbha iva kumAryAH puMyoge mAnam ityAhuH / / vayaM tu brUmaH-kAryAdirUpaniyogasyeSTasAdhanatvAdervA liGarthatvamityatra nAsmAkamekAntaH, zabdazaktevicitratvAt / yathAvyutpattijAyamAnasya vicitrabodhasya ca lAghavamAtreNA'napavadanIyatvAt / pravRttihetutA tu tattadarthajJAnAnAM tadviSayakavIryAntarAyakarmakSayopazamajanakatvenaiva bhramijanakatveneva ghaTaM prati daNDasyAnyaM pratItyAdyanyathAsiddhau phalAnanuguNatvarUpAnyavizeSaNaprakSepadhrauvyeNa prakRte tadabhAvAt, itthaM ceSTotpattinAntarIyakaduHkhAdhikaduHkhAjanake'pyalasasyApravRttyupapattiH, vidhyarthajJAne'pi tatrAlasyadoSapratibandhena vIryAntarAyakarmakSayopazamAniSpatteH / itthameva cAviratasamyagdRSTyAdeH zakyaviratyAdau pravRttyabhAvopapattiH, tatra tasya balavadaniSTahetutAjJAne balavadveSe vA'bhyupagamyamAne
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam (11) puruSasvabhAvo hi na niyogo ghaTate tasya zAzvatikatvena niyogasya zAzvatikatvaprasaGgAt / puruSamAtravidhereva tathAbhidhAne vedAntavAdaparisamApteH kuto niyogavAdo nAma ? / [bhATTo niyogavAdaM nirAkRtyA'dhunA vidhivAdaM nirAkaroti] nanvevaM niyoganirAkaraNe'pi vidhervAkyArthatvaghaTanAnna bhAvanAvAkyArthaH siddho bhaTTasyeti na cetasi vidheyam, vidherapi vicAryamANasya bAdhyamAnatvAt / so'pi hi (1) pramANarUpo vA syAt (2) prameyarUpo vA (3) tadubhayarUpo vA (4) anubhayarUpo vA (5) puruSavyApArarUpo vA (6) zabdavyApArarUpo vA (7) dvayavyApArarUpo vA (8) advayavyApArarUpo vetyaSTau vikalpAnnAtikrAmati / [vidheH pramANarUpatAbhyupagame doSAnAha] tathAhi-pramANaM vidhiriti kalpanAyAM prameyaM kimaparaM syAt ? tatsvarUpameveti cet, na sarvathA niraMzasya sanmAtradehasya vidheH pramANaprameyarUpadvayavirodhAt / kalpitatvAttadrUpadvayasya tatrAvirodha iti cet, kathamidAnImanyApohaH zabdArthaH pratiSidhyate ? saMvinmAtrasyApramANatvavyAvRttyA pramANatvamaprameyatvavyAvRttyA ca prameyatvamiti parairabhidhAtaM zakyatvAta / vasta svabhAvAbhidhAyakatvAbhAve zabdasyAnyApohAbhidhAyakatve'pi kvacit pravartakatvAyogAt nAnyApoha: zabdArtha iti cet, tarhi vastusvarUpAbhidhAyino'pi zabdasyAnyApohAnabhidhAyitve'nyaparihAreNa kvacitpravRttinibandhanatApAyAdvidhirapi zabdArtho mA bhUt / paramapuruSasyaiva vidheyatvAttadanyasyAsambhavAn nAnyaparihAreNa pravRttiriti cet, kathamidAnIM draSTavyo re 'yamAtmA ityAdi vAkyAt nairAtmyAdiparihAreNAtmani prvRttineraatmyaadidrshnaadiinaampi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam samyaktvakSatireva, viparyayasya mithyAtvalakSaNatvAt, ata eva zraddhAloH zakyaviratyAdyabhAvopapattaye cAritramohanIyaM karma kalpyata ityanyatra vistaraH / nanvevaM niyoganirAkaraNe'pItyAdinA niyogasya vAkyArthatvaM nirAkRtya bhAvanAyAstattvasAdhanAyodyataM bhAdraM prati tarhi vidhireva vAkyArtho'stu na bhAvanetyantarA valgato vedAntino mataM saugatanayAzrayaNena dUSayati /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] 37 prasaGgAt / nairAtmyAderanAdyavidyopakalpitatvAnna taddarzanAdau pravRttiriti cet, kathamanyaparihAreNa pravRttirna bhavet ? paramabrahmaNo vidhirevAnyasyAnAdyavidyopakalpitasya nairAtmyAdeH parihAra iti cet, kathamevamanyApohavAdino'pi parApohanameva svarUpavidhirna bhavet ? tasyAnyA'pohavAdavirodhAnnaivamiti cet, vidhivAdino'pi tathA vidhivAdavirodhAdanyApohAbhyupagamo mA bhUt / paramArthato'nyApoho vidhivAdinA naivAbhyupagamyate, tasya pratibhAsasamAnAdhikaraNatvena pratibhAsAntaHpraviSTatvasiddheH, paramapuruSatvAt, pratibhAsasvarUpavat, tasyApratibhAsamAnatve vyavasthAnupapatteranyathAtiprasaGgAt / zabdajJAne'syAnumAnajJAne cAnyApohasya pratibhAsane'pi tatsamAnAdhikaraNatayA pratibhAsanAnna tato'nyatvam / tasya ca zabdAnumAnajJAnasya pratibhAsamAtrAtmakatvAnnArthAntaratvamiti cet ? kathamidAnImupaniSadvAkyaM pratibhAsamAtrAdanyalliGga vA yatastatpratipattiH prekSAvataH syAt / tasya paramabrahmavivarttatvAdvivarttasya ca vivartino'bhedena parikalpanAttatastatpratipattiriti cet, kathaM tatparikalpitAdvAkyAlliGgAdvA paramArthapathAvatAriNaH paramabrahmaNaH pratipattiH ? parikalpitAd dhUmAdeH pAramArthika pAvakAdipratipattiprasaGgAt / pAramArthikamevopaniSadvAkyaM liGgaM ca paramabrahmatveneti cet, tarhi yathA tatpAramArthikaM tathA sAdhyasamaM kathaM puruSAdvaitaM vyavasthApayet ? yathA ca pratipAdyajanasya prasiddhaM na tathA aSTasahasrItAtparyavivaraNam // 'pratibhAsAdvaitavAdaH // paramabrahmaNo vidhirevetyAdi, adhikaraNasvarUpAbhAvasyetyarthaH / tasya ceti' svarUpavidherityarthaH sAmAnyaikaprANatvAdasyAnyApohavAde na virodha iti bhAvaH / vidhivAdino'pIti, tatrApi sadadvaitenAtavyAvRtterabhAvAtmikAyA asparzAdityarthaH / pratibhAsasamAnAdhikaraNatveneti, bhAtItikriyAsamAnAdhikaraNatvenetyarthaH / tathA cAyaM prayogaHanyApohaH pratibhAsAntaHpraviSTaH bhAtItikriyAsamAnAdhikaraNatvAt bhAnasvarUpavaditi / paramabrahmatveneti tathA copaniSadvAkyAdebrahmatvena pratibhAsAdabhedo vAkyatvAdinA ca bheda iti rUpabhedAnna virodha ityarthaH / 1. tasya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam pAramArthikaM, dvaitaprasaGgAt iti kutaH paramArthasiddhiH ? tatastAmabhyupagacchatA pAramArthikamupaniSadvAkyaM liGgaM ca pratipattavyam / taccAcitsvabhAvaM, citsvabhAvatve parasaMvedyatvavirodhAt pratipAdakacitsvabhAvatvAt, tatsukhAdivat / pratipAdyacitsvabhAvatve vA na pratipAdakasaMvedyatvaM pratipAdyasukhAdivat / tasya tadubhayacitsvabhAvatve prAznikAdisaMvedyatvavirodhastadubhayasukhAdivat / sakalajanacitsvabhAvatve pratipAdakAdibhAvAnupapattiH, avizeSAt / pratipAdakAdInAmavidyopakalpitatvAdadoSa iti cet, yaiva pratipAdakasyAvidyA pratipAdakatvopakalpikA saiva pratipAdyasya prAznikAdezcAviziSTA pratipAdakatvamupakalpayet / pratipAdyasya cAvidyA pratipAdyatvopakalpanaparA pratipAdakAderaviziSTA pratipAdyatvaM parikalpayet pratipAdakAdInAmabhedAttadavidyAnAmabhedaprasaGgAt / bhede vA pratipAdakAdInAM bhedasiddhiH, viruddhadharmAdhyAsAt / anAdyavidyopakalpita eva tadavidyAnAM bhedo na pAramArthika iti cet, paramArthatastamubhinnAstadavidyA iti sa eva pratipAdakAdInAM saGkaraprasaGgaH / yadi punaravidyApi pratipAdakAdInAmavidyopakalpitatvAdeva na bhedAbhedavikalpasahA nIrUpatvAditi mataM, tadA paramArthapathAvatAriNaH pratipAdakAdaya iti balAdAyAtam, tadavidyAnAmavidyopakalpitatve vidyAtvavidheravazyambhAvitvAt / tathA ca pratipAdikAdibhyo bhinnamupaniSadvAkyaM sakRttatsaMvedyatvA'nyathAnupapatteH ityacitsvabhAvaM siddhaM bahirvastu, tadvad ghaTAdivastusiddhiriti na pratibhAsAdvaitavyavasthA pratibhAsyasyApi suprasiddhatvAt / pratibhAsasamAnAdhikaraNatA punaH pratibhAsyasya kathaJcid bhede'pi na virudhyate / ghaTaH pratibhAsata iti pratibhAsaviSayo bhavatItyucyate viSayaviSayiNorabhedopacArAt, prasthapramitaM dhAnyaM prastha iti yathA / tataH sAmAnAdhikaraNyAdupacaritAnnAnupacaritaikatvasiddhiH / mukhyaM sAmAnAdhikaraNyaM kva siddham ? iti cet, saMvedanaM pratibhAsate bhAti cakAstItyAdi vyavahAre - aSTasahasrItAtparyavivaraNam sakRttatsaMvedyatAnyathAnupapatteriti, pratipAdakAdibhyo bhinnatva eva hyupaniSadvAkyasya sakRdekadA teSAM zrotrasambandhena tadAkAravRttyA saMvedyatA syAt, anyathA tu sAkSibhAsyatvena sAdhAraNyena pratibhAso na syAdityarthaH / pratibhAsyasyApi suprasiddhatvAditi, nanu pratibhAsyasya suprasiddhatayA na pratibhAsAdvaitabAdhA pratibhAsyasya pratibhAsa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] mukhyam / tato vaiyadhikaraNyavyavahArastu gauNastatra saMvedanasya pratibhAsanamiti, paTasya pratibhAsanamityatra tasya mukhyatvaprasiddheH kathaJcid bhedamantareNa sAmAnAdhikaraNyAnupapattezca / tata eva kathaJcid bhedasiddhiH / zuklaH paTa ityatra sarvathA zuklapaTayoraikye hi na samAnAdhikaraNatA paTaH paTa iti yathA / nApi sarvathA bhede, himavanmakarAkaravat / tathAnyApohasya pratibhAsamAnasya pratibhAsasamAnAdhikaraNatve'pi pratibhAsAd bhedavyavasthitestadviSayaH zabdaH kathaM vidhiviSaya eva samavatiSThate ? tathAbhyupagame ca kathamanyaparihAreNa kvacitpravarttakaH zabdo yato vidhiviSayaH syAd ? iti sUktam, vidheH pramANatve tasyaiva prameyatvakalpanAyAmanyApohAnupravezo'nyathAnyatprameyaM vAcyamiti / 39 (2) prameyarUpo vidhiriti kalpanAyAmapi pramANamanyadvAcyamiti tasyaivobhayasvabhAvatvavirodhAt, kalpanAvazAdvidheH prameyapramANarUpatve'nyApohavAdAnuSaGgasyAvizeSAt / (3) pramANaprameyarUpo vidhiriti kalpanApyanena nirastA / (4) tadanubhayarUpo vidhiriti kalpanAyAM tu kharazRGgAdivadavastutApattiH, pramANaprameyasvabhAvarahitasya vidheH svabhAvAntareNa vyavasthAnAyogAt / pramAtrAderapi prameyatvopapatteH, anyathA tatra pramANavRtterabhAvAt sarvathA vastutvahAniH / (5) zabdavyApArarUpo vidhiriti cet, sA zabdabhAvanaiva / (6) puruSavyApAraH sa iti cet, sA arthabhAvanA syAt / (7) etenobhayavyApArarUpo vidhiriti pratyAkhyAtam / (8) tadanubhayavyApArarUpastu vidhirviSayasvabhAvazcet, tasya vAkyakAle'sannidhAnAnnirAlambanazabdavAdapravezaH / phalasvabhAvazcet, sa eva doSaH, tasyApi aSTasahastrItAtparyavivaraNam karmatayaiva svApnikapadArthavanmithyAtvena pratibhAsamAtrasyaiva satyatvasiddheH, na hi mithyA'hiH suprasiddho'pi satyarajjurUpAdhiSThAnaM bAdhata iti / dRzyapratibhAso'pi ca yAvadavidyameva, yadA ca vidhivadadhItavedAntasyAsambhAvanAviparIta bhAvanAkhyacittadoSarahitasyAdhyAropApavAdanyAyenAcAryopadezasamanantarameva tattvamasyAdivAkyajanyA'haM zuddhaM brahmAsmItyakhaNDAkArA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadAsannidhAnAdanyathA vidheranavatArAt / niHsvabhAvo vidhiriti kalpanAyAM tu vidhirvAkyArtha iti na kiJcidvAkyArtha ityuktaM syAt / [vidheH sadasadAdirUpAbhyupagame doSAnAha] kiJca yadi vidhiH sanneva tadA na kasyacidvidheyaH puruSasvarUpavat / athAsanneva tathApi na vidheyaH, kharaviSANavat / atha puruSarUpatayA san darzanAdirUpatayA tvasanniti vidheyaH syAta. tadobhayarUpatApattiH / na sannApyasana vidhiriti cet, tadidaM vyAhatam, sarvathA sattvapratiSedhe sarvathaivAsattvavidhiprasaGgAt, tanniSedhe vA sarvathA sattvavidhAnAnuSaGgAt / sakRdubhayapratiSedhe tu kathaJcitsadasattvavidhAnAnmatAntarAnuSaGgAt kuto vidhireva vAkyArthaH ? / [vidheH pravartakAdisvabhAvasvIkAre hAniH] kiJca vidhiH pravartaka svabhAvo vA syAdapravartakasvabhAvo vA ? pravartakasvabhAvazced vedAntavAdinAmiva tAthAgatAdInAmapi pravartakaH syAt / teSAM viparyAsAnna pravartaka iti cet, tata eva vedAntavAdinAmapravartaka ityapi zakyeta / saugatAdInAmeva viparyAso'pravarttamAnAnAM, na punaH pravarttamAnAnAM vidhivAdinAmityapramANikameveSTama. ubhayeSAM samAnAkSepasamAdhAnatvAt / yadi punarapravartakasvabhAva eva vidhistadA kathaM vAkyArtha: syAt ? niyogavat / __[vidhiH phalarahitaH sahito vA ityAdyabhyupagame hAniH] kiJca vidhiH phalarahito vA syAt phalasahito vA ? phalarahitazcenna pravarttako niyogavadeva / puruSAdvaite na kazcit kutazcitpravartaka iti cet, kathamapravartako vidhiH sarvathA vAkyArthaH kathyate, tathA niyogasyA'pi - aSTasahasrItAtparyavivaraNam sAkSAtkArarUpAntaHkaraNavRttirudeti, pazabdajanyajJAnasyApi viSayAparokSatvenAparokSatvasambhavAt, dazamastvamasItyAdivAkyajanyajJAnavat, jJAnasya parokSAparokSatvayoH karaNabhedasyAniyAmakatvAt, ekasmAdeva manasaH sukhAdiviSayAparokSajJAnasyAtItArthasmRteH parokSAyAzcotpAdAt, tadA sA vRttiH pratyakcaitanyavyAptA mUlAjJAnaM bAdhitvA dagdhendhanAnalavat svayamupazAmyati, tadaiva tatpratibimbitaM caitanyamapi kevalabrahmamAtramavaziSyate, darpaNAbhAve mukhasyevopAdhivilaye
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 41 vAkyArthatvaprasaGgAt / tathA 'draSTavyo re'yamAtmA' ityAdivAkyAdAtmani darzanazravaNAnumananadhyAnavidhAne pratipatturapravRttau kimarthastadvAkyAbhyAsaH ? phalasahito vidhiriti kalpanAyAM phalArthitayaiva lokasya pravRttisiddhervyarthaM vidhikathanaM niyogakathanavat / tathApi vidhervAkyArthatve niyogasyApi vAkyArthatvaM kuto na bhavet, paTAdivat padArthAntaratvenApratibhAsanAnniyojyamAnaviSayaniyoktRdharmatvena cAnavasthAnAnna niyogo vAkyArtha iti cet, taditaratrApi samAnam, vidherapi ghaTAdivat padArthAntaratvenApratibhAsanAt, vidhApyamAnaviSayavidhAyaka dharmatvenAvyavasthitezca / [ adhunA jainamatamAzritya bhATTaH vidhivAdinaM dUSayati ] yathaiva hi niyojyasya puMso dharme niyoge'nanuSTheyatA niyogasya siddhatvAd anyathA tadanuSThAnoparamAbhAvAnuSaGgAt, kasyacidrUpasyAsiddhasyAbhAvAt / asiddharUpatAyAM vA aniyojyatvaM virodhAdvandhyAstanandhayAdivat / siddharUpeNa niyojyatve tasyaivAsiddharUpeNa vA niyojyatAyAmekasya puruSasya siddhAsiddharUpasaGkarAd niyojyetaratvavibhAgAsiddhiH / tadrUpAsaGkare vA bhedaprasaGgAdAtmana: siddhAsiddharUpayoH sambandhAbhAvo'nupakArAt / upakArakalpanAyAmAtmanastadupakAryatve nityatvahAni: tayorAtmopakAryatve siddharUpasya sarvathopakAryatvavyAghAtaH / asiddharUpasyApyupakAryatve gaganakusumAderupakAryatAnuSaGgaH / siddhAsiddharUpayorapi kathaJcidasiddharUpopagame prakRtaparyanuyogAnivRtteranavasthAnuSaGgAdityupAlambhaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam upahitasya svarUpamAtrAvasthAnasvabhAvatvAditi siddhaM pratibhAsAdvaitena vyavahAradazAyAmanirvacanIyapratibhAsyadRSTAvapi paramArthadazAyAM tadadRSTeriti cet, na, bAhyArthasyApAramArthikatve tattvamasyAdivAkyajanyajJAnaviSayatAyA api brahmaNyasattvena tadgatAjJAnanivRttyayogAt, jJAnAjJAnayoH samAnAzrayaviSayakatvena nAzyanAzaka bhAvAt / kiJcAnirvacanIyAnAM ghaTAdipadArthAnAmabhyupagamApekSayA satyatadabhyupagama eva zreyAn, anyathA jAgratsvapnayovizeSArthamanirvacanIyavizeSasyApi kalpanApatteH pratiniyatakAryakAraNabhAvocchedaprasaGgAt / kiJca pratibhAsAdvaite bandhamokSavyavasthaiva durghaTA, nirbIjakalpanAmUlAnAmajJAnatatkAryANAmasattvAt, sattve vA tannivRtteH karttumazakyatvAt, tannivRtterasattve mukteH kharaviSANaprakhyatvApatteH, satyatve dvitIyasattvenAdvaitavyAghAtApatteH, anirvacanIyatve prapaJcAnugamApatteH,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [bhAvanAvAdinA bhATTena prAgyathA niyogavAdo nirAkRtastathaivA'dhunA vidhivAdo'pi nirAkriyate] tathA vidhApyamAnasya puruSasya dharme vidhAvapi siddhasya puMso darzanazravaNAnumananadhyAnavidhAnavirodhaH / tadvidhAne vA sarvadA tadanuparatiprasaktiH / darzanAdirUpeNa tasyAsiddhau vidhAnavyAghAtaH kUrmaromAdivat / siddharUpeNa vidhApyamAnasya vidhAne tasyaivAsiddharUpeNa cAvidhAne siddhAsiddharUpasaGkarAdvidhApyetaratvavibhAgAsiddhiH / tadrUpAsaGkare vA bhedaprasaGgAdAtmanaH siddhAsiddharUpayostatsambandhAbhAvAdidoSAsaJjanasyAvizeSaH / tathA viSayasya yAgalakSaNasya dharme niyoge tasyApariniSpannatvAt svarUpAbhAvAdvAkyena pratyetumazakyatvasya vidhAvapi viSayadharme samAnatvAtkuto viSayadharmo vidhiH ? puruSasyaiva viSayatayAvabhAsamAnasya viSayatvAttasya ca pariniSpannatvAnna taddharmasya vidherasambhava iti cet, tarhi yajanAzrayasya dravyAdeH siddhatvAttasya ca viSayatvAtkathaM taddharmo niyogo'pi na siddhayet ? yena rUpeNa viSayo vidyate tena taddharmo niyogo'pIti tadanuSThAnAbhAve vidhiviSayo yena rUpeNAsti tena taddharmasya vidheH kathamanuSThAnam ? yenAMzena nAsti tenAnuSThAnamiti cet, tanniyoge'pi samAnam / kathamasanniyogo'nuSThIyate apratIyamAnatvAt kharaviSANavaditi cet, tata eva vidhirapi nAnuSTheyaH pratIyamAnatvAdanuSTheyatayA cAsiddhatvAdanuSTheyo vidhiriti cet, niyogo'pi tathAstu / nanvanuSTheyatayaiva niyogo'vatiSThate, na pratIyamAnatayA, tasyAH sakalavastusAdhAraNatvAt / anuSTheyatA ca yadi pratibhAtA ko'nyo niyogo yasyAnuSThitiriti cet, tarhi vidhirapi na pratIyamAnatayA pratiSThAmanubhavati, kintu vidhIyamAnatayA, sA cedanubhUtA ko'nyo vidhirnAma yasya vidhAnamupaniSadvAkyAdanukarNyate / nanu draSTavyA divAkyenA''tmadarzanAdikaM vihitaM mameti pratIterapratikSepArho vidhiH kathamapA aSTasahastrItAtparyavivaraNam satyAsatyAnirvacanIyAtiriktaprakArAzrayaNe ca tasya jAtyantaratve syAdvAdAzrayaNApatteH, tenaiva ca sarvanirvAhe'dvaitakusRSTikaSTasyAnAdaraNIyatvAt / na ca brahmAdhikaraNasvarUpatvAdajJAnanivRtteH doSaH, tasya zAzvatatvena saMsAradazAyAM muktyApatteH na tatkAlopalakSitAtmano'pi pariNAmitvaM vinA muktatvaM yuktam, upalakSyatAyA api kUTasthe'sambhavAditi yatkiJcidetat / tadidamabhipretyAhuH sarvatantrasiddhaM muktisvarUpamanUdya zrIharibhadrAcAryAH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] 43 kriyate ? kimidAnImagnihotrAdivAkyena yAgAdiviSaye niyukto'hamiti pratItirna vidyate yena niyogaH pratikSipyate ? sA pratItirapramANamiti cet, vidhipratIti: kathamapramANaM na syAt ? vidhipratIteH puruSadoSarahitavedavacanena janitatvAditi cet, tata eva niyogapratItirapyapramANaM mA bhUt, sarvathApyavizeSAt / tathApi niyogasya viSayadharmasyAsambhave vidherapi taddharmasya na sambhavaH / zabdasya vidhAyakasya dharmo vidhirityapi na nizcetuM zakyam, niyogasyApi niyoktRzabdadharmatvapratighAtAbhAvAnuSakteH / zabdasya siddharUpatvAttaddharmo niyogaH kathamasiddho yenAsau sampAdyate kasyacidityapi na mantavyam, vidhisampAdanavirodhAt, tasyApi siddhopaniSadvAkyadharmatvAvizeSAt / prasiddhasyApi sampAdane punaHpunastatsampAdanapravRttyanuparamAt kathamupaniSadvAkyasya pramANatA ? tadapUrvArthatAvirahAtsmRtivat, tasya vA pramANatve niyogavAkyaM pramANamastu, vizeSAbhAvAt / [vidheAhakaM vAkyamapradhAnatayA vidhi viSayIkaroti pradhAnatayA vA ? iti vikalpyobhayaM dUSayati] kiJca tadvidhiviSayaM vAkyaM guNabhAvena pradhAnabhAvena vA vidhau pramANaM syAt ? yadi guNabhAvena tadA agnihotraM juhuyAtsvargakAma ityAdirapi tadastu, gaNabhAvena vidhiviSayatvasya bhAvAta. tatra bhaTramatAnasAribhirbhAvanAprAdhAnyenopagamAta. prAbhAkaraizca niyogagocaratvasya pradhAnatvAGgIkaraNAt / tau ca bhAvanAniyogau nAsadviSayau pravartete pratIyete vA, sarvathApyasatoH pratItau pravRttau vA zazaviSANAderapi tadanuSakteH / sadrUpatayA ca tayovidhinAntarIyakatvasiddheH siddhaM guNabhAvena vidhiviSayatvaM vAkyasya, iti nApramANatApattiryena karmakANDasya pAramArthikatA na bhavet / pradhAnabhAvena vidhiviSayaM codanAvAkyaM pramANamiti cAyuktam, vidheH satyatve dvaitAvatArAt, tadasatyatve prAdhAnyAyogAt / tathA hi- yo yo'satyaH sa sa na pradhAnabhAvamanubhavati, yathA tadavidyAvilAsaH, tathA cAsatyo vidhiriti na pradhAnabhAvena tadviSayatvopapattiH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam pariNAminyAtmani sati, tattaddhvanivAcyametadakhilaM syAt / arthAntare ca tattve'vidyAdau vastusatyeva // (SoDa. 16.5)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [vedAntavAdI punarapi brahmAdvaitavAdaM samarthayati] syAnmatam, na samyagavadhAritaM vidheH svarUpaM bhavatA tasyaiva yato vyavasthitatvAt / pratibhAsamAtrAddhi pRthag vidhiH kAryatayA na pratIyate ghayadivat prerakatayA ca nAdhyavasIyate vacanAdivat, karmakaraNasAdhanatayA hi tatpratItau kAryatAprerakatApratyayo yukto nAnyathA / kiM tarhi ? draSTavyo re'yamAtmA zrotavyo'numantavyo nididhyAsitavya ityAdizabdazravaNAdavasthAntaravilakSaNena prerito'hamiti jAtAkUtenAkAreNa svayamAtmaiva pratibhAti, sa eva vidhirityucyate, tasya ca jJAnaM viSayatayA sambandhamadhitiSThatIti pradhAnabhAvavibhAvanA vidherna vihanyate, tathAvidhavedavAkyAdAtmana eva vidhAyakatayA pratibhAsanAt / tadarzanazravaNAnumananadhyAnarUpasya vidhIyamAnatayAnubhavAt / tathA ca svayamAtmA''tmAnaM draSTuM zrotumanumantuM dhyAtuM vA pravarttate / tathA pravRttyasambhave hyAtmanaH prerito'hamityavagatiraprAmANikI syAta / tato nAsatyo vidhiryena pradhAnatA tasya viruddhyate / nApi satyatve dvaitasiddhiH, AtmasvarUpavyatirekeNa tadabhAvAt, tasyaikasyaiva tathA pratibhAsanAditi / [bhATTo niyogapakSamAzritya punarapi vidhivAdinaM dUSayati] tadapyasatyam, niyogAdivAkyArthasyApi nizcayAtmakatayA pratIyamAnatvAt / tathA hi, niyogastAvadagnihotrAdivAkyAdiva draSTavyo re'yamAtmA ityAdivacanAdapi pratIyate eva / niyukto'hamanena vAkyeneti niravazeSo yogaH pratibhAti, manAgapyayogAzaGkAnavatArAdavazyakarttavyatAsampratyayAt / kathamanyathA tadvAkyazravaNAdasya pravRttirupapadyate, ? meghadhvanyAderapi pravRttiprasaGgAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam puruSAdvaitaM tu yadA, bhavati viziSTamatha bodhamAtraM vA / bhavabhavavigamavibhedastadA kathaM yujyate mukhyaH ? // agnijalabhUmayo yat, paritApakarA bhave'nubhavasiddhAH / rAgAdayazca raudrA asatpravRttyAspadaM loke // parikalpitA yadi tato, na santi tattvena kathamamI syuriti / parikalpite ca tattve, bhavabhavavigamau kathaM yuktau ? //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 45 [vidhipratipAdakavAkyamanyArthasyA'pohaM karoti na veti vikalpaM dUSayati] kiJca zabdAd draSTavyo re'yamAtmA ityAderAtmadraSTavyatAdividhistadadraSTavyatAdivyavacchedarahito yadISyate tadA na kasyacitpravRttihetuH pratiniyataviSayavidhinAntarIyakatvAtprekSAvatpravRtteH / tasya cAtadviSayaparihArAvinAbhAvitvAt kaTaH karttavya iti yathA, na hi kaTe karttavyatAvidhiratadvyavacchedamantareNa vyavahAramArgamavatArayituM zakyaH / paraparihArasahito vidhi: zabdArtha iti cet, tarhi vidhipratiSedhAtmakaH zabdArtha iti kuto vidhyekAntavAdasya pratiSThA ? pratiSedhaikAntavAdavat / syAnmatam, paraparihArasya guNIbhUtatvAdvidhereva pravRttyaGgatvena prAdhAnyAdvidhiH zabdArtha iti / kathamidAnIM zuddhakAryAdirUpaniyogavyavasthitirna syAt ? kAryasyaiva zuddhasya pravRttyaGgatayA pradhAnatvopapatteH, niyojyAdestatrApi guNIbhAvAt / tadvatpreraNAdisvabhAvaniyogavAdinAM preraNAdau pradhAnatAbhiprAyAt taditarasya sato'pi guNabhAvAdhyavasAyAdyukto niyogaH zabdArthaH / zuddhakAryapreraNAdiSu svAbhiprAyAt kasyacitpradhAnabhAve'pi parAbhiprAyAtpradhAnatvAbhAvAt / tadanyatarasyApi svabhAvasyA - vyavasthiternaikasyApi zabdArthatvamiti cet, tarhi puruSAdvaitavAdyAzayavazAdvidheH pradhAnatve'pi tAthAgatamatAzrayaNAdapradhAnatAghaTanAt so'pi na pratiSThAmApadyeta vipratipattisadbhAvAvizeSAt / [vidhireva vAkyasyArthaH sarvatra pradhAnamiti manyamAne doSa: ] syAnmatireSA te vidhereva sarvatra pradhAnatA, pravRttyaGgatvopapatteH, na punaH pratiSedhasya, sarvathA pravRttyaGgatAnupapatteH / kvacitpravarttitukAmo hi sarvastadvidhimanveSate tatra pararUpapratiSedhAnveSaNe pariniSThAnupapatteH pararUpANAmAnantyAt kvacitpratiSeddhumazaktezca, taddhi pararUpaM na tAvatsvayamapratipadya kramazaH pratiSeddhuM zakyam, pratiSedhasya nirviSayatvaprasaGgAt / nApi pratipadya, tatpratipatterapi pararUpapratiSedhApekSatvAt tasyApi ca pratipannasyaiva pratiSedhe'navasthAnuSaGgAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam parikalpanApi caiSA, hanta vikalpAtmikA na sambhavati / tanmAtra eva tattve yadi vA bhAvo na jAtvasyAH // iti [ SoDazakaprakaraNa 16-7.10]
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam yugapatsakalapararUpapratiSedhe parasparAzrayAnuSaGgAt, siddhe sakalapararUpapratiSedhe pratipitsitavidhisiddhistatsiddhau ca tatparihAreNa tatpratipattipUrvakasakalapararUpapratiSedhasiddhiriti / [sarvathA vidhireva pravRtyaGgaM nAstIti pratipAdayan bhATTo vidhivAdaM pariharati] tadetadanAlocitAbhidhAnam, maNDanamizrasya / sarvathA vidherapi pravRtyaGgatAnupapatteH / sarvo hISTe vastuni pravartitumanA jano'niSTaparihAraM tatrAnveSate, anyathAniSTe'pi pravRttau samIhitavyAghAtaprasakteH, aniSTapratiSedhazca pratyakSAdivat kutazcidvAkyAdapi zakyaH pratipattum, kevalavidhipratipatterevAnyapratiSedhapratipattirUpatvAt, kevalabhUtalapratipattereva ghaTAbhAvapratipattisiddheH, na hyayaM pratipattA kiJcidupalabhamAnaH pararUpaiH saGkIrNamupalabhate, yataH pramANAntarAttatpratiSedhaH sAdhyate, na ca sarvathA tairasaGkIrNameva, sadAdyAtmanApi tadasaGkare tasyAsattvaprasaGgAt / parasmAtkathaJcidvyAvRttyAtmakaM ca kutazcitpramANAdupalabhamAno'rthI paravyAvRttidvAreNa vA pravarttate vidhidvAreNa veti / vidherivAnyApohasyApi pravRttyaGgatvopapatterna vidhereva prAdhAnyam, vidhAtreva pratyakSamupaniSadvAkyaM ceti niyamasyAsambhavAt, anyathA tato - aSTasahasrItAtparyavivaraNam TadhikaM matkRtAnekAntavyavasthAyAm / paravyAvRttidvAreNa vetyAdi, nanu purovartinISTatAvacchedakaprakArakajJAnatvenaiva lAghavAt pravartakatA na tvaniSTatAvacchedakAbhAvaprakArakajJAnatvena gauravAditi vidheH prAdhAnye vinigamakamastIti cet, na, atavyAvRttiprakArakajJAnAdapi bahUnAM pravRtteratavyAvRttividhyanyataraniSThaprakAratAvizeSasyaiva pravartakatAvacchedakatvaucityAt, astu vA dravyAdyAkAratAvilakSaNarajatAdyAkAratAzAlijJAnatvena rajatAdyAkArapravRttau hetutvam, rajatAdyAkArataiva cArajatabhinnAdyAkAratA, tattadAkAratAtvabhedAcca vyavahArabhedaH / vastuto vidhijJAnasya pravartakatve'pi niSkampapravRttyarthamatavyAvRttiviSayatvadhrauvyam, tatsaMsargatayaiva nizcayatvasampatteriti naikatarapakSapAto yukta iti dik / // abhAvasya savikalpanirvikalpajJAnavedyatvavAdaH // vidhAtreveti / etena AhurvidhAtR pratyakSaM, na niSeddha vipazcitaH / naikatve Agamastena, pratyakSeNa prabAdhyate // [brahmasiddhiH 2.1]
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] 47 vidyAvidhAnAnuSaGgAt / so'yamavidyAvivekisanmAnaM ku tazcitpratIyanneva na niSeddhapratyakSamanyadeveti bruvANaH kathaM svasthaH ? kathaM vA pratyakSAdeniSeddhRtvAbhAvaM - aSTasahasrItAtparyavivaraNam iti maNDanamizroktamapAstam, vastuno vidhiniSedhobhayAMzasaMvalitatvena vidhyaMza iva niSedhAMze'pi pratyakSavyApArAnuparamAt / atha nivikalpakarUpameva pratyakSapramANaM svIkriyate na savikalpakama, tasya jAtyAdiyojanAtmakatvena smRtiprAyatvAt, tacca bhAvasyaiva bhavati nAbhAvasya, tasya savikalpakaikavedyatvasvIkArAditi vidhAtR eva pratyakSamiti vacanaM nAcaturasramiti cet, na, abhAvaH savikalpakaikavedya iti siddhAntasya niyuktikatvAt, indriyasannikarSabalAdbhAvasyevAbhAvasyApi nirvikalpakasiddheH, indriyasambaddhavizeSaNatAyAH pratiyogivizeSitAbhAvapratyakSatvameva kAryatAvacchedakamityatra mAnAbhAvAt, anyathA saprakArakapratyakSatvAvacchinna eva laukikapratyAsattisambandhenendriyatvena hetutAyA yuktatvAd bhAvanirvikalpakasyApyucchedApatteH, (zaM.) netyAkArakapratyakSavAraNAya prathamahetutAyA eva yuktatvamiti cet, na, na netyAkArakapratyakSavAraNAya dvitIyahetutAyA eva yuktatvAt / (zaM.) kiJcidastIti prayogAnna netISTameveti cet, zUnyamidaM dRzyata iti prayogAnnetyapi kiM neSTam ? bhAvatvenAkhaNDopAdhinA bhAvasyevAbhAvatvenAkhaNDopAdhinAbhAvasyApi pratyakSopagame bAdhakAbhAvAt, najullekhasya tu pratiyogivAcakapadaniyatatvenAsArvatrikatvAt / (zaM.) abhAvajJAnasya pratiyogidhIsApekSatvAt ghaTatvAdyavacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe ghaTAdidhiyo hetutvAnnAbhAvAMze nirvikalpakamabhAva ityAkArakapratyakSaM ca jAyate, IdRzapratyakSasya nikhilapratiyogijJAnakAryatAvacchedakAkrAntatvAttasya cAsambhavAditi cet, na, tathApyabhAvatvanirvikalpakApatteH, lAghavAya ghaTapaTobhayAbhAvapratyakSanirvAhAya ca ghaTAdidhiyo ghaTatvAdyavacchinnaprakAratvanirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSa eva hetutvaucityena kevalAbhAvanirvikalpakasya vArayitumazakyatvAcca / yadi cAbhAvalaukikapratyakSasya ghaTatvAdyanyatamaviziSTaviSayakatvaniyamAdvizeSasAmagrI vinA sAmAnyasAmagrImAtrAt kAryAnutpatte bhAvanirvikalpakaM netyAkArakapratyakSa vA vizeSaNajJAnAdirUpavizeSasAmagrayabhAvAditi vibhAvyate, tadA dravyalaukika pratyakSasyApi kiJciddhAvacchinnaparyAyaviziSTaviSayakatvaniyamAdvastumAtrasya savikalpakaikavedyatvamastu / yadi ca zuddhabrahmaNi nirvikalpakaviSayatvameva tattvamasItyAdivAkyAdapi jahadajahallakSaNayAkhaNDabrahmaNyeva padavRttigraheNa nirvikalpakazAbdabodhopapattiriti vibhAvyate tadA dravyArthAdezAt sarvatra vizeSavinirmokeNa nirvikalpakapadazaktigrahasambhavAt
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratIyAt ? yatastatpratipattiH, tasyaivAbhAvaviSayatvasiddheH / pratyakSAdevidhAtRtvapratipattireva niSeddhRtvAbhAvapratipattiriti cet, tarhi siddhaM bhAvabhAvaviSayatvaM tasyeti na parodito vidhirvAkyArthaH siddhyati, niyogasyaiva vAkyArthatvopapatteH prabhAkaramatasiddhiH / sa eva vAkyArtho'stu ityayuktam, dhAtvarthavanniyogasya paropavarNitasvarUpasya vAkyArthatayA pratItyabhAvAt, sarvatra bhAvanAyA eva vAkyArthatvapratIteH / sA hi dvidhA; zabdabhAvanA arthabhAvanA ca / zabdAtmabhAvanAmAhuranyAmeva liGAdayaH / iyaM tvanyaiva sarvArthA sarvAkhyAteSu vidyate // [pramANavArtikA0 2.121] iti vacanAt / tatra zabdabhAvanA zabdavyApAraH, zabdena hi puruSavyApAro bhAvyate, purUSavyApAreNa dhAtvartho, dhAtvarthena phalamiti / na caivaM purUSavyApAre zabdavyApAravaddhAtvarthe ca puruSavyApAravat phale dhAtvarthA bhAvanAnuSajyate, tasya zuddhasya sanmAtrarUpatayA vidhirUpatvaprasaGgAt / taduktam sanmAnaM bhAvaliGgaM syAdasaMpRktaM tu kArakaiH / dhAtvarthaH kevalaH zuddho bhAva ityabhidhIyate // / aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvasyaiva nirvikalpakaikavedyattvamastviti nirvikalpasavikalpakatayApi padArthAnAmanekAnta eva zreyAn / taduktaM puruSadravyamAzritya sammatau 'saviyappaNivviappaM, iya purisaM jo bhaNejja aviappaM / saviappameva vA NicchaeNa Na sa Nicchio samae // 1 // tti [1.35] tathA ca sarvapramANAnAM nirvikalpakAdezAdvidhAtRtvaM savikalpakAdezAcca niSeddhRtvamiti tulyau vidhiniSedhAviti mantavyam, adhikametattattvaM niyAmRtataraGgiNyAM pratipAditamasmAbhiriti tata evAdhigantavyam / niyogasyaivetyAdyArabhya bhAvanAvAkyArthatvasAdhanopakramo bhATTasya, zabdAtmeti, zabdAtmabhAvanAM zabdaniSThapravarttanAlakSaNAm, anyAm AkhyAtasAmAnyArthabhinnAm / iyaM tu savikalpanirvikalpaM iti puruSaM yo bhaNet avikalpam / savikalpameva vA nizcayena na sa nizcita: samaye / /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 3] tAM prAtipadikArthaM ca dhAtvarthaM ca pracakSate / sA sattA sA mahAnAtmA yAmAhustvatalAdayaH // [vAkyapadIyam-3.1.34] aSTasahastrItAtparyavivaraNam pacatItyAdau dRzyamAnA bhAvanA tu anyaiva tataH, sarvArthA AkhyAtasAmAnyazakyA, ata eva sarvAkhyAteSu vartate vAcakatvena / zabdena hIti tathA ca phalAnvitadhAtvarthAnvitArthabhAvanAkatvaM zabdabhAvanAtvamityarthaH / sanmAtramiti atra sthAne, anyatra sambandhibhedAt sattaiva, bhidyamAnA gavAdiSu / / jAtirityucyate tasyAM, sarve zabdA vyavasthitAH // 1 // [vAkyapadIyam 3.1.33] iti kArikA'sti, tadartho-gavAdizabdAnAM brahmasattAvAcitvam, gotvAdestu prayogopAdhitayA lAbha iti / evaM ca sarvazabdAvizeSa iti prakRtakArikayA kArakAsampRktasya zuddhasya bhAvasya dhAtvarthatvaM pratijJAyate / tAmiti tAM=sattAm, mahAnAtmA zuddhaM brahma, yAM tvatalAdayo bhAvapratyayA Ahuriti teSAM khalu sattAsAmAnyamarthaH, ghaTapaTAdyuttaratvAdInAM ca prakRtijanyabodhaprakAro dharmo ghaTatvAdiH, na caivaM ghaTatvatvasyApi vAcyatvApattau gauravam, tattadvyaktiviziSTabrahmasattAyA eva ghaTatvaghaTatvatvAdirUpatvenAtra laghuguruvicArAnavakAzAt / ata eva vArttikakAraiH tasya bhAvastvatalau iti sUtre (pA0 5.1 119) yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tva-talau ityuktam, yasya guNasya vizeSaNasya bhAvAda= AzrayatvAd dravye vizeSe zabdanivezaH=zabdapravRttistasmin vAcye tva-talAviti tadarthaH / tathA ca rUpAdizabdebhyo jAtau pratyayaH, rUpAdizabdAnAM jAtiprakArakabodhajanakatvAt, pakatrAdizabdAnAM kriyAprakArakabodhajanakatvena tebhyaH kriyAyAH sampratyayaH, saMsargaprakArakabodhajanakatvamate ca saMsarga ityAdivyavasthA sUpapAdA / yadvA sarve bhAvAH svenArthena bhavanti sa teSAM bhAva-iti vAttike pakSAntarokteH bhavanti vAcakatvena pravarttanta iti bhAvAH svena svarUpeNArthena bhavanti pravarttante'taH sa teSAmarthAnAM bhAvaH pravRttinimittamiti tadarthAcchabdo'pi tvapratyayArthaH, arthavacchabdasyApi dravye prakAratvAt, adRSTArthakadazarathAdipadeSu tattacchabdavAcyatvenaiva bodhasya sarvasiddhatvAt dazarathatvAdinA zAbdabodhasyopapAdayitumazakyatvAt, adRSTadazarathAdInAM dazarathatvAdiprakArakabodhAbhAvena vizeSaNagrahAbhAvAd dazarathatvaviziSTAdau zaktigrahAsambhavena padajanyadazarathatvAdiviziSTapadArthopasthiterabhAvAt / prameyavAn ityanubhavajanye saMskAre prameyatvAMze moSavazAddazarathatvamAtraprakArakasmRtijanakodbodhakavazAddazarathatvaprakAraka smaraNasyApi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti ca / pratikSiptazcaivaMvidho vidhivAdo niyogavAdinaiveti nAsmAkamatrAtitarAmAdaraH / atha tato'nyo dhAtvarthaH so'pi na pratyayArthazUnyaH kutazcidvAkyAtpratIyate, tadupAdhereva tasya tataH sampratyayAt / pratyayArthastatra pratibhAsamAno'pi na pradhAnaM karmAdivadanyatrApi bhAvAditi cet, tarhi dhAtvartho yajanAdiH pradhAnaM mA bhUt pratyayAntare'pi bhAvAt prakRtapratyayApAye'pIti samAnaM pazyAmaH / yadi punaH kriyA sakalavyApinI, dhAtvarthaH sarvadhAtuSu bhAvAt tadA saiva bhAvanA kiM neSyate ? sarvArtheSu sadbhAvAt / yathaiva hi juhuyAjjuhotu hotavyamiti liGAdayaH kriyA havanAvacchinnA pratipAdayanti tathA sarvAkhyAtapratyayA api, papAca pakSyatIti pacanAvacchinnAyAH kriyAyA eva pratipatteH, pAkaM karoti cakAra kariSyatIti, tathA ca liGAdipratyayapratyAyyaH karotyartha eva vAkyArtha ityAyAtam / sa ca bhAvanAsvabhAva eveti na dhAtvartha eva vAkyArthatayA pratIyate / nApi kAryAdirUpo niyogaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadaMze'nyAprakArakatatprakArakasmaraNe tAdRzasaMskArahetutvAvazyakatvena vaktumazakyatvAt, anyathA jAtitvena ghaTatvaprakArakasaMskArAdapi jAtitvAMze moSadazAyAM ghaTa iti smaraNApatteH / na ca prameyAbhAvavadityAkArakajJAnAt saMsargavidhayA zuddhadazarathatvAdisvarUpapratiyogitvalakSaNasambandhaviSayakAd jJAnalakSaNapratyAsatteH zuddhadazarathatvAdiprakArako mAnasAnubhavaH sulabha ityapi vaktuM zakyam, sAMsargikajJAnasya sArvajhyApattibhayenopanAyakatvAnabhyupagamAt / etena yatra dazarathatvAdisambandhena ghaTAdibhramo jAtaH tatra tathAvidhazaktigrahopapAdanaM sukaramiti raghudevoktamapi apAstam / tasmAdarthavacchabdasyApi zakyatAvacchedakatvaM yuktam, ghaTAdipadeSvapi ghaTatvAdikaM ghaTAdipadaM cetyubhayaM zakyatAvacchedakam, tatra jAtiprakArakaH zaktigraho viziSyApekSitaH, padaprakArakastvidaM padaM kvacicchaktamiti sAmAnyata eveti viziSyAgRhItazaktikebhyaH kiJcidAkAreNaiva zAbdabodha iti dik / kiM neSyata iti, AkhyatArthatayeti zeSaH / tathA ca liGAdIti, atra kriyAmAtramarthabhAvanA, liGAdiniSThA pravartanA tu kiM kathaM kenetyaMzatrayavatI zabdabhAvaneti vizeSaH / taduktam 'liGo'bhidhA saiva tu zabdabhAvanA, bhAvyaM tu tasyAH puruSapravRttiH / sambandhabodha: karaNaM tadIyaM, prarocanA cAGgatayopayujyate // [ ] iti /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 3] [zabdavyApArarUpeNa zabdabhAvanaiva niyoga iti prabhAkareNa manyamAne sati bhATTaH tannirAkaroti] nanu zabdavyApArarUpo niyogaH pratIyata eva / zabdo hi svavyApArasya puruSavyApArakaraNalakSaNasya pratipAdako, na punaH kArakaH zabdAnuccaritAnniyukto'hamaneneti pratipattRRNAM pratipatteranyathAnupapatteriti cet, tarhi bhAvanaiva niyoga iti zabdAntareNoktA syAt / taduktam zabdAduccaritAdAtmA niyukto gamyate naraiH / bhAvanAtaH paraH ko vA niyogaH parikalpyatAm // iti / [pramANavArtikA0 2.122] [gRhItasaGketaH zabdo'rthaM pratyAyati agRhItasaGketo vAsya vicAraH kriyate] syAnmatam-yadi zabdavyApAro bhAvanA kathamagRhItasaGketo naiva gacchati niyukto'hamaneneti svabhAvatastasya niyojakatvAt, saGketagrahaNasyAnupayogitvAditi tadasamIcInameva, saGketasya tathAvagatau sahakAritvAt sAmagrI janikA naikaM kAraNamiti prasiddhaH / nanu ca saGketasAmagrI na preraNe bhAvanAyAM vA vyApriyate, arthavedane tasyAH pravRtteH, arthapratItau puruSasya svayameva tatra tadarthitayA pravRtteH / idaM kurviti preSaNAdhyeSaNayoreva hi pratItiH, tadapratItau niyuktatvApratipatteH, niyuktatvaM ca nAma kArye vyApAritatvam / kArye vyApRtatAmavasthAM pratipadya niyojako niyuGkte / sA ca tasya bhAvinyavasthA na svarUpeNa sAkSAtkartuM zakyA, svarUpasAkSAtkaraNe hi sarvaM tadaiva siddhamiti na niyogaH syAtsaphalaH / tataH prayojako bAdhyamAnapratItika eva, taduktam yathA prayojakastatra bAdhyamAnapratItikaH / prayojyo'pi tathaiva syAcchabdo buddhyarthavAcakaH // [pramANavArtikA0 2.129] yathaiva hi prayojakasya zabdasya prayojyena puruSeNa svavyApArazUnyamAtmAnaM pratIyatA prayojakatvapratItirbAdhyamAnA nirAlambanA tathA prayojyatvapratItirapi tenaiva svavyApArAviSTamAtmAnamapratIyatA bAdhyate / zabdAt sA pratItiriti ca na yuktam, tasya buddhyarthakhyApanatvAt / so'pi hi zabdo buddhyarthameva khyApayati / evaM mayA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam nanu cetyAdyArabhya prajJAkara ityanto buddhyAkAra eva niyogo bhAvanA vA liGAdyartho
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratipAditamevaM mayA pratipannamiti, dvayorapi pratipAdakapratipAdyayoradhyavasAyAta / pauruSeyavacanAddhi mayaivaM tAvatpratipannamasya tu vakturayamabhiprAyo bhavatu mA vA bhUditi pratipattAdhyavasyati / apauruSeyAdapi zabdAdevamayamartho mayA pratipanno'sya bhavatu mA vA bhUditi vaktRvyApAraviSayo yo'rthaH pauruSeyazabdasya yo vA buddhau prakAzate'rthaH apauruSeyatvAbhimatazabdasya tatra prAmANyaM na punarbAhyArthatattvanibandhanam taduktam vaktRvyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatattvanibandhanam // [pramANavArtika-1.4] iti vacanAt / tato vivakSArUDha evArtho vAkyasya, na punarbhAvaneti prajJAkaraH / [pratyakSavacchabdenA'pi bAhyapadArthasya jJAnaM bhavati] so'pi na parIkSakaH, pratyakSAdiva zabdAd bahirarthapratItisiddheH / yathaiva hi pratyakSAtpratipattRpraNidhAnasAmagrIsavyapekSAtpratyakSArthapratipattistathA saGketasAmagrIsApekSAdeva zabdAcchabdArthapratipattiH sakalajanaprasiddhA, anyathA tato bahirarthe pratipattipravRttiprAptyayogAt / na cArthavedanAdevArthe puruSasyArthinaH svayameva pravRtteH zabdo'pravartaka ityeva vaktuM yuktam, pratyakSAderapyevamapravartakatvaprasaGgAt, tadarthe'pi sarvasyAbhilASAdeva pravRtteH / paramparayA pratyakSAdi pravartakamiti cet, tathA vacanamapi pravartakamastu, vizeSAbhAvAt, yathA ca pratyakSasya salilAdirarthaH, tasya tatra pratItestathA vAkyasya bhAvanA preraNA vA tasyaiva tatra pratIterabAdhyamAnatvAt / [vacanena kAryasya sAkSAtkAro bhavati na veti vicAra:] nanvidaM kurviti vacanAtkArye vyApAritatvaM puruSasya niyuktatvam, na ca kArye vyApRtatAvasthA bhAvinI tena sAkSAtkartuM zakyA, tatsAkSAtkaraNe niyogasyAphalatvaprasaGgAt / tato bAdhyamAnaiva tatpratItiriti / tadetadasamaJjasamAlakSyate, anyatrApi samAnatvAt / pratyakSasya hi pravartakatvaM pravRttiviSayopadarzakatvamucyate / pravRttiviSayazcArthakriyAkArI salilAdiH, sA ca tasyArthakriyAkAritA bhAvinI na - aSTasahastrItAtparyavivaraNam na tu bAhya iti saugatasya pUrvapakSaH / so'pi na parIkSaka ityAdinA pratyakSavacchabdasya mukhyamarthagrAhitvaM pravartakatvaM ca, anyathA tasyApi tanna syAdvikalpanAnyathAsiddheH,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] 53 sAdhanAvabhAsinA vedanena sAkSAtkartuM zakyA, tatsAkSAtkaraNe pravRttivaiphalyAt / tato'dhyakSasya pravartakatvaM bAdhyamAnapratItikaM kathameveti na zakyaM vaktum ? yadi punararthakriyAkAritAnAgatApi sAdhanAvabhAsini vedane pratibhAtaiva ekatvAdhyavasAyAt tadA zabdAdapi puruSasya kAryavyApRttatA tata eva pratibhAtaiveti kiM nAnumanyate ? / tathA sati buddhyArUDho'rthaH zabdasya syAditi cet, tathApi pratyakSasya buddhyadhyavasito'rthaH kinna bhavati ? / tato nirAlambanameva pratyakSaM na syAt paramArthataH pratyakSamapi na pravartakam, svarUpasya svato gateH saMvedanAdvaitasya vA siddhiriti cet, puruSAdvaitasya kuto na siddhiH ? tasya nityasarvagatasyaikasya saMvittyabhAvAditi cet, kSaNikaniraMzasyaikasya saMvittiH kiM kasyacitkadAcidasti ? yatastatsiddhireva syAt, tataH puruSAdvaitavatsaMvedanAdvaitasya sarvathA vyavasthApayitumazakterbhedavAde ca pratyakSasya pravartakatvAyogAd bhinnAbhinnAtmakaM vastu prAtItikamabhyupagantavyam virodhAdezcitrajJAnenotsAritatvAt / bhedasyAbhedasya vA sAMvRtatve sarvathArthakriyAvirodhAt / tathA ca zabdAtkAryavyApRtatAyA vyaktirUpeNa bhAvinyA api zaktirUpeNa puruSasya sataH kathaJcidabhinnAyA zabdajJAne tadaiva pratibhAsane'pi na niyogo niSphalaH syAt, pratyakSataH salilAdau pravRttivat / tatra hi salilAderarthakriyAyogyatApratibhAsane'pi vyaktyarthakriyAnubhavAbhAvAttadarthapravarttanaM pratipattuH saphalatAmiyatti nAnyathA / evaM zabdAdAtmanaH kAryavyAptatAyogyatApratipattAvapi vyaktakAryavyApRtatAnubhavAbhAvAt puruSasya niyogaH saphalatAmiyAt, tathApratItereva cAdhyakSatvasiddheH, tato na vivakSArUDha eva zabdasyArthaH pramANabalAdavalambituM yuktaH sanmAtravidhivat / [kArakabhedena kriyAyAH bhedAbhedavicAra:] yadapyuktam niyogo yadi zabdabhAvanArUpo vAkyArthastathA sati devadattaH pacediti karturanabhidhAnAt kartRkaraNayostRtIyA [pANini. 2.3.18] iti tRtIyA prApnoti / karturabhidhAne tvanabhihitAdhikArAttiDaiva coktatvAnna bhavatIti tadapyayuktaM, bhAvanAvizeSaNatvena kartuH pratipAdanAt bhAvanA hi karotyarthaH, sa ca devadattakartRka: aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvISTasAdhanatAyA durgrahatvasya cobhayatra tulyatvAdityAdipratibandhA tannirAsaH / bhAvanAvizeSaNatveneti tathA ca bhAvanAnvayayogye karmatvAdyanavaruddhaprathamAntapadopasthApye
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 4 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratibhAti / paced devadattaH pAkaM kuryAditi pAkAvacchinnAyAH karaNakriyAyA devadattakarttRkAyAH pratIte:, sakRdeva vizeSaNavizeSyayoH pratibhAsAvirodhAt, nIlotpalAdivat / tato nedaM prajJAkaravacazcAru kramapratItereva syAt prathamaM bhAvanAgatiH / tatsAmarthyAtpunaH pazcAdyataH karttA pratIyate // [ pramANavArtikA0 2.131] iti / yadabhyadhAyi dvivacanabahuvacane ca na prApnutaH, ekatvAd vyApArasya / atha kArakabhedAt svavyApArabhedo bhaviSyati kriyate kaTo devadattayajJadattAbhyAmiti mahadasamaJjasaM syAt / tathA hi ekatvAtkarmaNaH prAptaM kriyaikatvaM tathAbhidaH / kartRbhedAditItthaM ca kiM karttavyaM vicakSaNaiH ? // iti / [ pramANavArtika0 2.132] tadapyasatyam, pratItivirodhAt / pratIyate hi dhAtvarthasya bhedAdekavacanaM devadattayajJadattAbhyAmAsyate, sa ca dhAtvartho na niyogaH, niyogasya pratyayArthatvAt / sa ca dhAtvarthAtiriktaH kartRsAdhyaH, tasya karttRbhedAdbheda iti, tataH kaTaM kuruta iti dvivacanam / dhAtvarthastu zuddho na kArakabhedAdbhedI / [zabdabhAvanArUpaniyogo'rthabhAvanAyA vizeSaNamasya vicAraH ] syAdAkUtam aSTasahastrItAtparyavivaraNam liGarthasaGkhyAnvaya iti kartRgatasaGkhyAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAmevAbhihitAnabhihitAdhikArIyavyavastheti nAnupapattiriti bhAvaH / bhAvanaikyAd dvivacanabahuvacanAprAptervakSyamANadoSasyApyetadeva samAdhAnaM draSTavyam, bhAvanAnvayino dvitvAdinA dvivacanAdyupapatteH / tasya kartRbhedAd bheda iti tasya=pratyayArthasya svAnvayayogyabhedAd bhinnasaGkhyAnvitatadanvayitvamityarthaH / na kArakabhedAd bhedIti, na saGkhyAbhedAzrayakArakAnvayitvena bhinnasvarUpa ityarthaH / AkhyAtArthasaGkhyAnvayikArakasya AkhyAtenaiva samaM sAkAGkSatvAditi bhAvaH / tathA ca caitramaitrAbhyAmAsyata ityatrAkhyAtArthasaGkhyAyAH kArakAnanvitatvAcchAbdanyAyenotsargikamekavacanam, dhAtvarthe tvavyutpattereva na tadanvayaH, ArthanyAyena kathaJcittatra tadanvayasvIkAre'pi sampradAyaviruddhatvAdeva na dvitvAdivivakSayA dvivacanAdikamiti mantavyam / kArakadvayasambandhAdirUpameva dvitvAdikamAkhyAtadvivacanAdinA niyoge pratipAdyata itya pratyavatiSThate saugataH-syAdAkUtaM sambandhAd yadItyAdinA, sambandhAd = bhinnakAraka
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] sambandhAdyadi tadbhedo dhAtvarthasyApyasau bhavet / so'pi nirvartya eveti tadbhedenaiva bhidyatAm // [pramANavArtika0- 2.133] asmAkaM tu vivakSAparatantratvAdbhedAbhedavyavasthiteH / lA'bhidhAnAtkArakasya sarvametatsamaJjasam // [pramANavArtika0- 2.135] kriyA hi kartuH karmaNazca bhedena hi vivakSyate sA yadA lakAreNAbhidhIyate, na kartA, tadA kartari tRtIyA bhavati / yadA karttAbhidhIyate tadA prathamArthatvAtprathamA bhavati / kriyate mahAtmanA, karoti mahAtmeti, tadetadapi pakSapAtamAtram saugatasya / bhedAbhedayorvasturUpayoH pratItisiddhatvena tadvivakSAvazAt tathA vyavahArasya pAramArthikatvopapatteH, tato yuktA zabdavyApArarUpA zabdabhAvanA, puruSavyApAra rUpA arthabhAvanA ca / tatra hi kartRvyApArastiGA pratipAdyate, sa eva ca bhAvanA / tathA cAha, bhAvArthAH karmazabdAH [ ] / bhAvanaM bhAvo NyantAd ghaJpratyayaH, tathA ca sati bhAvanaivAsau, bhAvanA ca kartRvyApAraH sa coditaH svavyApAre pravarttate iti / niyogyasya ca taccheSatvAdapradhAnatvAdavAkyArthatvam / niyogAviziSTatvAcca bhAvanAyAstathA pratipAdane niyamena pravarttate / kathaM cAsau karttA svavyApAraM pratIyanneva pravarttate / anyathA svavyApAre eva na codito bhavet / aSTasahastrItAtparyavivaraNam sambandhAta, tadbhedaH=kriyAbhedaH / dhAtvarthasyApIti, caitramaitrAbhyAmAsyata ityatra kartadvayasambandhena dhAtvarthe'pi dvitvAd dvivacanApattiriti bhAvaH / svamate upapattimAha saugata:asmAkaM tviti / bhedena hi vivakSyata iti kartRbhinnatvena vivakSitA satI karmAbhinnatvena vivakSAmATIkate karmabhinnatvena vivakSitA ca karbabhinnatvena vivakSAmiti karmakarcabhidhAnAnabhidhAnaniyama iti bhAvaH / pAramArthikatvopapatteriti / tathA ca bhAvanAnvayini saGkhyAnvayAttadabhidhAnAnabhidhAnavyavasthA pAramArthikyeva yuktA, anyathobhayavivakSAnimittasya yugapadekatrAsambhavenaudanaH pacyate svayamevetyAdikarmakartRprayogocchedApatteH, asatkarmAdyabhedavivakSayA vyavasthopapAdane sakarmakAkarmakaprayogAderapi yAdRcchikatvApattezca / pAramAthike tu zabalasvarUpe'pyarthe necchAdhIno'rthaH, kintvarthaprayojanAdyadhIneccheti na vyavasthAkSatirityAdi
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam [vedavAkyena yajJakArye pravarttamAnaH puruSaH svargAdiphalamapazyan kathaM pravarteta iti zaGkAyAM bhATTasya pratyuttaraM] syAnmatam vyApAra eSa mama kimavazyamiti manyate / phalaM vinaiva naivaM cet saphalAdhigamaH kutaH // iti / [ tadapyasamIkSitAbhidhAnam agniSTomena yajeta svargakAmaH [Apa 10.2.8] ityAdivedavAkyasAmarthyAdeva puruSeNa tadA mama eSa vyApAra iti pratyetuM zakyatvAt / mamedaM karttavyamiti phalamapazyan kathaM pratyetIti cet, pratyakSataH kathaM pratyeti ? phalayogyatAyAH pratIteriti ced, vAkyAdapi tata eva tathA pratyetu / phalasyAtIndriyatvAtkathaM tadyogyatA ? svavyApArasya kA pratIyate iti cet, pratyakSaviSayasya katham ? pratipatturabhyAsasAmarthyAtpratyakSasya viSaye phalayogyatAnizcaya iti cet, tata eva ca kartuH svavyApAre tadyogyatAnizcayo'stu, sarvathA vizeSAbhAvAt / [bauddho bhedaM kAlpanikaM vakti, kintu bhATTo vAstavikaM manyate] yadapyavAdi prajJAkareNa yajate pacatItyatra bhAvanA na pratIyate / yajyAdyarthAtirekeNa tasyA vAkyArthatA kataH ? // [pramANavArtika0 2.138] pAkaM karoti yAgaM ca yadi bhedaH pratIyate / evaM satyanavasthA syAdasamaJjasatAkarI // [pramANavArtika0 2.139] karoti yAgaM svavyApAraM niSpAdayati yAganiSpatti nirvarttayati vyapadezA ete yathAkathaJcidbhedaparikalpanapurassarAH / naitebhyo'sti padArthatattvavyavastheti / zilAputrakasya zarIramiti bhedavyavahAro bhedamantareNA'pi dRzyate / yathA dvijasya vyApAro yAga ityabhidhIyate / tataH parA punadRSTA karotIti na hi kriyA // [pramANavArtika0 2.140] yaji kriyA ca dravyasya vizeSAdaparA na hi / sAmAnAdhikaraNyena devadattatayA gateH // iti /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] tadapi na parIkSAkSamam / yajate pacatItyatra bhAvanAyAH pratItitaH / yajAdyarthAtirekeNa yuktA vAkyArthatA tataH // pAkaM karoti yAgaM cetyevaM bhede'vabhAsite / kAnavasthA bhavettatra tatpratItyanusAriNAm // yajate yAgaM karotIti hi yathA pratipattistathA svavyApAraM niSpAdayatItyapi saiva pratipattiH, svavyApArazabdena yAgasyAbhidhAnAt, niSpAdayatItyanena tu karotIti pratIteH / yAgaM karoti svavyApAraM niSpAdayatIti nArthabhedaH / yAganiSpatti nirvarttayatItyatrApi yAganiSpattiryAga eva / nirvarttanaM karaNameva, tato yAgaM karotIti pratItaM syAt, tato naite vyapadezA yathAkathaJcidbhedaparikalpanapurassarAH, pratIyamAnakarotyarthaviSayatvAt, yAgaM karoti vidadhAtyevamAdivyapadezavat, tato yuktaivaitebhyaH padArthatattvavyavasthA anavasthAnavatArAt / [punarapi bauddho bhedakalpanAyAmanavasthAM darzayati bhATTazca nirAkaroti] atha yajate yAgaM karoti yAgakriyAM karotItyevamanavasthocyate tarhi svarUpaM saMvedayate svarUpasaMvedanaM saMvedayate ityapyanavasthA syAt / atha svarUpaM saMvedayate ityanenaiva svarUpasaMvedanapratipatteH svarUpasaMvedanaM saMvedayate ityAdi nirarthakatvAdayuktaM, tarhi yAgaM karotItyanenaiva yAgAvacchinnakriyApratipatteryAgakriyAM karotItyAdivacanamanarthakameva vyavacchedyAbhAvAt / yajate ityanenaiva yAgAvacchinnakriyApratIteryAgaM karotItyapi vacanamanarthakamiti cet, satyaM, yadi tadvacanAdeva tathA pratyeti, yastu na pratyeti taM prati vizeSaNavizeSyabhedakathanaparatvAt tathAbhidhAnasya nAnarthakyam / zilAputrakasya zarIraM, rAhoH zira ityAdibhedavyavahArA api na kathaJcidbhedamantareNa pravarttante, gauNatvaprasaGgAt / zilAputrakasya, rAhorityucyamAne hi kimiha sandehaH / tadvyavacchittaye zarIraM, zira ityabhidhAnamanyasya kAryAdervyavacchedakamupapannam / tasmiMzca sati kasyeti saMzayaH syAt, tadvyapohanAya zilAputrakasya rAhorityabhidhAnaM zreyaH, avasthAtadvatoH kathaJcidbhedAt / zarIraM hi zilAputrakasyAvasthA avayavopacayalakSaNAvasthAntaravyAvRttA / zilAputrakaH punaravasthAtA, khaNDAdyavasthAntareSvapi pratIteH / etena rAhuravasthAtA ziro'vasthAyAH khyAtaH /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahasrItAtparyavivaraNam [avasthAmantareNAvasthAvAn kazcinnAsti iti bauddhena manyamAne bhATTaH pratyuttarayati] sAMvRto'vasthAtA, avasthAvyatirekeNAnupalabdheriti cet, na ubhayAsattvAt / avasthAturasattve sAMvRtatve vAvasthAyAH sattvAsAMvRtatvavirodhAt khapuSpasaurabhavat kRtrimaphaNiphaTAdivacca tato vastusvabhAvAzraya eva yAgaM karotIti vyapadezaH satyapratItikatvAt / saMvidamanubhavatItyAdivyapadezavat / tathA dvijasya vyApAro yAga ityabhidhIyate / tataH parA ca nirbAdhA karotIti kriyeSyate // yajikriyApi bhAvasyA'vizeSAdaparaiva hi / sAmAnAdhikaraNyena devadattatayA gateH // [karotikriyA sAmAnyaM yajyAdikriyA vizeSAH tayoH sAmAnyavizeSayoH bhedo'sti iti bhATTenocyamAne bauddho doSAnAropayati] dvijo hi vyApRtetarAvasthAnuyAyI sa evAyamityekatvapratyavamarSavazAnnizcitAtmA paramArthAtsannekaH / yAgastu tadvyApAraH prAgabhUttvA bhavan punarapagacchannanityatAmAtmasAtkurvan bhedapratyayaviSayastato'para eva, kathaJcidviruddhadharmAdhyAsAt / tathA yAgetaravyApAravyApinI karotIti kriyAnusyUtapratyayavedyA tadviparItAtmano yAgAdarthAntarabhUtA sarvathApyapratikSepArhAnubhUyate, yajate yAgaM karoti devadatta iti samAnAdhikaraNatayA devadattena sahAvagateH / sarvathA tadaikye tadvirodhAt paTatatsvAtmavat / kiM karoti devadattaH ? yajati pacatIti praznottaradarzanAt karotIti nizcite'pi yajyAdiSu sandehAcca / tathA hi, yasminnizcIyamAne'pi yanna nizcIyate tattataH kathaJcidanyat / yathAnyadehe nizcIyamAne'pyanizcIyamAnA buddhiH / karotIti nizcIyamAne'pyanizcIyamAnazca yajyAdiriti / syAnmatam karotyarthayajyAdyau~ vibhinnau yadi tattvataH / anyatsandigdhamanyasya kathane durghaTa: kramaH // [ na hi karotIti kriyAto vibhinnAyAM yajyAdikriyAyAM sandehe tato'nyatra karotyarthe nizcite praznaH zreyAn, anizcite eva praznasya sAdhIyastvAt / tataH karotyarthayajyAdyarthayostAdAtmyameSitavyam, tatraiva praznottaradarzanAditi / tadetadanupa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] pannam, karotyarthasya sAmAnyarUpatvAt, tadvizeSarUpatvAcca yajyAdeH / sAmAnyavizeSayozca kathaJcidabhedopagamAt, sandigdhasyaiva kathanAt, praznottarakramasya durghaTatvAghaTanAt, tadabhedaikAnte eva tasya durghaTatvAt / syAdAkUtaM te na sAmAnyaM vizeSeNa vinA kiJcitpratIyate / sAmAnyAkSipyamANasya na hi nAmApratItatA // [ kevalasAmAnyapratItau hi vizeSAMze sandeha ityayuktam, tasyApratItatvAt / ghaTapratItau himavadAdivat / atha sAmAnyena vizeSa AkSipyate, tathA sati so'pi pratIta eveti kathaM saMzayaH ? na hi pratItatvAdapara AkSepaH / atha pratIta evAsau sAmAnyena na tu vizeSeNa, tasya sAmAnyarUpeNAkSepAt / nanu tadeva sAmAnyamAkSepakaM tadeva AkSepyamiti kathametat ? na ca sAmAnyAdaparaM sAmAnyamAkSepyam, tathA sati tato'pyaparaM tato'pyaparamityanavasthA / nanu sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca saMzayo yukta eva, natvanupalambhAdabhAva eva yuktaH sAmAnyenAnupalambhapramANavAdinaH / athopalabdhilakSaNaprAptAna palambhAdabhAvo nAnapalabdhimAtrAta, tathA nupalabdhereva saMzayaH vyarthametatsAmAnyapratyakSAditi / yadi sAmAnyapratyakSatAyAmapyupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhirna syAt, syAtsaMzayaH / athopalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhireva na sambhavati sAmAnyapratyakSatAyAm / evaM tarhi saivAnupalabdhi aSTasahastrItAtparyavivaraNam draSTavyam / syAdAkUtaM te ityAdyArabhya prajJAkaramatam / nanu sAmAnyapratyakSAdityAdi saMzayakAraNopapAdanaM bhATTasya tadasahamAnasya 'nanvanupalambhAd ityAdiruktiH prAbhAkarasya / abhAva eveti, abhAvapramANajanyA pramaivetyarthaH / sAmAnyeneti, yogyAyogyAnupalambhavikalpadvayaudAsInyenAnupalambhamAtraM pramANamiti vAdina ityarthaH / tathAnupalabdhereva [iti]anupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhereva pizAcAdInAmiva saMzayo bhavatvityarthaH / na syAditi abhAvanizcayakAriNIti zeSaH / syAt saMzaya iti nizcayasAmagrayabhAvena sambhRtasAmagrIkatvAdityarthaH / sAmAnyapratyakSatAyAmiti tadabhinnatayA vizeSasyApi pratyakSa 1. natvanupalambhAd iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam lakSaNaprAptasyAnupalabdhiH saMzayaheturiti prAptaM, vizeSasmRteriti ca vyartham / na hi vizeSasmRtivyatirekeNApara: saMzayaH, ubhayAMzAvalambismRtirUpatvAtsaMzayasya, dRzyate ca kAnyakubjAdiSu sAmAnyapratyakSatAmantareNApi prathamatarameva smaraNAt saMzayaH / tasmAtkarotIti tadeva yajyAdikamaniyamena pratIyamAnaM sAmAnyatodRSTAnumAnAtsAmAnyam / [bauddhanAropitasaMzayadoSo bhATTena nirAkriyate] tadetadapi prajJAparAdhavijRmbhitaM prajJAkarasya, karotyarthasAmAnyasyAdhyavasAye yajyAdyarthavizeSAnavagatAveva tatsaMzayopagamAt / na ca sAmAnye'dhyavasite tato'nyatravizeSe'nadhyavasite saMzItAvatiprasaGgaH sAmAnyavizeSayoH kathaJcidabhedAt, himavadghaTAdInAM tu parasparamatyantabhedAt / ekatra nizcaye'pi nAnavagatatadanyatame saMzItiryato'tiprasaGgaH syAt, nApi sAmAnyenAkSipte tadvizeSasaMzayopagamo'sti yatastadAkSepapakSanikSiptadoSopakSepaH, na caivamanabhimatatadvizeSeSvavizeSeNa saMzayo'nuSaGgI, smaraNaviSaye eva vizeSe'nekatra saMzayapratIteH / / [saMzayalakSaNasya vicAraH] sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca saMzaya iti vacanAt [ ] / sAmAnye hyupalabhyamAne tadavinAbhAvino vizeSasyAnupalambhe'pi nAbhAvaH siddhyati, tadabhAve tasyApyabhAvaprasaGgAt / taduktam nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSAstadvadeva hi // [ na caivaM vizeSe'dRzyAnupalabdhereva saMzayaH, smRtinirapekSatvaprasaGgAt / vizeSasmRtireva saMzaya iti cet, na sAdhyasAdhanavyAptismRterapi saMzayatvaprasaGgAt / sarvasAdhanAnAM saMzayitasAdhyavyAptikatvApattestatsmRteracalitatvAnna saMzayatvamiti cet, tarhi calitA pratItiH saMzayaH / sA cobhayavizeSasmRtyuttarakAlabhAvinI, tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt / na punavizeSasmRtireva sAmAnyopalabdhivat / tadubhayAMzAvalambinI smRtiH saMzItirityapi phalguprAyam, tadavicalane'pi saMzItiprasaGgAt / sAmAnyApratyakSatAyAmapi kAnyakubjAdiSu prathamatarameva smaraNAt saMzayadarzanAnna sAmAnyopalambhaH saMzayaheturiti cet, na, asiddhatvAt / tatrApi hi
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 3] 61 prAsAdAdisannivezavizeSaviSaya: saMzayaH kAnyakubjanagarasAmAnyopalambhanapurassara eva, sarvathAnupalambhe saMzayavirodhAt sarvathopalambhavat / yo'pi tadbhAvAbhAvaviSayaH saMzayaH so'pi nagarAdisAmAnyopalambhapUrvaka eva, nagarAdikaM sAmAnyatastAvatprasiddham / kAnyakubjAdinAmakaM tu tadasti kiM vA nAstItyubhayAMzAvalambinaH pratyayasyotpatterna ca nagaratvaM nAma na kiJciditi vaktuM zakyam pratyAsattivizeSasya prAsAdAdisamUhasya nagaratvopavarNanAt / tatrAnusyUtapratyayahetogaratvasAmAnyasya siddhestadupalambhapUrvakastadvizeSe saMzayo na virudhyata eva / tataH karotyarthasAmAnyopalambhAttadvizeSayajyAdyarthasyAnupalabdheranekavizeSasmaraNAcca yuktastatra sandehaH / na hi tadeva yajyAdikamaniyamena karotItyupalabdhuM zakyam / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam siddheriti bhAvaH / yuktastatra sandeha iti uktanItyA sAmAnyapratyakSAd vizeSApratyakSAdanekavizeSasmaraNAcca saMzaya iti prAguktArthasya niyU~DhatvAditi bhAvaH / // saMzayakAraNavAdaH // atra sAmAnyapratyakSaM dharmijJAnavidhayA vizeSApratyakSaM vizeSAdarzanavidhayAnekavizeSasmaraNaM ca koTidvayopasthitividhayA saMzayakAraNamiti mantavyam / nanu koTyorvirodhajJAnamapi saMzayakAraNamasti tatkuto notkIrtitamiti cet, satyam, saMzaye tadadhikaraNAvRttitvarUpo virodho na prakArastathA sati tasya tadabhAvavyAptiparyavasAyitvena tadabhAvavyApyavattAnizcayarUpasaMzayapratibandhakasattvAttadabhAvasya ca kAryasahabhAvena hetutvAt saMzayamAtrasya durlabhatvApatteH / na ca tadabhAvavyApyavattAnizcayatvaM tadabhAvA'prakArakatvaghaTitam, gauravAt, anyathA vahyabhAvavyApyavyApyavAn vahnivyApyavAn parvata iti parAmarzAt parvato vahnimAn tadabhAvavyApyavAMzceti saMzayarUpAyA anumiterduritvApatteH, kintUktavirodhaH saMzaye saMsargatayA bhAsate, tasya ca pUrvamupasthiti pekSiteti virodhajJAnasya saMzayahetutvotkIrtanAyogAt / kiJca virodhAviSayakaikadharmikasthANutvatadabhAvaprakArajJAne'pi saMzayavyavahArAd, anyathA tasya saMzayAnyatve tato nizcayakAryApatteH, saMzaye na virodhaviSayakatvasparzo'pItyalaM tatra tajjJAnahetutvazaGkayA / etena tadvattAgrahapratibandhakagrahaviSayatvarUpasya virodhasyApi prakAratayA saMsargatayA ca saMzaye bhAnam apAstam / apAstaM ca tadvattAbuddhi prati tadabhAvavyApyavattAjJAnasya pratibandhakatvamekaM tadabhAvavyAptiprakAratAnirUpitataddharmAvacchinnavizeSyatAzAlinirNaya
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam karotyarthasAmAnyAsambhave sattvasAmAnyAsambhave ghaTAdikamivAstItyaniyamena parAparasAmAnyeSu punaH sAmAnyamityaniyamenopalambho gauNa eva, sAmAnyeSu sAmAnyAntarAsambhavAt, tatsambhave vAnavasthAprasaGgAt / na caivaM sarvatra sAmAnya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam viziSTataddharmAvacchinnaprakAratAzAlinirNayatvena, puruSatvavyApyaM karAdi; karAdimAMzcAyamiti jJAnadvayAdapi puruSatvasandehanivRtteH, aparaM ca tadabhAvavyAptyatiriktaniSThaprakAratvAnirUpitaprakAratAzAlinirNayatvena, puruSatvavyApyavAnayamiti jJAnAdapi puruSatvasandehanivRtteH / evaM ca saMzaye koTyaMze viruddhatvakoTitAvacchedakayorekatra dvayamiti rItyA bhAnopagamAttasyopadazitapratibandhakatAvacchedakadvayAnyatarAnAkrAntatvenAnupapatterabhAva iti raghudevoktamapi, tadabhAvavyAptyatiriktaniSThaprakAratvAnirUpitatvApekSayA tadabhAvavyAptiniSThaprakAratAnirUpitatvaniveza eva lAghavAcca, anyathaikatra dvayamiti rItyA tadabhAvavyAptikaratvAdyavagAhino vizeSadarzanasya tadvattAjJAnapratibandhakatvAnupapatteriti dik / ___ ayaM sthANurvA puruSo vA ? ityatrApi sthANutvatadabhAvapuruSatvatadabhAvarUpakoTicatuSTayazAlyeva saMzayaH svIkriyate, tAdRzavAkyAdidaMpadAddharmiNaH sthANupuruSapadAbhyAM sthANutvapuruSatvayoH 'vA'kAradvayena cAbhAvadvayasyopasthiteH, kevalaM sa navyamate zAbdaH, jIrNanaiyAyikamate copanayasahakAreNa mAnasa iti vizeSa iti nAnupapattiH / anye tvekarmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM saMzaya iti saMzayalakSaNaM bruvate, tanmate sthANurvA puruSo vetyevaM dvikoTika eva saMzayaH, virodhajJAnaM ca tanmate saMzayakAraNamiti mantavyam / tallakSaNArthazcaikadharmitAvacchedakaviziSTavizeSyakatvAvacchedena viruddhatvena nAnAdharmaprakArakatvam, tena hRdaparvatau vahnitadabhAvavantAvityAdeH zuktAvidaM rajatametadrUpavacca ityAderghaTo dravyaM pRthivI ca ityAdezca nirAsaH / ekarmikaviruddhanAnAprakArajJAnatvarUpaM koTidvayavirodhabhAnasAmagrIsamAjAdhInaM saMzayatvaM nIlaghaTatvavanna kAryatAvacchedakam, evaM saMzayatvazUnyajJAnatvarUpanizcayatvamapi nIlatvazUnyaghaTatvavattatheti dIdhitikRtaH / na caivaM dharmijJAnamantareNa nizcayavat saMzayo'pi syAditi vAcyam sati dharmIndriyasannikarSe iSTatvAt, kvaciddharmijJAnasya dharmIndriyasannikarSavidhayaivopayogAt, koTyupasthiterapi vizeSaNajJAnamudrayA viziSTabuddhitvAvacchinna evApekSA, vizeSaNajJAnAhetutve tu tatkoTIndriyasannikarSa evApekSito na tu sarvatra tajjJAnamapi / saMzayotpattisamaye nizcayApattirapi nizcayatvasya kAryatAnavacchedakatvena tadavacchinnotpatterApAdayitumazakyatvAdeva na bhavatIti tadAzayaH /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA. 3] mantareNevAniyatapratyayo gauNa iti vaktuM zakyam, mukhyAbhAve gauNasyAnupapatteH / vikalpabuddhau pratibhAsamAnaH sAmAnyAkAro mukhyaH, svalakSaNeSu punarAropyamANo gauNa iti cet, na vizeSAkArasyApi tatra gauNatvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktum, pratyakSabuddhau pratibhAsamAno vizeSAkAro mukhyo, bahi: svalakSaNeSu sa evAdhyAropyamANo gauNa iti / nanvevamapi jJAnavizeSAH paramArthataH santaH siddhAH ? bahirarthavizeSAstu na vAstavA iti vijJAnavAdimatamAyAtaM, tarhi vijJAnasAmAnyaM vastubhUtaM na bahirartha aSTasahasrItAtparyavivaraNam asmatsiddhAnte tu tAdRzamapi saMzayatvaM nizcayatvaM ca vijAtIyavijAtIyakSayopazamajanyatAvacchedakamavazyaM svIkarttavyam, bahuvidhAdisUtre (tattvArtha0 1.16) nizcitAnizcitayorapi pAThAt, bahvAdibhedAnAM ca kAraNabhedapratiniyatAnAmeva parigaNanAt, anyathA'saGkhyabhedApatteH, arthasamAjagrastasya ca dharmasya kAryatAnavacchedakatve pramANAbhAva eva bIjaM parairapi svIkriyate, anyathA svasAmAnAdhikaraNyakAlikavizeSaNatobhayasambandhAvacchinnaduritaniSThapratiyogitAvacchedakatAkabhedavaDuritadhvaMsatvamapi tattvajJAnakAryatAvacchedakaM na syAt, tacca tatra tathAvidhakAryakAraNabhAvagrAhakasya tamevetyAdivedarAzerivAtra bahvAdisUtrasya pramANasya sattvAnnAstyeveti tAdRzasyApi saMzayatvAdeH kAryatAvacchedakatvaM nirAbAdhamiti / yadi ca nizcayasaMzayayoravadhAraNatvAnavadhAraNatve viSayate anabhavasiddhe. tadA tayoreva kAryatAvacchedakatvamiti yuktamutpazyAmaH / / samAnAnekadharmopapattervipratipatterupalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca vizeSApekSo vimarzaH saMzaya iti gautamIyaM sUtram [1.1.23] samAno'nekeSAM tatkoTitadabhAvakoTimatAM yo dharmastadupapatterddharmiNi tadvattAjJAnAt, vipratipatteviruddhakoTidvayapratipAdakAcchabdo nityo na vA ityAdivAkyAt, upalabdhiranupalabdhizca lakSaNayA tadviSayau bhAvAbhAvau, tayoravyavasthA'nizcAyakaM sapakSavipakSavyAvRttadharmavattAjJAnaM tato'sAdhAraNadharmavaddharmijJAnAditi yAvat, viziSyate vyAvarttate vizeSadarzanaviSayo yasmAt sa vizeSo vizeSAdarzanaM tatsApekSa iti / etAvatA kAraNamuktaM, lakSaNamAha-vimarza iti ekadharmikaviruddhobhayaprakArakaM jJAnamiti tadarthaH / TbhASyakArastu samAnaH koTidvayasahacarito dharmaH, anekadharmo'sAdhAraNadharmaH, upalabdhyanupalabdhyavyavasthA tatkoTikajJAnasya tadabhAvakoTikajJAnasya ca sadviSayakatvAnavadhAraNaM prAmANyasaMzaya iti yAvad ityAha / tadiha karotyarthabhAvanArUpadharmijJAnAdvizeSAdarzanAt yajyarthataditarakoTidvayopasthitezca vizeSasaMzayAd yukto vizeSaprazna iti bodhyam / tatra= svalakSaNeSa / vijJAnavAdimatamAyAtamiti tAvatApi saugatapakSo na kSIyata iti bhAvaH /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 4 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAmAnyamiti sAmAnyavizeSAtmakaM vijJAnaM paramArthasadAyAtaM na kSaNikavijJAnasvalakSaNavAdimatam / vikalpavijJAne'pi na vAstava: sAmAnyAkAraH, tasyAnAdyavidyopapAditatvAt / saMvedanasvarUpasyaivAsAdhAraNasya paramArthasattvAditi cet, na viparyayasyApi kalpayituM zakyatvAt / saMvedane'pi nA'sAdhAraNAkAraH pAramArthikaH, tasyAnAdyavidyodayanibandhanatvAt saMvedanasAmAnyasyaiva vAstavatvAditi vadato'nyasyApi nivArayitumazakyatvAt / na vastubhUtaM saMvitsAmAnyam, vRttivikalpAnavasthAdidoSAnuSaGgAt bahirarthasAmAnyavat iti cet, tarhi na saMvidvizeSaH paramArthaH san vicAryamANAyogAd bahirarthavizeSavadityapyanyo brUyAt / tathA ca sati AzrayAsiddho heturityubhayatra samAnaM dUSaNam / sAdhyasAdhanavikalaM nidarzanamityapi na codyam, samAnatvAt / saMvitsvalakSaNAdvaitopagamAt siddhasAdhanamiti cet, saMvitsAmAnyadvaitopagamAtparasyApi siddhasAdhanaM kuto na bhavet ? saMvitsAmAnyAdvaitaM pratItiviruddham, vizeSasaMvidabhAve jAtucidasaMvedanAditi cet, saMvitsvalakSaNAdvaitamapi tarhi pratItiviruddhameva, saMvitsAmAnyasaMvedanAbhAve tadvizeSasaMvedanasya sakRdapyabhAvAt, sarvAkSepasamAdhInAM samAnatvAt / tato nirbAdhapratItibalAdbhedavyavasthAyAM sAmAnyavyavasthA astu sughaTaiva / antaH saMvedaneSu tadvad bahirartheSu ca sAmAnyavizeSavyavasthorarIkarttuM yuktA nirbAdhapratItisiddhatvAvizeSAt / etenaitadapi pratyAkhyAtaM yaduktaM dharmakIrttinA-- atadrUpaparAvRttavastumAtrapravedanAt / sAmAnyaviSayaM proktaM liGgaM bhedApratiSThiteH // iti / [ pramANavA0 bhA0 1. 144] tadrUpAnuvRttasya vastumAtrasya nirbAdhabodhAdhirUDhasya siddherbhedamAtrasyA aSTasahastrItAtparyavivaraNam paramArthasadAyAtamiti anicchato'pi yogAcArasyeti zeSaH, vikalpabuddhau pratibhAsamAnasya sAmAnyAkArasya mukhyatAyAH svayamevAbhyupagamAttasya ca jJAnasAmagrImAtraprabhavasya nirvikalpake'pi yuktatvAdvizeSarUpatAyA api ca bahirarthe gauNatvena jJAnamAtra eva tattvato vizrAntatvAditi hRdayam / viparyayasyApi iti anubhUyamAne'nugatavyAvRttAkAradvaye'nyatarAsatyatve vinigamakAbhAvAditi niSkarSaH / vicAryamANAyogAd iti kiM syAt sA citrataikasyAmityAdiyukteriti bhAvaH / etena = bAhyAntarArthAnAM sarveSAM sAmAnyavizeSAtmakatAsAdhanena, bhedApratiSThiteH = vizeSAgocaratvAt / bhedamAtrasya iti anuvRttarUpAvagAhini
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari01-kA. 3] pratiSThitatvAt, sarvadA bahirantazca bhedAbhedAtmano vastunaH pratibhAsanAt / / [bhedAbhedau vivakSAvazavartinau iti bauddhasya mAnyatAyA nirAkaraNam] na caitau bhedAbhedau vivakSAmAtravazavattinau, sarvatra tatsaGkaraprasaGgAt, yenAtmanA bhedavyavasthA tenaivAbhedavyavasthitiH syAt, tadvivakSAyA niraGkazatvAt / pUrvavAsanApratiniyamAdvivakSAyAH pratiniyamasiddherna tadvazAd bhedAbhedavyavasthitau saGkaraprasaGga iti cet, kutastadvAsanApratiniyamaH ? prabodhakapratyayapratiniyamAditi cet, na tadaniyame tadaniyamaprasaGgAt / pUrvasvavAsanApratiniyamAtprakRtavAsanApratiniyama iti cet, na tasyAH saMvidavyabhicAre vastusvabhAvatApatteH / kadAcittadvyabhicAre bhedAbhedavyavasthiterapi vyabhicAraprasakteH kuto na tatsaGkaraprasaktiH ? sudUramapi gattvA vastusvabhAvAvalambanAdeva tatparihAramicchatA vastusvabhAvAveva bhedAbhedau pareNAbhyupagantavyau / tato yadabhinnaM sAdhAraNaM vastusvarUpaM tadeva sAmAnyaM siddham / na punaranyApohamAnaM vikalpabuddhipariniSThitam, yataH karoti sAmAnyaM yajyAdivizeSavyApi vAstavaM na bhavet / tadupalambhe'pi ca vizeSe sandeho'nupalabhyamAne'pi smRtiviSaye na syAt / [buddhibhedamantareNa padArthasya bhedavyavasthA na bhavatIti bauddhamAnyatAyA nirAkaraNam] nanu ca sthANupuruSaviviktamaparamUrdhvatAsAmAnyaM yajyAdivizeSavyatiriktaM ca karotisAmAnyaM na vAstavamasti, buddhyabhedAt, na hi buddhibhedamantareNa padArthabhedavyavasthitiH, atiprasaGgAt / taduktam na bhedAd bhinnamastyanyatsAmAnyaM buddhyabhedataH / buddhyAkArasya bhedena padArthasya vibhinnatA // iti / [ tadetadasadeva, sAmAnyabhedayorbuddhibhedasya siddhatvAt / sAmAnyabuddhirhi tAvadanugatAkArA, vizeSabuddhiH punarvyAvRttAkArAnubhUyate / dUrAdUrdhvatAsAmAnyameva ca pratibhAti aSTasahastrItAtparyavivaraNam - jJAne'ntatastadAzrayatayaiva bhedAvagAhanAditi bhAvaH / sAmAnyagrahaNe evAnumAnavyApAro vyaktistvAkSepato labhyata iti tu na vaktuM yuktam, AkSepasyApyanumAnatvAt, anumitau sAmAnyaviSayatApravAdastu vyApakatAnavacchedakatattadvyaktitvarUpeNa vyApakAnavagAhitvAt,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 6 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na sthANupuruSavizeSau, tatra sandehAt / tadvizeSaparihAreNa pratibhAsanameva sAmAnyasya, tato vyatirekAvabhAsanam, etAvanmAtralakSaNatvAttadvyatirekasya / yadapyuktam -- tAbhyAM tadvyatirekazcet kinna dUre'vabhAsanam / dUre'vabhAsamAnasya sannidhAne'tibhAsanam // [ ] ityetadapyayuktaM vizeSe'pi samAnatvAt / so'pi hi yadi sAmAnyAd vyatiriktastadA dUre vastunaH svarUpe sAmAnye pratibhAsamAne kinna pratibhAsate ? na hIndradhanuSi nIle rUpe praticakAsati pItAdirUpaM dUrAnna praticakAsti / atha nikaTadezasAmagrIvizeSapratibhAsasya janikA na dUradezavarttinAM pratipattRRNAmiti na vizeSapratibhAsanaM, tarhi sAmAnyapratibhAsasya janikA dUradezasAmagrI kAcinnikaTadezavarttinAM nAsti, tato na nikaTe tatpratibhAsanamiti samaH samAdhiH / asti ca nikaTe sAmAnyasya pratibhAsanaM spaSTaM vizeSapratibhAsanavat, yAdRzaM tu dUre tasyAspaSTaM pratibhAsanaM tAdRzaM na nikaTe vizeSapratibhAsanavadeva vizeSo hi yathA dUrAdaspaSTaH pratibhAti na tathA sannidhAne, svasAmagryabhAvAt, ata eva ca na sAmAnyasya pratibhAsane vizeSeSvapratibhAsamAneSvaspaSTapratibhAsavyavahAraH, pratibhAsamAnarUpe eva sAmAnye vizeSe vA aspaSTavyavahAradarzanAt / na hyapratibhAsitAnyapratibhAsitA vA kasyacidaspaSTa aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratyakSavRttispaSTatAkhyaviSayitAbhAvAdvA samarthanIyaH / tAbhyAmiti tAbhyAM =sthANupuruSAbhyAM vizeSAbhyAM tasya = UrdhvatAsAmAnyasya, vyatireko = bhedazcet, kiM na dUre =vyaktibhAnapratibandhakadUratvavati deze'vabhAsanaM ? syAdeva vizeSAt sAmAnyasya bhede ekabhAsakasAmagrayabhAve'paratadabhAvasya niyantumazakyatvAditi bhAvaH / iSTApat =dUre'vabhAsamAnasya=aspaSTAkArasya sAmAnyasya sannidhAne'tizayena bhAsanaM syAt / yaddUre' spaSTamanubhUyate tatsamIpe'tyaspaSTaM bhAyAt, aspaSTe vizeSasyAtyaspaSTatAyA eva sambhavAditi bhAvaH / niravacchinnAmratvAdiprakAratAzAlyAmrAdipratyakSe nikaTadezavRttitvAderhetutvaM dUradezavRttitvAdervA pratibandhakatvaM kalpyate, astu vA sAmAnyavizeSasAdhAraNyenAspaSTatAkhyaviSayatAvizeSasambandhena sAkSAtkAratvAvacchinne dUratvasya spaSTAkhyaviSayatAvizeSasambandhena tadavacchinne ca sannidhAnasya hetutvam, tattaddezavRttitvaviziSTaviSayasya tAdrUpyeNaiva vA tattvamiti noktadoSasparza ityabhiprAyavAn samAdhatte - etadapyayuktaM vizeSe'pi samAnatvA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] iti prathamo bhAgaH [ pari01-kA. 3] 67 pratibhAsitA / kiM tarhi ? kutazcid dRSTAdRSTakAraNakalApAdaspaSTajJAnasyotpattirartheSvaspaSTatA, viSayidharmasya viSayeSUpacArAt, saMvedanasyaiva hyaspaSTatA dharmaH spaSTatAvat / tasyA viSayadharmatve sarvadA tathApratibhAsaprasaGgAt kutaH pratibhAsaparAvRttiH syAt ? na cAspaSTaM saMvedanaM nirviSayameva, saMvAdakatvAt, spaSTasaMvedanavat / kvacidvisaMvAdadarzanAt sarvatra visaMvAde, spaSTasaMvedane'pi tatprasaGgAt / tato naitatsAdhu buddhirevAtadAkArA tata utpadyate yadA / tadAspaSTapratibhAsavyavahAro jaganmataH // [ candradvayAdipratibhAse tadvyavahAraprasakteH / na ca mImAMsakAnAM sAmAnya vizeSebhyo bhinnameva vA abhinnameva vA, tasya kathaJcittato bhinnAbhinnAtmanaH pratIteH / pramANasiddhe ca sAmAnyavizeSAtmani jAtyantare vastuni tadgrAhiNo jJAnasya sAmAnyavizeSAtmakatvopapatterna kAcid buddhiravizeSAkArA sarvathAsti, nApyasAmAnyAkArA sarvadobhayAkArAyAstasyAH pratIteH / na cArthAkArA buddhiH tasyA nirAkAratvAt tatra pratibhAsamAnasyAkArasyArthadharmatvAt / na ca nirAkAratve saMvedanasya pratikarmavyavasthA tato virudhyate, pratiniyatasAmagrIvazAt pratiniyatArthavyavacchedakatayA tasyotpatteH pratikarmavyavasthAnasiddheH sAkArajJAnavAdinAmapi tathAbhyupagamasyAvazyambhAvitvAt / anyathA sakalasamAnAkAravyavasthApakatvAnApatteH saMvedanasya tadasiddheH / tato'sAmAnyAkArA buddhiH sAmAnyAvabhAsinI kutazcidaspaSTA kasmiMzcidvastunyavizeSAkArA ca vizeSAvabhAsinIti dUre sAmAnyasya pratibhAso'spaSTaH syAdvizeSasya ca kasyacit, sakalavizeSarahitasya sAmAnyasya pratibhAsasambhavAt / na cordhvatAsAmAnye vizeSe ca pratiniyatadezatvAdau pratibhAsamAne sthANupuruSavizeSayoH sandehAnupapattiH, tayorapratibhAsanAt / tatpratibhAsanasAmagrayabhAvAdanusmaraNe sati sandehaghaTanAt, tadvatpacati yajatItyAdikriyAvizeSApratibhAsane karotIti aSTasahastrItAtparyavivaraNam dityAdinA / kutazcid dRSTetyAdi dRSTaM kAraNaM dUratvAdi adRSTamaspaSTakSayopazamaH / na caivaM vyabhicAraH, dUratvAdidoSasthale'pyaspaSTakSayopazamasyaivAbhyupagamAt, tattvAvacchinne ca tattadravyakSetrakAlabhAvAnAmekazaktimattvena hetutve doSAbhAvAditi dik / saMvAdakatvAditi
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam kriyAsAmAnyasya pratiniyatadezAdirUpasya pratibhAsane yuktaH sandehaH kiM karotIti / tathA prazne ca pacati yajate ityAdi prativacanaM na durghaTam, kathaJcitpRSTasyaiva pratipAdanAt / evaM yajanAdikriyAvizeSANAM sAdhAraNarUpA karotIti kriyA kathaJcittato vyatirekeNopalabhyamAnA kartRvyApArarUpArthabhAvanA vibhAvyate eva, zabdavyApArarUpazabdabhAvanAvat sakalabAdhakarahitatvanirNayAt saiva ca vAkyArtho na punarniyogo'nyApohAdivat iti bhaTTasampradAya eva saMvAdakaH siddhaH / kArye cArthe codanAyAH prAmANyaM tata eva na svarUpe, tatra bAdhakasadbhAvAt / sarvavedAntavAdanirAkaraNAnna bhaTTasya kazcidapi pratighAta iti kazcit / [atratyAt jainAcAryAH bhATTasya bhAvanAvAdamapi nirAkurvanti] atra pratividhIyate yattAvaduktaM, zabdavyApAraH zabdabhAvaneti / tatra zabdAt tadvyApAro'narthAntarabhUto'rthAntarabhUto vA syAt ? 68 [zabdAt zabdavyApArasyAbhinnapakSe doSapratipAdanam ] yadyanarthAntarabhUtastadA kathamabhidheyaH ? zabdasya svAtmavat / na hyekasyAnaMzasya pratipAdyapratipAdakabhAvo yuktaH ? saMvedyasaMvedakabhAvavat / sveSTaviparyAsena tadbhAvApatteH, pratiniyamahetvabhAvAt / tadbhedaparikalpanayA pratipAdyapratipAdakabhAve tasya sAMvRtatvaprasaGgAt / svarUpamapi zabdaH zrotreNa gamayati bahirarthavat svavyApAreNa, tatastasya pratipAdaka iti cet, na rUpAdInAmapi svarUpapratipAdakatvaprasaGgAt / te'pi hi svaM svaM svabhAvaM cakSurAdibhirgamayanti, cakSurAdInAM svAtantryeNa tatra pravarttanAt tatprayojyatvAt teSAM ca rUpAdInAM nimittabhAvena prayojakatvAt svayamadhIyAnAnAM kArISAgnyAdivat / atha rUpAdayaH prakAzyA eva tato'rthAntarabhUtAnAM cakSurAdInAM prakAzakAdInAM sadbhAvAditi matam, tathaiva zabdasvarUpaM prakAzyamastu, tato'nyasya zrotrasya prakAzakasya bhAvAt / satyametadindriyabuddherviSayabhAvamanubhavan prakAzya eva zabdo rUpAdivat, pratipAdakastu svarUpe zAbdIbuddhimupajanayannabhidhIyate iti cet, na tatra vAcyavAcakabhAvasambandhAbhAvAt, tasya dviSThatvenaikatrAnavasthiteH /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] [zabdAt zabdavyApArasya bhinne manyamAne doSAnAha] yadi punararthAntarabhUta eva zabdAt tadvyApAra iti mataM tadA sa zabdena pratipAdyamAno vyApArAntareNa pratipAdyate cet, tarhi tadbhAvyaH syAt, tad vyApArAntaraM tu bhAvanAnuSajyate, tadapi yadi zabdArthAntaraM tadA tadbhAvyaM vyApArAntareNa syAt, tattu bhAvanetyaparAparabhAvyabhAvanAparikalpanAyAmanavasthAprasaGgaH / [bhATTaH zabdAttasya vyApAraM bhinnAbhinaM manyate tatrApi doSAnudbhAvayanti jainAcAryAH] atha vAkyAt tadvyApAraH kathaJcidanantaram viSvagbhAvenAnupalabhyamAnatvAt, kuNDAderbadarAdivat / kathaJcidarthAntaraM ca viruddhadharmAdhyAsAt, tadanutpAde'pyutpAdAttadavinAze'pi ca vinAzAdAkAzAdandhakAravaditi matam / tadApyubhayadoSAnuSaGgaH / syAnmatam, agniSTomAdivAkyamupalabhyamAnaM puruSavyApArasya sAdhakamidamityanubhavAdvAkyastha eva tadvyApAro bhAvanA vAkyasya viSayatAM samaJcati, tathApratIteH, anyathA sarvatra viSayaviSayibhAvasambhAvanAvirodhAt / [bhATTo vadati yat jainairmAnyaM jJAnamapi svavyApArAd bhinnamabhinna bhinnAbhinnaM veti triSu pakSeSu doSAvatAraH] saMvedanamapi hi bhavatAM svavyApAraM viSayIkurvat tadanantarabhUtamarthAntarabhUtaM vA kathaJcidubhayasvabhAvaM vA saMvedayat, gatyantarAbhAvAt / prathamapakSe na saMvedyasaMvedakabhAvaH, saMvedanatadvyApArayoH sarvathAnAntaratvAdvAkyatadvyApArayoH pratipAdyapratipAdakabhAvavat / dvitIyapakSe'pi na tayostadbhAvaH, anavasthAnuSaGgAttadvat / tRtIyapakSe tu tadubhayadoSaprasaktestadvadeva kutaH saMvedyasaMvedakabhAvaH siddhayet ? atha svArthasaMvedanavyApAraviziSTaM saMvedanamabAdhamanubhUyamAnaM vikalpazatenApyazakyanirAkaraNaM saMvedyasaMvedakabhAvaM sAdhayatItyabhidhAne parasyApi zabdaH svavyApAraviziSTaH puruSavyApAraM bhAvayatItyabAdhapratItisadbhAvAdvAkyavyApAro bhAvanA vAkyasya viSayo vyavatiSThate eveti / [bhATTenAropitAn doSAn jainAcAryAH nirAkurvanti] tadanupapannam, vaiSamyAt / saMvedanena hi saMvedyamAna svAtmA'rtho vA tasya viSayo na punaH saMvedaka: svAtmA tatsaMvedyatve'nyasya saMvedanasyAtmanaH saMvedaka
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvopapatterAkAGkSAparikSayAdanavasthAnavatArAt / vAkyena tu bhAvyamAnaH puruSavyApAro na tasya viSayaH / svavyApArastu bhAvakatvalakSaNo bhAvanAkhyo viSayo'bhyupagamyate iti manAgapi na sAmyam, tathApratItyabhAvAcca / na hi kazcidvAkyazravaNAdevaM pratyeti svavyApAro'nena vAkyena mama pratipAdita iti / kiM tarhi ? jAtyAdiviziSTo'rthaH kriyAkhyo'nena prakAzita iti pratItiH, sarveNa vAkyena kriyAyA eva kramAdivizeSaNaviziSTAyAH prakAzanAt / devadato gAmabhyAja zuklAM daNDenetyAdivat / saivAbhyAjanAdivyavacchinnA kriyA bhAvanA abhyAja abhyAjanaM kurviti pratItiriti cet, na tasyAH puruSasthatvena sampratyayAcchabdAtmabhAvanArUpatvAyogAt / tathA ca kathamidamavatiSThate zabdAtmabhAvanAmAhuranyAmeva liGAdaya iti / [pramA0 vA0 2.121] [atraparyantaM zabdabhAvanAM nirAkRtya idAnImarthabhAvanAmapAkurvanti jainAcAryAH] yadapyuktam, arthabhAvanA puruSavyApAralakSaNA vAkyArtha iti tadapyayuktam, niyogasya vAkyArthatvaprasaGgAt / niyukto'hamanena vAkyena yAgAdAviti pratipattuH pratIteH / iSTastAdRzo niyogo bhAvanAsvabhAvaH, zuddhakAryAdirUpasyaiva niyogasya nirAkaraNAditi cet, na tasyApi pradhAnabhAvArpitasya karotyarthAdivizeSaNasya vAkyArthatvopapatteH, nirapekSasya tu karotyarthasyApi vAkyArthatvAnupapatteH / na ca karotyartha eva vAkyArtha iti yuktam, yajyAdyarthasyApi vAkyArthatayAnubhavAt / [bhATTAH karotisAmAnyakriyAmeva vAkyasyArthaM manyante, kintu jainAcAryAH bhavatikriyAM sAmAnyarUpAM sarvavyApinI matvA doSAropaNaM kurvanti] karotisAmAnyasya sakalayajyAdikriyAvizeSavyApino nityatvAcchabdArthatvam, nityAH zabdArthasambandhA iti [ ] vacanAt na punaryajyAdikriyAvizeSAsteSAmanityatvAcchabdArthatvA'vedanAt iti cet, na yajyAdikriyAsAmAnyasya sakalayajyAdikriyAvizeSavyApino nityatvAcchabdArthatvAvirodhAt, sarvakriyAvyApi aSTasahastrItAtparyavivaraNam saMvAdakatvasya ca sadviSayakatvena vyAptatvAditi bhAvaH / tathA ca kathamidamavatiSThata
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 71 tvAtkarotisAmAnyaM zabdArtha iti cet, tarhi sattAsAmAnyaM zabdArtho'stu, karotAvapi tasya sadbhAvAt, mahAkriyAsAmAnyavyavasthitirUpatvAt / yathaiva hi pacati pAkaM karoti, yajate yAgaM karotIti pratItistathA pacati pAcako bhavati, yajate yAjako bhavati, karotIti kArako bhavatItyapi pratyayo'sti, tataH karotItarArthavyApitvAd bhavatyarthasyaiva zabdArthatvaM yuktamutpazyAmaH / [niSkriyavastuni api bhavatyartho vidyate'taH kriyAsvabhAvo nAstIti bhATTenocyamAne jainAcAryA nirAkurvanti] syAnmataM-nirvyApAre'pi vastuni bhavatyarthasya pratIterna kriyAsvabhAvatvaM, niSkriyeSu guNAdiSu bhavanA'bhAvaprasaGgAt iti cet, na karotyarthe'pi samAnatvAt / parispandAtmakavyApArarahite'pi karotyarthasya bhAvAt, tiSThati sthAnaM karotIti pratIte:, guNAdiSu ca karotyarthAbhAve sarvathA kArakatvAyogAdavastutvaprasakteH / tata eva karotyartho vyApakaH, sati sarvatra bhAvAt / anyathA tasyAkArakatvenAvastutvAt sattvavirodhAt / bhavanakriyetyAdivyavahAradarzanAcca sattA karotyarthavizeSaNameva / karotyarthasyaiva sarvatra prAdhAnyAdvAkyArthatvam iti cet, na tasya nityasyaikasyAnaMzasya sarvagatasya sarvathA vicAryamANasyAsambhavAt / [karotyarthasAmAnyaM nityamasti iti bhATTena manyamAne jainAcAryAstasya nirAkaraNaM kurvanti ] nityaM karotyarthasAmAnyaM pratyabhijJAyamAnatvAcchabdavaditi cet, na hetorviruddhatvAt, kathaJcinnityasyeSTaviruddhasya sAdhanAt sarvathA nityasya pratyabhijJAnAyogAt, tadevedamiti pUrvottaraparyAyavyApinyekatra pratyayasyotpatteH, paurvAparyarahitasya pUrvAparapratyayaviSayatvAsambhavAt / dharmAveva pUrvAparabhUtau na dharmasAmAnyamiti cet, kathaM tadevedamityabhedapratItiH ? pUrvAparasvarUpayoratItavarttamAnayostadityatItaparAmarzinA aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityAdi 'yadi ca' vidhinimantraNAmantraNAdhyeSaNAcatuSTayasAdhAraNI pravarttanaiva zabdabhAvanA / vidhiH = preraNaM bhRtyasya nikRSTAdeH, nimantraNam = AvazyakapreraNA, AmantraNaM = kAmacArAnujJA, adhyeSaNA=satkArapUrvo vyApAraH, etaccatuSTayAnugatapravarttanAtvasya zakyatAvacchedakatve lAghavAt, Aha ca 1. vidhinimantraNAmantraNAdhISTasaMpraznaprArthaneSu liG (pA0 sU0 3.3.161) /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 2 aSTasahastrItAtparyavivaraNam smaraNenedamiti vartamAnollekhinA pratyakSeNa ca viSayIkriyamANayoH parasparaM bhedAt, karotisAmAnyAdekasmAttayoH kathaJcid bhedAbhedapratItiriti cet, siddhaM tasya kathaJcidanityatvam, anityasvadharmAvyatirekAt / na hyanityAdabhinnaM nityameva yuktamanityasvAtmavat, sarvathA nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAcca tadanityaM sAmAnyaM, vizeSAdezAcchabdavat, tata evAnekaM tadvat / [karotikriyA ekA'stIti bhATTo vadati tasya parihAra:] karotIti svapratyayAvizeSAdekaM karotisAmAnyaM saditi svapratyayAvizeSAdekasattAsAmAnyavaditi cet, na sarvathA svapratyayAvizeSasyAsiddhatvAt / pratikarotyarthavyakti karotItipratyayasya vizeSAt pratisadvyakti saditipratyayavat / tadvyaktiviSayo vizeSapratyaya iti cet, tarhi tA vyaktayaH sAmAnyAtsarvathA yadi bhinnAH pratipAdyante tadA yaugamatapravezo mImAMsakasya / atha kathaJcidabhinnAstadA siddhaM sAmAnyasya vizeSapratyayaviSayatvaM vizeSapratyayaviSayebhyo vizeSebhyaH kathaJcidabhinnasya sAmAnyasya vizeSapratyayaviSayatvopapattevizeSasvAtmavat / tato'nekameva karotisAmAnyaM sattAsAmAnyavat / [karoti kriyAnaMzeti manyamAne doSAnAha] nApyanaMzaM, kathaJcitsAMzatvapratIteH sAMzebhyo vizeSebhyo'narthAntarabhUtasya sAMzatvopapattestatsvAtmavat / tatsAmAnyaM sarvagatamiti manyamAne doSAnAhurAcAryAH] tathA na sarvagataM tatsAmAnyaM, vyaktyantarAle'nupalabhyamAnatvAt / tatrAnabhivyaktatvAttasyAnupalambha iti cet, tata eva vyaktisvAtmano'pi tatrAnupalambho'stu / tasya tatra sadbhAvAvedakapramANAbhAvAdasattvAdevAnupalambha iti cet, sAmAnyasyApi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam asti pravartanArUpamanusyUtaM catuHSvapi / tatraiva liG vidhAtavyaH, kiM bhedasya vivakSayA ? // nyAyavyutpAdanArthaM vA, prapaJcArthamathApi vA // vidhyAdInAmupAdAnaM, caturNAmAditaH kRtam // [ ] iti,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] vizeSAbhAvAdasattvAdevAnupalambho'stu, vyaktyantarAle tasyApi sadbhAvAvedakapramANAbhAvAt pratyakSatastathAnanubhavAt kharaviSANAdivat / vyaktyantarAle'sti sAmAnyaM, yugapadbhinnadezasvAdhAravRttitve satyekatvAdvaMzAdivadityanumAnAttatra tatsadbhAvasiddhiriti cet, na, hetoH prativAdyasiddhatvAt / na hi bhinnadezAsu vyaktiSu sAmAnyamekaM yathA sthUNAdiSu vaMzAdiriti pratIyate, yato yugapadbhinnadezasvAdhAravRttitve satyekatvaM tasya sidhyat svAdhArAntarAle'stitvaM sAdhayet, prativyakti sadRzapariNAmalakSaNasya sAmAnyasya bhedAdvisadRzapariNAmalakSaNavizeSavat / yathaiva kAcid vyaktirupalabhyamAnA vyaktyantarAdviziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate tathA sadRzapariNAmadarzanAtkiJcitkenacitsamAnamavasIyate iti nirbAdhameva, tenA'yaM samAnaH so'nena samAna iti samAnapratyayAt / nanu pUrvamananubhUtavyaktyantarasyaikavyaktidarzane samAnapratyayaH kasmAnna bhavati ? tatra sadRzapariNAmasya bhAvAditi cet, tavApi viziSTapratItiH kasmAnna bhavati ? vaisAdRzyasya bhAvAt / parApekSatvAdviziSTapratIteriti cet, tata eva tatra samAnapratyayo'pi mA bhUt / na hi sa parApekSo na bhavati, parApekSAmantareNa kvacitkadAcidapyabhAvAd dvitvAdipratyayavad dUratvAdipratyayavadvA / dvividho hi vastudharmaH parApekSaH parAnapekSazca, varNAdivat sthaulyAdi aSTasahastrItAtparyavivaraNam 73 pravarttanA ca pravRttijanakajJAnaviSayatAvacchedako dharmaH sa ceSTasAdhanatvAdiriti vibhAvyatetadA nAmAntareNa ziSyadhyAndhyotpAdanAdRte na kazcidanyo naiyAyikamatAdvizeSa iti mantavyam / parApekSAmantareNa kvacit kadAcidapyabhAvAd iti, atra tasyeti yojanIyam / tasya= samAnapratyayasyetyarthaH / nanu idamayuktam, ghaTo'yamityAdau ghaTatvAdisamAnapariNAmapratyakSasya parApekSAmantareNaiva sarvAnubhavasiddhatvAt na ca sAmAnyaprakArakapratyakSe parApekSatvaniyamo'pi vaktuM yuktaH, ghaTatvaM sAmAnyamiti pratItestathAtvAditi cet, satyam, sAmAnyIyavizeSaNatAsambandhena sAmAnyaprakArakapratyakSe tathA niyame doSAbhAvAt, ghaTatvaM sAmAnyamityatra tu sAmAnyasya tAdAtmyenaiva prakAratvAt, vaisadRzye'pItthameva parApekSatvaniyamopapatteH, parApekSasyApi kathaJcittadanapekSatvaM tu na dUSaNam, kintu syAdvAdasAdhakatvAd bhUSaNameva / etena sAmAnyabodho na parApekSo na vA vaisadRzyabodhaH, kintu tadvyavahAra ityayamapi nayo'nugRhIto bhavatItyAdi vibhAvanIyaM sudhIbhiH / 1. pratIteratathAtvAditi mudritaH pAThaH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam vacca / nanu ca sAdRzye sAmAnye sa evAyaM gauriti pratyayaH kathaM zabalaM dRSTvA dhavalaM pazyato ghaTeta iti cet, ekatvopacArAd iti brUmaH / [ekatvaM dvidhA mukhyamupacaritaM ceti vibhajya spaSTIkaraNaM kurvanti jainAcAryAH] dvividhaM hyekatvaM mukhyamupacaritaM ceti / mukhyamAtmAdidravye, sAdRzye tUpacaritamiti / mukhye tu tatraikatve tena samAno'yamiti pratyayaH kathamupapadyeta ? tayorekasAmAnyayogAditi cet, na sAmAnyavantAvetAvitipratyayaprasaGgAt / abhedopacAre - aSTasahastrItAtparyavivaraNam // ekAnekatvayoH mukhyagauNabhAvavAdaH // kathaM zabalaM dRSTvetyAdi zabalena samAno dhavala iti pratyaye sAmAnyapadArthasya tadbhinnatve sati tadavattidharmasvarUpatvena bhedagarbhatvAta bhedapratyayasya cAbhedajJAnavirodhitvAditi bhAvaH / ekatvopacArAditi, upacaritamekatvaM tajjAtIyAbhedarUpamAzrityetyarthaH / tadvyaktitvAvacchinnabhedavattAbuddhirhi tadvyaktitvAvacchinnabhedAbhAvavattAbuddhi viruNaddhi na tu tajjAtyavacchinnabhedAbhAvavattAbuddhimityevaM na virodha ityarthaH / na caivaM yAM kAJcijjAtimAdAyaatiprasaGgo, vizeSyavAcakapadavAcyatAvacchedakajAtyavacchinnabhedAbhAvAzrayaNenAnatiprasaGgAt / yadvaikatvasya zabaladhavalavRttisamAnapariNAmagatAbhedasyopacAraM dharmiNyadhyAropamAzrityetyarthaH / na ca evamatrApi sAdRzyAntaramAdAya atiprasaGgaH, Arope sati ityAdinyAyena sAdRzyAntareNAbhedAdhyAropAyogAditi mantavyam / mukhyamAtmAdidravya iti mukhyaM skandhapariNAmakRtamekatvamAtmAdiSu dravyeSvityarthaH / sAdRzye tUpacaritam iti prathamapakSe sAdRzya ityasya sAdRzyanimittamityarthaH dvitIyapakSe sAdRzyavRttItyarthaH / kathamupapadyata iti mukhyaikatvasya parAnapekSatvAt sa evAyaM gaurityatra tadAzrayaNe zabalena samAno dhavala iti pratyayo nopapadyetaivetyarthaH / tayorekasAmAnyayogAditi etadanantaraM tena samAno'yamiti pratyaya upapadyetaivetyanuSaJjanIyam, tayoH=zabaladhavalayorgotvarUpaikasAmAnyasambandhena dhavale zabalabhinnatvazabalavRttigotvasAmAnyarUpavattvagrahe uktaviziSTabuddhernAnupapattirityarthaH / itthaM taTasthenAkSepasamAdhAne kRte bAdhakaprasaGgamAha-iti cedityAdinA / sAmAnyavantau iti mukhyaikatvadvaye dvitvatvenAbhivyaJjakApekSAdhIsattve samUhAlambanasyaiva sambhRtasAmagrIkatvAdityarthaH / na caivaM ghaTavadbhUtalamityatrApi saMyukte ghaTabhUtale ityasyApattiriti vAcyam, tatrApi ghaTavattvasAdRzyakRtaikatvAnAzrayaNe tadApatteriSTatvAt, tadAzrayaNe tu dharmigatasaGkhyA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 75 tu sAmAnyatadvatoH sAmAnyamiti pratyayaH syAt, na tena samAno'yamiti / yaSTisahacaritaH puruSo yaSTiriti yathA, yaSTipuruSayorabhedopacArAt / mRnmaye satyagavayasadRze gosAdRzyasya sAmAnyasya bhAvAd gotvajAtiprasaGga iti cet, na satyagavayavyavahArahetoH sAdRzyasya tatrAbhAvAt, tadbhAve tasya satyatvaprasaGgAt / bhAvagavAdibhiH sthApanAgavAdeH sAdRzyamAtraM tu gavAdimAtravyavahArakAraNaM tadekajAtitvanibandhanamanurudhyate eva sattvAdisAdRzyavat / tato na mImAMsa aSTasahastrItAtparyavivaraNam puraskAreNaiva tadanvayavivakSAdhInabodhopapatteriti dhyeyam / nanu upacaritaikatvAzrayaNe'pi sa evAyaM gauriti dhIkAle tena samAno'yamiti kathaM na syAt ? tatrAha - abhedopacAre tviti / sAmAnyamiti sampratyayaH syAditi sAmAnyAntarnigiraNaM kRtvA tadekatvapratyayaH syAdityarthaH / na tena samAno'yamiti tatsamAnatvabuddhestadekatvabuddhijanana evopakSINatvAditi bhAvaH / satyagavayetyAdi tathA ca bhAvasthApanAdigovyavahArahetusAdRzyarUpANAM gotvAnAM bhinnatvAbhyupagamAnna doSaH, ekatvavyavahArazca teSu gotvatvenAnugamayyaivopapAdanIyaH / ata eva mRttvasvarNatvAdinA sAGkaryAt kumbhakArasvarNakAradaNDavarttulAdijanyatAvacchedakatayA ghaTatvamapi nAnaiva ekatvavyavahArazca tatra kathaJcitsausAdRzyAdineti pare'pi svIkurvate / tadekajAtitvanibandhanamiti tena bhAvagavAdinaikA jAtiryasya sthApanAgavAdestattu aprayojakamityarthaH / tathA ca gopadazakyatAvacchedakaM nikSepacatuSTayAnugatagotvamekaM tadvyApyAni ca bhAvagotvAdIni nAneti niSkarSaH / idaM tu bodhyam ekAnekatvenAnubhUyamAne vastuni ya evAMza ekatvAvacchedakaH sa eva dravyaM ya eva cAnekatvAvacchedakaH sa eva paryAya iti dravyArthikanayenordhvatAsAmAnyasyeva tiryaksAmAnyasyApyekatvasyAvizeSeNa grahaNAt keyaM vAcoyuktirAtmAdidravye mukhyamekatvaM sAmAnye tUpacaritamiti ? viparyayasyApi vaktuM zakyatvAt, AtmAdidravyasyApyekagrahaNagRhItAsaGkhyeyapradezAdyAtmakatvasya siddhAntasiddhatvAt / (zaGkA) sAmAnyasya vyaJjanaparyAyarUpatvAnna mukhyamekatvamiti cet, evaM sati sarvatra zabdAnugama eva syAnnArthAnugamaH, tathA cAnubhUyamAnArthAnugatAkArAnupapattiH / kiJcaivamRjusUtranayenAtmAdirapi pratikSaNabhaGgurArthaparyAyAtmA kathaM mukhyaikatAmaznuvIta ? / nayAntareNa tu mukhyamekatvamubhayatrAviziSTam, askhalitapratItereva tatra mAnatvAt, anugatapratItiviSa sAmAnyaM vyAvRttipratyayaviSayazca vizeSa iti, anugatapratyayo'pi cordhvatAsAmAnyAnAlambanastiryaksAmAnyamevAlambate, viSayeNaiva dhiyAM vizeSa iti nyAyAt, anyathA sAkAravAdApAtAt (zaM0) svarUpAstitvamanyadezasparzaM na sahata iti cet ? anyakAlasparzamapi kathaM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAbhyupagatasvabhAvaM karotisAmAnyamupapadyate yatsakalayajyAdikriyAvizeSavyApikartRvyApArarUpabhAvanAkhyAM pratipadyamAnaM vAkyena viSayIkriyeta / pratiniyatakriyAgatasya tu karotisAmAnyasya zabdaviSayatve yajyAdisAmAnyasya kathaM tadvinivAryeta, yena aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam sahatAmiti smarantu devAnupriyAH ! sautrAntikAdisiddhAntapaddhateH svato vyAvRttimatAM padArthAnAM kathaJcidanugatadhIjananaikazaktirjvaraharaNaikazaktiriva guDUcyAdInAM sAmAnyamiti mate tu tulyanyAyena vizeSasyApi vyAvRttidhIjananazaktirUpatvena tadubhayApratyakSatvaprasaGgaH, tadatiriktadravyAbhAvena dravyArthatayA pratyakSatvasyApi vaktumazakyatvAt / tasmAdekatvamanekatvaM ca sAmAnyavizeSayordravyaparyAyAvacchinnaM svasvagrAhakanayApekSayA mukhyameveti dik / // bhAvanAdhAtvarthavAdaH // yena tadapi vAkyArtho na syAd iti nanu yajyAdisAmAnyasya zabdArthatAM vayaM na vArayAmaH, kintu dhAtvarthatvenAnyalabhyatayA liGarthatAmeva, ata eva dharmikalpanAta iti nyAyAdapUrvakalpanApekSayA yAgAdeH phalakAlaparyantaM sthAyitvameva yuktaM, yAgottarakAle idAnIM na yajeyam iti pratItervyApArakAlAvacchinnasamavetatvasyaiva yAgAdipratyakSahetutvakalpanenopapatterityuktirapi pratyuktA yajyAdyarthasya liGarthavyApAre'nvitasyaivAnubhavAdArthyA bhAvanAyA apratikSepAt / na ca sarvatra vyApArarUpA bhAvanA nAkhyAtasyArthaH, kintu dhAtoreveti vaiyAkaraNamatameva yuktaM, prAdhAnyena pratIyamAnavyApArasya dhAtvarthatAyAH prakRtipratyayayoH pratyayArthaprAdhAnyam iti nyAyaviruddhatvAditi cet / atrAhurudbAhutayocchalanto, navInavaiyAkaraNAH svayuktIH / zabdArthazuddhau vayameva dakSA ityAntaraM darpamivodgirantaH // [ upajAtivRttam ] yattAvaduktaM prakRtipratyayayorityAdinyAyAd vyApAro na dhAtvartha iti tadayuktaM, tasya nyAyasya prakRtyarthaprakArakabodhe taduttarapratyayajanyopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvamUlatvAt sa eva ca na sambhavati, pakvavAnityatra pAkaM kRtavAniti vivaraNAt, pAkasya karmakArakasya ktavatupratyayArthe kartRkArake'nanvayAt / na ca 'sambandhamAtramuktaM ca zrutvA dhAtvarthabhAvayoH / tadekAMzaniveze tu vyApAro'syA na vidyate // [ 1. tulanA - vaiyAkaraNabhUSaNasAraH kA0 8 / ]
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] 77 tadapi vAkyArtho na syAt ? / tadevaM bhAvanAvAkyArthasampradAyo na zreyAn, bAdhakasadbhAvAt, niyogAdivAkyArthasampradAyavat / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam iti bhaTTapAdoktarItyA sambandhasAmAnyena kArakANAmanvayo vaktuM zakyaH, kriyAtvasyaiva kArakAnvayitAvacchedakatvenAnvayaprayojakarUpavattvalakSaNayogyatAvirahAt, tasmAt kriyArUpA bhAvanA dhAtvartha eva / bhUvAdayo dhAtava [pA0 sU0 1.3.1] iti sUtre prabhRtiprakAravAcakAdizabdadvayena dvandvagarbhabahuvrIhiNA 'bhU'prabhRtayo 'vA'sadRzA dhAtava ityarthalAbhAt, kriyAvAcakatve sati bhvAdigaNapaThitatvasyaiva dhAtulakSaNatvaparyavasAnAt / atra kriyAvAcake hi-ruka-pRthaga-nAnA-ityAdAvativyAptivAraNAya vizeSyaM, 'vA' ityAdAvavyaye'tivyAptivAraNAya vizeSaNaM, 'vA' ityasya yAdRzasyAvyayamadhye pAThastAdRzasyaiva bhvAdigaNe'pi pAThAt, na ca gatigandhanAdyarthanirdezo niyAmakastasyArthAnAdezanAd iti [ ] bhASyaparyAlocanayA dhAtUnAmanekArthatvena niyamasyAdhunikatvalAbhAt / kriyAtvaM ca vyApAratvaM, na tu dhAtvarthatvam, anyonyAzrayAt / na cAnyataratvaM dhAtutvaM, 'bhU-vAdaya' iti sUtravaiyApatteH / na ca sattAdIn phalAMzAnanyatamatvenAdAya tadvAcakatve sati gaNapaThitatvameva lakSaNamucyatAmiti vAcyam, tadanyatamamadhye vikalpasyApi vikalpayatIti prayogAnusAreNa pravezadhrauvyAt tadarthakacakAre'tivyApteriti bodhyam / kriyAvAcakatva eva hi dhAto: kAryamagniSTomayAjI ityAdau karmaNi karaNopapade kartari caNyat Nini pratyayopapattiH, vinA kriyAM kArakatvAsambhavena tadvAcakapratyayasyApyasambhavAt / na ca gamyamAnakriyAmAdAya kArakayoga iti bhaTTarItiH yuktA, AkhyAtasthale'pi tadApattau bhAvanAyAstadarthatvapravAdasya dattajalAJjalitvaprasaGgAt / etena prakRte liGgasaGkhyAnvayAnurodhAt kartuMrvAcyatvadhrauvyAt tenAkSepAdbhAvanApratyayaH sughaTa ityapAstam / evaM satyAkhyAte'pi saGkhyAnvayAnurodhena karttarvAcyatvaprasaGgAta, kiJcaivaM nakhaibhinno nakhabhinno hariNA trAto haritrAta ityAdau kartakaraNe kRtA bahulamiti (pA0 sU0 2.1.31) samAso na syAt, puruSo rAjJo, bhAryA devadattasyetyAdAvivAsAmarthyAt / na ca dadhyodano guDadhAnA ityAdAvivAtrAdhyAhRtakriyAdvArA sAmarthya vAcyam, tatra vidhyAnarthakyAdagatyA tathAsvIkAre'pi nakhabhinna ityAdau sAkSAddhAtvarthAnvaye bAdhakAbhAvAt / kiJca bhAvanAyAstirthatve bhAvayati ghaTamitivadbhavati ghaTamityapi syAt dhAtvarthaphalAzrayatvarUpakarmatvasattvAt / na ca AkhyAtArthavyApArAzrayatvena 1. tulanA-vaiyAkaraNa bhUSaNasAraH kA0 11 / 2. veza iti ha0 pratau na dRzyate / 3. vai0 bhU0 sA0 kA0 9 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 8 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [atraparyantaM jainAcArya vanAvAdo nirAkRto'dhunA vedasyApauruSeyatvaM nirAkriyate] dAyAvalambinAM mate - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kartRtvAttatsajhayA karmasaJjJAyA bAdhAnna dvitIyeti vAcyam, AkhyAtArthavyApArAzrayatvasya kartRtvarUpatve pAcayati devadatto viSNumitreNetyatra viSNumitrasyAkartRtApattau tRtIyAnApatteH, grAmaM gamayati devadatto viSNumitramityatra viSNumitrasyAkartRtApattau grAmasya gamikarmatAnApattezca / tathA ca grAmAya gamayati devadatto viSNumitramityapi na syAt, gatyarthakarmaNi dvitIyAcatujhe ceSTAyAmanadhvani (pA0 sU0 2.3.12) iti gatyarthakarmaNyeva caturthIvidhAnAt, api ca phalamAtrasya dhAtvarthatve grAmo gamanavAniti pratItyApattiH saMyogAzrayatvAt, phalAnutpAdadazAyAM vyApArasattve pAko bhavatItyanApattiApAravigame pAko vidyata ityApattizca / na ca bhAvapratyayasya ghanAderanukUlavyApAravAcakatvAt nAnapapattiH kartari kRd ityata eva tallAbhe vizeSAnuzAsanavaiyarthyAMpatteH atha kathaM phalavyApArayordvayorapi dhAtto lAbha iti cet, phale vyApAre ca khaNDazaH zaktidvayakalpanAt, pacatItyAdau phalaM viklittyAdi vyApAro bhAvanAbhidhAsAdhyatvenAbhidhIyamAnA kiyA / yAvatsiddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpatvAt sA kriyetyabhidhIyate // [vAkyapadIya 3.81] iti / na ca sAdhyatvenAbhidhAne mAnAbhAvaH, pacati pAkaH karoti kRtirityAdau kriyAntarAkAGkSAnAkAGkSayordarzanasyaiva mAnatvAt / kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakarUpasya sAdhyatvasyAsattvAkhyasya dhAtupratipAdyatvakalpanAt, tadidamabhipretyoktaM vAkyapadIye / asattvabhUto bhAvazca tiGpadairabhidhIyate [vAkyapadIya 2.195] iti / na caivaM ghajante'pi dhAtunA tadbhAnApattiH, iSTatvAt, tatra prakRtipratyayabhAgAbhyAM pazya mRgo dhAvatItyAdau tiGantAbhyAmiva sAdhyasAdhanAvasthayorabhidhAnAt, tatra sAdhyatvaM kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakarUpavattvaM, sAdhanatvaM ca kArakatvenAnvayitvamiti / na ca ghaJante dhAtunA sAdhyatvenAbhidhAne mAnAbhAvaH odanasya pAka iti karmaSaSThyA mAnatvAt / na ca bhavatItyadhyAhRtakriyAnvayAt SaSThI, kartRkarmaNoH kRtiH (pA0 2.3.65) iti kRdantena yoge eva tadvidhAnAt, 'na lokAvyaya. (pA0 2.3.69) ityAdinA lAdezayoge 1. tulanA vaiyA. bhUSaNasAra. 8 / 2. tulanA0 vai0 bhU0 sA0 2-14 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] 79 (bhA0) ata eva na kazcitsarvajJa ityayuktaM, zruteravizeSAdapramANatApatteH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam niSedhAcca / atha kArakANAM bhAvanAyAmevAnvaya iti niyame odanasya pAka ityatra karmaSaSThI bhAvanAyA dhAtuvAcyatvaM sAdhayet, tatraiva tu kiM mAnamiti cet, vizeSyatayA kArakAdiprakArakabodhaM prati dhAtujanyabhAvanopasthitirheturiti kAryakAraNabhAva evetyavehi, taduktaM sambodhanAntaM kRtvo'rthaH, kArakaM prathamo vatiH / dhAtusambandhAdhikAraniSpannamasamastanaJ // 1 // tathA yasya ca bhAvena, SaSThI cetyuditaM dvayam / sAdhutvamaSTakasyAsya, kriyayaivAvadhAryatAm // 2 // iti, [vaiyA0 bhU0 sA0 16.17] etatkArikAdvayArtho yathA-sambodhanAntasya kriyAyAmanvayaH, tvaM brUhi devadattetyAdau nighAtAnurodhAt, samAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezAH (pA0 vA0 8.1.23) ityanena samAnavAkya eva tanniyamAt, pacati bhavatItyAdau sUtrabhASyAdirItyaikavAkyatAsattvAdeva nighAtasvIkArAt (1) kRtvo'rthaH, =kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuj iti vihitaH, kriyAyAmanveti, kriyAyA abhyAvRttiH puna:punarjanma tasmin dyotya iti tadarthAt kriyAyoge tatsAdhutokteH (2) tathA kArakaM karoti kartRkarmAdivyapadezAniti vyutpatteH kArakazabdasya kriyAparatvAt, (3) prathamo vatiH tena tulyaM kriyA ced vatiriti vihitaH, tatra yattulyaM sA kriyA cedityuktatvAt (4) dhAtusambandhAdhikAraniSpannaM dhAtusambandhe pratyayAH (pA0 3.4.1) ityadhikRtya teSAM vidhAnAt (5) asamasta:=samAsAyogyo naJ=prasajyapratiSedhIya ityarthaH / na ca tasya kriyAnvaye mAnAbhAvaH, na tvaM pacasi na yuvAM pacatha ityAdau kriyAyA eva niSedhapratIteH, ghaTo nAstItyatrApyastitvAbhAvasyaiva bodhAt, bhUtale na ghaTa ityatrApyastItyadhyAhAreNaiva tathA bodhakalpanAt, prakAratAsambandhena naJarthavizeSyakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthiterhetutAyA eva yuktatvAt (6) yasya ca bhAvena bhAvalakSaNaM (pA0 2.3.37), SaSThI cAnAdare (pA0 2.2.3) iti sUtradvayena vihitamapi kriyAyAmevAnveti, pUrvatra bhAvazabdena tadyoge sAdhutvAkhyAnAduttaratra ca yadbhAvenetyasyArthato lAbhAditi (7-8) / sa ca bhAvanAkhyo vyApAraH pacatItyAdau phUtkAratvAdhaHsantApanatvayatnatvAditattadrUpeNa vAcyaH, tatastattatprakArakabodhasyAnubhavasiddhatvAt / na ca nAnArthatApattiH, tadAdinyAyena buddhivizeSAdeH zakyatAvacchedakAnugamakasya sattvAt, AkhyAte kriyaikatvasyApi tenaiva vyavasthite: 1. tulanA-sa ca ityArabhya ityAdi uhyam iti paryantasya granthasya-vai0 bhU0 sA0 kA0-2
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti sUktaM yathaiva hi sugatAdayaH parasparaviruddhakSaNikanityAdyekAntaaSTasahastrItAtparyavivaraNam yadvAkyapadIyaM guNIbhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhyA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate // 1 // iti [ vAkyapadIya 38.4] AkhyAtasya ca phalAzraye vyApArAzraye ca zaktiH, tatra phalAzrayaH karma, vyApArAzrayaH karttA, zakyatAvacchedakaM cAzrayatvaM zaktivizeSarUpaM, na tu phalAdigarbhaM, phalAderdhAtulabhyatvAt / mAnaJca tatra laH karmaNi bhAve cAkarmakebhyaH (pA0 3.4.69) iti sUtrameva, atra hi cakArAt karttari kRd iti (pA0 3.4.67) sUtroktaM karttarItyanukRSya bodhakatArUpAM tibAdizaktiM tatsthAnibhUte lakAre prakalpya tasya karmakartRviSayavidhAnAt / na ca darzanAntarIyarItyA vyApArasya dhAtvarthatvAbhAvAttatra lakAravidhiH syAditi zaGkanIyam, tadvadeva kRtAmapi kartRkarmAvAcakatvApatteH, karttari kRdityasya laH karmaNItyanena tulyayogakSematvAt / api ca mImAMsakAnAM kRtAmivAkhyAtAnAmapi kartRvAcakatvamastu bhAvanAyAzcAkSepa lAbha:, ghaTamAnayetyAdAvAkSepitavyakteriva tasyAH prAdhAnyopapatteH / (zaGkA) pacatItyAdau bhAvanAyA vivaraNadarzanAd vAcyatvamiti cet, na, pAkAnukUlavyApAravataH kartturapi vivaraNaviSayatvAvizeSAt / na ca kartturvivaraNaM tAtparyArthaviSayaM pAkaM karotItyatrAzabdArthakarmatvavivaraNavaditaretaradvandve samuccayAMzavivaraNavadveti na tadarthanirNAyakamiti vAcyam, bhAvanAyAM tulyatvAt, kiJca pacati devadatta ityatrAbhedAnvayadarzanAt kartturvAcyatvamAvazyakaM paktA devadatta ityatreva / na ca abhedaboghe samAnavibhaktimattvaM niyAmakaM tadabhAvAnnAtra sa iti vAcyam somena yajeta, stokaM pacati rAjapuruSa ityAdAvapyabhedabodhAnApatteH / na ca karttari lakSaNayA sAmAnAdhikaraNyaM, piGgAkSyAdiyaugikAnAmapi dravyavAcitvAnApatteraruNAdhikaraNocchedApatteriti dik / atra phale vyApAraH pradhAnaM, tiGarthAH kartRkarmasaGkhyAkAlA vizeSaNAni, tatrApi kartRkarmaNI vyApAraphalayorvizeSaNe, saGkhyA kartRpratyaye karttari, karmapratyaye karmaNi, samAnapratyayopAttatvAt / tathA cAkhyAtArthasaGkhyAprakArakabodhaM pratyAkhyAtajanyakartRkarmopasthitirheturiti phalitam / naiyAyikAdInAmAkhyAtArthasaGkhyAyAH prathamArtha evAnvayAdAkhyAtArthasaGkhyAprakArakabodhe prathamAntapadajanyopasthiterhetuhetumadbhAvo vAcyaH, so'pi candra iva mukhaM dRzyate, devadatto bhuktvA vrajatItyAdau candraktvArthayorAkhyAtArthAnanvayAditaravizeSaNatvatAtparyAviSayatvaghaTito vAcya ityatigauravamiti mantavyam / kAlastu vyApAre vizeSaNaM, na tu saGkhyAvat kartRkarmaNostadanvayaH zakyaH, atItabhAvanAke
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] 81 samayAbhidhAyinaH sarve na sarvadarzina iti na kazcitsarvajJastathA zrutayo'pi paraspara aSTasahastrItAtparyavivaraNam kartari pacatItyApatteH, apAkSIdityanApattezca / nApi phale tadanvayaH, phalAnutpAdadazAyAM vyApArasattve pacatItyanApatteH pakSyatItyApattezca / na ca AmavAtajaDIkRtakalevarasyotthAnAnukUlayatnasattvAduttiSThatIti prayogApattiH, parayatnasyAjJAnAdaprayogAt, kiJcicceSTAdinA'vagatau cAyamuttiSThatti na tu zaknotyutthAtumiti lokapratIteriSTatvAt / itthaM ca tirtho vizeSaNameva pradhAnaM tu bhAvanaiveti sthitam / yadi cAkhyAtArthaprAdhAnyaM syAt tadA devadattAdibhiH samamabhedAnvayAt prathamAntArthasya prAdhAnyApattistathA ca pazya mRgo dhAvatItyatra bhASyasiddhaikavAkyatA na syAt, prathamAntArthamRgasya dhAvanakriyAvizeSyasya dRzikriyAyAM karmatvApattau dvitIyApatteH / na ca evamaprathamAsAmAnAdhikaraNyAcchatR prasaGgaH, tathApi dvitIyAyA duritvenoktavAkyasyaivAsambhavApatteH / na ca pazyetyatra tamiti karma adhyAhAryam, vAkyabhedaprasaGgAt / evaM ca bhAvanAprakArakabodhe prathamAntapadajanyapadArthopasthitiH kAraNamiti naiyAyikoktamayuktam / kiM tvAkhyAtArthakartRprakArakabodhe dhAtujanyopasthitirbhAvanAtvAvacchinnaviSayatayA hetuH, bhAvanAprakArakabodhaM prati tu dhAtvarthabhAvanopasthitireva hetuH, pazya mRgo dhAvati pacati bhavatItyAdyanurodhAditi kalpanIyam / itthaM ca 'pacati' ityatraikAzrayikA pAkAnukUlA bhAvanA, 'pacyate' ityatraikAzrayikA yA viklittistadanukUlA bhAvaneti bodhaH / devadattAdipadaprayoge tvAkhyAtArthakAdibhistadarthasyAbhedAnvayaH / ghaTo nazyatItyatrApi ghaTAbhinnAzrayako nAzAnukalo vyApAra iti bodhaH, sa ca vyApAraH pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsamavadhAnam, ata eva tasyAM satyAM nazyati, tadatyaye naSTaH, tadbhAvitve nakSyatIti prayogaH / devadatto jAnAtIcchatItyAdau ca devadattAbhinnAzrayako jJAnecchAdyanukUlo vartamAno vyApAra iti bodhaH, sa cAntata AzrayataivetyAdirItyohyam / atra brUmo nyAyamArgAnurodhAdudyadbodhadhvastadurvAdiyodhAH / yenAnyeSAM dUSaNe bhUSaNe vA sarvatraiva protsahante nayA naH // [zAlinIvRttam] tatra pacatItyatraikAzrayikA pAkAnukUlA bhAvaneti bodha iti yaduktaM tatkathaM yuktam ? pacyarthAnAM buddhivizeSAnugatAdhaHsantApanatvAdinA bhAnasvIkAreNa kasyApi vyApArasya bhAvanAtvena bhAnAyogAt, dhAtusAmAnyArthabhAvanAyAM dhAtuvizeSArthatattadvyApArANAM vyutpattivaicitryeNAnvayabhAnasvIkAre tu pacatItyatraikAzrayakAdhaHsantApanAdyabhinnavyApAratvena bodhaH syAt, sa cAniSTaH, na cAdha:santApanAdInAM devadattAzrayakatvaM sambhavati, yatnaghaTitaparamparAsambandhena teSAM tattvasambhavoktau ca lAghavAd yatnasyaiva bhAvanAtvenAnvayo yuktaH,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 aSTasahastrItAtparyavivaraNam viruddhakAryArthasvarUpAdyarthAbhidhAyinya: sarvA na pramANabhUtAH iti na kAcidapi zrutiH aSTasahasrItAtparyavivaraNam anyathA phalasyApi tadvattathAnvaye vyApAratvaprasaGgAt, caramavyApAraM phalasthAne dhRtvA taditareSAM tadanukUlAnAM bhAvanAtvena bhAnasvIkAro'pi nyAyyaH, * mAnanAnlena bhAnamvIkAro'pi nyAyyaH gaNIbhatairityAdinA samahasya talyavadbhAnoktivirodhaprasaGgaH / na ca adhaHsantApanatvAdInAM sAdhyatvenAbhidhIyamAnatvarUpavyApAratvena bhAvanAtvena bhAnamityapi zakyaM vaktum, adha:santApanatvAdizuddharUpeNaiva pUrvaM bhAnAbhyupagamAt, ekatra dvayamiti nyAyenobhayarUpeNa bhAnasvIkAre cAnyalabhyAbhidhIyamAnatvavinirmo keNAdhaHsantApanatvAdisAdhyatvayorekatra bhAnAya pratyekaM zakyatAvacchedakatvasya vyAsajyavRttitvakalpane mahAgauravAt, sAdhyatvasya vartamAnabhAvanAkatvAnatirekeNAtiriktabhAvanAnveSaNaprasaGgAcca, ghaTo nazyatItyatrApi ghaTAbhinnAzrayako nAzAnukUlo vyApAra iti bodhasvIkAre kapAle ghaTo nazyatIti prayogAnupapattiH, pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsamavadhAnAtmana uktavyApArasya kapAlAvRttitvAt / na ca kapAlavRttitvasya ghaTeanvayaH, tava mate kriyAtvasyaiva kArakAnvayitAvacchedakatvAt, ghaTapaTau nazyata iti prayogAnupapattizca, ubhayAbhinnAzrayakasya pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsamavadhAnasyAbhAvAt / dvitvavadAzrayakatAdRzavyApAragrahe caikatra nazyati dvau nazyata iti prayogaprasaGgaH, ubhayavyApAravivakSAyAM kriyAbhedAd vAkyabhedApattiH, pratiyogitvaviziSTetyatra vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahazca, bhinnatayA bhAsamAnayorapi kriyayoH kalpanayAbhedasvIkAre ca kriyAbhedocchedApattiH, ka.kyamAtreNa kriyaikyAzrayaNe ca jIvati mriyate ityAderapi prasaGgAt, jAnAtIcchatItyAdAvantata Azrayataiva jJAnecchAdyanukUlo vyApAra ityapi svavAsanAmAtram, evaM satyAkhyAtArthasya dhAtvarthamadhye pravezanena tattvata AkhyAtArthasyaiva nirAsaprasaGgAt, tasmAtpacatItyAdau pAkAnakalayatnavAna nazyatItyAdau nAzapratiyogI jAnAtIcchatItyAdau jJAnAzraya icchAzrayo devadatta ityAdyAkArakaH prathamAntapadArthavizeSyaka eva bodhaH zraddheyaH / nazyati naSTo nakSyatItyAdau naJdhAtorartho nAza utpattizcetyutpattau kAlatrayAnvayasyApi sambhavAt, AkhyAtajanyasaGkhyAbhAvanAprakArakabodhe ca prathamAntapadajanyapadArthopasthiteritaravizeSaNatvatAtparyAviSayatvAvacchinnavizeSyatayA hetutvAnna gauravam, sambandhagauravasyAdoSatvAt, kevalaM bhAvanAprakArakabodhaM prati dhAtvarthabhAvanopasthiteH pRthag hetutve tavaiva gauravam / pazya mRgo dhAvatItyatra tamiti karmAdhyAhAryameva, anyathAtraikavAkyatvAya sAkAGkSakakartRkakriyayoryathAkathaJcidanvayasvIkAre khidyati kUNati vellati, nimiSati tiryag vilokayati sadyaH / antarnandati cumbitumicchati navapariNayA vadhUH zayane // [kAvyaprakAzaH 10.103]
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] 83 pramANaM syAt / na hi kArye'rthe zrutirapauruSeyI, na punaH svarUpe, yenApauruSeya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityAdAvekakartRkanirAkAGkSAnekakriyANAM pratyekaM prAdhAnye bahuvAkyabhedApattau ajAM niSkAsayataH kramelakAgamanyAyApAtAt / na ca atra navapariNayavadhvabhinnakartRkasvedanAdyanukUla eko vyApAraH astyanubhUyate vA, ekatrAnekakriyAsambandhaghaTitadIpakodAharaNatayaivAsyAbhihitatvAt / na ca atrotthApyAkAGkSayA tata ekakartRkatvasambandhena kriyANAM parasparamanvayaH, svAbhAvikakriyAntarAkAGkSAviSayatAnavacchedakarUpavatvAcca na kriyAtvabhaGga ityudbhAvane'pi vAkyabhedadoSa uddhartuM zakyaH, vinigamanAviraheNa pratyekaM kriyAprAdhAnyApattestadavasthatvAt, sarvakriyANAmAkhyAtArthadvArA ekatra dvayam iti nyAyenaikasmin karttaryanvayavAde eva hi tasyoddhartuM zakyatvAt / yattu atrApi nighAtAnurodhAdekakriyAyA eva prAdhAnyam, anyAsAM sAdhanatvAccaikavAkyatvaM tiGGatiGaH (pA0 8.1.28) iti sUtrayatA tiGantAnAmapyekavAkyatvasvIkArAt, ekatiG vAkyam (pA0 8.1.23) ityasya vAtikasya caikativizeSyakaM vAkyamityabhiprAyAditi, tanna, nighAtakRtaM prAdhAnyamapi kutreti vinigantumazakyatvAt, caramapaThitatvasyApi pazya mago dhAvatItyatraiva vyabhicArAdasyArthasya svagRhaparibhASAmAtratvAcca, anyathA nighAte kriyAprAdhAnyaM tatsattve ca sa ityanyonyAzrayasya durddharatvAt / kiJca sAdhyasAdhanavartitayA kriyayoH parasparamanvayasvIkAre pAkena bhUyata ityarthe pacati bhUyata ityAderapi prasaGgaH, paThan gacchatItyarthe paThati gacchatItyAderapi ca, mama tvAkhyAtasya svArthavidheyakazAbdabodhe eva hetutvAnnAyaM prasaGgaH / kiJca dhAtvarthaprAdhAnyAbhyupagame dhAtvarthamukhyavizeSyakazAbdabodhajanakasAmagrayA dhAtvartha eva saGkhyAbodhakatvasvAbhAvyasya bhAvasthale dRSTatvAt kartRkarmoktyo mArthe saGkhyAnanvayaprasaGga iti na kiJcidetat / zabdasAdhanikayaiva valgatAM, drAg jayo bhavati zabdavedinAm / arthasAdhimasamarthane punaryoga eva nipuNaM pragalbhate // [rathoddhatAvRttam] sarvajJopajJamanekAntavAdamavalambamAnaiH punarasmAbhiH sarvamevopapAdayituM zakyam, vyavahAranayAnusAriNAM naiyAyikAnAM nAmArthavizeSyakasyeva zabdanayAnusAriNAM zAbdikAnAM bhAvapradhAnamAkhyAtamiti vadatAM dhAtvarthavizeSyakasyApi bodhasya jAyamAnasya vAGmAtreNa nirAkartumazakyatvAt, nayavyutpattivaicitryAdhInasya phalIbhUtazAbdabodhavaicitryasya dRSTeSTAviruddhatvAt / ata evAnulomapratilomakrameNa tattatprakAravaicitryabhAnamapi vyAkhyAtam / hantaivaM taNDulaM pacati caitra ityatazcaitrakartRkakriyAphalAzrayatvena taNDulamukhyavizeSyako'pi
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvAttadanyatarazrutijanitameva jJAnaM pramANaM doSavarjitaiH kAraNairjanitatvAdupapadyeta / aSTasahasrItAtparyavivaraNam bodhaH syAditi cet, tathAvyutpannasya syAdeva, atra cAnuzAsanamUlazabdanayavyutpattyadhIno bodha uddezya iti nAyaM prasaGgaH / pacatItyatra viklittyanukUlavyApArasyAdhaHsantApanAdeH prAtisvikarUpeNAkhaNDena ca bhAvanAtvena nayavyutpattivaicitryAda dvidhA bhAnam, sAdhyatvasya ca vyApAre phalasyAnukUlatArUpasaMsargAvacchedakatayaiva bhAnaM, sAdhyatvAvacchinnAnukUlatAyA evaM saMsargatvopagamAt, tasya ca sAdhyatvasya kriyamANaM kRtamiti naye siddhatvAvaruddhasAdhyatvatvenAnyanaye ca zuddhasAdhyatvatvena bhAnamityanyadetat / ghaTo nazyatItyatrApi dravyArthatvaniyAmakasambandhena ghaTAbhinnAzrayakasya saGghAtabhedAdirUpanAzAnukUlavyApArasya bhAnaM, ghaTaM jAnAtItyatrApyanenaiva sambandhena ghaTavRttyutpattikajJeyAkArarUpavyApArabhAnam / yattu bhUSaNasArakRtoktaM subarthanirNaye jAnAtItyatrAvaraNabhaGgAvacchinnabodhavyApAra evArtho'tItAnAgatasthale'pi jJAnajanyasyAvaraNabhaGgasyAvazyakatvAdatIto ghaTo jJAyata ityAdAvatItaghaTAdestadAzrayatA ca viSayatAyA iva naiyAyikAnAM satkAryasiddhAntAd vA iti, tadApAtaramaNIyaM, naiyAyikasAGkhyamatayoH parasparaparAmardopahatatvAt, bhedAbhedasadasatkAryAbhyupagantRsyAdvAdavAdimArgAzrayaNaM vinA vAco'pyapravRtteH / ata eva zabdAnAM niSpattiM jJapti cAdhikRtya siddhiH syAdvAdAd (siddha0 1.1.2) iti sUtraM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnazabdAnuzAsane AdAvupanyastaM prabhubhiH / itthamevAstItyatrApi svaparyAyotpattyanukUlasvadravyapariNatirUpabhAvanApratItiH saGgacchate / svArthaphalavyadhikaraNavyApArAbodhakatvAcca dhAtorna sakarmakatvaM, spaSTabhAvanAnavabodhe ca phalasAmAnAdhikaraNyameva doSaH yattu sa tato gato naveti prazne mahatA yatnena tiSThatIti prayogAt sattArUpaphalAnukUlA bhAvanA'tra pratIyate iti bhUSaNasArakRtoktaM, tadasat, AkAzo'stItyAdAvagataH, tatra tattadavakAzadAnAdinA viziSTotpAdAnukUladhrauvyarUpasattAsvIkAre cAsmanmatAzrayaNApatteH, trailakSaNyasatpadArthasyAsmAbhireva svIkArAt, taduvAca vAcakacakravartI utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti (tattvA0 5.29) / AtmAnaM jAnAtItyAdAvekasyaivAtmano jJeyAkArapratiyogitvAnuyogitvAdinA karmatvaM kartRtvaM ca, vivakSAtaH kArakANi bhavantIti nyAyasya sarvazAbdikAnumatatvAt, svArthaphalAdhikaraNAbhinnAdhikaraNavRttivyApAravAcitvaM sakarmakatvamityatra ca bhedasya vaivakSikasyaiva nivezAt / yattu atra dvAvAtmAnau zarIrAtmA'ntarAtmA ca, tatrAntarAtmA tat karma karoti yena 1. tulanA vai0 bhU0 sA0 kA0 28 / 2. tulanA vai0 bhU0 sA0 kArikA 12 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 3] 85 bAdhavarjitatvaM tu naikatrApyasti hiMsAdyabhidhAyinaH zvetamajamAlabheta bhUtikAmaH ityAdeH aSTasahastrItAtparyavivaraNam zarIrAtmA sukhaduHkhe'nubhavati' iti bhUSaNasAravacanaM, taddurvacanam, ekasyAtmapadasya dhAtozca vizeSaparatvApatteH, paramAtmAtmAnaM jAnAtItyatrAgatezca / hanta evamastItyAdAvapi dravyaparyAyayorvyApAraphalAdhArayorbhedavivakSayA sakarmakaprayogApattiriti cet, siddhAntAnabhijJo'si kiM hanteti pUtkAreNa ?, astItyAdau bhedavacanasya sampradAyaviruddhatvenAniSTasAdhanatvajJAnAttadvivakSAyA ayogAt, itthaM ca AtmAnamAtmanA bibhradastIti vyapadizyate / antarbhAvAcca tenAsau karmaNA na sakarmakaH // 1 // [ vAkyapadIyam 3.3.47] iti / bibhradityanena svadhAraNAnukUlo vyApAro'trApi gamyata eva tena karmaNA sakarmakatvaM tu na, antarbhAvAt=phalAMzena vaiyadhikaraNyAvivakSaNAditi vyAkhyeyam / na ca atra sAdhyatvAkhyaviSayatAmAdAya gauNaM sakarmakatvaM yatnArthadhAtornAmArthAnvitasAdhyatvAkhyaviSayatArUpavibhaktyarthAnvayitvenaiva gauNasakarmakatvavyavasthiteH, yatyarthe tu nAmArthAnvitacaturthyarthoddezyatvasyaivAnvayAnna yateH sakarmakatvamiti bhaTTAcAryoktaM samAdhAnaM ramaNIyam, yatezcaturyaiva sAkAGkSatvamiti niyamasvIkAra eva tathA vaktuM zakyatvAt, na ca tatra pramANamasti dharme yateta ityAdiprayogasyApyavigAnaM darzanAt / na ca etadubhayAntarasAkAGkSatvena tatra yatnArthakadhAtau sAdhyatvAkhyaviSayitAnvayitvena sakarmakatvavyavasthayaiva ca nistAraH, saptamyA viSayitvamAtropasthitAvapi sAdhyatvAkhyaviSayitAtvAvacchinnAnupasthiterityapi zakyaM vaktum, vizeSAnuzAsanaM vinA zabdAsAdhutvasya bhojanaM yatata ityAdAvarthAbAdhenArthAsAdhutvasya cAnupapatteriti dik / yatate ityAdau yatnAnukUlo vyApAro yogAkhya eva bhAvanA, yadi yatnazceSTA yadi ca karaNavIryamasau tadA labdhivIryameva sA, phalavyApArayordharmibhedAbhAvAccAkarmakatvaM, vyApriyata ityAdAvapi zaktivyaktibhedenAntataH phalasaMsRSTavyApAramAdAya dhAtvarthavizeSyakabodha: svIkarttavyaH, jAnAtIcchatItyAdau vyApAradvayAdau bhedAgrahAdekarUpAvacchedena kArakaphalAnvayaH, saGgrahAdezAt vyApAre phalAnvaye samAnapadopAttatvasya bhedAgrahagarbhasyaiva niyAmakatvAt, a eva caitramaitrau ghaTaM pazyata ityatrApyagRhItabhede darzanadvaye ubhayAzrayakatvAnvayaH, kartRbhedotthApitavyApArabhedasyApi saGgrahanayAdezapratibandhena grahItumazakyatvAditi mantavyam, pAka itya 1. karmavat karmaNetisUtrIya (pA0 sU0 3.1.87) bhASyavacanam /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam [ ] sadhanaM hanyAt [ ] ityAderiva dharme pramANatvAnupapatteH / puruSAdvaitAbhidhAyinazca sarvaM khalvidaM brahma [ ] ityAdeH sarvaM pradhAnameva [ ] ityAderiva svaviSaye pramANatvAyogAt / apUrvArthatvaM punaH sarvasyAH zruteraviziSTaM, pramANAntarApratipanne dharmAdau parabrahmAdau pravRtteH / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam traikasya sAdhyasAdhanAvasthAbhidhAnamapi syAdvAdAzrayaNenaivAviruddhaM, rUpabhedena tadupapatteH, kriyamANaM kRtam iti nayena pacatItyAdau siddhatvaniyatasAdhyatvasya kriyAkAlaniSThAkAlabhedakRtasya sarvatra bhAve'pi ghajantasthale kArakakriyAnvayakRtasAdhanasAdhyAvasthayoH svAtantryeNa bhAnAnna viviktazAbdikavyavahAroccheda ityAdikamupapAditam Tnayarahasye'smAbhiriti tata evAvagantavyam / / niyogAdipravAdAnAM, parasparavirodhinAm / tattvametanmayAkhyAtaM syAdvAdenAvirodhabhAk // jale jalataraGgavannanu nimajjanonmajjane, sRjanti nijaparyavAH pratikalaM padArthe pRthak / vimucya bhajanAvidhi, ka iva tadviveke prabhuH, sa eva hi vijRmbhate vizadakevalajJAnavat // (pRthvI) sadhanaM hanyAdityAderiveti tRSNAmUlakahiMsAviSayakatvenobhayoravizeSAdityarthaH / dharme iti dharme vAcye balavadaniSTAnanubandhitvAMze vetyarthaH / pramANatvAnupapatteriti na hiMsyAt sarvabhUtAnIti (chAndogya, a0 8 / kUrmapUrANa 1.16) sAmAnyavacanavirodhAdityarthaH / na ca sAmAnyazAstrato vizeSazAstrasya balavattvAnna hiMsyAdityataH pUrva hiMsAtvasAmAnAdhikaraNyena pApajanakatvagrahe'nantaraM vizeSazAstraparyAlocanAyAM tattaditarahiMsAtvena tatkalpyata iti na virodha iti vAcyam sarvapadasamabhivyAhAreNa hiMsAtvAvacchedenaiva sAmAnyavacanataH pApajanakatvalAbhAt, kAryAntarArthamAzrite'pi vizeSavidhAvutsarganiSedhoktadoSAparihArAdvaidyakokta iva dAhavidhau / tasmAttRSNAmUlakahiMsAtvAvacchedenaiva sAmAnyaniSedhaparyavasAnAdbhUtyAdhuddezena yAgAdividhayastadvirodhitvAdapramANameva, tadekavAkyatvAcca nikhilo'pi veda iti mantavyam / yattu pratipadoktaphalatyAgena vividiSArthatayA karmakANDasyApi prAmANyamiti vedAntipazubhiruqhuSyate, tadajJAnavilasitaM, bhinnAdhikAravihite karmaNi tattyAgAparapravezAbhyAM vividiSArthatAyA asiddheH anyathAbhicAroddezena vedavihitaM zyenayAgamapi vividiSArthatayA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 3] [kAnicit vedavAkyAni svayaM svasyArthaM na pratipAdayantyataH vedasya prAmANyaM na siddhyati ] na ca kAcicchutiH svayaM svArthaM pratipAdayatyanyavyavacchedena kArye evArthe ahaM pramANaM na svarUpe, svarUpe eva vA na kArye'rthe sarvathetyavizeSaH siddhaH / nanu ca TpadAni tAvalloke yeSvartheSu prasiddhAni teSveva vede, teSAmadhyAhArAdibhirarthasyAparikalpanIyatvAdaparibhASitavyatvAcca / sati sambhave laukikapadArthajJazca vidvAnazrutapUrva kAvyAdivAkyArthamavabudhyamAno dRSTaH / tadvacchrutivAkyArthamapi kazcitsvayamevAzrutapUrvamavaboddhumarhatIti yuktaM zruteH svayamevAnyavyavacchedena svArthapratipAdanam iti kazcit so'pi na parIkSAcaturaH, sarvasyAH zrutestathAbhAvAvizeSAt / na ca bhAvanaiva niyoga eva vA laukikavAkyasyArthaH zakyaH pratiSThApayituM, yena vaidikavAkyasyApi sa evArthaH syAt, nApi sanmAtravidhireva kasyacid vAkyasyArthaH zakyapratiSTho, yena zrutivAkyasyApi sa evArtho'nyayogavyavacchedena syAt, tatrAnekabAdhakopanyAsAt / tataH sugatAdivacchrutayo'pi na pramANamityAyAtam / aSTasahastrItAtparyavivaraNam kimiti nAdriyeran ? / tadavadAma vedoktatvAnmanaH zuddhayA, karmayajJo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti kim // 1 // [ jJAnasAra0 28.3] bhinnoddezena vihitaM karma karmakSayAkSamam / klRptabhinnAdhikAraM ca, putreSTyAdivadiSyatAm // 2 // iti [ jJAnasAra0 28.5] 87 atyadhikametattattvaM 'latAyAM sphuTIkRtamasmAbhiriti vizeSArthinA tata evAvadhAryam / apUrvArthatvaM punariti lokapramANAviSayArthatvaM punarityarthaH tena apUrvapratipAdakatvena mImAMsaiva pramANaM nopaniSaditi riktaM vacaH, upaniSado'pyapUrvaparamabrahmapratipAdakatvenAvizeSAt, aicchikavizeSagrahasya ca pakSapAtamAtratvAdityuktaM bhavati / sa evArthaH syAditi loke vede ca zabdavyutpattestulyatvAditi bhAvaH / ye tu prAbhAkarA vedasyApauruSeyatayA vaktRjJAnAnumAnAnavakAzAt saMsarge zabdasyaiva svAtantryeNa prAmANyamAsthiSata, loke tvanumAnata eva vaktRjJAnopasarjanatayA saMsargasya siddheranuvAdakatAmAtraM vAkyasyeti nirNItavantaH teSAM 1. draSTavyaM syAdvAda - kalpalatA - stabaka - 2 zlo0 45-50 /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [atratyAt cArvAkaH sarvajJasyAbhAvaM sAdhayati tasya nirAkaraNam] (bhA0) tatheSTatvAdadoSa ityekeSAmapramANikaiveSTiH / na kazcittIrthakaraH pramANaM, nApi samayo vedo'nyo vA tarkaH, parasparavirodhAt / tarko'pratiSThaH zrutayo vibhinnA naiko muniryasya vacaH pramANam / dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa panthAH // [ ] iti vacanAt - aSTasahastrItAtparyavivaraNam lokavedasAdhAraNavyutpattibalenAnvitAbhidhAnaM prasAdhayatAM tabalAyAtapratipAdakatvasya loke'pyavizeSAdarddhajaratIyanyAyApAtaH, taduktaM - nirNItazaktervAkyAddhi, prAgevArthasya nirNaye / vyAptismRtivilambena, liGgasyaivAnuvAditA // [nyAyakusumAJjali:-3.14] iti yAvatI hi vede sAmagrI tAvatyeva loke bhavantI kathamiva nArthamavagamayet ? liGgaM tu paripUrNamapyavagatamapekSaNIyavyAptismRtivilambAt kiM nirNituM pragalbhatAm ? anvayasya prAgeva pratIteranuvAdakapaGktipravezAt / na ca loke vakturAptatvanizcayo'pekSaNIya iti tadvilambAdarthapratyaya vilambaH, loke'pyAptoktatvAnizcaye'pyarthapratItestasya tadahetutvAt, kathamanyathA vedAnukAreNa paThyamAneSu manvAdivAkyeSvapauruSeyatvAbhimAnino gauDamImAMsakasyArthapratyayaH ? na cAsau bhramaH, pauruSeyatvanizcaye'pi tadabAdhAt / na ca anAptoktatvazaGkAnirAsadvAraiva tadupayogaH sa ca kvacidapauruSeyatvanizcayAt kvacidAptoktatvAvadhAraNAditi na doSa iti vAcyam, evaM hyapauruSeyatvasyApratItau saMdehe vA vedo na kiJcidabhidhatta ityAptoktatvanizcayottarakAlaM loke iva vede'pyapauruSeyatvanizcayottarakAlamanumAnapravRttAvanuvAdakatvAvizeSApatte1ruddharatvAt / taduktamudayanAcAryaiH kusumAJjalau vyastapuMdUSaNAzaGkaH, smAritatvAtpadairamI / anvitA iti nirNIte, vedasyApi na tat kutaH ? // iti [3.15] amI=padArthAH, tad=anuvAdakatvam / tasmAdiyaM prAbhAkaravRddhakalpanAjJAnamUlaiveti mantavyam / tataH sugatAdivaditi yathA sugatAdayaH parasparaviruddhabhASitvena na pramANaM tathA zrutayo'pi nAnAvAdivipratipattikavalitArthAbhidhAyitvAnna pramANamityarthaH / prAmANyaM cAtra pramA'yogavyavacchedarUpaM vAcyam, anyathA pramAtRtvAbhimate sugatAdau tanniSedhe'prasaktapratiSedhApatteriti smarttavyam / cArvAkamatamutthApayitumAha bhASyakRt-tatheSTatvAdityAdi / tad
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA0 3] kazcid devatArUpo guruvRhaspatirbhavet saMvAdakaH, pratyakSasiddhapRthivyAditattvopadezAt iti pratyakSamekamicchanti ye teSAM laukAyatikAnAmiSTirapramANikaiva, pratyakSatastavyavasthApanAsambhavAt / (bhA0) na khalu pratyakSaM sarvajJapramANAntarAbhAvaviSayam, atiprasaGgAt / sarvajJasya hi muneH pramANAntarasya ca vedAdyAgamasyAnumAnasya ca tarkAkhyasyAbhAvaM yadi kiJcid vyavasthApayet, tatrApravarttamAnatvAt, tadA puruSAntarAdipratyakSAntarANAmapyabhAvaM tadeva gamayet tadviSayANAM ca kSamAdInAm ityatiprasaGgaH svayamiSTasya bRhaspatyAdipratyakSasyApi viSayasyAbhAvasiddheH / [cArvAkaH kathayati asmadIyabRhaspatiguroH pratyakSaM svasya pRthivyAdicatuSTayasya jJAnaM kArayati iti mAnyatAyAM jainAnAM pratyuttaraM vartate] atha pratyakSAntaraM svayamAtmAnaM vyavasthApayati pRthivyAdisvaviSayaM ca, tatra pravarttanAt, ato na tadabhAvaprasaGga iti mataM tahi sarvajJo'pi svasaMvedanAdAtmAnaM svargApUrvAdiviSayaM ca vyavasthApayatIti kathaM tadabhAvasiddhiH ? pramANAntarasya ca tadvacanasya hetuvAdarUpasyAhetuvAdarUpasya ca sa eva vyavasthApaka: syAditi kutastadabhAvasiddhiH ? sarvajJaH svaparavyavasthApako'stItyatra kiM pramANamiti cet, svapratyakSaikapramANavAdinaH pratyakSAntaraM svaparaviSayamastItyatra kiM pramANam ? tathA prasiddhiranyatrApIti na pratyakSaM tadabhAvAvedakam, atiprasaGgasya duSparihAratvAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyAcaSTe vRttikRt-nApi samaya ityAdi / adevatArUpa iti cArvAkamatAdyapravarttakamanuSyarUpa ityarthaH / pratyakSamekamicchanti ya iti tathA ca bhASye ekeSAm ityatra ekaM pramANamicchantItyekeSazcArvAkAsteSAmiti vyAkhyeyamityarthaH, iSTiH pratijJA / abhAvasiddheriti abhAvaprasaGgAdityarthaH / pramANAntarasyeti pratyakSAtiriktapramANasyetyarthaH / tadvacanasya= sarvajJavacanasya, hetuvAdarUpasya hetugrAhyArthaviSayasya, ahetuvAdarUpasya AjJAgrAhyArthaviSayasya, sa eva sarvajJa eva / atiprasaGgasya duSpariharatvAditi tathA ca pratiyogitavyApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasamavadhAnarUpAyAstarkitapratiyogisattvaprasaJjitapratiyogi 1. devatArUpaH iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. upapadasamAso'yam /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) nAnumAnam, asiddheH / pratyakSamekameva pramANam, agauNatvAtpramANasya anumAnAdarthanizcayo durlabhaH / sAmAnye siddhasAdhanAd, vizeSe'nugamAbhAvAt, sarvatra viruddhAvyabhicAriNaH sambhavAt iti svayamanumAnaM nirAkurvannanumAnAdeva sarvajJapramANAntarAbhAvaM vyavasthApayatIti kathamanunmattaH ? pratipattuH prasiddhaM hi pramANaM svaprameyasya nizcAyakaM, nAprasiddham, atiprasaGgAdeva / [cArvAko brUte'haM bhavadbhirmAnyenAnumAnena svapratyakSapramANamantareNa sarvajJasya bhinnapramANAnAM ca abhAvaM sAdhayAmIti mAnyatAyAM jainAH pratibodhayanti] paraprasiddhamanumAnaM sarvajJapramANAntarAbhAvagrAhakamiti cet, tat parasya pramANata: siddhaM pramANamantareNa vA ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam katvarUpAyA vA yogyatAyA abhAvAt yogyAnupalabdhyasampattyA na pratyakSaM tadabhAvagrAhakaM, tatsahakRtasyaiva tasya tadabhAvagrAhakatvaniyamAditi phalitam / na ca asata eva sarvajJAdeH pramANAntarasya vA''bhAsasiddhasyAbhAvaH zazazRGgasyeva pratyakSataH sujJAna iti vaktuM zakyam, anupalambhakAle AbhAsopalambhakasAmagryA abhAvAt, tatkAle cAnupalambhAbhAvAt tasyAzakyaniSedhatvAt / taduktaM - duSTopalambhasAmagrI, zazazRGgAdiyogyatA / na tasyAM nopalambho'sti, nAsti sAnupalambhane // 1 // iti, nyAyakusumAJjali-3.3] zazazRGgaM nAstItyasya ca zaze zRGgAbhAvo'stItyevArtha iti bodhyam / bhASyeasiddheriti pramANatvena vAdyasiddherityarthaH / tAmeva pradarzayan vAdino viruddhabhASitvamudbhAvayati-pratyakSamityAdinA / 'gauNatvAt pramANasyeti pramANasya=anumAnapramANasya, gauNatvAt =laukikapramANavyavahAraviSayatvenopacaritatvAdityarthaH / durlabha iti upacaritasya mukhyakAryAkAritvAdityarthaH, na hi gaGgAtvenopacaritaM tIraM snAnAvagAhanAdikAryaM sAdhayati / sAmAnya ityAdi dhUmena vahnisAmAnye sAdhye siddhasAdhanaM vahnimAtrasya siddhatvAt, parvatIyavahnaruddezyasyAsiddheH vizeSe= parvatIyavahnau sAdhye'nugamAbhAvo vyAptyabhAvo, yatra 1. agauNatvAt iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] (bhA0) yadiH pramANataH siddhaM nAnAtmasiddhaM nAma parasyevAtmano'pi vAdinaH siddhatvAt pramANasiddhasya sarveSAmavipratipattiviSayatvAd, anyathAtiprasaGgAt, pratyakSasyApi pramANasiddhasya vipratipattiviSayatvApatteranAtmasiddhatvaprasaGgAt / tato yatparasya pramANata: siddhaM taccArvAkasyAtmasiddham, yathA pratyakSam / pramANasiddhaM ca parasyAnumAnam, tasmAnnAnAtmasiddham / (bhA0 ) anyathA parasyApi na siddhayet atiprasaGgAdeva / tathA hi, yat pramANamantareNa siddhaM tatparasyApi na siddham, yathA tadanabhimatatattvam / pramANamantareNa siddhaM ca parasyAnumAnam, tanna siddhaM svayamanabhimatatattvasiddhiprasaGgAt / [cArvAkaH indriyapratyakSeNa sarvatra sarvajJAbhAvaM kathaM sAdhayet ? asya vicAraH kriyate / ] (bhA0) tadime svayamekena pramANena sarvaM sarvajJarahitaM puruSasamUha saMvidanta evAtmAnaM nirasyantIti vyAhatametat atiprasaGgAdeva / svayamaniSTaM hyatIndriyapratyakSameSAM syAt, indriyapratyakSeNa sarvajJarahitasya puruSasamUhasya saMvedanAnupapatteH pramANAntarAbhAvasyeva pramANAntaramantareNa, iti sarvatra sarvadA sarvasya sarvajJatvAbhAvaM pratyakSataH saMvidan svayaM sarvajJaH syAt / tathA sati vyAhatametat sarvajJapramANAntarAbhAvavacanaM cArvAkasya / pratyakSaikapramANaiSaNaM vA vyAhatamasya dezakAlanarAntarapratyakSANAM svayaM pratyakSataH prAmANyasya sAdhane sarvasAkSAtkAritvaprasaGgAt, saMvAdakatvAdiliGgajanitAnumAnAttatsAdhane anumAna aSTasahastrItAtparyavivaraNam dhUmastatra parvatIyavahnirityevamudAhartumazakyatvAt, sarvatra sAmAnye vizeSa vA sAdhye viruddhAvyabhicAritvam, pakSe sAdhyAbhAvavavRttitvasaMzayena tatsaMzayAttarka sya cApratiSThatvAttasmAd vyApteragamakatvAnnAnumAnaM pramANamityAzayaH / na ca vyAptyA sAmAnyasiddhiH pakSadharmatayA ca vizeSasiddhiriti na doSa ityapi vaktaM zakyama, pitrobrAhmaNatvena putrabrAhmaNatAnumAnAt pakSadharmatAyA anaGgatvAditi bhAvaH / saMvAdakatvAdIti yadyapi dezakAlanarAntarapratyakSANi pramANAni saMvAdakatvAt matpratyakSavadityanumAnaM kartuma
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam prAmANyasiddhiprasakteH, parasya prasiddhanAnumAnena tatpramANatAvyavasthApane svasyApi tatsiddheranivAryatvAt / anyathA parasyApi tadaprasiddhaH kutaH pratyakSamekameva pramANaM na punaranyaditi vyavasthA syAt ? (bhA0) tatheSTatvAdadoSa ityekeSAmaprAmANikaiveSTiH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam zakyam, sArvajhyApattyA pakSaprasiddharasambhavAt, tathApi svapratyakSadRSTAntena saMvAdakatvaliGgena pratyakSatvAvacchedena prAmANyasAdhane tAtparyaM draSTavyam / nanu saMvAdakatvAdiliGgena prAmANyAnumitAvapi nAnumAnaprAmANyasiddhistasyAH pakSAgRhItAsaMsargakArthasmRtirUpAyA utkaTakoTikasaMzayarUpAyA vA sambhAvanAyA anatiriktatvAt, kvacinnivikalpakapRSThabhAvisavikalpakasya vyavahArahetutve'pyanyatra bahuzaH sambhAvanAyA eva tathAtvAt tayaiva sarvopapatteH, anumAne'pi ca saMvAdAbhimAnAt prAmANyasambhAvanAyAM na doSaH, anAdivAsanAmUlakazazaviSANAdivikalpavyudAsAyAdhyakSamUlakatvaM vikalpavizeSaNam, vikalpAghaTita eva vA saMvAdo grAhyaH, adhyakSamUlakasyAdhyakSAntarasya savikalpakasya ca sambhavAt, tathA ca parapratyakSAdeH saMvAdakatvena prAmANyasambhAvanA sukaraiva, svAdhyakSasyApi nirvikalpakasya sanmAtrAvagAhitvasvaviSayatvaprAmANyAvagAhitvAnAM svarUpataH svagrAhyataiva, tattadrUpeNa tu sambhAvanAviSayataiva, asadviSayatvAbhAvavyApyena sadviSayatvena sanmAtrAvalambanatvasya svaprakAzatvavyApyena prakAzatvena svaviSayatvasyAnavasthApAdakaparagrAhyatvazUnyatve sati grAhyatvena prAmANyasyApi svagrAhyatvasya tathA tathA sambhAvanAviSayatvAt / na caivaM teSAM rUpANAm asattvApattiH, svarUpAtiriktatve iSTatvAt / na hi nirvikalpakaM sanmAtrAvalambanamityAdibuddhestanmate pramAtvam, ayaM ghaTa ityAdidhiyAmapi pramAtvApatteH, ityevaM tattvataH pratyakSameva pramANaM, sambhAvanArUpavyavahArAttvanumAnAdikamapIti cArvAkamatamupapatsyata iti cet, na, svarUpato nirvikalpakagrAhyatvasya tattadrUpeNa sambhAvanAgrAhyatvasya ca bhedAbhedAtmakavastvabhyupagamaM vinAnupapatteH, vyakteriva jAtyAderapi paramArthasattvena savikalpakasyApi sanmAtrAvalambanatvAd, anuminomIti vilakSaNapratItisiddhapramAntarajanakatvenAnumAnasyApi pramANAntaratAyAzcAnyatra vyavasthApitatvAditi dik / zUnyavAdimatamutthApya dUSayati bhASyakRt-tatheSTatvAdityAdinA tatheSTatvAt = pratyakSAdipramANaM prameyaM ca sarvamupaplutamevetISTatvAnna doSaH, iti=iyam, ekeSAM pratyakSAdhuccheda ityekaM zUnyamicchanti ye teSAm, apramANikaiva apramANasiddhaiva, iSTiH pratijJA,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 93 eke hi tattvopaplavavAdinaH sarvaM pratyakSAdipramANatattvaM prameyatattvaM copaplutamevecchanti / teSAM pramANarahitaiva tatheSTiH sarvamanupaplutamevetISTena viziSyate / na khalu pratyakSaM sarvajJapramANAntarAbhAvaviSayam, atiprasaGgAt, nAnumAnam, asiddheH / sarvaM hi pratyakSamanumeyamatyantaparokSaM ca vastu jAnantIti sarvajJAni pramANAntarANi pratyakSAnumAnAgamapramANavizeSA:, teSAmabhAvaM svayamasiddhaM pratyakSamanumAnaM vA kathaM vyavasthApayedyatastadviSayaM syAt ? tathA sati sarvaM pramANaM sarvasya sveSTatattvaviSayaM bhavediti kutastattvopaplavaH ? / [parairmAnyena pramANena sarvasya tattvasyAbhAvaM karoti tattvopaplavavAdI tasya nirAkaraNam ] parasya siddhaM pramANaM tadabhAvaviSayamiti cet, tat parasya pramANataH siddhaM pramANamantareNa vA ? yadi pramANataH siddhaM nAnAtmasiddhaM nAma, pramANasiddhasya nAnAtmanAM vAdiprativAdinAM siddhatvAvizeSAt / anyathA parasyApi na siddhyet, pramANamantareNa siddhasyAsiddhatvAvizeSAt / tadime tattvopaplavavAdinaH svayamekena kenacidapi pramANena svaprasiddhena paraprasiddhena vA sakalatattvaparicchedakapramANavizeSarahitaM sarvaM puruSasamUhaM saMvidanta evAtmAnaM nirasyantIti vyAhatametat, tathA tattvopaplavavAditvavyAghAtAt / [ upaplavavAdI tattvavAdinaM dUSayati ] nanu cAnupaplutatattvavAdino'pi pramANatattvaM prameyatattvaM ca pramANataH siddhyet pramANamantareNa vA ? pramANatazcettadapi pramANAntarataH siddhayedityanavasthAnAtkutaH pramANatattvavyavasthA ? yadi punaH prathamaM pramANaM dvitIyasya vyavasthApakaM dvitIyaM tu prathamasyeSyate tadetaretarAzrayaNAnnaikasyApi vyavasthA / svataH pramANasya prAmANya aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvamupaplutamiti vacanamAtrAttattvopaplavasiddhau sarvamanupaplutamiti vacanAt tadanupaplavasyApi siddhyApatteriti tadarthaH / vRttau na viziSyata ityanantaraM vAGmAtreNeti zeSaH / svayamasiddhamiti zUnyavAdasya nirastatvAditi bhAvaH / tathA satIti yadRcchayendriyapratyakSAdeH pramANAntarAbhAvagrAhakatve satItyarthaH / sveSTatattvaviSayaM bhavediti anyAbhimatattvA svapratyakSAnumAnayoriva pravRtterityarthaH / mAdhyamika eva zaGkate - nanu cetyAdi jJAnaprAmANyasya durgrahatvAdagRhItaprAmANyakaM jJAnaM nAnupaplutatattvaM sAdhayediti praghaTTakArthaH / svataH
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavasthiterayamadoSa iti cet, na sarvapravAdinAM tatra vipratipattyabhAvaprasaGgAt / kutazcitpramANAttadvipratipattinirAkaraNe tatrApi pramANAntarAd vipratipattinirAkaraNena bhAvyamityanavasthAnamapratihataprasarameva / parasparaM vipratipattinirAkaraNe cAnyonyasaMzrayaNaM duruttaram / pramANamantareNa tu pramANAditattvaM yadi siddhayettadA tadupaplavavyavasthApi tathA duHzakyA nirAkartum / syAnmatam-'vicArottarakAlaM pramANAditattvavyavasthitiH / vicArastu yathAkathaJcitkriyamANo nopAlambhArhaH, sarvathA vacanAbhAvaprasaGgAt' iti / evaM tarhi tattvopaplavavAdinAmapi vicArAduttarakAlaM tattvopaplavavyavasthA tathaivAstu, sarvathA vizeSAbhAvAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam pramANasyeti svaprakAzamahimnA svena svAtmeva prAmANyamapi gRhyata iti gurumatamAzrityAyaM pUrvapakSaH / sarvapravAdinAmiti svasvajJAnasya svataH prAmANyagrahe sarve pravAdAH satyAH syuriti bhAvaH / api ca jJAnena svataH svaprAmANyagrahe jJAnaprAmANyasaMzaya evocchidyeta, jJAnagrahe prAmANyanizcayAnnizcite ca saMzayAyogAttadagrahe dharmijJAnAbhAvAt, samAnadharmavattayA dharmijJAnasya cAnvayavyatirekAbhyAM saMzayahetutvAvadhAraNAdityapi draSTavyam / nana pravRttimAtre na jJAnaprAmANyanizcayo hetuH, anabhyAsadazAyAM prAmANyasandehAdapi pravRttidarzanAt, prAmANyajJAnatvenaiva pravRttihetutvAt, pravartakajJAne'gRhItAprAmANyakatvanivezadhrauvye tadahetutvAdvA, prAmANyanizcayasyAbhyAsahetusaMzayApagamArthamevopayogAt / na ca saMzayAt pravRttau prekSAvattvahAniH, iSTatvAt, prekSAvaraNakSayopazamasya sarvadA sarveSAmabhAvena vinA sarvazaM kvacitkadAcitkasyacideva prekSAvatvavyavahArAt / taduktaM prekSAvattA punarjeyA, kadAcit kasyacit kvacit / aprekSAkAritApyevamanyatrAzeSavedinaH // 1 // iti, [ yattu sakampatvaniSkampatve pravRttigatajAtI prAmANyasaMzayanizcayajanyatAvacchedike iti, tanna, aMze prAmANyasaMzayanizcayAtmakajJAnajanyapravRttau tayorAMzikatvena jAtitvAsiddheH, avyavahitottaratvasambandhena saMzayanizcayaviziSTatvayoreva sakampaniSkampapadArthatvAt, tadiha prAmANyasaMzayAdeva vicAre pravRttirbhavatu taduttaraM parIkSayA prAmANyanizcayAdanupaplutatvasiddhiH syAdityAzayavAn zaGkate- syAnmataM vicArottarakAlamityAdi / evaM saMzayAdvicArottaraM sAdhakAprAmANyasambhAvanayA tattvopaplavo'pi zakyasAdhana ityAzayavAMstattvopaplavavAdI svamataM samAdhatte-evaM tItyAdi / vicAryata iti tadadhInaprameyatattvakhaNDanAya
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] [tatvopaplavavAdI AstikyavAdinAM pramANatattvaM dUSayati] evaM ca tatra pramANatattvameva tAvadvicAryate, kathaM pramANasya prAmANyam ? (1) kimaduSTakArakasandohotpAdyatvena, (2) bAdhArahitatvena, (3) pravRttisAmarthyena (4) anyathA vA ? prathamasya nirdoSakAraNajanyatvahetonirAkaraNama] (1) yadi aduSTakArakasandohotpAdyatvena tadA saiva kArakANAmaduSTatA kuto'vasIyate ? na tAvatpratyakSAt nayanakuzalAdeH saMvedanakAraNasyAtIndriyasyAduSTatAyAH pratyakSIkartumazakteH / nAnumAnAt, tadavinAbhAviliGgAbhAvAt / vijJAnaM tatkAryaM liGgamiti cet, na vijJAnasAmAnyasya tadavyabhicAritvAbhAvAt / pramANabhUtaM vijJAnaM talliGgamiti cet, kutastasya pramANabhUtatAvasAyaH ? tadaduSTakAraNArabdhatvAditi cet, so'yamanyonyAzrayaH, siddhe vijJAnasya pramANabhUtatve nirdoSakAraNArabdhatvasiddhistatsiddhau ca pramANabhUtatvasiddhiriti / kiJca cakSurAdikAraNAnAM guNadoSAzrayatve tadupajanitasaMvedane doSAzaGkAnivRttirna syAt, guNadoSAzrayapuruSavacanajanitavedanavat / guNAzrayatayaiva tannizcaye tadutthavijJAne doSAzaGkAnivRttau puMso'pi kasyacid guNAzrayatvenaiva nirNaye tadvacanajanitavedane doSAzaGkAnivRtteH kimapauruSeyazabdasamarthanAyAsena ? atha puruSasya guNAdhikaraNatvamevAzakyanizcayaM, paracetovRttInAM duranvayatvAt tadvyApArAdeH sAGkaryadarzanAt, nirguNasyA'pi guNavata iva vyApArAdisambhavA aSTasahastrItAtparyavivaraNam vicArAsahatvenonnIyata ityarthaH / nayanakuzalAderiti indriyAvaraNakSayopazamAderityarthaH / tadavinAbhAviliGgAbhAvAt = uktAduSTatvAvinAbhAviliGgAbhAvAt, tatkAryaM = nayanakuzalAdikAryam, liGgamityatrAduSTatAyA ityanuSaJjanIyam, upadhAyakatAsambandho vyApyatAvacchedako vizeSaNatAvizeSazca vyApakatAvacchedaka iti bodhyam / tadavyabhicAritvAbhAvAditi jJAnamAtrasyopadhAyakatAsambadhena duSTakAraNacakre'pi sattvAd vyabhicArAdityarthaH / pramAtvAvacchedenAduSTakAraNArabdhatvavyAptisvIkAre guNavatkAraNArabdhatvavyAptirapi syAt, tathA ca vede guNavatpuruSapraNItatvasya balAdApatteH, tatrApauruSeyatvamanoratho'pi tava na pUryeteti mImAMsakaM pratyAha tattvopaplavavAdI-kiJcetyAdinA / nApi bAdhAnutpattyeti
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam dupavarNyate, tarhi cakSurAdInAmapyatIndriyatvAttatkAryasAGkopalabdheH kuto guNAzrayatvaniyamanizcayaH zakyaH kartum ? kasyacidapauruSeyasyApi ca grahoparAgAdeH zuklavastrAdau pItajJAnahetorupalakSaNAdvedasyApauruSeyasyApi mithyAjJAnahetutvasambhAvanAyAM kathamiva niHzaGkaM yAjJikAnAM tajjanitavedane prAmANyanizcayaH ? tato nAduSTakArakajanyatvena kasyacitpramANatA / [dvitIyasya bAdhArahitatvahetoH khaNDanam] (2) nApi bAdhAnutpattyA, mithyAjJAne'pi svakAraNavaikalyAd bAdhakasyAnutpattisambhavAt pramANatvaprasakteH / atha yathArthagrahaNanibandhanA bAdhAnutpattirapramANAsambhavinI pramANatvasAdhinIti mataM, kutastasyAH satyArthagrahaNanibandhanatvanizcayaH ? saMvidaH pramANatvanizcayAditi cet, parasparAzrayaH, sati pramANatvanizcaye saMvedanasya yathArthagrahaNanibandhanabAdhAnutpattinirNayastasmiMzca sati pramANatvanizcaya iti / anyataH pramANatvanizcaye kimetayA bAdhAnutpattyA ? na ca bAdhAnutpatteryathArthagrahaNanibandhanatvaM svata eva nizcIyate, sandehAbhAvaprasaGgAt, dRzyate ca sandehaH, ki yathArthagrahaNAda no'tra bAdhAnutpattirAhosvitsvakAraNavaikalyAdityubhayasaMsparzipratyayotpatteH / kvacid dUre marIcikAyAM jalajJAne svakAraNavaikalyAd bAdhakapratyayAnutpattiprasiddharabhyAsadeze tatkAraNasAkalyAd bAdhakajJAnotpAdAt / - [arthajJAnAnantarameva bAdhAnutpattiH jJAnasya pramANatAM jJApayati sarvadA vA ?] kiJcArthasaMvedanAnantarameva bAdhAnutpattistatpramANyaM vyavasthApayet sarvadA vA ? na tAvatprathamavikalpaH sambhavati, mithyAjJAne'pi kvacidanantaraM bAdhAnutpattidarzanAt / sarvadA bAdhAnutpatteH saMvidi prAmANyanizcayazcet, na tasyAH pratyetumazakyatvAta, saMvatsarAdivikalpenApi bAdhotpattidarzanAta / ciratarakAlaM bAdhasyAnatpattAvapi svakAraNavaikalyAt kAlAntare'pyasau notpatsyate iti kuto nizcayanIyaH ? kvacittu mithyAjJAne tajjanmanyapi bAdhA nopajAyate, svahetuvaikalyAt, na caitAvatA tatprAmANyam / [ekasmin deze sthitasya manuSyasya jJAne bAdhAnutpattiH prAmANyahetuH sarvatra vA ?] kiJca kvacid deze sthitasya bAdhAnutpattiH pratipattuH sarvatra vArthasaMvidi prAmANyahetaH ? na tAvatprathamaH pakSaH kasyacinmithyAvabodhasyApi pramANatvApatteH / nApi dvitIyaH, kasyacid dUre sthitasya bAdhAnutpattAvapi samIpe bAdhotpattipratIte:
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 3] sarvatra sthitasya bAdhAnutpattisandehAt, samIpe bAdhAnutpattAvapi dUre bAdhotpattisambhAvanAcca / [kasyacit manuSyasya bAdhAnutpattiH sarvasya vA ?] kiJca kasyacid bAdhAnutpattiH sarvasya vA ? na tAvatkasyacid bAdhAnutpattiH saMvidi prAmANyahetuH, viparyaye'pi bhAvAt / marIcikAdau toyajJAne dezAntaragamanAdinA bAdhAnutpattAvapi pramANatvAbhAvAt / sarvasya bAdhAnutpattirarthasaMvedane prAmANyakAraNamiti cet, na tasyAH kiJcijjJairjJAtumazakteH zaktau vA tasya sarvajJatvApatterasarvajJavyavahArAbhAvaprasaGgAt sarvadezakAlapuruSApekSayA bAdhakAbhAvanirNayasyAnyathAnupapatteH, iti na bAdhArahitatvena saMvedanasya prAmANyam / [tRtIyena pravRttisAmarthyahetunA jJAnasya pramANatvanirAkaraNam] (3) nApi pravRttisAmarthyana, anavasthAprasakteH / pravRttisAmarthyaM hi phalenAbhisambandhaH sajAtIyajJAnotpattirvA ? yadi phalenAbhisambandhaH so'vagato'navagato vA saMvidaH prAmANyaM gamayet ? na tAvadanavagataH, atiprasaGgAt / so'vagatazcet, tata eva pramANAdanyato vA ? na tAvattata eva, parasparAzrayAnuSaGgAt, sati phalenAbhisambandhasyAvagame tasya pramANatvanizcayAt tasmiMzca sati tena tadavagamAt / anyataH pramANAtso'vagata iti cet, tadanyatpramANaM kutaH prAmANyavyavasthAmAstighnute ? pravRttisAmarthyAditi cet, tadapi pravRttisAmarthya yadi phalenAbhisambandhastadAvagato'navagato vA saMvidaH prAmANyaM gamayedityAdi punarAvarttata iti cakrakaprasaGgaH / etena sajAtIyajJAnotpattiH pravRttisAmarthya saMvitprAmANyasyAgamakaM pratipAditaM, sajAtIyajJAnasya prathamajJAnAtprAmANyanizcaye parasparAzrayaNasyAvizeSAt, pramANAntarAttatprAmANyanirNaye'navasthAnuSaGgAt / / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam prAmANyaM gRhyata ityanena yoga: / nApi pravRttisAmarthyeneti atrApi prAmANyaM gRhyata iti yojanIyam / phalena jalaprAptyAdilakSaNena, abhisambandhaH =upadheyopadhAyakabhAvaH, tasyAH =saMvidaH, tasmiMzca saMvidaH pramANatvanizcaye ca sati, tadavagamAt= phalAbhisambandhAvagamAt, punarAvarttata iti 'cakrakamiti anyataH pramANAt phalAbhisambandhAvagame 1. cakrakaprasaGga iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 8 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [ pravRttizabdasya ko'rtha iti tattvopaplavavAdI naiyAyikaM pRcchati ] pravRttizca pratipattuH prameyadezopasarpaNaM prameyasya pratipattau syAdapratipattau vA ? na tAvadapratipattau, sarvatra sarvasya pravRttiprasaGgAt / tatpratipattau cet, nizcitaprAmANyAt saMvedanAttatprattipattiranizcitaprAmANyAdvA ? prathamapakSe parasparAzrayaNameva, sati pravarttakasya saMvedanasya prAmANyanizcaye tataH prameyapratipattiH, satyAM ca prameyapratipattau pravRtteH sAmarthyAttatprAmANyanizcayAt / pramANAntarAttatpratipattau prathamasaMvedanasya vaiyarthyaM, sa eva ca paryanuyogo'navasthApattikaraH / dvitIyapakSe tu prAmANyanizcayAnarthakyaM, svayamanizcitaprAmANyAdeva saMvedanAtprameyapratipattipravRttisiddheH / saMzayAtpravRttidarzanAdadoSa iti cet, kimarthamidAnIM pramANaparIkSaNam ? lokavRttAnuvAdArthamiti cet, tarhi lokavRttaM kuto nirvivAdaM prasiddhaM yasyAnuvAdArthaM pramANazAstrapraNayanam ? na tAvatsvata eva, pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavatpramANamiti parataH prAmANyAnuvAdavirodhAt / svataH prasiddhaM hi pramANaprameyarUpaM lokavRttaM tathaivAnuvadituM yuktaM nAnyathA, atiprasaGgAt / yathAnUdyate'smAbhistathaiva lokavRttaM prasiddhaM svata iti cet, na svataH sarvapramANAnAM prAmANyamityanyairlokavRttasyAnuvAdAt tathaiva prasiddhiprasaGgAt / sa mithyAnuvAda iti cet, tavApi mithyAnuvAdaH kuto na bhavet ?, tathA lokavRttasya prasiddhatvAditi cet, paro'pyevaM brUyAt / tathaiva lokavRttasya prasiddhatve tathAnuvAdasya satyatvaM, tatsatyatvAcca tathaiva lokavRttasya prasiddhatvamitItaretarAzrayatvamapyubhayoH samAnam / tathA lokavRttAntarAttasya prasiddhau punaranavasthA durnivAraiva iti na pravRttisAmarthyAtsaMvidaH prAmANyaaSTasahastrItAtparyavivaraNam tatprAmANyasya pUrvajJAnena siddhAvanyonyAzrayaH phalAbhisambandhAntaropajIvipramANAntarAzrayaNe ca punaH punardoSAvRttirityevAtra cakrakaM bodhyam, na tu tRtIyApekSAmAtram, yadvA pravarttakajJAnaprAmANyanizcayAt pravRttiH, pravRtterarthakriyAnizcayastatazca pravarttakajJAnaprAmANyanizcaya ityevaM cakrakaM yojanIyam / punarAvRttyabhidhAnaM caitaddArthyAya / adoSa iti anavasthAdoSo netyarthaH / kimarthamiti prAmANyaparIkSaNaM vinA'pi pravRtterjAtatvAdityarthaH / lokavRttAnuvAdArthamiti prekSAvallokAcArAnurodhArthamityarthaH tathA ca prekSAvatpravRttau prAmANyanizcayasya hetutvAt tadAdaradhrauvyamiti labhyate / tattarhi lokavRttamityAdi tathA ca prAmANyaparIkSaNaM madiSTasAdhanaM
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 3] nizcayAnuvAdo yuktaH / tato na pravRttisAmarthyena prAmANyaM vyavatiSThate / [saugataH avisaMvAditvena jJAnasya pramANatAM manyate tasya nirAkaraNam ] (4) nApyavisaMvAditvena, tadavisaMvAdasyArthakriyAsthitilakSaNasyAnavagatasya prAmANyavyavasthA, hetutvAyogAt / tasyAvagatasya taddhetutve kutastadavagamasya prAmANyam ? saMvAdAntarAditi cet, na tadavagamasyA'pi saMvAdAntarAtprAmANyanirNaye'navasthAprasaGgAt / athA'rthakriyAsthitilakSaNAvisaMvAdajJAnasyAbhyAsadazAyAM svataH prAmANyasiddheradoSaH / [abhyAsadazAyAM avisaMvAdajJAnasya pramANatA svataH siddhyati iti bauddhaH manyate tasya nirAkaraNam ] 99 ko'yamabhyAso nAma ? bhUyaH saMvedane saMvAdAnubhavanamiti cet, tajjAtIye'tajjAtIye vA ? tatrAtajjAtIye na tAvadekatra saMvedane bhUyaH saMvAdAnubhavanaM sambhavati kSaNikavAdinaH / santAnApekSayA sambhavatIti cet, na santAnasyAvastutvAdapekSAnupapatteH / vastutve vA tasyApi kSaNikatvasiddheH kutastadapekSayA so'bhyAsaH ? santAnasyAkSaNikatve vA yatsattatsarvaM kSaNikamiti na siddhyet / tajjAtIye bhUyaH saMvAdAnubhavanamiti cet, na jAtinirAkaraNavAdinaH kvacittajjAtIyatvAnupapatteH / anyApohalakSaNayA jAtyA kvacittajjAtIyatvamupapannameveti cet, na anyApohasyAvasturUpatvAt, tasya vasturUpatve vA jAtitvavirodhAt svalakSaNasyAsAdhAraNasya vastutvopagamAt / tadevaM sAmAnyataH pramANalakSaNAnupapattau vizeSeNApi pratyakSAdipramANAnupapatterna pramANatattvaM vicAryamANaM vyavatiSThate, tadavyavasthitau kutaH prameyatattvavyavastheti vicArAttattvopaplavavyavasthitiH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam prekSAvadAcAraviSayatvAdityAdau prekSAvatpadArthAbhrAntatvaghaTakaprAmANyajJApakAnveSaNe prAguktadoSajAlopanipAto durnivAra iti praghaTTakArthaH / nApyavisaMvAditveneti etenAnyathA veti pakSo vyAkhyAtaH, etacca saugatAbhimataM prAmANyaM tattvopaplavavAdinA dUSyata iti bodhyam / tadavyavasthitau =pramANatattvAvyavasthitau kuta iti pramANatattvavyavasthAdhInatvAt prameyatattvavyavasthiteriti bhAvaH / vicArAdityataH pUrvaM tasmAdityadhyAhAryam, tasmAtpramANatattvaprameyatattvAvyavasthAnAdvicArottaraM tattvopaplavaH siddhyatItyarthaH, evaM nirgalite tattvo
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam [adhunA jainAcAryAH tattvopaplavavAdaM nirasya svamatena pramANasya pramANatAM sAdhayanti] ityetadapi sarvamasAraM, tattvopaplavasyApi vicAryamANasyaivamavyavasthiteranupaplutatattvasiddhinirAkaraNAyogAt / atha 'tattvopaplavaH sarvathA na vicArya:, tasyopaplutatvAdeva vicArAsahatvAdanyathAnupaplutatattvasiddhiprasaGgAt / kevalaM tattvavAdibhirabhyupagatasya pramANaprameyatattvasya vicArakSamattvAttattvopaplavasiddhi:' iti mataM tadapi phalguprAyaM, yathAtattvamavicAritatvAt / na hyaduSTakArakasandohotpAdyatvena saMvedanasya pramANatvaM syAdvAdibhirvyavasthApyate, bAdhArahitatvamAtreNa vA, nApi pravRttisAmarthyenAnyathA vA, pratipAditadoSopanipAtAt / kiM tarhi ? sunizcitAsambhavadbAdhakatvena / na cedaM svArthavyavasAyAtmano jJAnasya duravabodham / aSTasahastrItAtparyavivaraNam 100 paplavavAdipUrvapakSe siddhAntamAha syAdvAdI - ityetadapi sarvamasAramityAdi / kiM tarhi sunizcitAsambhavadbAdhakatveneti nanu kimidaM prAmANyajJApakAbhidhAnam uta svarUpAbhidhAnaM, nAdyo jJApakatvasyevAduSTakArakasandohotpAdyatvAderapi tyAgAyogAt, jJAnadharmatvenAbhyAsAnabhyAsakAle jJApyajJApakabhAvasya vyavahArAntarbhAvAnantarbhAvAbhyAM tadvyavasthAyAzca sarvatra vaktuM zakyatvAt, svavRttitayAbhyastajJAnagRhItena tena tajjAtIyatvaliGgAvatAradvArA pUrvajJAnaprAmANyagrahasAmye ekatarapakSapAtAyogAcca, ata eva na dvitIyo'pi, svaprakAzamahimnA svasyevoktasya sarvasya prAmANyasyApi svadharmatvena grahaNAvizeSAt, svadharmo'pi yogya eva grAhyo nAyogyaH, anyathA svargaprApaNazakterapi grahaNaprasaGgAdityatIndriyAduSTatAdighaTitAduSTakArakasandehotpAdyatvAdestyAga iti cet, tarhyasannikRSTasarvadezakAlagarbhamasambhavadbAdhakatvamapi prAmANyaM tyajyatAm, (zaGkA) tasya svaprakAzamahimnA svAzrayAgrAhyatvAditi cet, atrAyamasmAkamAkaragrantha: jJAnasya prameyAvyabhicAritvaM prAmANyam, taditarattvaprAmANyamiti / (pramANanayatattvAlokaH 1.99.) pramAjanakatvaM prAmANyaM bhramajanakatvamaprAmANyamityetadarthaH arthAvyabhicAritvoktAvanutpAditAgnijJAne dhUmaparAmarze'vyAptervAraNAyArthapadasthAne prameyapadamabhiSiJcatAmAcAryANAmatraiva svArasyAt, dhUmasyAgnyavyabhicAritve'pi prameyAgnivyabhicAritvasyAgnipramAvyabhicAreNaivoktisambhavAt, avyabhicAritvapadena niyatatvasya sAkSAduktAvananyathAsiddhatvapUrvavarttitvayorAkSepato lAbhAcca, janakatvaM ca yogyavyaktAvanvayavyatirekasahacArajJAnAdisadhrIcInapratyakSagamyaM parairapyupagamyata eveti pramAjanakatvarUpaprAmANyasyApramA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA03] 101 [pramANasya prAmANyamabhyastaviSaye svato'nabhyastaviSaye parataH iti manyamAne'navasthA parasparAzrayo vA na sambhavati] sakaladezakAlapuruSApekSayA suSTha nizcitamasambhavabAdhakatvaM hi pramANasyAbhyastaviSaye svata evAvasIyate svarUpavat / anabhyastaviSaye tu parata iti nAnavasthetaretarAzrayadoSopanipAtaH / svArthavyavasAyAtmakatvameva hi sunizcitAsambhavadbAdhakatvam / taccAbhyAsadazAyAM na parataH pramANAtsAdhyate, yenAnavasthA syAt, parasparAzrayo vA, tasya svata eva siddhatvAt / tathAnabhyAsadazAyAmapi parataH svayaMsiddhaprAmANyAdvedanAt pUrvasya tathAbhAvasiddhe, kuto'navasthAdidoSAvakAzaH ? __ [nityAnityAtmanyAtmani abhyAsAnabhyAsau ubhau api sambhavataH] kvacidabhyAsAnabhyAsau tu pratipatturadRSTavizeSavazAddezakAlAdivizeSavazAcca bhavantau sampratItAveva, yathAvaraNakSayopazamamAtmanaH sakRdasakRdvA svArthasaMvedane - aSTasahastrItAtparyavivaraNam janakatvarUpAprAmANyasya cAbhyAse svAzrayagrAhyatvam, anabhyAse ca parato grAhyatvamaviruddhaM, prAmANyagrAhakaM ca paraM svAzrayAtiriktaM saMvAdakajJAnameva, kAraNaguNabAdhakAbhAvajJAnayorapyetanmukhaprekSitvAt / na ca atra samAnajAtIyabhinnajAtIyaikasantAnabhinnasantAnavikalpakRta doSopanipAtaH, ubhayasvIkArAt, devadattaghaTajJAne samAnajAtIyasya yajJadattaghaTajJAnasya, prathamapravRttajalajJAne bhinnajAtIyasyottarakAlabhAvisnAnapAnAvagAhanAdyarthakriyAjJAnasyaikasantAnagate'ndhakArakaluSitAlokaprabhavakumbhajJAne nistimirAvalokaprabhavakumbhajJAnasya bhinnasantAne ca samAnajAtIyakumbhajJAnasyoktasya saMvAdakatvasvIkArAt, ekasantAne'bhinnaviSaye saMvAdyasaMvAdakabhAvAvizeSasya ca mandaprabalasAmagrIsamutpAdyatayaiva nirAsAt, tathA ca saMvAdyatvaniyAmakasambandhavizeSeNa saMvAdakajJAnaM yatra varttate tatra prAmANyanizcayotpattirityevaM niyamAnna tajjAtIyatvaparAmarzAdikalpanAklezaH, saMvAdakatvavyAptijJAnAdyapekSAnapekSAvicArasyApi tatra kSayopazamamukhaprekSitvAt / evaM ca prakRtagranthe'pi sunizcitAsambhavadbAdhakatvaM sunizcito bAdhakAbhAvastena saMvAdakajJAnavattopalakSyata iti tenaiva yathoktaprAmANyagraha ityatra tAtparyam / kvacidabhyAsAnabhyAsau tviti tathA cAbhyAsAnabhyAsAvadRSTavizeSAdiprayojyau jAtivizeSAveva jJAnagato, viSayagatatvaM tu tayorupacArAditi mantavyam, tadidamAhuH dRSTAdRSTanimittAnAM, vaicitryAdiha dehinAm / jAyate kvacidabhyAso'nabhyAso vA kathaJcana // 1 // iti, [ ]
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'bhyAsopapatteH / svArthavyavasAyAvaraNodaye vAsaMvedane sakRtsaMvedane vA saMvedanapaunaHpunye'pi vAnabhyAsaghaTanAt / pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnAnvitasvabhAvasthitilakSaNatvenAtmanaH pariNAmino'bhyAsAnabhyAsAvirodhAt / sarvathA kSaNikasya nityasya vA pratipattustadanupapatterabhISTatvAt / nanvidaM sunizcitAsambhavadbAdhakatvaM saMvedanasya kathamasarvajJo jJAtuM samartha iti cet, sarvatra sarvadA sarvasya sarvaM saMvedanamasunizcitAsambhavadbAdhakamityapyasakalajJaH kathaM jAnIyAt ? 102 [ tattvopaplavavAdI saMzayaM kRtvA pramANasya pralayaM kartumicchati, tasya nirAkaraNam ] tata eva saMzayo'stviti cet, so'pi tathAbhAvetaraviSayaH sarvasya sarvadA sarvatreti kathamasarvajJaH zakto'vaboddhum ? svasaMvedane tathAvabodhAtsarvatra tathAvabodha iti cet, tarhyanumAnamAyAtaM, vivAdAdhyAsitaM saMvedanaM sunizcitAsambhavadbAdhakatvetarAbhyAM sandigdhaM, saMvedanatvAdasmatsaMvedanavaditi, tacca yadi sunizcitAsambhavadbAdhakaM siddhaM tadA tenaiva sAdhanasya vyabhicAraH / atha na tathA siddhaM, kathaM sAdhyasiddhinibandhanam ? atiprasaGgAt, svasaMvedanaM ca pratipattuH kiJcit kvacit kadAcit sunizcitAsambhavadbAdhakaM kiJcittadviparItaM prasiddhaM na vA ? yadi na prasiddhaM, kathaM sandeha : ? kvacidaprasiddho bhayavizeSasya tatsAmAnyadarzanenaiva tatparAmarzipratyayasya sandehasyAsambhavAd bhUbhavanasaMvarddhitotthitamAtrasya tAdRzaH sthANupuruSaviSayasandehavat / yadi punastadubhayaM prasiddhaM tadA svataH parato vA ? abhyAsadazAyAM svato'nabhyAsadazAyAM parata eveti cet, siddhamakalaGkazAsanaM, sarvasya saMvedanasya syAtsvataH syAtparataH prAmANyAprAmANyayorvyavasthAnAt, anyathA kvacid vyavasthAtumazakteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam nanu kUTasthanityasyAtmano'bhyAsAnabhyAsasvabhAvatvaM kathaM ghaTeteti sAGkhyAzaGkAyAm Aha-pUrvAparetyAdi pariNAmitvAdAtmana ubhayasvabhAvatvaM na durghaTam, kUTasthanityazruternayavizeSaviSayatvAdAtmAnyadravyatvasya pariNAmitvavyApyatvakalpanApekSayA dravyatvasyaiva tatkalpane lAghavAt, 'ahaM bAlo bhUtvA yuvA jAta' ityAdyanubhavasya sArvajanInasya tatsAdhakasya jAgarUkatvAcceti bhAvaH / sarvasya saMvedanasya syAt svata: syAtparata iti, atra padye
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 103 [upaplavavAdI kaJcit tattvanirNayamanAzritya parasya tattvasya kathamupaplavaM karoti sandeho vA kathaM vidhatte ?] etena tattvopaplavavAdinaH kimaduSTakArakasandohotpAdyatvena bAdhakAnutpattyA aSTasahastrItAtparyavivaraNam // prAmANyavAdaH // katipayakaNAnuptvA nIrAvasiktamRdi zramAd, dhuri sumahato bIjAbIje vidanti kRSIvalAH / tadanu kalitAt sAdharmyAttadvidhAmanuminvate, tadupari parispaSTAbhyAsAd vinApyanumAzrayam // 1 // tathAbhyAse svato jJeyaM, prAmANyamitarattathA / anabhyAse tu parato, jJaptau yatno yathocitaH // 2 // iti ye tu naiyAyikamImAMsakA vizeSyAvRttyaprakArakatvAdikaM nAnAvidhaM pravRttyanaupayikaM prAmANyamavagaNayya vyavahAropayoginastadvati tatprakArakatvasyaiva jJAnagataprAmANyasya svatastvaparatastvayorvividhaM vipratipadyante teSAmiyaM vipratipattiH, jJAnaprAmANyaM tadaprAmANyAgrAhakayAvadjJAnagrAhakasAmagrIgrAhyaM na veti / atra sakalAnugatasyaikasya prAmANyasyAbhAvAd ghaTajJAnaprAmANyasya paTajJAnagrAhakeNAgrahAcca ghaTatvavati ghaTatvaprakArakatvAdikaM tadaprAmANyAgrAhakasvAzrayagrahatvavyApakaviSayatAkaM na veti tadarthaH / prameyatvAdinA vyApakatAyA atiprasaJjakatvAt ghaTatvavati ghaTatvaprakArakatvAdiviSayatAtvena vyApakatvasya ca siddhayasiddhibhyAM vyAghAtAdyathAzrutAnupapattezca ghaTatvavati ghaTatvaprakArakatvaviSayatAtvaM niruktavyApakatAvacchedakaM na vetyatrAsyApi tAtparyaM draSTavyam / vidhikoTirmImAMsakAnAM niSedhakoTirnaiyAyikAnAm / tatra mImAMsakAstrayaH prabhAkarabhaTTamurAribhedAt / prAbhAkaramate svAzrayagrAhakeNa yAvatA svenaiva prAmANyaM gRhyate, bhaTTamate jJAtatAliGgakAnumityA, murArimizramate svAnuvyavasAyeneti, tritayasAdhAraNyenAyaM vipratipattyullekhaH / svatastvasAdhakaM caiSAM parato'grAhyatve sati grAhyatvameva / naiyAyikAstu jJAnasya cakSurAdyayogyatvAccAkSuSAdijJAne tasyAviSayatvAt svaprakAzatvameva nAstIti kutaH svena svaprAmANyagraha: ? iti gurumatamayuktam, bhaTTamate'pi jJAtatayA jJAnAnumitirjAyamAnA kathaM tatprAmANyaM viSayIkurutAm ? tasyA jJAnamAtreNa samaM vyAptigrahAttato jJAnamAtrasyaiva siddheH, pramAtvAvacchinnena ca samaM vyAptyagrahAttadrUpAvacchinnAsiddheH, vyApakatAvacchedakarUpeNaivAnumitau sAdhyabhAna
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pravRttisAmarthyenAnyathA vetyAdivikalpasandohahetukapraznAnupapattiH prakAzitA, svaya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam svIkArAt, anyathA dhUmAd dravyatvadIpatvAdinA'pi dahanasiddhyApatteH / murArimizranaye tu yadyapi prAmANyaM prathamAnuvyavasAyenaiva sugrahaM, ghaTaghaTatvayorvyavasAyopanItayovizeSyitAyAH prakAritAyAzca jJAne manasaiva grahasambhavAdupanayasahakAreNa manaso bahirarthe'pi prakAzasAmarthyAt, anyathA kavikAvyamUlajJAnAnupapatteH, tathApi naitAvadeva prAmANyaM, ghaTatvavattve sati ghaTavattvena tadavyavahArAt, kintu tadvadvizeSyakatvaviziSTaM tatprakArakatvam / na ca tadvadvizeSyakatvavaiziSTyamanuvyavasAyo grahItum arhati, tadvadvizeSyakatvasya pUrvamanupasthiteH saMsargatayaiva vizeSyatAprakAratAbhAnAt, svarUpato vA nRsiMhAkAramaryAdayA tatra tadbhAnAt / kiJcaitadapi na prAmANyaM, vahniguJjayorguJjAvahnI iti bhrame'tivyApteH, asti hi tatra vahnivizeSyatvaM vahnitvaprakArakatvaM ca, kintu tadvadvizeSyakatvAvacchedena tatprakArakatvam / na cAvacchedyAvacchedakabhAvaH prathamaM grahItuM zakyaH, tadvadvizeSyakatvasya pUrvamanupasthiteH, dvitIyAnuvyavasAyena tu prAmANyagraho ghaTata eva, vizeSyatAprakAratayoH prathamAnuvyavasAye mana:saMyuktasamavetavizeSaNatayA bhAtatvAttadvadvizeSyakatvatatprakAratvayorjJAne bhAnasambhavAt / na caivaM prAmANyasaMzayA nupapattiH, doSavazAd yatra prAmANyaM na gRhItamanuvyavasAyena tatra tatsaMzayasambhavAt, anyathA puruSatvasya cakSurvedyatvAttatsaMzayo'pi na syAt / na caivaM mizramate svato grAhyatvam Agatam, asati pratibandhake yAvatsvAzrayAnuvyavasAyagrAhyatvasya svatastvasya prathamAnuvyavasAyena prAmANyAgrahanaye'saMsparzAt / evaM ca sAdhyaprasiddhAvanumAnamapi tadgrAhakam, idaM puruSajJAnaM pramA karAdimati puruSajJAnatvAt, sampratipannavaditi saGgacchate / cintAmaNikRtastu prathamamaprAmANyAbhAva eva prAmANyaM vyatirekiNA sAdhyate / na ca sAdhyAprasiddhiH, vyatirekiNi sAdhyahetvoAptigrahAnapekSaNAt, kintu sAdhyAbhAvahetvabhAvayoreva tadapekSaNAt sAdhyAprasiddharakiJcitkaratvAt / na ca sAdhyAprasiddhau tadabhAvAprasiddhiH, pratiyogijJAnasAdhyatvAdabhAvajJAnasyeti vAcyam, tasya pratiyogirUpatvAt, pratiyogijJAne cAbhAvajJAnasyAkAraNatvAt, evaM ca yaddhAvacchinnavyApakatayA yaddhAvachinnayaddhatvabhAvo gRhItastaddharmAvacchinnena tena taddharmAvacchinnAbhAvaH siddhyatIti prakRtajJAne karAdimadvizeSyakatvAvacchinnapuruSatvaprakArakajJAnatvenAprAmANyAbhAvasiddhiH / na ca sAdhyAjJAne kathaM 1. SyakatvaM iti mudritam / 2. tulanA prAmANyavAdasiddhAntarahasyaM-(tattvacintAmaNipratyakSakhaNDa: bhA0 2 pR. 253 / ) amara pablikezana /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] manyatrAnyadA kathaJcidapratipannatadvikalpasya punaH kvacittatparAmarzisaMzayapratyayAyogAt / kvacitkadAcidaduSTakArakasandohotpAdyatvAdivizeSapratipattau tu kutastattvopaplavasiddhiH ? parAbhyupagamAt tatpratipatteradoSa iti cet, sa tarhi parAbhyupagamo yadi pramANAtpratipannaH svayaM tadA kathaM pramANaprameyatattvopaplavaH ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam 105 tadviziSTajJAnarUpAnumitiriti vAcyam, aprAmANyA bhAvavizeSyikAyA evAnumiterabhyupagamAditi AhuH / teSAM mate uktahetutAvacchedakAvacchinnahetugrahaH kena vAcyaH ? / anuvyavasAyeneti cet, tarhi tataH puruSatvavati puruSatvagrahaH kena vAryatAM ?, yattamapahAyaiSa kusRSTyAdara ? iti cintyam / atra mImAMsakamatadUSaNe naiyAyikAnAmeva bhAraH, naiyAyikamate'pyuktaprAmANyasya dvitIyAnuvyavasAyAdevAvagatau sakRtsaMvedana evAbhyAsaprasaGgaH, siddhipratibandhakasattvAdanantaraM sarvAnubhUyamAnAnumiterucchedaprasaGgazca / na ca dvitIyAnuvyavasAyAdinA jJAnAvacchedakatayoktaprAmANyagrahe'pi svAtantryeNa tadagrahAt svAtantryeNa tadgrahAyAnumAnAzrayaNamAvazyakamiti vAcyam, anuvyavasAye svAtantryeNa prAmANyAgrAhakatAyAH svAtantryeNa prAmANyagrahe'nuvyavasAyasAmagryAH pratibandhakatvakalpanayaivopapatteH, tadapekSayA'bhyastajJAnaprAmANyagrahe kSayopazamavizeSahetutve lAghavamityasmanmatameva yuktam / kiJca tadvadvizeSyakatvAvacchinnatatprakArakatvamAtramapi na prAmANyaM saMzayavyAvRttyarthaM tadabhAvAprakArakatvasyApyadhikasya deyatvAt, anyathedaMtAMze pramANatvena bhramasyApyavyAvarttanIyatvaprasaGgAt, tadghaTitasya ca prAmANyasya jJaptau svatastvaparatastvayoraprAmANyatulyakakSatvaM yuktimat / api ca prAmANyajJAnaM nizcitAkhyo bahubahuvidhAdisUtre (tattvA. 1.16) matijJAnavizeSaH, sa ca prAmANyaghaTakayAvatpadArthe ho payogAdabhyAsAkhyAmAskandati jJAne svata eva, anyatra tu parato'numAnAdinetyaduSTakArakasandohotpAdyatvAderapi prAmANyasya jJaptiH sadIhAzAlinAM nAnupapannA / astu vA sarvatra sarvadA bAdhakAbhAvaparyAlocanavatAM prAmANyAMze UhAtmakameva jJAnam, ekatrApi jJAne tattadviSayatvAvacchedena jJAnajanyatvajJAnAjanyatvAbhyAM parokSatvapratyakSatvayoravirodhAt, bAhyaviSayApekSayaiva pramitibhedasya tatra tatropapAditatvAdIhAdijJAnajanye'pAye ca bAhyaviSaye ekopayogatvaparyAptimadbhinnajJAnAjanyatvenaiva pratyakSatvavyavasthiterityadhikaM matkRtanyAyabindvAderavaseyam / kutastattvopaplavasiddhiriti ekatra pramitasyaivAnyatrAropa
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 aSTasahastrItAtparyavivaraNam parAbhyupagamAntarAttatpratipattau tadapi parAbhyupagamAntaramanyasmAt parAbhyupagamAntarAtpratipattavyamityanavasthA / [adhunopaplavavAdinaH matasyopaplavaM kurvanti jainAcAryAH] parAbhyupagamaM ca svayaM pratIyanneva na pratyemIti bruvANaH kathaM svasthaH ? svayamapratIyaMstu parAbhyupagamaM tataH kiJcitpratyetIti duravabodhaM, so'yaM kiJcidapi svayaM nirNItamanAzrayan kvacidvicAraNAyAM vyApriyata iti na budhyAmahe, kiJcinnirNItamAzritya vicArasyAnirNIte'rthe pravRtteH, sarvavipratipattau tu kvacidvicAraNAnavatArAt / taduktaM kiJcinnirNItamAzritya vicAro'nyatra varttate / sarvavipratipattau tu kvacinnAsti vicAraNA // [tattvA0 zlo0 vA0 1.140] iti / tataH sUktaM, tattvopaplavavAdinaH svayamekena pramANena svaprasiddhena paraprasiddhana vA vicArottarakAlamapi pramANatattvaM prameyatattvaM copaplutaM saMvidanta evAtmAnaM nirasyantIti vyAhatiH / [jainamatamantareNa sarve'pi matAvalambinastIrthacchedasampradAyA bhavantIti sAdhyate jainAcAryaiH] tadevaM kArikAvyAkhyAnamanavadyamavatiSThate / (bhA0) tIrthacchedasampradAyAnAM tathA sarvamavagatamicchatAmAptatA nAsti, parasparaviruddhAbhidhAnAt, ekAnekapramANavAdinAM svapramAvyAvRtteriti / ekapramANavAdino hi saMvedanAdvaitAvalambinazcitrAdvaitAzrayiNaH parabrahmazabdAdvaitabhASiNazca sugatAdayo yathA tIrthacchedasampradAyAstathA pratyakSamekameva pramANamiti vadanto'pi cArvAkAH, paramAgamanirAkaraNasamayatvAt / yathA ca kapilAdayo'nekapramANavAdinastIrthacchedasampradAyAstathA tattvopaplavavAdino'pi, tairekasyApi pramANasyAnabhidhAnAt, naikapramANavAdino'nekapramANavAdina iti vyAkhyAnAt / tathA sarvamAptAgamapadArthajAtamavagatamicchanto'pyanekapramANavAdino vainayikAstIrthaccheda - aSTasahasrItAtparyavivaraNam sambhavAditi bhAvaH / parAbhyupagamamAtrAditi paropagatapramANajanitavikalpAdityarthaH, sarvamavagatamicchatAmiti vainayikAnAmityarthaH, sarvamicchantIti sarveSasteSAmiti vyutpattisvArasyAdetadarthalAbhaH, naikapramANavAdina ityAdi naikamapi pramANaM vadantItyevaMzIlA anekapramANavAdina ityasUryaMpazyA itivadasamarthasamAso'yaM, tenAsmAttattvopaplavavAdilAbhaH
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] sampradAyAH / teSAmazeSANAmAptatA nAsti, parasparaviruddhayorarthayorabhidhAnAt / [sarveSAmadvaitavAdinAM nirAkaraNam] tatra saMvedanAdvaitAnusAriNaH svapakSasAdhanasya parapakSadUSaNasya vA saMvidadvaitaviruddhasyAbhidhAnaM, tathA dvaitaprasiddhaH / saMvRtyA tadupagame na paramArthataH saMvidadvaitasiddhiH, atiprasaGgAt / etena citrAdvaitaparabrahmAdyavalambinAM parasparaviruddhAbhidhAnaM prativarNitam / ___ [pratyakSaikapramANavAdicArvAkasya nirAkaraNaM kriyate jainaiH] pratyakSamekameva pramANamiti vadatAM pramANetarasAmAnyavyavasthApanasya saMvAdetarasvabhAvaliGgajAnumAnanibandhanasya paracittAvabodhasya ca vyApArAdikAryaliGgotthAnumAnanimittasya paralokAdipratiSedhasya cAnupalabdhiliGgodbhUtAnumAnahetukasya pratya kSakapramANaviruddhasyAbhidhAnaM pratipattavyaM, tathA pramANAntarasiddheH / paropagamAttatsvIkaraNe svayaM pramANetarasAmAnyAdivyavasthAnupapatteH kutaH pratyakSaikapramANavAdaH ? atiprasaGgAt / [tarkeNa vinAnekapramANavAdinAM pramANavyavasthApi na tattvavyasvasthAM kartuM kSamA] tathAnekapramANavAdinAM kapilakaNabhakSAkSapAdajaiminimatAnusAriNAM svopagatapramANasaGkhyAniyamaviruddhasya sAmastyena sAdhyasAdhanasambandhajJAnasyAbhidhAnaM boddhavyaM, pramANAntarasyohasya siddheH / yAvAnkazciddhUmaH sa sarvo'pyagnijanmA'nagnijanmA vA na bhavatIti pratipattau na pratyakSasya sAmarthya, tasya sannihitaviSayapratipattiphalatvAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam saGgata iti draSTavyam / tathA dvaitaprasiddheriti svapakSasAdhane parapakSadUSaNe sati dvaitaprasiddharbalAdApAtAdityarthaH / saMvRttyeti saMvRttiravidyA tayetyarthaH / na paramArthata iti AvidyakapramANasya pAramArthikAdvaitasAdhanAkSamatvAdityarthaH / parabrahmAdIti AdinA zabdabrahmaparigrahaH / pramANetaretyAdinA svabhAvaliGgakakAryAliGgakAnupalabdhiliGgakAnumAnatrayaviSayasya cArvAkAbhimatasya pratyakSaikapramANAbhyupagamaviruddhasyotkIrtanam, tathoktavadabhyupagame pramANAntarasyAnumAnarUpasya siddheH prasaGgAt / svayamiti paropagamasya svaM pratyapramANatvAditi bhAvaH / atiprasaGgAditi anumAnatrayAbhyupaganturapi cArvAkasyaikapramANavAditvoktau vaizeSikAdInAmapi tathAtvaprasaGgAdityarthaH / yAvAn kazciditi agnijanmetyanantaraM bhavatItyuttarasthaM kevalamanuSaJjanIyam, anagnijanmetyanantaraM na bhavatIti
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam nApyanumAnasya, anavasthAnAt, tadvyApterapyaparAnumAnagamyatvAt iti vaizeSikasyohaH aSTasahastrItAtparyavivaraNam 108 yojanIyam, vAkAro bhinnakramastaduttaraM yojanIyastenAnvayavyatirekavyAptipratipattyAkAradvayamupadarzitaM bhavati, yathAzrute tvagnijanmAnagnijanmAnyataratAdAtmyAzrayatvaniSedhapratItiranuddezyA prasajyeteti draSTavyam / // UhapramANavAdaH // nanu atra vyAptipratipattereva pratyakSAdyakaraNakapramititvena vailakSaNyaM sAdhanIyaM tatkaraNatvenohasya pramANAntaratvasiddheH, tatpradarzanaM ca yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vau satyeva bhavati tasminnasati na bhavatItyetAvanmAtreNaiva bhavatIti vyarthaM janmapadamiti cet, na, dhUmo'stu vahnirmAstvityaprayojakatvazaGkAnirAsadvArA dhUmo yadi vahnivyApyo na syAd vahnijanyo na syAditi vicArapariNatasyaivohasya vyAptipramApakatvasambhavAt tAdRzavicAronnayanArthaM janmapadopAdAnAt / etena prathamaM dhUmasyAnupalambha ekastadanantaramagnerupalambhastato dhUmasyetyupalambhadvayaM pazcAdagneranupalambho'nantaraM dhUmasyApyanupalambha iti dvAvanupalambhAviti pratyakSAnupalambhapaJcakena dhUme'gnikAryatvAvagatau tadavinAbhAvanizcayo'nyathA nityaM sattvamasattvaM vA tasya syAt, taduktaM dhUmAdhIrvahnivijJAnaM, dhUmajJAnamadhIstayoH / pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranvayaH // 1 // [ ] iti / svabhAvahetau tu tatpratItirvipakSe bAdhakAnumAnAt, anupalabdhistu svabhAvahetAvevAntarbhavatIti na vyAptigrahArthamUhAkhyapramANApekSeti mAyAsUnavIyamataM nirastam, kArye tau pratyakSAnupalambhapaJcakAd vyAptipratipatterayogAd, upalambhAnupalambhasvabhAvasya dvividhasyApi pratyakSasya sannihitamAtraviSayatayA sarvopasaMhAreNa vyAptyagrAhakatvAt, avicArakatayA vipakSabAdhakAnveSaNe'pyakSamatvAt, tataH svabhAvahetAvapi tadayogAt, pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyApi pratyakSagRhItamAtrAdhyavasAyitvAdadhikAdhyavasAyitve pramANAntarasya durnivAratvAt, vipakSe bAdhakAnumAne'pyavinAbhAvagrahArthamanumAnAntarAdyapekSAyAmanavasthAnAditi / 'yadapi vyabhicArAdarzanabhUyassahacAradarzanasahakRtaM pratyakSameva vyAptigrahe kSamamiti kiM tadarthaM pramANAntarakalpaneneti naiyAyikairudghaSyate, tadapi tucchaM, vyApteH pratyakSAviSayatve sahakArisahasrasamavahitenApi tena tadgrahAyogAt, pratyakSaviSayatve ca prathamata eva tadgraha - prasaGgAt, dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyaviziSTadhUmatvAdirUpAyAstasyAH svarUpataH
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari01-kA. 3] 109 pramANAntaramanicchato'pyAyAtam / etena saugatasya pramANAntaramApAditam / tathAgama - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sahacAradarzanAdivyaGgyatAyA api vaktumazakyatvAt, vyAptitvena tattvopagamasyApyatiriktitadanabhyupagame tathAtvAt, atiriktavyAptitvakalpane ca kimaparAddhamatiriktavyAptyA yatpramitivailakSaNyenohaH pramANAntaraM na siddhayet ? na ca dhUmatvAdirUpAyA api vyAptervyApakasAmAnAdhikaraNyaviziSTatvena grahe sahacAradarzanAdyapekSetyapi vaktuM yuktam, evaM sati daNDaviziSTatvAdinA puruSagrahe'pi daNDAderhetutApatteH, na ca viziSTajJAne vizeSaNajJAnahetutvamaryAdayA iSTApattiH, vizeSasya cintyamAnatvAt / kiM caivaM sannihitavyaktiviSayavyApteryathAkathaJcitpratItAvapi samastavahnivyaktinirUpitasamastadhUmavyaktiniSThavyApteH kathaM bhAnam ? (zaGkA) na kathaJcit, pratiyogyasamAnAdhikaraNayadrUpaviziSTasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedako yo dharmastaddharmAvacchinnena yena kenApi samaM sAmAnAdhiraNyaM tadrUpaviziSTasya taddhavicchinnayAvannirUpitA vyAptirityeva dIdhitikRtA niSkarSakaraNAditi cet, tatki vyAptijJAnAnumitismaraNAdikAryakAraNabhAve rUpavizeSo nivizate na tu dharmivizeSo'pIti mahAnasIyavahninirUpitavyAptyAzrayatvena jJAtAdapi dhUmAdvahnitvena parvate vayanumiterekatra vyaktau dhUmatvena vyAptigrahe'pyaparatra tathA smaraNasya ca nAnupapattiH, tadrUpAvacchinnena tena sAmAnAdhikaraNyaM tadrUpAvacchinnatannirUpitA vyAptirityabhidhAne tvanantahetuhetumadbhAvApattiH, gandhatvAdinaikagandhAdisAmAnAdhikaraNyasya pRthivItvAdau jJAnAttena rUpeNAparagandhAdyanumiteranApattizceti tavAbhiprAyaH ? omiti cet, so'yaM durabhiprAyaH, rUpavizeSasyeva dharmivizeSasyAniveze sarvatra niyamato yAvaddharmiviSayakatvApatteH, sAmAnyarupeNaiva vyAptigrahe kvacidapi vizeSavyAptigrahAnApatteH, vizeSavyAptInAmevAvazyAbhyupeyAnAM vahnivyAptitvenAnugatIkRtAnAM sAmAnyavyAptitvAbhyupagamaucityAt ekavizeSavyAptijJAnAdvinA hetuvizeSaNaM sAmAnyarUpeNApyanyavizeSaviSayAnumiteranabhyupagamAt, tasmAt sarvopasaMhAreNa vyAptigrahArthamavazyamahaH svIkartavyaH / atha sAmAnyalakSaNApratyAsattyA sakalavahnidhUmavyaktyupasthitau sarvopasaMhAreNa vyAptigraho vinApyUhaM na durghaTa iti cet, na, karituragarathapadAtivizeSapratyayAnantaraM senAkhyasAmAnyapratyayasyeva sAmAnyapratyayAnantaraM tadAzrayayAvadvizeSapratyakSasyApyUhaikasAdhyatvena sAmAnyalakSaNapratyAsattau mAnAbhAvAt / T // sAmAnyalakSaNApratyAsattivAdaH // atrAvasare tarkarasikajanamanaHprasattaye sAmAnyalakSaNapratyAsattimeva manAg mImAMsAmahe, tatra sAmAnyadharmajJAnAnantaraM yAvat sAmAnyAzrayapratyakSodayAt sAmAnyalakSaNApratyAsatteH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 aSTasahastrItAtparyavivaraNam syApi vyAptigrahaNe'nadhikArAtkApilasyohaH pramANaM naiyAyikasya ca tatropamAna aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratyakSahetutAM kalpayanti naiyAyikAH / sA ca jJAyamAnaM sAmAnyaM, sAmAnyajJAnaM vA / jJAnaM ca tadindriyajanyaM grAhyaM, smaraNarUpasya bhinnendriyAdijanyasya ca jJAnasyottarakAle yAvatsAmAnyAzrayapratyakSAnudayAt, tathA ca ghaTatvAdiprakAratAnirUpitalaukikAnyaghaTAdimakhyavizeSyatAzAlicAkSuSatvAvacchinnaM prati cAkSuSaprakArIbhUtaghaTatvatvAdinA ghaTatvaprakArakacAkSuSatvAdinA vA hetutA kalpyate / dravyatvAdisAmAnyalakSaNAjanyajJAne vyabhicAravAraNAya ghaTatvAdiprakAratAnirUpitatvaM vizeSyatAyAM nivezitam, jJAnAMze ghaTatvaprakArakatvaniveze tu ghaTatvanirvikalpakottarotpanne sannikRSTaghaTAMze ghaTatvaprakArake dravyatvasAmAnyalakSaNApratyAsattijanye yAvadrvyapratyakSe vyabhicAra ityatastattyaktam / na ca tatrAsannikRSTaghaTAMze'pi ghaTatvabhAne bAdhakAbhAvAttadaMze laukikAnyamukhyavizeSyatAsattvAd yathoktenApyanirvAha iti zaGkanIyam ghaTatvasAmAnyalakSaNAkAraNavirahAdeva tatrAsannikRSTaghaTe ghaTatvabhAnAsambhavAt, tattadghaTAMze vizeSaNajJAnAdimAtreNa ghaTatvaprakArakabuddharjanayitumazakyatvAt, ghaTatvasAmAnyalakSaNAtattadghaTajJAnAtmakajJAnalakSaNAtattadghaTalaukikasannikarSAnyatamavizeSasAmagrIsahakRtavizeSaNajJAnAdInAmeva tatra tajjanakatvAt, yathoktasthale tAdRzavizeSasAmagrIviraheNoktApAdanAsambhavAt, jAtitvAdinA ghaTatvavizeSyakasmaraNAnantaraM yatra dravyatvaprakArakaghaTavizeSyakacAkSuSaM taduttarotpannayAvaddravyapratyakSe ghaTatvasya prakAratayA bhAnaM neSyata eveti nAnupapattiH evamiha ghaTe ghaTatvamiti cAkSuSAnantarotpannadravyatvaprakArakacAkSuSottaradravyatvasAmAnyapratyAsattijanyajJAnasthale'pi draSTavyam / laukikAnyatvasya vizeSyatAyAM nivezAnnirvikalpAdyuttarotpannalaukikapratyakSe na vyabhicAraH / na ca yAvad ghaTavizeSyatvasya kAryatAvacchedakakoTinivezadhrauvyAt kiM laukikAnyatvanivezena ? iti vAcyam, tadaniveze'pi bAdhakaviraheNaiva yAvadghaTabhAnopapattau tanniveze prayojanavirahAt, vyabhicAravAraNAya ghaTatvavyApakavizeSyatAkatvarUpayAvadghaTavizeSyakatvApekSayA lagholaukikAnyatvasyaiva nivezaucityAt, tattadghaTAdirUpasAmAnyalakSaNAsthale yAvattadAzrayaviSayakalaukikasyApi sambhavena tannivezadhrauvyAcca / mukhyatvanivezAda ghaTatvAdiprakArakasmaraNAdijanyaghaTopanItabhAnAdau na vyabhicAraH, bahirindriyajanye upanItabhAne upanItasya vizeSaNatayaiva bhAnAnmukhyatvasya ca prakAratAnyatvAtmakatvAt, ghaTatvAdiviSayakanirvikalpakAnantaraM yAvadghaTapratyakSAnudayAt kAraNatAvacchedakakoTau prakAratvanivezaH / ekasambandhena sAmAnyaprakArakajJAnAdanyasambandhena sAmAnyAzrayapratyakSApattivAraNAya tatsambandhena sAmAnyAzrayapratyakSahetutAyAM tatsambandhA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] 111 syApyasamarthatvAt prAbhAkarasya cArthApatterapyanumAnavattatrAvyApArAdbhaTTamatAnusAriNazcA aSTasahastrItAtparyavivaraNam vacchinnaprakAratA nivezanIyA / atra prathamakalpe kAraNatAvacchedakapratyAsattiH samavAyAdiH, kAryatAvacchedakapratyAsattizca viSayatA, ghaTAdivRttiviSayatAtvena sambandhatvAbhyupagamAcca na samUhAlambane vyabhicAraH / ekapuruSIyasAmAnyajJAnAdanyapuruSIyasAmAnyAzrayapratyakSavAraNAya jJAnAMze tatpuruSIyatvaM nivezyam, itthaM ca puruSabhedenApi kAraNatAbhedaH / dvitIyakalpe kAryasya kAraNasya ca samavAya eva pratyAsattirato naikapuruSIyasAmAnyajJAnAdanyasya sAmAnyAzrayapratyakSaprasaGgaH, ata evaitatkalpe puruSabhedena kAraNatAbhedAbhAvAtpUrvakalpApekSayA lAghavam / na cAtra sAmAnyAnAM viziSya nivezanIyatayA gauravaM matpakSe tu laukikAnyamukhyavizeSyatAsambandhena cAkSuSatvAdyavacchinnaM prati prakAratAsambandhena cAkSuSAdimattvenaikahetutAkalpanayaivopapattau na sAmAnyabhedena kAraNatAbheda iti lAghavam, puruSApekSayA ca viSayANAM bahutaratayA sAmAnyabhedena kAraNatAbhedakalpanasyaiva puruSabhedena kAraNatAbhedakalpanApekSayA gurutvAditi vAcyam, sAmAnyadharmANAM viziSyAniveze dravyatvaprakArakacAkSuSAdikAle ghaTatvAdinirvikalpakasattve taduttaradravyatvabhAnapratibandhakIbhUtadoSAdisattve ghaTatvAdinA yAvadghaTabhAnApatteH, prakAratAsambandhena cAkSuSAdimato dravyatvAdereva yAvadghaTeSu sattvAt / na ceSTApattiH, sAmAnyaprakArakajJAnasyaiva sAmAnyalakSaNayA janane dravyatvAprakArakajJAnasya dravyatvasAmAnyalakSaNayAjananAt / atha jJAyamAnasAmAnyapratyAsattimate'pi svaprakArakacAkSuSAdisamavAyitvarUpAtmaniSThapratyAsattyaiva sAmAnyasya hetutA kalpanIyeti na puruSabhedena kAraNatAbAhulyagauravamiti cet, na, tathApi ghaTatvatvAdirUpeNa sAmAnyasya hetutAyA vAcyatayA ghaTetarAvRttitvaviziSTayAvadghaTavRttitvarUpaghaTatvatvAdinivezaprayuktagauravasyAzakyaparihAratvAt, manmate tu svarUpata eva ghaTatvanivezAt / na ca ghaTatvAdInAmAdheyatayA ghaTavattvAdinaiva hetutA na tu ghaTatvatvAdineti vAcyam tathA sati dravyatvAdInAmapi tAdRzakAraNatAvacchedakAkrAntatayA tadbhAnapratibandhakadazAyAM tatprakArakacAkSuSAd ghaTatvaprakArakacAkSuSApatteH / na ca ghaTAdisAmAnyalakSaNAsthale sAmAnyahetutAyA bAdhakAbhAvastatra svarUpato ghaTatvAdInAmeva kAraNatAvacchedakatve gauravAbhAvAditi vAcyam, ghaTanAzAdidazAyAmapi tadAzrayapratyakSodayAttatrApi paramparAsambandhena ghaTatvAdInAmeva pratyAsattitAyAstvayA vAcyatvAt, paramparAsambandhena ghaTatvaprakArakajJAnavirahadazAyAmapi sAkSAtsambandhena ghaTaprakArakajJAnAttadAzrayajJAnodaye tatrAnAyatyA ghaTAdereva prakAratayA bhAnopagame tu tasyAtItatvadazotpannatAdRzajJAne vyabhicArAt sAmAnyajJAnasya pratyAsattitvamAgatam / etanmata eva
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'bhAvasyApi tatrAnadhikRtatvAt / tathaikamapi pramANamanabhyupagacchatAM tattvopaplavAva aSTasahastrItAtparyavivaraNam laukikAnyamukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati prakAratAsambandhena cAkSuSatvAdinA hetutAkalpanena sAmAnyabhede na hetutAbhedo'pi, matAntare uktasambandhena cAkSuSaM prati tAdAtmyena cAkSuSatvena hetutve'nantacAkSuSAnAM kAraNatAvacchedakatve gauravam, atra ca cAkSuSatvajAtereva tathAtve lAghavamiti draSTavyam / na ca uktasambandhena cAkSuSAdhikaraNe tadavyavahitaprAkkAlAvacchedena prakAratAsambandhena cAkSuSarUpakAraNAbhAvAtkathaM tatra tadutpattiH ? tatkAlasyAtItaniSThaprakAratAsambandhAvacchinnajJAnarUpakAraNAdhikaraNatAnavacchedakatvAditi vAcyam, viSayatAsambandhAvacchinnAdhikaraNatAyA adhikaraNAsambaddhakAlasyApyavacchedakatvAbhyupagamAt, anyathA jJAnecchAdInAM viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvavilayaprasaGgAt / athavA prakRtasthale'vacchedakatvamanantarbhAvya yatra pradeze yatkSaNAvyavahitapUrvakSaNavRtticAkSuSAdirUpaM kAraNaM prakAratAsambandhena varttate tatra tatkSaNavRtticAkSuSAdirUpaM kArya prakAratAsambandhenotpadyata ityevaM sAmagrIvyAptirabhyupagamyata iti nAnupapattiH / atha vinazyadavasthasannikarSajanyasAmAnyaprakArakacAkSuSAdyanantaraM sAmAnyapratyAsattijanyacAkSuSAdyApattiH, svAzrayavizeSyatAnirUpitasAmAnyaprakArakatvasambandhena cakSuHsaMyogaviziSTacAkSuSatvAdinAtmaniSThapratyAsattyA svAzrayavizeSyatAnirUpitatvasambandhena cakSuHsaMyogaviziSTa prakAratAtmakaviSayaniSThapratyAsattyA cAkSuSatvAdinA ca hetutve'pi yatra dhUlIpaTalAdivizeSyakadhUmatvAdiprakArakabhramo doSanAzazca yugapattatra taduttarayAvaddhUmapratyakSApattiH, tattatsAmAnyAzrayIbhUtasvAzrayavizeSyatAnirUpitatattatsAmAnyaprakAratAkatvasambandhena cakSuHsaMyogAdiviziSTacAkSuSatvAdisamAnAdhikaraNavRttitvasvAzrayavizeSyatAnirUpitatvobhayasambandhena cakSuHsaMyogAdiviziSTaprakAratAsambandhena cAkSuSavattvAdinA vA hetutvakalpane tu dhUlipaTalAdivizeSyakadhUmatvAdibhramAddoSAdisattvakAle'pi yAvadhUmatvAzrayapratyakSAnudayaprasaGgaH, doSAdivaiziSTyaM nivezya hetutvAntarakalpane tu vyabhicAravAraNamazakyamiti cet, na, sAmAnyaprattyAsattyA sAmAnyaprakAratAnirUpitalaukikavizeSyatAzUnyacAkSuSAdInAM kutrApyajananAt, tAdRzavizeSyatAzAlicAkSuSasAmagrIsahakAreNaiva sAmAnyapratyAsatteH phalajanakatvAbhyugapamenopadarzitApattyasambhavAt / mAnasasthale ca sAmAnyaprakArakajJAnatvenaiva hetutA, smaraNAdito'pi mAnasapratyakSodayAt, kAryatAvacchedakaM ca tAdRzajJAnAvyavahitottaramAnasatvam, avyavahitottaratvanivezena yatra ghaTatvAdivizeSyakAt sambandhAntareNa tatprakArakAdvA jJAnAda ghaTa ityAkArakopanItabhAnaM tatra na vyabhicAraH, mAnase
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 3] 113 lambinAmanekapramANavAdinAM tattvopaplavopagamasya pramANasiddhyavinAbhAvinaH sakala - aSTasahastrItAtparyavivaraNam upanItasya mukhyavizeSyatayApi bhAnAt mukhyavizeSyatAnivezena vyabhicAravAraNaM tu kartumazakyam / mAnasasthale ca sAmAnyaprakArakalaukikapratyakSasAmagrI nApekSitA, ghaTatvAdiprakArakalaukikapratyakSasAmagrIkAle mAnasasyaivAnudayAditi / sAmAnyalakSaNAmevaM, gautamIyA asAdhayan / tatroccaiH pratijAnIte yatiAyavizAradaH // sAmAnyalakSaNAyuktiriyaM zuktirivojjvalA / UhamuktAmaNivyaktirimAM bhittvA vidhIyate // iti tatra tattatsambandhenaikatra ghaTe ghaTatvasyaikaghaTavRttighaTatvasya ca jJAnAd ghaTatvavattayA yAvadghaTAnAM yAvadghaTavRttitayA ghaTatvasya ca pratipattidarzanAt tattatsambandhAvacchinnaghaTatvaviSayatAnirUpitaghaTaviSayatAkajJAnatvAvacchinnaM prati tattatsambandhAvacchinnaghaTatvaviSayatAkohatvena kAraNatA kalpyate / UhatvaM ca vizeSagrAhakasya sAmAnyavyApakaviSayatAkagrahaparyavasAyakavicAratvam / pramANAnugrAhakasyohasya pramANaphalenaiva phalavatvAcca na pRthak tatphalAnudhAvanaM, na tu prAguktanaiyAyikeSTarUpeNa kAraNatvaM, ghaTatvAdivizeSyakajJAnAsaGgrahAt, kAryatAvacchedake laukikAnyatvAdAnenendriyabhedena kAraNatAbhedAbhAvena ca lAghavAt / tattatsambandhAdivicArasadhrIcIna eva hi sa sa dharmo yAvatsvAzrayaM grAhayati, ata evAstyAdipadAtkAlAdyabhedenAzeSadharmakroDIkRtadravyagrahaH svasamayasiddhaH saGgacchate / kiJca tattatsambadhena tattaddharmasya tattatsAmAnyatvAparAmarze na sAmAnyaprakArakajJAnAdapi tena sambandhena yAvatsvAzrayagrahaH, prakRtasambandhena ghaTatvaM na ghaTasAmAnyamiti grahakAle tatastadabhAvAttattvagrahazca vicArAdhIna iti vicArazIlatvAt sAmAnyapratyAsatterUhatvamAgatam / vastutastasyA yAvadAzrayajJAne dvittvAdAvapekSAbuddheriva vaijAtyenaiva hetutvamucitamiti tasyA evohAkhyatvaM pramANAntaratvaM ca yuktimat / etena smaraNAdisAdhAraNasAmAnyaviSayakajJAnatvenaiva hetutA sAmAnyaprakArakapratyakSatvena kAryatA, smaraNAdikAle'pi sAmAnyAzrayapratyakSamiSTameva, sAmAnyapratyAsattijanyacAkSuSAdau sAmAnyaprakArakalaukikacAkSuSasAmagryA AvazyakatvAd dvitIyakSaNe sAmAnyaprakArakacAkSuSotpattyA tRtIyakSaNe yAvat sAmAnyAzrayapratyakSasya bhavato'pyAvazyakatvAt sAmAnyaprakArakatvena kAraNatvamanAdRtya dvitIyakSaNe tadutpAdAbhyupagame kSativirahAt, evaM nirvikalpottaramapi yAvatsAmAnyAzrayapratyakSamiSTameva, dvitIyakSaNe viziSTabuddhyutpattyA tRtIyakSaNe tadutpAdAbhyupagamasya bhavato'pyAvazyakatvAt / na
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tattvopaplavaviruddhasyAbhidhAnamavagantavyam / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam ca sAmAnyaviSayakajJAnatvena hetutve viSayatAtvena prakAratAvizeSyatAdInAmavacchedakatvApekSayA prakAratAtvena prakAratAmAtrasyaiva tathAtvamucitamiti vAcyam, sAmAnyaprakArakajJAnatvena hetutve laukike upanItabhAne ca vyabhicAravAraNAya laukikAnyamukhyavizeSyatAyAH kAryatAvacchedakakoTau dAne gauravAt, tadapekSayA kAraNatAvacchedakakoTau viSayatAtvena nivezasyaivocitatvAdityAdi navInoktamapyapAstam, nirvikalpakasyAvicArakatvenApratyAsattitvAt sAmAnyaviSayakajJAnatvena hetutvAyogAt, ekasambandhena sAmAnyaviSayakajJAnAt sambandhAntareNa sAmAnyAzrayapratyakSAbhyupagamasyAnubhavaviruddhatvena tadvAraNAya sambandhavizeSAvacchinnaviSayatAnivezadhrauvye nirvikalpakagrahAyogAcca / kiJca nirvikalpakasya pratyAsattittve ghaTatvapratyakSakAle dravyatvasattvAdInAmapi pratyakSasyAvarjanIyatvAt, ghaTatvanirvikalpakadvitIyakSaNe yAvadghaTapratyakSavat yAvadravyapratyakSasya yAvatsatpratyakSasya cApattiH, sA cAniSTeti yasya yAvatsAmAnyatvaM dravyArthAdezenohyate tajjJAnAttAvadavyaktipratipattirUhAtmikA pratipattavyA / na cet evaM tadA jJAyamAnAt sAmAnyAd yAvattadAzrayasyeva jJAyamAnavizeSAt yAvattadAzritasyApi pratyakSodayAbhyupagamena sAmAnyalakSaNAvadvizeSalakSaNApi balAtpratyAsattipadavImAsAdayet / na ca tatra vizeSasya sAmAnyanAmamAtrakaraNenApi nistAraH, paryavanayavyutkrAntAnAmarthAnAM yathottaraM yuktibAdhena svalakSaNamAtravizrAntapratItau pratyAsattyantarakalpanApatteH / evaM ghaTAdyarthe'pi bhedAbhedAdivicAre nivikalpaparyavasAne draSTavyam / UhavyApAropagame tu na kutrApIdRzasthale vicAraNIyamasti / atra phalIbhUtabodhApalApe tu sAmAnyapratyAsattijabodho'pISatkArApahnava iti dhyeyam / idamapyatra vadanti-nirvikalpakasAdhAraNasAmAnyajJAnasya pratyAsattitvamate jJAnapratyAsatterhetutve mAnAbhAvaH, ghaTo nAsti surabhi candanamityAdau ghaTasaurabhAdInAM ghaTatvasaurabhatvasAmAnyalakSaNApratyAsattibalAdeva bhAnopapatteH / na ca sAmAnyapratyAsattyA phalajanane kiJcidaMze sAmAnyaprakArakajJAnasAmAgrayantarasyApekSitatvAdupadarzitasthale ca ghaTAdyaMze ghaTatvaprakArakajJAnasAmAgryantaraviraheNa kathaM ghaTatvAdisAmAnyalakSaNayA ghaTAdijJAnaM jananIyam ? iti vAcyam, tatra sAmAnyajJAnavidhayA ghaTAdiprakArakapratyakSajanakaghaTAdijJAnaghaTitopanItabhAnasAmagrayA eva sattvAt, jJAnalakSaNAyAH pRthaga hetutva eva vivAdAt ghaTasAmAnyalakSaNAyA api ca prakRtaghaTatvAdisAmAnyalakSaNAtiriktatayA sAmagrayantaratvopapatteH, ghaTatvasaurabhatvAdisAmAnyalakSaNApratyAsatterjanyatAvacchedakakoTAvapi ghaTatva
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 115 aSTasahastrItAtparyavivaraNam saurabhatvAdiviSayatA nivizate na tu tadAzrayaviSayateti tadvRttidharmajJAnAbhAvena tayA tadbhAnAnirvAhAnna tadarthamapi jJAnalakSaNA kalpyate / na ca rajatatvAdinA zuktyAdyupanItabhAnAnurodhena jJAnalakSaNapratyAsatteH pRthakkAraNatvakalpanamAvazyakaM tatra zuktivRttidharmajJAnAbhAvena sAmAnyalakSaNAtastadanirvAhAditi vAcyam, rajatatvasAmAnyalakSaNAyA rajatatvAzrayapratyakSaM pratyeva hetutve'pi zukterapi vaijJAnikasambandhena rajatatvAzrayatvAt tadbalAdeva tadbhAnopapatteH / vastuto doSAdirUpakAraNabalAdeva tatra zuktibhAnamiti na tadanurodhena jJAnapratyAsattihetutAkalpanam / na caivaM rajatatvajJAne zukterajJAne'pi doSAdibalAttAdRzopanIta bhAnApattiH, doSasya phalabalakalpyatayA phalAbhAvena tatra doSAkalpanAt / na ca jJAnalakSaNAyAH pRthaghetutve ghaTatvavizeSyakajJAnadazAyAM ghaTajJAnAdyasattve'pi ghaTatvAdinA ghaTAdimukhyavizeSyakamAnasopanItabhAnApattiH, ghaTatvAdisAmAnyalakSaNAyAH kiJcidaMze ghaTatvAdiprakArakajJAnasAmagryantarasahakRtAyA eva phalahetutvena tatra tajjanyajJAnamAdAyeSTApatteH karttumazakyatvAditi vAcyam, evamapi laukikAnyatadviSayatAzAlijJAnatvAvacchinnaM prati tadviSayakajJAnatvenaikahetutAkalpanenaivopapattau jJAnapratyAsattisAmAnyapratyAsattyoH pRthakkAraNatve mAnAbhAvAt / na ca sAmAnyapratyAsattijanyAjJAtasAmAnyAzrayapratyakSe vyabhicAraH, avyavahitottaratvasya kAryatAvacchekakoTayai niveze tadabhAvAt / na ca ghaTatvAdyaMze laukikayAvadghaTabhAnasya laukikAnyaghaTatvaviSayatAzUnyatvena tatra ghaTatvAdijJAnasya pRthag hetutvakalpanamAvazyakam ekakAraNatayA nirvAhAbhAvAditi vAcyam, tatra ghaTatvAMze dvividhaviSayatAsvIkAre doSAbhAvAt avyavahitottaratvanivezenaiva laukikajJAne vyabhicArAbhAvena laukikAnyatvAnivezAdvA / na ca ajJAtavyaktibhAnAya sAmAnyAzrayaviSayatAmantarbhAvya sAmAnyajJAnasya hetutvAntaramAvazyakamiti zaGkyam, sAmAnyajJAnajanyatAvacchedakoTa sAmAnyAzrayaviSayatAyA aniveze'pi tattadviSayakapratyakSecchAvirahaviziSTavirodhisAmagrayabhAvajanyatAvacchedakoTau tattatsAmAnyAzrayaviSayatAnivezAt tadbalAdeva sAmAnyapratyAsattijanyajJAnasya nikhilasAmAnyAzrayaviSayakatvopapatteH / na ca sAmAnyajJAnazUnyakAle'pi tAdRzakAraNabalAt tadApattiH, tajjanyaphalasya sAmAnyajJAnajanyatAvacchedakAkrAntatayA sAmAnyajJAnaM vinA tadApattyasambhavAditi / atrApyayamasmAkaM manISonmeSa:- yAvatsAmAnyAzrayajJAne bAdhAbhAvasAmAnyajJAnayoniyamataH sahakAritve kalpanIye sarvatra pramANe bAdhAbhAvamukhaprekSiNi tadapekSA syAt, na caivamabhyupagamaH, kintu sarvapramANAnAM sAmAnyaviSayatvamutsargataH svasAmagrIbalAyAta
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam mityevAbhyupagama iti / tasmAt sAmAnyajJAnaM yadyekavyaktiviSayaM syAd bAdhAbhAvena yAvadvyaktiviSayaM syAdityUhAtmakameva yAvatsAmAnyAzrayajJAnamaGgI vyAptizaktiyogyatAkAGkSAdijJAnAnAM sAmAnyaviSayatvAdanumitizAbdAdInAM sAmAnyaviSayatvasaGgateAptijJAnAdInAM tarkAnugrAhyatvakalpanApekSayA tarkatvakalpanAyAmeva lAghavAt / evaM sAmAnyAzrayapratyakSatvaM na paramate'pi sAmAnyajJAnajanyatAvacchedakaM, tairIzvarapratyakSopagamena tatra vyabhicArAt, kintu sAmAnyAzrayajanyapratyakSatvamiti tadapekSayA sAmAnyAzrayatarkatvameva tathA lAghavAdityasmanmatameva jyAya iti bodhyam / tattatsAmAnyAzrayamUhaM vinA bAdhAbhAvamAtreNa tadviSayakabhAnopagame tu niyamena sarvatrAnantaparyAyabhAnApattiH / etena anumitau pakSatAvacchedakAvacchinnatvaM pakSatAvacchedakavyApakaviSayatAkatvaM bAdhAbhAvamAtrAdityapi nirastam, UhavyApArAnusAreNaiva tatra niyataviSayabhAnAdanyathAtiprasaGgAtparAmarze'pi tadbhAne kAraNasya mRgyatvAditi dig / etena yadi ca tattatpratyakSaviSayatAyAH kAraNatAvacchedakasambandhena sannikarSAzrayatvaniyatatvaM prAmANikaM tadA jJAnapratyAsattisAmAnyaprattyAsattyoH pRthakkAryakAraNabhAvakalpanamAvazyakaM, tathAhi etanmate sAmAnyalakSaNAyAH svaviSayIbhUtatattatsAmAnyavattvapratyAsattyA jJAnatvena tattatsAmAnyAzrayavRttiviSayatayA pratyakSatvAvacchinne hetutA kalpyA, tathA ca ghaTo nAsti surabhi candanamityAdau ghaTatvasaurabhatvavRttidharmajJAnAbhAvena sAmAnyalakSaNayA tadbhAnAnupapattelaukikAnyaviSayatayA pratyakSatvAvacchinne viSayatayA jJAnatvena jJAnapratyAsarterhetutvakalpanamAvazyakam / na ca nirvikalpakasAdhAraNapratyAsattimate sAmAnyalakSaNAyA hetutve tatpuruSIyatvaM na nivezyate, vizeSaNajJAnaviraheNaivAnyadIyaghaTajJAnAd ghaTatvena ghaTapratyakSavAraNasambhavAt, itthaM ca ghaTo nAstItyAdAvantata IzvarIyaghaTatvAdivRttidharmajJAnAdevopapattau kiM jJAnapratyAsattikalpanayA ? sAmAnyajJAnahetutAyAM tatpuruSIyatvAdiniveze vyabhicAraviraheNa sAmAnyaprakArakatvasya janyatAvacchedakakukSAvapravezAt, sAmAnyapratyAsattijanye ghaTatvAdyaMze ghaTatvAdivRttisAmAnyadharmAprakArakatve'pi doSAbhAvAditi vAcyam, sAmAnyalakSaNAyAH phalajanane tattatsAmAnyaprakArakapratyakSajanakasAmagrayantarasya sahakAritvAbhyagamAdapadarzitasthale ghaTatvAdivattisAmAnyaprakArakapratyakSajanakasAmagrIviraheNa ghaTatvAdibhAnasya sAmAnyalakSaNayAnupapatterjJAnalakSaNAyAH pRthakkAraNatvAvazyakatvAt / itthameva ghaTopasthitizUnyakAle ghaTatvavizeSyakajJAnAnna ghaTatvena ghaTamukhyavizeSyakaM mAnasamityupa 1. ayaM pakSaH 119 tamaM patraM yAvadanuvartate /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] 117 aSTasahastrItAtparyavivaraNam padyate / yattu upadarzitaniyamAnurodhena viSayatayA pratyakSatvAvacchinne svaviSayadharmavattvasambandhena viSayatAsambandhena vA IzvarajJAnasAdhAraNena jJAnatvenaikameva hetutvaM / na caivaM ghaTatvajJAnadazAyAM tadanAzrayapratyakSApattiH, ghaTatvena tadbhAnasya doSaviraheNAnApatteH, sati doSe ceSTatvAt, tadanAzrayavRttidharmaprakArakajJAnasya ca tAdRzavizeSajJAnasAdhyasya tadviraheNaivAyogAditi, tanna, upadarzitaikahetuhetumadbhAve ghaTatvAdyAtmakayatkiJcidvizeSaNajJAnasahakRtasyaiva sAmAnyajJAnasya phalavyApyatvena yatkiJcitsAmAnyajJAnadazAyAM prameyamAtre viSayatayA pratyakSApatterdurvAratvAt, sAmAnyabhedena viziSya hetutve ca tatsAmAnyajJAnAttadanAzrayapratyakSAnApatteH, IzvarIyaprameyatvAdisAmAnyAttajjJAnazUnyasya ca yatkiJcidvyatirekisAmAnyajJAnavato vizvaviSayakapratyakSApattezca prameyatvAdisAmAnyalakSaNAyAH phalajanane prameyatvAdirUpavizeSaNajJAnasyaiva sahakAritvena nirasanIyatvAditi, ghaTatvAdinA yatkiJciddharmibhAsakalaukikasannikarSAdizUnyakAle ghaTatvAdisAmAnyalakSaNAjanyapratyakSAnudayAt tattatsA mAnyadharmaprakAreNa yatkiJciddharmaviSayakapratyakSajanakasAmagrayantarasya sAmAnyalakSaNAsahakAritvaM svIkaraNIyam, tacca laukikapratyakSasAmagrI upanItabhAnasAmagrI ca, tayozca pratyekaM sahakAritA bodhyA, sA ca tajjanyatAvacchedakasamAnAdhikaraNajanyatAvacchedakatvarUpA / na caivaM kvacidApattiH sambhavati, yataH taddharmmAvacchinnayatkiJcidvyaktiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakIbhUtA yAvanto dharmAH pratyekaM tadavacchinnastomAtmakasAmagryAstaddharmAvacchinnApAdakatvAt, ghaTatvAzrayasya yasya kasyacillaukikasAmagrayupanItabhAnasAmagrayorasatyozca tAdRzasAmagrayeva nAsti, ghaTatvaprakArakapratyakSatvAvacchinnasya ghaTatvAdiprakAratAnirUpitalaukikaviSayatAzAlitayA ghaTatvAdinopanItayatkiJciddharmaviSayatayA ca dvividhatvAt / yatkiJcidityanena prathamopAdAne tanniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakAvacchinnastomAtmakalaukikasannikarSAderantyasya copAdAne tanniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakAvacchinnopanAyakajJAnAderabhAvena tatra tadghaTitatAdRzastomAbhAva iti na kAcidanupapattiH / atha ghaTo nAsti surabhi candanamityAdau yAvadghaTasaurabhAdibhAnApattiH, yAvadghaTAdiviSayakapratyakSatvasya sAmAnyajJAnajanyatAnavacchedakatvena tadavacchinnApatteH karttumazakyatve'pi sAmAnyapratyAsattibalAdarthato yAvadghaTaviSayakapratyakSApatterduvAratvAt, ghaTatvena yatkiJcidviSayakalaukikapratyakSasAmagrIdazAyAM yAvanto ghaTA bhAsante na tu ghaTo nAstItyAdAvityatra niyAmakasyAvazyavaktavyatvAcceti cet, na ghaTatvAdiprakAratAnirUpitamukhyavizeSyatAzAlipratyakSatvasya ghaTatvAdisAmAnyalakSaNAjanyatAvacchedakatve doSAbhAvAt,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadavacchinnaphalasya bahirindriyajasya mAnasasya vA dvividhasyApi ghaTa ityAkArakasyaivopagamAt / yattu ghaTatvaprakAratAnirUpitalaukikaviSayatAyA ghaTatvajJAnajanyatAvacchedakakoTau nivezAd ghaTo nAstItyAdau ghaTAdyaMze laukikasannikarSaghaTitasAmagryabhAvAnnoktApattiH, jJAtaghaTAdijJAnaM ca jJAnalakSaNAta eveti, tadasat, ghaTatvAdiprakAratAnirUpitalaukikaviSayatAyA janyatAvacchedakoTau nivezane sAmAnyalakSaNajanyaghaTAdimAnasAsaGgrahAt / atha sAmAnyaghaTitasAmagrIvyAptau ghaTatvAdiprakArakalaukikapratyakSasAmagryAdestAdRzasAmagrItvena ghaTacakSuHsaMyogatvAdinA vA na nivezaH, tAdRzadharmANAM kAraNatAnavacchedakatvAt, kAraNatAnavacchedakadharmAvacchinnasya sAmagrIvyAptimadhye nivezanenAtiprasaGgavAraNe sarvamatasiddhabahutarakAryakAraNabhAvavilayaprasaGgAt, tathA cAlokasaMyogAvacchinnacakSuHsaMyogatvAdinaiva laukikapratyakSAdihetavaH sAmagrIvyAptimadhye nivezanIyA iti tAdRzacakSuHsaMyogAdisamavahitaM ghaTatvAdijJAnaM yadA yatra kAraNatAvacchedakapratyAsattyA tadavyavahitottarakSaNe tatra kAryamityetAdRzI sAmagrIvyAptiH svIkAryA / tatra cakSusaMyogAdisamavahitatvamekakSaNavRttitvasambandhena, natvekadezavRttitvasambandhena, svaviSayIbhUtasAmAnyAzrayatvapratyAsattyA sAmAnyajJAnahetutAmate tAdRzasambandhena ghaTatvajJAnAdInAM ghaTacakSuHsaMyogAdisamAnadezatAsambhave'pi paTAdau ghaTatvAdibhramajanakadoSakAle ghaTatvAdijJAnena yAvadghaTAdicAkSuSajananAdekadezavRttitvanivezAsambhavAt / evaM ca doSAbhAve'pi paTAdicakSuHsaMyogamAdAya cakSuHsaMyogAdikAlavRttitvaviziSTasAmAnyajJAnamahimnA ghaTatvAdijJAnakAryApattiH, ghaTacakSuHsaMyogadazAyAM vyabhicAreNa sAmagrIvyAptau doSanivezasyApyasambhavAditi cet, na, bAdhAbhAvAdighaTitasAmagrIvyAptAvapyasya doSasya tulyatvAt, tatrApi ghaTAbhAvAdiprakArakacAkSuSanizcayAbhAvAdighaTitasAmagrIvyAptau sannikarSAdInAM ghaTacakSaHsaMyogatvAdinA nivezAsambhAvAccakSuHsaMyogatvAdinaiva teSAM nivezanIyatayA paTAdicA:saMyogAdikAle vinaiva ghaTacakSuHsaMyogAdikaM tajjanyatAvacchedakIbhUtaghaTatvAdiprakArakacAkSuSatvAdyavacchinnApatteH / atha tattaghaTAdivRttiviSayatAsambandhena jJAnatvAvacchinnaM prati tAdRzasambandhenezvarajJAnasAdhAraNajJAnatvena hetutA kalpyate, tathA ca ghaTavRttiviSayatvasamavAyAdirUpakAryatAvacchedakapratyAsattighaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhena tAdRzajJAnaviziSTacakSuHsaMyogAdyAtmakaviSayavRttisAmagrIsamavahitaghaTAbhAvacAkSuSAdyabhAvasyaiva ghaTacAkSuSatvAdirUpakAryatAvacchedakAvacchinnavyApyatvamabhyupeyate, paTacakSuHsaMyogAdInAM ca ghaTavRttiviSayatAsambandhena jJAnAdhikaraNe'vRtterna tatsamavahitabAdhAbhAvAdibalAd ghaTacAkSuSAdyApattiriti cet, tulyaM prakRte'pi / na ca paTe
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 3] 119 aSTasahastrItAtparyavivaraNam ghaTatvabhramajanakadoSasadhrIcInapaTacakSuHsaMyogakAle ghaTatvasAmAnyalakSaNAjanyacAkSuSodayAt paTAdivRttiviSayatAsamavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhena jJAnaviziSTacakSuHsaMyogAdyAtmakasAmagrIsamavahitaghaTatvajJAnasyApi phalavyApyatvopagamadhrauvyAddoSAdivirahakAle'pi tato ghaTatvasAmAnyalakSaNAjanya jJAnApattiH, tAdRzasthale doSasyApi nivezAt / na caivaM ghaTatvAdyekaikasAmAnyalakSaNapratyAsattighaTitasAmagrIvyAptereva ghaTapaTAdibhedenAnantyAd gauravamiti vAcyaM, tAdRsthale gauravasya gatyantarAbhAvenAkiJcitkaratvAt / yadvA svavRttipratiyogikatvasambandhena kRtiviziSTaghaTatvaprakAratAnirUpitalaukikaviSayatAzAlipratyakSaprAgabhAvatvena ghaTatvAdiprakAratAnirUpitamukhyavizeSyatAzAlimAnasAnyapratyakSaM prati hetutAtmaniSThapratyAsattyA kalpyate, ghaTo nAstItyAdipratyakSe vyabhicAravAraNAya mukhyavizeSyatAyA ghaTa ityAkArakamAnase ca tadvAraNAya mAnasAnyatvasya nivezaH / tAdRzasambandhena kRtiviziSTazcoktaprAgabhAvaH pratiyogyavyavahitaprAkkSaNa eva varttata iti nAtiprasaGgaH / itthaM caikAtmavRttitvasambandhena tAdRzaprAgabhAvaviziSTaghaTatvajJAnatvAdyavacchedena phalanirUpitaikaikavyAptirevAbhyupeyata iti na gauravam ityAdi nirastam,' tattatpratyakSaviSayatAyAH kAraNatAvacchedakasambandhena sannikarSA zrayatvaniyamasya cakSuraprApyakAritAvAdibhirasmAbhiranabhyupagamAt, tadanurodhena sAmAnyapratyAsatteH pRthakkAraNatve mAnAbhAvAt, ghaTatvAdiprakAratAnirUpitamukhyavizeSyatAzAlipratyakSatvasya ghaTatvAdisAmAnyalakSaNAjanyatAvacchedakatve yo dhUmavAn so'gnimAnityatra tAdAtmyena vyAptigrahocchedApatteH, dhUmatvasAmAnyalakSaNayA dhUmavadupasarjanIbhUtasakaladhUmagrahAyogAd dhUmavyaktInAM ca pRthagananugatatvena jJAyamAnadhUmasAmAnyavattayA sakaladhUmavadupasthityayogAt, paramparAsambandhena dhUmatvasAmAnyabhAnasvIkAre ca yo dhUmatvavAniti prayogApatteH na ca pratyakSatvaM sAmAnyapratyAsattijanyatAvacchedakaM kAryAkAryavRttitvAdityAmeDitameva, tasmAt sAmAnyAvacchinnavizeSaviSayakapratyakSAdau sAmAnyAvacchinnavizeSAlambanasya vizeSAvacchinnasAmAnyaviSayakapratyakSAdau vizeSAvacchinnasAmAnyAlambanasyohasya hetutvamavazyameSTavyamiti tata eva kAryasiddheH kiM sAmAnyaghaTitasAmagrIvyAptau ghaTatvaprakAratAnirUpitalaukikapratyakSasAmagryAderdoSavizeSAderupanItabhAnasAmagryAdezca nivezenAprAmANikagauravakAriNA ? | svavRttipratiyogikatvasambadhenetyAdikalpe tu lAghavAt ghaTatvaprakArakajJAnatvAvacchinnaM prati svavRttipratiyogikatvasambandhena kRtiviziSTaprAgabhAvasya svapratiyogyupayogasambandhenaiva 1. etena yadi ca tattatpratyakSaviSayatAyAH ityAdinA Arabdha pakSaH atra samAptaH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [ parasparavirodhadoSasya spaSTIkaraNam ] vainayikAnAM tu sarvamavagatamicchatAM parasparaviruddhAbhidhAnaM viruddhasaMvedanaM prasiddhameva, sugatamatopagame kapilAdimatasya virodhAt / tataH siddho hetuH parasparavirodhata iti tIrthakRtsamayAnAM sarveSAmAptatvAbhAvaM sAdhayati / yadi punaH 'saMvidadvaitAdInAM svataH pramitisiddheH pramANAntarataH svaparapakSasAdhanadUSaNavacanAbhAvAnna parasparaviruddhAbhidhAnaM svasaMvedanaikapramANavAdinAM nApIndriyajapratyakSaikapramANavAdinAM pratyakSaprAmANyasya pratyakSata eva siddheH, anumAnAdiprAmANyAbhAvasyApi tata eva prasiddheH pramANAntarAprasaGgAt, tathAnekapramANavAdinAmapi svopagatapramANasaGkhyAniyamasya svata eva siddheH pramANAntarasyohasyAprasaGgAnna viruddhAbhidhAnaM sambhavati' iti mataM, tadApi na teSAmAptatAsti / aSTasahastrItAtparyavivaraNam hetutvamucitamalaM mAnasAnyatvAdeH kAryatAvacchedakakoTau nivezena / sAmAnyAzrayalaukikapratyakSasAmagryabhAve'pi sAmAnyenotsargato yAvadvizeSAzrayeNa bhavitavyamityUhakAle yAvatsAmAnyAzrayajJAnasya sarvasiddhatvAt / vastuta Uha ityAdipratItisiddhavaijAtyazAlijJAne svaprayojyavijAtIyopayogasambandhena sAmAnyapratyAsattyAdisthAnIyatattadvicArANAM hetutvAnna kAcidanupapattiH ghaTAdau caramasaMyogasyeva jJAne vijAtIyopayogasya caramakAraNatvAd bAhyahetUnAM tadvArakatayaiva hetutvopagamAditi / itthaM caitadavazyaM tattadvicAraphalIbhUtamUhavaicitryamabhyupagantavyam, yataH sarvopasaMhAreNa vyAptyAdigrahaH, no cet sAmAnyapratyAsattyA yAvadAzrayopasthityabhyupagame'pi yAvattvenopasthitiH kuta: ? na hi dhUmatvameva dhUmaniSThaM yAvattvaM, dhUmavAn yAvaddhUmavAnityanayoravizeSaprasaGgAt / tathA ca yAvAn dhUmastAvAn vahnijanmetyarthapratipattaye UhapramANameva zaraNaM, sAmAnyavyabhicArAnupasthitisahakAreNa vizeSasahacArajJAnasya yAvaddhetau yAvatsAdhyavyAptinizcAyakatvamapi tattvena grahaM vinAsambhavaduktikaM, tadgrahe cohapramANaM vinA nAnyasya vyApAra ityAdyanyadapi vibhAvanIyamavahitamAnasaiH / sAmAnyalakSaNapratyAsattipratyarthinirjayAt / evamUhapramANasya rAjyaM niSkaNTakaM sthitam // atha prakRtam, evaM tIrthakRtsamayAnAM parasparavirodhena bhramajanakatayA AptatvAbhAvaM prasAdhya svasvavAsanayAvirodhAbhyupagame'pi pramAjanakatvAbhAvena taM prasAdhayitumAha-yadi puna
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] (bhA0) svapramAvyAvRtteranyathAnaikAntikatvAt / [anyasiddhAnteSu svayaM svasyaiva jJAnaM na sambhavati] na hi saMvidadvaite'nyatra vA svasya svenaiva pramA sambhavati, niraMzatvAtpramAtRpramANaprameyasvabhAvavyAvRttau pramAyA vyAvRttestadavyAvRttau pramAtrAdisvabhAvAvyAvRtteraikAntikatvAbhAvAt pramAtrAdyanekasvabhAvasyaikasaMvedanasyAnekAntAtmano'numananAt, saMvit svayaM svena svaM saMvedayata iti pratIteH / [cArvAkAdimate jJAnaM svasaMviditaM nAsti ataH pramANasya vyavasthA teSAM na ghaTate] nApIndriyajapratyakSe svapramA ghaTate, bhUtavAdibhistasyAsvasaMviditattvopagamAt / iti siddhA tatra svapramAyA vyAvRttiH / tato na pratyakSata eva pramANetara - aSTasahastrItAtparyavivaraNam rityAdinA / saMvidadvaitAdInAmiti atrAdipadena citrAdvaitaparabrahmAdvaitazabdabrahmAdvaitaparigrahaH / anyatra veti citrAdvaitAdipakSe cetyarthaH / niraMzatvAditi aMzarahitasyaikasya grAhyagrAhakabhAvAbhAvena na svenaiva svaprametyarthaH svaprakAzatvAttatra pramAtvaM setsyatItyata AhapramANetyAdi tathA ca pramAtvavyApakapramANaprameyasvabhAvAbhAve tatra pramAtvAbhAva iti bhAvaH / vyApyAbhAvAbhAve vyApakAbhAvAdanekAntasiddhau paramatabhaGgaprasaGga ityAha-tadavyAvRttAviti tasyA:=pramAyA avyAvRtau=aniSedhe, ekAntikatvAbhAvAditi anekAntaprasaGgAdityarthaH / tathA ca TnAnyo'nubhAvyo buddhyAsti, tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt, svayaM sevAvatiSThate // [pramANavArtika 3.227] iti / dharmakIryuktaM viplaveteti bhAvaH / paraM prati prasaJjitamaikAntikatvAbhAvaM svAtantryeNApi sAdhayitumAha-pramAtrAdIti tathA ca pramAtrAdyanekasvabhAvatvenAnekAntAtmano'nekAntAtmakabAhyAbhyantarArthagrAhakatvenAnubhUyamAnasya pramANasya balAt saMvidadvaitAdyekAntAbhAvasiddhiriti bhAvaH / bhUtavAdibhiriti bhUtavAdibhizcArvAkaistasyAH svapramAyAH svasaMviditatvopagamAt, tatpakSe ca niraMzatvena svenaiva svapramAyogAt, pramANaprameyasvabhAvavyAvRttau ca pramAyA vyAvRtterityarthaH tadAha-iti siddhA tatra svapramAyA vyAvRttiriti / kazcittu tasyendriyajapratyakSasyAsvasaMviditatvopagamAditi vyAcaSTe, hetuM ca tatra bhUtacatuSTayotpanna
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 aSTasahasrItAtparyavivaraNam sAmAnyasthityAdiH, tadavyAvRttau vA svArthavyavasAyAtmakatvasiddheH syAdvAdAzrayaNAdaikAntikatvAbhAvAdanaikAntikatvam / etenAnekapramANavAdinAmanekasmin pramANe svapramAvyAvRttirvyAkhyAtA, tadavyAvRttau vAnaikAntikatvaprasaktiH, anekazaktyAtmakasvArthavyavasAyAtmakAnekapramANasiddheH / tattvopaplavavAdinAM tu tattvopaplave svapramAyA vyAvRttiH siddhaiva tadavyAvRttau tattvopaplavaikAntikatvAbhAvaprasaktizca, tato naiteSAmAptatA / kiJca__ (bhA0) sarvapramANavinivRtteritarathA saMpratipatteH / ye tAvadekaM nityaM pramANaM svabhAvabhedAbhAvAdvadanti teSAM sarvapramANavinivRttiH ye'pyanekamanityaM pratikSaNaM svabhAvabhedAdAcakSate teSAmapi, pratyakSAdipramANAnAM nityaikAntAccetareNaiva prakAreNa kathaJcinnityAnityAtmakatvena saMpratipatteH / tato naiteSAM nityAnityaikAntapramANavAdinAM tIrthakRtsamayAnAmAptatA / [AvaraNarahitajJAnavataH sarvajJasya vAgAdivyApArA asAdhAraNAH santi na tu sAdhAraNAH] kiJca (bhA0) vAgakSabuddhIcchApuruSatvAdikaM kvacidanAvilajJAnaM nirAkaroti na punastatpratiSedhavAdiSu tatheti paramagahanametat / %3 - aSTasahasrItAtparyavivaraNam tvAditi pUrayati, tadanekagranthaviruddhaM, cArvAkamate utpattipakSe'bhivyaktipakSe vA jJAnasya svasaMviditatAyA evAnekagranthasiddhatvAt / 'kAraNaguNA hi' ityAdinyAyastu bhUtacaitanyamevocchindet, na tu tasyAsvasaMviditatvaM sAdhayediti tadabhyupagamAnanukUla eva / na ca madirAdidRSTAntena saMyogajajJAnavAde'sya nyAyasyAvakAzo'pIti yatkiJcidetat / etena= cArvAkamatanirAkaraNe syAdvAdAzrayaNaparyavasAnena, teSAM sarvapramANavinivRttiriti, karaNaphalabhAvenApyantataH svabhAvabhedadhrauvyAdityarthaH / teSAmapItyanantaraM sarvapramANavinivRttirityanuSajyate / ekopayogarUpeNAnanvaye kAraNaphalabhAvasyaivAbhAvAditi bhAvaH / sarveSAmekAntavAdinAM pramANalakSaNAnupapattau sAdhAraNamekaM hetumAha-pratyakSAdItyAdi / vAgakSetyAdi bhASyaM-vAgakSabuddhIcchApuruSatvAdikaM kartR, kvacit ekAntavAdibhirabhimate sarvajJe vAdibAhulye'pyapakarSadyotakamekavacanam, anAvilajJAnaM nirAvaraNajJAnaM, nirAkaroti=
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 3] 123 tathAhi-tIrthacchedasampradAyAstathaikAntavAdino nA'nAvilajJAnA aviziSTavAgakSabuddhIcchAdimattvAdaviziSTapuruSatvAdervA rathyApuruSavat, iti naiteSAmAptatA / tatpratiSedhavAdinAM punaH syAdvAdinAM nAtaH kazcidaviziSTavAgAdimAnaviziSTapuruSo vA, tasya yuktizAstrAvirodhivAktvenAbhyupagatatvAt, karaNakramavyavadhAnAdyativartibuddhitvAt, icchArahitatvAdvizuddhapuruSAtizayatvAditi / yathA vAgAdikaM nirdoSajJAnanirAkaraNasamarthaM na tathA syAdvAdanyAyavedibhirabhiSTrayamAne bhagavatIti paramagahanametat, ayuktizAstravidAmagocaratvAdakalaGkadhiSaNAdhigamyatvAt / (bhA0) itthaM siddhaM sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvam / tena kaH paramAtmA cideva labdhyupayogasaMskArANAmAvaraNanibandhanAnAmatyaye bhavabhRtAM prabhuH / sakalasyAdvAdanyAyavidviSAmAptapratikSepaprakAreNa hi syAdvAdina evAptasyA - aSTasahasrItAtparyavivaraNam anumitiviSayAbhAvapratiyogi karoti, tatra tadabhAvamanumApayatItyarthaH, aviziSTavAgAdereva tadabhimatavRttitvAttasya ca nirAvaraNajJAnAbhAvavyApyatvAditi bhAvaH / na punastatpratiSedhavAdiSu ekAntanirAkaraNavAdiSu jainAbhimateSu sarvajJeSu vAdyekatve'pyutkarSadyotakaM bahuvacanaM, tathA vAgAdikamanAvilajJAnaM nirAkaroti, viziSTasyaiva tasya jainAbhimatasarvajJavRttitvAt, tasya cAnAvilajJAnavyApyatvAditi bhAvaH / iti etat paramagahanaM durbodham, atAtparyajJAnAmiti zeSaH / tAtparyajJAstu vAgakSetyAdi dharmibhedena viziSTAviziSTaparatayA yojayanta AvRttAvapyuddezyArthaikyenaikavAkyatAM ca samarthayanto na gahanamanupravizantIti dhyeyam / atra caikAntavAditvAvacchedenAviziSTavAgAdinAnAvilajJAnAbhAvaH sAdhyamAnastadabhimate sarvajJe'pi siddhayatyanekAntavAditvasAmAnAdhikaraNyena ca viziSTavAgAdinA sAdhyamAnamanAvilajJAnaM jainAbhimatasarvajJe siddhyati zRGgagrAhikayA sarvajJaprasiddherduSkaratvAdityabhiprAyavAn vivRNotitathA hi ityAdi / bhASye kaH paramAtmeti tAtparyavivaraNam, Atmatvasyaiva 'ka'padazakyatAvacchedakatvAt / cideveti ghaTo nIla evetyatreva sarvAvacchedena vizeSaNasambandhasyaivakArArthatvAt, sarvaviSayAvacchinnajJAnavAnityarthaH / labdhyupayogetyAdi tattve niyAmakAbhidhAnaM bhavabhRtAM (bhavetAM) prabhuriti bhavaM yantIti kvipi bhaveto bhavabhRtasteSAM guruH prabhuriti kArikAvayavavyutpattisvArasyAduktaM vRttau cideva jJa eveti etAvatA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratikSepArhatvena sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvaM siddhyati / [arhan bhagavAneva sarvajJo na cAnya iti sAdhanam ] tenaivaM kArikAyAsturIyapAdo vyAkhyAyate / kaH paramAtmA, parA''tyantikI mA lakSmIryasyeti vigrahAt / cideva jJa eva na punaH kathaJcidapyajJaH, ciditi zabdasya mukhyavRttyAzrayaNAt kathaJcidacityapi cicchabdasya pravRttau gauNatvaprasaGgAt / [sarvajJaH indriyajJAnena sarvaM jAnAtyatIndriyajJAnena vA ? ] nanu ca paramAtmA sAkSAdvastu jAnannindriyasaMskArAnurodhata eva jAnIyAnnAnyathA tadvedanasya pratyakSatvavirodhAt / na cendriyasaMskArAH sakRtsarvArtheSu jJAnamupajanayitumalaM, sambaddhavarttamAnArthaviSayatvAt sambaddhaM varttamAnaM ca gRhyate cakSurAdibhiH iti vacanAt [mImAMsAzlokavArtikam-sUtra - 4 zlo0 84 ] / tato na jJa eva, bhAvyatItAsambaddhArthajJAnAbhAvAdajJatvasyApi bhAvAt iti na mantavyaM, 'labdhyupayogasaMskArANAmatyaye iti vacanAt [ ] / labdhyupayogau hIndriyaM labdhyupayogau bhAvendriyam iti vacanAt [tattvArthasUtram 2.18 ] / tayoH saMskArAH svArthadhAraNAH / teSAmatyaye sati jJa eva syAt / [sarvajJasya bhAvendriyavat dravyendriyANAM vinAzo kathaM na bhavati ?] 'kutaH punarbhAvendriyasaMskArANAmatyaye sati jJa eva syAnna tu dravyendriyANAaSTasahastrItAtparyavivaraNam 'jJatvavyavaccheda eva labhyate, na tu sarvAvacchedena jJatvamiti tallAbhArthinA maduktavyAkhyaivAnusaraNIyA / ciditi zabdasya ityAdyabhidhAnaM tu prauDhyaiveti mantavyam, cicchabdasya kevalajJAne mukhyavRtternayavizeSopagrahaM vinAgrahAt, phalitArthalAbhe prakArasya coktatvAt indriyasaMskArAnurodhata eveti indriyavyApArAnusAreNaivetyarthaH / indriyavyApArazca zabde rUpe rasagandhasparzeSu ca spRSTatAspRSTatAbaddhaspRSTatArUpo draSTavyaH, anyathA viSayApratipatteraspRSTatA cAbhimukhyopalakSaNamiti nAtiprasaGgaH / tayoH saMskArAH = labdhyupayogayoH saMskArAH, janyajanakabhAvasambandhe SaSThI, saMskArazabdArtho na svarUpArthagrahaNonmukhatA, tasyA upayogarUpatvena tadajanyatvAdityato vyAcaSTe svArthadhAraNA iti labdhyupayogajanyasmRtijanakadhAraNArUpA ityarthaH / teSAM labdhyupayogasaMskArANAm, atyaye = abhAve sati jJa eva syAditi kiJcijjJatvaniyAmakalabdhyupayogasaMskArAbhAve satyarthata eva sarvajJaH syAt, tajjJAne
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 3] 125 matyaye, atIndriyapratyakSato'zeSArthasAkSAtkAritvopagamAt' ityapi na zaGkanIyaM bhAvendriyANAmAvaraNanibandhanatvAt / kAtya'to jJAnAvaraNasaGkSaye hi bhagavAnatIndriyapratyakSabhAk siddhaH / na ca sakalAvaraNasaGkSaye bhAvendriyANAmAvaraNanibandhAnAM sambhavaH, kAraNAbhAve kAryAnupapatteH / nanu cAvaraNakSayopazamanibandhanatvAdbhAvendriyANAM kathamAvaraNanibandhanatvamiti ced, dezaghAtijJAnAvaraNasparddhakodaye sati sarvaghAtijJAnAvaraNasparddhakAnAmudayAbhAve sadavasthAyAM ca teSAM bhAvAdAvaraNanibandhanatvasiddheracodyametata / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam indriyAjanye pratyakSatvaM cAtIndriyatvAdevAviruddham, vyavahArapratyakSatve indriyajanyatvavannizcayapratyakSatve indriyAdyajanyatvasyApi prayojakatvAditi bhAvaH / na ca pratyakSatvamevendriyajanyatAvacchedakaM lAghavAdatIndriyasaMskArAbhAve'tIndriyapratyakSAnupapattiriti zaGkanIyam, pareNApIzvarapratyakSavyAvRttyarthaM pratyakSaniSThavaijAtyasyaivendriyajanyatAvacchedakatvopagamAdasmAkaM tatra kevalajJAnavyAvRttatvopagame doSAbhAvAt / ata eva na matijJAnAdyAvaraNakSaye kSAyikamatijJAnAdyApattiH, bhAvendriyasaMskArarUpakevaletarapratyakSatvAvacchinnasAmagryabhAvAt sAmAnyasAmagrIsahakRtAyA eva vizeSasAmagrayAH phalopadhAyakatvAt, tadidamAha-kutaH punarityAdi / na ca sakalAvaraNasaMkSaya iti, tathA ca sakalAvaraNasaMkSayAvinAbhUto bhAvendriyAbhAva evArthavazasiddhamatIndriyaM sarvaviSayakaM pratyakSamanumApayatIti bhAvaH / dezaghAtItyAdi ihAyaM sampradAyaH-dezaghAtinInAM matijJAnAvaraNAdiprakRtInAM dvividhAni rasasparddhakAni bhavanti, sarvaghAtIni dezaghAtIni ca, kAni tAni ? iti cet, yAni catuHsthAnakAni tristhAnakAni ca, tAni sarvANi sarvaghAtInyeva, yAni punardvisthAnakAni tAni mizrANi kAnicitsarvaghAtIni kAnicicca dezaghAtInItyarthaH / yAnyekasthAnakAni tAni tu dezaghAtInyeva / taduktaM 'cautiTThANarasAiM, savvagghAINi haMti phaDDAiM / duDhANiyANi mIsANi, desaghAINi sesANi // tti, [paJcasaGgraha dvAra0 3.29] tatra sarvaghAtirasparddhakeSu pariNAmavizeSeNa dezaghAtitayA pariNamiteSu kSAyopazamikA avadhyAdiguNAH prAduHSanti, tadAha 1. (chAyA-catustristhAnarasAni sarvaghAtIni bhavanti sparddhakAni / dvisthAnakAni mizrANi, dezaghAtIni zeSANi ||)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na kazcidbhavabhRdatIndriyapratyakSabhAgupalabdho yato bhagavAMstathA sambhAvyate ityapi na zaGkA zreyasI, tasya bhavabhRtAM prabhutvAt / na hi bhavabhRtsAmye dRSTo dharmaH sakalabhavabhRtprabhau sambhAvayituM zakyaH, tasya saMsArijanaprakRtimabhyatItatvAt / / [mImAMsako brUte-pratyakSAdipramANaiH sarvajJo na siddhyatyato nAstyeva] nanu ca sunirNItAsambhavadbAdhakapramANatvAttathAvidho bhavabhRtAM prabhuH sAdhyate, taccAsiddhaM, sunizcitAsambhavatsAdhakapramANatvasya tadbAdhakasya sadbhAvAt / na hi tatsAdhakaM pratyakSaM sambhavati / nApyanumAnaM, tadekadezasya liGgasyAdarzanAt / taduktaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'Nihaesu savvaghAIrasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaMti ohimaNacakkhumAIA // 1 // [paJcasaGgraha dvAra0 3.30] evaM cAtraudayikabhAvAnuviddhaH kSAyopazamikabhAvaH prAptaH, anantAnubandhyAdisarvaghAtimohaprakRtInAM rasastu sarvo'pi sarvaghAtiprakRtisvAbhAvyAttatrAMzenApi dezaghAtitayA pariNamanamazakyamiti tAsvaudayikabhAvAnanuviddha eva vipAkodayaviSkambhakaraNAtmA kSAyopazamiko bhAvo bhavati, kevalajJAnake valadarzanAvaraNIyayostu vipAkodayaviSkambhe'pyayogyatvamananyagatyA kalpyate, anyathA tayoH kSayopazamaprasaGgAt, adhikaM mitkRtajJAnabindau / tadevaM bhAvendriyeSvaudayikabhAvAnuviddhasya kSayopazamasya hetutvAtteSAmAvaraNanibandhanatvasiddhirAvaraNakSayopazamatvena kSINopazAntAvaraNatvena vA hetutvamityatra vinigamanAvirahasyApyetadarthasAkSitvAt, yadi caivamaupazamikakSAyikAdibhAvasthale'tiprasaGga iti tadA astu lAghavAt kSayopazamaghaTakaM kSayabhAgaM parityajyAvaraNavipAkodayaviSkambhasyaiva svasaMvalitodayasambandhena hetutA, upazamAt kSayopazamavizeSasya pradezAnubhavenaivAbhidhAnAt tena dAhe naSTamaNitveneva bhAvendriye kSINopazAntAvaraNatvena na hetutvamityuktAvapi na kSatiriti mantavyam / mImAMsakaH pratyavatiSThate-nanu cetyAdi / na hi tat sAdhakaM pratyakSaM sambhavatIti pratyakSasya tAvatpratiniyatAsannarUpAdigocaracAritvena parasantAnavatisaMvedanavedanamAtre'pi na zaktiH, kiM punaratItAnAgavarttamAnasUkSmAntaritAdisvabhAvasakalapadArthasAkSAtkArisaMvedanazAlipuruSavizeSaparicchede ? vizeSAgrahaNe viziSTAgrahaNAditi bhAvaH / tadekadezasyeti sa ekadeza Azrayo yasya tasyetyarthaH, yadvA tasya 1. (chAyA-nihateSu sarvaghAtiraseSu spardhakeSu dezaghAtinAm / jIvasya guNA jAyante avadhimanaHcakSurAdayaH / )
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 3] 127 sarvajJo dRzyate tAvannedAnImasmadAdibhiH / dRSTo na caikadezo'sti liGgaM vA yo'numApayet // iti / [mImAMsAzlokavArtikam codanAsUtram 117] Agamo'pi na tAvannityaH sarvajJasya pratipAdako'sti, tasya kArye evArthe prAmANyAt svarUpe'pi prAmANye'tiprasaGgAt / sa sarvavit sa lokavid ityAdeH hiraNyagarbhaH sarvajJa [ ] ityAdezcAgamasya nityasya karmArthavAdapradhAnatvAt / tAtparyAsambhavAdanyArthapradhAnairvacanairanyasya sarvajJasya vidhAnAsambhavAt / pUrvaM kutazcidaprasiddhasya tairanuvAdAyogAt / anAderAgamasyAdimatsarvajJapratipAdanavirodhAcca / nApyanityastatpraNIta evAgamastasya prakAzako yuktaH, parasparAzrayaprasaGgAt / narAntarapraNItastu na pramANabhUtaH siddho yataH sarvajJapratipattiH syAt / asarvajJapraNItAcca vacanAnmUlavajitAt sarvajJapratipattau svavacanAtkinna tatpratipattiravizeSAt / taduktaM na cAgamavidhiH kazcinnityaH sarvajJabodhanaH / na ca mantrArthavAdAnAM tAtparyamavakalpyate // 1 // [tattvasaGgrahaH-3187] - aSTasahastrItAtparyavivaraNam dharmiNaH sarvajJasyaikadezo dharmastadrUpasyetyarthaH, asmin pakSe 'dRSTo na caikadezo'sti liGgaM veti' vakSyamANasAmAnAdhikaraNyopapattiriti dhyeyam / tatra gamyagamakasamudAyamadhyAlliGgamekadezo grAhya iti tvAkare spaSTam / anizcitapakSadharmatvasya hetoragamakatvAdanizcite ca dharmiNi hetoH pakSadharmatvanizcayasya kartumazakyatvAnna kenApi liGgena sarvajJAnumAnaM bhavatItyarthaH / atiprasaGgAditi alAbUni nimajjantItyAderapi prAmANyaprasaGgAdityarthaH / karmArthavAdapradhAnatvAditi hiraNyagarbhaM prakRtya sa sarvavidityAdyabhidhAnasya karmakANDaphalIbhUtahiraNyagarbhastutimAtraparatvAdityarthaH / tAtparyAsambhavAdityanantaraM yathAzruta iti zeSaH / AdimadityAdi anAdinityAgamo yadi sarvajJamAdimantaM pratipAdayati tadA sa kimabhUd bhavati bhaviSyati vA? kalpatraye'pi virodha eveti bhAvaH / na ca mantrArthavAdAnAmiti vedo dvividho mantrabrAhmaNabhedAt, tatra ye vedabhAgAH prayogasamavetamarthaM prakAzayantaH svoccAraNamAtreNa sAdhyakarmaNi viniyujyante'bhiyuktayAjJikaizca mantratvena samAkhyAyante te mantrAste ca RgyajuHsAmabhedena triprakArAH, avaziSTo bhAgo brAhmaNaM, tacca vidhyarthavAdabhedAd dvidhA, tatra vidhiliGAdigarbho vAkyasandarbhaH, arthavAdaH stutinindAbhedAd dvividhaH,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 na cAnyArthapradhAnaistaistadastitvaM vidhIyate / na cAnuvadituM zakyaH pUrvamanyairabodhitaH // 2 // [ anAderAgamasyArtho na ca sarvajJa AdimAn / kRtrimeNa tvasatyena sa kathaM pratipAdyate // 3 // [ tathoktaM-- aSTasahastrItAtparyavivaraNam ] ] atha tadvacanenaiva sarvajJo'jJaiH pratIyate / prakalpyeta kathaM siddhiranyonyAzrayayostayoH // 4 // [ tattvasaGgrahaH - 3188] sarvajJoktatayA vAkyaM satyaM tena tadastitA / kathaM tadubhayaM siddhyet siddhamUlAntarAdRte // 5 // [tattvasaGgrahaH-3189] asarvajJapraNItAttu vacanAnmUlavarjitAt / sarvajJamavagacchantaH svavAkyAkiM na jAnate // 6 // iti / [ tattvasaGgrahaH - 3190] nopamAnamapi sarvajJasya sAdhakaM tatsadRzasya jagati kasyacidapyabhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvajJasadRzaM kaJcidyadi pazyema samprati / upamAnena sarvajJaM jAnIyAmastato vayam // iti / [ tattvasaGgrahaH - 3215] nArthApattirapi sarvajJasya sAdhikA, tadutthApakasyArthasyA'nyathAnupapadyamAna codanAzeSatvaM tatsAmAnyalakSaNaM, sa punararthavAdo dvividho'pi trividhaH, taduktaM virodhe guNavAdaH syAdanuvAdo'vadhArite / bhUtArthavAdastadvAdAdarthavAdastridhA mataH // iti, [ ] tadiha mantrArthavAdAnAM yathAzrute tAtparyaM nAvakalpyate, kintu nyAyaprApta eveti noktArthavAdAt sarvajJasiddhiriti vyakto'rthaH / syAdAzaGkA- dharmAdyupadezakaraNAnyathAnupapattyA sarvajJasiddhirbhaviSyati, tatra vikalpadvayamupatiSThate, ko nAmAtra dharmAdyupadezo'nyathAnupapadyamAno vAcyaH, saugatAdisambandhI trayIvitsambandhI vA ? nAdyaH, vyAmohAdeva bauddhAdInAM
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] syAbhAvAt, dharmAdyupadezasya bahujanaparigRhItasyAnyathAbhAvAt / tathA coktam- upadezo hi buddhAderdharmAdharmAdigocaraH / anyathApyupapadyeta sarvajJo yadi nAbhavat // 1 // [ tattvasaGgrahaH - 3223] buddhAdayo hyavedajJAsteSAM vedAdasambhavaH / upadezaH kRto'tastairvyAmohAdeva kevalAt // 2 // [ ] 129 ye tu manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena trayIvidAm / trayIvidAzritagranthAste vedaprabhavoktayaH // 3 // iti / [ tattvasaGgrahaH - 3228] na ca pramANAntaraM sadupalambhakaM sarvajJasya sAdhakamasti / [atra bharatakSetre, duHSamakAle sarvajJo nAstIti mA bhUt, kintu anyatra videhAdideze caturthakAle vA sarvajJaH siddhyati na veti vicAraH kriyate ] mA bhUdatratyedAnIntanAnAmasmadAdijanAnAM sarvajJasya sAdhakaM pratyakSAdyanyatamaM dezAntarakAlAntaravarttinAM keSAJcidbhaviSyatIti cAyuktaM / yajjAtIyaiH pramANaistu yajjAtIyArthadarzanam / dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt // iti vacanAt / [mImAMsAzlokavArtikam- codanAsUtram zlo0 113] tathA hi-vivAdAdhyAsite deze kAle ca pratyakSAdipramANamatratyedAnIntanapratyakSAdigrAhyasajAtIyArthagrAhakaM bhavati, tadvijAtIyasarvajJAdyarthagrAhakaM vA na bhavati, pratyakSAdipramANatvAdatratyedAnIntanapratyakSAdipramANavat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam dharmAdyupadezopapatteriti gamyam / antye tvAha- dharmAdyupadezasyeti trayIvitsambandhI dharmAdyupadezo anyathA'pi sArvajJyAbhAve'pi mahAjanaparigraheNaivopapadyata iti bhAvaH / upadezo hi ityAdi kArikA pUrvapakSaparA, buddhAdayo hi ityAdikArikAdvayaM vikalpadvayasamAdhAnaparam, tatra ye tviti asyA ayamarthaH - ye tu manvAdayastrayIvidAM madhye prAdhAnyena siddhAH, kIdRzA ityAha-trayIvidbhirAzrito granthaH smRtyAdirUpo, yeSAM=kartRRNAM te tathA te manvAdayo vedaprabhavoktayaH sAGgamImAMsAdhyayanasamAsAditavyutpattivizeSasadhrIcInavedArthAnusandhAnaprabhavazuddhadharmAdyupadezA ityarthaH tathA ca tadupadezasya vedArthavivekenAnyathopa
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [atra jainamatamAzritya kazcit zaGkate] nanu ca yathAbhUtamindriyAdijanitaM' pratyakSAdi sarvajJAdyarthAsAdhakaM dRSTaM tathAbhUtameva dezAntare kAlAntare ca tAdRzaM sAdhyate'nyathAbhUtaM vA ? tathAbhUtaM cet, siddhasAdhanam / anyathAbhUtaM cedaprayojako hi hetuH jagato buddhimatkAraNakatve sAdhye sannivezaviziSTatvavad iti cet, tadasat tathAbhUtasyaiva tathAsAdhanAt siddhasAdhanasyApyabhAvAt, anyAdRzapratyakSAdyabhAvAt / tathA hi-vivAdApannaM pratyakSAdipramANamindriyAdisAmagrIvizeSAnapekSaM na bhavati, pratyakSAdipramANatvAt, prasiddhapratyakSAdipramANavat / na (ca) gRddhavarAhapipIlikAdipratyakSeNa sannihitadezavizeSAnapekSiNA naktaJcarapratyakSeNa vAlokAnapekSiNAnekAntaH, kAtyAyanAdyanumAnAtizayena jaiminyAdyAgamAdyatizayena vA / tasyApIndriyAdipraNidhAnasAmagrIvizeSamantareNAsambhavAt svArthAtilaGghanAbhAvAdatIndriyAnanumeyAdyarthAviSayatvAcca / tathA coktaM yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilakunAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAnna rUpo zrotravRttitA // 1 // [mImAMsAzlo0vA0co0 114] ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / stokastokAntaratvena na tvatIndriyadarzanAt // 2 // [tattvasaGgrahaH-3130] prAjJo'pi hi naraH sUkSmAnarthAn draSTuM kSamo'pi san / svajAtIranatikrAmannatizete parAnnarAn // 3 // [tattvasaGgrahaH-3160] ekazAstravicAreSu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zAstrAntarajJAnaM tanmAtreNaiva labhyate // 4 // [ aSTasahastrItAtparyavivaraNam padyamAnatvAnna sarvajJagamakatvamityarthaH / na ca gRdhretyAdi gRdhrANAM cakSuHpratyakSeNa, varAhANAM zrotrapratyakSeNa, pipIlikAnAM ca ghrANapratyakSeNetyarthaH / naktaJcarapratyakSeNa ghUkabiDAlamUSakataskarAdipratyakSeNetyarthaH, pratyakSAdItyAdinA'numAnAderapi sAdhye saGgrahAt tatra vyabhicArasambhavapradarzanAyAha-kAtyAyanAdIti / tasyApIti ukta pratyakSAderapItyarthaH / evaM cendriyAdyaghaTitasAmagrIjanyatvaniSedhasya sAdhyatvAdavAntaravizeSeNApi sAmAnyasAmagraya 1. dijmnityN....| pAThAntara /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA03] 131 jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH zabdApazabdayoH / prakRSyate na nakSatratithigrahaNanirNaye // 5 // [tattvasaGgrahaH-3165] jyotirvicca prakRSTo'pi candrArkagrahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati // 6 // [tattvasaGgrahaH-3166] tathA vedetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svargadevatA'pUrvapratyakSIkaraNe kSamaH // 7 // [tattvasaGgraha:-3167] dazahastAntaraM vyomni yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // 8 // iti [tattvasaGgrahaH-3168] [atIndriyajJAnamapi asambhAvyameva] na dRSTapratyakSAdivijAtIyAtIndriyapratyakSAdisambhAvanA yataH sambhAvyavyabhicAritA sAdhanasya syAt / puruSavizeSasya tatsambhAvanAyAM sambhAvyavyabhicAritvameveti cet, na tasyAsiddhatvAt, sAdhakAbhAvAtsarvapuruSANAM triviprakRSTArthasAkSAtkAritvAnupapatteriti / / [adhunA mImAMsakAbhimatasarvajJAbhAvasya mImAMsAM kurvanti jainAcAryAH] tadetatsarvamaparIkSitAbhidhAnaM mImAMsakasya / (bhA0) na hi sarvajJasya nirAkRteH prAk sunizcitAsambhavatsAdhakapramANatvaM siddhaM yena paraH pratyavatiSTheta / nApi bAdhakAsambhavAtparaM pratyakSAderapi vizvAsanibandhanamasti, tatprakRte'pi siddhaM / yadi tatsattAM na sAdhayat sarvatrApyavizeSAttadabhAve darzanaM nAdarzanamatizete'nAzvAsAdvibhramavat / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam nullaGghanAnna vyabhicAra iti bhAvaH / nanu sarvamidaM pratyakSamAtrasyendriyajanyatvasiddhAvupapadyate tadeva nAsti aindriyakapratyakSe evendriyasya hetutvAdata Aha-na ca dRSTetyAdi pratyakSatvAvacchinna eva lAghavenendriyasya hetutvAdindriyajanyatAvacchedakajAtyantarakalpane gauravAnnAtIndriyapratyakSasambhAvanetyarthaH / triviprakRSTeti triH svabhAvadezakAlaiviprakRSTA ityarthavizeSaNam / nApi bAdhakAsambhavAditi yadyapyevaM sAdhakaprAmANyagrAhakatvaM bAdhakAsambhavasya vyavatiSThate na tu svAtantryeNa sAdhakatvaM, tathApi vyavahArAdeH sAdhakasya zaGkAzukena zithilAyamAnasyAnena prAmANyanizcaye dRDhaM sAdhakatvamityatra tAtparyam / ta=bAdhakAsambhavAkhyaM vizvAsanibandhanam prakRte'pi sarvajJe'pi, tadabhAve=bAdhakA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAnmataM 'mA sidhatsarvajJasya nirAkaraNAtpUrvaM sunizcitAsambhavatsAdhakapramANatvaM svapratyakSasya sarvajJAntarapratyakSasya ca tatsAdhakasya sambhavAt, paropadezaliGgAkSAnapekSA'vitathAzeSasUkSmAdyarthapratipAdakatadvacanavizeSAtmakaliGgajanitAnumAnasya ca tatsAdhakasya sadbhAvAdanAdipravacanavizeSasya ca taduddyotitasya tatsAdhakatvena siddheH nirAkaraNAduttarakAlaM tu siddhameva iti / tadapi svamanorathamAtraM, sarvajJanirAkRterayogAt sarvathA bAdhakAbhAvAt / / [mImAMsako brUte, astitvagrAhakapaJcapramANaiH sarvajJo na jJAyate ato'bhAvapramANena sarvajJasyAbhAvo'sti kintu jainAcAryAH abhAvapramANasyAbhAvaM kRtvA sarvajJaM sAdhayanti / ] sadupalambhakapramANapaJcakanivRttilakSaNaM jJApakAnupalambhanaM sarvajJasya bAdhakamiti cet, na tasya svasambandhinaH paracetovRttivizeSAdinA vyabhicArAt, sarvasambandhino'siddhatvAt / taduktaM tattvArthazlokavAttike svasambandhi yadIdaM syAd vyabhicAri payonidheH / ambhaHkumbhAdisaGkhyAnaiH sadbhirajJAyamAnakaiH // 1 // sarvasambandhi tadboddhaM, kiJcid bodhairna zakyate / sarvabodho'sti cetkazcittadboddhA kiM niSidhyate // 2 // sarvasambandhi sarvajJajJApakAnupalambhanam / na cakSurAdibhirvedyamatyakSatvAdadRSTavat // 3 // nAnumAnAdaliGgatvAt kvArthApattyupamAgatiH / sarvajJasyAnyathAbhAvasAdRzyAnupapattitaH // 4 // sarvapramAtRsambandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyaM ca kathaM mImAMsakasya tat // 5 // kArye'rthe codanAjJAnaM pramANaM yasya sammatam / tasya svarUpasattAyAM tannaivAtiprasaGgataH // 6 // tajjJApakopalambhasyAbhAvo'bhAvapramANataH / sAdhyate cenna tasyApi sarvatrApyapravRttitaH // 7 // - aSTasahasrItAtparyavivaraNam sambhavAbhAve, mA 'sAdyat=mA prApat, tajjJApakopalabhbhasyeti abhAvapramANavAdibhaTTamatamupanyasya dUSayiSyannidamAha, na tu prAbhAkaraM pratyayaM saGgaraH, tasyAbhAvapramANA 1. sidhat - ityaSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 3] gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA tatpratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM yeSAmakSAnapekSayA // 8 // teSAmazeSanRjJAne smRte tajjJApake kSaNe / jAyate nAstitAjJAnaM mAnasaM tatra nAnyathA // 9 // na cAzeSanarajJAnaM sakRtsAkSAdupeyate / na kramAdanyasantAnapratyakSatvAnabhISTitaH // 10 // 'yadA ca kvacidekatra bhavettannAstitAgatiH / naivAnyatra tadA sAsti kvaivaM sarvatra nAstitA // 11 // pramANAntarato'pyeSAM na sarvapuruSagrahaH / talliGgAderasiddhatvAt sahodIritadUSaNAt // 12 // tajjJApakopalambho'pi siddhaH pUrvaM na jAtucit / yasya smRtau prajAyeta nAstitAjJAnamAJjasam // 13 // paropagamataH siddhaH sa cennAstIti sAdhyate / vyAghAtastatpramANatve'nyonyaM siddho na so'nyathA // 14 // nanvevaM sarvathaikAntaH paropagamataH katham / siddho niSidhyate jainairiti codyaM na dhImatAm // 15 // 133 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nabhyupagantRtvAditi draSTavyam / ayaM sarvajJagrAhakapramANAbhAvaH svasambandhI sarvasambandhI vA tadabhAvasAdhaka upeyaH / Adye Aha- sarvatrApyapravRttita iti, svasambandhinastasya svamAtravizrAntatvAnna sarvatra sarvajJAbhAvasAdhakatvamiti bhAvaH / antye tvAha- gRhItvetyAdi tathA ca sarvasambandhinaH sarvajJagrAhakapramANAbhAvasya durjJAnatvAnna prakRtAbhAvasAdhakatvamiti bhAvaH / paropagamata iti, sa sarvajJaH paropagamataH = parasiddhAntena siddho nAstIti yadi sAdhyate mImAMsakena, tadA sa paropagamaH pramANamapramANaM veti vikalpadvayamupatiSThate / Adye Aha-tasyeti tasya = paropagamasya pramANatve vyAghAtastadabhAvagrAhakasya, pramANasiddhasyArthasya niSeddhumazakyatvAditi bhAvaH / antye Aha- anyatheti anyathA = paropagamasyApramANatve, sa sarvajJaH, anyonyaM = vAdiprativAdinoH siddho na vAdina evAsiddhatvAt, tathA ca tasya nAstitvamanumAnena sAdhayitumazakyam, 'dharmihetudRSTAntA ubhayavAdisiddhA vaktavyA' iti 1. 11 taH 16 paryantAH zlokAH mohanalAlazAstrisampAdite pustake nAsti (1928) / 2. taditi etat padaM tasya iti padenoddhRtam /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pratIte'nantadharmAtmanyarthe svayamabAdhite / ko doSaH sunayaistatraikAntopaplavasAdhane // 16 // anekAnte hi vijJAnamekAntAnupalambhanam / tadvidhistanniSedhazca mato naivAnyathA gatiH // 17 // bhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam naiva sarvatra sarvajJajJApakAnupadarzanam / siddhaM taddarzanAropo yena tatra niSidhyate // 18 // iti / [ tattvArtha zlokavArtika 1.13-23] [ sarvajJasya sAdhakaM nirdoSapramANamasti / ] tadevamasiddhaM jJApakAnupalambhanaM sarvajJasya na bAdhakamiti siddhaM sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvameva sAdhakam / tathA hi-asti sarvajJaH sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvAtpratyakSAdivat / pratyakSAdestAvadvizvAsanibandhanaM bAdhakAsambhava eva sunizcitaH / na tato'paraM saMvAdakatvaM pravRttisAmarthyamaduSTakAraNajanyatvaM vA, tasya tatrAvazyaM bhAvAditi / pratyakSAdipramANamudAharaNaM, vAdiprativAdinoH prasiddhatvAt sAdhyasAdhanadharmAvikalatvAt / sunizcitAsambhavadbAdhakapramANazca syAdavidyamAnazce sandigdhavipakSavyAvRttikamidaM sAdhanaM na mantavyaM, vipakSe bAdhakasadbhAvAt / tathAhiyadasat tanna sunizcitAsambhavadbAdhakapramANam, yathA marIcikAyAM toyaM sambhavadbAdhakapramANaM, merumUrddhani modakAdikaM ca sandigdhAsambhavadbAdhakam / sunizcitAsambhavadbAdhakapramANazca sarvajJaH iti prakRte sarvajJe siddhamapi sAdhanaM yadi sattAM na sAdhayettadA darzanaM nAdarzanamatizayIta, anAzvAsAt svapnAdivibhramavat, tasya sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvasyAbhAve sarvatra darzane darzanAbhAse ca vizeSA aSTasahastrItAtparyavivaraNam samayabandhAditi bhAvaH / atrAha mImAMsakaH - nanvevamiti evaM = parapramANamAtrasiddhasyAniSedhyatve, sarvathaikAntaH paropagamasiddhaH kathaM jainairniSidhyate ? atrottaram, iti dhImatAM na codyaM=na praSTavyam, yato'nantadharmAtmanyarthe pramANAbAdhite siddhe tatraikAntAbhAvasAdhane na doSaH, anekAntAtmajJAnasyaivaikAntAnupalambhatvenAnekAntAtmatAMze vidhirUpatvAdekAntAtmatAMze ca niSedharUpatvAt, ata eva gavAdau zRGgAdijJAnasyaiva zazazRGgAnupalambharUpatve zazazRGgAbhAvaprasiddhiH saGgacchate'nuyogitvapratiyogitvAdervaijJAnikasya vastvasAdhakatvAt, iSyate ca
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] 135 [sarvajJasya sAdhakabAdhakapramANe sto'taH sarvajJasya sadbhAve saMzayo'stIti manyamAne pratyuttaram] sAdhakabAdhakapramANabhAvAtsarvajJe saMzayo'stu ityayuktam (bhA0) yasmAtsAdhakabAdhakapramANayonirNayAt bhAvAbhAvayoravipratipattiranirNayAdArekA syAt / sAdhakanirNayAttatsattAyAmavipratipattirbAdhakanirNayAttvasattAyAm / ubhayanirNayastu na sambhavatyeva kvacit, vyAghAtAt sAdhakabAdhakAbhAvanirNayavat / sAdhakAnirNayAtpunaH sattAyAmArekA syAd bAdhakAnirNayAdasattAyAmiti vipazcitAmabhimato nyAyaH / tato bhavabhRtAM prabhau sunizcatAsambhavadbAdhakapramANatvaM sattAyAH sAdhakaM siddhyat sunizcitAsambhavatsAdhakapramANatvaM vyAvarttayatyeva, virodhAt / naivametattatra sidhyati yena sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvasya vyAvarttakaM syAt / tataH siddho bhavabhRtAM prabhuH sarvajJa eva / [mImAMsaka AtmAnaM jJAnasvabhAvaM na manyate tasyottaram] (bhA0) na khalu jJasvabhAvasya kazcidagocaro'sti yanna krameta, aSTasahastrItAtparyavivaraNam viziSTAnatireke'pi viziSTadharmAvacchinnapratiyogitA parairapi, tadvadihApi zazIyatvazRGgatvobhayaparyAptAvacchedatAkapratiyogitAkAbhAvAbhyupagame na kAcidanupapattiH, vaijJAnikasambandhena zazIyatvasyApi pratiyogivRttitvAdviziSTaniSedhavyavahAre paraM viziSTapratiyogipratipattaye vikalparUpA khaNDazaH prasiddhirupeyate, etena bhAvavadabhAvo na sapratiyogikaH, kintu tadvyavahAra ityayamapi nayapakSo'nugRhIto bhavati, sarvatra sarvajJajJApakAnupalambhe ca neyaM gatiH, sarvatra kiJcijjJajJAnasyaiva tadrUpatvAt, tasya cAtyantamasambhavAditi sarvaM sustham / sAdhakAnirNayAditi sAdhakatvaprakArakanizcayAbhAvAt sattAyAM bAdhakatvaprakArakanizcayAbhAvAccAsattAyAmanutkaTakoTiketarAMze cotkaTakoTikArekA syAdityarthaH / na sAdhakAnizcayAnna vA bAdhakAnizcayAt saMzayaH, kintu jJAnaprAmANyasaMzayAdityanye, prakRtajJAne'gRhItAprAmANyakatvasyAvazyadeyatvAd gRhItAprAmANyakasya saMzayakalpatvaM, na tu prAmANyasaMzayAdarthasaMzaya ityapare / nanu bhavabhRtAM prabhuH sarvajJa eveti ko'yaM vidhiH ? zabdabrahmaparamabrahmAdyabhISTakatipayArthajJatvenaiva bhavabhRtprabhutvasiddheranabhimatakITasaGkhyAdiparijJAnasyAkiJcitkaratvAdityAzaGkAyAm Aha bhASyakRt na khalviti tathA ca jJAnasya sarvaviSayakatvamAtmanazca
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tatsvabhAvAntarapratiSedhAt / kutaH punastasyAjJatvalakSaNasvabhAvAntarapratiSedhaH siddho yato'sau jJasvabhAva eva syAt ? sarvazcArthastasya viSayaH syAt ? tatastaM krametaiva ? iti cet, codanAbalAdbhUtAdyazeSArthajJAnAnyathAnupapatteH / so'yaM TcodanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalaM puruSavizeSAniti svayaM pratIyan sakalArthajJAnasvabhAvatAmAtmano na pratyetIti kathaM svasthaH ? tacca na jJAnamAtmano bhinnameva mImAMsakasya kathaJcidabhedopagamAdanyathA matAntaraprasaGgAt / tato nAjJasvabhAvaH puruSaH kvacidapi viSaye, sarvaviSaye codanAjJAnotpattevikalpajJAnotpattervA sarvatra tadanupapattau vidhipratiSedhavicArAghaTanAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvaviSayakajJAnavattvaM svabhAva evetyAvirbhUtazuddhasvabhAve bhavetprabhau sarvajJatvamarthasiddhatayaivAvarjanIyamiti bhAvaH / yaM na krametayaM nAvagAheta / tatsvabhAvAntaraniSedhAt = ajJatvasvabhAvaniSedhAt / nanu ajJatvamapyAtmanaH svabhAva eva, jJAnAjJAnobhayarUpasyaivAtmano bhaTTaiH svIkArAt, sukhamahamasvApsaM na kiJcidavediSamiti parAmarzAnurodhenAtmana eva bodhAMzasya prakAzasya dravyAMzasya cAzeSavijJAnAbhAvarUpasyAprakAzasya suSuptau jAgradavasthAyAmapi mAmahaM na jAnAmItyAtmani kartari bhAsamAne tadajJAnAnubhavena dvirUpatAyA anapahnavanIyatvAdityAzayavAn zaGkate-kutaH punarityAdi yato'sAvityAdi krametaivetyantaM ajJatvasvabhAvapratiSedhaphaladarzanam, ajJAnasvabhAvAbhyupagame tadviSayAnAkramaNasambhavAt taM sarvamarthaM krametaivetyasyAnupapatteH / sa eva ca pratiSedhaH kutaH svabhAvadvaye'pi sAdhakasyAbhihitatvAditi praznArthaH / codanAjJAna eva tvayA'zeSaviSayatvopagamAt tadRSTAntenAtmanaH sarvajJatvasvabhAvasiddhau tadvipratiSedhAnnAjJasvabhAvatvaM kalpanIyam, mAM na jAnAmItyasya vizeSajJAnAbhAvaparatvenApyupapatteH, rUpidravye'rUpasyeva cidravye'prakAzasya dravyAMzasyAbhyupagantumazakyatvAt / etena vedAntinAM bhAvarUpAjJAnavAdo'pi nirastaH, tAdRzasyApi tasya jJAnaviruddhatvAt, samavAyataditarapratyAsattibhyAM jJAnAjJAnayovirodhanirAkaraNe ca karmaNa evAjJAnanAmaparyavasAnAt, karmakRtena cAjJAnena cidvivartena traikAlikasyAtmano jJasvAbhAvyasyApratighAtAdityuttaragranthArthaH / kathamevamiti sarvajJasvabhAvatve hyAtmanaH kadAcidapya 1. 'pratiSedhAt' iti bhASyakArasammataH pAThaH /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 3] [yadi AtmA jJAnasvabhAvo'sti tarhi saMsArAvasthAyAmajJAnAdi bhAvo kathaM dRzyate ? ] kathamevaM kasyacit kvacidajJAnaM syAditi ceducyate, ( bhA0 ) cetanasya sataH sambandhyantaraM mohodayakAraNakaM madirAdivat / tatkutaH siddham ? vivAdAdhyAsito jIvasya mohodayaH sambandhyantarakAraNako mohodayatvAnmadirAkAraNakamohodayavadityanumAnAt / yattatsambandhyantaraM tadAtmano jJAnAvaraNAdi karmeti / 137 (bhA0) tadabhAve sAkalyena viratavyAmohaH sarvamatItAnAgatavartamAnaM pazyati pratyAsattiviprakarSayorakiJcitkaratvAt / kathaM punarjJAnAvaraNAdisambandhyantarasyAbhAve sAkalyena viratavyAmohaH syAdyataH sarvamatItAnAgatavarttamAnAntArthavyaJjanaparyAyAtmakaM jIvAditattvaM sAkSAtkurvIteti ced, ime brUmahe - yadyasmin satyeva bhavati tattadabhAve na bhavatyeva, yathAgnerabhAve dhUmaH / sambandhyantare satyeva bhavati cAtmano vyAmohastasmAttadabhAve sa na bhavatIti nizcIyate / [moharahito'pi AtmA viprakRSTapadArthAn jJAtuM na zaknoti ] dezakAlataH pratyAsannameva pazyedviratavyAmoho'pi sarvAtmanA, na punarviprakRSTamityayuktaM, pratyAsatterjJAnAkAraNAtvAdviprakarSasya cAjJAnAnibandhanatvAt, tadbhAvo'pi jJAnAjJAnayorabhAvAnnayanatArakAJjanavaccandrArkAdivacca / yogyatAsadbhAvetarAbhyAM jJAnA aSTasahastrItAtparyavivaraNam jJAnodayo durghaTa ityayaM praznaH / mithyAtvamohanIyakarmodayasadhrIcInakevalajJAnAvaraNapratibaddhAzeSajJasvabhAvatvapratibandhakajJAnAvaraNakarmodayamahimnA tatsiddhirityAzayenottaramAha-ucyate ityAdinA / sambandhyantaraM kSIranIranyAyena svabhinnaM svasambandhi, mohodayakAraNakaM= mohodayakAraNaM, kapratyayaH svArthe, bahuvrIhau pRSTAjJAnakAraNAprAptAvuttaravaiphalyApatteH, vakSyamANAnumAnavirodhAcceti draSTavyam / anantArthavyaJjanaparyAyAtmakamiti atrArthavyaJjanaparyAyalakSaNavivekArthamayaM zlokaH sthUlo vyaJjanaparyAyo, vAggamyo nazvaraH sthiraH / sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI, paryAyazcArthasaJjJakaH // iti, tArakAJjanavaditi tArakA ca aJjanaM ca tArakAJjane te iva tadvaditi samAsaH /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam 138 jJAnayoH kvacidbhAve yogyataiva jJAnakAraNaM, pratyAsattiviprakarSayorakiJcitkaratvAt / sA punaryogyatA dezataH kArtsyato vA vyAmohavigamastatpratibandhikarmakSayopazamaaSTasahastrItAtparyavivaraNam // dravyacAkSuSahetutAvAdaH // sA punaryogyateti nanu evaM dravyacAkSuSAdau tatpratibandhakakarmakSayopazamatvAdinA hetutA vAcyA, taddhetutA ca cakSuH sannikarSAdereveti 'taddhetoH' ityAdinyAyena pratyakSe indriyArthasannikarSasya hetutvaM yuktamiti cet, na tatrApi taddhetorityAdinyAyasya sulabhatvenAntaraGgapratyAsatteH kSayopazamahetutAyAmeva vinigamakatvAt / etena sthairyapakSe viSayaniSThAyA yogyatAyA aparAvRtternayanasannikarSasyAhetutve bhittyAdyAvRtasya cAkSuSApattirityAdikam apAstam, AvRtacAkSuSajanakakSayopazamavatAM tadApatteriSTatvAt, anAvRtacAkSuSe cAvaraNenaiva kSayopazamapratibandhAt, apareSAM tu divyAJjanAdisaMskRtacakSuSAmanubhUyamAnamityAdyAvRtacAkSuSAnupapattiH, tatra cAkSuSatvApalApe ca ghaTAdijJAne'pi tadapalApaprasaGgo vikalpajJAnasya sarvasya samAnasattAyA eva yuktatvAt / kiJca pratyAsattihetutAvAdinA netrAJjanasUkSmatArakAdyapratyakSatvAyA'tyAsattyatidUratvayordoSatvaM vAcyam, AdarzasAmmukhyAJjanAdisannidhAne ca tatpratyakSatvAya tattadviSaye tadabhAvaviziSTatattadAsattyatidUratvAbhAvasya cAkSuSahetutvaM vAcyamityatigauravam, mama tu kSayopazame viziSya hetutA, cAkSuSAdau tu vilakSaNakSayopazamatvenaiva samAnaviSayatvapratyAsattyeti lAghavam / kiJcendriyapratyAsatterapi kSayopazamAdhAyakatayaiva pratyakSahetutA vAcyA, asaGkhyeyasamayapraviSTAnAmeva pudgalAnAM grahaNayogyatAyAH pAramarSe'bhidhAnAt sakRtsambandhe bodhAnanubhavena tasya ca yauktikatvAdasaGkhyeyaizca samayaiH kSayopazamapuSTereva siddheH / tathA ca yogyendriyaviSayasambandhAnakAmenApi kSayopazamahetutvenAnugamayya pratyakSahetutAM vadatA vilakSaNakSayopazamatvenaiva hetutAyAM kiM lAghavaM nodvIkSyate ? / etena turagAdau vegena gacchato yugapadanekavRkSasannikarSe'pi kvacideva pratiniyatadharmaprakArakagraho nAnyatreti niyamAya cakSuH sannikarSaviSayamAhAtmyAdInAM vizeSyagrahasAmagrItvenAnugatAnAM hetutvamityapi vyAkhyAtam tatraupadhAyakatAsambandhena vilakSaNakSayopazamavattvasyaiva sAmagrIpadArthatvAt, tasyA yAvatkAraNarUpatve'tItAnAgatakatipayacakSuHsannikarSAbhAve cAkSuSAnupapatteH / etenaiva tadvyaktiviSayakacAkSuSe tadvyakticakSuHsaMyogatvenaiva vyAsajyavRttidharmapratyakSAnurodhena kAraNatA kalpyate tata eva tadvyaktivRttiguNakarmAbhAvacAkSuSanirvAhAccakSuH saMyuktasamavAyAdipratyAsattyakalpanalAghavAditi navInanaiyAyikoktamapi apAstaM, sAmAnyalakSaNAdipratyAsattyAsannikRSTatadvyaktiviSayakapratyakSavAraNAya tadvyaktiniSThalaukika viSayatAzAlitvasya kAryatAvacchedakakoTA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 prathamo bhAgaH [pari01-kA.3] kSayalakSaNaH iti sAkalyena viratavyAmoha: sarvaM pazyatyeva / taduktaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vAvazyanivezanIyatayA tadvyaktiniSThAyAstadgataguNakarmAbhAvAdiniSThAyAzca laukikaviSayatAyA niyamAya tava pratyAsattivizeSasya mama tatsthAne kSayopazamavizeSasya ca hetutAyA AvazyakatvAt / kiJca vyAsajyavRttidharmasya ghaTAkAzasaMyogAdergurutvAdivadayogyatvAdeva na pratyakSaM, cakSuHsaMyuktatadasaMyuktaghaTapaTasaMyogApratyakSatvasya tu noktakAryakAraNabhAvAdapi nirvAhaH / saMyogAdipratyakSasya yAvadAzrayaviSayakatvaniyamoktAvapi parasparAnavacchedakAvacchedena ghaTacakSuHsaMyogapaTacakSuHsaMyogobhayasattve ghaTapaTasaMyogAdipratyakSApatterdurvAratvAt, svAvacchedakAvacchinnaghaTavRttipaTasaMyogAvacchedakAvacchinnatvasambandhena ghaTacakSuHsaMyogaviziSTapaTacakSuHsaMyogatvAdinA taddhetutve tu vinigamanAvirahAdanantakAryakAraNabhAvApattezca mahAgauravam / tasmAd dravyasamavetAvyApyavRttipratyakSa vyApyavRtterapyavacchedakasvIkAre vA dravyasamavetapratyakSatvAvacchinna eva cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAnirUpakatvasya pratyAsattitvaM parasya vaktumucitamiti yatkiJcidetat / vastuto dravyaviSayacAkSuSasAmagrayaiva na tavRttiguNakarmAbhAvapratyakSanirvAho, dravyAviSayakasyApi paramANuvAyvormahattvarUpAbhAvacAkSuSasya parairabhyupagamAttadvattAdRzarUpAdicAkSuSasyApi tairabhyupagantuM zakyatvAditi / dravyArthatazcAkSuSAdeH sArvatrikatve'pi paryAyArthatastattaccAkSuSavizeSe kSayopazamavizeSasya hetutvamavazyaM vAcyam, anyathA niyatadharmollekhAnupapatteH, tathA ca pratyAsattInAM viziSya hetutvamanatiprayojanaM, cAkSuSatvAvacchinne cakSurAbhimukhyasyaikasyaiva pratyAsattisthAne'bhiSekaucityAdityasmatsampradAyAnugato navInaH panthAH / etena ghaTAkAzasaMyogAdeviziSyAyogyatvakalpanaparihArAya vyAsajyavRttidharmapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutvaM kalpanIyam, tatra kAraNatAvacchedakaM kAryatAvacchedakaM paryAptimattvameva, kAraNatAvacchedakatAvacchedakaH sambandhaH svAvacchinnAdhAratAvaccAkSuSatvaM, kAraNatAvacchedakaH svaviSayavRttitA, kAryatAvacchedakatAvacchedaka: svAvacchinnAdheyatAvaccAkSuSatvaM, kAryatAvacchedakaH sambandho vizeSyateti nAnanugama ityAdi navInataroktamapi apAstaM, sati kSayopazamavizeSe yAvadAzrayapratyakSotpattikAla eva dvitvasaMyogAdipratyakSopagamena tasya taddhetutve mAnAbhAvAd dravyajAtyanyacAkSuSe cAkSuSAnyasamavetatvasya pratibandhakatvenaiva ghaTAkAzasaMyogAdyapratyakSatvopapatteH / itthameva kramikadvitripadArthagatadvitvatritvAdipratyakSasyaikatvadvayapratyakSotpattikAle dvitvAdipratyakSasya copapattiH / kiJca saMyogatvAdinA paryAptimatpratyakSe na yAvadAzrayapratyakSaM hetaH, kintu ghaTAdiprakArakasaMyogAdipratyakSe, tatra ca
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 aSTasahastrItAtparyavivaraNam jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhane / dAhye'gnirdAhako na syAdasati pratibandhane // 1 // iti / [yogabindu-431] [sarvajJabhagavato jJAnamindriyAnapekSamatIndriyamastyeva] (bhA0) ata evAkSAnapekSA'JjanAdisaMskRtacakSuSo yathAlokA'napekSA / ata eva / kuta eva ? sAkalyena viratavyAmohatvAdeva sarvadarzanAdeva vA / yo hi dezato viratavyAmoha: kiJcidevAsphuTaM pazyati vA tasyaivAkSApekSA lakSyate na punastadvilakSaNasya prakSINasakalavyAmohasya sarvadarzinaH, sarvajJatvavirodhAt / na hi sarvArthaiH sakadakSasambandhaH sambhavati sAkSAtparamparayA vA / nana cAvadhimana:paryayajJAninordezato viratavyAmohayorasarvadarzanayoH kathamakSAnapekSA salakSaNIyA ? tadAvaraNakSayopazamAtizayavazAtsvaviSaye parisphuTatvAditi brUmaH / na caivaM sAkalyena aSTasahasrItAtparyavivaraNam vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnamudrayaiva ghaTAdijJAnasya hetutvAnna yAvadAzrayapratyakSatvena hetutvam, anyathA ghaTapaTobhayAbhAvapratyakSAdau yAvatpratiyogijJAnatvenApi hetutApatteriti vinA kSayopazamAnusaraNaM na kutrApyupapattiriti dRDhataramanusandheyam, adhikamasmatkRtasyAdvAdarahasyasyAdvAdakalpalatAdau [stabaka 1.84] tatsiddhametat pratibandhakakarmakSayopazamakSayalakSaNaiva pratyakSajananayogyateti / sAkalyena viratavyAmohaH sarvaM pazyatyeveti / jJo jJeya iti saMvAdakArikAyA ayamarthaH-yathA sarvadAhyadAhakatvaM vahneH svabhAvo maNisambaddhakaratalAdAvadAhastu tataH pratibandhakakRtastathA sarvajJeyAvabhAsitvaM cidAtmanaH svabhAva eva, chadmasthe tatpratibandhastu pratibandhakakRta iti, sakalatadapagame'rthasiddhameva bhagavataH sarvajJatvamiti / ata evAkSAnapekSeti bhASyapratIke bhavabhRtprabhoriti yojanIyam, tadAvaraNeti akSApekSA hi jJAne viSayaspaSTatvArthaM taccAvadhimanaHparyAyayoH kSayopazamAtizayAdeveti tayostadanapekSatve'pi na kSatiriti bhAvaH / svaviSaye parisphuTatvAditi brUma iti tathA ca pratyakSatve spaSTataiva prayojikA, sA ca dvividhA, sakalaspaSTatA dezaspaSTatA ca, AdyAyAmAvaraNakSayaH prayojakaH, dvitIyAyAM ca kvacidindriyaM kvacid guNavizeSaH, matizrutayoH parokSatvanaye tu guNavizeSa eveti mantavyam // evaM sati prakRte'prayojakatvaM syAdakSApekSatve'pi guNavizeSAdatispaSTatvasambhavAdityAzaGkya samAdhatte-na caivaM sAkalyenetyAdinA / evam avadhijJAnamana:paryAyajJAna
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 3] 141 viratavyAmohatvasya sarvadarzanasya vAnai kAntikatvaM zaGkanIyaM, vipakSe'kSApekSe matizrutajJAne tadasambhavAt / avadhimana:paryayajJAne tadasambhavAt pakSAvyApakatvAdahetutvamiti cet, na sakalapratyakSasyaiva pakSatvavacanAt, tatra cAsya hetoH sadbhAvAt, vikalapratyakSasyAvadhimanaHparyAyAkhyasyApakSIkaraNAt / na cAsmadAdipratyakSe'kSApekSopalakSaNAtsakalavitpratyakSe'pi sAstyeveti vaktuM zakyam, aJjanAdibhirasaMskRtacakSuSo'smadAderAlokApekSopalakSaNAt tatsaMskRtacakSuSo'pi kasyacidAlokApekSAprasaGgAt / naktaJcarANAmAlokApAye'pi spaSTarUpAvalokanaprasiddha loko niyataM kAraNaM pratyakSasyeti cet, tahi satyasvapnajJAnasyekSaNikAdijJAnasya ca spaSTasya cakSurAdyanapekSasya prasiddharakSamapi niyataM pratyakSakAraNaM mA bhUt / tato yathAJjanAdisaMskRtacakSuSAmAlokAnapekSA sphuTaM rUpekSaNe tathA sAkalyena viratavyAmohasya sarvasAkSAtkaraNe'kSAnapekSA / iti karaNakramavyavadhAnAtivatisakalapratyakSo bhavabhRtAM guruH prasiddhayatyeva // 3 // [pUrvoktakArikAtrayakathitahetubhirbhagavAn mahAn nAsti, pratyuta doSAvaraNarahitatvAdeva mahAn] yatazcAsau na devAgamAdivibhUtimattvAdadhyAtma bahirapi divyasatyavigrahAdimahodayAzrayatvAdvA mahAn, nApi tIrthakRttvamAtrAt, yatazca tIrthacchedasampradAyo'pi vaidiko niyogabhAvanAdisampradAyo na saMvAdakaH pratyakSakapramANavAdisampradAyastattvopaplavavAdisampradAyo vA sarvAptavAdo vA na pramANabhUto - aSTasahasrItAtparyavivaraNam yorakSAnapekSatve tatsAdharmyaNa kevalajJAnasya tathAtvaprAptau bhagavatpratyakSamakSAnapekSaM sAkalyena viratavyAmohatvAt sarvadarzanatvAdvA, yannaivaM tannaivaM, yathA'smadAdipratyakSamiti vyatirekiNi hetoranaikAntikatvamaprayojakatvaM na zanIyam, kuta ityAha-vipakSa iti avadhIti ca / ubhAbhyAmakSApekSatvasya spaSTatAprayojakatvaM khaNDitaM bhavati, tathA cAkSApekSatvaM dezaspaSTatve'pi na prayojakaM kiM punaH sarvaspaSTatve ? iti, hetusattve sAdhyAsattve prakRte sarvaspaSTatvAnupapattirbAdhakastarka iti nAprayojakatvamiti bhAvaH / na ca apekSatve'pi guNavizeSAt sarvaspaSTatvopapattiH kevalajJAnotpAdakaguNasyaiva lAghavAdindriyasaMskAranAzakatvena tasya tadviruddhatvAditi draSTavyam / vikalapratyakSasyeti pAramArthikapratyakSamAtrasya pakSIkaraNe tu bhAgAsiddhatayA'syAhetutvaM syAdevetyarthaH / tarhi satyasvapna iti nana evaM svApnajJAnavizeSe
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavatiSThate, tataH sunizcitAsambhavadbAdhakapramANo bhagavan bhavAneva bhavabhRtAM prabhurAtyantikadoSAvaraNahAnyA sAkSAtprabuddhAzeSatattvArthatvena ca munibhiH sUtrakArAdibhirabhiSTRyate iti samantabhadrAcAryairnirUpite sati kutastAvadAtyantikI doSAvaraNahAnirmayi vinizciteti bhagavatA paryanuyuktA ivAcAryAH prAhuH "doSAvaraNayorhAnirniHzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // 4 // doSAvaraNasAmAnyayorhAne: prasiddhatvAddharmitvaM na virudhyate, tatprasiddhiH punarasmadAdiSu dezato nirdoSatvasya jJAnadezca kAryasya nizcayAdbhavatyeva, anyathA aSTasahastrItAtparyavivaraNam cakSurAdyanapekSAyAM cAkSuSAdau tadapekSAniyamabhaGgaH (zaGkA) kathamiti cet, satyaM pazyAmItyanubhavAnurodhena svApnavizeSe'pi cAkSuSatvasiddhestatra ca cakSurAdyapekSAvyatirekasya spaSTatvAdityavehi / (zaM0) pazyAmItyabhilApe viSayatAvizeSa eva prayojako na tu cAkSuSatvaM jAtiH, sa ca cakSuH sannikarSaprayojyo doSavizeSaprayojyazceti na doSa iti cet, na, satyatvasya svapnavizeSaNasyAbhidhAnena doSavizeSaprayojyavyAvRtteH tAdRzaviSayatAvizeSAvacchinne'nugatakSayopazamavizeSasyaiva hetutvenAlokavaccakSuSastatrAniyatahetutAyA eva yuktatvAt dravyacakSurvyApArAbhAve'pi bhAvacAkSuSasya paMcidio vva baulo' [ vize0 bhA0 3001] ityAdidRSTAntasiddhatvenApasiddhAntAyogAditi dik ||3|| doSAvaraNayoriti doSAvaraNayorhAniH kvacidAtmani niHzeSA bhavati, atizayavatItvAt, yA hAniratizAyinI sA kvacinniH zeSA bhavati, yathA kanakapASANAdau kiTTakAlikAdibahirantarmalahAniriti prayogo'tra draSTavyaH / atrAtizAyinItvamAzrayabhedavyApAraprayuktAlpAlpatarabahubahutarapratiyogikatvaM, niHzeSatvaM ca svasamAnAdhikaraNasvapratiyogijAtIyaprAgabhAvakAlInabhinnatvam, ato na jAtirUpAtizayaparamuktisaGkramAdyasambhavaprayuktadoSAvakAzaH / yadi caivamapi sAdhyahetvorvyadhikaraNatvamutprekSyate, tadA doSAvaraNahAnitvaM pakSIkRtya tatra niruktAtizayitavRttitvena niHzeSavRttitvasAdhane tAtparyaM draSTavyam / dezato nirdoSatvasyeti yadyapi dezato doSahAnerdezato nirdoSatvaM na kAryam, abhede 1. (chAyA - paJcendriya iva bakula: / )
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 4] 143 tadanupapatteH / sA kvacinni:zeSAstIti sAdhyate, vAdiprativAdinoratra vipratipatteH / atizAyanAditi hetuH / kvacitkanakapASANAdau kiTTakAlikAdibahirantarmalakSayo yatheti dRSTAntaH, prasiddhatvAt / sa hi kanakapASANAdau prakRSyamANo dRSTo niHzeSaH / tadvaddoSAvaraNahAnirapi prakRSyamANA asmadAdiSu pratItA satI kvacinniHzeSA'stIti siddhyati / kaH punardoSo nAmAvaraNAdbhinnasvabhAva iti ceducyate (bhA0) vacanasAmarthyAdajJAnAdirdoSaH svaparapariNAmahetuH / na hi doSa evAvaraNamiti pratipAdane kArikAyA doSAvaraNayoriti dvivacanaM samartham / tatastatsAmarthyAdAvaraNAtpaudgalikajJAnAvaraNAdikarmaNo bhinnasvabhAva evAjJAnAdirdoSo'bhyUhyate / taddhetuH punarAvaraNaM karma jIvasya pUrvasvapariNAmazca / [bauddho doSAn svahetukAn sAGkhyazca parahetukAneva manyate kintu jainAcAryA doSAnubhayahetukAneva manyante] svapariNAmahetuka evAjJAnAdirityayuktaM, tasya kAdAcitkatvavirodhAjjIvatvAdivat / parapariNAmahetuka evetyapi na vyavatiSThate, muktAtmano'pi tatprasaGgAt, sarvasya kAryasyopAdAnasahakArisAmagrIjanyatayopagamAttathApratItezca, tathA ca doSo jIvasya svaparapariNAmahetukaH, kAryatvAnmASapAkavat / / nanvevaM ni:zeSAvaraNahAnau doSahAneH sAmarthyasiddhatvAddoSahAnau vAvaraNahAneranyatarahAnireva niHzeSataH sAdhyeti cet, na doSAvaraNayorjIvapudgalapariNAmayoranyonyakAryakAraNabhAvajJApanArthatvAdubhayahAneniHzeSatvasAdhanasya / doSo hi tAvadajJAnaM aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAryakAraNabhAvavirodhAt, tathApi tadupalakSitA dezataH zuddhiH svAnubhavasAkSikA kAryatvena draSTavyA / svapariNAmahetuka evetyAdi atrAjJAnAdiH (1) svapariNAmamAtrahetuko na bhavati kAdAcitkatvAt, vyatireke jIvatvavat (2) parapariNAmamAtrahetuko na bhavati jIvadharmatvAda, vyatireke'jIvatvavat (3) svaparapariNAmahetuko bhavati kAryatvAnmASapAkavadityanumAnatrayaM draSTavyam / prathame kAdAcitkatvaM na kAlavRttyabhAvapratiyogitvaM, svapariNAmamAtrahetuke bhavyatve tatsattvena vyatirekavyAptau vyabhicArAt, kintvabhUtvAbhAvitvaM, visabhAgasantatyavacchinnakAryatvaM vA tat, vyatireke dRSTAntIbhUtasya jIvatvasya ca vyaJjanaparyAyatayA svarUpato'hetukatve'pi zuddharjusUtrAbhimatArthaparyAyAbhedanirUpitaM svapariNAmamAtrahetukatvaM, tacca
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 aSTasahastrItAtparyavivaraNam jJAnAvaraNasyodaye jIvasya syAd, adarzanaM darzanAvaraNasya, mithyAtvaM darzanamohasya, vividhamacAritramanekaprakAracAritramohasya, adAnazIlatvAdirdAnAdyantarAyasyeti / tathA jJAnadarzanAvaraNe tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyA''sAdanopaghAtebhyo jIvamAsravataH, kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdAddarzanamohaH, kaSAyodayAttIvrapariNAmAccAritramohaH, vighnakaraNAdantarAya iti tattvArthe prarUpaNAt / samarthayiSyate cAyaM kAryakAraNabhAvo doSAvaraNayoH kAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpataH ityatra (kArikA-99) / [bauddho doSAneva saMsArasya kAraNaM manyate kintu jainAcAryA ubhayau eva kAraNe iti kathayanti] atha doSa evAvidyAtRSNAlakSaNazcetaso'nAditadvAsanodbhUtaH saMsAraheturnAvaraNaM paudgalikaM, tena mUrtimatA cittasyAmUrtasyAvaraNAyogAditi vadato bauddhAnnirAkartumAvaraNagrahaNaM, mUrtimatApi madirAdinA cittasyAmUrtasyAvaraNadarzanAt, tatsambandhAdvibhramasaMvedanAdanyathA tadanupapatteH / madirAdinendriyANyevAviyante iti cet, na teSAmacetanatve tadAvaraNAsambhavAt sthAlyAdivadvibhramAyogAt / cetanatve teSAmamUrtatve'pi mUrtimatAvaraNamAyAtamiti prAyeNAnyatra cintitam / tato doSahAnivadAvaraNahAnirapi ni:zeSA kvacitsAdhyA, tadAvaraNasya doSAdanyasya mUrtimataH prasiddhaH / [doSAvaraNayorhAniH pradhvaMsAbhAvarUpA'sti na tvatyantAbhAvarUpA] (bhA0) ata eva loSTAdau niHzeSadoSAvaraNanivRtteH siddhasAdhyatetyasamIkSitAbhidhAnaM, sAdhyAparijJAnAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAryatAvacchedakAnavacchinnatvenopasthita eva vivakSyata iti nArthaparyAyAntare'tiprasaGgaH / dvitIye'pyanayaiva rItyA parapariNAmamAtrahetukatvaM paramiSTaH pAriNAmikabhAva iti muktAtmanastatprasaGgo viparyaye bAdhaka ukto granthakRtA / tRtIye kAryatvasyodbhUtakAryatvAdityarthaH, tena jIvatvAdau na vyabhicAro nityatvenApite tatrAnityAbhedAropaprayuktakAryatvAdityasyAnudbhUtatvAditi dhyeyam / sAdhyAparijJAnAditi uddezyAnumitiviSayAparijJAnAdityarthaH, sAdhyaH=uddezyAnumitiviSayaH tasya= doSAvaraNAtyantAbhAvasya aniSTatvAn muktitvenAnAbhimatatvAt, tasya muktitve sadAtmano muktiprasaGgAt traikAlikyAstAdAtmyapariNAma
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA0 4] 145 pradhvaMsAbhAvo hi doSAvaraNayoH sAdhyo na punaratyantAbhAvaH, tasyAniSTatvAt, sadAtmano muktiprasaGgAt / nApItaretarAbhAvaH, tasya prasiddhatvAt, doSAvaraNayoranAtmatvAdAtmanazcAdoSAvaraNasvabhAvatvAt / prAgabhAvo'pi na sAdhyastata eva, prAgavidyamAnasya doSAvaraNasya svakAraNAdAtmani prAdurbhAvAbhyupagamAt / na ca loSTAdau doSAvaraNayoH pradhvaMsAbhAvaH sambhavati, tasya bhUtvA bhavanalakSaNatvAt tayostatrAtyantamabhAvAt tanna siddhasAdhyatA / [zaGkAkAro buddhastaratamatAM dRSTvA atizAyanahetumanaikAntikaM manyate kintu jainAcAryAH kvacit ___ loSTAdau buddharapi abhAvaM svIkRtya hetumanaikAntikaM na manyante] nanvevaM, (bhA0) doSAvaraNayorhAneratizAyanAnniHzeSatAyAM sAdhyAyAM buddherapi kinna parikSayaH syAd ? vizeSAbhAvAdato'naikAntiko heturityazikSitalakSitaM, cetanAdiguNavyAvRtteH sarvAtmanA pRthivyAderabhimatatvAt / nanu ca pRthivyAdau sarvAtmanA cetanAdiguNapradhvaMsAbhAvasyAbhAvAd buddhihAnyAnaikAntikamevAtizAyanamityapyanavabodhavijRmbhitaM, pRthivyAdau pudgale pRthivIkAyikAdibhirAtmabhiH zarIratvena gRhIte svAyuSaH kSayAt tyakte cetanAdiguNasya vyAvRtteH sarvAtmanA pradhvaMsAbhAvarUpatvena syAdvAdibhirabhimatatvAt, na hi sa kazcitpudgalo'sti yo na jIvairasakRdbhuktojjhitaH iti vacanAt [ ] / prasiddhazca pRthivyAdau cetanAdiguNasyAbhAvaH, anupalambhA'nyathAnupapatteH / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam nivRtteratyantAbhAvatvAddoSAvaraNayostAdAtmyapariNAmasya cAtmani nityanivRttatvAditi bhAvaH / yadyapi AvaraNatAdAtmyamAtmato nityanivattamabhyupagantaM zakyama, bhinnadravyatvAta, doSatAdAtmyantu na, tatkAlAvacchinnatattAdAtmyasyAtmanyavarjanIyatvAt, tathApi ekasattve'pyubhayAbhAvAbhyupagamenAvaraNodayapariNatirUpadoSAbhiprAyeNa vedamabhidhAnamiti mantavyam / tata eva prasiddhatvAdeva, tadeva spaSTIkartumAha-prAgavidyamAnasyetyAdi / pradhvaMsAbhAve sAdhye na siddhasAdhyatetyupadarzayati-na ca loSTAdAvityAdinA / zarIratvena gRhIta iti 1aNNuNNANugayANaM' ityAdi sammatyuktarItyA zarIrAtmanoH kathaJcidekatvena tathaiva loka 1. avagraho'tra hastapratau dRzyate tathApi sa sthAnapUraNArthaM bhaviSyati iti sambhAvyate /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [adRzyapadArthasyAbhAvaM kathaM bhaviSyatIti zaGkAyAM laukikajanA api adRzyasyAbhAvaM manyante evetyuttaram ] (bhA0) adRzyAnupalambhAdabhAvAsiddhirityayuktaM, paracaitanyanivRttAvArekApatteH, saMskartRRNAM pAtakitvaprasaGgAd, bahulamapratyakSasyApi rogAdervinivRttinirNayAt / syAnmataM te (bhA0) vyApAravyAhArAkAravizeSavyAvRttisamayavazAttAdRzaM loko vivecayati nAstyatra mRtazarIre caitanyaM vyApAravyAhArAkAravizeSAnupalabdheH, kAryavizeSAnupalambhasya kAraNavizeSAbhAvAvinAbhAvitvAt, cAndanAdidhUmAnupalambhasya tatsamarthacAndanAdipAvakAbhAvAvinAbhAvitvavat / tathA - nAstyasya rogo jvarAdiH, sparzAdivizeSAnupalabdherbhUtagrahAdirvA ceSTAvizeSAnupalabdheH / samyagvaidyazAstrabhUtatantrAdisamayavazAdatyantAbhyastacaitanyarogAdikAryavizeSANAM lokAnAM tadvivekopapattiH iti / [jainAcAryA bhasmaloSThAdInacetanAn sAdhayanti ] tadetatpRthivyAdau sarvAtmanA cetanAdiguNavyAvRttAvapi samAnam / nAstyatra bhasmAdipRthivyAdau pRthivIcetanAdiguNaH (bhA0) vyApAravyAhArAkAravizeSavyAvRtteriti samayavazAttatsiddhAntavilloko vivecayati / syAdAkUtaM te vyApArAdivizeSasyAnupalabdhestajjananasamarthacetanAdiguNavyAvRttisiddhAvapi tajjananAsamarthacetanAdivyAvRttyasiddherna sarvAtmanA tadvyAvRttisiddhiH iti, tadasamaJjasaM, vyApArAdyazeSakAryajananAsamarthasya zarIriNAM cetanAderasambhavAt, aSTasahastrItAtparyavivaraNam lokottarAnubhavasiddhatvena cAtmagRhItamukte pRthivyAdizarIre buddhyAdiniHzeSadhvaMsasya yuktiyuktatvAditi bhAvaH / na hi pratiyogisamavAyideza eva dhvaMsaprAgabhAvau sta iti naiyAyikavacanaM zraddhAtumarha, samavAyikAraNanAzajanyadravyanAzasya niradhikaraNatvApatteH / na ca samavAyikAraNasamavAyikAraNameva tatrAdhikaraNaM, tannAzasthale'pyadhikaraNacintAyAM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 4] 147 sambhave vA zarIritvavirodhAt / tataH kAryavizeSAnupalabdheH sarvAtmanA cetanAdi - guNavyAvRttiH pRthivyAdeH siddhyatyeva, mRtazarIrAdeH paracaitanyarogAdinivRttivat / ( bhA0) yadi punarayaM nirbandhaH sarvatra viprakarSiNAmabhAvAsiddhestadA kRtakatvadhUmAdervinAzAnalAbhyAM vyApterasiddherna kazciddhetuH / tataH zauddhodaniziSyakANAmanAtmanInametat, anumAnocchedaprasaGgAt / na hi jaiminIyamatAnusAriNo viprakarSiNAmarthAnAmabhAvAsiddhimanumanyante, vede kartrabhAvasiddhiprasaGgAt sarvajJAdyabhAvasAdhanavirodhAcca / te tAmanumanyamAnA vA zauddhodaniziSyakA eva / na caiSAmetadAtmanInaM, anumAnocchedasya durnivAratvAt, sAdhyasAdhanayorvyApyasiddheH / paropagamAdvyAptisiddhernAnumAnoccheda iti cet, na tasyApi paropagamAntarAtsidbhAvanavasthAprasaGgAt tasyAnumAnAtsiddhau parasparAzrayaprasaGgAt / prasiddhe'numAne tataH paropagamasya siddhistatsiddhau ca tato vyAptisiddheranumAnaprasiddhiriti / tato na zreyAnayaM nirbandhaH sarvAtmanA cetanAdiguNavyAvRttiH pRthivyAderna siddhyatyeveti tatprasiddhau ca na buddhihAnyA hetorvyabhicAraH, tasyAH sapakSatvAt / tathA hi ( bhA0 ) yasya hAniratizayavatI tasya kutazcitsarvAtmanA vyAvRttiH, yathA buddhyAdiguNasyAzmanaH, tathA ca doSAderhAniratizayavatI kutazcinnivarttayitumarhati sakalaM kalaGkamiti kathamakalaGkasiddhirna bhavet ? [karmadravyasya pradhvaMsAbhAvarUpAbhAve manyamAne sati doSAropaNaM, syAdvAdibhistaddoSanirAkaraNam ] nanu ca yadi pradhvaMsAbhAvo hAnistadA sA paudgalikasya jJAnAvaraNAdeH karmadravyasya na sambhavatyeva nityatvAttatparyAyasya tu hAnAvapi kutazcit punaH prAdurbhAvAnna niHzeSA hAniH syAt / niHzeSakarmaparyAyahAnau vA karmadravyasyApi aSTasahastrItAtparyavivaraNam paramANuvizrAmApatteH, tadgatasya ca tasya yathApratIti sambandhavizeSeNa sthUlAvayavaniSThatAbhyupagame kimaparAddhamadhikaraNAntareNa ? yena tatra tadvattApratItisiddhApyapalapyeteti dik / AvaraNahAnirna sAdhyA dravyArthaparyAyArthavikalpAnupapatterityAzayavAnAha-pUrvapakSe nanu ca yadItyAdi svasamAnAdhikaraNasvapratiyogijAtIyaprAgabhAvAsamAnakAlInatvavizeSaNAdA
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 aSTasahastrItAtparyavivaraNam hAniprasaGgaH, tasya tadavinAbhAvAt, tathA ca niranvayavinAzasiddharAtmAdidravyAbhAvaprasaGga iti kazcit, so'pyanavabuddhasiddhAnta eva yasmAt / (bhA0 ) maNermalAdervyAvRttiH kSayaH, sato'tyantavinAzAnupapatteH / tAdRgAtmano'pi karmaNo nivRttau parizuddhiH / pradhvaMsAbhAvo hi kSayo hAnirihAbhipretA, sA ca vyAvRttireva maNeH kanakapASANAdvA malasya kiTTAdervA / na punaratyantavinAzaH, sa hi dravyasya vA syAtparyAyasya vA ? na tAvad dravyasya, nityatvAt, nApi paryAyasya dravyarUpeNa dhrauvyAt / tathA hi-vivAdApannaM maNyAdau malAdi paryAyArthatayA nazvaramapi dravyArthatayA dhruvaM, sattvAnyathAnupapatteH / [zabdavidyuddIpAdayo'pi kathaJcinnityAH santi] zabdena vyabhicAra iti cet, na tasya dravyatayA dhrauvyAbhyupagamAt / vidyutpradIpAdibhiranekAnta ityayuktaM, teSAmapi dravyatvato dhruvatvAt, kSaNikaikAnte sarvathArthakriyAvirodhasyAbhidhAnAt, tato yAdRzI maNermalAdervyAvRttirhAniH parizuddhistAdRzI jIvasya karmaNAM nivRttirhAniH, tasyAM ca satyAmAtyantikI zuddhiH sambhAvyate. sakalakarmaparyAyavinAze'pi karmadravyasyAvinAzAttasyAkarmaparyAyAkrAnta - aSTasahasrItAtparyavivaraNam varaNatvAvacchinnadhvaMsasya vA sAdhyatvAnna doSa ityabhiprAyavAn siddhAntayati-so'pyanavabuddhatattva' ityAdinA / sakalakarmaparyAyanAzasya karmatvaviziSTadravyanAzaniyatatve'pi tadupalakSitadravyanAzAniyatatvAnna niranvayanAzApattirityAha-sakalakarmetyAdi nanu karmaparyAyatvAnavacchinne karmadravyatvenAkarmaparyAyatvAvacchinne cAkarmadravyatvena hetutvAt kathaM muktau karmadravyasya karmaparyAyAkrAntatayA pariNamanam ? iti cet, na, pudgaladravyasyaivAvasthAvizeSeNa karmAkarmAtmakatayA pariNamanAdanyonyAbhAvasyAvyApyavRttitvAdubhayarUpatopapatteH / nanu evaM jIvadravyamapi niHzeSitajIvaparyAyamajIvaparyAyAnAdadAnamajIvadravyaM syAt, tadravyasya tadanyadravyaparyAyapariNamanAbhAvavyApyatvopagame ca karmadravyamapyakarmaparyAyapariNAmi na syAditi cet, na jIvAjIvapariNAmayoH pradezavirodhasya karmAkarmapariNAmayozca 1. siddhAnta iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 4] tayA pariNamanAd, maladravyasya malAtmakaparyAyatayA nivRttAvapyamalAtmakaparyAyAviSTatayA pariNamanavat / tadetena tucchaH pradhvaMsAbhAvaH sarvatra pratyAkhyAtaH, kAryotpAdasyaiva pUrvAkArakSayarUpatvapratIteH / samarthayiSyate caitat kAryotpAdaH kSayo hetorniyamAt ityatra (kArikA-58) / 149 ( bhA0 ) tena maNeH kaivalyameva malAdervaikalyam / karmaNo'pi vaikalyamAtmakaivalyamastyeva tato nAtiprasajyate / dravyArthatayA buddherAtmanyapyavinAzAtsarvAtmanA parikSayAprasaGgAt paryAyArthatayA parikSaye'pi siddhAntAvirodhAt / nanu ca yathA karmadravyasya karmasvabhAvaparyAyanivRttAvapyakarmAtmakaparyAyarUpatayAvasthAnaM tathAtmano buddhiparyAyatayA nivRttAvapyabuddhirUpaparyAyatayAvasthAnAt siddhAntavirodha evetyatiprasajyate iti cet, na vaiSamyAt / karmadravyaM hi pudgaladravyam, tasyAtmani pAratantryaM kurvataH karmatvapariNAmastadakurvato'karmatvapariNAmenAvasthAnaM, rUpAdimattvasAmAnyalakSaNatvAtpudgaladravyasya karmatvalakSaNatvAbhAvAdaviruddhamabhidhIyate / buddhidravyaM tu jIvaH, tasya buddhiH paryAyaH / tat sAmAnyaM lakSaNam, upayogo lakSaNam iti vacanAt [ tattvArthasUtram 2-8] / na ca lakSaNAbhAve lakSyamavatiSThate, tasya tadalakSaNatvaprasakte rye nAbuddhiparyAyAtmakatayAvasthAnaM jIvasya niHzeSato buddhiparikSaye'pyaviruddhaM syAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAlavirodhasya siddhAntasiddhatvenoktapratibandyayogAt, dravyatvasAkSAdvyApyajAtyavacchedena niyataparyAyArambhavAdo, na tu tadavAntarajAtyavacchedeneti paramArthaH / yuktaM caitat pareSAM janyapRthivItvAdyavacchinne pRthivItvAdinA hetutve gauravAdityAdi vipaJcitamanyatra / etena=uttaraparyAyasyaiva pUrvaparyAyadhvaMsatvena, tucchaH=SaTpadArthIbhinnatvenAbhimataH / nAtiprasajyata iti karmavaikalye'pyAtmakaivalyavad buddhivaikalye'pyAtmakaivalyaM syAdityatiprasaGgo nApadyate, svalakSaNIbhUtaniHzeSaparyAyavaikalyasyAsAdhyatvAdasattvAcceti bhAvaH / na ca lakSaNAbhAva ityAdi tathA ca buddhiparyAyaH svAzrayadravye niHzeSato hIyate paryAyatvAdityatra svalakSaNatAvacchedakAnavacchinnatvasyopAdheH sattvAdagamakatvamiti bhAvaH / yadyapi karma - paryAyatvamapi karmadravyalakSaNatAvacchedakameva, tathApi dravyavibhAjakopAdhyavacchinnalakSyatAnirUpitalakSaNatAvacchedakAnavacchinnatvamupAdhirityatra tAtparyam / na punardravyArthatayeti
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [ ajJAnAdidoSANAmabhAvo kathaM bhaviSyati ? ] nanvevamajJAnAderdoSasya paryAyArthatayA hAnirniH zeSA sidhyedAvaraNavanna punardravyArthatayA buddhivat / tato doSasAmAnyasyAtmanyavasthAnAnna nirdoSatvasiddhirityaparaH, so'pyatattvajJa eva yataH / ( bhA0 ) pratipakSa evAtmanAmAgantuko malaH parikSayI svanirhrAsanimittavivarddhanavazAt / [AtmanaH pariNAmo katividha: ?] dvividho hyAtmanaH pariNAmaH, svAbhAvika Agantukazca / tatra svAbhAviko'nantajJAnAdirAtmasvarUpatvAt / malaH punarajJAnAdirAgantukaH, karmodayanimittakatvAt, sa cAtmanaH pratipakSa eva tataH parikSayI / tathA hi- yo yatrAgantukaH sa tatra svanirhrAsanimittavivarddhanavazAtparikSayI, yathA- jAtyahemni tAmrAdimizraNakRtaH kAlikAdiH, AgantukazcAtmanyajJAnAdirmalaH, iti svabhAvahetuH / na tAvadayamasiddhaH / katham ? yo yatra kAdAcitkaH sa tatrAgantukaH, yathA - sphaTikAzmani lohitAdyAkAraH / kAdAcitkazcAtmani doSa iti / na cedaM kAdAcitkatvamasiddhaM, samyagjJAnAdiguNAvirbhAvadazAyAmAtmani doSAnupapatteH / [mImAMsako jIvasya svabhAvaM doSaM manyate tasya nirAkaraNam ] tataH prAk tatsadbhAvAd guNAvirbhUtidazAyAmapi tirohitadoSasya sadbhAvAnna kAdAcitkatvaM, sAtatyasiddheriti cet na, guNasyApyevaM sAtatyaprasaGgAt, tathA ca hiraNyagarbhAdervedArthajJAnakAle'pi vedArthAjJAnaprasaGgaH / jJAnAjJAnayoH parasparaviruddhatvAdekatraikadA na prasaGga iti cet, tata eva sakalaguNadoSayorekatraikadA prasaGgo mA bhUt / punardoSasyAvirbhAvadarzanAd guNakAle'pi sattAmAtrasiddhiriti cet, tarhi guNasyApi punarAvirbhUtidarzanAddoSakAle'pi sattAmAtrasiddhiH, sarvathA vizeSAbhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam dravyArthatayA hAnerataddravyasvarUpatvAditi bhAvaH / kAdAcitkazcAtmani doSa iti, tathA ca kAdAcitkatvAdajJAnAderdoSasya dravyArthatayA hAniraviruddheti sA cAsmaduktavizeSaNamudrayaiva bhAvanIyA / kAdAcitkatvaM ca yadyapi buddhyAderapyasti tathApi adhikRtaparyAya
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 4] 151 tathA cAtmano doSasvabhAvatvasiddhivad guNasvabhAvatvasiddhiH kuto nivAryeta ? virodhAditi ced, doSasvabhAvatvasiddhireva nivAryatAM, tasya guNasvabhAvatvasiddheH / kutaH seti ced, doSasvabhAvatvasiddhiH kutaH ? saMsAritvAnyathAnupapatteriti cet, saMsAritvaM sarvasyAtmano yadyanAdyanantaM tadA prativAdino'siddhaM, pramANato muktisiddheH / [kvacidAtmani saMsArasyAbhAvo bhavatIti jainAcAryAH sAdhayanti] kuta iti cedime pravadAmaH-kvacidAtmani saMsAro'tyantaM nivartate tatkAraNAtyantanivRttyanyathAnupapatteH / saMsArakAraNaM hi mithyAdarzanAdikamubhayaprasiddhaM kvacidatyantanivRttimat, tadvirodhisamyagdarzanAdiparamaprakarSasadbhAvAt / yatra yadvirodhiparamaprakarSasadbhAvastatra tadatyantanivRttimadbhavati, yathA cakSuSi timirAdi / nedamudAharaNaM sAdhyasAdhanadharmavikalaM, kasyaciccakSuSi timirAderatyantanivRttimattvaprasiddhastadvirodhiviziSTAJjanAdiparamaprakarSasadbhAvasiddhezca nirvivAdakatvAt / kathaM mithyAdarzanAdivirodhi samyagdarzanAdi nizcIyate ? iti cet, tatprakarSe tadapakarSadarzanAt / yaddhi prakRSyamANaM yadapakarSati tat tadvirodhi siddham / yathoSNasparzaH prakRSyamANaH zItasparzamapakarSastadvirodhI / mithyAdarzanAdikamapakarSati ca prakRSyamANaM kvacitsamyagdarzanAdi tat tadvirodhi / kathaM punaH samyagdarzanAdeH kvacitparamaprakarSasadbhAvaH siddhaH ? iti cet, prakRSyamANatvAt, yaddhi prakRSyamANaM tatkvacitparamaprakarSasadbhAvabhAgdRSTam, yathA nabhasi parimANam / prakRSyamANaM ca samyagdarzanAdi, tasmAtparamaprakarSasadbhAvabhAka / paratvAparatvAbhyAM vyabhicAra iti cet, na tayorapi saparyantajagadvAdinAM paramaprakarSasadbhAvabhAktvasiddhaH / na cAparyantaM jagaditi vaktuM zakyaM, viziSTasannivezatvAtparvatavat / yatpunaraparyantaM tanna viziSTasannivezaM siddhaM, yathA vyoma, viziSTasannivezaM ca jagat, tasmAtsarvataH saparyantamiti nigaditamanyatra / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - tAvacchedakAvacchedena tattvaM dravyArthatayA niHzeSahAnivyApyaM, na ca buddhiparyAyatvAvacchedena tattvamasti svalakSaNatvavyAghAtAd, vastutaH zuddhadravyArthatAyA hAniraprasiddhaiva, AdiSTadravyArthatayA tvajJAnasyeva buddhyAderapi hAneH paryAryArthatAparyavasannatvAnna doSAvahatvaM, kevalajJAnasyApi je saMghayaNAIA (2.35) ityAdigranthena bhavasthakevaliparyAyatayA hAne:
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [abhavyajIveSu mithyAdarzanAdeH paramaprakarSo labhyate ] saMsAreNAnekAnta iti cet, na tasyApyabhavyajIveSu paramaprakarSasadbhAvasiddhau prakRSyamANatvena pratIteH / etena mithyAdarzanAdibhirvyabhicAraH pratyAkhyAtaH, teSAmapyabhavyeSu paramaprakarSasadbhAvAt / tato nAnaikAntikaM prakRSyamANatvaM paramaprakarSasadbhAve sAdhye | nApi viruddhaM, sarvathA vipakSAd vyAvRtteH, iti kvacinmithyAdarzanAdivirodhisamyagdarzanAdiparamaprakarSasadbhAvaM sAdhayati, sa ca sidhyanmithyAdarzanAderatyantanivRttiM gamayati, sA ca gamyamAnA svakAryasaMsArAtyantanivRtti nizcAyayati / yAsau saMsArasyAtyantanivRttiH sA muktiriti / tadanyathAnupapatterAtmano jJAnAdiguNasvabhAvatvasiddherna doSasvabhAvatvasiddhiH, virodhAt / prasiddhAyAM kvacidAtmani niHzreyasabhAji guNasvabhAvatAyAmabhavyAdAvapi tannirNayaH, jIvatvAnyathAnupapatteH / prasiddhe ca sarvasminnAtmani jJAnAdiguNasvabhAvatve doSasvabhAvatvAsiddheH siddhaM doSasya kAdAcitkatvamAgantukatvaM sAdhayati, tataH sa eva parikSayI svanihUsa - nimittavivarddhanavazAditi suspaSTamAbhAti, doSanirhrAsanimittasya samyagdarzanAdervizeSeNa varddhanaprasAdhanAt / ityAvaraNasya dravyakarmaNo doSasya ca bhAvakarmaNo bhUbhRta iva mahato'tyantanivRttisiddheH karmabhUbhRtAM bhettA mokSamArgasya praNetA stotavyaH samavatiSThate vizvatattvAnAM jJAtA ca // 4 // [karmarahito'pi AtmAtyantaparokSapadArthAn kathaM jAnIyAt ?] ( bhA0 ) nanu nirastopadravaH sannAtmA kathamakalaGko'pi viprakarSiNamarthaM pratyakSIkuryAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam sammatyAdisiddhatvenApasiddhAntagandhasyApyabhAvAt, kevalaM pravAhataH paryAyArthatayA'jJAnAderhArna tu buddhyAdeH, tatra ca pratItyasamutpAdApekSayA dravyArthatvamucyata ityetAvAn svasamayasiddho vivekaH, tirobhAvAdinA guNavaddoSasya sAtatyaM tvanupadameva nirAkariSyata iti sarvamavadAtam / jIvatvAnyathAnupapatteriti jIvasya sato'bhavyAderapyAvaraNavattvAdAvaraNena ca satAmeva jJAnAdiguNAnAmabhibhavasya kartuM zakyatvAdabhavyAderapi jJAnAdiguNasvabhAvatvamevetyarthaH /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 5] na hi nayanaM nirastopadravaM vigalitatimirAdikalaGkapaTalamapi dezakAlasvabhAvaviprakarSabhAjamarthaM pratyakSIkurvat pratItaM, svayogyasyaivArthasya tena pratyakSIkaraNadarzanAt / nirastagrahoparAgAdyupadravo'pi divasakara: pratihataghanapaTalakalaGkazca svayogyAneva vartamAnArthAn prakAzayannupalabdho nAtItAnAgatAnarthAnayogyAniti jIvo'pi nirastarAgAdibhAvakarmopadravaH san vigalitajJAnAvaraNAdidravyakarmAtmakakalaGko'pi ca kathaM viprakRSTamarthamazeSaM pratyakSIkartuM prabhuH ? muktAtmA bhavannapi na codanAprAmANyapratibandhavidhAyI, dharmAdau tasyA eva prAmANyaprasiddhaH muktAtmanastatrApramANatvAttasyAnandAdisvabhAvapariNAme'pi dharmajJatvAbhAvAdapratiSedhyatvAt / taduktaM TdharmajJatvaniSedhastu kevalo'tropayujyate / sarvamanyadvijAnaMstu puruSaH kena vAryate ? // [tattvasaGgraha:-3128] iti vadantamiva stotuH prajJAtizayacikIrSayA bhagavantaM pratyAhu: sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 5 // sUkSmAH svabhAvaviprakarSiNo'rthAH paramANvAdayaH, antaritAH kAlaviprakarSiNo rAmAdayo, dUrAstu dezaviprakarSiNo himavadAdayaste kasyacitpratyakSA, anumeyatvAdyathA'gnyAdirityevaM sarvajJasya samyak sthiti: syAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam yadyapi abhavyAdAvAtmani guNadoSobhayasvabhAvatvamaviruddhaM, pareSAmavayaviguNe'vayavaguNasyevAsmAkaM vibhAvaguNaparyAye svabhAvaguNaparyAyasya hetutvasambhavAt, zuddhAtmatvAvRtatvAvacchedakabhedena cobhayasamAvezasyApyavirodhAdAtmASTakanirdezakapAramarSasya (bhaga0 12.10.1) apyetadarthAnukUlatvAt tathApi prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti nyAyAnusAriNIyamuktiriti dhyeyam // 4 // yathA'gnyAdiriti / tathA ca kArikAyAm anumeyatvato'gnyAdiH ityatrAgnyAdirityataH prAg yathetyadhyAhRtya yojanIyam, anyathA zAbdabodhAnupapatteriti dhyeyam / tasya svabhAvabhedAbhAvAditi yadyapi svabhAvabhedAbhAve'pyanukUlatarkAnavatAre'prayojakatvazaGkA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [sUkSmAdyarthA yena prakAreNa kasyacit pratyakSAH dRSTAH tenaiva sAdhyante'nyaprakAreNa vA ?] atha matametat sUkSmAdayo'rthA yathAbhUtAH kasyacitpratyakSA dRSTAstathAbhUtA eva tathAnumeyatvena sAdhyante'nyathAbhUtA vA ? yathAbhUtAzcetsiddhasAdhyatA, sUkSmANAM sahasradhA bhinnakezAgrAdInAmantaritAnAM ca prapitAmahAdInAM dUrArthAnAM ca himavadAdInAM kasyacitpratyakSatvaprasiddhaH / anyathAbhUtAnAM tu kasyacitpratyakSatvasAdhane'numeyatvAdityaprayojako hetuH kSmAdharAdInAM buddhimatkAraNatve sAdhye sannivezaviziSTatvAdivat / dharmyasiddhizca, paramANvAdInAmaprasiddhatvAt iti tadayuktaM, vivAdAdhyAsitAnAM sUkSmAdyarthAnAM kasyacitpratyakSatvena sAdhyatvAd 'aprasiddha sAdhyamiti' vacanAt / dharmAdayo hi kasyacitpratyakSatvena vAdiprativAdinovivAdApannAste eva kasyacitpratyakSA iti sAdhayituM yuktA na punaranye, na caivaM dharmyasiddhiH, dhAdInAmasarvajJavAdino'pi yAjJikasya siddhatvAt / nanvevaM bhUdharAdInAM dhImaddhetukatayA vivAdApannAnAM tathA sAdhyatve kathamaprayojako hetuH sannivezaviziSTatvAdiriti cet svabhAvabhedAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam hitavyabhicArasaMzayo'numiti pratibadhnIyAt, svabhAvabhede'pi ca kSityAdikaM sakartRkaM kAryatvAdityatra kAryatvAvacchinnaM prati kartRtvena kAraNatvanizcayAllAghavatarkAnavatAre nAprayojakatvamiti naiyAyikairiSyate tathA ca prakRte'nukUlatarkAbhAvAdaprayojakatvaM syAditi zakyaM zaGkitum, tathApi prakRte nirupAdhisahacArasyaivAnukUlatarkasya sattvAnnAprayojakatvamityatra tAtparyaM draSTavyam / IzvarasAdhakAnumAnakhaNDanaM tu mImAMsakena kAryatvAvacchinne kartRtvena hetutArUpAnukUlatarkakhaNDanenaiva vidheyam, ghaTAdau kulAlAdeviziSyahetutAvazyakatve sAmAnyataH kAryatvAvacchinne kartRtvena hetutve mAnAbhAvAt, 'yadvizeSayoH' ityAdinyAyasya niyuktikatvAdanyathA karaNasyApyekasya siddhyApatteH / yattu ghaTatvAvacchinne'pi na kulAlatvAdinA kalAlAdikatitvAdinA vA hetatvaM khaNDaghaTAdyatpattikAle kalAlAdikaterasattvAta. kintu kartatvena katitvena vetIzvarasiddhiriti dIdhitikatoktaM tadayaktaM, kalAlAdikate: svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena tatkAle'pi sattvAt, vaizeSikanaye zyAmaghaTAdinAzottaraM raktaghaTAdyutpatikAle prAktanaparamANudvayasaMyogadvyaNukAdinAze'pi pUrvasaMyogAdidhvaMsAnAmuttarasaMyogAdau kAlopAdhitayA'pi janakatvAt, tatkAle'pi kulAlAdikRteH svaprayojya
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 5] yAdRzamabhinavabhavanAdiSu sannivezaviziSTatvamakriyAdarzino'pi kRtabuddhyutpAdakaM dhImaddhetukatvena vyAptaM pratipannaM tAdRzameva jIrNaprAsAdAdiSUpalabhyamAnaM dhImaddhetukatvasya prayojakaM syAnnAnyAdRzaM bhUdharAdiSu pratIyamAnamakRtabuddhyUtpAdakamiti svayaM mImAMsakairabhidhAnAt / naivamanumeyatvaM, tasya svabhAvabhedAbhAvAt / na hi sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayaikalakSaNaliGgajanitajJAnaviSayatvamanumeyatvamagnyAdau dharmAdau ca liGgini bhidyate yena kiJcitprayojakamaparamaprayojakamiti vibhAgo'vataret / [parokSavartipadArthAn jJApayitumanumeyatvaheturasiddha iti mAnyatAyAM pratyuttaram] (bhA0 ) svabhAvakAladezaviprakarSiNAmanumeyatvamasiddhamityanumAnamutsArayati yAvAn kazcid bhAvaH sa sarvaH kSaNika ityAdivyApterasiddhau prakRtopasaMhArAyogAdaviprakarSiNAmanumiterAnarthakyAt / sattvAderanityatvAdinA vyAptimicchatAM siddhamanumeyatvamanavayaveneti na kiJcid vyAhataM pazyAmaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam vijAtIyasaMyogena vidyamAnatvAvirodhAdanyathA daNDAdihetutAyA api durghaTatvAt, ghaTatvAdyavacchinne vijAtIyakRtitvena tadvattvena vA hetutve sambhavati vyApakadharmeNa kRtitvena kRtimattvena vA hetutvAyogAcceti dik / hetvasiddhi parihartumAha-bhASyakRt svabhAvetyAdi / ityanumAnamutsArayatIti iti vadannanumAnamAtramucchedayatItyarthaH, atrAnumAnotsArakatvam anumAnadUSaNatvaM, tacca yadyapi hetvasiddherna tvasiddhasya hetostathApi 'savizeSaNe hi' itinyAyAnusaraNAdadoSaH / yAvAniti tathA ca mImAMsakasyApi paryAyatvAdinA dharmAderanekakSaNAsthAyitvarUpakSaNikatvAnumitau sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakasyAvazyAnusaraNIyatvAttasya cAnumAnarUpatvAdviprakarSiNAmananumeyatve sAmAnyavyAptimUlakAnumityanupapattirityarthaH / aviprakarSiNAmiti AnarthakyAditi pratyakSAdinA siddhau satyAM tatpratibandhenAnumiteralabdhAspadatvAdityarthaH / tathA ca pratyakSIbhUtasAdhyahetuvyaktikavyAptimUlAnumiterapyanupapattirityanumAnamAtrocchedo vyakta eva tadbhayena viprakarSiNAmapyavazyamanumeyatvamabhyupagantavyamiti nAsiddhatA hetorityAha-sattvAdineti' itaH pUrvaM tathA ceti zeSaH / hetudvayasyAniSTaprasaGge yojitatveneSTasiddhiheto ritthameva lAbhAdanyathA hetvAkAGkSAnuparamApatteriti dhyeyam / anavayaveneti kAtsnyenetyarthaH / vRttau tato 1. 'satvAderanityatvAdinA' iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAnmataM-kecidarthAH pratyakSA, yathA ghaTAdayaH, kecidanumeyA ye kadAcitkvacit pratyakSapratipannAvinAbhAviliGgAH kecidAgamamAtragamyAH sarvadA svabhAvAdiviprakarSiNo dharmAdayaH, teSAM sarvapramAtRsambandhipratyakSAdigocaratvAyogAt / taduktaM sarvapramAtRsambandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM lapsyate puNyapApayoH // iti / [ta0 zlo0 vA0 1.18] tato dharmAdInAmanumeyatvamasiddhamudbhAvayannapi nAnumAnamutsArayati, tasyAnumeye'rthe vyavasthAnAt iti, tadasat, dharmAdInAmapyanityatvAdisvabhAvatayAnumeyatvopapatteH / 156 [dharmAdharmAdiparyAyAH anityAH santi paryAyatvAt iti jainAH kathayanti / ] tathA hi-yAvAnkazcidbhAvaH paryAyAkhyaH sa sarvo'nekakSaNasthAyitayA kSaNiko yathA ghaTastathA ca dharmAdiriti mImAMsakairapi kutazcit paryAyatvAderanityatvena vyAptiH sAdhanIyA, tadasiddhau prakRte'pi dharmAdau paryAyazca dharmAdirityupasaMhArAyogAt / kathaM cAyaM svabhAvAdiviprakarSiNAmanumeyatvamasiddhamabhidadhAnaH sukhAdInAmaviprakarSiNAmanumiterAnarthakyaM pariharet ? zazvadaviprakarSiNAmanumiteraniSTeradoSa iti cet, kva punariyamanumitiH syAt ? kadAcid viprakarSiNAmanyadA dezAdiviprakRSTAnAM pratipannAvinAbhAviliGgAnAmanumitiriti cet, kathamevaM zazvadapratyakSAyA buddheranumAnaM yata idaM zobheta ? jJAte tvarthe'numAnAdavagacchati buddhim iti [ ] / arthApatterbuddhipratipatteradoSa iti ced, dharmAdipratipattirapi tata evAstu / yathaiva hi bahirarthaparicchittyanyathAnupapatterbuddhipratipattistathA zreyaH pratyavAyAdyanyathAnupapattyA dharmAdharmAdipratipattirapi yuktA bhavitum / zreyaH pratyavAyAderanyathApyupapatteH kSINArthApattiriti cet, na tadutpattau dRSTakAraNavyabhicArAdadRSTakAraNapratipatteH, rUpAdijJAnAdindriyazaktipratipattivat, na cArthApattiranumAnAdanyaiva, anumAnasyaivArthApattiriti nAmakaraNAt / tato buddhyAdeH zazvadviprakarSiNo'numeyatvasiddhau dharmAderapi tatsiddhiH / ye tu tAthA aSTasahastrItAtparyavivaraNam dharmAdInAmiti AgamaikagamyAnAM dharmAdipadArthAnAmanumeyatvAsiddhayudbhAvayiturnAnumAnamAtrocchedakatvaM pRthagavasthite'numeye'rthe'numAnapravRtteraskhalitatvAdityarthaH / tadAhatasyAnumeye'rthe vyavasthAnAditi tasya = anumAnasya, vyavasthAnAd = labdhAspadatvAt /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 5 ] gatAdayaH sattvakRtakatvAderanityatvAdinA vyAptimicchanti teSAM siddhamanumeyatvamanavayaveneti na kiJcid vyAhatamasarvajJavAdinAM sarvajJavAdinAM ca svabhAvAdiviprakRSTeSvartheSvanumeyatvavyavasthiteH / etenAtyantaparokSeSvartheSvanumeyatvAbhAvAdbhAgAsiddhamanumeyatvamityetadapi pratyAkhyAtaM, teSAmapi kathaJcidanekAntAtmakatvAdisvabhAvatayAnumeyatvasiddheH / [anumeyatvaM zrutajJAnAdhigamyatvamityapi artho bhavitumarhati] athavAnumeyatvaM zrutajJAnAdhigamyatvaM hetuH, materanu pazcAnmIyamAnatvAd, anumeyAH sUkSmAdayo'rthA iti vyAkhyAnAnmatipUrvajJAnasya zrutatvAt, zrutaM matipUrvam iti vacanAt [ tatvArtha0 1.20 ] / na caitadasiddhaM prativAdino'pi sarvasya zrutajJAnAdhigamyatvopagamAt / codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalamiti svayamabhidhAnAt / taduktaM tattvArthazlokavArtike sUkSmAdyartho'pi cAdhyakSaH kasyacitsakalaH sphuTam / zrutajJAnAdhigamyatvAnnadIdvIpAdidezavat // 157 na hetoH sarvathaikAntairanekAntaH kathaJcana / zrutajJAnAbhigamyatvAtteSAM dRSTeSTabAdhanAt // aSTasahastrItAtparyavivaraNam etenetyAdi etena=viprakarSiNAmanumeyatvavyavasthApanena / bhAgAsiddhamiti viprakarSiNAmevArthAnAM pakSatve bhAgAsiddhatvamaprasaktamiti tanniSedho'yuktaH 'prasaktameva pratiSidhyata' iti nyAyAt tathApi padArthatvAvacchedena pratyakSatvasAdhane'yamAkSepaparihArazcaturasra iti mantavyam / anumeyatvahetorarthAntareNApyubhayavAdisiddhatAM pradarzayannajJAnAsiddhi pari jihIrSurAha athavAnumeyatvamityAdi / na hetoriti sarvathaikAnteSu zrutajJAnAdhigamyatvamasti pratyakSatvaM ca nAstIti hetorvyabhicAritvaM nodbhAvanIyam, yatasteSAM dRSTeSTabAdhitatvamasti abAdhitazrutajJAnaviSayatvaM ca hetuvivakSitaH sa ca zrutAjJAnaviSaye nAstIti / etena atyantAsatyapi iti nyAyena zAbdabodhaviSaye zazazRGgAdAvapi na vyabhicAra ityuktaM bhavati /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sthAnatrayAvisaMvAdi zrutajJAnaM hi vakSyate / tenAdhigamyamAnatvaM siddhaM sarvatra vastuni // 3 // iti [1.10-11-12] tato'numeyAH sUkSmAdyarthAH kasyacitpratyakSAH siddhA eva / [sarve'pyarthAH anumeyAH syuH pratyakSAzca na syuH, kA hAni: ?] (bhA0 ) te'numeyA, na kasyacitpratyakSAzca syuH, kiM vyAhanyate ? iti samAnamagnyAdInAm / agnyAdayo'numeyAH syuH kasyacitpratyakSAzca na syuriti / ( bhA0 ) tathA cAnumAnocchedaH syAt / sarvAnumAneSUpAlambhasya samAnatvAt / zakyaM hi vaktuM dhUmazca kvacitsyAdagnizca na syAditi / [pratyakSaikapramANavAdinaM cArvAkamanumAnapramANaM svIkArayanti jainAcAryAH] (bhA0) tadabhyupagame'svasaMvedyavijJAnavyaktibhiradhyakSaM kiM lakSayet pramANatayA paramapramANatayeti na kiJcidetat tayA naitattayA vA ayamabhyupagantumarhati / pratyakSaM pramANamavisaMvAditvAdanumAnAdikamapramANaM, visaMvAditvAditi lakSayato'numAnasya balAd vyavasthiterna pratyakSamekameva pramANamiti vyavatiSThate / tato'numAnamicchatA yAjJikeneva laukAyatikenApi prasiddhAvinAbhAvaniyamanizcayalakSaNAdanumeyatvahetoH sUkSmAdyarthAnAM kasyacitpratyakSatvasiddhireSitavyA / [mImAMsako brUte na kazcit sUkSmAdyarthAn pratyakSIkartuM kSamaH prameyatvAdityAdistasya nirAkaraNaM kurvanti jainAcAryAH] syAnmataM, bAdhitaviSayo'yaM heturanumAnena pakSasya bAdhanAt / tathA hi-na kazcit sUkSmAdyarthasAkSAtkArI, prameyatvAtsattvAdvastutvAdasmadAdivat / na cedaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sthAnatrayAvisaMvAdi=sUkSmAntaritadUrasthalatraye'pi visaMvAdarahitam / aprayojakatvazaGkAnirAsaparaH te'numeyA ityAdirbhASyavRttigranthastatra bIjaM nirupAdhisahacAra eva, jJAnaM
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 5] sAdhanamasiddhaM vyabhicAri vA, pratyakSAdyavisaMvAditvAt / taduktaM pratyakSAdyavisaMvAdi prameyatvAdi yasya tu / sadbhAvavAraNe zaktaM ko nu taM kalpayiSyati // iti / [ mImAMsA zlokavArtikam - 132] tadapyasamyak, tata eva kasyacitsUkSmAdyarthasAkSAtkAritvasiddheH / sUkSmAdyarthAH kasyacitpratyakSAH prameyatvAtsattvAdvastutvAdvA sphaTikAdivat / anumeyenAtyantaparokSeNa cArthena vyabhicAra iti cet, na tasya pakSIkaraNAt / 159 ( bhA0 ) tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSeddhumarhati saMzayituM vA ? | sUkSmAdyarthasAkSAtkAriNastasyaiva sunizcitAsambhavadbAdhakatvAdastitvasiddherabAdhitaviSayatvasyApi paropagatahetulakSaNasya prakRtahetoH poSaNAt / [sarvajJAstitve sAdhye hetuH sarvajJabhAvadharmo'bhAvadharma ubhayadharmo veti prazne vicAraH kriyate jainAcAryaiH] nanu ca sarvajJasyAstitve sAdhye sunizcitAsambhavaddbAdhakapramANatvaM hetuH sarvajJabhAvadharmazcedasiddhaH / ko hi nAma sarvajJabhAvadharmaM hetumicchan sarvajJameva necchet ? / sarvajJAbhAvadharmazcedviruddhaH, tataH sarvajJanAstitvasyaiva siddheH / sarvajJabhAvAbhAvadharmazced vyabhicArI, sapakSavipakSayorvRtteH ? taduktam asiddho bhAvadharmazcedvyabhicAryubhayAzrayaH / viruddho dharmo'bhAvasya sa sattAM sAdhayet katham ? // iti / [ ] ( bhA0 ) dharmiNyasiddhasattAke bhAvAbhAvobhayadharmANAmasiddhavirUddhA aSTasahastrItAtparyavivaraNam kvacidAzritaM guNatvAdityAdyanumAnasahasre tasyaiva tarkasya sambhavAllAghavAdirapi tasyaivopajIvyatvAditi dhyeyam / yatra = sarvajJe sAdhye, taM = sarvajJam, kathamiti na kathaJcidityarthaH / na ca uktadizA satpratipakSAvatArAdatra hetvAbhAsatvamityapi zaGkanIyam, ekatra sAdhyatadabhAvasAdhakahetudvayopanipAta eva tadabhidhAnAt sUkSmAdyarthAnAM pratyakSatve sAdhye tadabhAvasAdhakahetvanutthAnAt, sUkSmAdyarthasAkSAtkAriNo'siddhau tannAstitvasAdhakasya cAzrayAsiddhatvAditi bhAvaH / diGnAgamatamAlambya zaGkate nanu ca sarvajJasyetyAdi / anumAna
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 aSTasahastrItAtparyavivaraNam naikAntikatvAtkathaM sakalavidi sattvasiddhiriti bruvannapi devAnAMpriyastaddharmisvabhAvaM na lakSayati / sa hi tAvadevaM saugatamatamAzritya bruvANaH praSTavyaH (bhA0) zabdAnityatvasAdhane'pi kRtakatvAdAvayaM vikalpaH kiM na syAd ? iti / zakyaM hi vaktuM, kRtakatvAdiheturyadyanityazabdadharmastadA'siddhaH / ko nAmAnityazabdadharmaM hetumicchannanityazabdameva necchet ? atha nityazabdadharmastadA viruddhaH, sAdhyaviruddhasAdhanAt, athobhayadharmastadA vyabhicArI, sapakSetarayovartamAnatvAt, iti sarvAnumAnocchedaH, kvacitpAvakAdau sAdhye dhUmavattvAdAvapi vikalpasyAsya samAnatvAt / (bhA0) vimatyadhikaraNabhAvApannavinAzarmidharmatve kAryatvAderasambhavabAdhakatvAderapi sandigdhasadbhAvadharmidharmatvaM siddhaM boddhavyam / [mImAMsako brUte jainAnAM sarvajJadharmI prasiddhasattAko nAstIti jainAcAryAH samAdadhati / ] nanu ca zabdAderdharmiNaH zabdatvAdinA prasiddhasattAkasya sandigdhAnityatvAdisAdhyadharmakasya dharmo hetuH kRtakatvAdiriti yuktaM, sarvathApyasiddhasattAkasya tu sarvajJasya kathaM vivAdApannasadbhAvadharmakasya dharmo heturasambhavadbAdhakatvAdiyujyate, prasiddho dharmI aprasiddhadharmavizeSaNaviziSTatayA svayaM sAdhyatvenepsitaH pakSa iti vacanAt, [ ] kathaJcidapyaprasiddhasya dharmitvAyogAt, iti kazcit, so'pi yadi sakaladezakAlavatinaM zabdaM dharmiNamAcakSIta tadA kathaM prasiddho dharmIti brUyAt ? tasyAprasiddhatvAt / paropagamAtsakalaH zabdaH prasiddho dharmIti cet, svAbhyupagamAtsarvajJaH prasiddho dharmI kinna bhavet ? hetudharmavat / paraM prati samarthita eva hetudharmaH sAdhyasAdhana iti cet, dharmyapi paraM prati samarthita evAstu, vizeSAbhAvAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam mAtrocchedakatvAdayaM vikalpo nAzrayaNIya ityAzayavAnuttarayati-sa hi tAvadevamityAdinA /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 5] 161 [dharmiNaH sattA sarvathA prasiddhAsti kathaJcidvA ?] kiJca sarvathA prasiddhasattAko dharmI kathaJcidvA ? sarvathA cet, zabdAdirapi dharmI na syAt, tasyAprasiddhasAdhyadharmopAdhisattAkatvAt / kathaJcitprasiddhasattAka: zabdAdirdharmIti cet, sarvajJaH kathaM dharmI na syAt ? prasiddhAtmatvAdivizeSaNasattAkasyAprasiddhasarvajJatvopAdhisattAkasya ca dharmiNo'bhyupagame sarvathA nAprasiddhasattAkatvaM, kathaJcitprasiddhasattAkatvAt / syAdvAdino hi kazcidAtmA sarvajJo'stIti pakSaprayogamAcakSate, nAnyathA, tato'yamupAlabhamAno dharmisvabhAvaM na lakSayatyeva, prakRtAnumAne sarvajJasya dharmitvAvacanAcca / sUkSmAdyarthA eva hyatra dharmiNaH prasiddhA yuktAstAvatprasiddhasattAkA eva, paramANvAdInAmapi pramANasiddhatvena vakSyamANatvAt / [sUkSmAdipadArthA indriyapratyakSeNa kasyacit pratyakSAH santi mAnasapratyakSeNa vA ?] nanu sUkSmAdayo'rthAH kimindriyapratyakSeNa kasyacitpratyakSAH sAdhyA utAtIndriyapratyakSeNa ? prathamavikalpe'numAnaviruddhaH pakSaH, sUkSmAdyarthA na kasyacidindriyajJAnaviSayAH, sarvathendriyasambandharahitatvAt / ye tu kasyacidindriyajJAnaviSayAste na sarvathendriyasambandharahitA dRSTAH, yathA ghaTAdayaH / sarvathendriyasambandharahitAzca sUkSmAdyarthAstasmAnna kasyacidindriyajJAnaviSayAH iti kevalavyatirekiNAnumAnena bAdhyamAnatvAt / na ca sarvathendriyasambandharahitatvamasiddhaM, sAkSAtparamANudharmAdInAmindriyasambandhAbhAvAt / tathA hi-na kasyacidindriyaM sAkSAtparamANvAdibhiH sambadhyate, indriyatvAdasmadAdIndriyavat / [naiyAyiko brUte yogajadharmAnugRhItendriyANi paramANvAdIn pazyanti tasya nirAkaraNam] yogajadharmAnugRhItamindriyaM yoginastaiH sAkSAtsambadhyate iti cet, ko'yamindriyasya yogajadharmAnugraho nAma ? svaviSaye pravartamAnasyAtizayAdhAnamiti cet, tadasambhava eva, paramANvAdau svayamindriyasya pravartanAbhAvAt, pravartane vA yogaja aSTasahastrItAtparyavivaraNam na sambadhyata iti na sAkSAtkArajanakapratyAsattyAzrayo bhavatItyarthaH, tena yaM kaJcit sambandhamAdAya na bAdhaH / pravarttanAbhAvAd dravyacAkSuSAdijanakavilakSaNacakSuHsaMyogAdi
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 aSTasahastrItAtparyavivaraNam dharmAnugrahasya vaiyarthyAt, tata evendriyasya paramANvAdiSu pravRttau parasparAzrayaprasaGgaH, satIndriyasya yogajadharmAnugrahe paramANvAdiSu pravRttiH, satyAM ca tasyAM yogajadharmAnugraha iti / paramANvAdiSvindriyasya pravRttau sahakAritvaM yogajadharmAnugraha iti cet, na svaviSayAtikrameNa tasya tatra tadanugrahAyogAt, anyathA kasyacidekasyendriyasya sakalarasAdiSu pravRttau tadanugrahaprasaGgAt / dRSTavirodhAnnaivamiti cet, samAnamanyatra / yathaiva hi cakSurAdIni pratiniyatarUpAdiviSayANi dRSTAni nApratiniyatasakalarUpAdiviSayANi tathopalabdhilakSaNaprAptAni mahattvopetAni pRthivyAdidravyANi tatsamavetarUpAdIni cakSurAdIndriyagocaratayA prasiddhAni, na punaH paramANvAdIni / samAdhivizeSotthadharmamAhAtmyAd dRSTAtikrameNa paramANvAdiSu cakSurAdIni pravartante na punA rasAdiSvekamindriyam, iti na kiJcidvizeSavyavasthAnibandhanamanyatra jADyAt / etena paramparayA paramANurUpAdiSvindriyasambandhaH pratidhvastaH, saMyogAbhAve saMyuktasamavAyAdInAmasambhavAt zrotre sakalazabdasamayAvAsambhave zabdatvena samavetasamavAyAsambhavavat / [mAnasapratyakSeNApi sUkSmAdipadArthasya jJAnaM na bhavati] yadi punarekamevAntaHkaraNaM yogajadharmAnugRhItaM yugapatsakalasUkSmAdyarthaviSayamiSyate tadApi dRSTAtikrama eva, manaso yugapadanekatra viSaye pravRttyadarzanAt / tatra dRSTAtikrameSTau vA svayamAtmaiva samAdhivizeSotthadharmavizeSavazAdantaHkaraNanirapekSaH sAkSAt sUkSmAdyarthAn pazyatu kimindriyeNevAnta:karaNena ? tathA ca nendriyajJAnena kasyacitpratyakSAH sUkSmAdyAH sambhAvyante / atIndriyapratyakSeNa kasyacitpratyakSAH sAdhyante iti cedaprasiddhavizeSaNaH pakSaH, kvacidatIndriyajJAnapratyakSatvasyAprasiddhaH sAGkhyaM prati vinAzI zabda ityAdivat / sAdhyazUnyazca dRSTAntaH syAdagnyAderatIndriyapratyakSaviSayatvAbhAvAt iti kecitte'pi na samyagvAdinaH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam rUpavyApArajananAbhAvAdityarthaH / kimindriyeNevAntaHkaraNeneti sAkSAtkAratvAvacchinnaM pratIndriyatveneva janyajJAnatvAvacchinnaM prati manastvenApi hetutvAbhAvAt yogajadharmAnugRhItAtmana eva sAkSAt sUkSmArthadarzitvaucityAditi bhAvaH / na ca zravaNAdijanyatAvacchedikA mokSajanakatAvacchedikA ca tattvajJAnaniSThAmAnasatvavyApyA jAtiH kalpyata iti yogijJAnaM
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA05] 163 [indriyAnindrayAnapekSapratyakSeNa sUkSmAdipadArthAH jJAyante iti syAdvAdibhiH kathyate] sUkSmAdyarthAnAmindriyajapratyakSeNa kasyacitpratyakSatvAsAdhanAttatpakSanikSiptadoSAnavatArAt / tathA sAdhayatAM syAdvAdibhirapi taddoSasamarthanAt / nApyatIndriyapratyakSeNa kasyacitpratyakSatvaM sAdhyate yenAprasiddhavizeSaNaH pakSaH / sAdhyazUnyazca dRSTAntaH syAt / pratyakSasAmAnyena kasyacitsUkSmAdyarthapratyakSatvasAdhanAt, prasiddhe ca sUkSmAdyarthAnAM sAmAnyataH kasyacitpratyakSatve sarvajJatvasya samyasthityupapattestatpratyakSasyendriyAnindriyAnapekSatvaM siddhyatyeva / tathA hi- yogipratyakSamindriyAnindriyAnapekSaM, sUkSmAdyarthaviSayatvAt / yannendriyAnindriyAnapekSaM tanna sUkSmAdyarthaviSayaM dRSTaM, yathA aSTasahastrItAtparyavivaraNam mAnasamevetyapi vaktuM yuktam, mAnasasAmagryAH sarvApekSayA durbalatvena cAkSuSAdisAmagrIkAle tadanutpattyApatterbhogetaratvavattattvajJAnetaratvasyApi cAkSuSasAmagryAdipratibadhyatAvacchedakakoTau dAne ca mahAgauravAt, kiJcaivaM yogajadharmAnugrahasya yogina Atmani sadA sattvena tattvajJAnetarajJAnasya kadApyanutpattiprasaGgastathA cApasiddhAntaH pareSAM dhyAnastamityadazAyAmeva taistattvajJAnasyAnyadA ca yoginAM cAkSuSAdijJAnasyAbhyupagamAt / etena bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavatAM sukhaduHkhAnAmiva tattvajJAnetarajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavataH samAdhivizeSasyottejakatvakalpo'pi nirastaH, anantacAkSuSAdisAmagrIpratibandhakatAyAM taduttejakatvakalpanApekSayA tasyaindriyakajJAnamAtrapratibandhakatvakalpana eva lAghavAt, evaM ca yogajadharmAnugRhItAtmana eva sAkSAt sUkSmAdyarthadarzitvamiti jainAbhyupagama eva zreyAn sakalakalaGkarAhityavyavasthiteH / evaM hi tattadAtmasAkSAtkAre tattadAtmatve svAvyavahitottarajJAne ca samAdhivizeSatvena hetutvena gauravaM sarvaviSayakatvasya kevalajJAne svabhAvamahimnaiva siddhestasya kasyacidapi kAryatAnavacchedakatvAt, nikhilajAtyaMze niravacchinnaprakAratAkajJAnatvaM tu na samAdhivizeSajanyatAvacchedakam, abhAvAdiviSayAsaGgrahAt, niravacchinnanikhilavizeSaviSayatAkajJAnatvasya kAryatAvacchedakatve vinigamakAbhAvAcceti dika / pratyakSasAmAnyeneti na caivaM sAmAnyalakSaNapratyAsattijanyapratyakSaviSayatayA sUkSmAdyarthAnAM siddhasAdhanam, tadanabhyupagamAt, tadajanyatvaM
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 aSTasahastrItAtparyavivaraNam smadAdipratyakSam / sUkSmAdyarthaviSayaM ca yoginaH pratyakSaM siddhaM, tasmAdindriyAnindriyAnapekSam / nAvadhimanaHparyayapratyakSAbhyAM heturvyabhicArI, tayorapIndriyAnindriyAnapekSatvasiddheH / [sUkSmAdipadArthAn kaH pratyakSeNa jAnAti, arhad bhagavAn, buddhAdayo ubhayavyatiriktaH kazcid vA ? ityAdipraznAnAM vicAraH] __nanu ca kasyedaM sUkSmAdyarthapratyakSatvaM sAdhyate ? arhato'narhataH sAmAnyAtmano vA ? (bhA0) yadi viprakRSTArthapratyakSatvamarhataH sAdhyate pakSadoSo'prasiddhavizeSaNatvam / tata eva vyAptirna sidhyet / anarhatazcedaniSTAnuSaGgo'pi / kaH punaH sAmAnyAtmA tadubhayavyatirekeNa yasya vivakSitArthapratyakSatvam ? ityetadvikalpajAlaM zabdanityatve'pi samAnaM, na kevalaM sUkSmAdisAkSAtkaraNasya pratiSedhane saMzItau vA / tadayamanumAnamudrAM bhinatti / na kazcitsUkSmAdisAkSAtkArI, puruSatvAdeH, rathyApuruSavat / vivAdApannaH puruSaH sUkSmAdisAkSAtkAritvena saMzayita eva viprakRSTasvabhAvatvAt pizAcAdivat, iti sUkSmAdisAkSAtkaraNasya pratiSedhane saMzItau vA tAvadidaM vikalpajAlaM samAnaM siddhameva / sa hi tatra pratiSedhaM saMzayaM vA sAdhayan kimarhataH sAdhayedanarhataH sAmAnyAtmano vA ? arhatazcedaprasiddhavizeSaNaH pakSo vyAptizca na sidhyed, dRSTAntasya sAdhyazUnyatAnuSaGgAt |anrhtshcets eva doSo buddhAdeH parasyAsiddharaniSTAnuSaGgazca, arhatastatpratyakSatvavidhAnanizcayAt / kaH punaH sAmAnyAtmA tadubhayavyatirekeNa yasya vivakSitArthapratyakSatvapratiSedhasaMzayau sAdhyete ? iti / [mImAMsako yayA praznottaramAlikayA sarvajJAbhAvaM karoti jainAcAryA api taiH praznaireva tasyAbhISTazabdAn dUSayanti] tadvacchabdanityatvasAdhane'pi samAnametadvikalpajAlam / tathA hi-ayaM zabdAnAM nityatvaM sAdhayan sarvagatAnAM sAdhayedasarvagatAnAM vA sAmAnyAtmanAM vA ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam vA pratyakSavizeSaNaM deyamiti na doSa ityabhiprAyAt / yadi ca prakRtAnumAne dravyArthatayA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA. 5] ___ (bhA0) varNAnAM nityatvamakRtakatvAdinA sarvagatAnAM yadi sAdhayati syAdaprasiddhavizeSaNaH pakSaH itarathAniSTAnuSaGgaH / kIdRk punaH sAmAnyaM nAma yadubhayadoSaprasaGgaparihArAya kalpyeta ? sarvagatatvasAdhane'pi samAnam / taddhi varNAnAmamUrtAnAM sAdhayenmUrtAnAM tadubhayasAmAnyAtmanAM vA ? yadyamUrtAnAM sarvagatatvaM sAdhayettadAprasiddhavizeSaNatA pakSasya / atha mUrtAnAmaniSTAnuSaGgaH / kIdRk punaH sAmAnyaM nAma yadubhayadoSaprasaGgaparihArAya kalpyeta ? sarvagatetarasAmAnyAtmana iva mUrtetarasAmAnyAtmano'sambhavAdvarNeSu / tadayamanumAnamudrAM sarvatra bhinattIti nAnumAnavicAraNAyAmadhikRtaH syAt / (bhA0) avivakSitavizeSasya pakSIkaraNe samaH samAdhirityalamapratiSThitamithyAvikalpaudhaiH / yathaiva hi zabdasyAvivakSitasarvagatatvAsarvagatatvavizeSasyAkRtakatvAdihetunA nityatve sAdhye na kazciddoSaH syAt, nApyavivakSitAmUrttatvetaravizeSasya sarvatropalabhyamAnaguNatvAdinA sarvagatatve, tathaivAvivakSitArhadanarhadvizeSasya kasyacitpuruSasya viprakaSTArthasAkSAtkaraNe'pi sAdhye'nameyatvAdihetanA na kaJciddoSaM pazyAmo'nyatrApratiSThitamithyAvikalpaughebhyaH prakRtasAdhanApratibandibhyaH, teSAmapratiSThitatvAt, sAdhanAbhAse iva samyaksAdhane'pi svAviSaye'vatArAt, tato niravadyamidaM sAdhanaM kasyacitsUkSmAdisAkSAtkAritvaM sAdhayati // 5 // nanvastu nAmaivaM kasyacitkarmabhUbhRdbheditvamiva vizvatattvasAkSAtkAritvaM, pramANasadbhAvAt / sa tu paramAtmAInneveti kathaM nizcayo yato'hameva mahAnabhivandyo bhavatAmiti vyavasitAbhyanujJAnapurassaraM bhagavato vizeSasarvajJatvaparyanuyoge satIvAcAryAH prAhuH aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratyakSatvena siddhasAdhanamuddezyAsiddhirvA vizeSyapratyakSatve tu sAdhye vyAptyAgrahaH anumitamAtranaSTe'rthe viziSyapratyakSatvasyAsiddheraprayojakatvaM ceti vibhAvyate tadA pratyakSatvaM sarvAMzanirAvaraNavRtti kiJcidaMzanirAvaraNavRttitvAdAlokatvavad vyatireke ghaTatvAdi
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 aSTasahasrItAtparyavivaraNam sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 6 // doSAstAvadajJAnarAgadveSAdaya uktAH / niSkrAnto doSebhyo nirdoSaH / pramANabalAtsiddhaH sarvajJo vItarAgazca sAmAnyato yaH sa tvamevArhan, yuktizAstrAvirodhivAktvAt / yo yatra yuktizAstrAvirodhivAk sa tatra nirdoSo dRSTo, yathA kvacid vyAdhyupazame bhiSagvaraH / yuktizAstrAvirodhivAk ca bhagavAn muktisaMsAratatkAraNeSu, tasmAnnirdoSa iti nizcayaH / ___ yuktizAstrAbhyAmavirodhaH kuto madvAcaH siddho'navayaveneti ced, yasmAdiSTaM mokSAdikaM te prasiddhena pramANena na bAdhyate / tathA hi-yatra yasyAbhimataM tattvaM pramANena na bAdhyate sa tatra yuktizAstrAvirodhivAk, yathA rogasvAsthyatatkAraNatattve bhiSagvaraH / na bAdhyate ca pramANena bhagavato'bhimataM mokSasaMsAratatkAraNatattvam, tasmAttatra tvaM yuktizAstrAvirodhivAk, iti viSayasya yuktizAstrAvirodhitvasiddheviSayiNyA bhagavadvAco yuktizAstrAvirodhitvasAdhanam / kathamatra kArikAyAmanupAtto bhiSagvaro dRSTAntaH kathyate iti cet, svayaM granthakAreNAnyatrA'bhidhAnAt / tvaM sambhavaH sambhavatarSarogaiH, santapyamAnasya janasya loke / / AsIrihAkasmika eva vaidyo, vaidyo yathA nAtha rujAM prazAntyai // iti stotraprasiddhaH [bRhatsvayambhUstotra-11] / iha dRSTAntAvacanaM tu saGkSapopanyAsAnna virudhyate, anyathAnupapannatvaniyamaikalakSaNaprAdhAnyapradarzanArthaM vA / aSTasahasrItAtparyavivaraNam vadityAdinA sarvaviSayakajJAnavatpuruSadhaureyasiddhirityatra tAtparyamiti dik // 5 // iha dRSTAntAvacanaM tviti hetuH yadyapi hetugarbhavizeSaNamahimnaiva labhyate yojanA vAkyAt yathAsthitoddezyavidheyabhAvalAbhena vyutpattimahimnaiva hetuhetumadbhAvalAbhAt tathApi dRSTAntalAbhe zAbdasAmagrI na vyApriyata ityAkSepAt tallAbhaH zabdAdhyAhArAcca zAbdabodhe praveza iti 'sakSepAnna virudhyata ityanenocyata iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / anyathAnupapanna 1. sakSepopanyAsAnna iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA06] 167 [mokSatatkAraNatattvasya siddhiH] tatra bhagavato'bhimataM mokSatattvaM tAvanna pramANena bAdhyate, pratyakSasya tadbAdhakatvAyogAt / nAsti kasyacinmokSaH, sadupalambhakapramANapaJcakAviSayatvAt kUrmaromAdivadityanumAnena bAdhyate iti cet, na mokSasyAnumAnAdAgamAcca prasiddhaprAmANyAdastitvavyavasthApanAt, kvaciddoSAvaraNakSayasyaivAnantajJAnAdisvarUpalAbhaphalasyAnumAnAgamaprasiddhasya mokSatvAt, bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH iti vacanAt [tattvArthasUtram-1.2] / tata eva nAgamenApi mokSatattvaM bAdhyate, tasya tatsadbhAvAvedakatvavyavasthiteH / tathA mokSakAraNatattvamapi na pramANena virudhyate pratyakSato'kAraNakamokSapratipatterabhAvAttena tadbAdhanAyogAt / nAnumAnenApi tadbAdhanaM, tato mokSasya kAraNavattvasiddheH sakAraNako mokSaH. pratiniyatakAlAditvAt paTAdivat / tasyAkAraNakatve sarvadA sarvatra sadbhAvAnuSaGgaH, parApekSArahitatvAditi / nAgamenApi mokSakAraNatattvaM bAdhyate, tasya tatsAdhakatvAt samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH iti vacanAt [tattvArthasUtram 1.1] / [cArvAka: saMsAratattvaM na manyate tasya vicAraH] tathA saMsAratattvamapi na prasiddhena bAdhyate, pratyakSataH saMsArAbhAvAsiddhestasya tadbAdhakatvAghaTanAt / svopAttakarmavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH / sa na pratyakSaviSayo yena pratyakSaM taM bAdheta / [cArvAkaH saMsAratattvaM nirAkaroti tasya samAdhAnaM] anumAnaM tadbAdhakamiti cet, na tadabhAvapratibaddhaliGgAbhAvAd / garbhAdimaraNaparyantacaitanyaviziSTakAyAtmanaH puruSasya janmanaH pUrvaM maraNAccottaraM nAsti bhavAntaram, anupalabdheH khapuSpavadityanupalambhaH saMsArAbhAvagrAhakaH saMsAratattvabAdhaka iti cet, na tasyAsiddheH / prANinAmAdyaM caitanyaM caitanyopAdAnakAraNakaM, cidvi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvetyAdi pakSadharmatvAdipaJcarUpopanna eva heturiti naiyAyikAH, trirUpopanna iti saugatAH, anyathAnupapattyekalakSaNo heturiti jainA iti vibhAgAt svAbhISTacaramapakSaprAdhAnyaM sphorayitu
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 aSTasahasrItAtparyavivaraNam vartatvAnmadhyacaitanyavivartavat / tathA antyacaitanyapariNAmazcaitanyakAryaH, tata eva tadvat ityanumAnena pUrvottarabhAvopalambhAdyathoktasaMsAratattvasiddheH / gomayAderacetanAccetanasya vRzcikAderutpattidarzanAttena vyabhicArI heturiti cet, na tasyApi pakSIkaraNAt / vRzcikAdizarIrasyAcetanasyaiva gomayAdeH sammUrcchanaM, na punarvRzcikAdicaitanyavivartasya, tasya pUrvacaitanyavivartAdevotpattipratijJAnAt / khaDgicaramacittena cittAntarAnupAdAnena vyabhicAraH sAdhanasyetyapi manorathamAtraM, tasya pramANato'prasiddhatvAt, niranvayakSaNakSayasya pratikSepAt / [vane prathamAgniH svayamevotpadyate pazcAdagnipUrvaka eveti mAnyatAyAM vicAra:] nanu ca yathAdyaH pathikAgniraraNinirmathanottho'nagnipUrvako dRSTaH parastvagnipUrvaka eva tathAdyaM caitanyaM kAyAkArAdipariNatabhUtebhyo bhaviSyati, paraM tu caitanyapUrvakaM, virodhAbhAvAt, iti kasyacitpratyavasthitiH svapakSaghAtinI jAtireva, cidvivartatvasya hetoH sAdhyena vyApterakhaNDanAt / prathamapathikAgneranagnyupAdAnatve jalAdInAmapyajalAdhupAdAnatvopapatteH pRthivyAdibhUtacatuSTayasya tattvAntarabhAvavirodhaH / tathA hi-yeSAM parasparamupAdAnopAdeyabhAvasteSAM na tattvAntaratvam / yathA kSitivivartAnAm, parasparamupAdAnopAdeyabhAvazca pRthivyAdInAm, ityekameva pudgalatattvaM pRthivyAdivivarttamavatiSTheta / atha kSityAdInAM na parasparamupAdAnopAdeyabhAvaH, - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - mityarthaH / cidvivarttatvAt cittvavyAptakAryatvAdicchAdInAmapi cidanusyUtatvena caitanyopAdAnakAraNakatvasyAbhISTatvAdityarthaH / pUrvacidvyAptakSaNopamardainottaracivyAptakSaNotpatteH parasparaM teSAmupAdAnopAdeyabhAvasya cArvAkeNAbhyupagamAt / na ca evambhUtopAdeyacaitanyavAde bhUtAnAmapi cidvivarttatvAdAdyacaitanyasya bhUtAtmakacaitanyopAdeyatvena arthAntaratvam, aviziSTabhUte ghaTAdau caitanyAdarzanena cidvivarttatvena bhUtavyAvRttenaiva prakRtopAdanasambhavAt, tattvaM ca tasya viSayAlokamanaskArAdInAM parasparasahabhAvanaiyatye'pi niyatopAdAnatvAbhyupagamavanna duSkarAbhyupagamamiti dik / jAtireva asaduttarameva, arthAntaratvena nigrahasthAnameva vA, prakRtAnumAnapratikUlAnabhidhAnena parasyaiva parAjayAditi bhAvaH / tattvAntarabhAvavirodhAditi atra tattvAntaratvaM bhinnapadArthavibhAjakopAdhyavacchinnatvam / pRthivyAdivivarttamiti pRthivyAdiH pRthivItvAdyavacchinno vivarttaH paryAyo yasya tattathA / anupAdAnasyeti tathA ca 1. virodha iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 6 ] sahakAribhAvopagamAt / kathamapAvakopAdAnaH prathamaH pathikapAvakaH prasiddhayedyatastadvadacetanapUrvakaM prathamacaitanyaM prasajyeta ? yathaiva hi prathamAvirbhUtapAvakAdestirohitapAvakAntarAdipUrvakatvaM tathA garbhacaitanyasyAvirbhUtasvabhAvasya tirohitacaitanyapUrvakatvamiti kinna vyavasthA syAt ? syAnmataM - sahakArimAtrAdeva prathamapathikAgnerupajananopagamAttirohitAgnyantaropAdAnatvamasiddhamiti tadasat, anupAdAnasya kasyacidupajananAdarzanAt / 169 [zabdavidyudAdaya upAdAnamantareNotpadyante iti cArvAkamAnyatAyAM pratyuttaram] zabdavidyudAderupAdAnAdarzanAdadoSa iti cet, na zabdAdiH sopAdAna eva, kAryatvAd ghaTAdivadityanumAnAttasya adRzyopAdAnasyApi sopAdAnatvasya sAdhanAt / [bhUtacatuSTayacetanayorbhinnalakSaNatvena pRthak pRthak tattvameveti kathayanti jainAcAryAH] nanvastu sarvo'gniragnyantaropAdAna eva sarvasya sajAtIyopAdAnatvavyavasthiteH / cetanasya tu cetanAntaropAdAnatvaniyamo na yuktaH, tasya bhUtopAdAnatvaghaTanAt, bhUtacetanayoH sajAtIyatvAttattvAntaratvAsiddheriti cet, na tayorbhinnalakSaNatvAttatvAntaratvopapatteH, toyapAvakayorapi tata eva paraistattvAntaratvasAdhanAt / tathA hitattvAntaraM bhUtAccaitanyaM, tadbhinnalakSaNatvAnyathAnupapatteH / na tAvadasiddho hetuH kSityAdibhUtebhyo rUpAdisAmAnyalakSaNebhyaH svasaMvedanalakSaNasya caitanyasya tadbhinnalakSaNatvasiddheH / na hi bhUtAni svasaMvedanalakSaNAni, asmadAdyanekaaSTasahastrItAtparyavivaraNam janyapRthivItvAdyavacchinne pRthivItvAdinA samavAyikAraNatvaM naiyAyikAdyabhyupagatamakAmenApi cArvAkeNAvazyamAzrayaNIyamityarthaH / syAdvAdinA tu tAdAtmyena pRthivItvAdyavacchinne svadhvaMsatvasambandhena pRthivItvAdInA hetutvaM vAcyam, vibhAgajAtotpattisthale'pi dvyaNukAdidhvaMsarUpAyA eva paramANUtpatteH svIkArAditi yuktaM pazyAmaH / zabdAdiriti anenAnumAnena zabdasya bhASAvargaNopAdAnatvaM vidyudAdezcAgnyAdyupAdAnatvaM sAdhanIyamiti bhAvaH / tayorbhinnalakSaNatvAditi bhinnaM lakSaNaM tayorbahirantarmukhatayA ca pratIyamAnatvameveti draSTavyam / tata eva = bhinnalakSaNatvAdeva tadAha-ayameva hi bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazceti [ ] / asmadAdipratyakSatvAditi 1. asmadAdyanekapratipatRpratyakSatvAditi aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratipattRpratyakSatvAt / yatpunaH svasaMvedanalakSaNaM tanna tathA pratItaM, yathA jJAnam, tathA ca bhUtAni, tasmAnna svasaMvedanalakSaNAni / anekayogipratyakSeNa sukhAdisaMvedanena vyabhicArI heturiti na zaGkanIyam, asmadAdigrahaNAt / [jJAnamasvasaMviditamastIti mAnyatAyAM jainAcAryAH samAdadhate / ] jJAnasya svasaMvedanalakSaNatvamasiddhamiti cet, na bahirarthaparicchedakatvAnyathAnupapattyA tasya svasaMvedanalakSaNatvasiddheH / yo hyasvasaMvedanalakSaNaH sa na bahirarthasya paricchedako dRSTo, yathA ghaTAdiriti vipakSe bAdhakapramANasadbhAvAtsiddhA hetoranyathAnupapattiH / pradIpAdinAnekAnta iti cet, na tasya jaDatvena bahirarthaparicchedakatvAsambhavAt, bahirarthaparicchedajJAnotpattikAraNatvAttu pradIpAderbahizcakSurAdekhi paricchedakatvopacArAt / na copacaritenArthaparicchedakena pradIpAdinA mukhyasyArthaparicchedakatvasya hetorvyabhicAracodanaM vicAracaturacetasAM kartumucitam, atiprasaGgAt / [sukhaM sukhasya jJAnamapi kathaJcit pRthak pRthak eva] svarUpamAtraparicchedanavyApRte sukhAdijJAne bahirarthaparicchedakatvAbhAvAtpakSAvyApako heturiti cet, na tasyApi svato bahirbhUtasukhAdiparicchedakatvAd bahirartha aSTasahastrItAtparyavivaraNam asmadAdyanekapratipattRpratyakSatvAdityarthaH tena jJAne na vyabhicAraH / ghaTAdivaditi na caivaM ghaTAdAveva pakSatAvacchedakasAdhyasAmAnAdhikaraNyasiddharanumAnavaiphalyamiti zaGkanIyam, pRthivItarebhyo bhidyata ityatreva prakRte pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyA siddharuddezyatvena tadavaiphalyamityabhiprAyAt / na copacariteneti anyathopacaritadhUmena bASpAdinA vaqyAderapi vyabhicAraDiNDimodghoSaH sakarNakarNAruntudaH syAditi bhAvaH / svato bahirbhUteti tathA ca prakRte bahirarthapradaM svAbhinnaparameveti bhAvaH / svabhinnatvamapi na svapratiyogikabhedavattvamAtraM yatkiJcidayAvadvikalpayoH, Adye svasminneva svabhedaprasaGgAt, antye ca kutrApi tadaprasiddheH sattvAdinA bhedasya kumbhAdAvapyabhAvAt, kintu svaniSThajJAnatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavattvam, tacca sukhAdisaMvedanApekSayA sukhAdAvapi siddham, iti na tatra 1. yathA ghaTAdiriti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. sAdhya iti bhAvyam /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 6 ] paricchedakatvasiddheH kumbhAdivedanasyApi sarvathA svabahirbhUtArthaparicchedakatvAnupapatteH sadAdyAtmanA kumbhAdeH saMvedanAdabhedapratIteH, anyathA tadasattvaprasaGgAt / kathaJcitsvabahirbhUtatvaM tu sukhAdisaMvedanAtsukhAderapi pratIyata eva sukhAditatsaMvedanayoH kAraNAdibhedAdbhedavyavasthite: / tarhi ghaTAdijJAnavat sukhAdijJAnasyApi svabahirbhUtArthaparicchedakatvAttato'nyasya vijJAnasyAsambhavAtki svasya saMvedakaM jJAnaM syAditi cet, na tasyaiva ghaTAdisukhAdijJAnasya svarUpasaMvedakasya sataH parasaMvedakatvopagamAt svasaMvedanasiddheH, svaparavyavasAyAtmakatvAt sarvasaMvedanasya / 171 [ svAtmani kriyAvirodhAt jJAnaM svaM na jAnAti asya vicAraH kriyate / ] svAtmani kriyAvirodhAnna svarUpasaMvedakaM jJAnamiti cet, kA punaH kriyA svAtmani virudhyate ? na tAvaddhAtvarthalakSaNA, bhavanAdikriyAyAH kSityAdiSvabhAvaprasaGgAt / parispandAtmikA kriyA svAtmani viruddheti cet, kaH punaH kriyAyAH svAtmA ? kriyAtmaiveti cet, kathaM tasyAstatra virodha: ? svarUpasya virodhakatvAyogAt / anyathA sarvabhAvAnAM svarUpavirodhAnnissvarUpatAnuSaGgAt / virodhasya dviSThatvAcca na kriyAyAH svAtmani virodhaH / kriyAvadAtmA kriyAyAH svAtmeti cet, kathaM tatra virodha: ? kriyAvatyeva sarvasyAH kriyAyAH pratIteravirodhasiddheH / atha kriyA, karaNaM niSpAdanaM svAtmani viruddhamityabhimataM tarhi na jJAnaM svarUpaM niSpAdayatItyucyate yena virodhaH syAt ityasiddhaH svAtmani kriyAvirodhaH, svakAraNavizeSAnniSpadyamAnasya jJAnasya svaparaprakAzanarUpatvAt, pradIpasya svaparoddyotanarUpatvavat / yathaiva hi rUpajJAnotpattau pradIpaH sahakAritvAccakSuSo rUpasyoddyotakaH kathyate tathA svarUpajJAnotpattau tasya sahakAritvAtsvarUpodyotako'pi / tato jJAnaM svapararUpayoH paricchedakaM tatrAjJAnanivRttihetutvAnyathAnupapatteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam bahirarthaparicchedakatvAsiddhirityAzayenAha - kumbhAdivedanasyApIti / sukhAdIti sukhAde: kAraNaM sAtavedanIyakarmodayAdiH, tatsaMvedanasya kAraNaM ca jJAnAvaraNakarmakSayopazamAdiH ityevaM kAraNabhedAdapyanayorbhedo na kevalamAhlAdanaparicchedAkArarUpalakSaNabhedAditi bhAvaH / tasyaive viSayavinirmuktajJAnAnubhavAbhAvAttaduparaktasyaiva tasya svAMze svasaMvedakatvaM viSayAMze ca parasaMvedakatvamaviruddhamiti bhAvaH / aviruddhaM pazyAma iti nanu kathametadaviruddhaM pratyakSa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [bhUtacaitanyayorlakSaNaM pRthak pRthageva] ityaviruddhaM pazyAmaH svasaMvedanamantastattvasya lakSaNaM bhUtAsambhavIti bhinnalakSaNatvaM tayoH siddhayatyeva / tacca sidhyattattvAntaratvaM sAdhayati, taccAsajAtIyatvam, tadapyupAdAnopAdeyabhAvAbhAvaM, tayostatprayojakatvAt / tadevaM bhUtacaitanyayo styupAdAnopAdeyabhAvo, vibhinnalakSaNatvAt, iti vyApakaviruddhavyAptopalabdhiH, upAdAnopAdeyabhAvavyApakasya sajAtIyatvavizeSasya viruddhena tattvAntarabhAvena vyAptAdbhinnalakSaNatvAtpratiSedhyAbhAvasAdhanAt / na hyatra sajAtIyatvavizeSasyopAdAnopAdeyabhAvavyApakatvamasiddhaM vijAtIyatvAbhimatayoH payaHpAvakayoH sattvAdinA sajAtIyayorapi tadanupagamAt kathaJcidvijAtIyayorapi mRtpiNDaghaTAkArayoH pArthivatvAdinA aSTasahastrItAtparyavivaraNam viSayatAyA indriyasannikarSaprayojyatvena jJAne sannikRSTabAhyArthaviSayatvopapattAvapi svaviSayatAnupapatteH svaviSayatAyAH pratyakSatvaniyatAyA abhyupagamAttAdRzyAzca tasyAH prayojakAbhAvAditi cet, na, pratyakSaviSayatAmAtrasyendriyasannikarSaprayojyatve mAnAbhAvAdasannikRSTe bahulaM pratyakSaviSayatAyAstatra tatropapAditatvAcchuktisannikarSe'pi rajataviSayakapratyakSasya sAvarjanInatvAccendriyasannikarSavaddoSAderapi pratyakSaviSayatAprayojakatvAbhyupagame ca tAdAtmyena jJAnasyApi tattvaM kimiti na rocayeH ? jJAnasya jJAnAntaravedyatve'navasthAnAd jJAnamAnasAdau cAkSuSAdisAmagryAdeH pratibandhakatvAkalpanalAghavAcca svasaMvedyatAyA eva yuktatvAditi dik / vijAtIyatvAbhimatayoriti sattvAdinA sajAtIyayorapi jalAnalayorjalatvAnalatvAbhyAM vijAtIyayoryathA nopAdAnopAdeyabhAvazcArvAkairabhyupagamyate, tathA'smAbhirbhUtacaitanyayoriti sAjAtyavizeSasyopAdAnopAdeyabhAvaprayojakatvaM nAprAmANikamiti bhAvaH / // ArambhavAdaH // pArthivatvAdineti nanu evaM ghaTatvapaTatvAdyavacchinne kapAlatvatantutvAdinA hetutvaM na syAditi cet, na tathAhetutve'pi yayorupAdAnopAdeyabhAvastayoH padArthavibhAjakopAdhinA sAjAtyamiti niyamasyAbhaGgAt, sAjAtyavizeSeNa niyatArambhasya suvyavasthitatvAt / kecittu nAstyeva paTatvAdyavacchinne tantutvAdinA hetutvamata eva kvacid dvitantukapaTAdestantvantarasaMyoge paTAdyutpattirghaTate, ekaikatantusaMyoge dvitantukAdernAze tritantukAdyutpattiH, punarekaikatantuviyoge tritantukAdinAze dvitantukAdyutpattiriti kalpanAyA gauravagrAsAd ityAhuH, asadetat, ananyathAsiddhAnvayavyatirekAnuvidhAnAt tathAhetutvasiddhaH, tritantukapaTAderapi
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA06] 173 viziSTasAmAnyena sajAtIyayorupAdAnopAdeyabhAvasiddheH kathaM tarhi sajAtIyatva - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tantAvevotpattisvIkArAt yugapattantutrayAdisaMyoge tantoreva tadutpatterdarzanAt, dvitantukAdikrameNotpannacatarAditantakapaTasya dvitantakAsamavAyikAraNasaMyoganAzAda dvitantakAdinAzakrameNa nAzo'ntarA punardvitantukAdikrameNotpattiriti tavApi kalpanAgauravasAmye tantau paTa iti pratItebhraMmatvAyogAcca, na hi paTe paTa iti kazcit pratyeti / ata eva tantvAkAzasaMyogatvena paTAkAzAdivijAtIyasaMyogatvena hetuhetumadbhAvAdyupapattiriti anye / etena tantubhyAM tadArabdhadvitantukapaTena ca tantvantarayoge tritantukotpattirevaM caturaNukAderapItyArabhyArambhavAdo yukta ityapi apAstam / apare tu kriyamANaM kRtamiti nayAnusAriNastantusaMyogatvenaiva paTotpattivyApyatvamicchanta AdyatantudvayasaMyogakAlAdevAnavaratamavAntaranAnApaTotpattizcaramatantusaMyogakAle ca mahApaTotpattiriti tantutvena paTahetutve'pi dvitantukAdipaTavattantudvayAdAveva tantvatarAdiyogAtritantukapaTAdyutpattiM svIkurvate / na ca dravyavati dravyotpattisvIkAre utpannadvitantukapaTasya punarutpattiH syAditi vAcyam, tatprAgabhAvasya naSTatvAt tayoH saMyogAntarAdbhAvI dvitantukapaTastu tadA notpadyate tatsaMyogAntaravirahAt, anyathA prathamaM tavApi kathaM nAgrimadvitantukotpattiH ? evaM ca dazatantukAdezcaramatantusaMyogaviyogakrameNa nAze navatantukAdyupalabdhinirAbAdhA, prathamatantusaMyogakrameNa nAze vA'stu tavaiva dazatantukanAzAnantaraM navatantukotpattirdazatantukotpattikAla eva vA caramatantuparyante dvitIyamAdAya navatantukotpattiH / na caivaM pratilomakrameNAnantapaTakalpanApattidvitIyamAdAya navatantukasyeva tRtIyamAdAyASTatantukasyApi sambhavAditi vAcyam / yastvayAgre svIkriyate tasyaiva mayA prathamataH svIkArAnnavatantukAdau dazatantukAdidhvaMsasya hetutve mAnAbhAvAdanyatra prAgabhAvAbhAvenaiva tadvirahopapatteH / na ca vyaktisthAnIyApattivirahAd dravyatvAvacchinnAbhAvasya kAraNatvenAnatiprasaGge kimanantakAryakAraNabhAvakalpaneneti vAcyam, dazAdyavacchedena tatsattvena paTAdimatyapi tadutpattyApattedIrghatantvAdau vastrayugmAdyanutpattyApattezca, astu vA dravyatvAvacchinnAbhAvasya janyadravyatvAvacchinne hetutvaM karmaNaH saMyoga iva tathApi svAzrayaikadezavRttitabalAd dvitantukAdimati tritantukAdyutpattinirAbAdhaiva svotpattivyApyadravyatvAvacchinnAbhAvasya hetutvopagame tu dvitantukAdimati tantvatarAdiyogAdekatantukotpatterdurvAratvApatteH ityAhaH // kSamAzramaNapUjyapAdAnusAriNastu caramatantusaMyogakAla eva kriyamANaM kRtamiti nayena paTotpattiM svIkurvate, tatprAkkAlInakAryakoTiSu paTadhIstu paTagatAbhilASotkarSadoSAttaduktaM ghaTamAzritya mahAbhASye
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vizeSasya tattvAntarabhAvena virodha iti cet, tattvAntarabhUtayostadanupalambhAt, pUrvAkArAparityAgA'jahavRttottarAkArAnvayapratyayaviSayasyopAdAnatvapratIteH, parityakta aSTasahasrItAtparyavivaraNam 'paisamayakajjakoDINiravekkho ghaDagayAhilAso si / / paisamayakajjakoDiM thUlamai ! ghaDami lAesi // tti, [vizeSAvazyakabhA0 423] evaM caikaH paTa ityAderbodhasya loke zAstre ca vyavahArasya copapattiH, na hi nAnA paTAH pratIyante vyavahriyante ca / na ca cAGgalIbhUtalasaMyogAdyavacchedena pANyAdyanantasaMyogAnupalabdhyAdivat sAdRzyAdivazAnnAnApaTAnupalabdhyupapattiH, ubhayatraikayuktyabhAvAt, mahApaTakAle dvitantukAdeH svIkAre tantvAkAzasaMyogAdito'nantadvitantukAkAzasaMyogAdedvitantukatritantukAdeH parasparakarmajasaMyogadvitvatritvAdervAyvAdyanantasaMyogAdezca kalpanAmapekSya teSAM nAzasya kvacidanyeSAM kalpanasyaiva ca lAghavenaucityAt / janyadravye dravyAbhAvasya tu niravacchinnavizeSaNatayA hetutvAddazAdyavacchedena paTAdyabhAvasattve'pi na doSaH / vastrayugmAdivyavahArastvekasmin hastayugmAdivyavahAravadupapAdanIyaH / ekatantukAdyutpattyanApattistu nirdravyadravyasya vijAtIyasaMyogena janyadravyahetutvAd ityAhuH // sarve'pyete nayavAdA vastuta egasamayaMmi egadaviyassa bahuA vi huMti uppAyAre ityAdiparyAlocanayA saMyogavibhAgajAnantotpAdatAvannAzakimmIrita(?) dhrauvyaikasvabhAvavastvabhyupagamAdApekSikAnApekSikanAnApaTapariNAmAtmakatantUtpAdAbhyupagamAdasmAkaM na kApyanupapattiH, ekasmin paTe hastAdibhedena nAnApaTavyavahArasyApi skandhadezapradezarUpadravyavibhAgenaivopapatteH, upAdAnatA tu tatra vyavahAratastantutvAdinA nizcayatastu zaktivizeSeNeti tantoriva dvitantvAderapi na paTAnutpattiH / itthaM ca pArthivatvAdinApyupAdAnopAdeyabhAvo niyatArambhanaye'nyathA tu zaktivizeSeNa jalAdiparamANorapi pAthivArambhasya bahulamupalambhAt, pudgalaparyAyatvAvacchinne pudgaladravyatvenopAdAnopAdeyabhAvastu kalpanIyo'nyathA'samAnajAtIyadravyaparyAye manuSyAdau pudgalAntyavizeSAnupalambhApatteH, itthamapi ca cidacitobhinnopAdAnopAdeyatvamavyAhatamavyAsajyavRttidharmatvAditi dik / 1. chAyA-pratisamayakAryakoTinirapekSo ghaTagatAbhilASo'si / pratisamayakAryakoTi sthUlamate ! ghaTe lagayasi // 2. kajjakAlaM iti bhASye / 3. ekasamaya ekadravyasya bahavo'pi bhavanti utpAdAH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA06] 175 pUrvAkAreNa dravyeNAtmasAtkriyamANottarAkArasyopAdeyatvanirjJAnAdanyathAtiprasaGgAta / [bhinnalakSaNatvaheturbhinnabhinnatattvena kathaM vyApta iti prazne sati samAdhAnam] kathaM tattvAntarabhAvena bhinnalakSaNatvaM vyAptamiti cet, tadabhAve'nupapadyamAnatvAt / kiNvAdimadirAdipariNAmayoratattvAntarabhAve'pi bhinnalakSaNatvasya darzanAttasya tenAvyAptiriti cet, na tayobhinnalakSaNatvAsiddheH, kiNvAderapi madajananazaktisadbhAvAnmadirAdipariNAmavat / sarvathA madajananazakti vikalatve hi kiNvAdermadirAdipariNAmadazAyAmapi tadvaikalyaprasaGgaH / nanvevaM bhUtAntastattvayorapi bhinnalakSaNatvaM mA bhUt, kAyAkArapariNatabhUtavizeSAvasthAtaH prAgapi kSityAdibhUtAnAM caitanyazaktisadbhAvAdanyathA tadavasthAyAmapi caitanyodbhUtivirodhAditi na pratyavastheyaM, cetanasyAnAdyanantatvaprasiddharAtmavAdinAmiSTapratiSThAnAt / na caivaM caitanyaM bhUtavivarttaH, kSityAditattvasyApi tadvivarttatvaprasaGgAt, anAdyanantatvAvizeSAt, tato bhinnalakSaNatvaM tattvAntaratvena vyAptaM bhUtacaitanyayostattvAntaratvaM sAdhayatyeva, iti caitanyapariNAmopAdAna evAdyacaitanyapariNAmaH prANinAmantyacaitanyopAdeyazca janmAntarAdyacaitanyapariNAmaH siddhaH / pUrvabhavaparityAgena bhavAntaraparigraha eva ca saMsAraH iti prasiddhena pramANena saMsAratattvaM na bAdhyate / nAnumAnena, nApyAgamena, tasya tatpratipAdakatayA zruteH, saMsAriNastrasasthAvarAH iti vacanAt [tattvArthasUtram 2.12] / [saMsArasya kAraNabhUtatattvAnAM vicAraH] tathA saMsAropAyatattvamapi na prasiddhena bAdhyate, pratyakSasya tadabAdhakatvAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pUrvAkAreti dravyArthikanayenAtra devAdiparyAyadhvaMsaviziSTAtmatvena tadavyavahitottaraparyAyatvenopAdAnopAdeyabhAvaH, paryAyArthikanayena tu svadhvaMsatvasambandhena devAdiparyAyasya manuSyAdiparyAyatvAvacchinne tAdAtmyeneti vizeSo draSTavyaH / tasya tenAvyAptiriti bhinnalakSaNatvasya tattvAntarabhAvena saha vyApyavyApakabhAvAbhAva ityarthaH / madajananazaktisadbhAvAditi tathA ca sAjAtyavizeSeNa bhinnalakSaNatvavirodhAdityarthaH / iSTapratiSThAnAditi caitanyazaktyanvayina Atmadravyasyaiva siddhervItarAgajanmAdarzananyAyAttasya bhUtanAmakaraNe'pi vastvavyAghAtAdityarthaH / tadvivarttatvaprasaGgAditi sAjAtyavizeSasya vinigamakasyAnabhyupagamAdityarthaH / kAdAcitkatvAccito na vivarttavattvaM bhaviSyatItyata Aha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nirhetukaH saMsAro'nAdyanantatvAdAkAzavadityanumAnena tad bAdhyate iti cet, na paryAyArthAdezAtsaMsArasyAnAdyanantatvAsiddhaH, dRSTAntasyApi sAdhyasAdhanavikalatvAd, dravyArthAdezAttu tasya tathAsAdhane siddhasAdhyatAnuSakteH / sukhaduHkhAdibhAvavivarttanalakSaNasya saMsArasya dravyakSetrakAlabhAvabhavavizeSahetukatvapratItezca nAhetukasaMsArasAdhanAnumAnamanavadyam iti na kiJcidanumAnaM saMsAropAyatattvasya bAdhakam / nApyAgamaH, tasya tatsAdhakatvAt mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH iti vacanAt [tattvArthasUtram-8.1], bandhahetUnAmeva saMsArahetutvAt / / tadevaM mokSasaMsAratatkAraNatattvaM bhagavato'bhimataM prasiddhena pramANena yukti zAstrAkhyenAbAdhyaM sidhyattadvAco yuktizAstrAvirodhitvaM sAdhayati, tacca nirdoSatvam iti tvameva sa sarvajJo vItarAgazca stotuM yukto nAnya ityucyate / __ (bhA0) viprakarNyapi bhinnalakSaNasambandhitvAdinA kasyacitpratyakSaM so'tra 'bhavAnahanneva / dRzyalakSaNAdbhinnalakSaNamadRzyasvabhAvastatsambandhitvena viprakarSi paramANvAdikam / tathA vartamAnAtkAlAdbhinnaH kAlo'tIto'nAgatazca, tatsambandhitvena rAvaNazaGkhAdi / tathA darzanayogyAddezAdbhinnadezo'nupalabdhiyogyastatsambandhitvena makarAkarAdi / tadbhinnalakSaNasambandhitvAdinA svabhAvakAladezaviprakarNyapi kasyacitpratyakSaM sAdhitam / so'tra bhavAnahanneva, na punaH kapilAdaya iti / etatkuto nizcitamiti cet, (bhA0 ) anyeSAM nyAyAgamaviruddhabhASitvAt / ye nyAyAgamaviruddhabhASiNaste na nirdoSA yathA durvaidyAdayaH, tathA cAnye kapilAdaya ityanumAnAnnyAyAgamAviruddhabhASiNa eva bhagavato'rhato nirdoSatvamavasIyate, na cAtra nyAyAgamaviruddhabhASitvaM kapilAdInAmasiddhaM, tadabhimatasya mokSasaMsAratatkAraNatattvasya prasiddhena pramANena bAdhanAt / - [sAGkhyAbhimatamokSasya nirAkaraNaM] tatra kapilasya tAvat T'svarUpe caitanyamAtre'vasthAnamAtmano mokSa' ityabhimataM 1. bhagavAniti pAThAntaram /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 prathamo bhAgaH [pari01-kA06] tatpramANena bAdhyate, caitanyavizeSe'nantajJAnAdau svarUpe'vasthAnasya mokSatvasAdhanAt / na hyanantajJAnAdikamAtmano'svarUpaM, sarvajJatvAdivirodhAt / pradhAnasya sarvajJatvAdi svarUpaM, nAtmana iti cet, na tasyAcetanatvAdAkAzavat / jJAnAderapyacetanatvAdacetanapradhAnasvabhAvatvaM yuktameveti cet, kutastadacetanatvasiddhiH ? acetanA jJAnAdaya utpattimattvAd ghaTAdivadityanumAnAditi cet, na hetoranubhavena vyabhicArAt, tasya cetanatve'pyutpattimattvAt / kathamutpattimAnanubhava iti cet, parApekSatvAd buddhyAdivat / parApekSo'sau buddhyadhyavasAyApekSatvAt buddhyadhyavasitamarthaM puruSazcetayate iti vacanAta [ ] / baddhyadhyavasitArthAnapekSatve'nabhavasya sarvatra sarvadA sarvasya puMso'nubhavaprasaGgAt sarvasya sarvadarzitvApattestadupAyAnuSThAnavaiyarthyameva syAt / yadi punaranubhavasAmAnyamAtmano nityamanutpattimadeveti mataM tadA jJAnAdisAmAnyamapi nityatvAdanutpattimad bhavedityasiddho hetuH / jJAnAdivizeSANAmutpattimattvAnnAsiddha iti cet, tahanubhavavizeSANAmapyutpattimattvAdanaikAntiko'sau kathaM na syAt ? nAnubhavasya vizeSAH santIti cAyuktaM, vastutvavirodhAt / tathA hi- nAnubhavo vastu, sakalavizeSarahitatvAt, kharaviSANavat / nAtmanAnekAntaH, tasyApi sAmAnyavizeSAtmakatvAdanyathA tadvadavastutvApatteH / kAlAtyayApadiSTazcAyaM hetuH, jJAnAdInAM svasaMvedanapratyakSatvAccetanatvaprasiddharadhyakSabAdhitapakSAnantaraM prayuktatvAt / [cetanasaMsargAdacetanA api jJAnAdayaH cetanatvena pratIyante iti sAGkhyamAnyatAyAH nirAkaraNam] atha cetanasaMsargAdacetanasyApi jJAnAdezcetanatvapratItiH pratyakSato bhrAntaiva / taduktaMtasmAttatsaMsargAdacetanaM cetanavadiha liGgam iti [sAGkhyakArikA 20] / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam anAdyanantatvAvizeSAditi bhUtacaitanyayorityarthaH / tathA cecchAmAtreNopAdAnopAdeyabhAvAbhyupagame'tiprasaGgo durvAra iti bhAvaH / caitanyavizeSe iti anAvRtasarvaviSayakacaitanya ityarthaH / na ca kUTasthanityAtmazrutizcaitanyavizeSAvasthAnAbhyupagama virodhinI nirddharmakatvasya kUTasthapadArthatve cittvadharmasyApyucchedApattestasyAzrayAbhinnAtavyAvRttyAtmakatve'nantavizeSANAmapi tathAtvasambhavAt sAmAnyapratijJAvyAghAtAnnityatvasyApi ca kathaJcinnayavizeSeNaivopapatteriti / anubhavena=buddhiniSThapratibimbahetubimbacaitanyalakSaNenetyarthaH / buddhyadhyavasitaM=buddhipratibimbitam, cetayate nizcinoti / tadupAyAnuSThAnavaiyarthyameva
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadapyacarcitAbhidhAnaM, zarIrAderapi cetanatvapratItiprasaGgAccetanasaMsargAvizeSAt / zarIrAdyasambhavI buddhyAderAtmanA saMsargavizeSo'stIti cet, sa ko'nyo'nyatra kathaJcittAdAtmyAt, tadadRSTakRtakatvAdivizeSasya zarIrAdAvapi bhAvAt / tato nAcetanA jJAnAdayaH, svasaMviditatvAdanubhavavat / svasaMviditAste, parasaMvedanAnyathAnupapatteriti pratipAditaprAyam / tathA cAtmasvabhAvA jJAnAdayaH, cetanatvAdanubhavavadeva iti na caitanyamAtre'vasthAnaM mokSaH, anantajJAnAdicaitanyavizeSe'vasthAnasya mokSatvapratIteH / __ [vaizeSikAbhimatamokSasya nirAkaraNam] etena T'buddhyAdivizeSaguNocchedAdAtmatvamAtre'vasthAnaM muktiH' iti kaNabhakSAkSapAdamataM pramANena bAdhitamupadarzitaM, puMso'nantajJAnAdisvarUpatvasAdhanAt, svarUpopalabdhereva muktitvasiddhaH / syAnmataM-'na buddhyAdayaH puMsaH svarUpaM, tato bhinnatvAdarthAntaravat / tato bhinnAste tadviruddhadharmAdhikaraNatvAd ghaTAdivat / tadviruddhadharmAdhikaraNatvaM punasteSAmutpAdavinAzadharmakatvAdAtmano'nutpAdAvinAzadharmakatvAtprasiddham' iti, tadayuktaM, viruddhadharmAdhikaraNatve'pi sarvathA bhedAsiddhermecakajJAnatadAkAravat / [citrajJAnamekarUpamanekarUpaM veti vicAraH] ekaM hi mecakajJAnamanekazca tadAkAro nIlAdipratibhAsavizeSa ityekatvAnekatvaviruddhadharmAdhikaraNatve'pi mecakajJAnatatpratibhAsavizeSayona bhedo'bhyupagamyate, mecakajJAnatvavirodhAt / yadi punaryugapadanekArthagrAhi mecakajJAnamekameva, na tatrAnekapratibhAsavizeSasambhavo yato viruddhadharmAdhikaraNatvamabhede'pi syAditi mataM tadApi tatkimanekayA zaktyAne kamarthaM yugapad gRhNAti kiM vaikayA ? yadyanekayA tadaikamanekazaktyAtmakamiti sa eva viruddhadharmAdhyAsaH / tato'nekazakteranekatvadharmAdhArabhUtAyAH pRthaktvAt tasya tvekatvadharmAdhAratvAnnaikatra viruddhadharmAdhyAsa iti cet, kathamanekA zaktistasyeti vyapadizyate ? tato bhedAdarthAntaravat / sambandhAditi cet, tahi tadanekayA zaktyA sambadhyamAnamanekena rUpeNa kathamanekarUpaM na syAt ? - aSTasahasrItAtparyavivaraNam syAditi sarvajJatvopAyAnAM dhyAnamaunAcaraNAdInAM nirarthakataiva syAdityarthaH / sa ko'nya iti etena darpaNe mukhapratibimbasthAnIyo buddhAvahamiti puruSoparAgo, mukharaktatAsaMsargasthAnIyo
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA06] tasyApyanekarUpasya tato'nyatvAttadekameveti cet, kathaM tattasyeti vyapadeSTavyam ? sambandhAditi cet, sa eva doSo'nivRttazca paryanuyogo'navasthAnAt / yadi punarekenaiva rUpeNAnekayA zaktyA sambadhyate tadAnekavizeSaNatvavirodhaH / pItagrahaNazaktyA hi yena svabhAvena sambadhyate tenaiva nIlAdigrahaNazaktyA cet, pItagrAhitvavizeSameva mecakajJAnaM syAnna nIlAdigAhitvavizeSaNamiti pItajJAnameva syAnna tu mecakajJAnam / athaikayA zaktyAnekamarthaM tad gRhNAtIti dvitIyavikalpaH samAzrIyate tadApi sarvArthagrahaNaprasaGgaH / pItagrahaNazaktyA hye kayA yathA nIlAdigrahaNaM tathAtItAnAgatavartamAnAzeSapadArthagrahaNamapi kena nivAryeta ? atha na pItagrahaNazaktyA nIlagrahaNazaktyA vA pItanIlAdyanekArthagrAhi mecakajJAnamiSyate / kiM tarhi ? nIlapItAdipratiniyatAnekArthagrahaNazaktyaikayeti mataM tadA na kAryabheda: kAraNazaktibhedavyavasthAhetuH syAdityekahetukaM vizvasya vaizvarUpyaM prasajyeta / tathA cAnekakAraNaprativarNanaM sarvakAryotpattau virudhyate / tadabhyupagacchatA mecakajJAnamanekArthagrAhi nAnAzaktyAtmakamurarIkarttavyam / tena ca viruddhadharmAdhikaraNenaikena prakRtahetoranaikAntikatvAnna jJAnAdInAmAtmano bhedaikAntasiddhiryenAtmAnantajJAnAdirUpo na bhavet / nirAkariSyamANatvAccAgrato guNaguNinoranyataikAntasya, na jJAnAdayo guNAH sarvathAtmano bhinnAH zakyAH pratipAdayituM yato'zeSavizeSaguNanivRttirmuktirvyavatiSTheta / / [muktau kSayopazamikAdijJAnasukhAdInAmabhAvo na cAnantasukhAdInAm] nanu ca dharmAdharmayostAvannivRttirAtyantikI muktau pratipattavyA, anyathA tadanupapatteH, tannivRtau ca tatphalabuddhyAdinivRttiravazyambhAvinI, nimittApAye naimittikasyApyanupapatteH / muktasyAtmano'ntaHkaraNasaMyogAbhAve vA na tatkAryasya buddhyAderutpattiH ityazeSavizeSaguNanivRttirmuktau siddhyatyeveti kecit te'pyadRSTahetukAnAM buddhyAdInAmAtmAnta:karaNasaMyogajAnAM ca muktau nivRttiM bruvANA na nivAryante / aSTasahastrItAtparyavivaraNam ghaTa ityAdiviSayoparAgo, bimbacalanAvezasthAnIyaH karomIti vyApArAveza ityaMzatrayakalpanam apAstam, sambandhasAmAnyasyAtiprasaJjakatvAt sambandhavizeSasya ca tAdAtmyAtiriktasya yuktiriktatvAdamUrtasyAtmanaH pratibimbAdikalpanAyA bAlakrIDAprAyatvAditi draSTavyam / na nivAryanta iti na ca jJAnatvAdyavacchinna evAdRSTAntaHkaraNAdihetutvAnmuktau
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam karmakSayahetukayostu prazamasukhAnantajJAnayornivRttimAcakSANAste na svasthAH pramANavirodhAt / tataH kathaJcid buddhyAdivizeSaguNAnAM nivRttiH kathaJcidanivRttirmuktau vyavatiSThate / na caivaM siddhAntavirodhaH / bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH [tattvArthasUtram - 10.2] ityanuvartamAne aupazamikAdibhavyatvAnAM ca, anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / iti [ tattvArthasUtram 10.3,4] sUtrasadbhAvAt / tatraupazamika kSAyopazamikaudayikapAriNAmikabhAvAnAM darzanajJAnagatyAdInAM bhavyatvasya ca vipramokSo mokSa ityabhisambandhAnmuktau vizeSaguNanivRttiriSTA, anyatra kevalajJAnadarzanasiddhatvebhya iti vacanAdanantajJAnadarzanasiddhatvasamyaktvAnAmanivRttizceti yuktaM tathA vacanam / aSTasahastrItAtparyavivaraNam 180 tadajanyajJAnAdyanupapattiriti vaktuM yuktam, parairapIzvarajJAnAdivyAvRttaye janyatvasya kAryatAvacchedakakoTau dAnAt tasya ca dhvaMsapratiyogitvarUpatvAt, dhvaMsApratiyogijJAnAdInAM muktAvanupapattyabhAvAt / na ca janyatvena jJAnAdInAM muktAvapi dhvaMsa Avazyaka iti vAcyam, janyatvena dhvaMsahetutve mAnAbhAvAt, pratiyogino viziSya hetutve'pi muktajJAnAdInAM dhvaMsAhetutvakalpana eva lAghavAt / na ca upayogasya saMsAradazAyAmantarmuhUrttAdikAlanAzyatvadarzanAnmuktAvapi kAlAnnAzaprasaGga iti vAcyam kevalajJAnAdInAM kAlAnAzyatvasya tadupayogakSaNikatve ca pravAhatastadAnantyasya siddhAntasiddhatvAdityAdyadhikamasmatkRtanyAyAlokAdau / anyatra kevaletyAdi / vizeSaniSedhasya zeSAbhyanujJAphalakatvAdaupazamikAdibhAvamadhyapatitasya cAritrAdeH kSAyikabhAvasyApi siddhisamaye nAza ityasmAdvacanAllabhyate, yo yaH kSAyiko bhAvaH sa sa nAzApratiyogItiniyamasyAnenaiva nirAsAt, kevalasamyaktvAdyanyabhAvamAtranAze'yogiguNasthAnacaramasamayasya hetutvAt / kSAyiko bhAvaH sAdyananta eveti tu matAntaram, tadAzrayaNe tu siddhAnAmapi cAritraM bhavatyeva paraM tanmate siddho no caritrI no acaritrI, cAritralabdhikAnAM manaHparyAyavarjAni catvAri jJAnAni bhajanayetyAdi - siddhAntavacanAnupaSTambha ityetanmahatA prabandhenopapAditamasmAbhiradhyAtmamataparIkSAyAmiti ta 1. adhyA0 - 150, ityAdau siddhAnAM cAritrasattvavicAre (gAthA 131 - 158)
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 prathamo bhAgaH [pari01-kA06] __kathamevamanantasukhasadbhAvo muktau siddhayediti cet, siddhatvavacanAt sakaladuHkhanivRttirAtyantikI hi bhagavataH siddhatvam, saiva cAnantaprazamasukham, iti sAMsArikasukhanivRttirapi muktau na virudhyate / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam evAvagantavyam / tathA vacanaM kathaJcidvizeSaguNanivRttyanivRttivacanam / kathamevamiti anantasukhasya kaNThato'nabhidhAnAdayaM praznaH / siddhatvavacanAditi tathA ca siddhatvenAkSepAttallAbha iti bhAvaH / saiva ceti AtyantikI duHkhanivRttireva cetyarthaH abhAvasya bhAvAntarasvarUpatvAditi bhAvaH / yadyapi evaM duHkhanivRttyuttarapariNAmamAtre'tiprasaGgaH, tathApi upasthitaduHkhakAraNanivRttyAdeH sukhahetutvasya lokazAstrasiddhatvAttadAtyantanivRttyAdijanyamanantasukhaM mokSe siddhyatItyatra tAtparyam / tadAhuH zrIharibhadrAcAryAH 'jaM savvasattu taha savvavAhi savvaTThasavvamicchANaM / khayavigamajogapattIhiM hoi tatto aNaMtaguNaM // 1 // iti, [viMzativizikA-20.3] vAcakacakravartino'pyAhuH dehamanovRttibhyAM bhavataH zArIramAnase duHkhe / tadabhAvAttadabhAve, siddhaM siddhasya siddhisukham // 1 // iti, [prazamarati-295] atha anyatra zatrukSayAdijJAnAdeva sukhotpAdadarzanAt svarUpasatyA atyantaduHkhanivRtteranantasukhahetutvamayuktamiti cet, na, mUrchAdyavasthAvyAvRttajJAyamAnaduHkhanivRttereva sukhahetutvAttasyAzca muktAvapyavyAhatatvAt / tathApi siddhatvamaSTakarmakSayajanitaH sAdyanantaH pAriNAmiko bhAvaH, siddhisukhaM ca vedanIyakarmakSayajanitam, iti keyaM vAcoyuktiH siddhatvamevAnantasakhamiti ? samaniyatatvena caikyAzrayaNe siddhagaNASTakopadarzakavyAghAta iti siddhatvagrahaNe'pyanantasukhAgrahaNAnnyUnatvadoSaH sUtrasyAparihRta eveti cenmaivama, siddhatvenAnantaM sakhamapalakSyata iti na nyanatvamityatra tAtparyAta, anyatropalakSaNatvenAvivakSAyAM ca satrakarttaH svatantrecchatvasyaiva zaraNatvAt, ata evocuH kaNTharaveNa vihitasahRdayAlAdAH kSamAzramaNapAdAH 1. chAyAH yat sarvazatru tathA sarvavyAdhi sarvArthasarvecchAnAm / kSayavigama-yoga-prAptibhiH bhavati tato anantaguNam //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [vedAntibhirmatasya mokSasya nirAkaraNam] anantasukhameva muktasya, na jJAnAdikamiti AnandaikasvabhAvAbhivyaktirmokSa ityaparaH so'pi yuktyAgamAbhyAM bAdhyate / tadanantaM sukhaM muktau puMsaH saMvedyasvabhAvamasaMvedyasvabhAva vA ? saMvedyaM cet, tatsaMvedanasyAnantasya siddhiH, anyathAnantasya sukhasya svayaM saMvedyatvavirodhAt / yadi punarasaMvedyameva tattadA kathaM sukhaM nAma ? sAtasaMvedanasya sukhatvapratIteH / syAnmataM te-abhyupagamyate evAnantasukhasaMvedanaM paramAtmanaH, kevalaM bAhyArthAnAM jJAnaM nopeyate tasyeti, tadapyevaM sampradhAryam, kiM bAhyArthAbhAvAd bAhyArthasaMvedanAbhAvo muktasyendriyApAyAdvA ? prathamapakSe sukhasyApi saMvedanaM muktasya na syAt, tasyApi bAhyArthavadabhAvAt / puruSAdvaitavAde hi bAhyArthAbhAvo yathAbhyupagantavyastathA sukhAbhAvo'pi, anyathA aSTasahastrItAtparyavivaraNam tassodaiAIA bhavvattaM ca viNivattae samayaM / sammattanANadaMsaNasuhasiddhattAi mottUNaM // iti, [vize0 bhA0 3087] ityapara iti tautAtita ityarthaH / tadAhurudayanAcAryAH nityaniratizayasukhAbhivyaktirmuktiH iti 'tautAtitA [ ] iti / so'pIti yuktyAgamabAdhazca tautAtitasya, sukhamAtrasyAdRSTAdijanyatvena nityasukhe mAnAbhAvAdAtmarUpasyaiva sukhasyopagame tannityatayA sukhanityatve saMsAradazAyAmapyAtmAbhinnatadabhivyaktau muktiprasaGgAdduHkhAtyantanivRttereva nityasukhatvaprakArakAbhivyaktihetutve vizeSaNAsiddhyA tasyA bhramajanakatvApatterasyArthasya niSkarSa nityasya sukhasyAbhivyaktinityA vA sukhAbhivyaktio kSa ityanucchidyamAnasukhajJAnadhArAtmakamokSavAdidIghitikRnmatasyaiva paryAyArthAdezapezalamatiprapaJcitasya sAmrAjyApatteH, dravyArthAdeze tu sAdyanantaM sukhaM tAdRzI tadabhivyaktizcetyubhayamapi muktau prAmANikam, tadAha-tadanantaM sukhamityAdi / sAtasaMvedanasyeti sukhamAtrasya svasaMvedanavyApyasattAkatvaniyamenAsaMvedyamAnasya sukhatvavirodhAdityarthaH / te vedAntinaH paramAtmana iti tasyaiva saccidAnandarUpatvena zrutyuktatvAdityarthaH / evaM sampradhAryam=evaM vicAraNIyam / anyathA dvaitaprasaGgAditi sukhaM brahma cetyubhayasya jAgarUkatvAdityarthaH / 1. chAyAH tasyaudayikAdayo bhavyatvaM ca vinivartate samakam / samyaktvajJAnadarzanasukhasiddhatvAdIn muktvA // iti /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 6 ] dvaitaprasaGgAt / atha dvaitavAdAvalambinAM sato'pi bAhyArthasyendriyApAyAdasaMvedanaM muktasyeti mataM tadapyasaGgataM, tata eva sukhasaMvedanAbhAvaprasaGgAt / athAntaHkaraNAbhAve'pi muktasyAtIndriyasaMvedanena sukhasaMvedanamiSyate tarhi bAhyArthasaMvedanamastu tasyAtIndriyajJAnenaiveti manyatAM, sarvathA vizeSAbhAvAt / 183 [ bauddhAbhimatamokSasya nirAkaraNam ] ye'pi nirAstravacittasantAnotpattirmokSaH ityAcakSate teSAmapi mokSatattvaM yuktyAbhyupAyena ca bAdhyate pradIpanirvANopamazAntanirvANavat cittAnAM tattvato'nvitatvasAdhanAt santAnocchedAnupapattezca niranvayakSaNakSayaikAntAbhyupAyena ca mokSAbhyupagamabAdhanasya vakSyamANatvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam atha sukhavyAvRttireva sukhaM brahmeti na dvaitaprasaGga iti yadi vibhAvyate, tadA'tadvyAvRttyA'nantaguNAtmasvabhAvAvasthitirUpamuktivAde'pi na dvaitaprasaGgo bhaviSyatIti santoSTavyam / manyatAmiti yogajadharmamahimnA jAtasya sarvaviSayakajJAnasya nAzakAbhAvena AkAlamanuvRtterityarthaH / na ca tapovizeSaphalaM sArvajJyaM zApAnugrahAdisAmarthyavat kasyacideva, muktistu sarvasya nityasatyacidAnandasvarUpaivetyapi vaktuM yuktam, sArvajJasyAtmasvabhAvatAyA vyavasthApitatvAttatpratibandhakakarmakSayasya sarvamuktasAdhAraNatvAttapovizeSasyApi brahmaprAptyarthinA sArvajJyasiddhaye kriyamANatvAcceti dik / saugatamatamupanyasya dUSayati ye'pItyAdinA / pradIpetyAdi pradIpanirvANopamaM zAntasya nirvANamityetanmataM yathA yuktyAbhyupAyena ca bAdhyate pUrvAvasthAta utkRSTajAtyaprApteH tadarthipravRttyaupayikayuktibAdhAnnAzasya nirhetukatvAbhyupagamena kAraNabAdhAcca, tathA nirAzravacittasantAnotpattirmuktiH iti matamapi AzravAnAzravacittAnAM bandhamokSasAmAnAdhikaraNyAnurodhArthamekadravyAnvayAzrayaNAvazyakatve kevalaparyAyoddezyakapravRttyanukUlayuktibAdhAdAzravacittadhvaMsarUpAyAstasyA nirhetukatvenAbhyupAyabAdhAcca, tathA ca mokSaH puruSArtho na syAt anAzravacittakSaNeSvekAM jAtimaGgIkRtya tadavacchinne caramAzravacittakSaNasya hetutve tvekaikakSaNasya kAryakAraNakoTimadhyapraveze vinigamakAbhAvastattatkSaNasya kurvadrUpatvAnizcaye pravRttyabhAvazca / (zaM0) tAttviko'yaM kAryakAraNabhAvo vyAvahArikastvanya eveti na mokSArthaM mAyAsUnavIyazAstrasiddhadIkSAdigrahaNAnupapattiriti cet, na cittAtmanaH pariNAmitvamavidyAdizabdavAcyamarthAntaraM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [sAGkhyAdimAnyamokSakAraNatattvamapi nirAkriyate jainAcAryai: ] tathA mokSakAraNatattvamapi kapilAdibhirbhASitaM nyAyAgamaviruddham / [sAGkhyAbhimatamokSakAraNatattvasya khaNDanam ] tadvijJAnamAtraM na paraniHzreyasakAraNaM, prakarSaparyantAvasthAyAmapyAtmani zarIreNa sahAvasthAnAnmithyAjJAnavat / na tAvadihAsiddho hetu:, sarvajJAnAmapi kapilAdInAM svayaM prakarSaparyantAvasthAprAptasyApi jJAnasya zarIreNa sahAvasthAnopagamAt / sAkSAtsakalArthajJAnotpattyanantaraM zarIrAbhAve kuto'yamAptasyopadezaH pravartate ? azarIrasyAptasyopadezakaraNavirodhAdAkAzavat / tasyAnutpannanikhilArthajJAnasyopadeza iti cet, na tasyApramANatvazaGkA'nivRtteranyAjJAnapuruSopadezavat / yadi punaH zarIrAntarAnutpattirniHzreyasaM na gRhItazarIranivRttiH / tasya sAkSAtsakalatattvajJAnaM kAraNaM, na tu gRhItazarIranivRtteH, phalopabhogAttadupagamAt / tataH pUrvopAttazarIreNa sahAvatiSThamAnAttattvajJAnAdAptasyopadezo yukta iti mataM, tadA hetuH siddho'bhyupagatastAvat, sa ca paraniHzreyasAkAraNatvaM tattvajJAnasya sAdhayatyeva, bhAvizarIrasyevopAttazarIrasyApi nivRtteH paraniHzreyasatvAt, tasya ca tadbhAve'pyabhAvAt / phalopabhogakRtopAttakarmakSayApekSaM tattvajJAnaM paraniHzreyasakAraNamityapyanAlo aSTasahastrItAtparyavivaraNam yogasAmarthyanAzyaM tanmuktiyogyatAM ca vyavahArato mokSArthipravRtteH kathamapyaghaTanAttattritayopagame ca syAdvAdimatasyaiva sAmrAjyAdityadhikaM samarthitamanekAntavyavasthAyAmasmAbhiH / zarIreNeti zarIranivRttirUpe mokSe zarIrasahAvasthitatattvajJAnasya hetutvAyogAdityarthaH / sAkSAditi sAkSAtkArarUpam aparokSamithyAjJAne'parokSatattvajJAnasyaiva nAzakatvAddiGmohAdau tathA darzanAditi bhAvaH / zarIrAbhAve iti sAkSAttattvajJAnasya zarIranivRttirUpamokSahetutve tadutpattyanantaraM tadabhAvasya balAdApatteriti bhAvaH / nanu tattvajJAnasya mithyAjJAnAdinivRttidvArA zarIrAntarAnutpattau kAraNatA, tathA ca nyAyasUtraM dvitIyaM duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavargaH iti, evaM cotpannatattvajJAnasya yAvaccharIrasthitinopadezavirodha ityAzaDkya dUSayitumAha-yadi punarityAdinA / upAttazarIrasyApIti ekaviMzatibhedabhinnaduHkhanivRttereva naiyAyikasAmpradAyikairmokSatvAbhidhAnAduktasUtrasya cArthasiddhakramAbhidhAnaparatvAditi bhAvaH / vastuto mukhyaduHkhadhvaMsavizeSo muktiH itya
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA06] 185 citAbhidhAnaM, phalopabhogasyaupakramikAnaupakramikavikalpAnatikramAt / tasyaupakramikatve kSutastadupakramo'nyatra tapo'tizayAt ? iti tattvajJAnatapo'tizayahetukaM paraniHzreyasamAyAtam / samAdhivizeSAdupAttAzeSakarmaphalopabhogopagamAdadoSa iti cet, kaH punarasau samAdhivizeSaH ? sthirIbhUtaM jJAnameva sa iti cet, tadutpattau paraniHzreyasasya bhAve sa evAptasyopadezAbhAvaH / sakalatattvajJAnasyAsthairyAvasthAyAmasamAdhirUpasyopajanane yukto'yaM yoginastattvopadeza iti cet, na sakalatattvajJAnasyAsthairyavirodhAttasya kadAciccalanAnupapatteH, akramatvAdviSayAntarasaJcaraNAbhAvAta, anyathA sakalatattvajJAnatvAsambhavAdasmadAdijJAnavata / atha tattvopadezadazAyAM yogino'pi jJAnaM vineyajanapratibodhAya vyApriyamANamasthirasamAdhirUpaM pazcAnnivRttasakalavyApAraM sthiraM samAdhivyapadezamAskandatItyucyate, tarhi samAdhizcAritramiti nAmamAtraM bhidyate, nArthaH / tattvajJAnAdazeSAjJAnanivRttiphalAdanyasya paramopekSAlakSaNasvabhAvasya samucchinnakriyA'pratipAtiparamazukladhyAnasya tapo'tizayasya samAdhivyapadezakaraNAt / tathA cAritrasahitaM tattvajJAnamantarbhUtatattvArthazraddhAnaM paraniHzreyasamanicchatAmapi kapilAdInAmagre vyavasthitam, tato nyAyaviruddhaM sarvathaikAntavAdinAM jJAnameva mokSakAraNatattvam svAgamaviruddhaM ca, sarveSAmAgame pravrajyAdyanuSThAnasya sakaladoSoparamasya ca bAhyasyAbhyantarasya ca cAritrasya mokSakAraNatvazravaNAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam ktinamatamapyayuktam, utpannAnutpannaduHkhavikalpagrAsena tasyApuruSArthatvAd utpannasya svata eva nAzAd anutpannasya ca nAzayitumazakyatvAt / na ca caramaduHkhamutpAdyatattvajJAnaM tannAzayatIti na mukterapuruSArthatvamityapi yuktam, duHkhe pravRtteH kathamapi kasyApyayogAccaramatvasyArthasamAjasiddhatvena kAryatAnavacchedakatvAt sukhAntamukterasambhavaprasaGgAcceti dik / tathA ca cAritrasahitamiti nanu ke valajJAnasyeva yathAkhyAtacAritrasya paraniHzreyasarUpaphalajanane vilambastulya eva paramazukladhyAnarUpasamAdheravilambena tadutpattyupagame ca tasyaiva paraniHzreyasahetutvamucyatAM kiM jJAnacAritrayostatkalpanayeti cet na, anvayavyatirekAbhyAmAgamAcca jJAnacAritrayoH paraniHzreyasahetutvasiddhAvuktasamAdheAratvakalpanenAvirodhAt / na ca mithyAjJAnavAsanAyAH saMsArahetutvAttadvirodhitattvajJAnasyaivokta 1. tathA cAritramiti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [ anyaiH kalpitaM saMsAratattvamapi sarvathA viruddhameva ] tathA saMsAratattvaM cAnyeSAM nyAyAgamaviruddham / tathA hi- nAsti nityatvAdyekAnte kasyacitsaMsAraH, vikriyAnupalabdheH iti nyAyavirodhaH / samarthayiSyate tadAgamavirodhazca, svayaM puruSasya saMsArAbhAvavacanAd guNAnAM saMsAropapatteH pareSAM saMvRttyA saMsAravyavasthiteH / [sAGkhyAbhimatasaMsArakAraNanirAkaraNam ] tathA saMsArakAraNatattvaM cAnyeSAM nyAyAgamaviruddham / taddhi mithyAjJAnamAtraM aSTasahastrItAtparyavivaraNam samAdhidvArA muktihetutvamiti vAcyam / uktasamAdherapi muktivatkAlAntarabhAvitvena tatrApi karmanirjarAdvArA jJAnasya hetutve kalpanIye muktAveva jJAnakarmaNostulyavatsamuccayabodhakAgamena jJAnavattathAcAritrasyApi hetutAyA avarjanIyatvAt / na ca jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjunaiti [ bhagavadgItA 4.37] vacanAt saJcitakarmanAze jJAnameva kAraNaM prArabdhanAzastu bhogAdeva, kriyamANaM tu yogikarma mithyAjJAnavAsanAbhAvAnnAdRSTotpAdakamiti na kvApi cAritropayoga iti zaGkanIyam, jJAnAgnirityAderjJAnastutimAtraparatvAt, saGkocAvazyakatve jJAnacAritrayoH svasvajanyakarmanAze pRthaghetutvAvazyakatvAdvinA cAritravyApAramaupakramikaphalopabhogasya kathamapyanupapatteH / sammatazcAyamartha: taNDulasya yathA varma yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA puMsaH puruSasya tathA malam // [ ] ityAdi vAziSThagranthAdinApi / nayavAdAstu tapaH saMyamajJAnAnAM muktihetutve bhinnarucirUpatayaiva vyavatiSThante, tathA ca pAramarSam tavasaMjamo aNumao NiggaMthaM pavayaNaM ca vavahAre / sahujjusuANaM puNa NivvANaM saMjamo ceva tti // [vizeSAvazyakam 2621] iti alamativistareNa / guNAnAM=mahadAdipariNAmAnAm, saMsAropapatteH = saMsArasambhavadarzanAt pareSAM = 1. chAyA - tapa:saMyamo'numato nairgranthaM pravacanaM ca vyavahAraH / zabdarjusUtrayoH punarnirvANaM saMyama eva //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 6 ] tairurarIkRtam, na ca tatkAraNaH saMsAraH, tannivRttAvapi saMsArAnivRtteH / yannivRttAvapi yanna nivarttate na tattanmAtrakAraNam / yathA takSAdinivRttAvapyanivartamAnaM devagRhAdi na tanmAtrakAraNam / mithyAjJAnanivRttAvapyanivarttamAnazca saMsAraH / tasmAnna mithyAjJAnamAtrakAraNaka iti / atra na heturasiddhaH samyagjJAnotpattau mithyAjJAnanivRttAvapi doSAnivRttau saMsArAnivRtteH svayamabhidhAnAt / doSANAM saMsArakAraNatvAvedakAgamasvIkaraNAcca tanmAtraM saMsArakAraNatattvaM nyAyAgamaviruddhaM siddham / tadevamanyeSAM nyAyAgamaviruddhabhASitvAdarhanneva yuktizAstrAvirodhivAk sarvajJo vItarAgazca nizcIyate, tataH sa eva sakalazAstrAdau prekSAvatAM saMstutyaH / [bauddhaH zaGkate yat vItarAgo'pi sarAgavat ceSTAM kartuM zaknoti zarIritvAt, jainAcAryA asya samAdhAnaM kurvante ] 187 ye tvAhuH-'sato'pi yathArthadarzino vItarAgasyedantayA nizcetumazaktestatkAryasya vyApArAdestadvyabhicArAdavItarAge'pi darzanAt, sarAgANAmapi vItarAgavacceSTamAnAnAmanivAraNAnna kasyacit sa tvamevApta iti nirNayaH sambhavati' iti teSAmapi, (bhA0) vicitrAbhisambandhatayA vyApAravyAhArAdisAGkaryeNa kvacidapyatizayAnirNaye kaimarthakyAdvizeSeSTiH, jJAnavato'pi visaMvAdAt, kva punarAzvAsaM labhemahi ? na hi jJAnavato vItarAgAtpuruSAdvisaMvAdaH kvacitsambhavati sugatAdAvapyanAzvAsaprasaGgAt tasya kapilAdibhyo vizeSeSTerAnarthakyaprasaGgAt / na ca vyApAravyAhArAkAravizeSANAM tatra sAGkaryaM siddhyati, vicitrAbhisandhitAnupapatteH tasyAH pRthagjane aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAGkhyAnAm, saMvRtyA = upacAramAtreNa, tatkAraNaH = tanmAtrakAraNaka:, tena nopakramopasaMhAravirodhaH, kAraNaM cAtropAdAnarUpaM bAhyaM tena na vakSyamANavyAptyanupapattiH, siddhAnte mithyAjJAnAviratyAdinAnAsaMsAropAdAnAbhyupagame'pi tadviziSTAtmanaH kAraNasyaikatvAnna kApyAzaGkA, paryAyArthatayA nAnopAdAnatvasya dravyarthatayaikopAdAnatvasya cAvirodhAditi draSTavyam / bhASye kaimarthakyeti matvarthIyAcA kimarthetyarthaH / vizeSeSTervizeSaNametad draSTavyam / tatra=sugatAdau, sAGkaryam = anyatra paridRSTajAtIyatvam, vicitrAbhisandhitAnupapatteriti tathA ca vicitrAbhisandhitvAbhAvAd vyApArAdisAGkaryAbhAvastadvizeSAccAtizayaH sarvajJe
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 aSTasahastrItAtparyavivaraNam rAgAdimatyajJe prasiddheH prakSINadoSe bhagavati nivRtteH, asya yathArthapratipAdanAbhiprAyatAnizcayAt / kutazcAyaM sarvasya vicitrAbhiprAyatAmadRzyAM vyApArAdisAGkaryahetuM nizcinuyAt ? zarIritvAderhetoH svAtmanIveti cet, tata eva sugatasyAsarvajJatvanizcayo'stu / tatrAsya hetoH sandigdhavipakSavyAvRttikatvAnna tannizcayaH / zarIrI ca syAtsarvajJazca, virodhAbhAvAt, vijJAnaprakarSe zarIrAdyapakarSAdarzanAditi cet, tata eva sarvajJasya vicitrAbhiprAyatAnizcayo'pi mA bhUt, tatrApi proktahetoH sandigdhavipakSavyAvRttikatvAvizeSAt / so'yaM vicitravyApArAdikAryadarzanAtsarvasya vicitrAbhisandhitAM nizcinoti, na punaH kasyacidvacanAdikAryAtizayanizcayAt sarvajJatvAdyatizayamiti kathamanunmattaH ? / kaimarthakyAccAsya santAnAntarasvasantAnakSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdevizeSasyeSTiH ?, viprakRSTasvabhAvatvAvizeSAt, vedyavedakAkArarahitasya vedanAdvaitasya vA vizeSasya pramANabhUtasya jagaddhitaiSiNaH zAstustAyinaH zobhanaM gatasya sampUrNaM vA gatasya punaranAvRttyA suSTha vA gatasya vizeSasyeSTiH ? sarvatrAnAzvAsAvizeSAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam siddhayatyeveti bhAvaH / nanu asiddhametadviparItavyApterata Aha-kutazcAyamiti tatra sugate asya=zarIritvAdeH, sandigdhavipakSavyAvRttikatvAt aprayojakatvAhitavyabhicArasaMzayAskanditatvAdityarthaH / aprayojakatvabIjavipakSabAdhakatarkAbhAvapracikaTayiSayA''havijJAnaprakarSa iti / pratibandyA samAdhatte tata evetyAdi tata eva prayojakatvAhitavyabhicArasaMzayAdeva / durbalabalavadanumAnayoravizeSApannaM prativAdinamAkSipati-so'yamityAdi kathamanunmatta iti unmatta evetyarthaH / AkSepAntaramAha-kaimarthakyAccetyAdi kaimarthakyAcca kimarthAcca, santAnAntare svabhinnayajJadattAdisantAne, tathA svasantAne kSaNakSayasya svargaprApaNazaktyAdezca dAnAdikSaNabhinnatayA / vizeSasyeSTiH= pratijJA, sarvajJatvAdyatizaya iva tatra viprakRSTasvabhAvavattvasyAvizeSAt, tatrApi saMzayasambhavAt, tata eva citrajJAnasya jJAnAdvaitasya vA vizeSyasya kathamiSTiH kathaM vA pramANabhUtatvAdinA sugatagatasya vizeSasyeti svAbhyupagamaviruddhametadakhilamiti bhAvaH / pramANabhUtasyetyAdinA 'pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya tAyine iti [ ] sugatastotrapratIkotkIrtanaM kRtaM vRttikRtA / kvacit sAmAnye vizeSavyabhicAra
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA. 6] 189 ____ (bhA0) na caivaM vAdinaH kiJcidanumAnaM nAma, nirabhisandhInAmapi bahulaM kAryasvabhAvAniyamopalambhAt, sati kASThAdisAmagrIvizeSe kvacidupalabdhasya tadabhAve prAyazo'nupalabdhasya maNyAdikAraNakalApe'pi sambhavAt / yajjAtIyo yataH saMprekSitastajjAtIyAttAdRgiti durlabhaniyamatAyAM dhUmadhUmaketvAdInAmapi vyApyavyApakabhAvaH kathamiva nirNIyeta ? vRkSaH ziMzapAtvAditi latAcUtAderapi kvacideva darzanAt prekSAvatAM kimiva niHzaGkaM cetaH syAt ? tadetadadRSTasaMzayaikAntavAdinAM vidagdhamarkaTAnAmiva svalAGgulabhakSaNam / nanu ca kASThAdisAmagrIjanyo'gniryAdRzo dRSTo na tAdRzo maNyAdisAmagrIprabhava iti yajjAtIyo yato dRSTaH sa tAdRzAdeva na punaranyAdRzAdapi, yato dhUmapAvakayoApyavyApakabhAvo na nirNIyate, tathA yAdRzaM catatvaM vakSatvena vyAptaM tAdRzaM na latAtvena, yataH ziMzapAtvavRkSatvayorapi vyApyavyApakabhAvaniyamo durlabhaH syAt iti kazcitso'pi pratIterapalApakaH, kAryasya tAdRzatayA pratIyamAnasyApi kAraNavizeSAtivRttidarzanAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam darzanAt vizeSahetAvapi tad dRSTAntopaSTambhena vyabhicArasaMzayodbhAvane'numAnamAtrocchedaprasaGga ityAha-na caivaM vAdina iti nirabhisandhInAmityanantaram anumAnAnAmiti vipariNatasyAnuSaGgaH, nirgato'bhisandhirvizeSAbhiprAyo yebhyasteSAmanumAnAnAM vahnicUtatvAdInAM jJAyamAnaliGgAnAmapi / bahulaM= bhUmnA, kAryasvabhAvAniyamasya= kAryasvabhAvapratibaddhavyAptyabhAvasya= upalambhA=anyatra tAdRganumAnasahasre'pyanAzvAsaprasaGgAdityarthaH, durlabhaviniyamatAyAM viziSTanizcayadaurlabhye'kASThajAtIyAdapi vahnijAtIyadarzanAdityarthaH / kathamiva nirNIyeteti avahnijAtIyAdapi dhUmajAtIyasambhAvanAdityarthaH / vRkSaH ziMzapAtvAditi ityapi kathamiva nirNayeteti yojanIyam / lateti cUtAdevRkSatvavyabhicAritvena tajjAtIyatayA ziMzapAyAmapi vRkSatvavyabhicArasaMzayasambhavAdityarthaH / adRSTeti adRSTe vastunyekAntataH saMzayavAdinAM saugatAnAmityarthaH / so'pi pratIterapalApakaH so'pi=saugataH pratIyamAnApahnavakArI, kAryasyeti kAryasya vadyAdeH, tAdRzatayA=vahnitvAdinaikajAtIyatayA / pratIyamAnasyApi jJAyamAnasyApi, kAraNavizeSasya kASThAdeH, ativRtteH=atikramasya darzanAt nana kASThAdijanyatAvacchedakatayA vahanau vaijAtyaM kalpayiSyate tadavacchinnAdeva kAraNavizeSo'numAsyata ityevaM na pratItyapalApo, vizeSAparijJAnaM tu puruSadoSo na tu vastudoSa
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [yatnena parIkSitakAryANi kAraNAnyanuvartate] (bhA0) yatnataH parIkSitaM kAryaM kAraNaM nAtivartate iti cet stutam prastutaM, vyApArAdivizeSasyApi kiJcijjJarAgAdimadasambhavino yatnataH parIkSitasya bhagavati jJAnAdyatizayAnativRttisiddheH / etena yatnataH parIkSitaM vyApyaM vyApakaM nAtivartate iti bruvatApi stutaM prastutamityuktaM veditavyaM, puruSavizeSatvAdeH svabhAvasya vyApyasya sarvajJatvavyApakasvabhAvAnatikramasiddhastadvadavizeSAt / (bhA0) tato'yaM pratipatturaparAdho nAnumAnasyetyanukUlamAcarati / mandataradhiyAM dhUmAdikamapi parIkSitumakSamANAM tato dhUmadhvajAdibuddherapi vyabhicAradarzanAt / prajJAtizayavatAM tu sarvatra parIkSAkSamANAM yathA dhUmAdi pAvakAdikaM na vyabhicarati tathA vyApAravyAhArAkAravizeSaH kvacidvijJAnAdyatizayamapItyanukUlAcaraNam / evaM yuktizAstrAvirodhivAktvaM bhagavato'rhata eva sarvajJatvaM sAdhayatItyabhidhAya, [sarve satyahetavo'rhati bhagavati eva sarvajJatvaM sAdhayati nAnyeSu] (bhA0) tadevaM tat sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvamahatyeva sakalajJatvaM sAdhayati nAnyatretyavirodha ityAdinA spaSTayati / svAmIti zeSaH yadyasmAdavirodhaH sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvaM tvayyeva tasmAcca tvameva sa ityabhidhAnasambandhAta / sa evAvirodhaH kataH siddhaH ? ityArekAyAM yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate ityabhidhAnAt / [icchAmantareNApi bhagavataH vAcaH nirdoSA santi] (bhA0) tatreSTaM mataM zAsanamupacaryate, nirAkUtavAco'pi kvacida aSTasahasrItAtparyavivaraNam iti nAnupapattiriti manasikRtya Aha bhASyakRt-yatnata ityAdi / yatnataH parIkSitaM= sUkSmekSikayA vizeSa paryavasAyitam, kAryaM kAraNaM nAtivarttate kAraNavyabhicArazaGkAspadaM na bhavatItyarthaH / stutaM prastutamiti asmAbhiH prakRtaM tvayA'bhISTatvena stutiviSayIkRtamityarthaH / anativRttiH=avyabhicAraH / upacaryata iti atyantatiraskRtavAcyadhvani
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA06] 191 vipratiSedhAt / na punaricchAviSayIkRtamiSTaM, prakSINamohe bhagavati mohaparyAyAtmikAyAstadicchAyAH sambhavAbhAvAt / tathA hi-necchA sarvavidaH zAsanaprakAzananimittaM, praNaSTamohatvAt / yasyecchA zAsanaprakAzananimittaM, na sa praNaSTamoho yathA kiJcijjJaH / praNaSTamohazca sarvavitpramANataH sAdhitastasmAnna tasyecchA zAsanaprakAzananimittam iti kevalavyatirekI hetunirAkUtavAcaM sAdhayati, avyabhicArAt / na sarvavidicchAmantareNa vakti, vaktRtvAdasmadAdivadityanena nirAkUtavAco vipratiSedha iti cet, nAyaM niyamo'sti / tadabhyupagame ko doSa iti cet / / (bhA0) niyamAbhyupagame suSuptyAdAvapi nirabhiprAyapravRttirna syAt / na hi suSuptau gotraskhalanAdau vAgvyAhArAdiheturicchAsti / (bhA0) pratisaMviditAkArecchA tadA sambhavantI punaH smaryeta vAJchAntaravat / na hyapratisaMviditAkArecchA sambhavati yA pazcAnna smaryate / pUrvakAlabhAvinIcchA tadA vAgAdipravRttiheturapratisaMviditAkArAnumeyA sambhavatyeveti cet, kiM punastadanumAnam ? vivAdAdhyAsitA vAgAdipravRttiricchApUrvikA, vAgAdipravRttitvAt, prasiddhecchApUrvakavAgAdipravRttivaditi cet, na hetoraprayojakatvAt / yathAbhUtasya hi jAgrato'nanyamanaso vA vAgAdipravRttiricchApUrvikA pratipannA dezAntare kAlAntare ca tathAbhUtasyaiva tatpravRttiricchApUrvikA sAdhayituM zakyA na punaranyAdRzo'tiprasaGgAt / na ca suSuptasyAnyamanaskasya vA tatpravRttiricchApUrvakatvena vyAptAvagatA, tadavagaterasambhavAt / sA hi svasantAne tAvanna sambhavati, suSuptyAdivirodhAt / suSupto'nyamanaskazca pravRttimicchApUrvikAmavagacchati ceti vyAhatametat / pazcAdu aSTasahastrItAtparyavivaraNam mahimnetyarthaH / anirvacanIyaprabhAvAspadatvaM vyaGgyam / kvacidavipratiSedhAditi suSuptyAdau nirAkRtavAco'vigAnenopalambhAdityarthaH / punaH smaryeteti icchAnubhavasyecchAsmRttau hetutvAditparthaH / na ca smaryate suptotthitena tasmAtsuSuptAvanAkRtavacanahetuH pratisaMviditAkArecchA nAstIti bhAvaH / tIjJAtanaSTA sA tadA bhaviSyatItyAzaGkate-apratisaMviditAkAretyAdi
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tthito'vagacchatIti cedidamapi tAdRgeva / svayamasuSupto'nanyamanAzca suSuptAnyamanaskapravRttimicchApUrvakatvena vyAptAmavagacchatIti bruvANaH kathamapratihatavacanapatha: svasthairAsthIyate ? / tadAnumAnAttadavagateradoSa iti cet, na, anavasthAprasaGgAt, tadanumAnasyApi vyAptipratipattipurassaratvAt tadvyApterapyanumAnAntarApekSatvAt, sudUramapi gatvA pratyakSatastadvyAptipratipatteraghaTanAt / etena santAnAntare tadvyApteravagatirapAstA, anumAnAttadavagatAvanavasthAnAvizeSAt, pratyakSatastadavagaterasambhavAcca, iti nAnumeyA suSuptyAdAvicchAsti tatkAlA pUrvakAlA vA, tadanumAnasyAnudayAt, tathA ca sarvajJapravRttericchApUrvakatve sAdhye vaktRtvAderhetoH suSuptyAdinA vyabhicArAttadaniyama eva / (bhA0) tatazcaitanyakaraNapATavayoreva sAdhakatamatvam / __ [vaktumicchApi sarvajJavacane sahakAriNIti mAnyatAyA nirAkaraNam] nanu ca satyapi caitanye karaNapATave ca vacanapravRtteradarzanAdvivakSApi tatsahakArikAraNamapekSyate eveti cet, (bhA0) sahakArikAraNAntaraM na vai niyatamapekSaNIyaM, naktaJcarAdeH saMskRtacakSuSo vAnapekSitAlokasannidheH rUpopalambhAt / na caivaM saMvitkaraNapATavayorapyabhAve vivakSAmAtrAtkasyacidvacanapravRttiH prasajyate, saMvitkaraNa aSTasahastrItAtparyavivaraNam - icchAyAH svasamAnAdhikaraNajJAnaviSayatvaniyamenAjJAtatadasambhava ityarthaH / tadaniyama eveti vAgAdipravRttericchApUrvakatvAniyama evetyarthaH / nanu vacanamAtre vivakSAyA hetutvAttanniyamo bhaviSyatItyata Aha-tatazcaitanyetyAdi caitanyakaraNapATave tAvadvacanaM prati niyate hetU, vivakSA tu kaNThAdyabhighAtajanakapravRttijanake cchAjanakeSTasAdhanatAjJAnaviSayasyeSTatAsampAdanArthaM kvacidupayujyamAnA na niyataheturvacanahetoH, kaNThAdyabhighAtasya vinApIcchAM gAtrasya skhalanAdAvadRSTavizeSAdupapattestadvadeva vItarAgasyApyanAkUtavAcastIrthakaranAmakarmodayasAmarthyAdupapatteriti nigarvaH / nanu suSuptAvanAkUtavAcodoSamahimnaiva darzanAddoSajAtervAgghetutvaM syAttathA ca na nirdoSasya sarvasya tadupapattirityAzakya Aha bhASyakRt-na cetyAdi vAkprakarSApakarSayordoSajAtiprakarSApakarSAnanuvidhAyitvAnna tasyAstaddhetRtvamiti bhAvaH / vAJchanto veti vA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA.6] 193 vaikalye yathAvivakSaM vAgvRtterabhAvAt / na hi zabdato'rthatazca zAstraparijJAnAbhAve tadvyAkhyAnavivakSAyAM satyAmapi tadvacanapravRttidRzyate, karaNapATavasya cAbhAve spaSTazabdoccAraNaM, bAlamukAderapi tatprasaGgAt / tatazcaitanyaM karaNapATavaM ca vAco hetureva niyamato, na vivakSA, vivakSAmantareNApi suSuptyAdau tadarzanAt / / [kazcinmanyate doSasamUhaH sarvajJavacane hetustasya nirAsaH kriyate jainaiH] (bhA0) na ca doSajAtistaddheturyatastAM vANI nAtivarteta, tatprakarSApakarSAnuvidhAnAbhAvAd buddhayAdivat / na hi yathA buddheH zaktezca prakarSe vANyAH prakarSo'pakarSe vApakarSaH pratIyate, tathA doSajAterapi, tatprakarSe vAco'pakarSAt tadapakarSe eva tatprakarSAt, yato vakturdoSajAtiranumIyeta / satyapi ca rAgAdidoSa kasyacid buddheryathArthavyavasAyitvAdiguNasya sadbhAvAt, satyavAkpravRtterupalambhAt, kasyacittu vItarAgadveSasyApi buddherayathArthAdhyavasAyitvAdidoSasya bhAve vitathavacanasya darzanAdvijJAnaguNadoSAbhyAmeva vAgvRtterguNadoSavattA vyavatiSThate, na punarvivakSAto doSajAtervA / taduktaM vijJAnaguNadoSAbhyAM vAgvRtterguNadoSatA / vAJchanto vA na vaktAra: zAstrANAM mandabuddhayaH // iti / [ tataH sAdhUpAdezi 'tatreSTaM mataM zAsanamupacaryate' iti / [bhagavato'nekAntamataM prasiddhena na bAdhyate] tatprasiddhena na bAdhyate / (bhA0 ) pramANataH siddhaM prasiddham / tadeva kasyacid bAdhanaM yuktam / vizeSaNametatparamatApekSam, aprasiddhenApyanityatvAdyekAntadharmeNa bAdhAkalpanAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam zabdo'pyarthaH, vaktumityadhyAhAryam / tathA ca vaktuM vAJchanto'pi mandabuddhayaH zAstrANAM vaktAro na bhavantIti vivakSAvacanena niyataheturiti niyUMDham / bhASye bAdhanamiti karaNe'naTa bAdhakamityarthaH / paramatApekSamiti paramatatvasya vastutaH prasiddhatvAbhAvAdityarthaH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na hyanekAntazAsanasya pratyakSataH siddho'styanityatvadharmo bAdhakaH, sarvathA nityatvAdidharmavat / anumAnAtsiddho bAdhaka iti (bhA0) cet, narte pramANAtpratibandhasiddherabhyupagamAt / na khalu pareSAM pratyakSamagnidhUmayoH kSaNabhaGgasadbhAvayorvA sAkalyena vyApti prati samartham, avicArakatvAtsannihitaviSayatvAcca / asmadAdipratyakSaM hi sAdhyasAdhanayorvyAptigrAhi parairabhyupagantavyaM, na yogipratyakSam, anumAnavaiyarthyaprasaGgAt, yogipratyakSeNa dezataH kAtya'to vA ni:zeSasAdhyasAdhanavyaktisAkSAtkaraNe samAropasyApyabhAvAt tadvyavacchedanArthamapyanumAnopayogAyogAt, tacca nirvikalpakamiva savikalpakamapi na vicArakaM, pUrvAparaparAmarzazUnyatvAdabhilApasaMsargarahitatvAt, sannihitaviSayaM ca, dezakAlasvabhAvaviprakRSTArthAgocaratvAt / tanna sAkalyena vyAptigrahaNasamartham / (bhA0) na cAnumAnamanavasthAnuSaGgAt / vyAptigrAhiNo'numAnasyApi vyAptigrahaNapurassaratvAttadvyApteranumAnAntarApekSatvAt kvacidapyavasthAnAbhAvAt / evamaprasiddhavyAptikaM ca kathamanumAnamekAntavAdinAmanityatvAdyekAntadharmasya sAdhakaM yena pramANasiddhaH sarvethaikAnto'nekAntazAsanasya bAdhakaH syAt ? syAdvAdinAM tu ( bhA0 ) parokSAnta vinA nastarkeNa sambandho vyavatiSTheta tasya vicArakatvAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam paramataprasiddhenaikAntanityatvAdinA tvadiSTamanekAntatattvaM na bAdhyate tatprasiddharaprAmANyazaGkAkalaGkitatvAt, tvadiSTatattve ca viparyaye vyAghAtadaNDabhayenaiva virodhizaGkAnutthAnAditi nirgalito'rthaH / tadvyavacchedanArthamapIti adhyakSaM hi svalakSaNaviSayatvena pramANam, anumAnaM tu samAropavyavacchedakatvena / na ca yogipratyakSasyAnumAnamUlavyAptigrAhakatvAbhyupagame tata eva samAropanivRttau kvacidanumAnapramANaM pravatetyaperarthaH / pUrvApareti pUrva kAraNamaparaM= kAryaM tayoH parAmarzaH tadjJAnapUrvakAnvayavyatirekAdijJAnaM tacchUnyatvAt = ekopayogApariNatatvAta, abhilApasaMsargarahitatvAt zabdAviSayatvAt, vicArasya ca prAtisvika
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA06] [jainamate tarkajJAnaM pramANaM tattu vyavasAyAtmakameva] pratyakSAnupalambhasahakAriNo matijJAnavizeSaparokSatarkajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSAdupajAyamAnasya yAvAnkazciddhUmaH sa sarvo'pyagnijanmAnagnijanmA vA na bhavatIti zabdayojanAsahitaparAmarzAtmakatvAtkAlatrayavartisAdhyasAdhanavyaktiviSayatvAcca vyApti prati samarthatvAt, pratyakSavadvyAptigrahaNapUrvakatvAbhAvAdanumAnohAntarAnapekSatvAdanavasthAnanuSaGgAt, saMvAdakatvena samAropavyavacchedakatvena ca pramANatvAt / (bhA0) tadapramANatve na laiGgikaM pramANamiti zeSaH, samAropavyavacchedAvizeSAt / tarkataH sambandhasyAdhigame samAropavirodhAt / na hi nirvikalpako'dhigamo'sti yatastatra samAropo'pi syAt / kiM tarhi ? (bhA0) adhigamo'pi vyavasAyAtmaiva, tadanutpattau sato'pi darzanasya sAdhanAntarApekSayA sannidhAnAbhedAt suSuptacaitanyavat / sannidhAnaM hIndriyArthasannikarSaH / tatsvayamapramANamAkhyat tathAgataH, sAdhanAntarApekSitvAt tasyArthaparicchittau [bauddhAbhimataM nirvikalpadarzanamapramANameva sannikarSavat] tata eva darzanasyApramANatvaM, suSuptacaitanyavat svayaM saMzayaviparyAsAnadhyavasAyAvyavacchedakatvAt / tadvyavacchedino nizcayasya jananAtpramANaM darzanamiti cet, tata eva sannikarSaH pramANamastu / tasyAsAdhakatamatvAnna pramANatvamiti cet, kutastasyAsAdhakatamatvam ? acetanatvAd ghaTAdivaditi cet, darzanasyApyasAdhakatamatvaM cetanatvAtsuSuptacaitanyavatki na syAt ? yasya bhAve'rthaH paricchinno - aSTasahasrItAtparyavivaraNam jAtyaparicaye zabdAvacchedenaiva paryavasAnAditi bhAvaH / pratyakSAnupalambhasahakAriNa iti pratyakSaM yatra dhUmastatrAgnirityanvayasahacArajJAnam, anupalambho= yatrAgnirnAsti tatra dhUmo'pi nAstIti vyatirekasahacArajJAnaM tau sahakAriNau yasya sa tathA tasyetyarthaH / yatastatreti tatprakArakajJAnasyaiva tadabhAvaprakArakajJAnavirodhitvena nirvikalpakasya ca tathAtvena samAropAvirodhitvAdityarthaH / sannidhAnAbhedAt sannidhAnatulyatvAt / bhAvAbhAvayoriti
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavahriyate'bhAve cAparicchinnastadarzanaM sAdhakatamamiti cet, sannikarSaH sAdhakatamo'stu, bhAvAbhAvayostadvattA sAdhakatamatvamiti vacanAt [ ] / na hi sannikarSasya bhAve bhAvavattvamabhAve'bhAvavattvamarthaparicchitterapratItam / nApyarthasyAnyat paricchinnatvaM, tatparicchittyutpatteH / paricchittirutpannA cet, paricchinno'rtha ucyate / atha nirvikalpaka dRSTau satyAmarthasya paricchittinizcayAtmakArthaparicchedavyavahAraheturutpadyate nAsatyAm, atastasyAH sAdhakatamatvamiti tavAkUtaM tadapi na samIcInaM, sannikarSAdeva tadutpattyavirodhAt / kathamacetanAtsannikarSAccetanasyArthanizcayasyotpattirna virudhyate ? iti cet, tavApi kathamacetanAdindriyAderavikalpadarzanasya cetanasyotpattiraviruddhA ? cetanAnmanaskArAdindriyAdisahakAriNo darzanasyotpattiriti cet, tarhi cetanAdAtmanaH sannikarSasahakAriNo'rthanizcayotpattirapi kathaM virudhyate ? yataH svArthavyavasAyAtmako'dhigamo na bhavet / __ [tarkasya pramANatAM sAdhayanti jainAcAryAH] sa ca sAkalyena sAdhyasAdhanasambandhastarkAdeveti pramANaM tarkaH, svArthAdhigamaphalatvAt samAropavyavacchedakatvAtsaMvAdakatvAccAnumAnAdivat / [ekAntavAdinAM mate'numAnamapi na siddhyati ataste'nekAntamate bAdhAmudbhAvayituM nArhati] tataH syAdvAdinAM vyAptisiddharastyanumAnaM, na punarekAntavAdinAM, yato'numAnasiddhena sarvathaikAntenAnekAntasya bAdhAkalpanA syAt, ityapramANasiddhenApi bAdhA kalpanIyaiva paraiH, anyathA svamataniyamAghaTanAt / tathA sati sUktaM 'paramatApekSaM vizeSaNaM prasiddhena na bAdhyate' iti / etena yaduktaM bhaTTena TnaraH ko'pyasti sarvajJaH sa tu sarvajJa ityapi / sAdhanaM yatprayujyeta pratijJAmAtrameva tat // 1 // [tattvasaGgrahaH-3230] sisAdhayiSito yo'rthaH so'nayA nAbhidhIyate / yastUcyate na tatsiddhau kiJcidasti prayojanam // 2 // [tattvasaGgrahaH-3231] yadIyAgamasatyatvasiddhau sarvajJatocyate / na sA sarvajJasAmAnyasiddhimAtreNa labhyate // 3 // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam yadbhAve yadbhAvaH yadabhAve ca yadabhAvastaM prati tasya sAdhakatamatvamityarthaH // 6 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 7] 197 yAvad buddho na sarvajJastAvattadvacanaM mRSA / yatra kvacana sarvajJe siddhe tatsatyatA kutaH ? // 4 // anyasminna hi sarvajJe vacaso'nyasya satyatA / sAmAnAdhikaraNye hi tayoraGgAGgitA bhavet // 5 // [tattvasaGgrahaH-3230-34] iti tannirastaM, bhagavato'rhata eva yuktizAstravirodhivAktvena sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvena ca sarvajJatvavItarAgatvasAdhanAt / tatastvameva mahAn mokSamArgasya praNetA nAnyaH kapilAdiH // 6 // yasmAt tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 7 // [jinadharmo'mRtamastIti jainAH bruvanti] tvanmatamanekAntAtmakaM vastu tajjJAnaM ca, tadevAmRtam, amRtasya mokSasya kAraNatvAt, sarvathA nirbAdhatvena paritoSakAritvAcca / tato bAhyAH sarvathaikAntAstadabhinivezinazca vAdinaH / te cAptAbhimAnadagdhA eva visaMvAdakatvena tattvato'nAptatvAd vayamAptA ityabhimAnena svarUpAtpracyAvitatvAddagdhA iva dagdhA iti samAdhivacanatvAt, teSAM sveSTasya sadAyekAntasya dRSTabAdhanAt / (bhA0) anekAntAtmakavastusAkSAtkaraNaM bahirantazca sakalajagatsAkSIbhUtaM vipakSe pratyakSavirodhalakSaNamanena dakSayati / sadAyekAntavirodhasyAnekAntAtmakavastu sAkSAtkaraNalakSaNatvAd, bahirivAntarapi tattvasyAnekAntAtmakatayA sakaladezakAlavartiprANibhiranubhavanAt sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvasiddheH / (bhA0 ) na hi kiJcidrUpAntaravikalaM sadasannityAnityAyekAntarUpaM saMvedanamanyadvA saMpazyAmo yathAtra pratijJAyate, citrajJAnavatkathaJcidasaGkIrNavizeSaikAtmanaH sukhAdicaitanyasya varNasaMsthAnAdyAtmanaH skandhasya ca prekSaNAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam saMvedanAdvaitavAdyAha citrajJAna ityAdi / kiM syAditi sA'nubhUyamAnA citratA 1. preSaNAt iti pAThAntaram /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [citrAdvaitavAdI citrajJAnaM ekarUpaM sAdhayituM prayatate] syAnmataM-'sukhAdicaitanyamasaGkIrNavizeSAtmakameva na punarekAtmakaM, sukhacaitanyAdAhlAdanA''kArAnmeyabodhanAkArasya vijJAnasyAnyatvAd, viruddhadharmAdhyAsasyAnyatvasAdhanatvAd, anyathA vizvasyaikatvaprasaGgAt' iti tadasat, citrajJAnasyApyekAtmakatvAbhAvaprasaGgAt pItAkArasaMvedanasya nIlAdyAkArasaMvedanAdanyatvAt, tadvadviruddhadharmAdhyAsAt / yadi punarazakyavivecanatvAtpItAdyAkArasaMvedanamekAtmakamurarIkriyate tadA sukhAdisaMvedanena ko'parAdhaH kRtaH ? tasyApyazakyavivecanatvAdevaikAtmakatvopapatteH, pItAdyAkArANAmiva sukhAdyAkArANAM caitanyAntaraM netumazakyavivecanatvasadbhAvAt / [mAdhyamikabauddhaH kathayati jJAnaM niraMzamekarUpamiti] tarkhekAtmakameva sukhAdicaitanyaM na punarasaGkIrNavizeSAtmakamityapi na mantavyaM, citrajJAnasyApyasaGkIrNavizeSAtmakatvAbhAvaprasaGgAt / tathA ca sati na taccitramekajJAnavat / citrajJAne pItAdyAkArapratibhAsasyAvidyopakalpitvAdekAtmakatvameva vAstavamiti cet, kathamekAnekAkArayoH pratibhAsAvizeSe'pi vAstavetaratvapravivekaH? ekAkArasyAnekAkAreNa virodhAttasyAvAstavatve kathamekAkArasyaivAvAstavatvaM na syAt ? svapnajJAne'nekAkArasyAvAstavasya prasiddhezcitrajJAne'pi tasyAvAstavatvaM yuktaM kalpayitumiti cet, kezAdAvekAkArasyApyavAstavatvasiddhestatrAvAstavatvaM kathamayuktam ? pItAdyAkArasya saMvedanAdabhede'nekatvavirodhAd bhede pratibhAsAsambhavAt, pratibhAse vA saMvedanAntaratvApatteravAstavatvameveti cet, tata evaikAkArasyAvAstavatvamastu, tasyApi pItAdyAkArapratibhAsebhyo'narthAntaratAyAmekatvavirodhAdarthAntaratAyAM saMvittyabhAvAt, saMvittau vA jJAnAntaratvaprasaktevizeSAbhAvAt / tato na citrajJAne'nekAkArapratibhAsasyaiva prekSAvadbhiravAstavatvaM zakyaM kalpayituM, yenedamevAbhidhIyamAnaM zobheta pakiM syAtsA citrataikasyAM na syAttasyAM matAvapi / / yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam 1 // [pramANavArtika 2.210] - aSTasahastrItAtparyavivaraNam nIlapItAdyAkArabhedenaikasyAM vyaktau kiM syAt ? phalitamAha-na syAt tasyAM matAvapi kiM
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA0 7] iti / na punaridamapi kiM nu syAdekatA na syAttasyAM citramatAvapi / yadIdaM rocate buddhayai citrAyai tatra ke vayam // iti / [niraMzaikajJAnavAdI bauddhazcitrAdvaitavAdinaM nirAkaroti] nanu caikasyAM matau citratApAye'pi saMvedanamAtrasya bhAvAnna svarUpasya svato gativiruddhyate / saMvedanamAtrasya tvapAye sA viruddhayeteti cet, tadabhAve'pi nAnApItAdipratibhAsasadbhAvAttadavirodhAt / nanvevaM 'nIlavedanasyApi pratiparamANu bhedAnnIlANusaMvedanaiH parasparaM bhinnairbhavitavyam, tatraikanIlaparamANusaMvedanasyApyevaM vedyavedakasaMvidAkArabhedAttritayena bhavitavyam / vedyAkArAdisaMvedanatrayasyApi pratyekamaparasvavedyAkArAdisaMvedanatrayeNa, iti parApavedanatrayakalpanAdanavasthAnAnna kvacidekavedanasiddhiH saMvidadvaitavidviSAm / kvacidapyekAtmakatvAnabhyupagame ca kuto nAnAtmavyavasthA ? vastunyekatrAparaikavastvapekSayAnekatvavyavasthopapatteH / kvacidaikyopagame vA kathaM citramatau naikyamaviruddhaM ? citrAkArApAye'pi tasya sambhavAt' / iti kazcit so'pyaprekSApUrvavAdI, tathA sati citrajJAne saMvidAkAravadekasya aSTasahastrItAtparyavivaraNam punarartha ityaperarthaH / yadIdaM nAnAkArabhramajanakatvaM svayamanAdyavidyopakalpitebhyo'rthebhyo rocate tatra ke vayaM vicArakA bhavAmaH ? na kecana, avidyAvilAsanivRtau vicArasyAkSamatvAditi bhAvaH / kinnu iti tasyAM citramatAvapi nu iti vitarke ekatA kiM syAt ? phalitamAhana syAd anekAkAravirodhAditi bhAvaH / yadIdam, anekAkAraviruddhaikatvabhramajanakatvaM citrAyai buddhayai rocate tatra ke vayaM vicArakA na kecana paryAyArthavirodhidravyArthAdezakAntasya saMvRtyupakalpitasya vicArAparAvartanIyatvAditi bhAvaH / kvacidekatreti nAnaikatvaviSayakApekSAbuddhyaivAnekatvasyotpatterabhivyaktervA / etatpakSadvayavicAro'smatkRtanayAmRtataraGgiNIto'vaseyaH / tathA satIti anekatvaprayojakApekSAbuddhihetutvenaikatvasAdhane saMvidAkAravat pItAdyAkAre pratyekamekatvasiddhau tatsamUhAzrayAnekacaitanyadRSTAntenaikatrApyanekAkArasiddharityarthaH / 1. kvacidaikyopagame veti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pItAkArasya nIlAkArasya ca sadbhAvasiddhau parasparApekSayAnekatvasiddharanekacaitanyavyAptasyAnekAkArasya citrajJAnasyAntarekAnekAtmakatvasAdhane nidarzanatvopapatteH / [sAGkhyaH sukhAdikamacetanaM svIkaroti tasya vicAraH kriyate] syAnmataM-sukhAdInAM caitanyaM vyApakaM bhavat kimekena svabhAvena bhavatyanekena svabhAvena vA ? yadyekena tadA teSAmekasvarUpatvApattiH / athAnekena tadA so'pyanekasvabhAvaH pareNAnekena svabhAvena vyApanIya ityanavasthA / athaikAdRzena svabhAvena sukhAdayazcaitanyena vyApyante tadAnekena svabhAvena sajAtIyenetyuktaM syAt / tatra ca saivAnavasthA / na ca gatyantaramasti yena sukhAdivyApyaikaM caitanyaM siddhayediti / tadetaccitrajJAne'pi samAnam / tasya pItAdyAkAravyApinaH svayaM saMvedanAnna doSa iti cet, sukhAdivyApinazcaitanyasya saha krameNa ca svayaM saMvedanAtkathamupAlambhaH syAt ? na hi dRSTe'nupapannaM nAma / na ca sukhAdInAM caitanyavyAptatvasaMvedanaM bhrAntam, acetanatvagrAhipramANAbhAvAt / acetanAH sukhAdaya, utpattimatvAd ghaTAdivadityanumAnaM sukhAdyacetanatvagrAhIti cet, tasya pratyakSabAdhitaviSayatvAt citsamanvitAnAmeva sukhAdInAM svasaMvedanapratyakSe sarvadA pratibhAsanAt / anumAnaviruddhazca pakSaH tathA hi-cetanAH sukhAdayaH, svasaMvedyatvAt puruSavat / puruSasaMsargAtteSAM svasaMvedyatvAtsvataH saMvedyatvamasiddhamiti cet, aSTasahastrItAtparyavivaraNam antariti SaSThyantamavyayaM antastattvasyetyarthaH / nanu anekacaitanyavyAptAnekAkArasya citrajJAnasya dRSTAntatvoktirasaGgatAnekAkArANAM svAzrayAzritatvarUpasaMvalanAyA eva citratvavyavahAraprayojakatvAditi ceta, na, atra vyavahArasyAsAdhyatvAtkathaJcidekAnekAtmakatvasyaiva tattvAt, hetozca tatra tathAbuddherevopanyAsAt, sA ca yayApekSayA tayA sAdhyamapItyadoSAt, nAnAzrayeSu nAnAkArakRtazcitratvavyavahAro'pi sAmAnyavivakSayopapadyata evetthameva pRthivyAdau nAnArUpavattvasya dhAnyarAzau ca nAnAdhAnyatvasya vyavahAro nAnupapanna iti dig / citrAdvaitavAdI saMvedanAdvaitavAdinaM pratyAha-syAnmatamiti / tadAnekeneti ekadezavacanAdevAnekasajAtIyatvasya ca siddharityarthaH / citrajJAnapratibandyaivaitat samAdhatte tadetadityAdi / avacchinnapItAdyAnekAkArasvabhAvamivAnavacchinnasukhAkArasvabhAvaM jJAnamanubhUyamAnaM tattadAkArANAM vyApyavRttitvamavyApyavRttitvaM ca gRhNanna kenApi niSeddhaM zakyamiti bhAvaH /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 7] jAtucidasvasaMvedyatvApratItestathA vaktumazakteH, anyathA puruSasya svasaMvedyasukhAdisambandhAtsvasaMvedyatvaM, na svata iti vadato nivArayitumazakyatvAt, caitanyavizeSeNa hetorvyabhicArapratipAdanAcca / na tato'cetanatvasiddhiH sukhAdInAm / na caiSAM cetanatvasAdhane'pasiddhAntaH syAdvAdinAM prasajyeta, caitanyajIvadravyArthAdezAccetanatvaprasiddheH, sakalaupazamikAdibhAvAnAM sukhajJAnAdipratiniyataparyAyArthadezAdeva sukhAdInAM jJAnadarzanAbhyAmanyatvavacanAt / [bauddhaH sukhAdiparyAyAn jJAnAtmakAn eva kathayati tasya nirAkaraNam] tathApi jJAnAtmakAH sukhAdayo, jJAnAbhinnahetujatvAdvijJAnAntaravaditi cet, sarvathA vijJAnAbhinnahetujatvAsiddhatvAt, sukhAdInAM sadvedyodayAdinimittatvAdvijJAnasya jJAnAvaraNAntarAyakSayopazamAdinibandhanatvAt / kathaJcidvijJAnAbhinnahetujatvaM tu rUpAlokAdinAnaikAntikaM, yathaiva hi tato vijJAnasyotpattistathA rUpAlokAdikSaNAntarotpattirapIti paraiH svayamabhidhAnAt / tadetena yadabhyadhAyi tadatadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tatsukhAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam // iti tadapAstaM, sukhAdInAM vijJAnarUpatvAsiddheH / 201 [pramANavArtika- 2.251] sukhamAhlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAdyUnaH kAntAsamAgame // [ ] iti vacanAd tadrUpAH sukhAdaya iti / atadrUpANAM tadrUpopAdAnatve sarvasya aSTasahastrItAtparyavivaraNam asvasaMvedyatvApratIteriti sukhAdInAmiti sambandhaH / caitanyavizeSeNeti anubhavenetyarthaH tasyotpattimattvAccaitanyalakSaNatvAcca / caitanyajIvadravyArthAdezAditi caitanyAbhinnajIvadravyAbhinnatvenArpaNAdityarthaH / na caivaM jJAnamAtmaivAtmA tu jJAnadvArA jJAnam, anyadvArA tvanyad' iti vacanAt jJAnabhinnasukhAdyabhinnajIvadravyAbhinnatvenArpaNAd jJAnamapyajJAnaM syAditi zaGkanIyam / jJAnAbhinnatvenArpitasya paramparayApi jJAne'bhedArpaNAnaucityAt paramabhAvagrAhakanayena jJAnAbhinnatvasyaivAtmani prasiddhezca / atadrUpANAmityAdyabhidhAnaM sukhAdInAM vijJAnAbhinnahetujatvaM yaducyate saugatena tatkimupAdAnApekSayota sahakAryapekSayeti vikalpadvayaM
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvopAdAnatvaprasaktiH / na ca sukhAdayo vijJAnAbhinnopAdAnAH syuH / vijJAnAbhinnasahakAritvaM tu yathA sukhAdInAM tathA rUpAdInAmapIti tatasteSAM vijJAnAtmakatvasAdhane rUpAdInAmapi tathAtvasAdhanaM syAt / taduktaM - 202 tadatadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tadrUpAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam / iti [ tattvopaplavasiMhaH] yadi punarindriyAnindriyahetujatvaM vijJAnAbhinnahetujatvamityabhidhIyate tadapi na sukhAdInAM jJAnatvaM sAdhayati, dravyendriyAnindriyairvyabhicArAt / iti naikAntato jJAnAtmakA sukhAdaya dravyArthata eva teSAM cetanatvopapatteH, cetanadravyAdAtmano'narthAntarabhUtAnAmacetanatvavirodhAt / etena jJAnAdarthAntarabhUtatvAtsukhAdInAmacetanatvameveti vadanto'pAkRtAH pratyetavyAH, cetanAdAtmano'narthAntaratvena kathaJciccetanatvasiddheH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam manasi kRtyeti mantavyam / pUrvaM sarvathAkathaJcitpakSAbhyAM yaddUSaNamabhyadhAyi tasyaivedaM vivaraNamiti na paunaruktyam, vyabhicArAditi dravyendriyAnindriyopAdeyapariNAma evetyarthaH / pratyetavyA iti naiyAyikAdaya iti zeSaH / anumAnaM ca teSAM sukhAdayo'cetanA jJAnabhinnatvAt ghaTavaditi draSTavyam / atrAcetanatvaM yadi jJAnabhinnatvaM tadA hetusAdhyayoravizeSaH / yadi ca caitanyAt pravibhaktapradezatvarUpaM tadA kAlAtyayApadiSTo heturiti sukhasya jJAnAdanyatvarUpo bhedaH pravibhaktapradezatvarUpabhedAbhAvazcetyanekAnta eva zreyAn / // sukhavAdaH // atha sukhasya jJAnavizeSatva eva candanAdiviSayakatvaM yuktaM sukhotpattyanantaraM candanAdijJAnaM kalpayitvA tadupanItabhAnAtmakasukhAnubhavAbhyupagamasya mAnasasAmagrIvicchedena niryuktikatvAt / na ca candanasukhamanubhavAmItyatra candanAdijanyatAvacchedako jAtivizeSa eva sukhasyopari bhAsate na tu candanamiti vAcyam, tasya ghusRNAdijanyatAvacchedikayA tadubhayajanye sAGkaryAdubhayajanyatAvacchedakajAtyantarAbhyupagame ca tadavacchinnotpattikAle pratyekajanyakAryaprasaGgAt tatkArye taditarasannidhAnasya pratibandhakatvAdikalpane ca mahAgauravAditi cet, na evaM sati sukhasya saviSayakatvasiddhAvapIcchAdveSayoriva jJAnAbhinnatve mAnAbhAvAt / na ca sukhasya saviSayakatve viSayatA dvividhA pratipattyanu
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 7] 203 / [yaugaH AtmAnaM cetanaM na manyate tasya nirAkaraNam] Atmanazcetanatvamasiddhamiti cet, tasya pratyakSaprasiddhatvAt / tathAtmA cetanaH pramAtRtvAd, yastvacetanaH sa na pramAtA, yathA ghaTAdiH, pramAtA cAtmA, tasmAccetana ityanumAnAcca tatsiddham / pramitisvabhAvacetanAsamavAyAdAtmani cetanatvasAdhane siddhasAdhyateti cet, svayaM sAmAnyatazcetanatvasAdhanAt, tadabhAve cetanAvizeSapramitisamavAyAyogAtpaTAdivat, kathaJcittAdAtmyasyaiva samavAyasya sAdhanAt / cetanAdapyAtmanaH kathamabhinnAH sukhAdayo ? bhinnapratibhAsavirodhAditi cet, tatra sarvathA bhinnapratibhAsasyAsiddhatvAt, kathaJcidbhinnapratibhAsasya kathaJcidabhedAvirodhAt, aSTasahastrItAtparyavivaraNam bandhinI vyApArAnubandhinI ca, pratipattitvanirUpakatvaM pratipattyanubandhinItvam, svajanyapratipattinirUpitatvaM vyApArAnubandhinItvam, AdyA jJAne dvitIyA ca zabdAdAviti vibhAgavyAghAtaprasaGga iti vAcyam, prAcInairevetthaM niyuktikavibhAgasyAbhyupagamAnnavInairicchAdveSAderapi saviSayakatvasvIkAreNa tathAnabhyupagamAt / yuktaM caitad viziSTabuddhau viSayitayA vizeSaNavattvena viziSTavaiziSTyabuddhau ca vizeSaNatAvacchedakAbhAvAprakArakatve sati prakAritayA vizeSaNatAvacchedakavattvena hetutvaucityAt / na ca evaM saMzaye'pyanubuddhasaMskArAdviziSTavaiziSTya buddhyApatti: saMskArajanyatattadviziSTavaiziSTyapratyakSe udbodhakasya hetutvAt / na ca evamapi sAmAnya kAryApattiH saMskArAjanyatattadviziSTavaiziSTyabodhe'pi tattadvizeSaNajJAnAdInAM viziSTahetutvAt / na ca evaM sAmAnyahetutvaM viphalam, yatrAtmani zarIre vA tAdRzAnubuddhasaMskArastatra tatsAphalyAt / etena daNDo rakto naveti saMzayAddaNDo rakto bhavatvitIcchAsvIkAre raktadaNDavAn caitra ityAderApattirityapi apAstama, kvacidviziSyakAraNatAyAH kalpanAt sAmAnyahetutAyAzcoktarItyaiva sAphalyAt, evaM ca candanAdiviSayasukhAdeva tajjJAne candanAdibhAnaM sughaTam, vaiSayikaM ca sukhaM viSayAvacchinnAlAdanatvAkhyaviSayatAkaM viSayAtItaM ca niravacchinnAlAdanatvAkhyaviSayatAkamityanayoH parimitAparimitatvAbhyAM bhedaH / atha sukhasya bhinnajJAnagrAhyatvakalpane gauravAt svaprakAzatvameva yuktam, tathA ca jJAnatvamevApannamiti cet, na svaprakAzatvaM vinApi tasya sAkSibhAsyatayaiva yAvatsattvaM prakAzopapatteH, tattvaM ca vedAntinAM sAkSiNyadhyastavyam asmAkaM ca cetanadravyAbhinnatvam / na ca evamAtmavRttyayogyadharme'pi pratyakSatvApattiH, dravyArthatayeSTatvAtparyAyArthayA tvAtmaviSayakamAnase tattadAtmaviSayakamAnase vA vijAtIyAtmamana:
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 aSTasahastrItAtparyavivaraNam citrajJAnavadeva sukhAdyAtmanaH puruSasyaikasya ghaTanAt, sarveSAmekAnekAtmanazcitrajJAnasyeSTatvAt / tatsiddhaM citrajJAnavatkathaJcidasaGkIrNavizeSaikAtmanaH sukhAdicaitanyasya prekSaNaM tathA varNasaMsthAnAdyAtmanaH skandhasya ca / [bauddhaH pratyekaM paramANUn pRthak pRthak manyate skandhAvasthAM na manyate tasya vicAraH] na hi varNAdInAmeva prekSaNaM pratyakSabuddhau, na punaH skandhasyaikasyeti kalpanamupapannaM, sarvAgrahaNaprasaGgAt, skandhavyatirekeNa varNAdInAmanupalambhAt skandhasyevAsattvAt / atha pratyAsannAsaMsRSTA rUpAdiparamANavaH pratyakSAH teSAM svakAraNasAmagrIvazAtpratyakSasaMvijjananasamarthAnAmevotpatteH, skandhasyApi tata eva pareSAM pratyakSatopapatteranyathA sarvaskandhAnAM pratyakSatvaprasaGgAt, skandhatvAvizeSAt / tadavizeSe'pi keSAJcitpratyakSatve pareSAmapratyakSasvabhAvatve pizAcazarIrAdInAM tathA svakAraNAdutpatteH paramANUnAmapi keSAJcitpratyakSatvamanyeSAmapratyakSatvaM tata evAstu, kimavayaviparikalpanayA ? tasyAmUlyadAnakrayitvAt / sa hi pratyakSe svAtmAnaM na samarpayati pratyakSatAM ca svIkartumicchatItyamUlyadAnakrayI, vikalpabuddhAveva tasya pratibhAsanAdvicArya mANasya sarvathAnupapannatvAd iti mataM tadapyasaGgatameva, pratyAsannAsaMsRSTaparamANUnAM tathAtvena kasyacitkadAcinnizcayAsattvAt pratyakSatAnupapatteH, skandhasyaiva sphuTamadhyakSe'vabhAsanAt tathA nizcayanAcca pratyakSatvaghaTanAt / na ca paramANuvatsarve skandhAH samaparimANA eva, yena keSAJcitpratyakSatve sarveSAM pratyakSasvabhAvatA syAt, aNumahattvAdiparimANabhedena teSAmadRzyetarasvabhAva aSTasahastrItAtparyavivaraNam saMyogasya tattadAtmamana:saMyogasya vA viSayatayA sukhAdipratyakSe ca tAdAtmyena sukhAdInAM hetutvAdadoSa iti dig / asaGkIrNavizeSaikAtmanaH pratisvabhinnasukhaduHkhaharSaviSAdAdyanekaguNAbhinnaikadravyasya skandhasya ceti, atra prekSaNaM siddhamityanena sambadhyate, tata eva svasAmagrIvazAt pratyakSasaMvijjananasamarthasyotpattereva, pareSAM syAdvAdinAM, tasya= avayavinaH, tathAtvena paramANutvena / aNumahattvAdIti tathA ca mahattvameva skandhasya yogyatA tadabhAvAdeva paramANUnAmayogyateti bhAvaH / atizayitANUtpattyaiva yogyatvasvIkAre tu paramANvavacchedenendriyasannikarSe'pi ghaTAdipratyakSApattiriti bodhyam / saMyogavizeSeNAvayavyanyathAsiddhiM ca purastAnnirloThayiSyAmaH / astu nAma skandhAnAmaNumahattvAdinA
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA0 7] 205 bhedAnedasiddheH / na cAyamamUlyadAnakrayI, pratyakSe svasamarpaNena pratyakSatAsvIkaraNAt, sarvathA vicAryamANasyApi ghaTanAt / vicArayiSyate caitatpurastAt / [sAGkhyaH skandhAn eva svIkaroti na tu paramANUn tasya vicAra:] aparaH prAha--skandha eva, na varNAdayastato'nye santi, tasyaiva cakSurAdikaraNabhedAdvarNAdibhedapratibhAsanAt, kiJcidaGgalipihitanayanabhedAddIpakalikAbhedapratibhAsanavaditi, tadapyasamyak, sattAdyadvaitaprasaGgAt / zakyaM hi vaktuM-sattaivaikA, na dravyAdayastato'rthAntarabhUtAH santi, kalpanAbhedAttadbhedapratibhAsanAditi / na caitadyuktamiti nivedayiSyate / tatazcitrajJAnavanna kevalaM sukhAdyAtmanazcaitanyasya prekSaNaM siddham / kiM tahiM ? varNasaMsthAnAdyAtmanaH skandhasyApi / [sarvaM vastu anekAntAtmakamiti spaSTayanti AcAryAH] tataH sUktaM-na hi kiJcidrUpAntaravikalaM sadekAntarUpamasadekAntarUpaM vA, nityaikAntarUpamanityaikAntarUpaM vA, advaitaikAntarUpaM dvaitAdyekAntarUpaM vA, saMvedanamantastattvamanyad bahistattvaM saMpazyAmo yathA pratijJAyate sarvathaikAntavAdibhiriti / (bhA0) sAmAnyavizeSaikAtmanaH saMvittirekAntasyAnupalabdhirvA sarvataH siddhA cakSurAdimatAmanArhatakalpanAmastaGgamayatIti kiM naH pramANAntareNa ? / na tAvatsAmAnyaikAntasyopalabdhirvizeSasyApyupalabdheH / nApi vizeSaikAntasya, sAmAnyasyApIkSaNAt / na sAmAnyavizeSaikAntayoreva parasparanirapekSayoH, ekAtmano'pyupalakSaNAt / na caikAtmana eva sAmAnyavizeSaikAtmanaH, tato jAtyantarasya aSTasahastrItAtparyavivaraNam dRzyetarasvabhAvatA tathApi teSAM vikalpabuddhAvavabhAsanAdavastutvamityAzaGkAyAmAha-na cAyamiti / pratyakSatAsvIkaraNAditi 'yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA' iti [ ] vacanAnnIlAdyaMza iva skandhAMze'pi vikalpadhIjananAttatra darzanaprAmANyasya prasahya svIkaraNAditi bhAvaH / cakSurAdIti cakSurAdijanyagrahaviSayatvAdinaiva rUpAdibhedavyavahArasambhavAditi bhAvaH / sattAdIti sattAdvaitavad dravyAdvaitamaprAmANikamanubhUyamAnaparyAyApalApe sarvazUnyatApatteriti bhAvaH / na tAvaditi dvAvAdyau niSedhau padArthatvAvacchedena tRtIyaH padArthatvasAmAnA dhikaraNyena, caturthaH padArthatvAvacchedena / jAtyantarasyeti jAtyantaratvaM ca nRsiMhanyAyena guDa
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 aSTasahastrItAtparyavivaraNam saMvitteH / sarvaM hi vastu sAmAnyaM vizeSApekSayA vizeSaH sAmAnyApekSayAvApoddhArakalpanAyAM, svarUpeNa tu sAmAnyavizeSAtmakamekam / tasya saMvitti - zcakSurAdimatAmanArhatakalpanAmastaGgamayati, cakSurAdivikalAnAmeva tatsambhavAt / ekAntasyAnupalabdhirvA tAmastaGgamayati tata eva / tathA hi-nAsti sarvathaikAntaH, sarvadAnekAntopalabdheriti svabhAvaviruddhopalabdhiH, nAsti sarvathaikAnto'nupalabdheriti svabhAvAnupalabdhirvA sarvatazcakSurAdeH saMvedanAtsiddhAdhyavasIyate / nanu ca 'sarvathaikAntasya kvacitkadAcidupalabdhau na sarvatra sarvadA pratiSedhaH siddhyet / tasyAnupalabdhau nAnekAntena virodhaH, sata eva kathaJcitkenacidvirodhapratIteH / pratiSedhazca na syAt, tata eva' iti kazcittadasat sarvathaikAntasyAdhyAropyamANasya pratiSedhasAdhanAt tadviruddhopalabdhisiddhestatsvabhAvAnupalabdhisiddhezca, svayamanyathA kasyacidaniSTatattvapratiSedhAyogAdiSTatattvaniyamAnupapatteH / [pratyakSapramANamevaikAntakalpanAmapAkaroti ] athavA pratyakSameva sAmAnyavizeSAtmakamekaM vastu vidadhatsarvathaikAntapratItiM pratiSedhayatIti kiM naH pramANAntareNAnumAnenAnupalabdhiliGgena samarthanApekSaNena ? prayAsamantareNeSTAniSTatattvavidhipratiSedhasiddheH / ( bhA0) na hi dRSTAjjyeSThagariSThamiSTaM tadabhAve pramANAntarApravRtteH aSTasahastrItAtparyavivaraNam zuNThInyAyena vobhayAtmakatayobhayadoSApahAritayA vA bhAvanIyam tattvamatratyamasmatkRtanayarahasye / adhyAropyamANasyeti, nanu aprasiddhasyAdhyAropo'pyayuktaH kvacit prasiddhasyaiva kvacidAropAditi cet, na sarvathAtvenaikAntasya prasiddhasyaivAropAttathA niSedhasya yuktisiddhatvAt vyutpAdayiSyate ca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAdirabhAva upariSTAditi mA tvariSThAH / atiriktAbhAvamanaGgIkRtyAha - athaveti / prayAsamantareNeti anekAntavidhinaiva pratyakSasiddhena sarvathaikAntaniSedhavyavahArasiddhernAprasiddhaniSedhopapAdanArthaM kazcidasmAkaM prayAsa iti bhAvaH / evaM coktavidhiniSedhavyavahArajanakatvena vastuna eva bhAvAbhAvobhayarUpatvAdabhAvavyavahArasyaiva sapratiyogikatvAdabhAvapratiyogitvasyAprasiddhasthale vaktumazakyatve'pi na ko'pi doSa iti mantavyam / nanu pratyakSAdanumAnAderbalavattvAttadapekSA bhaviSyatItyata Aha bhASyakRt - na hIti iSTam = anumAnAdipramANam, dRSTAt pratyakSAt,
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 7] samAropavicchedavizeSAcca / 207 nanu ca dRSTaM pratyakSamiSTaM punaranumAnAdi pramANam / tatra yathA dRSTaM jyeSTham, anumAnAderagre saratvAt, tathAnumAnAdyapi pratyakSAt, tasyApi tadagre saratvAt, kvacidanumAnAdyuttarakAlaM pratyakSasya pravRttyupalakSaNatvAt / yathA ca dRSTamavisaMvAdakatvAd gariSThamiSTAt tatheSTamapi dRSTAt, tadavizeSAt / tataH kathaM dRSTamiSTAjjyeSThaM gariSThaM ca vyavatiSThate, na punariSTaM dRSTAd ? iti na codyamanavadyaM dRSTasya liGgAdiviSayasyAbhAve'numAnAdeH pramANAntarasyApravRtteH, anumAnAntarAlliGgAdipratipattAvanavasthAprasaGgAt pratyakSasyaiva niyatasakalapramANapurassaratvaprasiddherjyeSThatvopapatteH, pratyakSasyAnumAnAdinA vinaiva pravRtteranumAnAderdRSTAtpurassaratvAbhAvAt, tato jyeSThatvAyogAd, dRSTasyaiva ceSTAd gariSThatvAt samAropavicchedavizeSAt / na hi yAdRzo dRSTAtsamAropavicchedo vizeSaviSaye pratinivRttAkAGkSo'kSUNNatayA lakSyate tAdRzo'numAnAde:, tena sAmAnyataH vyavacchedanAt, aSTasahastrItAtparyavivaraNam jyeSTham=upajIvyatvenottamaM, gariSThaM ca = samAropavizeSavyavacchedakatvena balavat, tadabhAve= pratyakSAbhAve, pramANAntarasya = anumAnAdeH, avRtteH = apravRtteH, samAropavicchedasya ca vizeSAd=apunarutthAnarUpavizeSadarzanAt / kvacidanumAnAdyuttarakAlamiti parvato vahnimAnityanumityanantaraM parvatavayozcakSuH sannidhAne tathA pratyakSasyApyutpattestatra ca vizeSaNajJAnatayoktAnumiterupayogAditi bhAvaH / pratyakSasyetyAdi tathA cAnumAnatvAdyavacchedena pratyakSopajIvakatvAdanumAnAdeH sakAzAt pratyakSasya jyeSThatvam, pratyakSatvAvacchedena cAnumAnAdyanupajIvakatvAdanumAnAdeH pratyakSAt kaniSThatvamiti bhAvaH / nanu anumAnatvAdyavacchedenApi na pratyakSopajIvakatvamasti smaraNAnumAnAdinA vyAptismRtiliGgajJAnAdau pratyakSavyApAradarzanAditi cet, na tatrApi paramparayAnubhavapadajJAnAdyapekSAyAM pratyakSAnusaraNAvazyakatvAt, jJAnakaraNakapratyakSamAtre svAMzapratyakSopajIvakatvAvyabhicArAcca, na ca adRSTArthapravRttijanakAnumAnasyAdRSTadvArA pratyakSamAtre hetutvAd avizeSaH, adRSTAdvArakatvavizeSaNanivezenaiva taddoSanirAsAditi bodhyam / na hi yAdRza iti anumAnAde: sAmAnyaviSayatvAttataH sAmAnyaviSayakasamAropanivRttAvapi punastArNAtArNAdivizeSaviSayaH sa bhavanna niroddhuM zakyate, pratyakSasya tu vizeSaviSayatvAnna tatastAdRzo'pi saMzaya ityevaM samAropavicchedavizeSahetutvena pratyakSasyetarapramANebhyo gariSThatvaM bhAvanIyam / svarUpataH
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) dRSTasyAnvayavyatirekayoH svabhAvabhedapradarzanArthatvAcca gariSThatvasiddheH / - pratyakSameva hi svaviSaye sAmAnyavizeSAtmakattvAnvayasya vidhilakSaNasya sarvathaikAntavyatirekasya ca pratiSedhalakSaNasya svabhAvabhedapradarzanaprayojanamupalakSyate sAkSAt, na punaranumAnAdi tasya sAmAnyatastatpradarzanaprayojakatvAt / [svasiddhAntasamarthanenaiva paramatanirAkaraNam jAtaM kimarthaM punaH pRthak kArikayA nirAkaraNam kriyate iti prazne sati vicAra: pravartate] kimarthaM punarAhatasyeSTasya prasiddhanAbAdhanaM bhagavato'rhataH paramAtmakatvaM cAbhidhAya sarvathaikAntasya dRSTena bAdhanaM svayamasammatasya, kapilAdInAM paramAtmatvAbhAvaM ca sAmarthyalabhyamapi bravIti granthakAra: ? iti cet (bhA0) anekAntaikAntayorupalambhAnupalambhayorekatvapradarzanArthaM tAvadubhayamAha matAntarapratikSepArthaM vA, yadAha[bauddhaH kathayati anvayavyatirekayormadhye ekataraprayogeNaivArthabodho jAyate ata ubhayaprayogo nigrahasthAnaM tasya vicAraH / ] dharmakIrtiH (bhA0) sAdharmyavaidharmyayoranyatareNArthagatAvubhayapratipAdanaM pakSAdivacanaM vA nigrahasthAnamiti' na tadyuktam / kuta iti cet, (bhA0) sAdhanasAmarthyena vipakSavyAvRttilakSaNena pakSaM prasAdhayataH kevalaM vacanAdhikyopAlambhacchalena parAjayAdhikaraNaprAptiH svayaM nirAkRtapakSeNa pratipakSiNA lakSaNIyeti vacanAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam samAropavicchedavizeSeNa dRSTasya gariSThatvaM bhAvayitvA vyavahAratastena taddarzayitumAhadRSTasyetyAdi / tadvivRNoti-pratyakSameva hItyAdi / svabhAveti svabhAvabhedapradarzanameva prayojanaM yasya tattathA / na ca anekAntAvagAhinaH pratyakSasyaiva pratiniyatavidhiniSedhavyavahArajanakatve tatra sarvavAdinAmavipratipattevicArAnupapattistathA ca hetuvAdena tatsAdhana
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 7] yathoktena hi sAdhanasAmarthyena svapakSaM sAdhayataH sadvAdinaH sabhyasamakSaM jaya eveti yuktaM, na kevalaM vacanAdhikyopAlambhavyAjena parAjayAdhikaraNaprAptiH sAdhIyasI, svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi doSAbhAvAllokavat / sA ca svayaM nirAkRtapakSaNa prativAdinA lakSaNIyetyapi na yuktaM, pareNa nirAkRtapakSasyaiva parAjayaprAptiyogyatvanizcayAllokavadeva / yadi punaH svapakSamasAdhayato vAdino vacanAdhikyena prativAdI parAjayaprApti lakSayet tadA svapakSaM sAdhayannasAdhayanvA ? prathamapakSe svapakSasiddhyaiva parasya parAjitatvAdvacanAdhikyodbhAvanamanarthakaM, tasmin satyapi pakSasiddhimantareNa jayAyogAt / dvitIyapakSe tu yugapadvAdiprativAdinoH parAjayaprasaGgo jayaprasaGgo vA, svapakSasiddherabhAvAvizeSAt / syAnmataM-na svapakSasiddhyasiddhinibandhanau jayaparAjayau, tayorjJAnAjJAnanibandhanatvAt / tatra sAdharmyavacane vaidharmyavacane'pi vArthasya pratipattau tadubhayavacanAtsAdhanavacanasAmarthyAjJAnaM vAdinaH syAdeva / prativAdinastu tadudbhAvayatastajjJAnam / atastaddhetukau tayorjayaparAjayau kathamayuktau syAtAm ? iti, tadapi na parIkSAkSama, vAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyaprasaGgAt kvacidekatrApi pakSe jJAnAjJAnayoH sambhavAt / na hi zabdAdau nityatvasyAnityatvasya vA jJAnAjJAnaparIkSAyAmekasya tadvijJAnamaparasya tadavijJAnaM jayasya parAjayasya vA nibandhanaM na sambhavati sAdhanasAmarthyajJAnAjJAnavat / yugapatsAdhanasAmarthyajJAne ca vAdi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - mArhatAnAM nopapadyatetyapi kucodyamAzaGkanIyam, anekAntaviSayapratyakSaprAmANya eva vipratipannAn prati hetuvAdarasikAn pratyeva vA hetuvAdena tatsAdhanasya tatra tatropapAditatvAditi dig / doSAbhAvAditi / na ca evamadhikoccheda eva syAditi zaGkanIyam, svasAdhyasiddhipratikUlasvasAdhyasAdhakAtiriktavacanasyaivAdhikalakSaNatvAt, pareNeti prativAdikRtasvapakSanirAkaraNasya paraparAjayAprayojakatvAtparapakSamAtranirAkaraNe cAdhikyasyApakSapAtitvAdubhayapakSanirAkaraNe ca tulyavadubhayoH parAjayaprasaGgAdityarthaH / etadevAha-yadi punarityAdinA / sAdhanavacanasAmarthyAjJAnamiti anyataravacanasAmarthyajJAne ubhayaprayogAnusaraNAsambhavAdarthAttadajJAnasiddharityarthaH / tadudbhAvayato vAdinaH sAdhanavacanAsAmarthyajJAnaM prakaTayataH, tajjJAnaM =vAdiniSThAjJAnAvacchedakoktasAmarthyajJAnam / ekasyeti tathA ca sAdhyaviSayaviziSTajJAnAjJAnAbhyAmeva jayaparAjayasiddheH kiM sAdhanasAmarthyajJAnAjJAnAbhyAm ? na
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 aSTasahastrItAtparyavivaraNam prativAdinoH kasya jayaH parAjayo vA syAt ? tadavizeSAt / na kasyaciditi cet, tarhi sAdhanavAdino vacanAdhikyakAriNo yathA sAdhanasAmarthyAjJAnaM tathA prativAdino'pi vacanAdhikyadoSodbhAvanAt tasya taddoSamAtre jJAnasiddheH / na hi yo yaddoSaM vetti sa tadguNamapi, kutazcinmAraNazaktau viditAyAmapi viSadravyasya kuSThApanayanAdizaktau vedanAnudayAt / tato na jayaH parAjayo vA syAt / syAnmataM-sAdhanavAdinA sAdhu sAdhanaM vaktavyaM dUSaNavAdinA ca tadrUSaNam / tatra vAdinaH prativAdinA sabhAyAmasAdhanAGgavacanasyodbhAvane sAdhu sAdhanAbhidhAnAjJAnasiddheH parAjayaH prativAdinastu tadUSaNajJAnanirNayAjjayaH syAt iti, tadapyapezalaM, vikalpAnupapatteH / sa hi prativAdI nirdoSasAdhanavAdino vacanAdhikyamudbhAvayetsAdhanAbhAsavAdino vA ? prathamavikalpe vAdinaH kathaM sAdhanasvarUpAjJAnam ? tadvacane iyattAjJAnasyaivAbhAvAt / dvitIyavikalpe tu na prativAdino dUSaNajJAnamavatiSThate, sAdhanAbhAsasyAnudbhAvanAttadvijJAnAsiddheH / tadvacanAdhikyadoSasya jJAnAda daSaNajJo'sAviti ceta. sAdhanAbhAsAjJAnAdadaSaNajJo'pIti naikAntato vAdinaM jayet, tadadoSodbhAvanalakSaNasya parAjayasyApi nivArayitumazakteH / atha vacanAdhikyadoSodbhAvanAdeva prativAdino jayasiddhau sAdhanAbhAsodbhAvanamanarthakamiti manyase, - aSTasahastrItAtparyavivaraNam hyayaM samIcInasAdhyajJAnavAnayaM cAsabhyajJAnavAnityetAvatsabhyodghoSaNena zRGgagrAhikayA jayaparAjayavyaktirna bhavatIti, na ca kvacittat kvacidetajjayaparAjayaprayojakam, ananugatasyAhetutvAt, pakSasiddhyasiddhyoranugatayoreva tattvaucityAditi bhAvaH / taddoSamAtre jJAnasiddheriti jayaH parAjayo vA syAdityanena yogaH, vAdinaH pakSasiddhyA jayo vacanAdhikyaprayuktasAdhanasAmarthyAjJAnAtparAjayaH, prativAdinazca doSajJAnAjjayo guNAjJAnAcca parAjayaH syAdityarthaH / na jayaH parAjayo vA syAditi parasparavipratiSedhAdityarthaH / samayabandhavighaTakatvAdadhikaM parAjayAdhikaraNamityAzaGkate-syAnmatamityAdinA / samayabandhe'pi sAdhanatadrUSaNAbhidhAne evopakrAnte na tvadhikAnadhikodbhAvane iti nAyaM panthAH prAmANika ityAzayavAn samAdhatte tadapyapezalamityAdinA / 'sAdhayediti sAdhanasvarUpAjJAnamiti zeSaH / tadvacana iti, vacanAdhikyaM vacaneyattAvyApyamiti tajjJAnAtsaiva siddhayatu na 1. udbhAvayed iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 7] 211 nanvevaM sAdhanAbhAsAnudbhAvanAttasya parAjayasiddhau vacanAdhikyodbhAvanaM kathaM jayAya prakalpyeta ? yadi punaH sAdhanAbhAsaM vacanAdhikyaM codbhAvayanprativAdI jayatIti mataM, tadAsya mahatI dviSTakAmitA, sAdharmyavacanAdevArthagatau vaidharmyavacanamanarthakatvAd dviSTvA sAdhanAbhAsodbhAvanAdeva parasya nyakkArasiddhau tadvacanAdhikyodbhAvanasyAnarthakasyApi kAmitatvAt / atha na vacanAdhikyamAnaM dviSyate, arthAdApannasya svazabdenAbhidhAnasya dviSTatvAditi mataM tadapi na saGgataM, nigamanavacanadoSasya pratijJAvacanadoSodbhAvanAd gatasyAnudbhAvanaprasaGgAt / pratijJAyAH punarvacanaM hi nigamanama / tacca pratijJAnavacanasya daSTatvapratipattau dRSTaM sAmarthyAtpratIyate eva / athArthAdApannasyApi nigamanavacanaduSTatvasyodbhAvanamadoSodbhAvanabhayAdabhimanyate, tarhi sAdharmyavacanAdvaidharmyasyArthAyAtasyApyasAdhanAGgavacanabhayAdabhidhAnaM manyatAM, vizeSAbhAvAt / na hi sAdharmyameva vaidharmyameva vA sAdhanasyAGga, pakSadharmatvavattadubhayasyApi sAdhanAGgatvAt sAdhanasya trirUpatvapratijJAnAt / tato na jJAnAjJAnamAtranibandhanau jayaparAjayau zakyavyavasthau, yathoditadoSopanipAtAt / svapakSasiddhasiddhinibandhanau tu tau niravadyau, pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyAbhAvAt kasyacitkutazcitsvapakSasiddhau susthitAyAM parasya pakSasiddharasambhavAt sakRttajjayaparAjayayoraprasakteH / na hi vAdinA sAdhyAvinAbhAvaniyamalakSaNena hetunA svapakSasiddhau vidhAtuM zakyAyAmapi aSTasahastrItAtparyavivaraNam tu sAdhanasvarUpAjJAnaM tasya tadavyApyatvAditi bhAvaH / dviSTamityanantaraM yatastvayAbhyupagataM tata iti zeSaH / anarthakasyApIti aniSTasAdhakatvena dveSaviSayasyApItyarthaH, vacanAdhikyamAtramiti mAtrapadenodbhAvananirAsa: / dviSyata iti tathA ca dviSTodbhAvanena parAjayaH sAdhyata ityarthaH / adoSodbhAvanamiti ekasAdhanasya sAdhanAntarAdUSakatvAditi bhAvaH / bhavAn= saugataH / pakSadharmavaditi bhAvapradhAnanirdezAtpakSadharmatvavadityarthaH / tadubhayasyApIti spksssttvvipkssvyaavRttiruupsaadhrmyvaidhyobhysyaapiityrthH / trirUpatvapratijJAnAditi abAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvayoH pramANamAtrasAdhAraNatvena heturUpatvAnabhyupagamAdityarthaH / susthitAviti bahuvrIhiNA susthitAyAmityarthaH / aprasakteriti vAdyuktahetau viruddhatvAdyudbhAvana eva kRtArthatvAbhimAne tato jayaH svaparigRhItapakSAsiddhyA ca parAjaya ityevamubhayaM syAdityarthaH / pratipattivizeSaprayojanabhedAt pakSapratipakSaparigrahAvaiyarthya vyatirekeNa draDhayitumAha-na hItyAdi / tadvighAtAhetutvAt svapakSasiddhipratipakSasiddhyana
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratijJodAharaNAdivacanamanarthakamapajayAya prakalpyate, tadvighAtAhetutvAttataH pratipakSAsiddheH, pratipAdyAzayAnurodhatastatprayogAttatpratipattivizeSasya prayojanasya sadbhAvAt / nApi hetoviruddhatodbhAvanAdeva prativAdinaH svapakSasiddhau satyAmapi doSAntarAnudbhAvanaM tasya parAjayAya prakalpyate, tata eva / etena svapakSasiddhau kRtAyAmapi parapakSanirAkaraNam, tasminvA svapakSasAdhanAbhidhAnaM na vAdiprativAdinorjayaprAptipratibandhakamiti pratipAditaM boddhavyam / tadevaM sAdharmyavaidharmyayoranyatareNArthagatau tadubhayavacanaM vAdino nigrahAdhikaraNamityayuktaM ca vyavasthitam / / [bauddho brUte vAdakAle pratijJAprayogo nigrahasthAnaM jainAcAryAstatkathanaM nirAkurvanti] pratijJAdivacanaM nigrahasthAnamityetatkathamayuktam, iti cet, icyate(bhA0) pratijJAnupayoge zAstrAdiSvapi nAbhidhIyeta, vizeSAbhAvAt / na hi zAstre pratijJA nAbhidhIyate eva aniyatakathAyAM vA, agniratra dhUmAt, vRkSo'yaM zizapAtvAdityAdivacanAnAM zAstre darzanAt, viruddho'yaM heturasiddho'yamityAdipratijJAvacanAnAmaniyatakathAyAM prayogAt / parAnugrahapravRttAnAM zAstrakArANAM pratipAdyAvabodhanAdhInadhiyAM zAstrAdau pratijJAprayogo yuktimAneva, upayogitvAttasyeti cet, vAde'pi so'stu, tatrApi teSAM tAdRzatvAt, vAde'pi vijigISupratipAdanAyAcAryANAM pravRtteH / niyatakathAyAM pratijJAyA na prayogo yuktaH, tadviSayasyArthAd gamyamAnatvAnnigamanAdivaditi cet, evaM zAstrAdiSvapi / na hi tatra jigISavo na aSTasahasrItAtparyavivaraNam nukUlatvAt / pratipAdyetyAdi vyAptyabhidhAnamAtrAd yasya na sAdhyasiddhistaM prati pratijJAdivacanamapyaduSTaM puruSavizeSaM pratyasiddhasyaiva tataH siddheritthameva pratipAdyAzayanuruddhapratipattivizeSasiddhaye pakSapratipakSaparigrahaH kathAyAmaduSTa iti bhAvaH / ata eva paJcAvayavaprayoge'pi yasya na kaNTakoddhAraM vinA sAdhyapratipattistaM prati dazAvayavaprayogo'pi jIrNanaiyAyikaiH svIkriyata iti mantavyam / tatrApi vAde'pi teSAM zAstrakArANAm, tAdRzatvAt=pratipAdyAvabodhanArthavyApRtatvAt, tatra zAstrAdau, jigISavo na hi na pratipAdyA na bodhanIyAH kintu pratipAdyA eva, cAlanArUpavyAkhyAnabhede tatra ziSyANAM vijigISutAyA api sambhavAta, 'yathA yathA vAmaM vAmena varte tathA tathA satramarthaM tadabhayaM vA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 7] 213 pratipAdyAH pratijJAdiviSayo vA sAmarthyAnna gamyate / zAstrAdAvajigISUNAmapi pratipAdyatvAt pratijJAderaprayoge keSAJcinmandadhiyAM prakRtArthApratipattergamyamAnasya viSayasyApi prayogaH, tatpratipattyarthatvAditi cet, jigISavaH kimu mandamatayo na santi ? yena tathA teSAmapratipadyamAnAnAM pratipattaye pratijJAdiprayogo na syAd iti vizeSAbhAvAdeva zAstrAdau vAde ca pratijJAderabhidhAnamanabhidhAnaM vAbhyupagantavyamavizeSeNaiva / nanu ca pratijJAyAH prayoge'pi hetvAdivacanamantareNa sAdhyAprasiddharvyarthA pratijJA, hetvAdivacanAdeva ca sAdhyaprasiddhenigamanAdikamakiJcitkarameveti kazcitso'pi (bhA0) yatsattatsarvaM kSaNikaM, yathA ghaTaH, sa~zca zabda iti trilakSaNaM hetumabhidhAya yadi samarthayate, kathamiva sandhAmatizete ? svahetusamarthanamantareNa tadabhidhAne'pi tadarthApratipatteH / (bhA0) tAvatArthapratipattau samarthanaM vA nigamanAdikaM kathamatizayIta ? akiJcitkaratvAvizeSAt / (bhA0) yataH parAjayo na bhavet / tathAgatasya hetvAdyabhidhAne tatsamarthanAbhidhAne vA / hetvAdyanabhidhAne kasya samarthanamiti cet, tathA sandhAyA apyanabhidhAne kva hetvAdiH pravartatAm ? gamyamAne aSTasahasrItAtparyavivaraNam labhe ityAdeH kezipradezisambandhe prasiddhatvAditi [rAjapraznIye] bhAvaH / jigISumAtrapratipAdyatve pratijJAyA aprayogaH syAdityatrAha- zAstrAdAvityAdi / na syAditi ityanantaraM vibhAvyate tadetizeSaH, kathamiveti kiMvRttAd ivazabdaprayogaH zabdAlaGkaraNaheturyathA AvarjitA kiJcidiva stanAbhyAm [kumArasambhava 3.54] ityatra / kathaM sandhAmatizete na yuktametadityarthaH / tAvatArthapratipattAvityAdi yathAsmAkaM pratijJAnigamanAdivacanamadhikavacanatvAnnigrahasthAnaM tvayA pratipAdyate tathA tavApi hetoH samarthanamadhikavacanatvAnnigrahasthAnamAyAti, sAdhyasiddhevipakSavyAvRttilakSaNahetoreva bhAvAdityarthaH / gamyamAna iti hetvanvayitvena tAtparyaviSayo gamyamAnaH pratijJArtha eva hetvarthenAnvayIbhaviSyatIti kiM pratijJAzabdopanyAsena ? ityarthaH / tathAsandhAnavacana iti zAbdI hIti nyAyAdityarthaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratijJAviSaye eveti ced, gamyamAnasya hetvAdeH samarthanamastu / gamyamAnasyApi hetvAdermandapratipattyarthaM vacanamiti cet, tathA sandhAvacane ko'paritoSaH ? [jainAcAryeNa kathitaM samarthanamapi vacanAdhikyaM nAma dUSaNaM bhaviSyati na hi bauddhasya samarthanasya samarthanaM kRtvA taddoSaM na manyate / ] syAnmataM, samarthanaM nAma hetoH sAdhyena vyApti prasAdhya dharmiNi bhAvasAdhanam / yathA yatsat kRtakaM vA tatsarvamanityaM yathA ghaTAdiH, san kRtako vA zabdaH, yazcaivaM sa sarvo nazvaro yathA ghaTAdiriti vA, prayogakramaniyamAbhAvAdiSTArthasiddharubhayatrAvizeSAt, prAk sattvaM dharmiNi prasAdhya sAdhanasya pazcAdapi sAdhyena vyAptiprasAdhanasyAvirodhAt / vyAptiprasAdhanaM punarviparyaye bAdhakapramANopadarzanama / yadi panaH sarvaM satkatakaM vA pratikSaNavinAzi na syAnnitye kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / arthakriyAsAmarthyaM sattvalakSaNamato vyAvRttamityasadeva tatsyAt / sarvasAmopAkhyAvirahalakSaNaM hi nirupAkhyamiti / evaM sAdhanasya sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAnupadarzane virodhAbhAvAdasya vipakSe nitye vRtteradarzane'pi san kRtako vA syAnnityazcetyanivRttireva zaGkAyAH / tato vyatirekasya sandehAdanaikAntiko hetvAbhAsaH syAt / na hyadarzanamAtrAd vyAvRttiH, viprakRSTeSvartheSvasarvadarzino'darzanasyAbhAvAsAdhanAt, arvAgdarzanena satAmapi keSAJcidarthAnAmadarzanAt / bAdhakaM punaH pramANam / yasya kramayogapadyAbhyAM na yogo, na tasya kvacitsAmarthyam / asti cAkSaNike saH, iti pravartamAnamasAmarthyamasallakSaNamAkarSati, tena yatsatkRtakaM vA tadanityameveti siddhyati / tAvatA ca sAdhanadharmamAtrAnvayaH sAdhyadharmasya svabhAvahetulakSaNaM siddhaM bhavati / atrApya aSTasahasrItAtparyavivaraNam samarthanaM nAmetyAdi tato nigamanAdInatizeta eva samarthanamiti dUreNAnvayaH / sAdhyenetyAdi sAdhyena saha vyAptimattayA pradarzitasya hetoH, dharmiNi sAdhanaM dharmiNi sAdhitasya hetoH sAdhyena saha vyAptimattApradarzanamityatra vinA paurvAparyaM na kazcidvizeSaH, saH=kramayogapadyAbhAvaH, tAvatA=viparyaye bAdhakapramANopadarzanena, sAdhanadharmamAtrAnvayaH=yAvatsAdhanAzrayAzritatvaM, adarzanamapramANam adarzanamAtraM kSaNikatvAbhAvasya na 1. bhAvasAdhanamiti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 7] 215 darzanamapramANaM, yataH kramayogapadyAyogasyaivAsAmarthyena vyAptyasiddheH pUrvasyApi hetoH sattvAderna vyAptisiddhiH / punarihApi sAdhanopagame'navasthAprasaGga iti na codyam, iSTasyAbhAvasAdhanasyAdarzanasya pramANatvApratiSedhAt / yadadarzanaM viparyayaM sAdhayati hetoH sAdhyaviparyaye tadapi viruddhapratyupasthAnAd bAdhakaM pramANamucyate / evaM hi sa hetuH sAdhyAbhAve'san siddhayedyadi tatra pramANavatA svaviruddhena bAdhyeta / anyathA tatrAsya bAdhakAsiddhau saMzayo dunivAraH / na ca sarvAnupalabdhirbhAvasya bAdhikA, dRzyAnupalabdhereva tadbAdhakatvAt / tatra sAmarthya kramAkramayogena vyAptaM siddhaM, prakArAntarAsambhavAt / tena vyApakadharmAnupalabdhirakSaNike sAmarthya bAdhata iti kramayogapadyAyogasya sAmarthyAbhAvena vyAptisiddhe navasthAprasaGga iti svabhAvahetoH samarthanam / kAryahetorapi, yatkAryaM liGgaM kAraNasAdhanAyopAdIyate tasya tena kAryakAraNabhAvapradarzanaM pramANAbhyAm / yathedamasmin sati bhavati satsvapi tadanyeSu samartheSu taddhetuSu, tadabhAve na bhavatIti / evaM hyasyAsandigdhaM tatkAryatvaM samarthitaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAdhakamityarthaH / asyaiva ayogasyaiva / teneti tena kAraNena, arthasya kramayogapadyalakSaNavyApakadharmAnupalambho nitye sattvaM bAdhata iti sattvAbhAvena kramayogapadyAbhAvasya vyAptiH siddhyati bAdhakapramANena ca svAbhyupagamabAdhAdinA na viparyayazaGketi nAnumAnAntarApekSayAnavastheti bhAvaH / pramANAbhyAM pratyakSAnupalambhAbhyAm / // 'pratyekAnvayavyatireka grahasya pratyeka kAraNatAgrahaprayojakatvavAdaH // taddhetaSviti / nana prakatahetatvagrahe svahetatvagrAhakApekSAyAmAtmAzrayo'nyahetatvagrAhakApekSAyAmanyonyAzrayAdikamiti taddhetuSvityayuktamabhidhAnamiti cet, na, samUhAnvayavyatirekAbhyAM samUhe kAraNatvagrahe taditaragRhItatatkAryakAraNatAkasamUhasattve yadvyatireke'vazyaM kAryavyatirekastAvatsamUhasattve tatsattve cAvazyaM tatkAryasattvamityanvayavyatirekayorgrahasya viziSya tatkAraNatvagrAhakatve doSAbhAvAt / yatta svasvavyApyAbhinnAsa yAvatISu vyaktile satISu savyApArayadavacchinnAdhikaraNakSaNottarakSaNe yadavacchinnAdhikaraNatvaM tAvatISu vyaktiSa satISveva savyApArayadavacchinnAnadhikaraNakSaNottarakSaNe yadavacchinnAnadhikaraNatvaM tadavacchinnaM prati tadeva janakatvam, AkAzAbhAvakAle rAsabhAderghaTAdAvubhayasattvAt satISvevetyantam, itthaM ca yAvatAM sattve rAsabhAdhikaraNakSaNottarakSaNe ghaTasattvaM tAvatAM sattve taM vinA ghaTAsattvaM 1. aSTasahasrIsthitasya kramayogapadyAyogasyaiveti pAThasyedaM pratIkamiti pratibhAti /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhavati / anyathA kevalaM tadabhAve na bhavatItyupadarzane'nyasyApi tatrAbhAve sandigdharmasya sAmarthyaM syAt, anyattatra samarthaM, tadabhAve tanna bhUtamiti zaGkAyAH pratinivRttyabhAvAt / etannivRttau punarnivRttau yadRcchAsaMvAdo mAtRvivAhocitadezajanmanaH piNDakharjurasya dezAntareSu mAtRvivAhAbhAve'bhAvavat / evaM samarthitaM tasya kArya siddhyati / siddhaM svasambhavena tatsambhavaM sAdhayati, kAryasya kAraNAvyabhicArAt / avyabhicAri ca svakAraNaiH sarvakAryANAM sadRzo nyAya iti / anupalabdherapi samarthanaM, pratipatturupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhisAdhanaM, tAdRzasyaivAnupalabdherasadvyavahArasiddhaH, anupalabdhilakSaNaprAptasya pratipattuH pratyakSopalabdhinivRttAvapyabhAvasiddheH / tatropalabdhilakSaNaprAptiH svabhAvavizeSaH kAraNAntarasAkalyaM ca svabhAvavizeSaH / yanna trividhena viprakarSeNa viprakRSTaM aSTasahasrItAtparyavivaraNam nAstIti nAtiprasaGgaH, ghaTasattvakAlInayAvadvyaktiniviSTadaNDAdisattvakAle'sattvasyAsambhavAd bhinnAsvityantam / yattu maGgalAbhAvarUpavighnahetumati maGgalatadvyApyetarayAvadvighnahetusamavadhAnakAle maGgalasattvasyAsambhavAt svAbhAvabhinnAsvityapi vizeSaNIyamiti, tanna, svasvavyApyetarayAvadvyaktisattve maGgalasattve vighnaprAgabhAvastAvatsattve maGgalAsattve vighnaprAgabhAvAbhAvasya sattvena tadvizeSaNAnaucityAt, na hyatra svasvavyApyetarayAvadvighnahetutvena niveza iti tanna yAvatAM sattve daNDasattve ghaTasattvaM tAvatAM sattve daNDAsattve ghaTAsattvasyAsambhavAt, ghaTaprAkkAlotpattikAnAmudAsInAnantasaMyogavibhAgatattadaGkarAdInAmanyadAbhAvAt, yAvatpadasyeccho pagRhItayAvatparatve rAsabhAdyatiprasaGgAt, cakrAdiyAvatsattve rAsabhasattve daNDasamavadhAne ghaTasattvAttadasamavadhAne ghaTAsattvAcca, tasmAd yAdRzasamUhasattve savyApArayatsattve'grimakSaNe'vazyaM kAryaM tAdRzasamUhasattve savyApArayadvyatireke cAvazyaM kAryavyatirekastattasya sAdhanamityevaM yogakSemasAdhAraNyAH kAraNatAyA lakSaNaM vAcyam, bhavati hi cakrAdisamUhasattve savyApAradaNDasattve'grimakSaNe ghaTasattvaM savyApAradaNDavyatireke ghaTavyatirekastathA maGgalAbhAvetaravighnahetusamUhasattve maGgalasattve vighnaprAgabhAvastadabhAve tadabhAvaH / tatpApavRttilAbhayogyasamayAdisamUhasattve savyApAraprAyazcittasattve'grimakSaNe duHkhaprAgabhAvasattvaM savyApAraprAyazcittAbhAve duHkhaprAgabhAvAbhAva iti, itthaM ca samUhAnvayavyatirekagrahAnantaraM pratyekAnvayavyatirekagrahasya pratyekakAraNatAgrAhakatvaM nAprAmANikamiti niyUMDham / etannivRttau prakRtakAraNanivRttau yadRcchAsaMvAdaH sAhacaryamAnaM na tu niyamaH, kAraNatAlakSaNe ca niyamaH praviSTa iti nAtiprasaGga iti bhAvaH /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 7] 217 yadanAtmarUpapratibhAsavivekena pratipattRpratyakSapratibhAsirUpaM sa tAdRzaH satsvanyeSUpalambhakAraNeSu tathAnupalabdho'sadvyavahAraviSayaH / tato'nyathA sati liGge saMzayaH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - trividheneti dezakAlasvabhAvabhedabhinnenetyarthaH / anAtmarUpapratibhAsavivekeneti nAstyAtmarUpaM pratibhAso yatra tadvivekeneti vyutpattyA'yogyabhedenetyarthaH / tena pratiyogipratiyogivyApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasamavadhAnarUpakAraNAntarasAkalyarUpAyAM yogyatAyAM prAcInAbhimatAyAmaparituSyannavInasaugataH pratiyoginaH svarUpayogyatAmapi saGgrahNan yogyatAyA ananugatatvamAha, cakArasyApi vyavasthArthatvasambhavAt, tathA cAtra vicArayanti naiyAyikAH / // yogyAnupalabdhivAdaH // keyaM yogyAnupalabdhirindriyasambaddhavizeSaNatayA abhAvagrahe sahakAriNI ? na tAvad yogyasya pratiyogino'nupalabdhirjalaparamANau pRthivItvAbhAvagrahApatteH, stambhe pizAcabhedagrahAnApattezca / nApi yogye'dhikaraNe pratiyogino'nupalabdhiH sA, bhUtale pizAcAtyantAbhAvagrahApatteH, paramANau mahattvAbhAvagrahAnApattezca / na ca atyantAbhAvagrahe yogyapratiyogyanupalabdhiranyonyAbhAvagrahe ca yogye'dhikaraNe pratiyogitAdAtmyAnupalabdhiH sahakAriNItyapi sAmpratam, jalaparamANau pRthivItvAtyantAbhAvagrahApatteH, paramANau mahattvavadbhedagrahasya vAyAvudbhUtarUpavateMdagrahasyAnApattezceSTApattezcAnubhavavirodhena kartumazakyatvAditi cet, yogyasahakArisampannAnupalabdhiH kAraNam, ata evAndhakAre na ghaTAbhAvagrahazcAkSuSaH tatrAlokAdhikaraNasannikarSasya hetutvAt, na vA jalaparamANau pRthivItvAbhAvagrahaH yogyasannikarSAbhAvAt, indriyasannikRSTamahattvodbhUtarUpavadvizeSaNatAyA eva pRthivItvAbhAvagrahe yogyasannikarSatvAt, udbhUtarUpAbhAvagrahe tvindriyasannikRSTamahattvavadvizeSaNatA yogyaH sannikarSo'to manasi na tadagraho bhavati, bhavati ca mahati vAyauH evamanyatrApi sannikarSayogyatA kAryavazAdunneyA, pizAcAtyantAbhAvastvayogyatvAdeva na gRhyate / kA punaratyantAbhAvasya yogyatA ? yogyamAtrapratiyogike yogyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvam, TevaM ca ghaTatvAbhAvo na ghaTatvatvena na vA jAtitvAdinA pratyakSo ghaTatvatvajAtitvAderatIndriyaghaTitatvAditi sarvathaivApratyakSa iti dIdhitikRtaH / tattadvyaktitvena ghaTatvAdyabhAvo nApratyakSastaccAtiriktaM ghaTatvAditAdAtmyarUpaM vetyanye, brAhmaNyAdyabhAvapratyakSe tu vizuddhamAtApitRjanyatvAbhAvanizcayo'pi heturityAyUhyam / evamanayA dizA saugatenApi vicitrA yogyatA'vazyamAzraNIyetyabhiprAyaH / tato'nyatheti uktAnyaprakAreNa yogyatAbhAve
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 aSTasahastrItAtparyavivaraNam atrApi sarvamevaMvidhamasadvyavahAraviSayaH iti vyAptiH kasyacidasato'bhyupagame'nyasya tallakSaNAvizeSAt / na hyevaMvidhasyAsattvAnabhyupagame'nyatra tasya yogaH / na hyevaMvidhasya sataH satsvanyeSUpalambhakAraNeSvanupalabdhiH / anupalabhyamAnaM tvIdRzaM nAstItyetAvanmAtranimitto'yamasadvyavahAraH, anyasya tannimittasyAbhAvAditi / taccaivaM trividhasya hetoH samarthanaM na rUpAntaraM, vipakSavyAvRttirUpatvAt, tRtIyasyaiva rUpasyAsapakSAsattvalakSaNasyaivaM pratipAdanAt / tadavacane sAdhanAGgasya trirUpaliGgasyAvacanAdasAdhanAGgavacanaM nigrahAdhikaraNaM prasajyeta / nigamanAdestu heturUpAtiriktatvAdabhidhAnamanarthakaM, trirUpahetunA sAdhyArthapratipattevihitatvAt / tato nigamanAdInatizete eva samarthanamiti / [jainAcAryA anyathAnupapannasyaiva bauddhasya hetulakSaNatvaM sAdhayanti] tadetadapi svadarzanAnurAgamAtraM saugatasya, nigamanAderapi sAdhanAvayavatvAt, pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavA iti [tyA0 sU0] parairabhidhAnAt, nigamanasyopanayasya vA saGgarasyevAvacane nyUnAkhyasya nigrahasthAnasya prasakteH, hInamanyatamenApi nyUnam iti vacanAt [nyA0sU05.2.12] / yadi punaH sAdhanAvayavatve'pi nigamanAdervacanamayuktaM, hetvAdinaivArthapratyAyanAditi mataM tadA samarthanasya heturUpatve'pi nirdoSahetuprayogAdeva sAdhyaprasiddhestadabhidhAnamanarthakaM kathaM na bhavet ? yataH samarthanaM nigamanAdInatizayIta ? / hetovipakSavyAvRttisAdhanalakSaNasya samarthanasyAvacane rUpAntarasattve'pi gamakatvAsambhavAnnigamanAdyavacane'pi gamakatvopapatteH samarthanaM nigamanAdInazayIteti cet, hanta hato'si, pakSadharmatvasapakSasattvayorheturUpa - aSTasahastrItAtparyavivaraNam liGge'nupalabdhilakSaNe sati saMzayo'sadvyavahAraviSayatvasya bhavati / abhAvapratyakSajanakatvenAbhimatAyA yogyAnupalabdherevAsadvyavahAraviSayatvanizcAyakatvAditi bhAvaH / evaMvidhasya upalabdhilakSaNaprAptasya, sato'nupalabhyamAnasya, anyatra=uktAtiriktasthale, tasya=asadvyavahAraviSayatvasya, asapakSAsattvalakSaNasya=vipakSavyAvRttilakSaNasya, tadavacane =samarthanAvacane, saGgarasyeva= pratijJAyA iva, heturUpatvApAyApatteriti yadvyatireke'numitijanakatAvacchedakAvacchinnahetujJAnavyatirekastasyaiva heturUpatvena vipakSavyAvRttatayA hetvabhidhAnarUpasamarthanasyaiva heturUpatvasiddharityarthaH / tadAha-anyathAnupapannatvasyaivetyAdi / pratipAdyAnurodhata iti pratipAdyAzayAnanurodhyasAdhanAGgavacanasyaivA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA0 7] 219 tvApAyApatteH, anyathAnupapannatvasyaiva tathA hetulakSaNatvasiddheH, tasyaiva samarthanarUpatvAt, tadbhAve eva hetoH prayojakatvadarzanAt pakSadharmatvAdiprayogo vAdino'sAdhanAGgavacanasya nigrahasthAnatvaprasakteH / pratipAdyAnurodhataH pakSadharmatvAdivacanAnna nigrahaprAptiriti cet, tathA nigamanAdivacanAdapi sA mA bhUt, sarvathAtizayAsattvAt / yadi punarayaM nirbandhaH pratipAdyAnurodhato'pyatiriktavacanamasAdhanAGgavacanaM nigrahasthAnamiti tadA (bhA0) sattvamAtreNa nazvaratvasiddhAvutpattimattvakRtakatvAdivacanamatiriktavizeSaNopAdAnAt kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAdiSu ca kapratyayAtirekAdasAdhanAGgavacanaM parAjayAya prabhavet / kvacitpakSadharmatvapradarzanaM, saMzca zabda ityavigAnAt / yasya nirupAdhi sattvaM prasiddhaM taM prati zuddhaH svabhAvahetuH prayujyate, nazvaraH zabdaH sattvAditi / yasya tvanAntarabhUtavizeSaNaM sattvaM prasiddhaM taM prati so'narthAntarabhUtavizeSaNa evotpattimattvAditi / yasya punararthAntarabhUtavizeSaNaM sattvaM saMprasiddhaM taM pratyarthAntarabhUtavizeSaNa eva kRtakatvAditi / 'apekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtaka iti vacanAt [nyA0 3.12] / tathA kRtakatvAtprayatnAnantarIyakatvAdityAdiSu ca svArthikasya kapratyayasyAbhidhAnamapi tAdRzazabdaprasiddhyanusAriNaM prati nAtiriktamucyate, anyathAprayoge tadaparitoSAt / tathA ca yatsattatsarvaM kSaNikaM yathA ghaTa itIyatA zabde'pyavigAnena sattvapratipattAvapi saMzca zabda iti pakSadharmapradarzanaM nAtiriktavacanaM, tadantareNa tatpratipattumazaktaM prati tathA vacanAcchaktaM prati tadavacanAt, viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH iti [ ] vacanAnna parAjayAya kasyacitprabhavet iti vadantaH saugatAH pratipAdyAnurodhataH sAdharmyavacane'pi vaidharmyavacanaM aSTasahasrItAtparyavivaraNam dhikanigrahasthAnatvena gaNanAdityAzayaH / pratipAdyAnurodhato'pIti gauraveNoktavizeSaNadAnamanicchanta iti bhAvaH / kimapi mahAdbhutamiti zabdaprasiddhiparitoSapratipAdyAzayAnurodhAdiprayojanavazAt kRtakatvAdityAdau kapratyayoccAre sattvamAtreNa nazvaratvasiddhAvapyutpattimattvakRtakatvAdihetvAdare cAdhikanigrahasthAnamamanyamAnAH anyatareNa siddhau dRSTAntAntarapakSAdivacane ca tadicchanto bhavantyeva hi parIkSakANAmAzcaryakalpatarava iti bhAvaH / etena parvato vahni
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadvacane'pi ca sAdharmyavacanaM pakSAdivacanaM vA necchantIti kimapi mahAdbhutam / tathA tadiSTau vA tadvacanaM nigrahAdhikaraNamityayuktameva vyavatiSThate / kiJca kvacitpakSadharmatvapradarzanaM saMzca zabda ityavigAnAt / (bhA0) trilakSaNavacanasamarthanaM ca asAdhanAGgavacanamapajayaprAptiriti vyAhataM / saMzca zabda iti vacanamantareNApi zabde sattvapratItestasya nigrahasthAnatvaprasaGgAt / pratijJAvacanavadasAdhanAGgatvAttasyAnigrahasthAnatve vA saGgaravacanAderapyapajayaprAptivirodhAtpakSadharmapradarzanamasAdhanAGgavacanAdapajayaprAptyA vyAhatameva / trilakSaNavacanasamarthanaM ca, tadantareNApi trilakSaNavacanasya sAdhanAGgatvasiddhau pratijJAdivacanasya sAdhanAGgatvasiddheranyathA tasya pratijJAdivacanavadapajayaprAptinibandhanatvaprasakteH / tatastavyAhati parijihIrSatA gamyamAnasyApi vacanaM nAsAdhanAGgavacanaM vAdino nigrahAdhikaraNamiti pratipattavyam / nanvevamaprastutasyApi nATakAdighoSaNasya dvAdazalakSaNaprarUpaNasya vA nigrahAdhikaraNatvaM na syAditi (bhA0) tathAnyasyApi prastutetarasya vAdinoktAvitarasya svapakSamasAdhayato vijayAsambhavAnnigrahasthAnamayuktam / svapakSaM sAdhayatastu tatsiddhyaiva vijayasambhavAditarasya parAjayaprApte - prastutAdivacanaM nigrahasthAnam, (bhA0) sAdhanAGgasyAvacanaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam mAn dhUmavattvAditi hetuprayogo na vidheyaH kintu dhUmAdityeveti navyacAturyam apAstam / yathAzabdaparitoSamubhayopapatterbhAvapratyayArthasambandhapakSe hetvantarabhAvAcca, na ca hetvantarayoge'rthAdhikyamapItyupapAditamadhastAt, nApi nIladhUmAdityatra vyarthavizeSaNatvavadbhUmAdityasya sthAne dhUmaprAgabhAvAditi prayoge vyarthavizeSyatvamapi dUSaNamabhyupayanti tAntrikA iti dig / tadiSTau samarthanAbhyupagame, tadvacanaM nigamanAdivacanam, evaM asAdhanAGgavacanasya nigrahAdhikaraNatvAbhAve, dvAdazalakSaNaprarUpaNasya indriyapaJcakaviSayapaJcakamAnasadharmAyatanarUpadvAdazAyatanopanyAsasya, tatsiddhayaiva svapakSasiddhayaiva, anena=svapakSasiddhyasiddhayoreva
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 7] 221 vAdino nigrahasthAnaM, sveSTasAdhanavacanamabhyupagamya apratibhayA tUSNIbhAvAdityapyanena pratyuktam / (bhA0) prativAdino'pyadoSodbhAvanaM doSasyAnudbhAsanaM vAnena pratyuktaM, nyAyasya samAnatvAt / kimevaM vAdinA kartavyamiti cet, (bhA0) vijigISuNobhayaM kartavyaM svaparapakSasAdhanadUSaNam / tataH kimiti cet, (bhA0) ato'nyatareNAsiddhAnaikAntikavacane'pi jalpAparisamAptiH, kasyacitsvapakSasiddherabhAvAt / kathaM tarhi vAdaparisamAptirvAdiprativAdinoriti cet, ( bhA0) nirAkRtAvasthApitavipakSasvapakSayoreva jayetaravyavasthA, nAnyathA / taduktaM TsvapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / nAsAdhanAGgavacanaM nAdoSodbhAvanaM dvayoH // iti / [1. bhe0 46] tathA tattvArthazlokavAttike'pyuktaM svapakSasiddhiparyantA zAstrIyArthavicAraNA / vastvAzrayatvato yadvallaukikArthavicAraNA // iti / [1. bhe0 47] (bhA0) iti darzayannubhayamAha granthakAra: zrIsvAmisamantabhadrAcAryaH / 'sa tvamevAsi nirdoSaH' iti, 'tvanmatAmRtabAhyAnAm' ityAdi ca, gamyamAnasyApi vacane doSAbhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam jayaparAjayaprayojakatvasthApanena sAdhanAsAdhanAGgoktyanuktyoH svAtantryeNa nigrahasthAnatvAsiddherityarthaH / svapakSaparapakSasAdhanadUSaNamiti svapakSasAdhanaM parapakSadUSaNaM cetyarthaH / anyatareNa=vAdinA prativAdinA vA, kasyaciditi yasyaiva na pakSasiddhistaM pratyeva jalpavyApArAnuparamAdityarthaH // 7 //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nanu ca sarvathaikAntavAdinAmapi kuzalAkuzalasya karmaNaH paralokasya ca prasiddherAptatvopapattermahattvaM kiM naH stutamityAzaGkAyAmidamAhuH kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kvacit / ekAntagraharakteSu nAtha ! svaparavariSu // 8 // kAyavAGmana:kriyA karma, trividho yoga AsravaH / tad dvividhaM kuzalAkuzalabhedAt kAyavAGmanaHkarma yogaH / sa AsravaH / zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya [tattvArthasUtram 6.1,2,3] iti vacanAt, pretyabhAvaH paralokaH / taddheturvA dharmo'dharmazca, kAraNe kAryopacArAt / cazabdAnniHzreyasAdiparigrahaH / etatsarvamekAntagraharakteSvanityaikAntAdyabhinivezaparavazIkRteSu madhye na kvacitsambhavati, teSAM svavairitvAt tattvopaplavavAdivat / svavairiNaste, paravairitvAttadvat / kiM punaH svaM ko vA para: ? puNyaM pApaM ca karma tatphalaM kuzalamakuzalaM ca svaM, tatsambandhaH paralokAdizca, tasya svayamekAntavAdibhiriSTatvAt / paraH punaranekAntaH, tasya tairaniSTatvAt / tadvairitvaM tu teSAM tatpratiSedhAbhidhAnAt / tatsvavairitvaM sAdhayati, yasmAt (bhA0) karmaphalasambandhaparalokAdikamekAntavAdinAM prAyeNeSTaM tadanekAntapratiSedhena bAdhyate / [zUnyavAdyadvaitavAdinoH paralokAdivyavasthA nAsti / ] nanu ca zUnyavAdibhiradvaitAvalambibhizca tasyAniSTatvAtkathaM sarveSAmekAntavAdinAM tadiSTamiti cet, na tairapi saMvRtyA prAyeNeSTatvAt / kathaM punaranekAntapratiSedhena tad bAdhyate iti cet, kramAkramayoH pratiSedhAt, tayoranekAntena vyAptatvAt tatpratiSedhena tatpratiSedhasiddheH / kramAkramapratiSedhe cArthakriyApratiSedhaH, tasyAstAbhyAM vyAptatvAt / arthakriyApratiSedhe ca karmAdikaM virudhyate, tasya tayA vyAptatvAt / yadi - aSTasahasrItAtparyavivaraNam saMvatyeti avidyayetyarthaH / sA ca vyavahAravAdinAM vedAntinAM mate'nirvacanIyaM karmopa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 8 ] 223 vAnekAntapratiSedhena kSaNikAdyekAntavirodhaH, tadekAntasyAnekAntAvinAbhAvitvAt / tasyApi svarUpeNa sattve'nekAntarUpeNa cAsattvavyavavasthAyAmanekAntasya durnivAratvAttadavinAbhAvitvaM siddhameva, anyathA tadvyavasthAnupapatteH / iti paravairitvAtsvavairitvam / tathA ca kathaM karmAdikamanAzrayaM na virudhyate ? ( bhA0 ) tato'nuSThAnamabhimatavyAghAtakRt, sadasannityAnityAdyekAnteSu kasyacitkutazcitkadAcitkvacitprAdurbhAvAsambhavAt / [zUnyavAdI brUte asadvastunyeva puNyapApAdivyavasthA ghaTate tasya vicAraH] nanu ca kasyacitkarmaNaH puNyapApAkhyasya kutazcidanuSThAnAtkAyAdivyApAralakSaNAtkvacidAtmani kadAcitsaMsAridazAyAM janma mA bhUt sarvathA satastadaghaTanAt, karmaphalasya vA zubhAzubhaparalokalakSaNasya karmavizeSAt, aSTasahastrItAtparyavivaraNam pAdayati saugatAnAM tu vaijJAnikameva, dRSTisRSTivAde tu vedAntinAM mAdhyamikAnAM ca na kazcidvizeSo daNDaghaTAderyAgasvargAdezca kAryakAraNabhAvasya svApnikakAryakAraNabhAvatulyatvAt kevalameke vAGmAtreNa vedapramANyaM svIkurvate bhramAdhiSThAnasatyatvaM ca, anye tu na tadapItyetAvAneva vizeSa iti bodhyaM sudhIbhiH / yuktyA bAdhaM pradarzayitvA'nubhavena bAdhaM pradarzayati-yadi vetyAdi tasyApi svarUpeNeti svarUpeNa sattve pararUpeNa cA'sattve'nubhava eva sAkSIti bhAvaH / na ca prasiddhena pararUpeNAsattvamanubhUyatAM na tu zazazRGgAdivadaprasiddheneti na kSaNikAdyekAntasya svarUpeNa sattve pararUpeNAnekAntenAsattvAnurodhAdanekAntAbhyupagamApattiriti zaGkanIyam, sthirapakSe sa evAyamityAdau kSaNikapakSe'pi citrajJAnAdau bhedAbhedAdyanekAntasya anubhavasiddhatvena asattvAropaviSayatayApi taddurnivAratetyatra tAtparyAt / etena asatkhyAtisiddhenAnekAntarUpeNa vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogikatvAdinA vA'sattve'pi na vastusiddhiriti apAstam / anAzrayaM ekAntAzrayanirAsAt, tata ekAntanirAsAt, anuSThAnaM tapazcaraNAdi ekAntavAdinAmiti zeSaH / abhimamatavyAghAtakRt svargApavargaphalanirAkariSNuH syAt / sadekAnte doSaM darzayannasadekAntasya nyAyyatAmAzaGkate pUrvapakSI - nanu cetyAdinA / karmaNa ityAdi SaSThyantatrayasya mA bhUt ityanenAnvayaH / sarvathA satastadaghaTanAditi hetu:, tadaghaTanAd = janmAghaTanAt, sarvathA sattvaM hyAkAzAdAvutpattyabhAvavyApyatvena dRSTam, tatastathAtve utpattirna ghaTata iti bhAvaH / karmavizeSAt ayatyAzramavihitatapazcaraNAdikarmaNaH, tattvajJAnAdeH= AtmasAkSAtkArAdeH, AdinA mithyAjJAnadhvaMsaparigrahaH, tattvajJAnamevAdiH kAraNaM tasmAditi vA, vAkAro =
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 aSTasahasrItAtparyavivaraNam tattvajJAnAdervA niHzreyasasya sarvathA sadbhAvAvizeSAt / tasyAsatastu tato janmAstu, prAgasataH pazcAtprAdurbhAvadarzanAt, iti cet, na ubhayatra tadvirodhAvizeSAt / (bhA0) na hi sarvAtmanA sarvasya bhUtAveva janma viruddhamapi tu sarvathAbhAve'pi, vyalIkapratibhAsAnAmanuparamaprasaGgAt / nanu ca zUnyavAdinaH svapnadazAyAmivAnyadApi vyalIkapratibhAsAnAM karmAdInAM kathamanuparamaprasaGgo yataH saMvRtyA karmAdijanmAviruddhaM na bhavediti cet, na sAdhyasamatvAdudAharaNasya / yathaiva hyasvapnadazAyAM vyalIka pratibhAsAnAmahetukatvAdanuparamaprasaGgaH zUnyavAdinAM tathA svapnAvasthAyAmapi, tadavizeSAt / teSAmavidyAvAsanAhetukatvAdahetukatvamasiddhamiti cet, na anAdyavidyAvAsanAyA apyasattve vitathapratibhAsahetutvavirodhAt khapuSpavat, sattve vA sarvathA zUnyavAdAnavatArAt / saMvRtisattvAttasyAH zUnyavAdAvatAra iti cet, tahi paramArthato'satyavidyA kathaM vitathapratibhAsahetuH syAt ? svarUpeNa sadeva hi kiJcidvitathapratibhAsAnapi janayad dRSTaM, yathA cakSuSi timirAdikaM, na punarasatkharaviSANam iti sarvazUnyavAdino vyalIkapratibhAsAnuparamaprasaGga eva, ahetukatvAt / tato nAbhAvaikAnte kasyacitkutazcitkadAcitkvacijjanma sambhavati, sadasadanekAntapratiSedhAdbhAvaikAntavat / / (bhA0) na kevalaM svabhAvanairAtmye evAyaM doSaH kiM tvantarubhayatra vA niranvayasattve'pi / aSTasahasrItAtparyavivaraNam matadvayAbhivyaktyarthaH, kecit khalu karmaNa eva muktimicchanti, apare ca tattvajJAnAdeveti / tasya=karmAdeH, tataH kAyAdivyApArAdeH, prAgasata iti kAraNasAmagryAH kAryotpattivyApyatvAdutpatterAdyakSaNasambandharUpatvAdasadekAnte kAryajanmAvirodhAditi bhAvaH, samAdhatteubhayatretyAdi / ubhayatra=sadasatkAryapakSayoH / vyalIkapratibhAsAnuparamaprasaGgAditi asato niravadhitvena yathAsvabhAvaM satatotpattyanutpattyanyataradhrauvyAditi bhAvaH / teSAM=vyalIkapratibhAsAnAm, abhAvaikAnte mAdhyamikamate dattaM dUSaNaM yogAcArasautrAntikamatayorapyatidizati bhASyakRt-na kevalamityAdi / na kevalaM svabhAvanairAtmye tattvopaplavavAdimAdhyamikamate svabhAvazUnyatve evAyamanantarokto
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA08] 225 kAryasya nirhetukatvAvizeSAjjanmavirodhasiddheH, janmani vA tasyAnuparatiprasaGgAt / [bauddhaH kAryaM sakAraNaM sAdhayati tasya vicAra:] nanu antastattvavAdino yogAcArasya pUrvavijJAnAduttaravijJAnasyotpatteH sautrAntikasya cAntarbahistattvobhayavAdinaH pUrvArthakSaNAduttarArthakSaNasya prAdurbhAvAtkuto niSkAraNatvaM kAryasyeti cet, na, (bhA0) kAryakAlamaprApnuvataH kAraNatvAnupapattezciratarAtItavat / kAryakAlaM prApnuvato'pi kAraNatvAdarzanAdanyathA sarvasya samAnakSaNavartinastatkAraNatvaprasaGgAt / yasya bhAvAbhAvayoH kAryasya bhAvAbhAvau tadeva kAraNamiti kalpanAyAM, (bhA0) satyabhavataH svayameva niyamena pazcAdbhavatastatkAryatvaM viruddhaM / tatra tadakAraNatvasAdhanAdanyakAryavat, tasya vA tadakAryatvasiddhestadvat / kAryameva tadanantaraM sambhavatIti cet, ( bhA0) kAlAntare'pi kinna syAt ? tadabhAvAvizeSAt samanantaravat / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam doSaH / kintvantastattvavAdino yogAcArasyAntarbahistattvavAdinaH sautrAntikasya ca mate, niranvayasattve'pi kSaNasthitimAtraniranvayasattvAGgIkAre'pyayaM doSastadavastha evetyakSarArthaH / kAryakAlamiti kAraNasya kAryasahabhAvavyApyatAyAH sAmagrayAzca svakAle kAryotpattivyApyatAyAH nyAyyatvAd vyavahitottarakSaNapraveze gauravAditi bhAvaH / prasaGgAditi na ceSTApattiH, savyetaragoviSANayoH kAryakAraNabhAvasya sarvairanabhyupagamAditi bhAvaH / tadakAraNatvasAdhanAttatra=kArye'kAraNatvasAdhanAt, anyakAryavad=anyakArya iva, tasya vA prakRtakAryasya, tadakAryatvasiddheH=prakRtakAraNAkAryatvasiddheH / tadvat = anyakAryasyeva, tadanantaraM= sAmagrIpraviSTatadavyavahitottarakSaNe, sambhavati samIcInatayA ghaTate, ekakAraNasya kAryotpattyavyApyatvAditi draSTavyam / atrApyavyavahitatvamanatiprayojanamityabhipretyAha bhASyakRtkAlAntare'pIti / tyajyatAM tamuvyavahitatvabhAgaH pUrvabhAvitvapazcAdbhAvitve tu kAraNakArya
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 aSTasahastrItAtparyavivaraNam ___kAlAntare'pi kiJcidbhavatyeva mUSikA'larkaviSavikAravadbhAvirAjyAdinimittakaratalarekhAdivacceti cet / (bhA0) samarthe satyabhavataH punaH kAlAntare bhAvinastatprabhavAbhyupagame kathamakSaNike'rthakriyAnupapattiH ? tatsattvAsattvayoravizeSAt / svasattAkSaNAtpUrvaM pazcAccAsati samarthe kAraNe svakAlaniyatA'rthakriyopapadyate, na punaH zazvatsatIti kuto niyamaH ? (bhA0) kAraNasAmarthyApekSiNaH phalasya kAlaniyamakalpanAyAmacalapakSe'pi samAnaH parihAraH / yathaiva hi, kSaNikaM kAraNaM yadyadA yatra yathotpitsu kAryaM tattadA tatra tathotpAdayati, tasyaivaMvidhasAmarthya sadbhAvAt, tatsAmarthyApekSiNaH kAryasya svakAlaniyamaH siddhyatIti kalpyate / tathA nityamapi kAraNaM yadyadA yatra yathA phalamutpitsu tattadA tatra tathopajanayati, tasya tAdRzasAmarthyayogAta, tatsAmarthyApekSiNaH phalasya kAlaniyamaH kinna kalpayituM zakyaH ? zAzvatikasya pratikArya sAmarthyabhedAdanityatvaprasaGga iti cet, na kSaNikasyApyekasya yugapadanekakAryakAriNaH aSTasahasrItAtparyavivaraNam zarIraghaTake'vazyaM vAcye, anyathA samAnakSaNavartinAM sarveSAM kAryakAraNatvaprasaGgAdityAzayavAnAha-kAlAntare'pIti, idamupalakSaNaM svapnajJAnasyApi kAlAntarIyajAgradjJAne hetutAyAH prajJAkareNAbhyupagamAditi draSTavyam / evamabhyupagame kSaNikatvasAdhakayuktivirudhyata iti dUSaNamAha-samarthe satyabhavata ityAdi / kAlaniyamakalpanAyAmiti yatkAle yajjananasamarthaM yat tatkAle tatastadutpattiriti svabhAvakalpanAyAM bauddhena kriyamANAyAmityarthaH / samAnaH parihAra iti sthirapakSe'pi kAraNAntarasAhityenaiva kAryopadhAyakatvasvabhAvasya kAraNe kalpanena samarthAsamarthatvAbhyAM bhedAbhAvAdityarthaH / na cakAraNAntarasAhityagarbhakAryopadhAyakatvasvabhAvasya kalpane sadA galepAdikayA kAraNaM kAraNAntaramapyupanayediti pareNa vaktuM zakyam, kAlAntare kAryajanakatvasvabhAvAbhyupagame galepAdikayA kAlAntaramapyupanayedityasyAcalavAdibhirapi vaktuM zakyatvAnmUSikAlarkaviSavikArAdeH kAlAntare kAryotpAdakatveSTivyAghAtAt tattadghaTakasya svabhAvaparicAyakatvokterapyubhayatra taulyAditi draSTavyam / etadevAha vRttikRt-yathaiva hItyAdi / tasyApi tathAvidhaikasvabhAvatvAditi yathA kSaNikasyAkramikanAnAkAryakaraNaikasvabhAvatvaM
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA08] pratikAryaM sAmarthyabhedAdanekatvaprasaGgAt / (bhA0) kSaNavarttina ekasmAtkAraNasvabhAvamabhedayatAM vicitrakarmaNAmutpattau kUTasthe'pi kiM na syAt kramazaH kAryotpattiH ? tasyApi tathAvidhaikasvabhAvatvAt / [bauddho nityapakSe kAryasyotpattiM na manyate tasya vicAra:] (bhA0 ) kathamatrotpattirnAma ? tatra samAnaH paryanuyogaH, sadasatoranutpatteniSpannakhapuSpavat / nityaM kathamutpadyate sattvAnniSpannavaditi paryanuyujyate, na punaH kSaNikaM kathaM prAdurbhavet ? asattvAtkhapuSpavaditi paryanuyogArhamiti pakSapAtamAtram / __ (bhA0) sataH punarguNAntarAdhAnamanekaM kramazo'pyanubhavataH kiM virudhyeta ? / nanvekatvaM virudhyate / sa hi guNAntarAdhAnamanekaM kramazo'nubhavan yadyekena svabhAvenAnubhavettadA tasyaika svabhAvatApattiH, anyathA nirhetukatvaprasaGgAt, tadanubhavanasya niyamAyogAt / athAnekena svabhAvena tadanubhavettadA kathamekasvabhAvatA tasya ? / anekasvabhAvasya tato bhedAttasyaikarUpatve kuto'yamasyAnekasvabhAvaH ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam tathA zAzvatikasyApi kramikanAnAkAryakaraNaikasvabhAvatvamaviruddhamiti bhAvaH / atra=nitye, kathamutpattirveti so'yaM parya-nuyogaH tatra=kSaNikapakSe samAnaH ekAntagrahe doSasyAnekAntagrahe ca parihArasyobhayatrAvizeSAt / sadekAnte kathaJcit kAryotpattisambhavamAha bhASyakRt, atraikatvavirodhamudbhAvya saMvedanapratibandhA praghaTTena pariharati vRttikRt-nanvekatvaM virudhyata ityAdinA prakRtaparyanuyogasyAvizeSAditi yad dUSaNaM sAGkhyaM prati saugatena dattaM tatsaugatasyApyAyAti yatastanmate saMvedanaM grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyamanubhavadekena svabhAvenAnubhavedanekena vA? Aye grAhyagrAhakAkArayorekatvApattiH, antye'nekasvabhAvavataH kathamekasvabhAvatvam ? saMvedanAdAkAradvayabhinnatopagame cAsya taditi vyapadezaH kutaH? sambandhAccet, sa sambandha 1. utpattirnAmeti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam sambandhAttasya sa iti kalpanAyAM sa sambandhaH svasvabhAvairguNAntarAdhAnAnubhavanahetuH kimekena svabhAvena syAdanekena veti sa eva paryanuyogo'navasthA ca iti kazcit so'pi dUSaNAbhAsavAdI, svamiSTasyaikasya jJAnasya grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyavirodhaprasaGgAt, prakRtaparyanuyogasyAvizeSAt / 228 ( bhA0 ) kSaNasthAyinaH kasyacideva grAhyagrAhakAkaravaizvarUpyAnabhyupagame'pi saMviditajJAnasya grAhyagrAhakAkAravivekaM parokSaM bibhrANasya sAmarthyaprApteH / saMvedanasyaikasya pratyakSaparokSAkAratayA vaizvarUpyasiddheH saMvidrUpatayA saMvedanasya pratyakSataiva grAhyagrAhakAkAraviviktatayApi pratyakSatA, na punaH parokSatA yato vaizvarUpyaM prakRtaparyanuyogayogyaM bhavediti cet, na tathA sakRdapyapratibhAsanAd brahmAdvaitavat, grAhyagrAhakAkArAkrAntasyaiva sarvadA vedanasyAnubhavAt / tataH saMvedanamekamanekaM pratyakSaparokSAkArau bibhrANaM sAmarthyaprAptameva / (bhA0) anyathA zUnyasaMvidorvipratiSedhAt / grAhyagrAhakAkArazUnyatayA hi zUnyam saMvedanamAtramupayatastatsaMvidupapadyate, na punaH saMvinmAtramapyasadupavarNayato, vipratiSedhAtsveSTAsiddheH pralApamAtraprasakteH / [ kAraNaM kAryakAle vidyate na vA ? ] ( bhA0 ) tadayam aSTasahastrItAtparyavivaraNam staddheturekena svabhAvenAnekena vA ? atrApyuttaraM pUrvavaditi duruttarA'navasthAtaraGgiNIti / zUnyasaMvitpakSe'pyekatvasyAnekatvenAvirodhabalAdApAdayati bhASyakRt - kSaNasthAyina ityAdi / kasyacit=zUnyasaMvinmAtrasya, anabhyupagame'pItyanantaraM tattvata iti zeSaH / vivekam= abhAvam, parokSam=anumAnaviSayam, bibhrANasya = svarUpasambandhena kroDIkurvataH, sAmarthyaprApteryuktisiddhatvAt / saMvedanaikasya = kSaNikajJAnAdvaitasya / nanu grAhyagrAhakAkAraviviktatayApi saMvedanasya pratyakSataivAbhAvasyAdhikaraNarUpatvAditi AzaGkate - saMvidrUpatayeti / uttarayati-tathetyAdi tathA=grAhyagrAhakAkAraviviktakSaNikajJAnatvena, sakRdapi=ekavAramapi /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 prathamo bhAgaH [pari01-kA08] yogAcAra: sautrAntiko vA sarvathA zUnyaM saMvidadvaitaM vAnicchan / (bhA0) kSaNasthAyi kAraNaM svasattAyAM kAryaM kurvadabhyupagacchan kramotpattimuparuNaddhi sakalajagadekakSaNavRttiprasaGgAt / kAlAntare kAryaM kurvatkAraNaM kSaNikamabhyupagacchatAM nAyaM doSa iti cet, na teSAmapi (bhA0) kAraNasya kAryakAlaprAptau kSaNabhaGgabhaGgAnuSaGgAt, tadaprApnuvatastatkRtau vyalIkakalpanAvizeSeNa kUTasthAnatizAyanAt / yathaiva hi kUTasthamapariNAmitvAtkramayogapadyAbhyAmarthakriyAyAmasamarthamapi vyalIkakalpanayA kramAkramasamAkrAntakAryaparamparAM kurvadabhyupagamyate nityaikAntavAdibhiH sAGkhyAdibhistathA kSaNikamapi svasattAkSaNAtpUrvaM pazcAccAtyantamasatsarvathArthakriyAyAmasAmarthyaM prathayadapi saMvRtyA kramAkramavRttikAryamAlAM aSTasahastrItAtparyavivaraNam apratibhAsanAt=brahmAdvaitavat vedAntyabhimatasakalaprapaJcavinirmuktaparabrahmavat, te'pi hi prapaJcarahitabrahmaviSayaM vicArasAdhyaM mahAvAkyajanyaM pratyakSaM svIkurvata eva, tadvad bauddhabuddhiparamakASThAprAptaM zUnyapratyakSamiti bhAvaH / brahmAdvaitapratyakSaM mithyA kSaNikajJAnAdvaitapratyakSaM satyamiti tu svavAsanAmAtram / 'kUTasthAnatizAyitvamiti ya eva nityaikAntapakSe doSAsta eva kSaNikapakSe'pIti bhAvaH / kiJca karaNAkaraNayostajjAtIyasya sataH sahakArilAbhAlAbhau tantramityabhyupagame kSaNikatvaM siddhayet, sa caikavyaktAvapyaviruddhastatazca tAvanAdRtya kAraNagatavaijAtyakalpanamaprAmANikamanyathA kAraNavatkArye'pi kiJcidvaijAtyaM syAt, yadvataH kAraNApekSA syAnna tu dRSTajAtIyasyeti zaGkayA na niyatapravRttisiddhirevaM cAvahnerapi dhUmasambhAvanayA gataM kAryaliGgakena, saGkIryate ca kAraNagatA kurvadrUpatvAkhyA vidhirUpA vyAvRttirUpA vA jAtidaNDatvAdinA parasparaparihAravatyozca samAveze gotvAzvatvayorapi tathAbhAvaprasaGga iti gatamanupalabdhiliGgake nApi kvacidapi virodhAsiddhestato vipakSe bAdhakAbhAvAt svabhAvaheturapyapAstaH / atha asti tat, tathA hi vRkSajanakapatrakANDAdyantarbhUtA ziMzapAsAmagrI sA vRkSatvamatipatya bhavantI svakAraNamevAtipatediti cet, tarhi ziMzapAsAmagryantarbhUtA caladalAdi 1. kUTasthAnatizAyanAd iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nirvarttayadurarIkriyate kSaNikavAdibhiH iti kUTasthAdanatizAyanaM kSaNikasya siddhameva / (bhA0) tataH subhASitaM samantabhadrasvAmibhiH ( bhA0) kuzalAdyasambhUtirekAntagraharakteSviti / parasparanirapekSasadasadubhayaikAntanityAnityobhayaikAntavAdino'pi tadasambhavAdadvaitaikAntAdivAdivat / tadevaM sarvathaikAntavAdinAM dRSTeSTaviruddhabhASitvAdajJAnAdidoSAzrayatvasiddherAptatvAnupapattestvameva bhagavAnnarhan sarvajJo vItarAgazca yuktizAstrAvirodhivAktvena nirdoSatayA nizcito mahAmunibhistattvArthazAsanArambhe'bhiSTutaH, tatsiddhinibandhanatvAditi tattvArthazlokavArtikAlaGkAre vyAsataH samarthitaM pratipattavyam // 8 // nanu ca bhAva eva padArthAnAmiti nizcaye dRSTeSTavirodhAbhAvAttadvAdino nirdoSatvasiddherAptatvopapatteH stutyatA'stu iti bhagavatparyanuyoge satIvAhuH - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAmagrI tAmatipatya calarUpatA bhavantI svakAraNamevAtipatediti tulyam, (zaM0) nodanAdyAgantukanibandhanaM calatvaM na tadvizeSamAtrAdhInamiti cet, (u0) yadi nodanAdayaH svabhAvabhUtAstadA tadvizeSA eva, athAsvabhAvabhUtAstataH sahakAriNa eva, tathA ca tA~stAnAsAdya nirvizeSaiva zizapAcalasvabhAvatvamArabhata iti kutaH kSaNikatvasiddhiH, (zaM0) svabhAvabhUtA evAgantukasahakAryanupravezAdbhavantIti cet, (u0) tarhi vRkSasAmagrayAmAgantukasahakAryanupravezAdeva ziMzapA'pi jAyata iti na kazcidvizeSaH / (zaM0) evametat, kintu zizapAjanakAstarusAmagrImupAdAyaiva calanajanakAstu na tAmeva kintu mUrttamAtraM tathAdarzanAditi cet, (u0) tarhi zizapAyA vRkSavizeSatvAvizeSe kautaskuto'yaM phalaM pratyekAntAnekAntavizeSaH / (zaM0) tattatsahakAribhAvAbhAvakRtaH sa iti cet, (u0) tAsAditasahakAriNo'sadRzarUpA api kecitkampakAriNo'nIdRzAstu na tatheti, tadvA tAdRgveti na kazcidvizeSa iti syAditi kutaH kSaNikatvam ? vaijAtyAbhyupagame ca kuto'numAnavArtA (zaM0) mA bhUdanumAnamiti cet, (u0) tahi tena vinA kutastatsiddhayet ? na hi kSaNikatve pratyakSamasti tathAnizcayAbhAvAt, gRhItanizcita evArthe tasya prAmANyAt, anyathAtiprasaGgAditi hatA bauddhabuddhistadAhurudayanAcAryAH na vaijAtyaM vinA tatsyAnna tasminnanumA bhavet / na vinA tena tatsiddhirnAdhyakSaM nizcayaM vinA // [nyAyakusumA0 2.26] iti // 8 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA. 9] bhAvaikAnte padArthAnAmabhAvAnAmapahnavAt / sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam // 9 // padArthAH =prakRtyAdIni paJcaviMzatitattvAni / mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // [sAGkhyatattvakArikA-3] iti vacanAt / teSAmastitvameveti nizcayo bhAvaikAntaH / tasminnabhyupagamyamAne sarveSAmitaretarAbhAvAdInAmabhAvAnAmapahnavaH syAt / tataH sarvAtmakatvAdiprasaGgaH / [itaretarAbhAvAbhAve sAGkhyamate prakRteH vyaktAvyaktabhedau kathaM bhavetAm ?] tatra vyaktAvyaktayostAvaditaretarAbhAvasyApahnave vyaktasyAvyaktAtmakatve sarvAtmakatvam / tathA ca hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // [sAGkhyatattvakArikA-10] iti vyaktAvyaktalakSaNabhedakathanavirodhaH / [atyantAbhAvAbhAve prakRtipuruSau ekAtmakau syAtAm / ] prakRtipuruSayoratyantAbhAvanihnave prakRteH puruSAtmakatve sarvAtmakatvameva, tathA triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // [sAGkhyatattvakArikA-11] iti tallakSaNabhedakathanavyAghAtaH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvaikAnta iti bhAvaikAnte'stitvamevetyabhyupagame / abhAvAnAm=anyonyAbhAvAtyantAbhAvaprAgabhAvapradhvaMsAbhAvAnAm / prakRteH puruSAtmakatva iti prakRtau puruSa
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [prAgabhAvAbhAve mahadAdyA na bhaviSyanti / ] prAgabhAvasyApahnave mahadahaGkArAdevikArasyAnAditvaprasaGgaH / tathA ca prakRtermahAMstato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni // [sAGkhyatattvakArikA-22] iti sRSTikramakathanaM vipratiSidhyate / [pradhvaMsAbhAvasyAbhAve sarveSAmanantatvaM bhaviSyati / ] pradhvaMsAbhAvasyApahnave tasyAnantatvaprasaGgAt, pRthivyAdIni paJca mahAbhUtAni paJcasu tanmAtreSu lIyante--pRthivyA gandharUparasasparzazabdatanmAtreSu pravezAt, salilasya rasAdiSu, tejaso rUpAdiSu, vAyoH sparzazabdatanmAtrayoH, AkAzasya zabdatanmAtre'nupravezAt, tanmAtrANAM ca paJcAnAM buddhIndriyANAM karmendriyANAM ca manasA saha SoDazakasya gaNasyAhaGkAre'ntarbhAvastasya ca mahati, mahataH prakRtAviti saMhAranivedanamativyAkulaM syAt / tataH sarvamasvarUpaM, svenAsAdhAraNena rUpeNa kasyacittattvasya vyavasthAnAghaTanAt / tacca sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTaM nAbhidhAvati [pramANavArtika 3.182] iti dUSaNAspadamatAvakaM mataM, na tava bhagavato'rhataH, kathaJcidabhAvApahnavAbhAvAt / [sAGkhyo'bhAvaM bhAvarUpaM sAdhayati tasya vicAraH] nanu ca vyaktAvyaktayoritaretarAbhAvasya tatsvabhAvasya prakRtipuruSayoratyantAbhAvasya ca tadrUpasya mahadahaGkArAdInAM prAgabhAvasya ca svakAraNasvabhAvasya mahAbhUtAdInAM pradhvaMsAbhAvasya ca svAntarbhAvAzrayasvarUpasya sAGkhyairabhyupagamAdabhAvApahnavAsiddheH kathaM sarvAtmakatvAdirdoSa iti cet, na tathA bhAvaikAntavirodhAt sarvasya bhAvAbhAvAtmakatvaprasakteH / na hi vayamapi bhAvAdarthAntaramevAbhAvaM aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvAtyantAbhAvAnabhyupagame puruSatvasya balAdApAtAdityarthaH / tathA bhAvaikAntavirodhAt
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 9] saGgirAmahe, tasya nIrUpatvaprasaGgAt, nAstItipratyayajanakatvarUpasadbhAvAdabhAvasya nIrUpatvAbhAvopagame tasya bhAvasvabhAvatvasiddheH pratyayAbhidhAnaviSayasyArthakriyAkAriNaH padArthasya bhAvasvabhAvatvapratijJAnAt, nAstitvasya vastudharmatvAdastitvavat / vastuno'stItipratyayaviSayo hi paryAyo'stitvaM, nAstItipratyayaviSayastu nAstitvam / (bhA0) niSparyAyadravyaikAntapakSe sarvAtmakatvAdidoSAnuSaGgaH kathaM parihartuM zakyaH ? sarvavivartAtmakasyaikasyAnAdyanantasya pradhAnasyeSTatvAt tadvyatirekeNa sakalavizeSANAM tattvato'sambhavAtsiddhasAdhanamiti cet, na prakRti-puruSayorapi vizeSAbhAvAnuSaGgAt, sattAvyatirekeNa tayorapratibhAsanAtsattAdvaitaprasaGgAt / [brahmAdvaitavAdI sarvaM jagat sadrUpaM manyate, tasya vicAra:] tadevAstu, cetanetaravizeSANAmavidyopakalpitatvAditi cet / (bhA0) kutaH punarvizeSAnapahnavIta ? na tAvatpratyakSAt, tasya vidhAyakatvaniyamAt, vizeSapratiSedhe pravRttyayogAt / nApyanumAnAdAgamAdvA, tasyApi pratiSedhakatvAniSTeH, anyathA pratyakSasyApi pratiSedhakatvaprasaGgAt / svayaM na kutazcitpramANAdayaM vizeSAnapahanute / kiM tarhi ? (bhA0) tatsAdhanavyabhicArAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tathAbhyupagame bhAvaikAntapratijJAyA virodhApatterityarthaH / nIrUpatvaprasaGgAt=niHsvabhAvatva prasaGgAt / nAstitvasya ca vastudharmatvAditi dharmazca dharmyabhinna eveti gnAbhAvo'tirikta iti bhAvaH / bhedAbhedavAdAccAbhedAzrayaNe tattvena bhedAzrayaNe ca tavRttitvena pratIteravirodho'nyathA bhAvadharmo'pyatiricyate / etena bhUtalasya ghaTAbhAvatve bhUtale ghaTAbhAva iti pratItirna syAt, syAdvA bhUtale bhUtalamiti dhIritiya apAstam abhede'pi ghaTAbhAvatvenAdheyatAyA bhUtalatvena cAdhAratAyA eva yathApratItisvIkArAta, na ca abhAvasyAdhikaraNAtmakatve duHkhadhvaMsasyAtmarUpatvena sAdhyatApattirityapi dRSaNamasmAn prati zobhate, Atmano'pi pariNAmitvena kathaJcit sAdhyatAyA iSTatvAditi dig / sarvavivartAtmakasya=nikhilasAMvRtabhAvAdhiSThAnasya / tattvata iti saMvRtyA paraM tattvaM na niSidhyata iti
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vastuvizeSasAdhanavAdinA hi na kAraNabhedastatsAdhanaM prayoktavyaM, tasyAbhedavAdinaM pratyasiddhatvAt nApi viruddhadharmAdhyAsaH, tata eva / kiM tarhi ? (bhA0 ) saMvinni sabhedAdbhAvasvabhAvabhedaH prakalpyeta / sa punarabhede'pyAtmanaH khaNDaza: pratibhAsanAt vyabhicArI / nanu jJAnAtmanaH khaNDaza: pratibhAsanasya vibhrAntatvAttattvatastasyaikatvAnna tena vyabhicAraH / taduktam avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // [pramANavArtika 2.354] iti cet, (bhA0) tadanyatrApi vibhramAbhAve kozapAnaM vidheyam / zakyaM hi vaktuM, saMvinni sabhedaH kutazcitpratipatturvibhrama eva, tattvataH saMvinmAtrasyAdvayasya vyavasthiteH / yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto naraH / saGkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate // tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prapazyati // [bRhadAraNyakopaniSadbhASAvArtika 3-5-43; 44] iti vacanAt / tathA cAsiddhaM vizeSasAdhanaM na sAdhyasAdhanAyAlam / (bhA0) tadekaM cakSurAdijJAnapratibhAsabhedavazAdrUpAdivyapadezabhAg grAhya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvaH / anyatheti anumAnamAgamapramANaM vA na pratiSedhakaM pramANatvAnnirvikalpakapratyakSavadityanumAnAditi bhAvaH / tasya=kAraNabhedasya, asiddhatvAt svapnajJAnavaditi bhAvaH / tata eva abhedavAdinaM pratyasiddhatvAdeva, sa=saMvinnirbhAsabhedaH, khaNDazaH pratibhAsanAt ityatrAvidyAtajjanitAntaHkaraNAdibhedo heturdraSTavyaH / saMvedanAdvaitavAdI zaGkate-nanviti / tadvaitavAdyAha-tadanyatrApIti / tattarhi anyatrApi brahmAdvaite'pi, vibhramAbhAve vibhramo nAstItyabhyupagame, vizeSasAdhanaM saMvinni sabhedarUpaM, sAdhanAya= bhedasAdhanAya, tadekaM
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 9] grAhakasaMvittivat / cakSurAdijJAnapratibhAsabhedo'pyasiddha evAbhedavAdina iti ced grAhyagrAhakasaMvittipratibhAsabhedo'pi bhedavAdinaH kimekatra jJAnAtmani siddhaH ? saMvRtyA siddha iti cet, samaH samAdhiH / yo'pItaretarAbhAvapratyayAdbhAvasvabhAvabhedaM sAdhayettasya (bhA0) itaretarAbhAvavikalpo'pi kathamayathArtho na syAdvarNAdivikalpavat ? / varNAdipratyayo bhAvasvabhAvabhedaM svasAdhyamarthamantareNaiva bhAvAd vyabhicAritvAdayathArtho, na punaritaretarAbhAvapratyaya ityazakyavyavasthaM, tasya bhAvAbhAvayorabhede'pItaretarAbhAvapratyayena vyabhicArAt / (bhA0) na hi vastuvyatiriktamasannAma, pramANasyArthaviSayatvAt / pratyakSamabhAvaviSayaM bhavatyeva, tasyendriyaiH saMyuktavizeSaNa sambandhasadbhAvAd, ghaTAbhAvaviziSTaM bhUtalaM gRhNAmIti pratyayAditi cet, na tasya bhUtalAdibhAvaviSayatvAt / (bhA0 ) abhAvadRSTau hi tadavasAnakAraNAbhAvAdbhAvadarzamanavasaraM prApnoti / aSTasahastrItAtparyavivaraNam brahmA'jJAtasattAyAM pramANAbhAvAt cakSurAdijJAnapratibhAsasya yo bhedastadvazAt=taddhetoH, rUpAdivyapadezabhAg bhavati, yathA bhedavAdina ekameva jJAnaM grAhyagrAha(kA)kAraM, niyAmakazcAtra tattatkAlAdisadhrIcIno'vidyAvilAsa ityarthaH / yo'pItyAdi ekameva brahmA'bhyupagacchato'dvaitavAdino yathA varNAdivikalpo'satyastathetaretarAbhAvapratyayo'pIti na tato bhAvasvabhAvabhedasiddhirityarthaH / abhede'pi=abhedasya prAmANikatve'pi bhUtalAdibhAvaviSayatvAt zuddhabhUtalAdibhAvaviSayatvAdityarthaH / (pra0) kIdRzaM zuddhaM bhUtalamiti cet, yAdRzaM tava ghaTAbhAvAdhikaraNam (pra0) ubhayamapi pRcchAma iti cet, (u0) pRcchantu tAvadetattattvamanubhavaM bhavantaH / (pra0) bhUtalasvarUpatve ghaTAbhAvasya ghaTAgamanakAle'pi tadaparAvattestadapalambhaprasaGga iti ceta. (u0) na. tadA tava kAlaghaTitasyeva mama dezaghaTitasyAbhAvasambandhasyApagamakalpane doSAbhAvAt (pra0) evaM sati kAlavizeSaghaTitasambandhena
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [brahmAdvaitavAdI pratyakSapramANaM bhAvapadArthagrAhakameva sAdhayati tasya vicAraH ] kramato'nantapararUpAbhAvapratipattAvevopakSINazaktikatvaprasaGgAt / pratyakSasya kvacitpratipattrA smaryamANasya ghaTasyAbhAvapratipattau tadapararUpasyAnantasyAsmaryamANatvaM bhAvadarzanAvasarakAraNamiti cet, na pratyakSasya smaraNAnapekSatvAt, tasya smRtyapekSAyAmapUrvArtha sAkSAtkAritvavirodhAt / bhAvapratyakSaM kiJcittu smaraNanirapekSaM yogipratyakSavat / kiJcittu smaraNApekSaM sukhAdisAdhanArthavyavasAyavat / kvacidabhAvapratyakSaM smaraNanirapekSaM, yogino'bhAvapratyakSaM yathA / kvacidabhAvapratyakSaM punaH pratiSedhyasmaraNApekSameva, tathA pratIteH iti cet, na smaraNApekSasya vikalpajJAnasya pratyakSatvavirodhAdanumAnAdivat / pratyakSasya sakalakalpanAviSayatvAtsmRtyapekSAyAmanavasthAprasaGgAt, smRteH pUrvAnubhavApekSatvAtpUrvAnubhavasyApyaparasmRtyapekSatvAt, sudUramapi gattvA kasyacidanubhavasya smRtinirapekSatve prakRtAnubhavasyA'pi smRti - sApekSatvakalpanAvaiyarthyAt / na ca smRtiH pUrvAnubhUtArthaviSayA kathaJcidapyapUrvArtha jJAnamupajanayitumalaM, tasyAstatpratyabhijJAnamAtrajananasAmarthyapratIterdRSTe sajAtIyArthe'pi smRteH sAdRzyapratyabhijJAnajanakatvasiddheH / pUrvAnubhUte ghaTe smRtistato vijAtIye'rthAntare tadabhAve vijJAnamupajanayatIti zilAplavaM kaH zraddadhItAnyatra jaDAtmanaH ? / tataH smRtinirapekSameva sarvaM pratyakSam / tacca yadyabhAvaviSayaM syAttadA aSTasahastrItAtparyavivaraNam mRdAdereva ghaTAdivyavahAropapattau gataM ghaTAdinA'pIti cet, ( u0) maivaM, dravyArthe iSTatvAt, paryAyArthanaye ca ghaTAderabhAvAdezcAtirekAbhyupagamasya doSAnAvahatvAditi / kramato'nantarUpAbhAvapratipattAveveti krameNAnantasaGkhyaghaTapaTAdyabhAvagrahaNa evetyarthaH / yadyapi anantAnAmabhAvAnAM pratyAsattyavizeSAdekadaiva grahaNopapatteH kramata ityayuktam, tathA'pi abhAvagrahasAmagryavicchedAddhArAvAhikatadgrahasaulabhyApekSayetthamuktiriti smarttavyam / nanu kevalAbhAvapratyakSAbhyupagame syAdayaM doSaH sAvakAzaH, sa eva cAsmAkaM nAsti, abhAvajJAne pratiyogijJAnasya hetutvasvIkArAttatkAdAcitkatvena cAbhAvagrahakAdAcitkatvamiti yadaiva na pratiyogijJAnaM tadA'bhAvagrahAnna bhAvagrahasya labdhAvasaratvamiti AzaGkyAbhAvagrahe pratiyogigrahahetutAM khaNDayannAha-kvacitpratipatretyAdinA / tataH smRtinirapekSameva sarvaM pratyakSa na ca smRtitvena smRtijanyatvasya pratyakSatvAbhAvavyApyatve'pi vizeSaNajJAnatvena tajjanyatAyA atathAtvAnnAyaM doSa iti zaGkanIyam, viziSTajJAnatvAvacchinnaM prati viziSTapratyakSatvAvacchinnaM
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 9] bhAvadarzanamanavasarameva, tatkAraNAbhAvAt / pratipatturbhAvadidRkSA bhAvadarzanakAraNamityapi aSTasahastrItAtparyavivaraNam prati vA vizeSaNajJAnatvena hetutve mAnAbhAvAttadvizeSaNendriyasannikarSatadasaMsargAgrahAdinaiva tadviziSTapratyakSopapatteH surabhicandanamityAdezcAkare pratyabhijJAnatayaivopapAditatvAditi dig / tacca yadyabhAvaviSayaM syAditi ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe ghaTAdijJAnasya pratiyogijJAnavidhayA vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnavidhayA vA hetutve'pi zuddhAbhAvadarzanasya sadA sambhRtasAmagrIkatvAditi bhAvaH / na ca abhAvadarzanasyApyadhikaraNAdibhAvaviSayakatvAtkathamabhAvadarzane sati bhAvadarzanasyAnavasaraprAptatvam ? iti vAcyam adhikaraNamizritAbhAvajJAnasya saGkalanAtmakatvena prathamamabhAvAvagrahAdighaTitAbhAvopayogenAbhAvagrahasyaivAvicyutau satyAM bhAvasaMyojanAnupapattirityatra tAtparyAt / // abhAvabuddhau pratiyogijJAnasya kAraNatAvAdaH // abhAvabuddhau pratiyogibuddheH, prAJco'tra yatkAraNatAM vadanti tannavyasiddhAntavimardapUrvaM svatantrayuktyA paribhAvayAmaH // nyAyAmbudhirdIdhitikArayuktikallolakolAhaladurvigAhaH / tasyApi pAtuM na payaH samarthaH, kiM nAma dhImatpratibhAmbuvAhaH // [upajAti:] atra pratiyogijJAnazUnyakAlenetyAdyAkArakapratiyogyamizritAbhAvapratyakSavAraNAya tatra pratiyogijJAnasya hetutvamaGgIkurvanti jIrNAH / tanmate nAbhAvajJAnatvaM tatpratyakSatvaM vA pratiyogijJAnakAryatAvacchedakam, prameyatvAdinA'bhAvagrahe'bhAvatvasAmAnyalakSaNAdhInAbhAvapratyakSe ca vyabhicArAt / nApi sAmAnyato'bhAvalaukikapratyakSatvaM pratiyogijJAnakAryatAvacchedakam, ghaTajJAnakAle paTAbhAvAdilaukikapratyakSotpattiprasaGgAt / nApi ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAdilaukikapratyakSatvaM ghaTajJAnAdikAryatAvacchedakam, dravyatvAdinA ghaTAdijJAnottaramapi tAdRzA'bhAvalaukikapratyakSApatterduritvAt / na ca ghaTatvaviSayakaghaTajJAnatvena tAdRzahetutvAnna anupapattiH, ghaTaghaTatvanirvikalpakottaraM tatsamUhAlambanottaraM ca tathAvidhAbhAvalaukikapratyakSApatterduritvAt / kintu ghaTatvAvacchinnaviSayatAzAlijJAnatvaM kAraNatAvacchedakam, ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvalaukikapratyakSatvaM kAryatAvacchedakamiti bodhyam / nana evamapi ghaTatvena paTabhramadazAyAM ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvalaukikapratyakSApattirdArA / na ceSTApattiH, tathAvidhAbhAvapratyakSasya pratiyogyaMze ghaTatvavaiziSTayabhramajanakIbhUtadoSasya tadA'sattvena ghaTatvena paTA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na samyak, puruSecchAnapekSatvAtpratyakSasya, satyAmapi ghaTadidRkSAyAM tadvikale pradeze - aSTasahastrItAtparyavivaraNam viSayakatayA ghaTatvena ghaTajJAnAsattvena tadviSayakatayA ca netyAkArakapratyakSaparyavasannatveneSTApatterasambhavAt / na ca tathAvidhapratyakSaM prati ghaTatvAvacchinnaghaTaviSayatAzAlijJAnatvena hetutvAt noktApattiH, tathAvidhadoSadazAyAM ghaTatvena paTajJAnasattve tAdRzAbhAvAMze ghaTatvena paTAvagAhino bhramAtmakapratyakSasyAnupapatteH / na ca tAdRzaphalopapattaye ghaTatvena paTajJAnasyApi pRthagghetutvaM kalpanIyam, tAdRzajJAnena phalajanane tathAvidhadoSasya sahakAritvakalpanAcca na pUrvapradarzitApattiriti vAcyam, anantakAryakAraNabhAvakalpanApattidoSAnuddhArAditi cet, na prAmANikagauravasyAdoSatvAt / yattu ghaTatvena paTAdijJAnakAle ghaTAbhAvAMze ghaTatvena paTabhAnajanakIbhUtadoSasya tattatkSaNasambandharUpasya niyamataH sattvAnna tAdRzajJAnadazAyAM netyAkArakapratyakSApattiriti tanna, anantatattatkSaNasambandhAdInAM doSatve pramANAbhAvAttatkalpane gauravAcca / atha tathApi taddhavicchinnapratiyogitAkAbhAvalaukikapratyakSaM prati taddharmAvacchinnaviSayatAzAlijJAnatvena na hetuhetumadbhAvaH, samaniyatasaGkhyAparimANAdyabhAvAnAmaikyena saGkhyAdijJAnottarotpannasaGkhyAtvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvalaukikapratyakSasya parimANatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayatayA parimANatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvalaukikapratyakSe parimANatvAdyavacchinnaviSayatAzAlijJAnahetutAyAM vyabhicArAt, parimANatvAdyavacchinnapratiyogitAsambandhAvacchinnaparimANaniSThaviSayatA nirUpitAbhAvaviSayatAkalaukikapratyakSa eva taddhetutvakalpane tu dIdhitikRduktarItyA'bhAvabuddheviziSTavaiziSTyamaryAdayaiva gatArthatvena pratiyogijJAnasya svAtantryeNa hetutvabhaGgaprasaGgAditi cet, na samaniyatAbhAvAnAM bhinnatvAbhyupagame doSAbhAvAtparimANatvAdyavacchinnapratiyogitAvacchedakayatkiJcidavacchinnajJAnatvena hetutvAnna doSaH / ata eva prAcAM ghaTAtyantAbhAvAderghaTAditatprAgabhAvatatpradhvaMsapratiyogikatve'pyekagrahe pratyakSatvamiti apre| vastuto ghaTatvena paTaghaTajJAnayordoSAntarbhAvAnantarbhAvAbhyAM pRthakkAraNatvasya prAguktatvAtkAryatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvadAnAvazyakatvAtsamaniyatAbhAvapratyakSasthale na vyabhicAraH, itthameva laghudharme'bhAvasya pratiyogitAvacchedakatvasambhave gurau tadabhAvena kambugrIvAdimattvAvacchinnaviSayatAzAlijJAnottaraM ghaTatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena kambugrIvAdimattvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAzAlinaH kambugrIvAdimAnnAstItyAkArakasya pratyakSasyopapattiH, ghaTatvAvacchinnAbhAvapratyakSe ghaTatvAvacchinnaviSayatAzAlina iva kambugrIvAdimattvAvacchinnaviSayatA 1. nirUpitAnirUpitA iti ha0 pra0 pAThaH /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 9] 239 - aSTasahasrItAtparyavivaraNam zAlIno'pi jJAnasya hetutvAtkArye svAvyavahitottaratvasyaiva ca vyabhicAravArakatvAt, kambugrIvAdimanniSThakambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAvagAhanena ca tatra prAmANyAprAmANyobhayavyavasthA zraddheyA / anye tu kambugrIvAdimattvAvacchinnaviSayatAzAlijJAnakAle kambutvAvacchinnaviSayatAzAlijJAnasyAvazyakatayA taduttaraM kambutvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvalaukikapratyakSAbhyupagamena tadabhAvAMzena tena sambandhena kambugrIvAdimadavagAhatvAt kambugrIvAdimAnnAstIti bhramasvIkArAnnAnupapattiriti AhuH / na ca tathApi tejastvaprakArakajJAnaM vinA jAyamAne idantvAdinA tejaHsAmAnyAbhAvarUpatamaHpratyakSe tathAvidhAbhAvalaukikapratyakSaM prati tejastvAvacchinnaprakAratAzAlijJAnahetutAyAM vyabhicAra iti vAcyam, tejastvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaniSThAbhAvatvAvacchinnalaukikaviSayatAzAlipratyakSatvasya tejastvaprakArakajJAnakAryatAvacchedakatvopagamAt / atha ayaM kAryakAraNabhAvaprapaJcaH pratiyogijJAnazUnyakAle netyAkArakapratiyogyamizritAbhAvapratyakSApattivAraNAya, saiva ca kutaH ? tAdRzAbhAvapratyakSAprasiddhyA tadApatterayogAditi cet, na, indriyasambaddhavizeSaNatAbalAtpratiyogijJAnazUnyakAle ghaTAbhAvAdAvabhAvalaukika pratyakSatvAvacchinnApattau kriyamANAyAM phalataH pratiyogyamizritanetyAkArakAbhAvalaukikapratyakSApattisambhavAt / atha taddharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvalaukikapratyakSe tAdRzajJAnatvena pratiyogijJAnahetutvakalpane'pi pratiyogitAsambandhenAbhAvo na ghaTIya ityAkArakabAdhabuddhidazAyAM ghaTajJAnakAle ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvalaukika pratyakSatvAvacchinne ApAdyamAne phalato netyAkArakApattisambhavaH, tadA pratiyogitAsaMsargeNa ghaTabhAnapratibandhakasya tathAvidhabAdhajJAnasya sattvenAbhAvAMze tatsaMsargakaghaTAdiviSayakapratyakSotpattyasambhavAditi, tanna, tadAnImapyekatra dvayamiti rItyA ghaTAbhAvatvobhayamabhAvAMze viSayIkurvANasya ghaTo nAstIti pratyakSasya sambhavena pratiyogyamizritAbhAvapratyakSApattyasambhavAt / yadi ca avRttitvajJAnakAle nirdharmitAvacchedakajJAnasyApyanutpattyA pratiyogitAsambandhena ghaTo nAbhAvavRttirityavRttitvajJAnakAle ghaTAdirUpapratiyogijJAnabalAttatkAryatAvacchedakAvacchinnasyApattau kriyamANAyAM phalato netyAkArakApattiH sambhavatIti manyate, tadA doSabalAt ghaTatvAvacchinnapratiyogitayA vRttyanirUpakasambandhena ghaTaviziSTAbhAvapratyakSAbhyupagamAnnAnupapattiH / yattu abhAvo na ghaTIya iti bAdhabuddherevAsambhavo'syAbhAve pratiyogitayA ghaTavaiziSTyAvagAhitvena pratibadhyatAvacchedakAkrAntatvAditi, tanna, pratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnAdhAratAsaMsargakabuddhareva pratibadhyatvAditi pratiyogitayA ghaTavadabuddhaH sAmrAjyAta, na hi saMyogasambandhA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam vacchinnAdhAratayA gaganAdyabhAvavattAnirNaye'pi saMyogamAtreNa gaganAdimattAbuddhyanudaya iti / yadapi ekaM dharmaM dhamitAvacchedakIkRtya viruddhabhAvobhayaprakArakanirNayAnabhyupagamAt zuddhapratiyogitAsambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvavattArUpabAdhasyaiva prakRte zaraNIkaraNIyatvena saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhAvacchinnatatpratiyoginiSThapratiyogitAkAbhAvanirNaye'pi zuddhapratiyogitAsambandhenAbhAvAMze ghaTaviSayakasya ghaTo nAstItyAkArakasyAbhAvapratyakSasyotpattI bAdhakAbhAvena pratiyogyamizritAbhAvalaukikapratyakSApattyasambhavaH, taduktaM-padArthamAlAyAM taddazAyAmapi sAmAnyataH pratiyogivaiziSTyadhIsambhavAditi, [ ] sAmAnyata ityasya zuddhapratiyogitAsambandhenetyartha iti, tadapi na kSodakSamam, tAdRzanirNayAsambhave'pi pratiyogitAsambandhena ghaTo'vRttiriti jJAnasya pratibandhakasya jAgarUkatayA tathAvidhajJAnakAle netyAkArakaghaTAbhAvalaukikapratyakSApattevinopadarzitaprakAraM brahmaNo'pi duritvAditi dhyeyam / atha bhUtalAdau saMyogasaMsargakaghaTaprakArakanirdharmitAvacchedakajJAnadazAyAM tatra saMyogasamavAyAdiyAvatsambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvalaukikapratyakSApattivAraNAya samAnavizeSyatayA tatsambandhAvacchinnatadabhAvalaukikapratyakSaM prati tena sambandhena pratiyogyAropasya hetutvaM kalpyata iti tata eva pratiyogyamizritAbhAvalaukikapratyakSavAraNAt kiM tatra pratiyogijJAnahetunA ? iti cet, na, tatsambandhena tadAropaniyAmakAdevAbhAvabuddhau sambandhaniyamopapattAvAropahetutAyAM mAnAbhAvAt, astu vA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratyakSe tatsambandhavattAjJAnaM hetuH, na tu tena sambandhena tadAropo'pi, gauravAta, tathA ca pratiyogyamizritAbhAvalaukikapratyakSApattivAraNAya pratiyogijJAnahetutA''vazyakIti / astu vA'bhAvapratyakSe pratiyogyAropahetutA, tathApi tatra kAraNatAvacchedakakoTau pratiyogitAvacchedakaviSayatAniveze mAnAbhAvAd dravyatvena ghaTasya saMyogenAropasthale ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAMze dravyatvena ghaTapratiyogakatvabhramajanakadoSAbhAve netyAkArakapratyakSApattivAraNAya pratiyogitAvacchedakaprakArakajJAnasya pRthagghetutvamAvazyakam, pratiyogyAropajanakatAvacchedakakoTau pratiyogitAvacchedakaviSayatAniveze sambandhabhedenAnantakAraNatAvacchedakagauravaprasaGgAt / dIdhitikRtastu pratiyogyaMze viziSTavaiziSTyaviSayatAzUnyasya vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaramiti viSayatAzAlino'bhAvapratyayasyAnabhyupagamenendriyasambandhavizeSaNatAyAH phalajanane ghaTatvAdiviziSTavaiziSTyabuddhi prati hetutvena klRptasya ghaTatvAdiprakArakajJAnasya sahakAritvasvIkAreNaiva netyAkArakapratyakSavAraNasya zakyatayA'bhAvabuddhi prati pratiyogijJAnasya hetutvakalpanaM nirarthakameveti AhuH tatredaM cintyate-abhAvapratyakSe jananIye
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 9] 241 aSTasahastrItAtparyavivaraNam indriyasambaddhavizeSaNatAyA ghaTatvaprakArakajJAnasyeva paTatvaprakArakajJAnasyApi sahakAritvaM svIkaraNIyam, anyathendriyasambaddhavizeSaNatAbalAtpaTatvAvacchinnAbhAvapratyakSasya paTatvaprakArakajJAnazUnyakAle'pyutpattyApatteH, tathA ca paTatvaprakArajJAnasattve indriyasambaddhavizeSaNatArUpakAraNabalAd ghaTAbhAvapratyakSApattiH, na ceSTApattiH, tadA ghaTAbhAvAMze paTabhramajanakadoSAbhAvena paTasya ghaTajJAnAsattve ca ghaTasyAbhAvena netyAkArakapratyakSaparyavasAnAt / na ca ghaTAbhAvAdiniSThendriyasambaddhavizeSaNatAyA ghaTatvAdyavacchinnaviSayatAnirUpitA'bhAvaniSThalaukikaviSayatAsambandhena pratyakSahetutve tasyAM ghaTatvaprakArakajJAnasya sahakAritvAnnopadarzitApattiH / na ca paTatvaprakArakapaTajJAnakAle ghaTAbhAvAMze tajjJAnajanakIbhUtadoSasattve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva pratyakSAnupapatti: ghaTAbhAvaniSThavizeSaNatAyAH phalajanane paTatvaprakArakajJAnatathAvidhadoSAdInAmapi sahakAritvAditi vAcyam, viSayabhedenendriyasambaddhavizeSaNatAyAH kAraNatAdhikyaprasaGgAt / na ca pratiyogijJAnahetutAmate'pi viSayabhedenendriyasambaddhavizeSaNatAyAH kAraNatAbAhulyaM vinA na nistAraH, pUrvopadarzitApattestanmate'pi sambhavAditi vAcyam / tanmate laukikaviSayatAsambandhenAbhAvapratyakSa prati svaprakArIbhUtadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena jJAnatvena hetutvakalpanenAnupapatterabhAvAt, uktasambandhaghaTitasAmAnAdhikaraNyena jJAnaviziSTAyA ekasyA aparasyAzca tattadoSaviziSTAyA indriyasambaddhavizeSaNatAyA abhAvalaukikapratyakSaniyAmakatve ghaTatvaprakArakajJAnasattve ghaTAbhAvasannikarSe AdyAyAH, paTatvaprakArakajJAnasattve ghaTAbhAvAMze paTabhramajanakadoSasattve ca dvitIyAyAH sampattyA abhAvalaukikapratyakSotpatteH tadasattve ca tadanutpatteriti / syAdetat navyamate'pi viSayabhedenendriyasambaddhavizeSaNatAyA na kAraNatAdhikA taddharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasannikarSe tadanyadharmaprakArakajJAnasyaiva tadabhAvAMze tatprakArakabhramajanakadoSatvAbhyupagamena ghaTatvaprakArakajJAnakAle indriyasambaddhavizeSaNatArUpakAraNabalAdabhAvapratyakSasya ghaTAbhAve ApatteriSTApattipariharaNIyatvAta, tadA doSadhrauvyeNa ghaTAbhAvAMze paTabhramAtmakasyaiva tasya svIkArAditi, maivam, tathApi navyairindriyasambaddhavizeSaNatAyAH sahakAritA ghaTatvaprakArakajJAnatvAdinA nAnAvidhA svIkAryA, prAcInaistUpadarzitasambandhena jJAnatvenaiveti prAcInamata eva lAghavAt, evaM cAbhAvalaukikapratyakSajanakasAmagrIvyAptAvindriyasambaddhavizeSaNatAyAmekakAlInatvopadarzitasambandhaghaTitasvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena jJAnatvenaiva ghaTatvaprakArakajJAnAdInAM nivezaH karttavyo na tu prAtisvikarUpeNetyapi prAcInamate lAghavaM draSTavyam / yattu navyamate vizeSaNatAvacchedakaprakAraka
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam jJAnasyAtmaniSThasamavAyapratyAsattyendriyasambaddhavizeSaNatAyAzca viSayaniSThapratiyogitAsambandhena hetutvaM kalpyata iti tayoH kAraNatAvacchedakasambandhayorvaiyadhikaraNye naika puruSasya ghaTatvaprakArakajJAnakAle puruSAntarIyendriyasambandhavizeSaNatAsattve puruSAntarIyAbhAvalaukikapratyakSApattiriti, tanna, etadAtmasamavetajJAnAdivyakte rAtmAntare ApattivAraNAya tadAtmasamavetatvAvacchinnaM prati tadAtmatvena tAdAtmyena hetutvakalpanAttAdAtmyasamavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyena etadAtmaviziSTaM yad ghaTatvaprakArakajJAnam, ekakAlInatvasambandhena tadviziSTA yaitatpuruSIyendriyasambaddhavizeSaNatA saivaitatpuruSIyAbhAvalaukikapratyakSaniyAmiketi sAmagrIvyAptyabhyupagame doSAbhAvAt / idantu syAt, navyamate ghaTatvaprakArakajJAnakAle paTAbhAvendriyasambaddhavizeSaNatAsattve bhinnaviSayakAnumitisAmagrIvirahabalAdAtmani ghaTatvAvacchinnaviSayatAnirUpitAbhAvaviSayatAzAlipratyakSApattirdurvArA ghaTAbhAvalaukikasannikarSazUnyakAle tathAvidhasAmagrayabhAvarUpakAraNabalAttAdRzapratyakSotpattivAraNAya tAdRzasAmagryabhAvena phale jananIye tathAvidhasannikarSasya sahakAritvakalpanAttadAnImekakAlInatvasambandhena tAdRzasannikarSAdiviziSTavirodhisAmagryabhAvarUpAyAH sAmagryA akSatatvAt, tathA ca ghaTAbhAvavRttiviSayatAsambandhena pratyakSaM prati tAdAtmyena ghaTAbhAvahetutAmanAyatyA kalpayitvA tAdAtmyapratiyogitAghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhena ghaTAbhAvaviziSTA yendriyasambaddhavizeSaNatA tadviziSTatathAvidhavirodhisAmagrayabhAvarUpAyAH sAmagryA evAtmani ghaTAbhAvapratyakSotpattau niyAmakatvamabhyupagantavyamiti mahAgauravam / pratiyogijJAnahetutAmate tu laukikaviSayatayA'bhAvapratyakSe svaprakArIbhUtadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena jJAnatvenaiva hetutvAduktasambandhapratiyogitAghaTitasAmAnAdhikaraNyena jJAnaviziSTendriyasambaddhavizeSaNatAbhAvAdevoktasthale nAbhAvapratyakSaM paTAbhAve, tathA ca viSayatAsambandhenAbhAvapratyakSotpAdakasAmagrIsahakAreNaiva samavAyena tadutpAdakasAmagryAH kAryotpattivyApyatvAnnoktApattiriti ghaTAbhAvAdipratyakSotpAdakasAmagryAmindriyasambaddhavizeSaNatAyAM viziSyAnantaviSayavaiziSTyAnivezAllAghavamiti / atra brUmaH-evaM sati ghaTatvena paTajJAnAtpaTAbhAvasannikarSe ghaTatvena paTAbhAvajJAnaM na syAditi ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAzAlipratyakSatvameva ghaTajJAnakAryatAvacchedakaM vAcyamiti tadajJAnAtkevalAbhAvapratyakSApatti1nivAraiva / na ca ghaTatvAdyavacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe ghaTAdidhiyo hetutvAnnAbhAvAMze
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 9] 243 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nirvikalpakamabhAva ityAkArakapratyakSaM ca jAyate nikhilapratiyogijJAnakAryatAvacchedakAkrAntasyedRzapratyakSasya yatkiJcitpratiyogijJAne'sambhavAt yAvatpratiyogijJAnasya cAsambhavAd, abhAvatvAMze nirvikalpakaM tvabhAvAMze yatkiJcitpratiyogivaiziSTyaviSayakatvAt yatkiJcitpratiyogidhIsAdhyameveti nAnupapattiH, idantvena tamaH pratyakSaM tvanupapannamabhAvAMze nirvikalpakavad yAvat pratiyogidhIkAryatAvacchedakAkrAntatvAditi vAcyam / kevalAbhAvatvanirvikalpakApatterlAghavAdabhAvAMzatyAgena ghaTatvAdyanyaprakAratvAnirUpita viSayatAkatvasyaiva ghaTajJAnAdikAryatAvacchedakatvaucitye bhAvAMze'pi nirvikalpakasyAbhAva ityAkArakapratyakSasya cocchedApatteH, nikhilavizeSaNajJAnakAryatAvacchedakAkrAntasya yatkiJcidvizeSaNajJAne'sambhavAt / kiJcaivaM ghaTapaTobhayAbhAvapratyakSe gatiriti lAghavAd ghaTAdidhiyoM ghaTatvAdyavacchinnaprakAratvanirUpitAbhAvaviSayatvasyaiva kAryatAvacchedakatvAtkevalasya bhAvapratyakSasyevAbhAvapratyakSasya nAnupapattiH / etena abhAvalaukikapratyakSasya ghaTatvAdyanyatamaviziSTaviSayakatvaniyamAdvizeSasAmagrIM vinA sAmAnyasAmagrImAtrAtkAryAnutpatternAbhAvanirvikalpakaM netyAkArakapratyakSaM vetyapi apAstam / bhAvalaukikapratyakSe'pi tathA niyamApatteH, kevalabhAvapratyayAnubhavAdbhAvapratyakSe tathA niyamAnAzrayaNe ca kevalAbhAvapratyayAnubhavAdabhAvapratyakSe'pi tathA niyamo na zraddheyaH / sattAsattayoH kevalasapratiyogikaM niyamAnurodhena savikalpakanirvikalpakavedyatvAnekAntasya vyApakatvaM tu vyutpAditamadhastAditi naikatarapakSapAto yuktaH / yattu abhAvalaukikapratyakSaM prati pratiyogijJAnasya hetutvAkalpane indriyasambaddhavizeSaNatayA phale jananIye ghaTatvaprakArakajJAnasya sahakAritvamasambhavi, yayoH kAryatAvacchedakayoH parasparaM vyApyavyApakabhAvastayoreva parasparaM sahakAritvasvIkArAt, abhAvalaukikapratyakSaM prati pratiyogijJAnasya hetutvakalpanapakSe tu ghaTAdiniSThapratiyogitAsambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitatadabhAvaniSThAbhAvatvAvacchinnaviSayatAzAlipratyakSatvAvacchinnaM prati ghaTamAtraniSThadharmAvacchinnaprakAratAzAlijJAnatvena hetutvaM kalpyate, tathA ca ghaTatvAdiprakArakajJAnendriyasambaddhavizeSaNatayoH kAryatAvacchedakayoH parasparavyApyavyApakabhAvena tAbhyAM phale jananIye parasparasahakAritvasya yauktikatvAditi, tadasat, yayoH kAryatAvacchedakayoH parasparaM vyApyavyApakabhAvastayorekena phalena jananIye'nyasya sahakAritvamityasyaiva svIkArAduktayuktyA pratiyogijJAnahetutvAsiddheH, 1. atra granthakRtA 'nizcayAnurodhena' iti pATha sudhArito dRzyate ( patra 67 / a paGktiH 16)
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam darzanAbhAvAdasatyAmapi sati ghaTe darzanasadbhAvAt / iti na pratyakSamabhAvaM pratyeti, tasya sanmAtraviSayatvAttatraiva pramANatvopapatteravyabhicArAt / 244 [anumAnapramANenApyabhAvasya jJAnaM bhavatIti brahmAdvaitavAdI brUte / ] ( bhA0 ) sakalazaktivirahalakSaNasya nirupAkhyasya svabhAvakAryAderabhAvAtkutastatpramitiH syAdAnumAnikI ? na hi nirupAkhyasya svabhAvaH kazcitsambhavati, bhAvasvabhAvatvaprasaGgAt / nApi kAryaM tata eva / iti kutaH svabhAvAtkAryAdvA hetostatpramiti: ? anupalabdhiH punastasyAsiddhimeva vyavasthApayediti tato'pi na tatpramitiH / bhAvAnAmanupalabdhestatpramitirityapi na samyak, tato bhAvAntarasvabhAvasyaivAbhAvasyAvabhAsanAt / etena virodhiliGgAnnirupAkhyasyAbhAvasya pramitirapAstA / sadupalambhakapramANapaJcakanivRttestatpramitirityapi mithyA, tasyA api nirupAkhyatve kvacitpramitijananAsambhavAt, AtmanaH sadupalambhakapramANapaJcakarUpatvenApariNAmasya prasajyapratiSedharUpasya pramANatvavirodhAt / yadi punaranyavastuvijJAnarUpA tannivRttistadA na tato nirUpAkhyasya pramitiH, vastvantararUpasyaivAbhAvasya siddheH / na ca prakArAntaramasti kiJcit iti kutastatpramiti: ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam sattAyA asattAyAzca kevalAyA dharmibhAsakasAmagryaiva bhAnAt, ghaTAdyuparaktatadvyavahAra eva ghaTAdijJAnasya hetutvena vyavahArasyaiva sapratiyogikatvasiddheriti dig / pradarzito'yaM pratiyogyabhAvadhIhetukAryatvavicArabhUmA / asminnanekAntamatipravezAt klezAvahaH kvApi na pakSapAtaH // atha prakRtam, abhAvaM bhAvabhinnamanupAkhyam / anupalabdheH=abhAvAnupalabdheH, vyavasthApayet pratipatteti zeSaH / avabhAsanAditi zuddhaM bhUtalameva ghaTAbhAva ityevaM sArvajanInAnubhavAddharmikalpanAta ityAdi nyAyAcceti bhAvaH / vastvantararUpasyaiveti anyavastuvijJAnasyAnyavastuviSayatvAditi bhAvaH / nanu evaM ghaTavadanyabhUtalaM ghaTAbhAva iti prAptaM tathA cAnyatvAnyonyAbhAvasya cintAyAmatiriktAbhAvasiddhiriti cet, na, kAlabhedena
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 9] 245 [jainAcAryA jagannAnAtvaM sAdhayanti / ] mA bhUnnirupAkhyasyAbhAvasya pratyakSato'nyato vA pramANAtpratipattistathApi na sattAdvaitasya siddhiH, vastunAnAtvasyaiva tataH paricchitterityaparastasyApi ( bhA0 ) vastuno nAnAtvaM buddhyAdikAryanAnAtvAtpratIyeta nAnyathA, atiprasaGgAt / tadapi vyabhicAryeva, vipakSe'pi bhAvAt / tathA hi (bhA0) svabhAvAbhede'pi vividhakarmatA dRSTA yugapadekArthopanibaddhadRSTiviSayakSaNavat / na hi hyekatra nartakyAdikSaNe yugapadupanibaddhadRSTInAM prekSakajanAnAM vividhaM karmabuddhivyapadezasukhAdikAryamasiddhaM yena tasya svabhAvAbhede'pi vividhakarmatA na bhavet / ( bhA0 ) zaktinAnAtvaM prasavavizeSAt / sa ced vyabhicArI, kutastadgatiH ? tasyApi zaktinAnAtvopagamAnna buddhyAdiH prasavavizeSo vyabhicArIti cet, na aSTasahastrItAtparyavivaraNam vastuto ghaTavadanyasya bhUtalasya tatkAlAvacchinnatAdAtmyasambandhena ghaTAbhAvavyavahArahetutvAbhyupagame tadasiddheH, astu vA bhAvatvavadabhAvatvamakhaNDopAdhirghaTAdinirUpitAbhAvatvena bhUtalAderjJAne ca yogyAnupalabdhisahakRtacakSurAdipratiyogijJAnAdi ca hetu:, tathAjJAnAcca tathAvyavahAraH, itthaM ca vizeSaNatAdipratyAsattyakalpanAllAghavamapItyasmadekaparizIlitaH panthAH / tataH = pratyakSato'nyato vA pramANAt, aparaH = sattAdvaitavAdI, vyabhicAryeva=sandigdhavyabhicAryeva, vipakSe'pi = vastuna: ekatve'pi, bhAvAd buddhyAdikAryanAnAtvasyeti yogaH / vividhakarmateti bahuvrIhyuttarastal, vividhakAryakAritetyarthaH / bhASye zaktinAnAtvaM ekasyApi narttakyAdikSaNasya zaktibhedo'sti, kutaH ? prasavavizeSAt=nAnAbuddhyAdikAryadarzanAt, tatra sattAdvaitavAdyAha - sa = prasavavizeSo vastunAnAtvena vyabhicArI cet, kutastadgatiH ? = zaktinAnAtvasiddhistato yatkiJcidetadityarthaH / vRttau, tasyApi=ekanarttakIkSaNasyApi, prasavavizeSo = buddhyAdikAryavizeSo'vyabhicArItyakAra
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 aSTasahasrItAtparyavivaraNam anavasthAprasaGgAt, nartakyAdikSaNaikazaktAvapi buddhyAdikAryanAnAtvAcchaktinAnAtvaprasaGgAt tathA tacchaktAvapi iti sudUramapi gatvA buddhyAdiprasavavizeSasadbhAve'pi zaktinAnAtvAbhAve kathaM nAsau vyabhicArI syAt ? iti kuto vastunAnAtvagatiH ? [sattAdvaitavAdI sarvaM vastu ekasvarUpaM sAdhayituM yatate tasya vicAra:] (bhA0) kevalamavidyA svabhAvadezakAlAvasthAbhedena Atmani paratra vA sataH svayamasatI mithyAvyavahArapadavImupanayati yataH kSaNabhaGgino bhinnasantatayaH skandhA vikalperannanyathA vA iti / sattAdvaitavAdI vizeSAnapahlavIta tadrUpAdiskandhAnAM dravyAdipadArthAnAM vA nirupAkhyAbhAvAnAmiva, paramArthataH kSaNikatvAkSaNikatvatadubhayAnubhayarUpatvAdivizeSasAdhane'pi sAdhanavyabhicArAt, so'pi (bhA0) pratibhAsakAryAdyabhede'pi kasyacidekatvaM sAdhayatIti sAdhyasAdhanayorabhede kiM kena kRtaM syAt ? pakSavipakSAderabhAvAt / kasyaciddhi sanmAtradehasya parabrahmaNastadvAdI ekatvaM pratibhAsanAttatkAryAtatsvabhAvAdvA sAdhayedanyato vA ? tacca sAdhanaM sAdhyAdabhinnameva, anyathA aSTasahasrItAtparyavivaraNam prazleSeNa vyAkhyeyam / nartakyAdIti kAryabhedaniyatakAraNatAbhedasya zaktibhedaprayuktatvAbhyupagame samaniyatazaktInAM pratyekamapi buddhyAdinAnAkAryakAritvasya balAdApAtAdekaikazaktAvapi zaktyantarApattau tatrApi tatsvIkAre dustarAnavasthAnAditi bhAvaH / vastunAnAtvAbhAve kutastadvyavahAra ? ityatrAha sattAdvaitavAdI-kevalamiti / sattAdvaitavAde'pyavidyAkalpitairdezAdibhedairvastunAnAtvaM vyavahriyatAm, na tu vAstavaM tat, ata eva saugatasAGkhyAdikalpitaskandhapaJcakapaJcaviMzatitattvAdivikalpA api tattatpravacanavAsanAjanakAvidyAmUlA nAdvaitatattvaM bAdhanta iti hRdayam / sAdhanavyabhicArAd buddhivizeSAdervastunaH kUTasthatve'pyavidyAmahimnA sambhavAt sarvavizeSasAdhanAnAM sandigdhavyabhicAritvAditi bhAvaH / sattAdvaitavAdinaM dUSayati bhASyakRt-so'pi hItyAdi / etadvivRNoti vRttikRt kasyaciddhItyAdi / advaite sAdhyasAdhanayoravizeSAnna kutazcit kiJcit siddhayed, vyavahArAdbhedamupagamya khaNDapratibhAsanAdinA brahmaikatvasAdhane ca vyAvahArikamevaikatvaM
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 9] 247 dvaitaprasaGgAt / sAdhyasAdhanayorabhede ca kimekatvaM kena pratibhAsakAryAdinA nirNItaM syAt ? pakSasya vipakSasya sapakSasya cAbhAvAt / sAdhyadharmAdhAratayA hi prasiddho dharmI pakSaH / sa ca sarveSAmarthAnAM dharmiNAmaprasiddhau tato'nyatvena sAdhyadharmasya caikatvasyAsambhave kathaM prasidhyennAma ? vipakSazca tadviruddhastato'nyo vA nAdvaitavAdino'sti / tathA sapakSazca sAdhyadharmAvinAbhUtasAdhanapradarzanaphalastasya dUrotsArita eva / tatsiddhau vA bhedavAdaprasiddheH etena yaduktaM, - 'sarve'rthAH pratibhAsAntaH praviSTAH pratibhAsasamAnAdhikaraNatayA'vabhAsamAnatvAt pratibhAsasvAtmavaditi brahmAdvaitasya sAdhanaM tadapi pratyAkhyAtam / [sattAdvaitavAdI vedAt ekabrahma sAdhayituM prayatate tasya vicAraH ] AmnAyAttatsiddhirityapyasambhAvyaM tasyApi sAdhyAdabhede sAdhanatvAyogAt / tataH sAdhyasAdhanayorabhede kiM sattAdvaitaM kenAnumAnenAgamena pratyakSeNa vA pramANena sAdhitaM syAt ? pakSasapakSavipakSANAmAmnAyasyendriyAdezcAnumAnAgamapratyakSajJAnAtmakapramANakAraNasyAbhAvAnnaivaM tatkRtaM syAt / ( bhA0 ) na kvacidasAdhanA sAdhyasiddhiH, atiprasaGgAt / sAdhanaM hi pramANaM sAdhyate nizcIyate'neneti tadrahitA na sAdhyasya prameyasya siddhi:, zUnyatAdisiddhiprasaGgAt / svarUpasya svato gatiriti tu saMvidadvaitavAdi aSTasahastrItAtparyavivaraNam siddhayet, na tu tAttvikaM tatpratibaddhaliGgAbhAvAt, apekSAkalpitatvasya ca bhedavadabhede'pi vyAvahArikatvaparyavasAyakatvAditi tAtparyArthaH / etena yaducyate brahmendreNa anubhUyamAnasya pratibhAsasya prAgabhAvapradhvaMsanAnAtvAdikalpane gauravAllAghavAnnityasatyaikabrahmasiddhiriti tannirastam / pramANaM vinA lAghavamAtreNArthAsiddheH, anyathA saccidAnandabrahmaNo'pi kalpane gauravAcchUnyajJAnakalpane lAghavadRSTiM dadan mAdhyamika eva vijayet, anubhavazca pratibhAsasya vailakSaNya eva sAkSI citrajJAnadRSTAntena nAnAtve ceti nAnaikAntaM vihAyAdvaitapakSaH zreyAn / nanu ekatve tattvamasItyAdivedavAkyasya pramANarAjasya sattvAttatra lAghavatarkaH sahAyo bhaviSyati AzaGkAyAmAha - AmnAyAdityAdi AmnAyAt = vedAt, naitat tatkRtaM 1. naiva tatkRtaM iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 aSTasahastrItAtparyavivaraNam no'pi samAnam / kiM bahunA ? sarvasya sveSTatattvaM pratyakSAdipramANAbhAve'pi vyavatiSTheta, svarUpasya svato gate:, ityatiprasaGga eva, puruSAdvaitavadanekAntavAdasyApi siddheH, saMvidadvaitavadanekasaMvedanasyApi siddheH, iti na sattAdvaitaM niSparyAyaM zakyamabhyupagantum / vicArayiSyate caitat prapaJcato'gre, tadalamatiprasaGgena / tato bhAvA evaM nAnAtmAdaya iti bhAvaikAnto'bhyupagamyatAm / tatra ca sarvAtmakatvAdidoSAnuSaGgaH parihartumazakyaH // 9 // samprati ghaTAdeH zabdAdezca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvanihnavavAdinaM prati dUSaNamupadarzayantaH kArikAmAhuH kAryadravyamanAdi syAtprAgabhAvasya nihnave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // 10 // [cArvAkeNa prAgabhAvasya nirAkaraNam jainAcAryeNa tasya vyavasthApanaJca] kAryasyAtmalAbhAtprAgabhavanaM prAgabhAvaH / sa ca tasya prAganantarapariNAma evetyeke / teSAM tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaGgaH / tatretaretarAbhAvarUpasya tadabhAvasyopagamAnnAyaM doSa iti cet, tadanantarapariNAme'pi tata eva kAryasyAbhAvasiddheH kimarthaH prAgabhAvaH parikalpyate ? kAryasya prAgabhAvAbhAva aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAt=brahmaNa ekatvaM nirNItaM na syAt / pratyakSAdipramANabAdhite brahmaikatve vedo'pi na padamAdhatte ityarthavAdarUpatAM kakSIkurvanlaghau mAdhyasthamevAlambata ityarthaH / etena tattvamasyAdivAkyajanyo'nubhavaH zuddhamakhaNDaM brahmA'hamasmIti pratyakSasya kSaNikatve'pi pramANatApatteriti dig / tadevaM vedAntino'dvaitapakSadUSaNena nAnAbhAvaikAntaM svIkArayitvA tatroktaM dUSaNa gaNamupasaMharati, tato bhAvA evetyAdi ||9|| kAryasadbhAvaprasaGga iti kAryadhvaMsatatprAgabhAvAnAdhArakAlasya kAryavattvavyApyatvAditi bhAvaH / tatra= anantarapUrvakSaNeSu, itaretarAbhAvarUpasya = kAryabhedarUpasya, nAyaM doSa iti idAnImetatkSaNa iti pratItyA tattatkSaNasyeva tadabhinnakAryANAM saugatanaye tAdAtmyenaiva kAlavRttitvopagamAt, kAryabhinnakSaNe kAryatvasyApAdayitumazakyatvAditi bhaavH| kimarthamiti abhAvavyavahArasya bhedata eva siddheriti bhAvaH / kAryAditi kAryAvyavahita
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 prathamo bhAga: [pari01-kA. 10] svabhAvatvasiddhyarthamiti cet, kathamevaM kAryAtpUrvaparyAyeNa rahiteSu tatpUrvottarAkhilapariNAmeSu kAryasvabhAvatvaM na prasajyeta ? prAgabhAvAbhAvasvabhAvatvAvizeSe'pi kazcideveSTaH paryAyaH kArya, na punaritare pariNAmA ityabhinivezamAtram / syAdAkUtaMkAryAtprAganantaraparyAyastasya prAgabhAvaH / tasyaiva pradhvaMsaH kArye ghaTAdi / na punaritaretarAbhAvo, yena tatpUrvottarasakalaparyAyANAM ghaTatvaM prasajyeta / na ca teSAM prAgabhAvapradhvaMsarUpatAsti, taditaretarAbhAvarUpatopagamAt iti, tadetadapi sugatamatAnusaraNaM syAdvAdavAdinAmAyAtaM, svamatavirodhAt / prAgabhAvo hyanAdiriti tanmatam / tacca ghaTasya pUrvAnantaraparyAyamAtraprAgabhAvasyopagame virudhyate / dravyArthAdezAdanAdiH prAgabhAvo'bhimata iti cet, kimidAnIM mRdAdidravyaM prAgabhAvaH ? tathopagame kathaM prAgabhAvAbhAvasvabhAvatA ghaTasya ghaTeta ? dravyasyAbhAvAsambhavAt / tata eva na jAtucid ghaTasyotpattiH syAt / yadi punaH pUrvaparyAyAH sarve'pyanAdisantatayo ghaTasya prAgabhAvo'nAdiriti mataM tadApi prAganantaraparyAyanivRttAviva tatpUrvaparyAyanivRttAvapi ghaTasyotpattiprasaGgaH / tathA sati ghaTasyAnAditvaM pUrvaparyAyanivRttisantaterapyanA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pUrvakSaNabhinneSvityarthaH / kAryaprAgabhAvAbhAvatvamAnaM na kAryasvabhAvatvavyApyaM kintu prAgabhAvadhvaMsatvaM, dhvaMso'pi cAvyavahitottarakSaNa eva, agrimakSaNeSu ghaTAdivyavahArazca sadRzakAryotpattidoSAditi na ko'pi doSa ityAzayavAn zaGkate-syAdAkUtamiti asminnabhyupagame jainyAH prakriyAyA virodha: syAditi dUSaNamAha-tadetadapItyAdi / dravyArthAdezAditi saugataizca paryAyArthamAtrAdezaH svIkriyata iti na tatprakriyAnusaraNenobhayanayavAdino jainasya siddhAntavyAkopa iti bhAvaH / prAgabhAvAbhAvasvabhAvatA ghaTaprAgabhAvadhvaMsarUpatA, 'tadravyasya= mRdravyasya, abhAvAsambhavAt ghaTotpattikAle dhvaMsAsambhavAt, tata eva ghaTasya mRddravyarUpaghaTaprAgabhAvadhvaMsatvAbhAvAdeva / na jAtuciditi ghaTotpatterghaTaprAgabhAvadhvaMsotpattiniyatatvAditi bhAvaH / yadi punariti klupteSu pUrvaparyAyeSu ghaTaprAgabhAvatvamAtrakalpane lAghavAttadvyaktitvAdinA teSAM sAditve'pi ghaTaprAgabhAvatvenAnAditve'pi virodhAbhAvAcceti bhAvaH / tadApIti na ca ghaTaprAgabhAvatvAvacchinnapratiyogitAkadhvaMsasya ghaTotpattivyApyatvAnnAyaM doSa iti zanIyam, dhvaMsasya sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatve mAnAbhAvAt, ekaghaTavati ghaTAntaraprAgabhAvasattvena tadasambhavAcca / etena yAvadghaTaprAgabhAvadhvaMsavattvaM 1. dravyasya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 aSTasahastrItAtparyavivaraNam ditvAt / nanu ca na prAganantaraparyAyaH prAgabhAvo ghaTasya, nApi mRdAdidravyamAnaM, na ca tatpUrvasakalaparyAyasantatiH / kiM tarhi ? dravyaparyAyAtmA prAgabhAvaH / sa ca syAdanAdiH syAtsAdiriti syAdvAdidarzanaM nirAkulameveti cet, na / [naiyAyiko jainAbhimataprAgabhAvaM nirasya svasya ni:svabhAvarUpaM prAgabhAvaM samarthayati] evamapyubhayapakSopakSiptadoSAnuSaGgAt / dravyarUpatayA tAvadanAditve prAgabhAvasyAnantatvaprasakteH sarvadA kAryAnutpattiH syAt / paryAyarUpatayA ca sAditve prAgabhAvAtpUrvamapyutpattiH pazcAdiva kathaM nivAryeta ? na ca gatyantaramasti / tato na bhAvasvabhAvaH prAgabhAvaH, tasya bhAvavilakSaNatvAtpadArthavizeSaNatvasiddheH / [cArvAko naiyAyikAbhimataM prAgabhAvaM khaNDayati] ityanye te'pi na samIcInavAcaH, sarvathA bhAvavilakSaNasyAbhAvasya grAhakapramANAbhAvAt / 'svotpatteH prAG nAsId ghaTa iti pratyayo'sadviSayaH, satpratyaya aSTasahasrItAtparyavivaraNam / ghaTotpattivyApyamityapi nirastam, asambhavAt / na ca yAvattadghaTaprAgabhAvadhvaMsavattvaM tadghaTotpattivyApyamityapi vaktuM yuktam, gauravAt, kSaNavizeSe vyAptivizrAmAcca / dravyaparyAyAtmeti prAktanaparyAyeSu mRdravye ca ghaTaprAgabhAvatvaM vyAsajyavRttItyarthaH / pratyekAvRtteH samudAyAvRttitvaniyamAt prAgabhAvatvasya pratyekavRttitvadhrauvye tadAdAya dUSaNamAha naivamapyubhayetyAdi / na ca paryAptisambandhAvacchinnAvacchedakatAkatadghaTaprAgabhAvatvAvacchinnapratiyogitAkatadghaTaprAgabhAvAbhAvasya tadghaTotpattivyApyatvAnnAyaM doSa iti vAcyam evaM sati ghaTaprAgabhAvatvavat ghaTatvaghaTadhvaMsatvAderapi dravyaparyAyobhayaparyAptatvApatteratIndriyavRttitvenApratyakSatvApattezca / etena viziSTadravyaprAgabhAvavAdo'pi nirastaH, vizeSaNAnanugamenAnugatavyavahArAsambhavAcca / tadidamAha-na ca gatyantaramastIti / upasaMharati-tato neti, tato dravyaparyAyAtmatvAbhAvAnna bhAvasvabhAvaH prAgabhAvaH / hetvantaramAha-bhAvavilakSaNatvAditi bhAvavaidhAdityarthaH / tatra hetumAha-'bhAvavizeSaNatvasiddheriti niyamato bhAvavizeSaNatayA pratIyamAnatvAdityarthaH / anye naiyAyikA evaM bruvate, tAn dUSayatite'pIti / prAga nAsId ghaTa iti prAgabhAvapratiyogitvaprakArakaghaTavizeSyakapratyakSamityarthaH / etena prAgabhAvapratiyogino'nAgatasya bhAnArthaM sAmAnyalakSaNapratyAsattikalpanaM 1. padArthavizeSaNa, iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 10] vilakSaNatvAt / yastu sadviSayaH, sa na satyapratyayavilakSaNo, yathA sadravyamityAdipratyayaH, satpratyayavilakSaNazcAyaM, tasmAdasadviSayaH ityanumAnaM prAgabhAvasya grAhakamiti cet, na prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAbhAvAdiriti pratyayena vyabhicArAt / tasyApyasadviSayatvAnna doSa iti cet, na abhAvAnavasthAprasaGgAt / syAnmataM-bhAve bhUbhAgAdau nAsti kumbhAdiriti pratyayo mukhyAbhAvaviSayaH prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAdirityupacaritAbhAvaviSayaH tato nAbhAvAnavastheti, tadapyayuktaM, paramArthataH aSTasahastrItAtparyavivaraNam prAcAM naiyAyikAnAm apAstam / ghaTavizeSyakaprAgabhAvapratiyogikatvaprakArakapratyakSopagame doSAbhAvAt, vidyu dAdAvivAtra vinazyadavasthaviSayaka pratyakSasya savikalpakasya nirvikalpakakrameNa sAmagrIvizeSAdevameva vA svIkartuM zakyatvAt, pratiyogitvasyApi pratiyogisvarUpasya yogyatvAdutpattikSaNasya tathAbhivyaJjakatvenAnatiprasaGgAcca / yairapi caramakAraNasAmagrIvyaGgyatvaM prAgabhAvasya pratipAdyate, tairapi yAdRzakAraNakalApAnantaraM kAryotpAdo dRSTastAdRzabuddhereva vyaJjakatvamupeyam uktasAmagryAH svarUpasatyAH svarUpeNa jJAtAyA vA vyaJjakatve'tiprasaGgAd, vyApyatvena jJAtAyAstattvoktau prAgabhAvAnumiterevopapatteH tatpratyakSAnavakAzAt, tadvaramutpattikSaNasyaiva prAgabhAvapratiyogitvena ghaTapratyakSajanakatvaM kalpanIyamiti / viSayasannikarSAdeH kAryasahabhAvena hetatve caramasAmagrIkAla eva prAgabhAvapratyakSopagame tu prAg nAsId ghaTa iti kathamapyupapAdayitumazakyam / tadA ghaTaprAgabhAva AsIdityarthasyApyanupapatteH, tadA bhaviSyatItyAkArapratyakSaM ca ziromaNinaiva dUSitam-bhaviSyatvaM hi na vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvam, zvo bhAvinyadya bhaviSyatItipratyayaprasaGgAt / kintUtpasyate bhaviSyatItyAdeH samAnArthakatvAt vartamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattikatvaM vartamAnakAlottarakAlotpattikatvaM vA, na cedamadhyakSamutpatteratIndriyatvAdinA [ ] / ityanumAnamiti / yadyapi prAgabhAvagrAhakaM prAg nAsId ghaTa iti pratyakSameva pakSIkRtamupapadyate tathApi tasya bhAvAbhAvaviSayatvasaMzaye uktAnumAnAzrayaNamiti tAtparyam / caramasAmagryA hetunA prAgabhAvo'numIyata eveti kecit, tadasat, anuyogitAvizeSarUpaprAgabhAvatvAdeH kvacidapratItau tAdrUpyeNAnumAnAsambhavAditi dIdhitikAraH / prAg nAsIditi pratyakSamutpadyamAnaghaTAkArapariNatamRdravyaviSayameva, prAgabhAvAderabhAvasyAdhikaraNasvarUpasyaiva svIkArAnnAstItipratyayabalenAtiriktAbhAvasvIkAre'bhAve'pyabhAvAntarApattAvaniSTaprasaGgAdityAzayavAnAha-iti cet netyAdi / upacaritAbhAvaviSaya iti abhAvapratiyogikAbhAvAdhi
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 aSTasahastrItAtparyavivaraNam prAgabhAvAdInAM sAGkaryaprasaGgAt / na hyupacaritenAbhAvena parasparamabhAvAnAM vyatirekaH siddhyet, sarvatra mukhyAbhAvaparikalpanAnarthakyaprasaGgAt / yadapyuktaM na bhAvasvabhAvaH prAgabhAvAdiH, sarvadA bhAvavizeSaNatvAditi, tadapi na samyaganumAnaM, hetoH pakSAvyApakatvAt, na prAgabhAvaH pradhvaMsAdAvityAderabhAvavizeSaNasyApyabhAvasya prasiddheH, guNAdinA vyabhicArAcca, tasya sarvadA bhAvavizeSaNatve'pi bhAvasvabhAvatvAt / rUpaM pazyAmItyAdivyavahAreNa guNasya svatantrasyApi pratIterna sarvadA bhAvavizeNatvamasyeti cet, tarhyabhAvastattvamityabhAvasyApi svatantratvapratIteH zazvadbhAvavizeSaNatvaM mA sidhat / sAmarthyAttadvizeSasya dravyAdeH saMpratyayAtsadA bhAvavizeSaNamevAbhAva iti cet, tathaiva guNAdiH santataM bhAvavizeSaNamastu, tadvizeSyasya dravyasya sAmarthyAd gamyamAnatvAt / kiJca prAgabhAvaH sAdiH sAntaH parikalpyate sAdirananto vAnAdirananto vAnAdiH sAnto vA ? prathame vikalpe prAgabhAvAtpUrvaM ghaTasyopalabdhiprasaGgaH, tadvirodhinaH prAgabhAvasyAbhAvAt / dvitIye prAgabhAvakAle ghaTasyAnupalabdhiprasaktiH, tasyAnantatvAt / tRtIye tu sadAnupalabdhiH / caturthe punarghaTotpattau prAgabhAvasyAbhAve ghaTopalabdhivadazeSakAryopalabdhiH syAt, sarvakAryANAmutpatsyamAnAnAM prAgabhAvasyaikatvAt / yAvanti kAryANi tAvantastatprAgabhAvAH / tatraikasya prAgabhAvasya vinAze'pi zeSotpatsyamAnakAryaprAgabhAvAnAmavinAzAnna ghaTopalabdhau sarvakAryopa aSTasahastrItAtparyavivaraNam karaNakAbhAvasyAdhikaraNAnatirekAdityarthaH / na hyupacaritenAbhAvenetyAdi tvanmata iti zeSaH / asmanmate tvadhikaraNAtmakAbhAvenaiva sarvatropapatternAnAdhikaraNasvarUpatve'pi gauravAbhAvAdatiriktAbhAvakalpanAnarthakyamiSTameva, tvayA nAnAdhiraNeSvabhAvasya tAdAtmyAtiriktaH sambandhaH kalpanIyaH, mayA tu tAdAtmyamiti tavaiva gauravAt / hetvantarabIjamupanyasya dUSayati-yadapyuktamityAdinA / sAmarthyAditi abhilApAbhAve'pi viziSTajJAnasAmagrIbalalabhyatvAdityarthaH / etad guNAdAvapi tulyamityAha - tadvizeSyasyeti savikalpakanirvikalpakatvAnekAntastu bhAvita eva prAk / atirikto'pi prAgabhAvo lAghavAdeka eva kalpanIyaH pratiyogibhedenAbhAvabhede mAnAbhAvAditi pakSaM parigRhya tasyAnAdisAntatvaM dUSayitumupakramatekiJca prAgabhAva ityAdinA / anantAH prAgabhAvA iti pakSamupanyasya dUSayati- yAvantItyAdi / svatantrAH = anyAnAzritAH, bhAvatantrAH = bhAvAzritAH, kAlAdivaditi
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 prathamo bhAga: [pari. 1-kA. 10] labdhiriti cet, tarkhanantAH prAgabhAvAste svatantrA bhAvatantrA vA ? svatantrAzcetkathaM na bhAvasvabhAvAH kAlAdivat ? bhAvatantrAzcetkimutpannabhAvatantrA utpatsyamAnabhAvatantrA vA ? na tAvadAdivikalpaH, samutpannabhAvakAle tatprAgabhAvavinAzAt / dvitIyavikalpo'pi na zreyAn, prAgabhAvakAle svayamasatAmutpatsyamAnabhAvAnAM tadAzrayatvAyogAt, anyathA pradhvaMsAbhAvasyApi pradhvastapadArthAzrayatvApatteH / na cAnutpannaH pradhvasto vArthaH kasyacidAzrayo nAma, atiprasaGgAt / yadi punareka eva prAgabhAvo vizeSaNabhedAdbhinna upacaryate ghaTasya prAgabhAvaH paTAderveti / tathotpannapadArthavizeSaNatayA tasya vinAze'pyutpatsyamAnArthavizeSaNatvenAvinAzAnnityatvamapIti mataM, tadA prAgabhAvAdicatuSTayakalpanApi mA bhUt, sarvatraikasyaivAbhAvasya vizeSaNabhedAttathA bhedavyavahAropapatteH / kAryasyaiva pUrveNa kAlena viziSTo'rthaH prAgabhAvaH, pareNa viziSTaH pradhvaMsAbhAvaH, nAnArthaviziSTaH sa eva cetaretarAbhAvaH, kAlatraye'pyatyantanAnAsvabhAvabhAvavizeSaNo'tyantAbhAvaH syAt, pratyayabhedasyApi tathopapatteH sattaikatve'pi dravyAdivizeSaNabhedAr3hedavyavahAravat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAlAkAzadigAdInAM hi svantrANAM bhAvatvaM tadvat svatantratve prAgabhAvasya bhAvatvaM syAditi bhAvaH / na cAnutpanna ityAdi atredaM cintyam-anutpannaH pradhvasto vA prAgabhAvasya dhvaMsasya ca nAzrayo'bhyupagamyate, kintu pratiyogyavetyanabhyupagatopAlambho'yam, pratiyogitvaM ca tayoH svarUpasambandhavizeSarUpaM jJAnaviSayatAvadevopapadyata iti / yadi punareka eveti dezakAlayorvizeSyahetutvenAnatiprasaGgAt tatkAryaniyamAya tattatprAgabhAvo na kalpanIyaH, kintu vyavahArArtham, sa caikatve'pi vizeSaNabhedAdbhinnatvopacAreNa nirvahatItyarthaH / kAryasyaiveti pUrvakAlAvacchinnapratiyogitayA ghaTaviziSTo'bhAvo ghaTaprAgabhAvaH 1 / uttarakAlAvacchinnapratiyogitayA tAdRzaH sa ghaTadhvaMsaH 2 / tAdAtmyAvacchinnapratiyogitayA tAdRzaH sa itaretarAbhAvaH 3 / tAdAtmyetarasaMsargAvacchinnapratiyogitayA tAdRzaH so'tyantAbhAva ityarthaH 4 / pratyayabhedasyApi tathopapatteriti na ca evaM snehapratiyogikAbhAvasyaiva gandhapratiyogikatvAt pRthivyAM na sneha itivanna gandha iti vyavahArApattiriti vAcyam, viziSTAdhAratAbhedasvIkAreNopapatteH, tatra snehapratiyogikatvaviziSTAbhAvatvAvacchinnAdhAratAsattve'pi gandhapratiyogikatvaviziSTAbhAvatvAvacchinnAdhAratAbhAvAt, samavAyaikatvavAde'pi rUpavannIrUpatvAdiviviktavyavahArasyetthamevopapatteH / sattaikatvapratibandhA abhAvaikatvaM siddhyatIti
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 aSTasahastrItAtparyavivaraNam yathaiva hi satpratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAde katvaM sattAyAmiSTaM bhavadbhistathaivAsatpratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAdasattAyAmapyekatvamastu / atha prAG nAsIdityAdipratyayavizeSAdasattA caturbhedeSyate tarhi prAgAsItpazcAdbhaviSyati sampratyastIti kAlabhedena, pATalIputre'sti citrakUTe'stIti dezabhedena, ghaTo'sti paTo'stIti dravyabhedena, rUpamasti raso'stIti guNabhedena, prasAraNamasti gamanamastIti karmabhedena ca pratyayavizeSasadbhAvAt prAksattAdayaH sattAbhedAH kimu neSyante ? atha pratyayavizeSAttadvizeSaNAnyeva bhidyante, tasya tannimittakatvAt, na tu sattA, tataH saikaiveti mataM tarhi tata evAbhAvabhedo'pi mA bhUt, sarvathA vizeSAbhAvAt / na caiko'pyabhAvaH kSityAdivivarttaghaTazabdAdivyatirekeNa pratyakSataH pratibhAsate / kevalaM gatAnugatikatayA lokaH pRthivyAdibhUtacatuSTayaviSayameva prAgabhAvAdivikalpamAtravazAtprAgabhAvAdivyavahAraM pravartayati dravyAdivikalpamAtrAda dravyAdivyavahAravata, pramANAdiprakatyAdirUpaskandhAdivikalpamAtrAttadvyavahAravacca / tato na prAgabhAvaH kazcidiha pratIyate pradhvaMsAbhAvAdivat / [adhunA jainAcAryaH prAgabhAvasya nihnave hAni pradarzya nayapramANAbhyAM taM sAdhayati] iti prAgabhAvAdinihnavaM kRtvA pRthivyAdikAryadravyamabhyupagacchaMzcArvAko'ne nopAlabhyate, na punaH sAGkhyo'nyo vA, tasya kAryadravyAnabhyupagamAt, tirobhAvA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam dRSTAntadvAreNAha-sattaikatve'pItyAdinA / na tu satteti vizeSaNabhedena viziSTasattAbhedAttadAdhAratAbhedAdvA pratiniyatabhedavyavahAropapatterityarthaH / iyameva rItirabhAve'pyanusarttavyetyAhatarhi tata eveti / astvevameka evAbhAvastatrAha-na caikopyabhAva ityAdi / dravyAdItyAdi yathA vaizeSiko loko dravyAdiSaTpadArthavikalpamAtrAd 'dravyAdivyavahAraM pravarttayati, yathA vA pramANAdiSoDazapadArthavAdI naiyAyikaH, prakRtimahadAdipaJcaviMzatipadArthavAdI sAGkhyaH, rUpAdiskandhapaJcakavAdI saugatazca tattadvikalpAttattadvyavahAraM pravarttayati, tathA gatAnugatiko loko viSayanirapekSameva vikalpamAtrAt prAgabhAvAdivyavahAramityarthaH / tato netyAdi pramANena na pratIyata ityarthaH / asatkhyAtyA pratIyamAnastvayaM zazaviSANavAndhyeyasaubhrAtrapAtratAmanubhavatIti hRdayam / na punaH sAGkhyo'nyo veti sAGkhyaH kApilo, yaugAdiranyaH / sAGkhyasyAnupAlambhapAtratve hetumAha -tasyeti / upacaritakAryadravyAbhyupagama
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 10 ] 255 virbhAvatpapariNAmopagame'pi bhAvasvabhAvaprAgabhAvAdyabhyupagamasyApi sadbhAvAt / tatra prAgabhAvasya prasiddhasyApyapalapanaM nihnavaH / tasminkriyamANe kAryadravyaM pRthivyAdikamanAdi syAt / pradhvaMsasya ca dharmasya svabhAvasya pracyavo'palApaH, tasminvidhIyamAne tadanantatAM vrajet / na cAnAdyanantaM pRthivyAdikaM prAgabhAvAdyapahnavavAdinAbhyupagantuM zakyate, svamatavirodhAllaukAyatikatvahAniprasaGgAt / kathaM punaH prAgabhAvaH prasiddhaH, tasyoktadUSaNaviSayatayA vyavasthityabhAvAditi cet, na syAdvAdibhirabhISTe prAgabhAve yathoktadUSaNAnavakAzAt, naiyAyikAdibhirabhimatasya tu tasya tairapi nirAkaraNAt / RjusUtranayArpaNAddhi prAgabhAvastAvatkAryasyopAdAnapariNAma aSTasahastrItAtparyavivaraNam madhikRtyAha-tirobhAvetyAdi / bhAvasvabhAvetyAdi tathA ca na sAGkhyasya sarvathA prAgabhAvApahnavo'satkhyAtiviSayatopagamasyaiva tadarthatvAditi bhAvaH / anyasya yogAderanupAlambhapAtratve tu vyaktyA prAgabhAvasvIkAra eva heturdraSTavyaH / // prAgabhAvAnatiriktatAvAdaH // tairapIti=syAdvAdibhirapItyarthaH / apinA naiyAyikaikadezibhirapi tannirAkaraNaM sUcyate / tathA ca dIdhitikRnmatAnusAriNaH- nanu prAgabhAve kiM mAnaM ? na tAvat pratyakSam, asiddheH, ghaTo bhaviSyatItyAdipratyayasya varttamAkAlAnantarakAlotpattikatvaviSayatvAt / nApyanumAnam aprayojakatvAt / na ca ghaTAdikAryadhArAvAraNAya prAgabhAvasiddhiH, kAryadravyatvAvacchinne samavAyena dravyatvAvacchinnAbhAvasya hetutvenaiva tadvAraNAt / naca avyApyavRtteH kAryasya dvitIyakSaNe utpattyApattiH, samAnAvacchedakatayA tatra tadabhAvasya hetutvAt / na ca saMyogAdeH pradezaniyamaH svabhAvAdhInAttatprAgabhAvaprAdezikatvAditi prAgabhAvasiddhiH tattaddezAdihetutvenaiva tanniyamAt / na ca tathApi nirvikalpakasya caturthakSaNe utpattivAraNAya tatrottarajJAnAbhAvasya kAraNatvaM vaktavyam, tathA ca lAghavAtprAgabhAvasya tattvamucitamiti vAcyam, tannirvikalpakakAlotpattikadhvaMsavyaktyAdereva tatra pratibandhakatvAdakhaNDatadabhAvasya ca taddhetutvAd, vastuto nirvikalpakatvasya kAryatAnavacchedakatvAttAdRzapratyakSasAmagrIsattve tAdRzapratyakSotpAdaniyamAnnirvikalpakApattireva durghaTA, sAmagrayAH kAryatAvacchedakAvacchinnavyApyatAyA eva svIkArAt / atha tathApi zatatantuSu bhAvinaH paTasya dvicaturAditantuSu saMyukteSUtpattiH syAt, sAmagrIsattvAt na ca prAgabhAvasyApi sattvAttavApi tadanutpatiH durghaTA, tatpaTaprAgabhAvavyApyayAvatsaMyogatvena hetutvAditi cet, na,
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam 256 eva pUrvo'nantarAtmA / na ca tasmin pUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaGgaH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam katipayasaMyogeSvatIteSvanAgateSu vA tatpaTAnutpattiprasaGgAttatpaTavyApyayAvatsaMyogatvenaiva hetutvasambhavAcca / vastutaH sAmagryAH kAryatAvacchedakAvacchinnotpattivyApyatAyA evopagamAttadA dvicaturAditantukapaTasyaivotpatteH zatatantukapaTasyApAdakAbhAvo, vyaktisthAnIyApattivirahAt / tarhi tatpaTatvAvacchinne kiM niyAmakam ? (zaM0) sAmAnyataH klRptakAraNatAkatattattantutattatsaMyogAditAdRzaniyAmakatvameva hetutvamiti cet, ( u0) tarhi prAgabhAvasvIkAre'pi tattvaM durvAram / (zaM0) tadrUpeNa tadAnyathAsiddhatvamiti cet, ( u0) tadeti viphalam / (zaM0) tarhi janyasattvena sattvena hetuhetumadbhAvenaiva nirvAho'stviti cet, ( u0) na tantutvAdinA kAraNatvabuddhivyapadezayoraprAmANyApattezca / (pra0) kimAkasmikatvaM ? ( u0 ) tadavacchinnasAmagryanizcaye etAvatsattve'vazyaM paTotpattirityanizcayaH / itthaM ca pravRttirapi durghaTA tAdRzanizcaya eva kRtisAdhyatAdhIsambhavAt, tatpaTatvAvacchinnasyAkasmikatvaM tviSTam, taddharmAvacchinnasAmagrIsattve'pi tathAnizcayAyogAt taddharmAvacchinne pravRttyabhAvAcca / kiJca vizeSAnvayavyatirekAbhyAM sAmAnyavyabhicArAnirNayAnugatAguruvizeSAntarAnupasthitilAghavAdipratisandhAnavazAt sAmAnyata eva hetuhetumadbhAvagrahAt grAhakAbhAvAdeva na vizeSakAryakAraNabhAvasiddhiH / vyaktisthAnIyApattisattve'pi ca tadA zatatantukAnutpattirviziSTacaramasaMyogahetutvAdevopapadyate / atha kAlaniyamazcaramasaMyogahetutvAttathApi dezaniyamAya prAgabhAvasiddhiH, zatasya tantUnAM tattattasaMyogAnAM ca viziSya taddhetutve gauravAd vyabhicArAcca tatprAgabhAvasyaiva lAghavAttatpaTa- hetutvAt / kiJca yatra zatatantukapaTasya madhye'vayavasaMyoganAzAtpaJcAzattantukapaTadvayotpattistatra tayoH kAlaniyamasya zatatantukanAzahetutvenaiva siddhau dezaniyamAya prAgabhAvasiddhiriti cet, na, tatra caramasaMyogazatatantukanAzayoH svasamAnAdhikaraNAnyatamatvavizeSasaMsargeNa hetutvAdeva dezaniyamasyApi sambhavAt / na ca yatra yugapadutpannaiH zatatantusaMyogaiH paTa Arabhya caramasaMyogAnAmapi tattattvena hetutve gauravAt prAgabhAvasiddhiH, tatrApi tAvatsaMyogamAtravRttijAtyA dravyArambhakatAvacchedakajAtyaiva vA tatkAlAvacchinnAnyatamatvasaMsargeNa hetutvAt / na ca buddhivizeSeNa vinigamakAbhAvaH, tasya pratyakSazabdAdirUpatayA nirNayAbhAvAnnizcitAvyabhicArakasya saMyogasyaiva hetutvAt / syAdetad- vyaktisthAnIyApattisattve bahUnAM tantUnAM yugapadutpannAnantasaMyogAdutpannapaTasya nAnAsaMyoganAzAnnazyataH punasteSAmeva tantUnAM saMyogAntarAtpaTAntarotpattikAle utpattivAraNAya prAgabhAvasiddhiH, uttarapaTastu prAg notpadyate pUrvapaTadhvaMsasyApi taddhetutvAt / na ca prAktanapaTe bahutvavizeSasya hetutvAt na doSo, navyanaye
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 10 ] 257 prAgabhAvavinAzasya kAryarUpatopagamAt, 'kAryotpAdaH kSayo heto:' iti vkssymaanntvaat| prAgabhAvatatprAgabhAvAdestu pUrvapUrvapariNAmasya santatyAnAdervivakSitAkAryarUpatvAbhAvAt / na ca tatrAsyetaretarAbhAvaH parikalpyate, yena tatpakSopakSiptadUSaNAvatAraH syAt / nApyevaM prAgabhAvasyAnAditvavirodhaH, prAgabhAvatatprAgAbhAvAdeH prAgabhAvasantAnasyAnAditvopagamAt / na cAtra santAnibhyastattvAnyatvapakSayoH santAno dUSaNArhaH, pUrvapUrvaprAgabhAvAtmakabhAvakSaNAnAmevAparAmRSTabhedAnAM santAnatvAbhiprAyAt / santAnikSaNApekSayA tu prAgabhAvasyAnAditvAbhAve'pi na doSa:, tathA RjusUtranayasyeSTatvAt / tathAsminpakSe pUrvaparyAyAH sarve'pyanAdisantatayo ghaTasya prAgabhAva iti vacane'pi na prAganantaraparyAyanivRttAviva tatpUrvaparyAyanivRttAvapi ghaTasyotpattiprasaGgo, yena tasyAnAditvaM pUrvaparyAyanivRttisantaterapyanAditvAdApAdyate, ghaTAtpUrvakSaNAnAmazeSANAmapi tatprAgabhAvarUpANAmabhAve ghaTotpattyabhyupagamAt prAganantarakSaNAnivRttau aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadbahutvasyAgre'pi sattvAdIdRzAnantaprAktanapaTayetpattivAraNAya kAryatvAvacchinne prAgabhAvatvena hetutvasyaikasyaivocitatvAt, AkAzAdyudAsInamAdAya bahutvasya hetutApattezceti cet, na, IzvarIyopAdAnapratyakSAdestatkAlAvacchinnatadghaTAvacchinnavizeSyatayA hetutve'nupapattyabhAvAt / vastutaH tatkAlAvacchinnatattatpaTahetutattatsaMyogAbhAvakUTAtyantAbhAva eka eva kAladezaniyAmaka iti nUtanaH panthA iti dig / atra tatkAlAvacchinnataddezasvarUpAyAstathAbhavyatAyA eva tatkAryadezakAlaniyAmakatvam, na ca vinigamakAbhAvaH, sAmAnAdhikaraNyapratyAsattervinigamakatvAdityasmadIyAH / prAgabhAvatatprAgabhAvAdestviti ghaTasya prAgabhAvaH kuzUlaM tasya kozastasya sthAsastasyApi mRtpiNDa evaM paramANau vizrAnti:, tatparamparAnAdhAraghaTapradhvaMsaparamparAnAdhArakAlatvasya ghaTavyApyatvAcca, na ghaTarahitakAle ghaTavattvam, ghaTaprAgabhAvadhvaMsavattvameva ghaTavattvamiti tu visabhAgasantatyanugatatvAnnAdriyata iti RjusUtropajIvIvyavahArAnusRtaH panthAH / tatra=pUrvapUrvapariNAmasantatau, asya = prAgabhAvasya, dUSaNAvatAraH = pUrvottaraparyAyANAM ghaTAtmakatvaprasaGgarUpaH / santAnatvAbhiprAyAditi agRhItabhedapUrvapUrvakSaNairevaikatvAnAditvAdivyavahAropapatterityarthaH / nanu evaM santAnasya sAMvRtatvAt sAMvRtameva prAgabhAvaikatvAnAditvAdi syAd ityatreSTApattimAha-santAnikSaNApekSayA tviti / pUrvapUrvakSaNAnAM ghaTaprAgabhAvatve'pi yAvattannivRtterghaTotpattivyApyatvAnna doSa ityAha- tathA'smin pakSa ityAdi /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadanyatamakSaNAnivRttAviva sakalatatprAgabhAvanivRttyasiddherghaTotpattiprasaGgAsambhavAt / vyavahAranayArpaNAttu mRdAdidravyaM ghaTAdeH prAgabhAva iti vacane'pi prAgabhAvAbhAvasvabhAvatA ghaTasya na durghaTA yato dravyasyAbhAvAsambhavAnna jAtucidutpattirghaTasya syAt, kAryarahitasya pUrvakAlaviziSTasya mRdAdidravyasya ghaTAdiprAgabhAvarUpatopagamAt, tasya ca kAryotpattau vinAzasiddhaH, kAryarahitatAvinAzamantareNa kAryasahitatayotpattyayogAt, kAryotpatterevopAdAnAtmakaprAgabhAvakSayasya vakSyamANatvAt / tathA pramANArpaNAd dravyaparyAyAtmA prAgabhAva ityabhidhAne'pi nobhayapakSopakSiptadoSAnuSaGgaH, prAgabhAvasya dravyarUpatayeva paryAyarUpatayApyanAditvanirUpaNAt / na cAnAderanantataikAntaH siddhyati, bhavyajIvasaMsArasyAnAditve'pi sAntatvaprasiddhaH / tato na sarvadA kAryAnutpattiH pUrvamapyutpattirvA ghaTasya dunivArA syAt / tato bhAvasvabhAva eva prAgabhAvaH / sa caikAnekasvabhAvo bhAvavadeveti na tadekatvAnekatvaikAntapakSabhAvI - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pUrvakAlaviziSTasyeti na ca pUrvapadArthasya prAgabhAvagarbhatve AtmAzrayaH, ghaTataddhvaMsAnAdhArArthatve ca dhvaMsalakSaNe'pyuttarakAlapadArthasya prAgabhAvagarbhatve'nyonyAzraya iti vAcyam, kAlavizeSAvacchinnasvarUpasambandhena mRdravyAdeva prAgabhAvavyavahAropatteH, sambandhasya ca prAganupasthitasyaiva saMsargatayA sarvairupagamAt / (zaM0) hanta evaM kAlavizeSaghaTitasambandhena mRdAdidravyAdeva ghaTAdivyavahAropapattau ghaTAdidravyamapi nAtiricyate, na cetthamiSTApattiH kartuM yujyate, vyavahAranayavAdino'tisUkSmekSikAyAM paramANuvizrAntau tasyApi satyAsatyatvacintAyAM sadadvaitasiddhau saGgrahanayasAmrAjyApatteriti cet, na, mRdAdidravyAd ghaTAdidravyasya pratyabhi jJAnAdinA kiJcitkAlasthAyitvena siddhasya pRthaganubhUyamAnatvena tanmAtratvAkalpanAt, prAgabhAvAdestu tathA pRthagananubhUyamAnatvenAdhAramAtrasvarUpatvakalpanAt, itthameva vyavahAranayapravRtteH, ghaTAdidravye AdhArabhinnatvamudbhUtamabhAvaparyAye tu tadabhinnatvaM tatheti vivekaH / tasya ceti kAlavizeSaviziSTamRdAdidravyarUpatve ghaTAdiprAgabhAvasya kAryotpattau viziSTadhvaMso draSTavyaH, kAlavizeSaghaTitasambandhena mRdAdidravyarUpatve ca sambandhavizeSAvacchinnapratiyogitAkaH sa iti tattvam / paryAyarUpatayApIti nAnAkSaNAnugatasya prAgabhAvaparyAyasyaikasyApi kalpanAdityarthaH / yadyapi anugataguNaparyAyAdhAratayA pratyabhijJAnaviSayatayA ca na tadekatvaM siddhyati, tathApi ghaTAdau ghaTaprAgabhAvAderekasyaiva hetutve lAghavAttasyaikatvasiddhiriti paramArthaH / anekatve'pi kathaJcidekatvaM syAdvAdadRSTAvaviruddhameva zarIrAdidRSTAntena tadvakSyati-sa caikAnekasvabhAva ityAdi / kAraNasyeti na hi kapAlamAlArUpaghaTakAryanAze ghaTakAraNaM jAyate,
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 10] doSo'vakAzaM labhate / na ca bhAvasvabhAve prAgabhAve prAG nAsItkAryamiti nAstitvapratyayo virudhyate, tadabhAvasya bhAvAntararUpatvAt, tatra ca nAstitvapratyayAvirodhAt, ghaTaviviktabhUbhAge ghaTanAstitvapratyayavat / tadevaM prasiddhasyaiva prAgabhAvasyApalapanaM nihnavaH / [cArvAkaH pradhvaMsAbhAvaM na manyate taM nirasya jainAcAryAH pradhvaMsAbhAvaM samarthayanti ] parasya pradhvaMsAbhAvaH kathaM prasiddhaH ? iti cet, nayapramANArpaNAditi brUmaH / tatra RjusUtranayArpaNAttAvadupAdeyakSaNa evopAdAnasya pradhvaMsaH / na caivaM taduttarakSaNeSu pradhvaMsasyAbhAvAtpunarujjIvanaM ghaTAdeH prasajyeta, kAraNasya kAryopamardanAtmakatvAbhAvAt, upAdAnopamardanasyaiva kAryotpattyAtmakattvAt prAgabhAvapradhvaMsayorupAdAnopAdeyarUpatopagamAtprAgabhAvopamardanena pradhvaMsasyAtmalAbhAt / kathamabhAvayorupAdAnopAdeyabhAvaH ? iti cet, bhAvayoH katham ? / yadbhAve eva yasyAtmalAbhastadupAdAnamitaradupAdeyamiti cet, tarhi prAgabhAve kAraNAtmani pUrvakSaNavarttani sati pradhvaMsasya kAryAtmanaH svarUpalAbhopapattestayorupAdAnopAdeyabhAvo'stu, tucchayorevAbhAvayostadbhAvavirodhAt / tathA vyavahAranayAdezAnmRdAdidravyaM ghaTottarakAlavarti ghaTAkAravikalaM ghaTapradhvaMsaH / sa cAnantaH samavatiSThate / tena ghaTAt pUrvakAlavarti mRdAdidravyaM ghaTasya prAgabhAva eva, na punaH pradhvaMsaH, tathA ghaTAkAramapi tattasya pradhvaMso mA bhUt, ghaTAkAravikalamiti vizeSaNAt / nanvevaM ghaTottarakAlavarttighaTAkAravikalasantAnAntaramRdAdikamapi tadghaTapradhvaMsaH syAditi cet, na dravyagrahaNAt / varttamAnaparyAyAzrayarUpameva hi mRdAdikaM tadddravyamanvayISyate, na punaH santAnAntaraM, tasya svaparyAyamevAtItamanAgataM vA pratyanvayinastaddravyatvavirahAt / tadevaM prasiddhaH pradhvaMso vastudharmaH / tasya pracyavo'pahnava eva cArvAkasya / tasmiMzca kAryadravyaM pRthivyAdikamanantatAM vrajediti samantabhadrasvAminAmabhiprAyaH / vRtti - kArAstvakalaGkadevA evamAcakSate kapilamatAnusAriNAM aSTasahastrItAtparyavivaraNam 259 viparItavyApterabhAvAt, na ca tadabhAve ghaTotpattirApAdayituM zakyata ityarthaH / mRdAdidravyamiti ghaTapradhvaMse vyavahArahetutA tu na ghaTottarakAlavRttighaTayakAravikalaghaTadravyatvena, uttaratvasya dhvaMsagarbhatayAtmAzrayAdidoSApatteH, kintu svottarakAlavRttitvasvAkAravikalatvasva
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) prAgabhAvAnabhyupagame ghaTAderanAditvaprasaGgAt puruSavyApArAnarthakyaM syAt / na ca puruSavyApAramantareNa ghaTAdi bhavadupalabhyate jAtuciditi kAryadravyaM tadApAdanIyam / tacca prAgabhAvasya nihnave'nAdi syAditi sUktaM dUSaNam, ApAdyasyApyudbhAvyavadrUSaNatvopapatteH / [mImAMsAkAbhimatazabdanityatvasya nirAkaraNam] etena mImAMsakAnAM zabdasya prAgabhAvAnabhyupagame'nAditvaprasaGgAt puruSavyApArAnarthakyaM syAdityuktaM pratipattavyam / zabdasyAbhivyaktau puruSavyApArasyopayogAnnAnarthakyamiti cet, na tataH prAk tadAvedakapramANAbhAvAdabhivyaktikalpanAnupapatteH / kalazAdehi samandhakArAvRtatanoH pradIpavyApArAtpUrvaM sadbhAvAvedakapramANasya sparzanapratyakSAdeH sambhavAdupapannA pradIpenAbhivyaktikalpanA, na punaH zabdasya, tadabhAvAt / pratyabhijJAnAdestadbhAvAvedakasya pramANasya bhAvAdadoSa iti cet, na, tasya viruddhatvAt, zabdasyAbhivyakteH pUrvaM sarvathA sattvAtsAdhyAdviparItena kathaJcitsattvena vyAptatvAdanyathA pratyabhijJAyamAnatvAdyanupapatteH / tato'bhivyaGgya - aSTasahasrItAtparyavivaraNam - dravyatvatritayasambandhena ghaTaviziSTatvena svottarakAlAvacchinnatvaparicAyitasvadravyatvasambandhena tadghaTaviziSTamRdAditvena veti bodhyam / pramANArpaNayA tu pradhvaMso dravyaparyAyAtmaikAnekasvabhAvazceti prAgvadeva draSTavyam / kAryadravyaM tadApAdanIyamiti puruSavyApAranAntarIyakatvena ghaTAdeH kAryadravyatvaM sAdhanIyamityarthaH / tatazca prAgabhAvApratiyogitvena tasyAnAditvamApAdanIyam, 'ghaTAdikAryadravyaM yadi prAgabhAvApratiyogi syAd anAdi syAd' ityevamiti bodhyam / tadAha-taccetyAdi kAryatvAnAditvayorubhayorApAdane tu prAgabhAvanihnavasya na kathamapi sAmarthyamityevaM vyAkhyAtam / ApAdyasyApIti svatantrAnumAnavat prasaGgApAdanasyApi prativAdidRSakatvasAmarthyAditi bodhyam / // varNAnAM vyaGgyatvavAdaH // atidizati-eteneti / tasya viruddhatvAditi zabdo'bhivyakteH prAk san sa evAyamiti pratyabhijJAyamAnatvAdityatra sarvathA prAk sattAyA eva sAdhyatvAttadviparItena kathaJcit sattvena ca hetorvyAptatvAt sarvathA'sato'pariNAmitve pUrvottarakAlakoTiparyAya
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA. 10] 261 vilakSaNatvAnna zabdasyAbhivyaktikalpanA yuktA / etena kumbhakArAdivyApArAd ghaTAdyabhivyaktikalpanA pratyuktA / (bhA0) kalpayitvApi tadabhivyaktiM tasyAH prAgabhAvo'GgIkartavyaH / tathA hi- sataH zabdasya tAlvAdibhirabhivyaktiH prAgasatI kriyate, na punaH zabda eveti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / nanu ca mImAMsakaiH zabdasyApauruSeyatvapradarzanAnnAsau prAgasan kriyate / tadabhivyaktistu pauruSeyI / sA prAgasatI kriyate iti kathaM svaruciviracitasya darzanasya pradarzanamAtram ? pramANazaktiviracitasya tathA darzanasya pradarzanAditi cet, na zabdAdabhinnAyAstadabhivyakterapyapauruSeyatvAt / tasyAH pauruSeyatvAtprAgAsattve tadabhinnasya zabdasyApi tata eva prAgasattvamanumanyatAM, vizeSAbhAvAt / zabdAdbhinvAbhivyaktiriti cet, [abhivyaktiM caturdhA vikalpya kramazaH tAsAM nirAkaraNam] (bhA0) sA yadi zravaNajJAnotpattiH, saiva kathaM prAksatI yatnataH kartavyA ? tasyAH prAgasattve zabdasyA zrAvaNatvApattenityatvavirodhaH, prAgazravaNatvasvabhAvatyAgenottarazrAvaNatvasvabhAvotpatteH kathaJcidanityatvamantareNAnupapatteH / atha zravaNajJAnotpatterabhAve'pi pUrvaM zabdasya zrAvaNatvameveSTaM, kimanayA zravaNajJAnotpattyAbhivyaktyA ? / syAnmataM-na zabdadharmaH zravaNajJAnotpattiH, tasyAH karmasthakriyAtvAbhAvAt / kiM tahi ? puruSasvabhAvaH, kartRsthakriyAtvAditi, tadapyayaktaM, kartavattasyAH prAksattvApatteravizeSAttadvyApArAnarthakyAt / zravaNajJAnotpattiyogyatA zabdasyAbhivyaktiriti cet, tarhi (bhA0) yogyatAyAM samAnazcarcaH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sparzAsambhavAdityarthaH / sAGkhyamate'pyetadatidizati-eteneti / abhivyaktiprAgabhAvAGgIkAre zabdaprAgabhAvastyAgAnaha ityAha-kalpayitvA'pIti / aitihyakRtavizeSamAha-nanu cetyAdi / abhivyakteH zabdapuruSazrotrabhedAbhedavikalpAsahatvAttAM dUSayati-zabdAdabhinnAyA ityAdinA
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam yogyatApi hi yadi zabdadharmatvAcchabdAdabhinnA tadA kathaM tadvatsatI puruSaprayatnena kriyeta ? atha zabdAdbhinnA, zrotrasvabhAvatvAttasyA iti matistathApi na sA prAgasatI zrotrasya nabhodezalakSaNasya sarvadA sattvAt tatsvabhAvabhUtAyA yogyatAyAH prAgapi sattvAt / etenAtmadharmo yogyatA zabdAdbhinneti nirastaM, nityatvAdAtmanaH prAgasattvAsambhavAt / atha bhinnAbhinnA zravaNajJAnotpattistadyogyatA cAbhivyaktiH zabdAditi mataM tadapyasatyaM, pakSadvayoktadoSAnuSaGgAt sarvathA tasyAH prAgabhAvAyogAt, tadyoge vA zabdavadeva zrotRpramAtrorapi prAgasato: prayatnena karaNaprasaGgAdanyathA svaruciviracitadarzanapradarzanamAtraprasakteH / AvaraNavigamo'bhivyaktiriti cet, 262 ( bhA0 ) tadAvaraNavigamaH prAk kimabhUt ? bhUtau vA kiM yatnena ? vizeSasyAdhAnamabhivyaktiriti cet, nanu ( bhA0 ) vizeSAdhAnamapi tAdRgeva, karmakartRkaraNAnAM prAgabhAvAbhAvAt / AvaraNavigamavizeSAdhAnayorhi zabdapuruSa zrotrANAM svarUpatve teSAM yAjJikairapi nityatvopagamAtkathaM prAgabhAvaH sambhavet ? sambhave vA prayatnakAryatvaprasaGgaH abhivyaktivat / puruSaprayatnena abhivyakti: prAgasatI kriyate, na punastatsvarUpaH zabdaH puruSaH zrotraM ceti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / [sAGkhyAbhimatAbhivyaktipakSasya nirAkaraNam ] evaM hi kapilamatAnusAriNAM ghaTAderabhivyakti: prAgasatI cakradaNDAdibhiH kriyate na punarghaTAdirityapi zakyaM pradarzayitum / yato'tra aSTasahastrItAtparyavivaraNam svaruciviracitadarzanamAtramityantena granthena / icchAmAtreNa kAryasyApi zabdasyAbhivyaGgyatvAbhyupagame ghaTAdAvapi tatprasaktyA sAGkhya eva vijayetetyAha - evaM hIti / nanu vastu sarvatra vyaGgyatvapakSa eva sAGkhyAnAM zabde ca mImAMsakAnAM na ca vyaGgyatvapakSe ghaTapratyakSatvaM kapratyakSatvaM ca daNDAdervijAtIyanimittapavanasaMyogAdezca janyatAvacchedakaM vAcyam, kAryatvapakSe ca ghaTatvaM katvaM ceti tatra lAghavamiti vAcyam, vyaGgyatvapakSe'pi ghaTatvakatvAderlokikaviSayitayA janyatAvacchedakatve lAghavAnapAyAt / na ca dravyatva -
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 prathamo bhAgaH [ pari01-kA. 10] (bhA0) na kazcidvizeSahetustAlvAdayo vyaJjakA, na punazcakrAdayo'pIti / te vA ghaTAdeH kArakA, na punaH zabdasya tAlvAdayo'pIti / (bhA0) na hi vyaJjakavyApRtiniyamena vyaGgyaM sannidhApayati / / sannidhApayati ca tAlvAdivyApRtiniyamena zabdam / tato nAsau tAlvAdInAM vyaGgyazcakrAdInAM ghaTAdivat / (bhA0) nAyaM doSaH sarvagatatvAdvarNAnAmityapi vArtaM, pramANabalAyAtatvAbhAvAt / (bhA0) anyatrApi tathAbhAvAnuSaGgAt / zakyaM hi vaktuM, ghaTAdInAM sarvagatatvAccakrAdivyApArAnniyamenopalabdhiriti / (bhA0) iSTatvAdadoSo'yam kApilAnAmiti (bhA0) cet, na, kAraNavyApAreSvapi codyAnivRtteH / cakrAdInyapi kAraNAni svavyApArANAM niyamena sannidhApakAnyabhivyaJjakAni bhavantu, teSAM sarvagatatvAdeveti codyasya nivartayitumazakyatvAt / (bhA0) etenAvasthA pratyuktA / / aSTasahasrItAtparyavivaraNam zabdatvAdiprakArakapratyakSa vyabhicAraH, svAzrayaviSayatAyAH kAryatAvacchedakatAvacchedakasambandhatve doSAbhAvAditi AzaGkAyAmAha bhASyakRt-na hi vyaJjakavyApRtirniyamena vyaGgyaM sannidhApayatIti tathA ca tAlvAdivyApArAnniyamena zabdasannidhAnAnna sa tad vyaGgyaH, kintu tatkArya ityarthaH / vyaGgyatve'pi tAlvAdivyApAreNa sannidhAnaM zabdasya sarvagatatvAdbhaviSyatIti mImAMsaka AzaGkate-nAyaM doSa ityAdi / ghaTAdAvatiprasaGgena taddUSayati-anyatrApIti / kapilamate iSTApattau kAraNavyApArasannidhAnena sadA kAryAvirbhAvaprasaGgadUSaNamAha-iSTatvAdityAdinA / vyApArasya vyApAriNo bhedAbhedayoryo doSastamavasthAyA apyavasthAvatastayoratidizati-etenAvasthA pratyuktetyAdi / pariNAme'pyenamati
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 aSTasahastrItAtparyavivaraNam svavyApArotpAdane hi kAraNAnAM vyApArAntarANi kalpanIyAni tathA tadutpAdane'pItyanavasthA syAt, na punaH svavyApArAbhivyaktau, tatsannidhimAtrAdeva tatsiddheranyathA vyaJjakakArakayoravizeSaprasaGgAt / kAraNavyApArANAM ca kAraNebhyo bhedaikAnto vA syAdabhedaikAnto vA ? tadbhedaikAnte tadvato'nupayogaH, tAvatetikartavyatAsthAnAt / vyavahAriNAmabhimatakAryasaMpAdanameva hItikartavyatA / tasyAH sthAnaM yadi vyApArebhya evaikAntato bhinnebhyo bhAvAdbhavettadA kiM vyApAravatAnyatsAdhyaM, yatastasyopayogaH kvacidupapadyate ? tadvato vyApArANAmabhedaikAnte'bhivyaktivatprasaGgastadvata iva vyApArANAM sarvadA sadbhAvaH / teSAM prAgabhAve vA vyApArAH prAgasantaH kriyante, na punastadavyatirekiNo'pi tadvanta iti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / etenAvasthA pratyuktA / (bhA0) tadvizeSaikAnte tadvato'nupayogaH, tAvatetikartavyatAsthAnAt / abhedaikAnte pUrvavatprasaGgaH / pariNAme'pyeSa paryanuyogaH / pariNAmino bahudhAnekasya pariNAmA ghaTAdayo'tyantabhinnA vA syurabhinnA vA ? kathaJcid bhedAzrayaNe syAdvAdAnusaraNaprasaGgAt / tatra pariNAmAnAM ( bhA0 ) tadabhinnAnAM kramazo vRttirmA bhUt / pariNAmino'kramatvAt / tato (bhA0) bhinnAnAM vyapadezo'pi mA bhUtpradhAnasyaite pariNAmA iti / / (bhA0) sambandhAsiddheranupakArakatvAt / na hi nityaM pradhAnaM pariNAmAnAmupakArakaM, tasya kramayogapadyAbhyAmupakArakatvAyogAt / nApi pariNAmebhyastasyopakAraH, tasya tatkAryatvenAnityatvApatteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam - dezamAha-pariNAme'pyeSa paryanuyogastulya iti avasthAkAlakRto vizeSaH, pariNAmastu sata eva pradezapariNAmAdinAnyathAbhAva iti vizeSaH / tasya pradhAnasya, tatkAryatvena=
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA0 10] (bhA0) taistasyopakAre'pi sarvaM samAnamanavasthA ca / yAvanto hi pariNAmAstAvantastasyopakArAstatkRtAstato yadi bhinnAstadA tasyeti vyapadezo'pi mA bhUt, sambandhAsiddharanupakArakatvAt / tadvatastairupakArairupakArAntare'pi sa eva paryanuyoga ityanavasthA / tataste yadyabhinnAstadA tAvadvA pradhAnaM bhidyeta, te vA pradhAnaikarUpatAM pratipadyeran iti pradhAnasyopakArANAM cAvasthAnAsambhavAdanavasthA / tasyA bhogyAbhAve puMso bhoktRtvAbhAvAdabhAvaH syAt, tasya tallakSaNatvAt / tataH prakRtipuruSatattvayoravasthAnAbhAvAdanavasthA, iti na kapilamatAnusaraNenApi pradhAnAtmanAmazeSato ghaTAdInAmapi zabdavadabhivyaGgyatvaM yuktaM kalpayituM, sarvadA prAgabhAvApahnave tadabhivyakterapyanAditvaprasaGgAtkAryadravyavat / [sAGkhyena kAryasyAsvIkAre jainAcAryAH tat sAdhayanti] nanu kAryadravyamasiddhaM kApilAnAM, kathamanAdi granthakAreNApAdyate iti cet, pramANabalAtkAryatvaM dravyasyApAdya tathAbhidhAnAdadoSaH / kathaM kAryatvamApAdyate prAgabhAvAnabhyupagamavAdinaM pratIti cet, kAryaM ghaTAdikam, apekSitaparavyApAratvAt, yattu na kAryaM tanna tathA dRSTaM yathA gaganaM, tathA ca ghaTAdikaM, tasmAtkAryamityanumAnAt / na cAtrAsiddhaM sAdhanaM kAdAcitkatvAt, tasyAnapekSitaparavyApAratve kAdAcitkatvavirodhAdAkAzavat / tadAvirbhAvasya kAdAcitkatvAdapekSitaparavyApAratvaM, na tu ghaTAderiti cet, ko'yamAvirbhAvo nAma ? prAganupalabdhasya vyaJjakavyApAravadupalambha iti cet, sa tarhi prAgasan kAraNaiH kriyate, na punarghaTAdiriti - aSTasahastrItAtparyavivaraNam upakArakAryatvena, upakAryatvasya kAryatvavizeSatvAdityarthaH / bhASye sarvaM samAnamiti pariNAmabhedAbhedapakSadUSaNamityarthaH, tadAha vRttikRt-yAvanto hItyAdi / tasyAmiti tasyAM pradhAnasyopakArANAM vA'navasthAyAm, bhogyasya prakRtimahadAdeH abhAve, puMso bhoktRtvAbhAva: syAt / tasya= bhoktRtvasya, tallakSaNatvAt= bhogyasadbhAvaniyatatvAt, avasthAnAbhAvAt svarUpAsiddheH / tarhi tasya kAraNAdAtmalAbho'bhyupagantavya iti 1. tasyA iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. bhoktRtvAbhAvAdabhAvaH syAd iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 aSTasahastrItAtparyavivaraNam svarucivacanamAtram / atha tasyApi prAtirohitasya sata eva kAraNairAvirbhAvAntaramiSyate, tarhi tasyApyanyattasyApyanyadAvirbhAvanamityanavasthAnAnna kadAcid ghaTAderAvirbhAvaH syAt / athAvirbhAvasyopalambharUpasya tadrUpAvirbhAvAntarAnapekSatvAt prakAzasya prakAzAntarAnapekSatvavannAnavastheti cet, tarhi tasya kAraNAdAtmalAbho'bhyupagantavyaH, tataH kAryamAvirbhAva iti, tadvad ghaTAdikamapi apekSitaparavyApAratvAvizeSAdAtmalAbhe / na hyalabdhAtmalAbhasyopalambhaH zakyaH kartuM, sarvathAtiprasaGgAt / tadevaM pradhAnapariNAmatayApISTaM ghaTAdikaM kAryadravyamApAdyate / tasya ca prAgabhAvApahnave'nAditvaprasaGgAtkAraNavyApArAnarthakyaM syAditi saktaM daSaNama / prAktirobhAvasyopagame vA sa eva prAgabhAvaH siddhaH, tasya tirobhAva iti nAmAntarakaraNe doSAbhAvAdutpAdasyAvirbhAva iti nAmAntarakaraNavat / tato na mImAMsakasya sAGkhyamatAnusaraNaM yuktaM, sarvathA zabdasya prAgabhAvAnabhyupagame'nAditvaprasaGgAt puruSavyApArAnarthakyasya samarthanAta / [mImAMsakAbhimatazabdasyAvArakavAyonirAkaraNam] ( bhA0) vinAzAnabhyupagame tasya kiMkRtamazravaNam ? svAvaraNakRtamiti cet, naitatsAram / (bhA0) tadAtmAnamakhaNDayataH kasyacidAvaraNatvAyogAt / tirodhAyakasya kasyacidvAyuvizeSasya zabdAtmAnaM khaNDayata evAvaraNatve svabhAvabhedaprasaGgaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tasya=AvirbhAvasya, na cedevaM tadA AvirbhAvasya nityaM sattvamasattvaM vA syAdityarthaH / AtmalAbhe= utpattau / tadevaM sAGkhyamatasyAyuktatvAt zabdavyaGgyatvasamarthanAya tadanusma(sa)raNaM mImAMsakasya na nyAyyamityupasaMharati-tato netyAdi / kiM kRtamazrAvaNamiti' zabdatatsannikarSAdeH zrAvaNakAraNasyAkhaNDasya sattvAdityarthaH / tirodhAyakasyetyAdi prauDhivAdo'yam, vastutaH zabdazrAvaNapratibandhakavAyuvizeSakalpanAgauravameva dUSaNaM bodhyam / 1. azravaNamiti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 10] 267 (bhA0) AvRtAnAvRtasvabhAvayorabhedAnupapatteH tayorabhede vA zabdasya zrutirazrutirvetyekAntaH prasajyeta, puruSavyApArAtpUrvamazrutistadantaraM zrutiriti vibhAgAnupapatteH / [AvArakavAyunA zabdasvabhAvakhaNDaM na bhavatIti mAnyatAyAM vicAraH kriyate jainAcAryaiH] syAnmataM-yathA ghaTAderAtmAnamakhaNDayattamastasyAvaraNaM tathA zabdasyApIti. tadasata, tasyApi tenAtmakhaNDanopagamAta, dRzyasvabhAvasya khaNDanAttamasastadAvaraNatvasiddheH sarvasya pariNAmitvasAdhanAt / (bhA0) tamasApi ghaTAderakhaNDane pUrvavadupalabdhiH kinna bhavitumarhati ? / tasya tenopalabhyatayApyakhaNDanAt / nanu ca puruSavyApArAtprAk pazcAcca zabdasyAkhaNDitasvabhAvatve'pi naikAntataH zrutiH sahakArikAraNApekSatvAt, svavijJAnotpAdane tadazruterapi tadvaikalye sambhavAditi cet, tahi kimayaM zabdaH svaviSayasaMvittikaraNe samartho'samartho vA ? (bhA0) svasaMvittyutpattau kAraNAntarApekSA mA bhUt tatkaraNasamarthasya / anyathA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - kiJcaivaM katvakhatvAdiprakArakapratyakSapratibandhakatAvacchedikA api jAtayo vAyusaMyogeSu kalpanIyAstAzca parasparaM kolAhalasthalIyavAyusaMyoge saGkIryante, tadA katvAdyekataraprakArakapratyakSasyApyabhAvAditi jAtirUpo vizeSo durvacaH, tattadvAyUnAmanyatamatvAdinA pratibandhakatve codAsInapravezApravezAbhyAM vinigamanAviraha iti na kiJcidetat / nanu kolAhale katvAdigrahavAraNAya doSAbhAvAnAM katvAdipratyakSe hetutvamapekSya vijAtIyanimittapavanasaMyogahetutvameva jyAyaH, tathA ca vinAzAnabhyupagame'pi zabdasya vijAtIyanimittapavanasaMyogAbhAvakRtamazrAvaNaM bhaviSyatIti nAnupapattiH, pratyuta zabdaprAgabhAvadhvaMsAkalpanalAghavenopapattireveti Azakya Aha-nanu cetyAdi tadazrutirapi ityatra naikAntata iti yojanIyam / 'tadvikale sambhavAditi sahakArikAraNavikale'zruteH sambhavAdityarthaH / tarhi kimayamityAdi yogyazabdasattve indriyamanovyApArasAdaguNye tat pratyakSaM syAdeva nimittapavanasaMyogasya ghrANasannidhAnamAtreNa 1. tadvaikalye iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 aSTasahastrItAtparyavivaraNam svayamasamarthasya sahakArIndriyamano'bhivyaJjakavyApAralakSaNaM kimasyAsAmarthya khaNDayatyAhosvinneti pakSadvitayam / (bhA0) tadasAmarthyamakhaNDayadakiJcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt ? tatkhaNDane vA svabhAvahAniravyatirekAt / vyatireke vyapadezAnupapattiH / iti pUrvavatsarvam / zabdAsAmarthyayoH parasparamanupakArakatvAvizeSAt / zabdasya hi tadasAmarthyanopakAraH, kriyamANastasmAdabhinnazcet, sa eva kRtaH syAditi tannityatvahAniH bhinnazcetsambandhAsiddhiH anupakArAt / tadupakArAntare vA sa eva paryanuyoga ityanavasthA pradhAnatatpariNAmavyatirekapakSavat / [varNAnAM nityasarvagatAbhyupagame sadaiva zrutirazrutirvA bhaviSyati yataH kramazaH zrutiviruddhaiva] kiJca varNAH sarve nityasarvagatAstadviparItA vA ? na tAvad dvitIyaH pakSo'nabhyupagamAt / prathamapakSe tu - aSTasahasrItAtparyavivaraNam gandha iva zabde karNasannidhAnamAtreNopakAritvAt viziSya zabdapratyakSahetutve mAnAbhAvAdityarthaH / ata evAtra naiyAyiko mImAMsakaM paryanayuGkte, tvayA caitrAdeH svIyamaitrazukAdi'ka'kArAdeH pratyakSe caitrAdikarNAvacchinnAnAM vijAtIyasaMyogAnAM kAraNatvaM vAcyamityatigauravaM, mama tvavacchedakatayA caitrAdi'ka'kArAdau vijAtIyavAyusaMyogo hetustatpuruSIyanikhilazabdapratyakSe ca tatpuruSIyakarNAvacchinnasamavAya iti kathaM na lAghavam ? iti / asmanmate tu bAhyo vAyuH prApako na tu kArako vyaJjako veti tadupanItazabdasya zrotreNa saMyogapratyAsattyaiva grahaNAcchabdaviSayakazrAvaNe zrotrasaMyogatvenaikahetutayaiva sakalopapattAvatilAghavamiti zraddheyam / asAmarthyakhaNDane'sAmarthyasya vyatirekAvyatirekacarcastu pariNAmacarcavatprAgvadeva prAcInapraNayAnurodhibhiranusandheyaH / varNAnAM nityatvasarvagatatvAbhyupagame saGkalA zrutiH syAt kramazrutizca viruddhayeta / kAryatve tu vaktRzrotRvijJAnayoH kramavRttyapekSayA kramotpattipratipattyoravirodha ityAha-kiJca varNA ityAdinA tataH kramotpattipratipattyoranyathAnupapattyA na sarvagatA varNA nApi nityA ityantena / nanu caitrAdi'ka'kArAdipratyakSe vijAtIyanimittapavanasaMyogahetutvAnnAnupapattiriti cet, na, uktottaratvAt, kiJca zabdasyAkAryatvapakSe tatra caitrIyatvAderevAsiddhiH, caitrajanyatvameva hi caitrIyatvaM svAzrayajanyatA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [pari01-kA. 10] 269 (bhA0 ) varNAnAM vyApitvAnnityatvAcca kramazrutiranupapannaiva / dezakAlakRtakramAsambhavAt / tadabhivyaktipratiniyamAtteSAM kramazrutiriti cet, na, asminnapi pakSe (bhA0) samAnakaraNAnAM tAdRzAmabhivyaktiniyamAyogAt sarvatra sarvadA sarveSAM saGkalA zrutiH syAt / samAnaM hi karaNaM varNAnAM zrutau zrotraM, nIlapItAdInAM rUpavizeSANAM dRSTau cakSurvat / tatasteSAmekavyaJjakavyApAre'pi samAnadezakAlAnAM kathamabhivyaktiniyamo nIlAdivat ? kvacidekatraikadApi ca sarvavarNAbhivyaktau sarvatra sarvadAbhivyaktisteSAM, svarUpeNAbhivyaktatvAt, tatsvarUpasya ca vyApinityatvAt / khaNDazastadabhivyaktau varNAnAM vyaktetarAkArabhedAr3hedaprasakteH pratyekamanekatvApattirekAnekAtmakatvaprasaGgo vA / sarvAtmanAbhivyaktau sarvadezakAlavartiprANinaH prati teSAmabhivyaktatvAt kathaM sarvatra sarvadA sarveSAM saGkalA zrutirna syAdyataH kalakalamAtraM na bhavet ? / [adhunA mImAMsakAH jainAbhimatazabdAnAmutpattipakSe'pi doSAnAropayantIti tAnnirAkurvanti jainAH] nanu samAnopAdAnakAraNAnAmabhinnadezakAlAnAM samAnakAraNAnAmutpattAvapi taddezakAlavatisakalapuruSANAmavikalasahakAriNAM kathaM na saGkalA zrutiH syAt, kramazrutirvA na virudhyeta ? iti cet, atrocyate / (bhA0) vaktRzrotRvijJAnayostatkAraNakAryayoH kramavRttimapekSya pariNAminAM kramotpattipratipattyorna kiJcidviruddhaM pazyAmaH / samAne'pi hi zabdAnAmArambhakapudgale taddezakAlavarttinyupAdAne sahakAriNi ca bahiraGge tAlvAdikaraNe vaktRvijJAnasya varNotpattau sahakArikAraNasyA''ntarasya aSTasahasrItAtparyavivaraNam vizeSasambandhena caitratvameva vA, evaM ca zabdavizeSAdvaktRvizeSAnumAnocchedaprasaGgaH / na ca caitravRttyabhivyaktiviSayatvameva caitrIyatvaM, maitrazabdasyApi caitrakarNAgatasya caitreNAbhivyakteH / na ca caitrIyatAlvAdivyApArajanyAbhivyaktiviSayatvaM tat, zabdatvAdAvatiprasaGgAt, nApi zabdatve satIti vizeSaNAdanatiprasaGgaH. etAvadapratisandhAne'pi caitrIyo'yaM zabda ityanubhavAt / na ca
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam kramamapekSya kramotpattau pariNAminAM na kiJcidviruddhaM pazyAmaH, kAraNakramAnuvidhAyitvAtsarvatra kAryakramasya zazvadapariNAminAmeva tathAvirodhadarzanAt / nApi zrotRvijJAnasya zabdakAryasya kramamapekSya varNakramapratipattau kiJcidviruddhaM pazyAmaH, pramANakramAnuvidhAyitvAttatphalabhUtapramitikramasya satatamapariNAminAmevAtmanA tadvirodhanirNayAt / tanna saGkulA zrutiH syAdvAdinAM prasajyeta / ( bhA0 ) sarvagatAnAmeSa kramo duSkaraH syAt / tataH kramotpattipratipattyoranyathAnupapattyA na sarvagatA varNA, nApi nityA: pratyetavyAH / 270 [mImAMsakA varNanityatvasAdhane pratyabhijJAnahetuM darzayanti taddhetorvyabhicAraM darzayanti jainA: ] nanu ca nityA varNAH, pratyabhijJAnAdAtmAdivaditi cet / ( bhA0 ) kSaNikeSveva karaNAGgahArAdiSu pratyabhijJAnAdviruddho hetuH / etena buddhibhirvyabhicArI ca heturuktaH, buddhikarmabhyAM vyabhicAra ityabhi- dhAnAt / nanu buddhikarmaNorapi nityatvopagamAnnAyaM doSa:, te api i vacanAt [ ] / tathopagame virodhAbhAvAditi cet, aSTasahastrItAtparyavivaraNam evaM caitrIyatvaM jAtireva na tu caitrajanyatvAdikamapIti tadviSayo'nubhavo na zabdakAryatvapakSapAtIti vAcyam tAdRzajAterapi caitrajanyatAvacchedakatayaiva siddhau tasya tathAtvAditi dig / nanu anumAnAdvarNanityatvaM setsyatItyAzaGkate - nanu cetyAdi / taddUSayati bhASyakRtkSaNikeSveveti narttakyAH karNAGgahArAdiSu kSaNabhaGgureSveva tadevedaM karNaM sa evAyamaGgahAra iti pratyabhijJAnadarzanAnnityatvaviruddhakSaNikatvena vyAptaM pratyabhijJAnaM nityatve sAdhye viruddhaM sAdRzyadoSAdanekatraivaikatvaviSayakatvena tat pravRttiniyamAdityarthaH / RjusUtranayamAzritya cedaM mImAMsakaM prati dUSaNamiti syAdvAdino nApasiddhAnto, nAnAnayamaye bhagavatpravacane kvacit kasyacidAzrayaNe doSAbhAvAditi mantavyam / doSasthalAntaramAha - eteneti kSaNikAbhirbuddhibhirhetorvyabhicAra ityarthaH / ityabhidhAnAditi zAstrAntara iti zeSaH / viruddhatve'pi vyabhicArAbhidhAnaM ca doSasAGkaryasambhavAdaviruddham, buddhikarmaNorapyekatvAnna viruddhatvamityAzaGkate - nanviti / atiprasaGgAnnedamuktaM yuktamiti pariharati-kriyaikatve'pItyAdi /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 10] (bhA0 ) takriyaikatve'pi kimidAnImanekaM syAt ? tathA buddhayekatve'pi na kiJcidanekaM syAdityapi pratipattavyaM / (bhA0) sarvavarNaikatvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktum, abhivyaJjakabhedAdvaizvarUpyaM jalacandravat / kvacitpratyakSavirodhe tadanyatrApyavirodhaH kutaH ? / ___ yathaiva hi nAnAdezajalapratibimbitasya candrasyAnekatvapratItAvapi paramArthatazcandraikatvaM tathaiva nAnAdezavyaJjakabhedAdakArAdivarNanAnAtvapratItAvapi varNaikatvamiti vadataH kaH pratighAtaH ? pratyakSavirodho varNaikatvavacane syAnna punaH kriyAdyekatvavacane yAjJikasyeti kuto vibhAgaH siddhayet ? tato varNAdvaitamanicchatA na karaNAGgahArAdikriyaikA vaktavyA, yena zabdasya nityatvasAdhane pratyabhijJAnaM viruddhaM na syAt / (bhA0) tadayaM tAlvAdivyApArajanitazrAvaNasvabhAvaM parityajya viparItasvabhAvamAsAdayannapi nityazcenna kiJcidanityam / [zabdAdvaitavAdasya nirAkaraNam] tadevamakArAdivarNastrijagatyAmeka evetyapi nirastaM, yugapadbhinnadezasvabhAvopalabdheghaTAdivat / bhAnunAnekAnta iti cet, tasya sakRdbhinnadezatayopalabdhAvapi bhinnasvabhAvatayopalabdhyabhAvAt / pratyAsannetaradezapratipattRjanAnAM spaSTetarAdibhinnasvabhAvatayopalabhyamAnenaikapAdapena vyabhicAra iti cet, na, tasya bhinnadezatayAnupalabdheH / nayanAvaraNavizeSavazAtsakRdbhinnadezasvabhAvatayopalabhyamAnena candradvayena vyabhicAra iti cet, na, bhrAntopalambhenAbhrAntopalambhasya vyabhicArAyogAdanyathA sarvahetUnAmavyabhicArAsambhavAt / na ca zabdasyApi sakRdbhinnadezasvabhAvatayopalambho bhrAntaH, sarvadA bAdhakAbhAvAt / (bhA0) yugatpratiniyatadezamandratArazruteH kasyacidekatve na kvacida - aSTasahasrItAtparyavivaraNam zabdAnityatvamupasaMharati tadayamiti / sarvavarNaikatvanirAsAdakArAdivarNasyaikatvamapi nAstItyAha-tadevamiti / dezabhedaH zukasArikAdyAzrayabhedAt, svabhAvabhedazca tAramandAdibhedAd draSTavyaH / yugapatpratiniyateti nanu tAratvAdayo vAyugatA evAkArAdAvAropyanta iti na
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nekatvasiddhiH / sa evAyamakAra iti pratyavamarzAdakArAderekatve'GgahArAdikriyAvizeSasyApyekatvamastu sa evAyamaGgahArAdiriti pratyavamarzAt / tathA sarvasyArthavizeSasyApi / (bhA0) na hi kathaJcitkvacitpratyavamarzo na syAdvarNavat / taccheSavizeSabuddherabhivyaJjakahetutvapraklRptau sarvaM samaJjasaM prekSAmahe / sarvasyAGgahArAderapi dezAdivizeSabuddherabhivyaJjakahetutvapraklRpteH kartuM suzakatvAt / (bhA0) tadeteSAM pudgalAnAM karaNasannipAtopanipAte zrAvaNasvabhAvaH zabdaH pUrvAparakoTyorasan prayatnAnantarIyako ghaTAdivaditi pratipattavyaM, na punaH prAk pazcAcca sannevApauruSeya iti / tasya prAgabhAvavatpradhvaMsasyApi na pracyavaH zreyAn / [naiyAyikAbhimatazabdAmUrtatvanirAsa:] nanu zabdasya pudgalaparyAyatve cakSuSopalambhaprasaGgaH, sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH iti vacanAt [tattvArthasUtram-5.23] anyathA siddhAntavirodhAditi cet, na gandhaparamANubhirvyabhicArAt / pudgalaparyAyatvasya gandhaparamANUnAmadRzyatvAnna - aSTasahasrItAtparyavivaraNam - te'kArAdibhedakAH syuriti cet maivaM, evaM satyatvAdepi vAyudharmatvApattau zabdasyaikyaprasaGgAttadvadeva zabdasyApi vAyudharmatvApattau zabdamAtrasya dattajalAJjalitvaprasaGgAcca / astu tarhi tAramandazukasArikAcaitrAdiprabhavabhedenaiva zabdanAnAtvaM tArAdistvakAra eka eveti cet tatrAha-sa evAyamakAra itItyAdi / na hIti na hi kathaJcitkenacitsAdRzyena kvacitparyAye pratyavamarza ekatvapratyayo na syAt, kintu syAdeva, tathA ca sarvasyaikatvaM syAdvarNavadityarthaH / varNaikatve vizeSabuddheH prakAraH kaH syAttatrAha-taccheSetyAdi taccheSavizeSA varNasambandhino'pradhAnA vizeSAH kalpitA akArAdayastabuddhestadvAsanAyAH, tadidamaGgahArAyekatve'pi tulyamityAha-sarvasyAGgahArAderapItyAdi / prayatnAnantarIyakaH prayatnajanyaH / zabdasya kAryatve pudgalaparyAyatvenAniSTApattimAzaGkate-nanu zabdasyetyAdi / ApAdhApAdakayoAptyabhAvAnne yamityuttarayati-netyAdinA / ubhayatra darzanAbhAvaprayojakataulya
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 10] 273 darzanamiti cet, zabdapudgalAnAmapi tata eva tanmA bhUt / atha matametatcakSuSopalabhyo'stu zabdaH, pudgalaskandhasvabhAvatvAd ghaTavaditi, tadapyapezalaM, gandhasyApi cakSurupalabhyatvaprasaGgAttata eva / atha tasyAnudbhUtarUpapudgalaskandhasvabhAvatvAccakSurupalambhatAyogyatvAcca na cakSuSA darzanam / tata eva zabdasya tanmA bhUt / zabdaparamANUnAM tAlvAdijanitavacanapreritAnAM vistAraprasaGga iti cet, na gandhaparamANUnAmapi tatprasaGgAt / teSAM gandhadravyaskandhapariNatatvAnna vacana[pavana]preritAnAmapi vistAraH zaravaditi cet, tarhi zabdaparamANUnAmapi zabdaskandhapariNatatvAtkuto vistAraprasaGgaH ? tata eva na vikSepo gandhaparamANuvat teSAM bandhavizeSAtskandhapariNAmasiddheH / mUrtadravyeNa pratighAtasteSAM syAditi cet, na, gandhaparamANUnAmapi tadanuSaGgAt / kuDyAdinA astyeva tatpratighAta iti cet, zabdaparamANupratighAto'pi mUrtimadbhiH zabdaparamANubhiH skandhapariNataiH zrotRkarNapUraNaprasaGga iti cet, na gandhaparamANubhirapi ghrANapUraNaprasaGgAt skandhapariNAmAvizeSAt / nanveka zrotrapravezAdyogyadezasthitairapi zrotrantaraiH zabdasyAzravaNaprasaGga iti cet, na, ekaghrANapravezAtpratipattrantarANAM yogyadezasthAnAmapi gandhasyApyaghrANaprasaGgAt / gandhaparamANUnAM sadRzapariNAmabhAjAM samantataH prasarpaNAdadoSa iti cet, tarhi zabdaparamANUnAmapi samAnapariNAmabhRtAM nAnAdiktayA visarpaNAtsa doSo mA bhUt / zabdasyAgamanAdInAmadRSTAnAmapi kalpanAprasaGga iti ced, gandhaparamANUnAmapi / athaiSAM pratipattivizeSAnyathAnupapattyA nizcayanAnnAgamanAdInAmadRSTaparikalpaneti cet, zabdapudgalAnAmapi yathA yatra yadA yAvatAM pratipattRRNAmupalabdhistathA tatra tadA tAvatAmupalabdhiyogyapariNAmavizeSopagamAt / tadevaM zabdasya ( bhA0 ) pudgalasvabhAvatve darzanavistAravikSepapratighAtakarNapUraNaikazrotra aSTasahastrItAtparyavivaraNam mupadarzayati- gandha- paramANUnAmityAdinA / jAtyA'dRzyatvamaniyatamiti punarAzaGkya pratibandyottarayitumAha-atha matametadityAdinA / pratibandiranuttaramiti mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpAbhAvamadRzyatvaprayojakamubhayatra tulyavadupadarzayati-atha tasyetyAdinA / prasaGgAntaramapi gandhadravyadRSTAntenaiva nirAkaroti - zabdaparamANUnAmityAdinA zabdaparamANupratighAto'pIti atrApyAgamanAdInAmadRSTAnAM parikalpanAprasaGga iti sambandhanIyam / zabdapudgalA
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pravezAdhupAlambho gandhaparamANukRtapratividhAnatayopekSAmarhati / nanu ca na pudgalasvabhAvaH zabdaH, asparzatvAt sukhAdivaditi bAdhakasadbhAvAnna pudgalasvabhAvatvaM zabdasyeti cet, na, hetorasiddhatvAt yataH (bhA0) karNazaSkulyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetorbhavanAdhupaghAtinaH zabdasya prasiddhirasparzatvakalpanAmastaGgamayati / [zabdAH nizchidrabhavanAd bahinirgacchanti antaH pravizanti paudgalikAH eva iti sAdhyate] nanu ca na pudgalasvabhAvaH zabdaH, nizchidrabhavanAbhyantarato nirgamanAt, tatra bAhyataH pravezAd vyavadhAyakAvedanAdezca [bhedanAdezca] darzanAt, yastu pudgalasvabhAvo, na tasyaivaM darzanaM, yathA loSThAdeH, tathA darzanaM ca zabdasya, tato na pudgalasvabhAvatvamiti cet, na pudgalasvabhAvatve'pi tadavirodhAt / tasya hi (bhA0) nizchidranirgamanAdayaH sUkSmasvabhAvatvAt snehAdisparzAdivanna virudhyeran / ___ kathamanyathA pihitatAmrakalazAbhyantarAttailajalAderbahirnirgamanaM snigdhatAdivizeSadarzanAdanumIyate ? kathaM vA pihitanizchidramRdghaTAdeH salilAbhyantaranihitasyAntaH zItasparzopalambhAtsalilapravezo'numIyeta ? tadabhedanAdikaM vA tasya nizchidratayekSaNAtkathamutprekSeta ? tato nizchidranirgamanAdiH snehAdisparzAdibhirvyabhicArI na samyaggheturyataH zabdasya pudgalasvabhAvatvaM pratikSipet, tasya pudgalasvabhAvatvanirNayAtsarvathApyavirodhAt / [zabdavartamAnakAla eva zrUyate na ca bhUtabhAvikAle iti nirNayaH] (bhA0) ato yatnajanitavarNAdyAtmA zrAvaNamadhyasvabhAvaH prAk pazcAdapi pudgalAnAM nAstIti tAvAneva dhvanipariNAmaH sarvairabhyupagantavyaH / tasya sakalakAlakalAvyApitve madhyavatprAk pazcAcca zrAvaNasvabhAvatva - aSTasahasrItAtparyavivaraNam nAmapi ityatrApi pratipattivizeSAnyathAnupapattyetyAdi prAktanaM yojanIyam / nanu evaM
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 10] prasaGgAt prayatnajanitavarNapadavAkyAtmakatvAyogAt / (bhA0) tatprAkpradhvaMsAbhAvapratikSepe kauTasthyaM kramayogapadyAbhyAM svAkArajJAnAdyarthakriyAM vyAvartayatIti nirupAkhyamityabhiprAyaH / zrIsvAmisamantabhadrAcAryANAM, prAkpradhvaMsAbhAvapratikSepasya kauTasthyena vyAptatvAt, tasya ca kramayogapadyAbhAvena, tatra tadvirodhAt, tasyApi svAkArajJAnAdyarthakriyAvyAvartanena, tasya ca nirupAkhyatvena, sarvathAnarthakriyAkAriNaH sakalavAgvikalpebhyo niSkrAntatvAt / syAdAkUtaM-varNAnAmAnupUrvyapauruSeyISyate, tasyA eva prAkpradhvaMsAbhAvAnabhyupagamAt tato nopAlambhaH zreyAniti, tadapyayuktaM, varNavyatirekAnupUrvyasambhavAt / kathaJcitkriyamANAmapi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pudgalaparyAyatvena pauruSeyatvena ca varNasya nityatvaM mAbhUttadAnupUrvI tvapauruSeyI nityA bhaviSyatItyAdyAzaGkate-syAdAkUtamiti / AnupUrvyA varNAvyatiriktatvAttasyA api na nityatvamityabhiprAyavAnAha-tadapyayuktamiti / etena vaiyAkaraNAnAM nityasphoTavAdo'pi nirastaH / AnupUrvInirAsena ni:kRSTatadrUpavAkyasphoTasyApi nirAsAd, anyeSAM tadabhiyuktairapyanAdRtatvAt / T // sphoTavAdaH // tathAhisphoTavAdamapavAdavarjitaM, satvaraM prakaTayiSyatA mayA / zAbdikapraNayakarmakArmaNaM prakriyA paTudhiyA pradarzyate // 1 // [svAgatA] varNa-pada-dravya-vAkya-sphoTA: padavAkyagAvakhaNDau tau / jAtisphoTatrayamityaSTau sphoTAH smRtAstajjJaiH // 2 // [AryA] (1) tatra varNasphoTaH, pacati rAma ityAdi prayujyamAne sAdhuzabde'ntargatAnAM tivvisargAdInAM vAcakatvAdInAM siddhyati / ye tvAhuH prayogAntargatAstivAdayo na vAcakAsteSAM bahutvena zaktyApatteH, edhAJcakre brahmetyAdAvAdezabhUtalugAderabhAvarUpasya bodhakatvAsambhavAcca, kintu taiH smRtA lakArAdayaH svAdayazca vAcakAH, latvasya jAtirUpatayA zakyatAvacchedakatvaucityAdavyabhicArAcca, AdezAnAM tu bhinnatayA parasparavyabhicAritvAt, laH karmaNi (pANini0 3.4.69) ityAdyanuzAsanAnuguNyAcca / na hyAdezeSvarthabodhaka 1. zaktyAnantyApatteH iti mudritam /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) tadAnupUrvIkalpanAM vistareNa pratikSepsyAmaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam manuzAsanamupalabhAmaha iti tAn pratyucyate vyavasthAtaH prayogAntargatA vAcakA na tu smRtAH, pacatItyAdau lakAramaviduSAM bodhAt / na ca teSAM tiviSaye zaktibhramAd bodhaH, tasya bhramatve mAnAbhAvAt, AdezinAmapi tattadvaiyAkaraNaiH svecchAnurodhena bhinnabhinnAnAmabhyupagamAt, kaH zaktaH ko neti vyavasthAnApattezca sarveSAM zaktatve gauravavyabhicArau duruddharau / AdezAnAM prayogAntargatatayA niyatatvAt yuktaM teSAM zaktatvaM tathA cAdezismaraNakalpanA neti lAghavam / vyavahRterapi, vyavahArastAvacchaktigrAhakeSu mukhyaH sa ca zrUyamANatiGAdiSveveti ta eva vAcakA ityarthaH, taddhetunyAyato'pi lakArasya bodhakatve' bhU'la' ityato'pi bodhaH syAt / (zaM0) tAdRzabodhe pacatIti samabhivyAhAro'pi kAraNamiti cet, tarhyAvazyakatvAdastu tAdRzasamabhivyAhArasyaiva vAcakatvazaktiH, anyathA lakArasya vAcakatvaM samabhivyAhArasya kAraNatvaM cetyubhayaM kalpyamiti gauravaM syAt / tathA ca tAdRzavarNasamabhivyAhArastAdRzasamabhivyAhRtA varNA vetyatra vinigamakAbhAvAt prayogAntargatA varNA vAcakAH siddhyanti / kRttiGoH kartRbhAvanAvAcakatvavyavasthAto'pi teSAM tattvasiddhiH / AdezAnAM vAcakatva eva tiGtvena bhAvanAyAmAnatvAdinA karttari zaktirityupapadyate vibhAgaH / na ca zAnajAdau kRtirlakArArthaH, AzrayaH zAnajartha ityastu karttari kRt ( pANini0 - 3.4.67 ) ityanuzA - nAditi zaGkyam / sthAnyarthena nirAkAGkSatayA zAnajAdau karttarItyasyApravRtteH, anyathA ghaJAdAvapi tatpravartteta / na ca devadattaH pacamAna iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAcchAnacaH karttA vAcyaH syAditi vAcyam, pacatitarAM maitraH pacatikalpaM maitra ityAdiSvapi taddarzanAditi dig / (1) (2) "evaM varNasphoTe siddhe padasphoTo'pi siddha eva, samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatve siddhe tAdRzavarNasamabhivyAhArarUpapadasya vAcakatAyAH siddhidhauvyAt, prativarNamarthasmaraNasyAnubhavaviruddhatvAt, pratyekavarNAnAmarthavattvena prAtipadikatvApattau nalopaH prAtipadikAntasya (pANini0 8.2.7) ityAdibhirddhanavanamityAdau 'na' lopApattezca / etaccaramavarNa eva vAcakatvazaktikalpanaucityAt, tasyA vyAsajyavRttitve mAnAbhAvAt, pUrvapUrvavarNAnubhavajanyasaMskArAzcarameNArthadhIjanane sahakAriNa iti na tanmAtroccAraNAdarthadhIH / suptiGantaM padam (pANini0-1.3.14) iti pakSe'pi ghaTenetyAdau prakRtipratyayavibhAgasya vas-nasAdisamudAyAdeza iva durjJAnatvAtpadasphoTaH svIkAryaH / (2) 1. bhAvanAyAM zAnajAdinA (vai0 bhU0 sA0, 60)
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 10] 277 vaktaryanApte ityatra [kA0 78] tatpratikSepavistAravacanAt / tadiha paryAptaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam (3) evaM hare'va viSNo'vetyAdau pratyekapadajJAne'pi samudAyazaktijJAnAcchAbdabodhodayAdvAkyasphoTo'pi siddha eva / vastutaH padaiH padArthAvabodho vAkyena vAkyArthAvabodha iti padArthazaktiH padeSviva vAkyArthazaktirvAkye'bhyupeyeti padasphoTavAkyasphoTau vyavasthitau, anyathA ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdau viparItavyutpattirahitasyApi bodhaprasaGgAt / (zaGkA) tatraiva ghaTakarmakamAnayanamiti bodhe ghaTArthakaprAtipadikottarakarmatvavAcakavibhaktestata AnayanArthakadhAtostata AkhyAtasya samabhivyAhAraH kAraNamiti kAryakAraNabhAvajJAnamapi heturiti cet, tarhi siddho vAkyasphoTaH ghaTAdipadArthabodhe bodhakatArUpapadazaktijJAnasyeva viziSyavAkyArthabodhe padasamabhivyAhArarUpavAkyaniSThabodhakatArUpavAkyazaktijJAnasyApi hetutvakalpanAt, arthopasthApakajJAnaviSayazabdavRttijJAnakAraNatvasyaiva zaktitvAt / (zaGkA) vAkyArthasya apUrvatvAt kathaM tatra zaktigrahaH ? iti cet, anvitAbhidhAnavAde pade'pi katham ? anvayasyApUrvatvAt / yadi ca padazaktiH padArthAMze jJAtA'nvayAMze cAjJAtopayujyata iti kubjazaktivAdaH, tadA mamApi vAkyazaktirajJAtaivopayujyata iti vAdAbhyupagamastulyaH / (zaGkA) anvite padazaktigraho vRddhavyavahAradarzanasahakRtena manasA cet, vAkye'pi tulyametat, ata eva sarvatra vAkyArtho lakSya iti bhATTAH / vastutaH samuditArthe viziSTavAkyasyaiva prathama zaktigrahastadanantaramAvApodvApAbhyAM pratyekaM tadgraha ityupajIvyatvAdvAkyasphoTa AzrayaNIyaH / na ca padatvaM vAkyatvaM vA durgraham, caramavarNapratyakSasamaye'vyavahitottaratvasambandhenopasthitapUrvavarNavattvarUpasya tasya sugrahatvAt / / __ (4-5) vAkyaM padaM cAkhaNDameva, na tu varNasamUho'nantavarNakalpane mAnAbhAvAttatadvarNotpAdakatvAbhimatavAyusaMyoganiSThaM vaijAtyamAdAyaiva kakAro gakAra ityAdipratItivailakSaNyasambhavAta, uktaM hi devatAdhikaraNe bhAmatyAM-T'tAratvAdi vAyuniSThaM varNeScAvAropyata' iti / na ca evaM vAcako'pi vAyusaMyoga eva syAt, pratyakSopalabhya-'ka'kArAdereva tattvasyAnubhavikatvAt / tathA ca tadevedaM padaM tadevedaM vAkyamityAdidhiyA'khaNDasphoTa: siddhyati / etena gaurityAdau gakAraukAravisargAdivyatirekeNa sphoTAnanubhavAt zrUyamANavarNAnAmeva vAcakatvamiti apAstam teSAM sphoTAtiriktatvAbhAvAt, uktavAyusaMyogAnAM madhye keSAMcid gatvena keSAMcidotvena keSAMcidvisargatvenAbhivyaJjakatvAnnAnupapattiH, avyavahitottaratva sambandhena 'gha'vattvasya TakAre grahAdetAdRzapadajJAnakAraNatAyA avivAdAta. paraM tvavyavahitottaratvaM svajJAnAdhikaraNakSaNotpattikajJAnaviSayatvaM vAcyam, ata eva 'gha'jJAnAnantara
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tatprabandhena, sarvathA prAkpradhvaMsAbhAvanihnave yathAnigaditadUSaNagaNaprasaGgasya pariharaNA aSTasahastrItAtparyavivaraNam jJAnaviSayatvarUpA 'Ta'syAnupUrvItyAdinaiyAyikavRddhAnAM pravAdaH / etena paryAyasthaleSveka eva sphoTo nAnA vA ? nAdyo ghaTapade gRhItazaktikasya kalazapadAd bodhaprasaGgAt / na ca tatparyAyAbhivyaktazaktigrahastatparyAyazravaNe'rthadhIhetariti vAcyama / evaM pratiparyAyaM zaktigrahadhrauvyeNa tattatparyAyazaktigrahahetutAyA ucitatvAt, tathA sati zaktigrahatvenaiva hetutve lAghavAt / anyathA tatparyAyAbhivyaktazaktigrahatvena hetutve gauravAt / na dvitIyo'nantapadArthAnAM teSAM zaktiM cApekSya kluptavarNeSveva zaktikalpanAyA laghutvAditi parimaloktaM apAstama, paryAyeSvanekazaktisvIkArasya sarvasiddhatvAt, tadavacchedakAnupUrvyAzcopapAditatvAt / zabdakaustubhe tu varNamAlAyAM padamiti pratItervarNAtirikta eva sphoTo'nyathA kapAlAtiriktaghaTAsiddhiprasaGgAdityuktam / nanu evaM padasyAkhaNDatve zAstrAprAmANyaprasaGgastasya prakRtipratyayAbhyAM padavyutpAdanamAtrArthatvAditi cet, na, vAstavabrahmabodhanAya vedAnteSu kozapaJcakavyutpAdanavadvAstavasphoTabodhanAya vyAkaraNe prakRtipratyayAdivyutpAdanopapatteH / na ca pratyakSasya sphoTasya grahe kiM zAstropAyApekSayApi ? iti vAcyam, upAyasyopAyAntarAdUSakatvAt, tathA ca vyAkaraNAbhyAsajanyajJAne vaijAtyaM kalpyate, mantrajanyamivArthasmaraNe, vedAntajanyamiva brahmajJAne, tasya ca jJAnasya yajJAdInAmantaHkaraNazuddhAviva zarIrAdizuddhAvupayogaH, sAkSAtparamparayA vA svargamokSAdihetutvaM ca / tadaktaM vAkyapadIye tad dvAramapavargasya, vAGmalAnAM cikitsitaM / pavitraM sarvavidyAnAmadhividyaM prakAzate // 1 // [brahmakANDa-14] idamAdyaM padasthAnaM, siddhisopAnaparvaNAm / iyamAmokSamANAnAmajihmA rAjapaddhatiH // 2 // iti / [brahmakANDa-16] na ca alIkayA prakRtipratyayakalpanayA kathaM vAstavasphoTabodha iti vAcyaM, rekhAgavayanyAyAzrayaNAt / atha sphoTasya varNAnAM ca nityatayA kakArotpattyAdipratyayaH kathamiti cet, udAttatvAderiva katvAderupAdheH kalpitasyAzrayaNAt / vastutaH sa evAyamiti pratyabhijJAne gAdernityatvAt (zaM0) na ca gatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvastadviSayo, (u0) vyaktyaMzAbhedasyApi bhAsamAnasya vinA bAdhakaM tyAgAyogAt / (zaM0) na cotpattipratIti rbAdhikA, (u0) prAgasattve sati sattvarUpAyA utpattervarNeSvanubhavaviruddhatvAt / ata eva varNamuccArayatIti pratyayo, na tUtpAdayatIti, uccaritatvaM ca tAlvoSThasaMyogAdijanyAbhivyaktiviziSTatvam / kiJca vyaJjakadhvaniniSThotpattyAdeH paramparayA varNaniSThatvaviSayatvenApyupapatterna
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA0 10] sambhavAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam - sA'tiriktavarNasAdhikA / na ca varNasthale niyamato dhvanisattve mAnAbhAvastadutpAdakazaGkhAdyabhAvena tadasambhavazceti vAcyam / kakArAdhuccAraNasthale tattatsthAnasya jihvayeSadantarapAte varNAnutpatteca'nyutpattezca darzanAt, jihvAbhighAtajavAyukaNThasaMyogAderdhvanijanakatvakalpanAttasya ca varNotpattisthale'pi sattvAttavaivAprAmANikapratibadhyapratibandhakabhAvakalpane gauravAditi siddhAvakhaNDapadavAkyasphoTau / (4-5) (6-7-8) jAtisphoTA yathA-varNAstAvadAvazyakAH, tadanAdareNa sphoTAbhyupagame so'yaM gakAro yaH pUrvaM zruta ityapi syAt, na syAcca gakAro'yaM na hakAra iti, sphoTasyaikatvAt / kiJca sphoTe gatvAdyabhyupeyaM na vA ? Adye tadeva gakAro'stu, varNanityatAvAdibhiratiriktagatvAnaGgIkArAt, tathA cAtiriktasphoTakalpana eva gauravam / antye gakArAdipratItivirodhaH, gatvArope mAnAbhAvAditi kRtaM sphoTena / tasmAt santyeva varNAH, parantu na vAcakAH, AkRtyadhikaraNanyAyena jAtereva vAcyatvavadvAcakatvasyApi yuktatvAcca / idaM haripadamityanugatapratItyA haryupasthititvAvacchinne haripadajJAnatvena hetutvAttadavacchedakatayA ca jAtivizeSasyAvazyakalpyatvAt / na ca varNAnapavyaiva pratItyavacchedakatvayoH nirvAha:, ghaTatvAderapi saMyogavizeSaviziSTamRdAkArAdibhizcAnyathAsiddhyApatteH, tasmAt sA jAtireva vAcikA, tAdAtmyena tadavacchedikA ca / na ca jAteH pratyekaM varNeSvapi sattvAt pratyekato arthabodhApattiH, anekavyaktyabhivyaGgyajAtereva sphoTatvenAbhidhAnAt, varNasphoTapakSe kathitadoSasattve'pi padavAkyapakSayo yam, tasyA vyAsajyavRttitvasya dharmigrAhakamAnasiddhatvAditi niSkarSaH / nana kA sA jAtiriti cet, atrAhu: satyAsatyau tu yau bhAgau pratibhAvaM vyavasthitau / / satyaM yattatra sA jAtirasatyA vyaktayo matAH // iti / [vaiyAkaraNabhUSaNasAra-73] (6-7-8) atra brUmaH 1aSTasu sphoTeSu tAvanniSkRSTo jAtirUpavAkyasphoTa eva jyAyastayA vaiyAkaraNairiSyate, sa cAnekavyaktyabhivyaGgyA jAtiH, tattvaM cAnekavyaktijJAnajanyajJAnaviSayatvam, tathA cAnekavyaktijJAnairevArthabuddhyupapattau kimantargaDunA jAtisphoTena ? / kiJca yathAkathaJcidanagamArthaM jAtikalpane'khaNDopAdhyAderucchedApattiriti varNAnapavyava pratItyavacchedakatvayonirvAha ucitaH, tathaivAnvayavyatirekadarzanAt / sA ca varNAnatirikteti ko vAtiriktaH sphoTaH ? / na ca varNAtmanApi nityatvaM yuktam, tadutpattyAdipratIte: 1. tulanA-zabdakaustubha a-1 pAda-1, Ahnika-1 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 aSTasahastrItAtparyavivaraNam athetaretarAbhAvAtyantAbhAvAnabhyupagamavAdinAM dUSaNamudbhAvayiSavaH [ mudbibhAva aSTasahastrItAtparyavivaraNam sArvajanInatvAt, 'varNamuccArayati na tUtpAdayati' ca paTaM vayati na tUtpAdayatItyanena tulyam, abhivyaktiviSayatvamapyutpatterdravyArthanayena sarvatrAtiprasaJjakam, paryAyArthikanaye cAbhivyaktyaMzasya gauraveNa tyAgAcchuddhotpattigraho'pi sarvatra tulyaH, jJAyamAnasya hetorlAghavenaikasya sphoTatve ca dhUmaparAmarzAdisthale'pyekaH sphoTaH syAditi na kiJcidetat / varNamAlAyAM padamiti pratItyA varNAtiriktasphoTaM sAdhayan dIkSitastvazikSitAlApakRdeva / evaM satyadhiSThAnasya satyatayA varNamAlAyAH satyatvasya tatrAdhyastasya sphoTasya ghaTavadevAsattvasya cApatteH / na ca varNAzritatve'pi sphoTasya gotvAdivajjAtirUpatvena nityatvAt satyatvamiti vAcyam / brahmadarzane gotvAdijAterapyasattvAdanityatvam, AtmaivedaM sarvamiti zrutivacanAditi "kaiyaTagranthaparyAlocanatayA gotvAdivajjAtirUpasyApi sphoTasyAzritatvenAnityatvAdasatyatvApatteH, tattadvyaktiviziSTaM brahmaiva jAtisphoTa iti svIkAre ca ghaTAdAvapi satyabhAgasya jAteH sphoTa iti nAma kuto na svIkriyate ? upAdhirUpavizeSaNAbhAve sarvatra zuddhabrahmaparyavasAnAvizeSAt, paryAyArthanayavyutkrAntArthagrAhiNo dravyArthikasyApazcimavikalpanirvacanatvena tatra zabdabrahmatvamarthabrahmatvaM veti pakSapAtasya nirmUlatvAt saptabhaGgInaye kathaJcidanirvAcyatvasya vicArajanyanirvikalpakajJAnamAdAyaivAvirodhAt / etena itthaM niSkRSyamANaM yat, zabdatattvaM niraJjanam / brahmaivetyakSaraM prAhustasmai pUrNAtmane namaH // 1 // [ vaiyAkaraNabhUSaNasAra-72] iti vyAkhyAtam, arthavinirmuktasya jJAnasyevAkSarasyApyabhAvAt, anantadharmakatve'pyakSaratvasyAdvayatvasya cAtadvyAvRttyA nayavizeSeNopapatteH pramANatayA zrayaNe'pi manomayatva - vacchabdamayatvasya brahmaNyasiddheH, AtmabhAvasamavasthAnarUpasya parabrahmaNa evAnekAntasiddhAntanItyA sakalakalaGkarahitasya vipazcitAzrayaNIyatvAditi zivam / yo vyaktisphoTA avicalitaparyAyaviSayA, akhaNDau dvau sphoTau tadanugatasaddravyaviSayau / na tiryaksAmAnyAttrayamiha vibhinnaM ca tadayaM, nayAnAM kallolaH kalayati camatkAramabhitaH // amUhagbhaGgAnAM nibiDatarajAlaM nayakRtaM, prayAti chittvaiva prathitabhajanAstreNa sukRtI /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 11] yiSavaH] prAhurAcAryAH sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / anyatrasamavAye na vyapadizyeta sarvathA // 11 // tadityanena sarvapravAdinAmiSTaM tattvaM parAmRzyate / tadekaM sarvAtmakaM syAt, aniSTAtmanApi bhAvAdanyApohasya vyatikrame / svasamavAyinaH samavAyyantare samavAyo'nyatrasamavAyaH, atyantAbhAvavyatikramaH / tasmina sarvasyaSTaM tattvaM sarvathA na vyapadizyeta, sveSTAtmanA vyapadeze'niSTAtmano'pi vyapadezaprasaGgAt, tenAvyapadeze sveSTAtmanApyavyapadezApatteH svayamiSTAniSTAtmanoH kAlatraye'pi vizeSAnupagamAt / [itaretarAbhAvasya lakSaNaM tasya nihnave ca hAnipradarzanam] kaH punaranyApoho nAma ? (bhA0) svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApohaH / svabhAvAntarAditi vacanAnna svasvabhAvAd vyAvRttiranyApohaH, tasyAH svApohatvaprasaGgAt / athApi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayoranyApohatvaprasaktiriti cet, na, kAryadravyAtpUrvottarapariNAmayoH svabhAvAntaratve'pi tasya tadvyAvRtteviziSTatvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam patatyuccairvaiyAkaraNahariNastatra vivazo, na siddhiH syAdvAdAditi ya iha sUtraM vimRzati // 2 // [zikhariNI] sphoTavAda: sampUrNaH // 10 // anyatreti vivRNoti / svasamavAyina iti svamAtmA samavAyi yasyeti vigrahAt svasamavAyina AtmasamavetajJAnAdeH, samavAyyantare=vyomAdau, samavAyo'nyatrasamavAya ucyate, atyantAbhAvavyatikramaH sa eva / tasminniti tasminnabhyupagamyamAne, sarvasya pravAdinaH, iSTaM tattvaM sarvathA tasyaivetyAkAreNa, na vyapadizyeta / tasya kAryasya, tavyAvRtteH pUrvottarapariNAmarUpavyAvRtteH, viziSTatvA=vilakSaNatvAd, dhvaMsatvaprAgabhAvatvAbhyAmiti zeSaH / tathA copadheyasAGkarye'pyupAdhInAmasAGkaryAnna doSastadvyaktitvA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 aSTasahastrItAtparyavivaraNam yadabhAve hi niyamataH kAryasyotpattiH sa prAgabhAvaH, yadbhAve ca kAryasya niyatA vipattiH sa pradhvaMsaH / na cetaretarAbhAvasyAbhAve bhAve ca kAryasyotpattirvipattirvA, jalasyAbhAve'pyanalasyAnutpatteH kvacittadbhAve ca tasyAvipatteH / kvacidandhakArasyAbhAve rUpajJAnotpatteH sa prAgabhAvastasya syAditi na mantavyaM, niyamagrahaNAt keSAJcidandhakAre'pi rUpajJAnotpatteH / tata eva nAndhakAraM rUpajJAnasya pradhvaMsa:, tadbhAve niyamatastadvipatyapratIteH / tataH sUktam anyApohalakSaNaM 'svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApoha' iti, tasya kAlatrayApekSe'tyantAbhAve'pyabhAvAdativyAptyayogAt / na hi ghaTapaTayoritaretarAbhAvaH kAlatrayApekSaH, kadAcitpaTasyApi ghaTatvapariNAmasambhavAt, tathA pariNAmakAraNasAkalye tadavirodhAt, pudgalapariNAmAniyamadarzanAt / na caivaM cetanAcetanayoH kadAcittAdAtmyapariNAmaH, tattvavirodhAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam vacchinnabhede'pi tadravyatvAvacchinnabhedAbhAvazrayaNAdveti bodhyam / upAdhyasAGkaryameva pradarzayati-yadabhAve hItyAdi / niyamagrahaNAditi na ca evaM siddhyabhAve niyamato'numityutpatteH siddhenumitiprAgabhAvatvaprasaGga iti vAcyam / pUrvapariNAmAntarbhAveneSTatvAt, anumiterapi siddhitvena siddhyabhAvatvenAnumitinirUpitasya kAlikavyAptighaTitaniyamasyAbhAvAcca / na hi ghaTapaTayorityAdi, nanu evaM jIve'jIvabhede kAlatrayApekSe'tyantAbhAva lakSaNAtivyAptiH, na ca so'tyantAbhAva eva, pratItivailakSaNyAt, naJA'tyantAbhAvabodhane'nuyogivAcakapade saptamyA anyonyAbhAvabodhane ca pratiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktitvasya tantratvAccAtyantAbhAvatvAdinA bodhane tathAvyutpatterAzrayaNe'pi tathAlakSaNasyAvazyamRgyatvAcceti cet, satyam, traikAlikI tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAvaH [ ] ityatra pariNAmapadamahimnA dharmatvaniyAmakasambandhabodhAttRtIyAtatpuruSAzrayaNAcca saMsargAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvamatyantAbhAvatvamiti tAtparyAt / itthaM cAnyonyAbhAvalakSaNasya tAdAtmyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvasyaiva lAbhAnna doSaH / tattvaM kluptAdhikaraNe'tiriktapadArthe veti punaranyadetat, saMyogitAdAtmyasyaiva saMyogatve ca 'tAdAtmyatvAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvatvamanyonyAbhAvatvam,' 'taditarAbhAvatvaM saMsargAbhAvatvam' iti vadanti / TtAdAtmyatvasyAtiriktasya kalpanAyAM gauravAdbhedatvAtyantAbhAvatvAdyakhaNDopAdhiriti tu navyAH / yuktametat, tattatsvarUpe tattadbhedatvAderyathApratIti kalpanAd bhAvasaGkarasyevAbhAvasaGkarasyApyaduSTatvAt, abhilApabhedasya ca vivakSAvaicitryAdyadhInatvAditi diga /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 11 ] 283 [vijJAnAdvaitavAdI itaretarAbhAvaM na manyate tasya vicAraH kriyate ] nanvitaretarAbhAvasya vyatikrame cArvAkasya pRthivItattvaM sakalajalAdyAtmakamanuSajyatAM, sAGkhyasya ca mahadAdipariNAmAtmakamazeSatastadastu / saugatAnAM tu vijJAnamAtramupayatAM kiM kimAtmakaM syAd ? iti kazcit so'pi na vipazcit / saugatAnAmapi hi (bhA0) saMvido grAhyAkArAtkathaJcid vyAvRttAvanekAntasiddhiranyathA sambandhAsiddhiH / sarvathA vyAvRtau saMvidgrAhyAkArayorupakAryopakArabhAvAnabhyupagamAtsambandhAntarAbhAvAt / (bhA0) avyAvRttAvanyatarasvabhAvahAnerna kiJcitsyAt / saMvido grAhyAkAre'nupraveze grAhyAkAra eva syAnna saMvidAkAraH / tathA ca tasyApyabhAvaH, saMvidabhAve grAhyAkArAyogAt / grAhyAkArasya vA saMvidyanupraveze'saMvideva, na grAhyAkAraH syAt, kasyacitsaMvedanamAtrasya (bhA0) viSayAkAravikalasyAnupalabdheH / nanu ca nAnyo'nubhAvyo buddhyAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate // [ ] aSTasahastrItAtparyavivaraNam anyApohavyatikrame bhedavAdinAM doSaH syAnnAbhedavAdinaH saugatasyetyAzaGkate nanvi - tyAdinA / uttarayati-saugatAnAmapi hItyAdinA / kSaNikatvena vyaktibhede teSAmavivAda eva, grAhyagrAhakatvAbhyAmAMzikasvarUpabhedakathanArthaM punarayamupakramaH, grAhyagrAhakAkAravivekAnyathAnupapattyA jJAnamAtramapi kathaJcidbhedazAli svIkAryameveti niSkarSa: / nanu matAparijJAnavijRmbhitametat jJAnamAtrasya mAdhyamikenAbhyupagamAt, tanmate ca grAhyAkArasyAlIkatvAdalIkabhedasya ca vAstavAnyApohavyatikramAvirodhitvAditi AzaGkate-nanu cetyAdinA / evamapi svalakSaNapratyakSe saMvedyAkAramithyAtvAvagAhijJAnavailakSaNyadhrauvyA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti cet, evamapi (bhA0 ) saMvitteH svalakSaNapratyakSavRttAvapi saMvedyAkAravivekasvabhAvAntarAnupalabdheH svabhAvavyAvRttiH svabhAvAntarAtsiddheti kathaM tallakSaNAnyApohavyatikramaH saugatasya zakyaH kartum ? [citrAdvaitavAdimate'pi itaretarAbhAvaH siddhyatyeva] citraikajJAnavAdinaH punaH (bhA0) zabalaviSayanirbhAse'pi lohitAdInAM / / ( bhA0) parasparavyAvRttirabhyupagamanIyA, anyathA citrapratibhAsAsambhavAttadanyatamavat, tadAlambanasyApi nIlAderabhedasvabhAvatvApatteH, nIlAdyAnyatamavat / pratibhAsabhedAbhAve'pi nIlAderbhedavyavasthitau na kiJcidabhinnamekaM syAt, niraMzasvalakSaNasyApyanekatvaprasakteH / tataH pItAdiviSayasvarUpabhedamanvicchatA tatpratibhAsabhedo'nekavijJAnavadekacitrajJAne'pyeSTavyaH / tadiSTau ca svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiH pAramArthikI siddhyatIti siddhastallakSaNo'nyApohaH / tathA citrajJAnasya svani sebhyo lohitAdibhyo viSayasya ca citrapaTAdeH svAkArebhyo nIlAdibhyo vyAvRttiH siddhA / [citrAdvaitajJAnasyaikAnekasvabhAvAt ekAnekasvabhAvajJAne itaretarAbhAvaH siddhyatyeva] kutaH pramANAditi cet, aSTasahasrItAtparyavivaraNam nnAnyApohavyatikramaH saugatasya yukta ityAzayena samAdhatte-naivamapItyAdinA / tAdRzajJAnasyAlIkatve ca datto mAdhyamikamatAya jalAJjaliH / (zA) vicArajanyaM zanyajJAnameva pramANaM nAnyat svalakSaNapratyakSamapyaprAmANyazaGkAkalaGkitatvAditi cet, tarhi tatrApi mithyAsaMskAravirodhitAvacchedakaM vaijAtyaM vaktavyamiti dhruvo'nyApohaH / vicArasya satyatve niyamabhaGgo'satyatve ca satyajJAnajanakazaktivirahAt satyajJAnoccheda iti yatkiJcidetat / citrAdvaitavAde'pi yogAcArasya citrajJAne nIlAdimAtraviSayakajJAnatvAvacchinnabhedarUpo nIlAdyAkArabhedarUpa
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 11] 285 (bhA0) tadvatastebhyo vyAvRttiH, ekAnekasvabhAvatvAd ghaTarUpAdivadityanumAnAt / na hi lohitAdinirbhAsA eva nIlAdyAkArA eva vAnekasvabhAvA, na punarekasvabhAvaM tadvadvedanaM bahirdravyaM ceti zakyaM vaktuM, yato'siddho hetuH syAt, tasyApyabAdhitapratItisiddhatvAt / (bhA0) anyathA dravyameva syAnna rUpAdayaH / etena citrajJAnameva syAnna tallohitAdinirbhAsA ityupadarzitam / zakyaM hi vaktuM (bhA0) svabhAvaikatve'pi nirbhAsavailakSaNyaM karaNasAmagrIbhedamanuvidadhyAd, dUrAsannaikArthopanibaddhanAnAdarzananirbhAsavat / yathaiva hi citrapaTAdidravyamekasvabhAvamapi cakSurAdikaraNasAmagrIbhedAdUpAdivilakSaNAkAra, tadanuvidhAnAt tathA citrajJAnamapi nAnAntaHkaraNavAsanAsAmagrIbhedAdvilakSaNalohitAdinirbhAsam / [jJAnabhedAt vastUnAM svabhAvabhedo'pi bhavedeva] tathAnabhyupagame - aSTasahastrItAtparyavivaraNam zcAnyApoho'vazyamAdaraNIya ityAha-citrakajJAnavAdinaH punarityAdinA / tadvata iti tadvato lohitAdinirbhAsavatazcitrajJAnasya, tebhyo lohitAdini sebhyo vyAvRttirastIti sAdhyam, ekAnekasvabhAvatvAditi hetuH, yathA ghaTasya rUparasAdibhya iti dRSTAntaH / ekamidamanumAnam, dvitIyaM ca tadvato= nIlAdyAkAravatazcitrapaTAdestebhyo nIlAdyAkArebhya ityabhilApena draSTavyam / na punariti anekasvabhAvamiti vipariNatAnuSaGgenAnvayaH tadvallohitAdinirbhAsavannIlAdyAkAravacca / hetuH= ekAnekasvabhAvatvarUpaH, yadi ca rUpAdaya eva lokapratItatvAt santi na dravyamiti pareNocyate tadAha bhASyakRt-mama sAmAnyAbhiprAyeNa dravyamevAsti' na rUpAdaya iti, tulya: pakSa ityarthaH / jJAnamadhikRtyAha vRttikRteteneti / citrajJAnaikatve nirbhAsabhedaprakAramupadarzayati-zakyaM hi vaktumityAdinA / prasaGgApAdanamAtrametaditi viparyayaparyavasAnamAha-tathAnabhyupagama ityAdi / bhASye vAkAro 1. dravyameva syAnna rUpAdaya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) pratipuruSaM viSayasvabhAvabhedo vA sAmagrIsambandhabhedAt / kvacidekatrArthe dUrasthapuruSasyAnyo hi dUre dezasAmagrIsambandho'nyazcAsannadezasAmagrIsambandhaH, iti dUrAsannAnAmekatra vastunyupanibaddhanAnAdarzanAnAM puruSANAM nirbhAsabhedAttadviSayasya vastuno'pi svabhAvabhedo'stu vizeSAbhAvAt, karaNasAmagrIbhedavaddUrAdidezasAmagrIsambandhabhedasyApi viSayasvabhAvabhedamantareNAnupapatteH / tato'ntarbahizca svabhAvabhedaikAntasiddherna kvacidekatvavyavasthA / 286 ( bhA0 ) anyathA nirbhAsabhede'pi kasyacidekarUpatopagame, ( bhA0 ) na kevalaM rUpAderabhedaH, kiM tarhi ? (bhA0) kasyacitkramazaH sambandhyantaropanipAto'pi svabhAvaM na bhedayet / tataH kramavantyapi kAryANi tatsvabhAvabhedaM nAnumApayeyuH / kramazaH sukhAdikAryabhedasya sAdhanadharmasya kvacidekatra samAnasambandhopanItanirbhAsabhedena vyabhicArAt / na caivaM zakyamabhyupagantum / ( bhA0 ) tato yAvanti sambandhyantarANi tAvantaH pratyekaM bhAvasvabhAvabhedAH parasparavyAvRttAH saha krameNa ca pratipattavyAH / [bauddhaH padArtheSu sarvathA sambandhaM na manyate] nanu ca sarvathA sambandhAsambhavAdbhAvAnAM pAratantryAnupapatteH aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavasthArthaH / nirbhAsabhede'pyekatvopagame bAdhakamAha bhASyakRt - anyatheti / kramaza iti / evaM hi kramikanAnAkAryakaraNaikasvabhAvo'nugRhIto bhavati / vastuta evaM nAnaikasvabhAvazabalataiva siddhyati, anyathaikasvabhAvavapuSi nAnAkAryakaraNAnupraveze ekakAryakAraNavelAyAM galepAdikayA nAnAkAryopanayanaprasaGgAdityAlocyAha-na caivaM zakyamabhyupagantumityAdinA / bauddhaH zaGkate-nanu ceti bhAvAnAM pAratantryAnupapatteH kSaNikatvena parApekSAyA aghaTanAt
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 11] pAratantryaM hi sambandhaH siddhe kA paratantratA / tasmAtsarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH // [ ityAdivacanAnna kasyacitsambandhyantarANi svabhAvabhedanibandhanAni santIti cet, na / [jainAcAryAH dravyakSetrakAlabhAvapratyAsattilakSaNaM caturvidhasambandhaM sAdhayanti] dravyakSetrakAlabhAvapratyAsattilakSaNasya sambandhasya nirAkartumazakteH / (bhA0 ) na hi kasyacitkenacitsAkSAtparamparayA vA sambandho nAstIti, nirupAkhyatvaprasaGgAt / guNaguNinoH paryAyatadvatozca sAkSAdaviSvagbhAvAkhyasamavAyAsattve svatantrasya guNasya paryAyasya vAsattvaprasaGgAt sakalaguNaparyAyarahitasya dravyasyApyasattvApattiriti tayonirupAkhyatvam / guNAnAM paryAyANAM ca parasparaM svAzrayaikadravyasamavAyasambandhAbhAve'pyanena nirupAkhyatvaM pratipAditam / cakSurUpayoH paramparayA kSetrapratyAsatterasattve yogyadeze'pyayogyadezavadrUpe cakSurjJAnaM na janayet / tatastadgrAhakAnumAnAsattvAdasattvaprasaGgo, rUpasyApi cendriyapratyakSAsattvAdasattvaprasaktiH, ityubhayonirupAkhyatvam / tathA kAraNakAryapariNAmayoH kAlapratyAsatterasattve'nabhimatakAlayorivAbhimatakAlayorapi kAryakAraNabhAvAsattvAdubhayonirupAkhyatatapattiH / tathA vyAptivyavahArakAlavartino--mAdiliGgAgnyAdiliGginorbhAvapratyAsatyasattve kvacitpAvakAdiliGgini tato'numAnAyogAdanumAnAnumeyayorasattvaprasaGgAnnirupAkhyatvaprasaGgaH / kiM bahunA ? saMvedanasya kasyacitkenacivadyAdyAkAreNa pratyAsatterasattve tadubhayorasattvAnnirupAkhyatvam / tatpratyAsattisadbhAve vA siddhazcaturdhApi sambandhaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvathA'sambandhena svabhAvabhedasyAsambhavAnna kasyacitsambandhyantarANi svabhAvabhedanibandhanAni santi, asataH svabhAvabhedasya kartumazakyatvAdityanvayaH / prAmANikatvAd dravyAdikRtasambandhaH parAkartumazakya ityAzayya samAdhatte-na dravyetyAdinA / svayaM pramANena sambandhasiddhimaGgIkRtya paramukhena tamabhyupagamayati-kiM bahuneti tathA ca sAkArajJAnavAde viSayaviSayibhAvasambandhasya nirAkArajJAnavAde'pi tannirAkaraNAkArasambandhasyAvazyA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [vijJAnAdvaitavAde'pi caturdhA sambandhaH siddhyati iti pratipAdayanti jainAcAryAH] saMvittadAkArayordravyAdipratyAsatticatuSTayasyApi bhAvAtparasparaM pAratantryasiddheH / siddhasya saMvidAkArasya saMvitparatantratAniSTau saMvidabhAve'pi bhAvaprasaGgAt, saMvido vA svAkAraparatantratAnupagame nirAkArasaMvidanuSaGgAt, tathopagame'pi saMvido vedyAkAravivekaparatantratAnabhimanane vedyAkArAtmatAprasaGgAt, sarvathA sambandhAbhAvasya ca bhAvaparatantratvAnaGgIkaraNe svatantrasyAbhAvarUpatvavirodhAt kutastadvyavasthA ? / tadayaM kasyacitsiddhasyAsiddhasya vA paratantratAmupalabhya sarvatra siddhe'siddhe vA kA paratantrateti bruvANaH kathaM na paratantraH ? / [kAryakAraNayoH paratantratAnabhyupagame doSAnAhurAcAryAH] kasyacidasiddhasyApi kAryAtmanaH kAraNaparatantratopapatteranyathA kAraNAbhAve'pi kAryotpatternivAraNAyogAt / ( bhA0 ) kutazcitkasyacidanutpattau zazvatsattvaprasaGgAt, 'sadakAraNavannityam' iti vacanAt saMvRtyA pAratantryopagame'pi taddoSAnativRtteH saMvRtermRSArUpatvAt / tattvato'pi kvacitpAratantryeSTau siddhastAttvikaH sambandha:, iti na aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhyupagamyatve siddhamanyatrApi dravyAdisambandheneti bhAvaH / sarvathA sambandhAbhAvasya ceti tathA ca paramANUnAM nirantarotpattireva dravyAdipratyAsattirjJAnasya cAnIlAdyAkAravyAvRttatayotpattiriti nirastam, pAratantryabhiyA sambandhaM nirAkurvato'sambandhAbhAvamAdriyamANasyAbhAvasya bhAvaparatantratayA tadanivRttervakrakalpanAdoSasya paramAdhikyAt / tadayaM kasyaciditi kvacitparatantratAnupalambhe sarvatra paratantratAniSedhasya karttumazakyatvAdabhAvajJAne pratiyogijJAnasya hetutvAditi bhAvaH / paratantraH = paravazaH, kasyacidasiddhasyApIti tathA ca yathA kAryasya kAraNaparatantratvaM, tathA sarvasya vastunaH sambandhamukhena sambandhyantaraparatantratvamaviruddhamiti bhAvaH / nanu kArye na kAraNapAratantryaM tasya svarasata evotpattizIlatvAt, kintu kAryatvavyavahAra iti sAMvRtameva taditi AzaGkAyAm Aha - saMvRtyeti / taddoSAnativRteH vastutaH kAraNAnapekSatve kAryasya nityaM sattvamasattvaM veti prasaGgasya durvAratvAditi bhAvaH / tattvato'pIti ekatra mRSArUpasyAnyatra satyatvaniyamAdityarthaH / vastuto'vadhitayA niyatatva
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [pari01-kA0 11] 289 tatpratikSepaH zreyAn, yataH sambandhyantarApekSayA sakRdasakRcca santAnAntara-bhAvasvabhAvabhedAH parasparaM vyAvRttA na bhaveyuH / (bhA0 ) tadevaM pratikSaNamanantaparyAyAH pratyekamarthasArthAH / na punarekasvabhAvA eva bhAvAH kSaNamAtrasthitayaH, anvayasyAnAratamavicchedAt / (bhA0) kramazo'pi vicchede'rthakriyAnupapatteH svayamasatastattvataH kvacidupakAritAnupapatteH kutaH kasyAtmalAbha: syAt ? kathaJcidavicchede punaH sa sughaTa eva / (bhA0) kAraNasya svakAryAtmanA bhavataH pratikSepAyogAt svabhAvAntarAnapekSaNavat / [arthaparyAyApekSayotpAdavyayadhrauvyAtmikAsu tisRsu avasthAsu hetuvyApAro nAsti] svayamutpitsorapi svabhAvAntarApekSaNe vinazvarasyApi tadapekSaNaprasaGgAt / etena - aSTasahasrItAtparyavivaraNam rUpaM kAraNapAratantryaM kArye sarvasiddhamevAkasmAdbhAvanirAsasyetthamevopapAdanAt, svabhAvavAde pUrvottarakSaNAnAmeva hetuhetumadbhAvena kAraNAntaranirAse'pi teSAM mitho'vadhyavadhimadbhAvena naiyatyAkSatestruTyadekAnte svabhAvazabdArthasyaivAnupapattiriti punaranyadetat / santAnAntarabhAvasvabhAvabhedA iti santAnAntarabhAvasya ghaTapaTAdirUpasya svabhAvabhedAH=kSaNikanityApekSayA nityAnityAdirUpAH / sa sughaTa eveti suvarNaM kuNDalIbhUtaM mRd ghaTIbhUtetyAdipratyayAdavicchinnadravyasyaiva kArthIbhAvasiddheH, anyathA ccipratyayArthasyaivAghaTanAditi bhAvaH / nanu kAraNasya prAkkAlavRttitayaivApekSaNAt kathamavicchinnasya kAryAbhAva ityAzaGkAyAM dRSTAntamAha-svabhAvAntarAnapekSaNavaditi yena nayena svabhAvAntarAnapekSaNaM tena nayenAvicchinnasya kAraNasya kAryatAM svIkurvataH parityAgAyoga ityarthaH / (zaGkA) sa ko vA naya iti cet, ime brUmahe, nAzasyevotpAdasya nirhetukatvavAdI zuddhaparyAyArthika eva, tadAha-utpitsorapIti hetuM vinaiva vastuno vinAzazIlatve hetuM vinaivotpAdazIlatvaM nyAyyam, tatra saugatAnAmarddhajaratIyAzrayaNasyAyuktatvAditi bhAvaH / sthitAvapyenaM nyAyamatidizati-eteneti vastuna utpAda
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 aSTasahasrItAtparyavivaraNam sthAsnoH svabhAvAntarAnapekSaNamuktaM, visrasApariNAminaH kAraNAntarAnapekSotpAdAditrayavyavasthAnAttadvizeSe eva hetuvyApAropagamAt / yatazcaivaM paryAyArthikanayAdezAtpratikSaNamanantaparyAyaH krameNAvicchinnAnvayasantatirarthaH pratIyate / _[sarvapadArthAH utpAdavyayadhrauvyAtmakAH santIti pratipAdanam] (bhA0) tasmAdayamutpitsureva vinazyati jIvAdiH, pUrvaduHkhAdiparyAyavinAzAjahadvRttitvAttaduttarasukhAdiparyAyotpAdasya / (bhA0) nazvara eva tiSThati kathaJcidasthAsno zAnupapatterazvaviSANavat sadravyacetanatvAdinA / (bhA0) sthAsnurevotpadyate / sarvathApyasthAsnoH kadAcidutpAdAyogAttadvat / tataH pratikSaNaM trilakSaNaM sarvam utpAdavyayadhrauvyayuktaM sad iti vacanAt [tattvArthasUtram-5.30] / [bauddhaH pRcchati yat jIvAdeH padArthAd utpAdAdayo'bhinnA bhinnA vA ? ubhayatra doSAropaNam] nanvevaM sthityAdayo jIvAdervastuno yadyabhinnAstadA sthitirevotpattivinAzau, vinAza eva sthityutpattI, utpattireva vinAzAvasthAne iti prAptam, ekasmAdabhinnAnAM sthityAdInAM bhedavirodhAt / tathA ca kathaM trilakSaNatA syAt ? atha bhinnAstarhi pratyekaM sthityAdInAM trilakSaNatvaprasaGgaH, sattvAt, anyathA tadasattvApatteH / tathA cAnavasthAnAnna samIhitasiddhiriti kazcita, so'pyanAlocitapadArthasvabhAvaH, pakSadvayasyApi kathaJcidiSTatvAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vinAzayoH kAraNAnapekSatve vyavasthiteH sthiterapi tattvena svAbhAvikatvaM yuktam, kvAcikatvasyeva kAdAcitkatvasya svabhAvaniyatatvAditi bhAvaH / nanu evamutpAdAditrayasya kAraNAnapekSatve ghaTotpAdAdyarthe daNDagrahaNAdau pravRttirna syAditi AzaGkAyAM Aha-tadvizeSa eveti itthaM cotpAdasya prAyogikavaizrasikabhedena dvividhatvAda dvitIye hetvanapekSAyAmapi prathame tadapekSAdhrauvyAnna pravRttyuccheda iti bhAvaH / etaccotpAdadvaividhyaM T'uppAo duviappo paogajaNio a vIsasA ca [3.32] ityAdigranthena bhagavatA 1. utpAdo dvirvikalpaH prayogajanitazca visrasA ca / (sammati0)
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 11] 291 [jainAcAryAH jIvAdeH padArthAd utpAdayaH kathaJcit abhinnA, bhinnA ceti manyante] tatra tadvataH kathaJcidabhedopagame sthityAdInAM / (bhA0) sthitirevotpadyate / sAmarthyAdvinazyati ca / (bhA0) vinAza eva tiSThati / sAmarthyAdutpadyate ca / (bhA0) utpattireva nazyati / sAmarthyAttiSThatIti ca jJAyate, trilakSaNAjjIvAdipadArthAdabhinnAnAM sthityAdInAM vilakSaNatvasiddheH / etenaiva tatasteSAM bhedopagame'pi pratyekaM trilakSaNatvasiddhiruktA / na caivamanavasthA, sarvathA bhedapakSe tatprasakteH, syAdvAdapakSe tu tadasambhavAt / yena hi svabhAvena trilakSaNAttattvAdabhinnAH sthityAdayastena pratyekaM trilakSaNAH, paryAyArpaNAtparasparaM tadvatazca bhinnA apISyante, tathA pratIterbAdhakAsambhavAt / tato niravadyamidaM pratikSaNaM trilakSaNaM sarvamiti / etena kAlatrayApekSayApi trilakSaNamupadarzitaM, aSTasahastrItAtparyavivaraNam - sammatikAreNApi bhaNitamiti nAsmatsampradAyapratikUleyaM kalpaneti bodhyam / evaM sati kAlAdihetupaJcakasAmagryAH kAryotpattimAtraniyatatvabhaGgenApasiddhAntabhIstu gauNamukhyabhAvena tadabhaGgAd vAraNIyA, uktadvaividhyasya prayogavizrasAprAdhAnyenaiva vyavasthiteriti dig / tatra tayoH pakSayormadhye, tadvataH=sthityAdimataH sakAzAt, sAmarthyAt= utpadyamAnAdidravyAbhedasAmarthyAt / trilakSaNAditi sthityAdau svAbhinnadravyagatotpattyAdera(vya)bhicAre doSAbhAvAdityarthaH / etenaiva sthityAdau dravyArthatayotpattyAdivyutpAdanenaiva, syAdvAdapakSe tu tatra bhede'pyabhedAvirodhAdityarthaH / yena hIti dravyArthatayA'bhinnAH sthityAdayasvailakSaNyaM svIkurvantyeva, paryAyArthatayA tu lakSaNamAtreNa bhidyanta eveti bhAvaH / pratikSaNamiti ekatrApi kSaNe ekatra vastuni rUpabhedena trayAvirodhAdvaizrasikAnAM cotpAdAdInAM pratikSaNamanuparamAditi bhAvaH / kAlabhedena tu zuddhaikaparyAyAvacchedenApi tadupapadyata ityAha-eteneti /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tasyAnvitena rUpeNa kAlatrayavyApitvAdanyathA truTyadekAnte sarvathArthakriyAvirodhAt kUTasthaikAntavat / tato dravyaparyAyAtmakaM jIvAdi vastu, kramayogapadyAbhyAmarthakriyAnyathAnupapatteriti pramANopapannam / tathA ca [kAlatrayApekSayA jIvAdiSu utpAdavyayadhrauvyAnAM siddhiH] (bhA0) sthitireva sthAsyatyutpatsyate vinakSyati / sAmarthyAtsthitotpannA vinaSTeti gamyate / (bhA0) vinAza eva sthAsyatyutpatsyate vinazyati / sthita utpanno vinaSTa iti ca gamyate / (bhA0) utpattirevotpastyate vinakSyati sthAsyatIti na kutazciduparamati / sotpannA vinaSTA sthiteti gamyate / sthityAdyAzrayasya vastuno'nAdyanantatvAdanuparamasiddheH sthityAdiparyAyANAM kAlatrayApekSiNAmanuparamasiddhiH, anyathA tasyAtallakSaNatvaprasaGgAtsattvavirodhAt / [utpAdavyayadhrauvyApekSayA vastuni ekAzItibhedAn sAdhayanti] etena jIvAdi vastu tiSThati sthitaM sthAsyati, vinazyati vinaSTaM vinakSyati, utpadyate utpannamutpatsyate ceti pradarzitaM, kathaJcittadabhinnasthityA aSTasahasrItAtparyavivaraNam tasyAnviteneti tasya=jIvAderanvitena rUpeNa kiJcitkAlAnugataparyAyeNa, anyathA kSaNikapakSe truTyadekAnte vigacchata ekAnte, na kutazciduparamatIti=na kuto'pi bhaGgAnnivarttata ityarthaH / tiSThati sthitamityAdi sthityAditrayasya sahavartinaH kAlatrayasparzidravyAbhedopacAreNa nava bhaGgAH pratyekaM sthUlakAlakRtavartamAnatvAdizAlisthityAdau sUkSmakAlakRtAvasthAbhedena navetyekAzItirbhaGgA bhAvanIyAH / yattu AdyakriyAprAgabhAvaM caramakriyAdhvaMsaM cAdAya bhaviSyatvamatItatvaM ca vAcyamiti na vartamAnakriyAkAle kAlatrayavAcipratyayaprayogasambhava iti naiyAyikAdInAM matam,
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 11] 293 dInAmanyathA sthAsyatItyAdivyavasthAnupapatteH / tathA caiteSAM navAnAmapi vikalpAnAM pratyekaM navavikalpatopapatterekAzItivikalpaM vastUhyam / [dharmiNo'bhinneSu dharmeSvapi ekAzItibhedAH ghaTante] tadabhinnasthityAdiparyAyANAmapi tAvaddhAvikalpAdanuparamasiddheH / yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAlavikalpamazuddhadravyamanantaparyAyaM saha kramAcca cintitaM tathA sanmAnaM zuddhadravyamapi pratipattavyaM, tasyaiva dravyatvavizeSaNasya dravyavyavahAraviSayatvasiddheH / [sattaiva dravyakSetrakAlabhAvarUpAsti] tathA hi(bhA0) bhAva eva dravati doSyatyadudruvad / iti dravyaM, tathA kSIyante kSeSyante kSitAzcAsmin padArthA iti kSetraM, kalyante kalayiSyante kalitAzcAsmAditi kAlaH, bhavati bhaviSyatyabhUditi bhAvaH paryAya iti / aSTasahasrItAtparyavivaraNam tatsthUlavyavahAraikAntAbhinivezavijRmbhitam, nayavizeSeNaikadA traikAlyasparzasya sarvasammatatvAt, anyathotpattikAle utpannatvapratyayasya bhrAntatvApatteH, sAmudAyikotpAde sthUlakAlabhAvini' aikatvikotpAdAnAM sUkSmakAlaspazinAM traikAlyasparze tu na kAcidanupapattiH / na cotpattikAle utpannatvamasti prAkkAle ca pakvatvaM nAstItyatra vizeSakAraNaM pazyAmaH / pratyutaivaM kiJcitpakvaM kiJcitpacyata iti nirdhAraNAnupapattiH, siddhAsiddhasAdhAraNakramAzrayaNaparityAgena kriyAvivekasya kriyAvatraikAlyasparzapakSapAtitvAta, tasmAdvarttamAnakriyAkAle kAlasya sthUlatvasUkSmatvAbhyAM traikAlyaM nayavizeSeNa yauktikameveti siddhA yathoktabhaGgAH / saiddhAntikAstu kriyAkAlaniSThAkAlayorabhedAtsabhAgasantatipatitatayA niSThAbhaviSyattayoH samAvezAccaikakSaNe'pi kAlatrayavAcipratyayArthAvirodhamAdizanti / jIvAdipadArtheSuktabhaGgAn sattAyAmapi yojayati-tathA sanmAtramityAdinA / tasyaiveti, sattAyAH svarUpeNa sthASNutve 1. sthUla kAlAbhini iti ha0 pra0 pAThaH / (patra 84, ba paM. 11) 2. abhedAsabhAga...iti ha0 pra0 pAThaH / (patra 84, ba paM. 15)
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) sattaiva vizeSyate dravyakSetrakAlabhAvAtmanA / tasyA eva tathA vyavahAraviSayatvaghaTanAt / [sattAyAmapi ekAzItibhedA ghaTante] (bhA0) tataH parasparavyAvRttasvabhAvAnanantaguNaparyAyAnpratikSaNamAsAdayantI sattaiva tiSThatItyAdi yojyaM tasyA apyekAzItivikalpatvopapatteH / [vizvavyApinyA mahAsattAyAH spaSTIkaraNam] ( bhA0) tathA bhedAneva sandravantItyAdi pratipattavyam / kSitAn kurvantI kalayantI bhavantI ca sattaiva tiSThatItyAdiyojanAyAH sambhavAt / tathA coktaM sattA sakalapadArthA savizvarUpA tvanantaparyAyA / sthitibhaGgotpAdArthA sapratipakSA bhavatyekA // iti / [ [paryAyArthikanayApekSayaivetaretarAbhAvaH sambhavati na tu dravyArthikanayApekSayA] tadevaM paryAyArthikanayaprAdhAnyAd dravyArthikanayaguNabhAvAtsarvasya svabhAvAntaravyAvRttiH prasiddhAnyApohavyatikramamapAkarotIti kiM naH prayAsena ? / [itaH paryantamitaretarAbhAvaM prasAdhyAdhunAtyantAbhAvaM sAdhayantyAcAryAH] tathA keSAJcittattvato - aSTasahastrItAtparyavivaraNam dravyatvAdivizeSitatvenotpattyAdizAlitvAttadAzritAH sarve'pi bhaGgA aviruddhA iti bhAvaH / na ca vizeSaNabhedena padArthabhede mAnAbhAvAd etadanupapattiH, viziSTAdhAratAbhedakalpanApekSayA viziSTabhedakalpanasyaiva yuktatvAt, bhedAbhedavAde cAnantapadArthakalpanAgauravAdyanavakAzAt / satteti sattA mahAsAmAnyarUpA, sakalapadArthA sakalAH padArthA vidyante Azrayatvena yasyAH sA tathA / vizvarUpaiH=nAnAprakAraiH sahitA, turvizeSaNe, kiM vizinaSTi ? ityAkAGkSAyAmAha-anantaparyAyA=dravyatvAdyanantavizeSaNaviziSTAnantaparyAyaivizeSaNabhUtairvizva
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 11] 295 ( bhA0 ) atyantAbhAvApAkRtau na kvacitkiJcitkathaJcinna varteta / vartatAmiti cet, (bhA0) tathA sarvaM sarvatra sarvathopalabhyeta / na ca jJAnAdikaM ghaTAdAvupalabhyate, nApi rUpAdikamAtmAdau / na ca kiJcitsvAtmaneva parAtmanApyupalabhyeta tataH kiJcitsveSTaM tattvaM kvacidaniSTe'rthe satyAtmanAnupalabhamAnaH kAlatraye'pi tattatra tathA nAstIti pratipadyate eveti siddho'tyantAbhAvaH / [bauddho vakti yat pratyakSAnumAnAbhyAM abhAvo na gRhyate ityucyamAne sati taM bauddhaM asvasthaM kathayantaH tasya cikitsAM kurvantyAcAryAH] (bhA0) kathaM punarabhAvapratipattiH ? kathaM ca na syAt ? / sarvathA bhAvavilakSaNasyAbhAvasya vAstavasya grAhakapramANAbhAvAt / (bhA0) pratyakSasya rUpAdisvalakSaNaviSayatvAd / abhAve pravRttyayogAt tasya tatkAraNatvavirodhAt, tatkAraNatve svalakSaNatApatteH, akAraNasyAviSayatvavyavasthiteH / (bhA0) pramANAntarasyApi svakAraNaviSayatvAt / tasya kAryAnumAnatve tAvadabhAvasya kAraNatvaprasaktiH, na cAsau yuktimatI / svabhAvAnumAnatve'pi bhAvAtmakatApattiH, abhAvasya svabhAvAsambhavAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam rUpatvaM vizeSyate ityarthaH / ata eva sthitibhaGgotpAdArthA:=sthitibhaGgotpAdA arthA lakSaNAni yasyAH sA tathA, svarUpeNaikA sapratipakSA ca pararUpeNa nAstitvasamAvezAdbhavatIti saMvAdakArikArthaH / kevalAbhAvapratipattau bauddhoktAmanupapattimupanyasya jAtyantare vastuni tadekAMzatvAnneyamiti taM pratyanuzAsitumAha-kathaM punarityAdinA / tasya=abhAvasya, tatkAraNatvavirodhAt=pravRttikAraNatvavirodhAt, tatkAraNatve svalakSaNatApatteriti arthakriyAkAritvasyaiva svalakSaNalakSaNatvAditi bhAvaH / pramANAntarasyApi kAryAnumAnasyApi / astu tarhi svabhAvaliGgakAnumAnaviSayatvamanupalabdhiliGgakAnumAnaviSayatvaM vA'bhAvasya ityatrAha-svabhAvanumAnatve'pItyAdi / svabhAvAsambhavAditi tathA ca
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0) asato'nupalabdheH paryudAsavRttyA vastuni niyamAt sarvathApyabhAvAviSayatvasiddhiH / tadviSayo'pi bhAvasvabhAva evAbhAvaH / kasyacid (bhA0) ekasya kaivalyamitarasya vaikalyamiti bruvannapi devAnAMpriyo durvidagdhabauddho (bhA0) nAvadhArayati, bhAvAbhAvapratipatterabhAvAbhyupagamAt / so'yaM svayaM anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH / zabdArthastrividho dharmo bhAvAbhAvobhayAzritaH // [ ] iti paramArthato bhAvasyAbhAvasyobhayasya ca pratipatterabhAvaM pratipadyamAnaH kathamabhAvapratipattau prakRtaparyanuyogaM kuryAt ? na cedasvasthaH paramArthataH / (bhA0) svapararUpAdibhAvAbhAvalakSaNatvAtsarvasya niHzreNIpadabandhAbhyAmiva bhAvAbhAvasvabhAvAbhyAM pratibandhAt / svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapISTasya saMviddvayasya bhAve bhedarUpatvaprasaGgAt pararUpAdibhiriva svarUpAdibhirapi tasyAbhAve svayaM prakAzanavirodhAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam svabhAvahetorabhAvapratibandhAsambhavAnna tasya tadviSayatvamiti bhAvaH / paryudAsavRttyeti anupalabdhervastvantaropalabdhirUpatvAnna talliGgakAnumAnaviSayatvamapyabhAvasyetyarthaH / sarvathA'pItyAdi sarvathA'pyabhAvasya pramANaviSayatvasiddhiriti bruvannapi devAnAMpriyo durvidagdhabauddhaH / tadviSayo'pi pramANaviSayo'pi, bhAvasvabhAvo'dhikaraNAtmA'bhAvaH, kasyacidekasya bhUtalAdeH, kaivalyamitarasya=ghaTAdeH, vaikalyamiti syAdvAdimataM nAvadhArayatIti, iterAvRttyobhayatra sambandhAdanvayaH / asya vAdinaH svapratijJAvirodha doSamAha-so'yamityAdinA / vastusthitimAha-paramArthata iti / niHzreNIpadabandhAbhyAmiveti niHzreNIsthAnIyo bhAvasvabhAva AzrayatvAt, padabandhasthAnIyazcAbhAvasvabhAva AzritatvAditi bhAvaH / ArohAdhikaraNatvatatkAraNatvAbhyAM taulyaM bhAvanIyam /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 11] __ (bhA0) na kiJcitpramANaM sarvAtmanA bhAvamabhAvaM vA grahItumarhati, aniyamaprasaGgAt / tAthAgatAnAM hi bhAva eva pramANaviSaya iti / (bhA0) bhAvaprameyaikAntavAdinAmabhAvapratipattirayuktiH / ato na bhAvaniyamapratipattiH. kasyacitkvacitkathaJcidasattvAsiddhaH svasvabhAvavyavasthityayogAt / [yadi bauddho'bhAvaM pramANasya viSayaM na manyate tarhi tasya pramANadvayasaGkhyA na ghaTate] teSAM (bhA0) tatprameyatopasaGkhyAnaM pramANadvayaniyamaM vighaTayati / bhAvanairAtmyasya pramANAkAraNatvAtpratibandhaniyamo mA bhUt / pramANanairAtmyayostAdAtmyAniSTestadutpattipratibandhasya virodhAt, nairAtmyAtpramANasyotpattau tasya bhAvasvabhAvatvaprasakteH, tayoH pratibandhAntaropagame liGgasya trividhatvavirodhAt / tadapratibandhe pramANAntarasiddhaH kathaM pramANadvayaniyamavighaTanaM na ghaTet ?, tadutpattyabhAve pratyakSasyAnumAnasya cAnudayAt, arthasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam // iti vacanAt / [ta0 zlo0 1.11-29] aSTasahasrItAtparyavivaraNam bhAvadharmabhUtAbhAvAnabhyupagame bhAvA eva prameyamityavadhAraNaM na syAt, evakArArthAnirukteH, avastubhUtasyApyabhAvasya grahArthaM pramANAntarApatteDhe eva pramANe ityasya vyAghAtazcetyAhatAthAgatAnAM hItyAdi / __ arthasyeti arthasya=viSayasya, asambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA siddhA, pratibaddhasvabhAvasya dhUmAdivyAptinirUpakasvabhAvasya vaDhyAdeH, taddhetutve= anumAnajJAnahetutve, samatulyam, dvayaM =pramANadvayam, viSayasattvavyApyatvameva pramANatve prayojakamiti niSkarSaH / nanu tadutpattyabhAvAt pratyakSamanumAnaM vA'bhAvagrAhakaM mA bhUt,
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 aSTasahastrItAtparyavivaraNam mAnasasya tu nAstitAjJAnasya svakAraNasAmagrIvazAdutpannasyAbhAvaparicchedakatve tadeva pramANAntaraM, pratibandhaniyamAbhAvAt iti yathoditadoSaM parijihIrSuNA vastudharmasyaivAbhAvasya pratipattirabhyupagantavyA, tasyAH pratikSepApAyAt / tato na bhAvaikAnte samIhitasiddhiH // 11 // abhAvaikAntapakSe'pi bhAvApahnavavAdinAm / bodhavAkyaM pramANaM na kena sAdhanadUSaNam ? // 12 // [ nairAtmyavAdasya lakSaNam ] bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tattvataH / yasmAdekamanekaM ca rUpaM teSAM na vidyate // [ pramANavArtika 2.360] iti sarvanairAtmyapratijJAnamabhAvaikAntapakSaH / [nairAtmyavAde doSAropaNaM] tasminnapi bodhasya svArthasAdhanadUSaNarUpasya vAkyasya ca parArthasAdhanadUSaNAtmano' 'sambhavAttanna pramANam / tataH kena sAdhanaM nairAtmyasya, svArthaM parArthaM vA ? kena dUSaNaM bahirantazca bhAvasvabhAvAnAm ? iti savismayaM vacanam / svaparapakSasAdhanadUSaNopagame tu satsiddhiravipratiSiddhA / tathA hi ( bhA0 ) bahirantazca paramArthasat, tadanyatarApAye'pi sAdhanadUSaNaprayogAnupapatteH iti prakRtArthaparisamAptau kiM trilakSaNaparikalpanayA ? / aSTasahastrItAtparyavivaraNam mAnasaM nAstitAjJAnaM tu tathAbhavatkena vAryate ? ityatrAha - mAnasasya tviti / pratibandhaniyamAbhAvAditi ayamanumAnabhinnatve hetuH, akSAnapekSatvAcca pratyakSabhinnatvaM dhruvama tRtIyapramANApattiriti bhAvaH / tasmAdvastudharmatvenAbhAvasya viSayatvameSTavyamityupasaMharati- iti yathoditadoSamityAdinA // 11 // bodhavAkyamiti samAhArAzrayaNAdbodho vAkyaM ca na pramANam, tarhi kena sAdhanaM dUSaNaM ca syAditi, sAdhanadUSaNaprayogAnyathAnupapattyA'bhAvaikAnto nirasanIya iti kArikottarArddhArthaH / bhAvA yenetyAdi kArikA dharmakIrteH, kiM trilakSaNakalpanayeti eka
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 12] 299 [hetau trilakSaNAbhAve'pi sAdhyasiddhiprakAraM darzayanti] sapakSasattvAbhAve'pi sAdhyAbhAvAsambhUSNutAniyamanirNayaikalakSaNamAtrAdeva sAdhanasya sAdhyasiddhau samarthanatvopapatteH, sapakSasattvasyAbhAve'pi sarvAnityatve sAdhye sattvAdeH sAdhanasyopagamAt, svayamasiddharmidharmasyApakSadharmatve'pi pramANAstitve ceSTasAdhanasya hetoH samarthanAt / [avinAbhAvAbhAve heturahetureva] kvacittadabhAve'pi cAnyathAnupapattiniyamanizcayavaikalye hetutvAghaTanAt / syAdAkUtaM te--'na paramArthataH sAdhanadUSaNaprayogo nairAtmyavAdinaH siddho yato bahirantazca paramArthataH sadvastu sAdhyate / na cAsiddhAddhetoH sAdhyasiddhiH, atiprasaGgAt' iti tadapi pralApamAtraM, tattvato nairAtmyasya sAdhyatvAyogAdarAtmyasya dUSyatvAyogavat / (bhA0) na hi saMvRtyA sAdhyasAdhanavyavasthA yuktimatI / paramArthatopagame nairAtmyasya tatsiddharapi sAMvRtatvaprasaGgAt, sAMvRtAtsAdhanAdvAstavasiddhyasambhavAt / ( bhA0) zUnyasiddheraparamArthatve punaranirAkRtasadbhAvasya sarvasyAzUnyatAnuSaGgAt tatsAdhanaM viruddhamApadyeta / [nairAtmyaM sAdhayituM hetuprayoga Avazyaka eva] svarUpasya vedyavedakabhAvAdizUnyasya svato'gateH sAdhanopanyAsena tacca aSTasahastrItAtparyavivaraNam lakSaNAdevoktAnumAnAdarthasiddharityarthaH / ekalakSaNasyaiva prayogasya samarthanatvaM paradRSTyA sAdhayati-sapakSasattvAbhAve'pItyAdInA / sarvaM kSaNikaM sattvAdityatra dRSTAntAbhAvena sapakSasattvAbhAvaH, pramANAstitvamasti, iSTasAdhanAdityatra pakSadharmatvAbhAvaH parairapISyata iti vipakSavyAvRttirekameva lakSaNaM hetoravaziSTaM, tatraivAsmAkamanyathAnupapattizabdenAgraha iti tattvam / atra hetvasiddhayudbhAvane nairAtmyamapi tattvato mAdhyamikasya na siddhayedityAha-syAdAkUtaM te
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) samAropavyavacchede'pi samAnam / kutazcittattvataH samAropavyavacchede saMvRtyA sAdhyasAdhanavyavasthiterayogAt, tatsamAropavyavacchedasyApyaparamArthatve punaravyavacchinnasamAropasya bAdhyabAdhakabhAvAdizUnyasya saMvinmAtrasya svato'pi gatyanupapattestadazUnyatvaprasaGgAt / tato (bhA0 ) heyopAdeyopAyarahitamayamahIkaH kevalaM vikrozati tattvopaplavavAdivat / atha saMvRtyA heyasya sadvAdasyopAdeyasya ca zUnyasya tanniSedhavidhAnopAyasya cAbhyupagamAnna zUnyavAdino nirlajjatA nApi vikrozamAtramiti matiH / tarhi yadi ( bhA0 ) saMvRtyAstIti svarUpeNetyamarthastadA kRtamanukUlaM, kevalaM vaktAtmano vaiyAtyaM sUcayati / nyAyabalAnyakkRtasyApi svArthasiddhivikalaM pralapato dhASTaryamAtraprasiddheH svarUpeNAstitvasya saMvedanavatsarvabhAvAnAM syAdvAdibhirabhISTatvAt tena tadanukUlakaraNAtsaMpratipatteH / ( bhA0 ) atha pararUpeNa nAsti ityayamarthastathaiva syAdvAdinA / ( bhA0 ) nAmni vivAdAt etadapi tAdRgeva / pararUpeNa grAhyagrAhakAbhAvAdivikalasaMvedanavatsarvapadArthAnAM nAstitve vivAdAbhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityAdinA tatsAdhane viruddhatAmApadyetetyantena / svasaMvedanajJAnamahimnaiva nairAtmyaM setyasyati samAropavyavacchedArthaM punaH sAdhanAdara ityatrAha bhASyakRt - tatra samAropa - vyavacchede'pi samAnamiti samAnaM sAdhanavirodhadUSaNaM prAguktamiti bodhyam / uktameva vivRNoti vRttikRtkutazciditi samAropavyavacchedaH paramArthataH kalpanayA vA ? Adye pramANAntareNa tatsiddhau kAlpanikasAdhanaprayogo dhIviDambanAmAtram, antye tattvataH samAropAvyavacchedAdazUnyateti bhaavH| saMvRteH svarUpararUpAbhyAmastitvanAstitvaparyavasAnena svasamayArthasiddhimudddghoSayati
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 12] (bhA0 ) tadetenobhayAnubhayavikalpaH pratyuktaH / yadi hi saMvRtyAstIti svapararUpAbhyAmasti nAsti cetyayamarthastadA na kazcidvivAdaH / athAnanubhayarUpeNAnubhayamityarthastadApi na kazcidvivAdaH, tathAgre samarthayiSyamANatvAt / 301 ( bhA0 ) atha tadasti mRSAtmaneti samAnazcarcaH / mRSAtmanAstitvasya svaparobhayAnubhayarUpAstitvavikalpacatuSTaye'pyuktadoSA nuSaGgAt / [vicArAbhAvaH saMvRtiriti mAnyatAyAmapi doSaH ] ( bhA0 ) saMvRtirvicArAnupapattirityuktaM, tadabhAvAt / na hi vicArasyAbhAve kasyacidvicAreNAnupapattiH zakyA vaktum / nApi zUnyavAdinaH kiJcinnirNItamasti yadAzritya kvacidanyatrAnirNIte'rthe vicAraH pravartate, tasya sarvatra vipratipatteH / tathA coktaM tattvArthazlokavArtike kiJcinnirNItamAzritya vicAro'nyatra vartate / sarvavipratipattau tu kvacinnAsti vicAraNA // iti / [ 1.140 ] so'yaM saugatastadabhAvAt (bhA0) tatparapratipAdanArthaM zAstramupadeSTAraM vA varNayan sarvaM pratikSipatIti kathamanunmattaH ? | svayamupadiSTaM vicArapratipAdanArthaM zAstrAdikaM pratikSipannunmatta eva syAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam yadItyAdinA / pratyekapakSaparyavasitamubhayAnubhayapakSayorapi paryavasyatItyAzayavAnAha bhASyakRt-tadeteneti / na kazcidvivAda iti kramArpitobhayaviSayasya tRtIyabhaGgasyAsmadabhimatatvAdevetyarthaH / tathAgra iti pratyekarUpeNobhayabhinnabhedasyobhayatraiva paryavasAnAditi bhAvasyAgre sphuTIkariSyamANatvAdityarthaH / tadastIti tadasti nAsti ubhayamanubhayaM cetyarthaH / uktadoSAnuSaGgAditi mRSaikAntasyApyaghaTamAnatvenAnekAntasatyatve paryavasAnAdityarthaH / na hi vicArasyetyAdi vipratipattinirAsAnukUlo vimarzo vicAraH zUnyavAdinazca kvacidapyanirNayena
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [sarvaM jagat mAyopamaM svapnopamaM ceti manyamAne kA hAni: ? ] atha mAyopamAH svapnopamAzca sarve bhAvA iti sugatadezanAsadbhAvAnna sarvaM pratikSipannunmattaH syAditi mataM tarhi (bhA0) zauddhodanereva tAvatprajJAparAdho'yaM lokAtikrAntaH kathaM babhUvetyativismayamAsmahe / tanmanye punaradyApi kIrtayantIti kiM bata paramanyatra mohanIyaprakRteH ? / [bhrAntau bhrAntirasti na vetyubhayapakSe doSAropaNam / ] svapnAdivibhramavatsarvasya vibhramAdadoSaH iti cettarhi vibhrame kimavibhramo vibhramo vA ? tatrAvibhrame kathaM sarvavibhramaH ? vibhrame'pi kuto'sau ? vibhrame'pi vibhrame sarvatrAvibhramaprasaGgAt / vibhramavibhrame'pi vibhramopagame sa eva paryanuyogo'navasthA ceti durantaM tamaH / taduktaM nyAyavinizcaye tatra zauddhodanereva kathaM prajJAparAdhinI / / babhUveti vayaM tAvad bahu vismayamAsmahe // [53-54] tatrAdyApi jaDAsaktAstamaso nAparaM param / vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhayati // iti / [54-55] tato nAbhAvaikAntaH zreyAn, sveSTasya dRSTabAdhanAdbhAvaikAntavat // 12 // parasparanirapekSabhAvAbhAvaikAntapakSo'pi na kSemaGkaraH, tata evetyAvedayanti svAminaH virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 13 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam vicArAbhAve tadanurUpA saMvRtirdUrotsAritaiva, vizeSaNAbhAve viziSTAbhAvAditi bhAvaH / kiM bata paramanyatra mohanIyaprakRteriti mohAmahodoSAnna kiJcidadhikaM vibhramakAraNaM yena bahuvAdisammatamapi padArthasadbhAvaM nirasya nairAtmyaM zikSayati bhikSuna zauddhodanirityarthaH // 13 //
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 13 ] ( bhA0 ) bhAvAbhAvayorekatarapratikSepaikAntapakSopakSiptadoSaparijihIrSayA sadasadAtmakaM sarvamabhyupagacchato'pi vANI vipratiSidhyeta, tayoH parasparaparihArasthitilakSaNatvAt / na hi sarvAtmanA kaJcidarthaM santaM tathaivAsantamAcakSANaH svasthaH, svAbhyupetetaranirAsavidhAnakaraNAcchUnyAvabodhavat / [parasparanirapekSasadasadAtmakaM manyamAnasya bhATTasya nirAkaraNam ] yathaiva hi sarvathA zUnyamavabudhyamAnaH svasaMvedanAdanyato vA svAbhyupetaM zUnyataikAntaM nirasyati, anabhyupetaM pramANAdisadbhAvaM vidhatte tathaiva bhAvAbhAvayostAdAtmyaikAntaM bruvan svAbhyupetaM sadasadAtmakaM nirasyati, svayamanabhyupagataM tu bhAvaikAntamabhAvaikAntaM vA vidhatte, abhAvasya bhAve'nupravezAdbhAvasya vA sarvathAbhAve, anyathA bhAvAbhAvayorbhedaprasaGgAt / tato nobhayoraikAtmyaM zreyaH syAdvAdaM vidviSAM, sadasatoH parasparaparihArasthitilakSaNavirodhAt, jAtyantarasyaiva darzanena sarvathobhayaikAtmyasya bAdhanAttadvat / 303 [parasparanirapekSasadasadubhayaikAtmyaM manyamAnasya sAGkhyasya nirAkaraNam / ] tathA sAGkhyasyaivamubhayaikAtmyaM bruvataH ( bhA0 ) trailokyaM vyakterapaiti nityatvapratiSedhAt, apetamapyasti vinAzapratiSedhAditi vA tadanyathApetamanyathAstIti syAdvAdAvalambanamandhasarpa aSTasahastrItAtparyavivaraNam jAtyantarasyaiveti pratyekadvayarUpo bhayAbhyupagamakRtadoSasya jAtyantaravAdenaiva guDazuNThInyAyena nirAsasukaratvAditi bhAvaH / tadAhuH zrIhemasUripAdA: guDo hi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti guDanAgarabheSaje // iti, [vItarAgastotram - 8.6] tattvaM cAvacchedakabhedenobhayavRttyA'vacchedakabhedagarbhito bhayAtmakaikasvabhAvena vA, Adye'vacchedakadvayorapi pratItibalena vyApyavRttitvAdubhayorvyApyavRttitvam, antye ca syAtpadopasandAnena bhAvAbhAvapadayorvizeSaparateti nirUpitaM nayarahasye'smAbhiH / tadvat = zUnyAvabodhavat / evaM = upAdhibhedarAhityena parasparanirapekSatayA, trailokyaM = pradhAnaM vyakteH= mahadAdeH, nityatvapratiSedhAdapaiti = nazyati / apetaM = dhvastam, apyasti prakRtervinAza
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bilapravezanyAyamanusarati / trailokyasya vyaktAtmanApetatvasiddheH avyaktAtmanAstitvavyavasthiteH / hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // [sAGkhyakArikA-10] iti vacanAt / paramArthato vyaktAvyaktayorekatvAnna syAdvAdAvalambanaM kApilasyeti cet, na tathA virodhasya tadavasthAnAt / pradhAnAdvaitopagame tu nobhayaikAtmyamabhyupagataM syAt / tathA svayamanabhyupagacchato'pi kathaJcidubhayAtmakatattvavAdapraveze kathamandhasarpabilapravezanyAyAnusaraNaM na syAt ? yadRcchayA tadavalambanAt / tato naivamapyubhayaikAntaH siddhyati, virodhAt / (bhA0) yo'pi pakSatrayopakSiptadoSajihAsayA sarvathAvyaktavyaM tattvamavalambet so'pi kathamavaktavyaM brUyAt ? / yenAvAcyataikAnte'pyavAcyamityuktiyujyate / taduktau kathaM paramavabodhayet ? svasaMvidA parAvabodhanAyogAt / tadanavabodhane kathaM parIkSitAsya syAt ? tasyAparIkSakatve ca kuto'nyasmAdvizeSaH siddhayeta ? aparIkSitatattvAbhyupagamasya sarveSAM niraGkuzatvAt / [bauddhaH svatattvamavAcyaM sAdhayitumanekA yuktIH prayuGkte jainAcAryAstAH nirAkurvanti / ] (bhA0) naiSa doSaH svalakSaNamanirdezyaM pratyakSaM kalpanApoDhamityAdivat / sarvamavAcyaM tattvamiti vacane'pi virodhAbhAvAt parapratipAdanasyAnyathA - aSTasahasrItAtparyavivaraNam pratiSedhAt tat=trailokyam, anyathA mahadAdirUpeNa apetam, anyathA prakRtirUpeNAstItyakAmenApi sAGkhyena syAdvAde praveSTavyamityarthaH / / avAcyataikAntaM dUSayati-avAcyataikAnta ityAdinA avAcyazabdenApyavAcyatApatteH sarvathA'vAcyatvaM nAstItyarthaH / svalakSaNAnirdezyatvAdipratipAdakavacanavat sarvamavAcyaM tattvamityasya nAnupapattirityAzaGkate-svalakSaNamityAdinA / evamasiddhanAsiddhaM sAdhayato
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 13] nupapatte:, iti kasyacidvacanaM, 305 ( bhA0 ) tadapyasat yadasataH samudAhRtam / siddhasAdhyavyavasthA hi kathAmArgAH / na ca svalakSaNasya sarvathApyanirdezyatvopagame svalakSaNamanirdezyam [ ] iti vacanena tasya nirdezyatvamaviruddham / atha svalakSaNaM naitadvacanenApi nirdezyaM svalakSaNasAmAnyasyaiva tena nirdezyatvAt svalakSaNe nirdezAsambhavAt na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseranniti [ ] vacanAt / kalpanAropitaM tu svalakSaNaM taddharmo vA nirdezyatvazabdena nirdizyate, virodhAbhAvAditi mataM tarhi svalakSaNamajJeyamapi syAt / ( bhA0 ) yathaivAkSaviSaye'bhidhAnaM nAsti tathAkSajJAne viSayo'pi naivAsti tatastatra pratibhAsamAne'pi na pratibhAseta / zakyaM hi vaktuM 'yo yatrAdheyatayA nAsti tadAtmA vA na bhavati sa tasmin pratibhAsamAne'pi na pratibhAsate yathAkSaviSaye svalakSaNe zabdaH / nAsti cAkSajJAne tathAkSaviSayastadAtmA vA na bhavati iti / [bauddhasya nirvikalpajJAnaM padArthebhya utpadya tAneva padArthAn jAnAti tarhi tajjJAnamindriyebhyo'pi utpadyate tAnIndriyANi kathaM na jAnIte ? ] yadi punarviSayasAmarthyAdakSajJAnasyotpAdAttatra pratibhAsamAne sa pratibhAsata aSTasahastrItAtparyavivaraNam mahAtArkikatvApattirityAha bhASyakRt - tadapyasadityAdinA / yadasataH = aprasiddhasya, samudAhRtaM bhAve ktapratyayAt samudAharaNaM nidarzanamiti yAvat / tadapyasad=ayuktam, siddhena sAdhyavyavasthApanasyaivodAharaNaprayojanatvAditi bhAvaH tadAha vRttikRt - siddhetyAdi / anirdezyazabdenApi kalpitaM sAmAnyarUpaM svalakSaNaM nirdizyate, na tu tAttvikam, arthasya zabdAviSayatvAt, sAmAnya eva tatsaGketapravRtterityAzaGkate - athetyAdi / evamarthAsyAvAcyatve'jJeyatvamapi syAdityAha - tarhIti / yadi punariti svalakSaNarUpaviSayasAmarthyAdutpannatvAnnirvikalpakadarzane pratibhAsamAne svalakSaNarUpo'rthaH pratibhAsata iti yuktaM matamityarthaH /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 aSTasahastrItAtparyavivaraNam eveti mataM tadapyasamyak, karaNazakterapi pratibhAsaprasaGgAt / tathA hi (bhA0 ) na kevalaM viSayabalAd dRSTerutpattiH, api tu cakSurAdizaktezca / viSayAkArAnukaraNAdarzanasya / tatra viSayaH pratibhAsate, na punaH karaNaM, tadAkArAnanukaraNAditi cet, (bhA0) tarhi, tadarthavatkaraNamanukartumarhati, na cArthaM, vizeSAbhAvAt / darzanasya kAraNAntarasadbhAve'pi viSayAkArAnukAritvameva sutasyeva pitrAkArAnukaraNamityapi vArtaM, svopAdAnamAtrAnukaraNaprasaGgAt / viSayasyAlambanapratyayatayA svopAdAnasya ca samanantarapratyayatayA pratyAsattivizeSAdarzanasya / (bhA0) ubhayAkArAnukaraNe'pi anujJAyamAne, (bhA0) rUpAdivadupAdAnasyApi viSayatApattiH, atizayAbhAvAt, varNAdervA tadvadaviSayatvaprasaGgAt / darzanasya (bhA0) tajjanmarUpAvizeSe'pi tadadhyavasAyaniyamAd bahirarthaviSayatva - aSTasahastrItAtparyavivaraNam naivam, jJAnajanakatvena jJAnabhAsyatvaniyame mAnAbhAvAdityAha=tadapyasamyagityAdinA / karaNazakterapi indriyaniSThajJAnajananazakterapi jJAne tajjanyatvaM na tadbhAsakatvaniyataM kintu tadAkArAnukAritvamityAzaGkate-viSayAkAretyAdi / tatrApi tajjanyatvameva niyAmakamityatiprasaGga evetyAha bhASye-tIti / tajjanyatAvizeSastadAkArAnukaraNaniyAmako'stvityA zaGkate-taddarzanasyeti / evaM sati tadupAdeyatArUpa eva vizeSa AzrIyatAM svaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdArthaM samanantarapratyayajanyatAyA evAbhyarhitatvAt, tathA cArthaviSayatocchedaityabhiprAyavAnAha-svopAdAneti / viSayopAdAnobhayapratyayatve'pyAkArAnukaraNasya jJAne niyamata upAdAnaviSayatvApattirityAha-viSayasyetyAdi / varNAdeH=rUpAdeH, tadvad= 1. darzanasya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 13] mityasAram / varNAdAvivopAdAne'pyadhyavasAyaprasaGgAt, anyathobhayatrAdhyavasAyAyogAt / na hi rUpAdAvadhyavasAyaH sambhavati, tasya darzanaviSayatvopagamAt / (bhA0) darzanasyAnadhyavasAyAtmakatvAt / tasyAdhyavasAyAtmakatve svalakSaNaviSayatvavirodhAt / [bauddho nirvikalpadarzanasya savikalpajJAnahetuM manyate tasya nirAkaraNam] (bhA0) adoSo'yaM, pratyakSasyAdhyavasAyahetutvAdityanirUpitAbhidhAnaM saugatasya, (bhA0) tatrAbhilApAbhAvAt / yathaiva hi varNAdAvabhilApAbhAvastathA pratyakSe'pi tasyAbhilApakalpanAto'poDhatvAdanabhilApAtmakArthasAmarthyenotpatteH / pratyakSasya, (bhA0) tadabhAve'pyadhyavasAyakalpanAyAM pratyakSaM kiM nAdhyavasyet ? svalakSaNaM svayamabhilApazUnyamapi pratyakSamadhyavasAyasya heturna punA rUpAdiriti kathaM sunirUpitAbhidhAnam ? yadi punaravikalpakAdapi pratyakSAdvikalpAtmano'dhyavasAyasyotpattiH, pradIpAdeH kajjalAdivadvijAtIyAdapi kAraNAtkAryasyotpattidarzanAditi mataM, tadA tAdRzo'rthAdvikalpAtmanaH pratyakSasyotpattirastu, tata eva tadvat / jAtidravyaguNakriyAparibhASAkalpanArahitAdarthAtkathaM jAtyAdikalpanAtmakaM pratyakSaM syAd ? iti cet, pratyakSAttadrahitAdvikalpaH kathaM jAtyAdikalpanAtmakaH - aSTasahasrItAtparyavivaraNam - upAdAnavat, pratyakSasya=nIlAdidarzanasya, adhyavasAyahetutvAt=nAmajAtiyojanAtmakapratyakSahetutvAt / yadyapi evaM nIlAdhyavasAyahetutvena darzanasya nIlaviSayatvaM tattvena ca nIlAdhyavasAyahetutvamityanyonyAzrayaH sphuTa evopaDhaukate, tathApi abhilApazUnyatvena nAdhyavasAyahetutA rUpAdivaditi sphuTataraM dUSaNamAha-tatrAbhilApAbhAvAdityAdinA / vikalpajananazakteravikalpake'pi darzane svIkArAttayaiva taddhetutve doSAbhAva ityabhiprAyavAnAha-yadi punariti / tasyAH zakte rUpAdyarthasAdhAraNyAdavikalpakocchedApattiratra dUSaNa
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAd ? iti samAnaH paryanuyogaH / vikalpasya jAtyAdiviSayatvAdadoSa iti cet, na pratyakSavattasya jAtyAdiviSayatvavirodhAt / (bhA0) yathaiva hi pratyakSasyAbhilApasaMsargayogyatA nAsti tathA tatsamanantarabhAvino'pi vikalpasya / tasyApyabhilapanenAbhilapyamAnena ca jAtyAdinA saMsargAsambhavAt, svopAdAnasajAtIyatvAt / kathamidAnIM vikalpo jAtyAdivyavasAyi ? iti cet, na kathamapi / (bhA0 ) tathA hi- kiJcitkenacidviziSTaM gRhyamANaM kvacidvizeSaNavizeSyatatsambandhavyavasthAgrahaNamapekSate daNDivat / vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saGkalayyaitattathA pratyeti nAnyathA // [ ] iti vacanAt / (bhA0) na cAyamiyato vyApArAn kartuM samarthaH, pratyakSabalotpatteravicArakatvAt pratyakSavat / kazcidAha(bhA0) naitadevaM dUSaNaM, pratyakSAdevAdhyavasAyotpattyanabhyupagamAt / (bhA0) zabdArthavikalpavAsanAprabhavatvAnmanovikalpasya / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam mityAha-tadetyAdi / tAdRzo= vikalparahitAt, tadvat=pradIpAdeH kajjalotpattivat / vikalpasyeti na hi dRSTe'nupapannaM nAmetyarthaH / dRSTe'pi kAraNabAdhAd bAdhaH syAdityAhapratyakSavadityAdi pratyakSavad=darzanavat tasya savikalpakasya, svopAdAnasajAtIyatvAditi pratyakSalakSaNasvakIyopAdAnasadRzatvAdvikalpasyetyarthaH / suhRdbhAvena pRcchatikathamidAnImiti / suhRdbhAvenaivottarayati-na kathamapIti kSaNikavAdidarzane jAtyAdiyojanaM vikalpe na kathamapyupapadyate dIrghakAlikatvAttadupayogasyetyarthaH / etadeva prapaJcayatitathA hItyAdinA /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 13] 309 ___ tadvAsanAvikalpasyApi pUrvatadvAsanAprabhavatvAdityanAditvAdvAsanAvikalpasantAnasya pratyakSasantAnAdanyatvAt, vijAtIyAdvijAtIyasyodayAniSTeH, tadiSTau yathoditadUSaNaprasaGgAt iti, tasyApyevaMvAdinaH zabdArthavikalpavAsanAprabhavAt / (bhA0) tatastarhi kathamakSabuddheH rUpAdiviSayatvaniyamaH siddhayet ? manorAjyAdivikalpAdapi tatsiddhiprasaGgAt / athAkSabuddhi sahakAriNo vAsanAvizeSAdutpannAdrUpAdivikalpAdakSabuddhe rUpAdiviSayatvaniyamaH kathyate / tata evAkSabuddhiviSayatvaniyamo'pyabhidhIyatAm, anyathA rUpAdiviSayatvaniyamo'pi mA bhUdavizeSAt / [bauddho nirvikalpadarzanaM zabdasaMsargarahitaM manyate tasya vicAraH kriyate] rUpAdyullekhitvAdvikalpasya tabalAt / (bhA0) tadabhyupagame vA / pratyakSabuddheH (bhA0) abhilApasaMsargo'pi tadvadanumIyeta / tadvikalpasyAbhilApenAbhilapyamAnajAtyAdyullekhitayotpattyanyathAnupapatteH, tadanumitAccAkSabuddhyabhilApasaMsargAdrUpAdyabhilApasaMsargo'numIyeta iti zabdAdvaitavAdimata aSTasahastrItAtparyavivaraNam tato vikalpAt / manorAjyAdIti vAsanAvizeSaprabhavavikalpasamAnaviSayatve nirvikalpasyAbhyupagamyamAne manorAjyAdivikalpakasamAnaviSayasyApi darzanasya prasaGgAdityarthaH / tata eva tadutpannatvahetoreva, abhidhIyatAmiti rUpAdiviSayotpannatvena rUpAdizabdaviSayatvavadvikalpasya samanantarapratyayotpannatvena tadviSayatvasya nyAyaprAptatvAditi bhAvaH / vyatireke pratibandimAha-anyatheti, tabalAt=vikalpabalAt, pratyakSabuddheH= nirvikalpakadarzanasyApi, abhilApasaMsargo'pi= nAmaviSayakatvamapi, tadvad =rUpAdivikalpavat / 'tadvikalpakasya nirvikalpakatvAbhimatajJAnasthalIyazabdArthavikalpasya, anumIyeteti rUpAdikamabhilApasaMsargavat zabdAviSayakajJAnAviSayatvAdakSabuddhivikalpAdi 1. vikalpasyeti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 aSTasahastrItAtparyavivaraNam siddhiH / na ca saugato darzanasyAbhilApasaMsargamupaiti / (bhA0 ) tasmAdayaM kiJcitpazyan tatsadRzaM pUrvaM dRSTaM na smartRmarhati tannAmavizeSAsmaraNAt / tadasmarannaiva tadabhidhAnaM pratipadyate / tadapratipattau tena tanna yojayati / tadayojayannAdhyavasyatIti na kvacidvikalpaH zabdo vetyavikalpAbhidhAnaM jagatsyAt / nanu ca nAmasaMzrayasya vikalpasya pratyAtmavedyatvAt sarveSAmabhidhAnasya ca zrotrabuddhau pratibhAsanAtkathamavikalpAbhidhAnaM jagadApadyateti cet, na tatrApyadhyavasAyAsambhavAt / na ca svasaMvedanenendriyapratyakSeNa vA nirvikalpakena vikalpo'bhidhAnaM vA gRhItaM nAma, atiprasaGgAt / (bhA0 ) tathA hi-bahirantarvA gRhItamapyagRhItakalpaM kSaNakSayasvalakSaNasaMvedanAdivat / tathA cAyAtamacetanatvaM jagataH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vaditi prayogasya sukaratvAditi bhAvaH / kiJcAvikalpAdhyakSAbhyupagame smaraNAnupapattirapi saugatasyetyAha-na ca saugata ityAdi / tatsadRzamiti sadRzArthadarzanena saMskArobodhasaulabhyArthamuktam / tannAmavizeSAsmaraNAt pUrvapratipannanAmA'smaraNAt, na ca nAmavinirmuktameva smaraNaM bhaviSyatIti zaGkanIyam, tasyAprasiddharityarthaH / naiveti idamasya nAmeti na pratipadyata ityarthaH / tadapratipattau tena nAmnA na tadvAcyaM yojayati idametatpadavAcyamiti / tato nAdhyavasyati tadetaditi zabdena nAbhilApaM zaknotItyarthaH / tadAderbuddhisthatvAdinA'nugatasya tadghaTatvAderiva tadghaTAdinAmno'pi zakyatAvacchedakatvAt, evaM ca na kvacidvikalpazAbdajJAnaM vAcyatAsambandhena nAmaviSayakamadhyakSapRSThabhAvijJAnaM vA zabdo vA tajjanyajanakAnyatamaH sambhavedityavikalpAbhidhAnasya jagata ApattiH / nanu nAmagrahaNaM tAvat paTukaraNasya zrotrendriyAdeva sampadyate, tato'rthajJAnaM ca vyutpannasya vaktrabhiprAyAvacchedakatvenAnumitirUpameveti noktApattiriti AzaGkate-nanu ceti / nAmasaMzrayasyetyatra nAma saMzrayaH kAraNamasyeti bahuvrIhiH / dUSayati-tatrApItyAdinA / tatrApi vikalpazrotrabuddhyorapi, adhyavasAyAsambhavAt tattvena nizcayAsambhavAdityarthaH / tadetannAmnoH saha smRtipakSe 1. nAdhyavasyati iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA.13] 311 [bauddhamate smRtervicAra:] nanu ca nAsmanmate kazcitkiJcinnIlAdikaM sukhAdikaM vA saMvidanpUrvasaMviditaM tatsadRzaM tannAmavizeSaM ca kramazaH smarati, pUrvasaMviditasaMvedyamAnanAmavizeSayoH sahaiva smaraNAt, tatsaMskArayodRzyadarzanAdeva sahaprabodhAt / tato'yaM kiJcitpazyanneva tatsadRzaM pUrvadRSTaM smartumarhati, tadaiva tannAmavizeSasmaraNAt, tatastasyedaM nAmetyabhidhAnapratipatteH, tatastasya dRzyasyAbhidhAnena yojanAd vyavasAyaghaTanAnna kiJcid dUSaNamityaparaH, tasyApi dRzyamAnanAmnaH pUrvadRSTasya ca tatsadRzasya (bhA0) saha smRtirayuktaiva / svamatavirodhAt, sakRtsmRtidvayAnabhyupagamAt kalpanayorbAdhyabAdhakabhAvAt / kathamanyathAzvaM vikalpayato'pi godarzane kalpanAvirahasiddhiH ? nAmamAtre'pi sahasmRtirayuktaiva, (bhA0) tannAmAkSaramAtrANAmapi kramazo'dhyavasAnAt / adhyavasAnAbhAve smRterayogAt kSaNakSayAdivat / na ca yugapattadadhyavasAya: sambhavati, virodhAt / (bhA0 ) anyathA saGkalA pratipattiH syAt / nIlamiti nAmni nakArAdInAM parasparaviviktAnAmapratipatteH / kiJcAbhilApasya padalakSaNasya tadaMzAnAM ca varNAnAM nAmavizeSasya smRtAvasatyAM vyavasAya: syAt satyAM vA ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam yojanAsambhavamAzaGkate-nanu cetyAdinA / dUSayati-tasyApIti / nanu azvavikalpakAle govikalpa idantvAvacchinne tAdAtmyenAzvajJAnasya tAdAtmyena gojJAnapratibandhakatvAdeva mAbhUt, dRzyamAnadRSTanAmnoH smRtistu samUhAlambanarUpA bAdhAbhAvAdbhavantI kena vAryatAm ? iti asvarasAdAha nAmamAtre'pItyAdi / nakArAdInAM nakArekAralakArAnusvArANAmAnupUrvIgrahopAyazca nirvikalpakakSaNikajJAnapakSe na zobhate, tatpRSThabhAvisavikalpakajJAnaM ca nAmayojanApekSamiti nAmagrahe tadapekSAyAmanyonyAzrayAdidoSA durnivArA iti draSTavyam / savikalpakanizcayamAtrasya nAmayojanApekSatve doSAntaramAha-kiJcetyAdinA /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) nAmno nAmAntareNa vinApi smRtau kevalArthavyavasAyaH kiM na syAt ? / svAbhidhAnavizeSApekSA evArthA nizcayairvyavasIyante ityekAntasya tyAgAt, nAmnaH svalakSaNasyApi svAbhidhAnavizeSAnapekSasyaiva vyavasAyavacanAt / tadavacane vA na kvacidvyavasAya: syAt, nAmatadaMzAnAmavyavasAye nAmArthavyavasAyAyogAt / [bauddhamate nirvikalpadarzanasyAvyavasAyAtmakatve sakalapramANaprameyavilopa: syAt] darzanenAvyavasAyAtmanA dRSTasyApyadRSTakalpatvAta sakalapramANAbhAvaH, pratyakSasyAbhAve'numAnotthAnAbhAvAt / tata eva sakalaprameyApAyaH, pramANApAye prameyavyavasthAnupapatteH / ityapramANaprameyatvamazeSasyAvazyamanuSajyeta / taduktaM nyAyavinizcaye abhilApatadaMzAnAmabhilApavivekataH / apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate // iti, [1.6] abhilApavivekata ityabhilAparahitatvAditi vyAkhyAnAt / prathamapakSopakSiptadoSaparijihIrSayA (bhA0) tannAmAntaraparikalpanAyAmanavasthA / nAmatadaMzAnAmapi nAmAntarasmRtau hi vyavasAye nAmAntaratadaMzAnAmapi vyavasAyaH svanAmAntarasmatau satyAmityanavasthA syAt / tathA ca tadevApramANaprameyatvamavazyamanuSajyeta / atrApIyameva kArikA yojyA, abhilApavivekataH ityabhilApanizcayata iti vyAkhyAnAt / pratipAditadoSabhayAt / / (bhA0) tadayamazabdaM sAmAnya vyavasyan svalakSaNamapi vyavasyet / sAmAnyalakSaNasvalakSaNayorhi (bhA0) bhedAbhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadayamazabdamiti azabdaM zabdayojanArahitaM, vyavasyan=nizcinvan, vyavasyet=
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 13] 313 [bauddhaH svalakSaNasAmAnyayorbhedaM sAdhayati] nanvarthakriyAkAriNaH paramArthasataH svalakSaNatvAt, tato'nyasyAnarthakriyAkAriNaH saMvRtisataH sAmAnyalakSaNatvAttayoH kathamabheda: syAt ? / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / anyatsaMvRtisat prokte te svasAmAnyalakSaNe // [ ] iti vacanAt, tayorabhede sAMvRtetarasvabhAvavirodhAt iti kazcit, so'pi svadarzanAnurAgI na parIkSakaH, svenAsAdhAraNena rUpeNa lakSyamANasya sAmAnyasyApi svalakSaNatvaghaTanAdvizeSavat / yathaiva hi vizeSaH svenAsAdhAraNena rUpeNa sAmAnyAsambhavinA visadRzapariNAmAtmanA lakSyate tathA sAmAnyamapi svenAsAdhAraNena rUpeNa sadRzapariNAmAtmanA vizeSAsambhavinA lakSyate iti kathaM svalakSaNatvena vizeSAdbhidyate ? yathA ca vizeSaH svAmarthakriyAM kurvan vyAvRttijJAnalakSaNAmarthakriyAkArI tathA sAmAnyamapi svAmarthakriyAmanvayajJAnalakSaNAM kurvat kathamarthakriyAkAri na syAt ? tadbAhyAM punarvAhadohAdyarthakriyAM yathA na sAmAnya kartumutsahate tathA vizeSo'pi kevalaH, sAmAnyavizeSAtmano vastuno gavAdestatropayogAt ityarthakriyAkAritvenApi tayorabhedaH siddhaH / ekasmAd dravyAtkathaJcidabhinnatvasAdhanAcca sAmAnyavizeSapariNAmayorabhedo'bhyupagantavyaH / tathA ca sAmAnyaM vyavasyannapi kathaJcittadabhinnasvalakSaNaM na vyavasyatIti kathamupapattimat ? / aSTasahastrItAtparyavivaraNam nizcinuyAt / sAmAnye'pi svalakSaNazabdapravRttyavirodhamupapAdayati-svenetyAdi / sAmAnyavizeSAtmana iti kevalasya vizeSasya gavAditvenAnupalakSaNAttatra pravRttyayogAditi bhAvaH / tadaktaM vAkyapadIye 'gauH svarUpeNa na gau pyagauautvAbhisambandhAttu gauriti,' [ ] gotvasAmAnyakroDIkRtA vyaktirgovyavahAraheturityetadarthaH, sAmAnyavizeSabazalAkArasya goH svarUpeNa tathAtvamiti tu jyAyaH, abhedaH=tulyatvam, / ekasmAdityAdinA cApRthaktvamabhihitamiti vizeSaH, tadabhinnaM =sAmAnyAbhinnam, itItyanantaraM saugatavacanamiti zeSaH, kathamupapattimat ? =kathaM pramANopapannam ? / 1. tadabhinnatva iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [svalakSaNasya lakSaNaM ] __atha na dravyaM nApi tatpariNAma: sAmAnyaM vizeSo vA svalakSaNam / kiM tarhi ? tato'nyadeva kiJcit sarvathA nirdeSTumazakyaM pratyakSabuddhau pratibhAsamAnaM tadanumanyate / evamapi jAtyantaraM sAmAnyavizeSAtmakaM vastu svalakSaNamityAyAtaM, tasyaiva parasparanirapekSasAmAnyavizeSatadvadravyebhyo'nyasya pratyakSasaMvidi pratibhAsanAt, niranvayakSaNakSayiniraMzaparamANulakSaNasya suSThapratyakSeNAlakSaNAt / tatra ca vyavasAyo'kSajanmA svAbhidhAnavizeSanirapekSaH kinna syAt ? yato'yaM svalakSaNamazabdaM na vyavasyet / tataH, (bhA0) sAmAnyavatsvalakSaNamadhyavasyannabhilApena yojayet / tato na kiJcitprameyamanabhilApyaM nAma, zrutajJAnaparicchedyaM, zabdayojitasya zrutaviSayatvopapatteH / (bhA0) pratyakSasyAnabhilApyatve smArtaM zabdAnuyojanaM dRSTasAmAnyavyavasAyo yadyapekSeta so'rtho vyavahito bhavet tadindriyajJAnAtsAmAnyavyavasAyo na syAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam jAtyantaraM= pAnakarasanyAyena saGkalanAtmakaM, na vyavasyet=nArthAvagraharUpatayA gRhNIyAt, nAbhilApena yojayet =IhitAbhilApavaiziSTyena nAveyAt / zrutajJAneti zrutajJAnajanitasaMskAramAtropanItazabdaprakArakagrahaviSayasya zrutanizritamatijJAnaviSayatvopapatterityarthaH / arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti nayAzrayaNAd ghaTatvenaiva ghaTatannAmnomaMtijJAne'bhedabhAnaM, nAmnaH savikalpakasAmagrIgrAhyatayA prAtisvikarUpeNa vA tadvyaktI tadvyaktisvarUpatattAyA iva nAmatadavayaveSvapi nAmatadavayavAnAmeva svarUpataH tatra prakAratvasambhavAt, ghaTo'yamityapAyadhAraNottaraM ghaTanAmakatvena ghaTapadavAcyatvena zrutajJAnodayadhrauvyamate tu yathAzruta evArthaH / etat 'svasamayarahasyamasmatkRtajJAnabindvAdito'vaseyam / pratyakSasya smArttazabdAnuyojanApekSatve zabdAdvaitavAdinaM prati yatsaugatena dUSaNaM dattaM, tattaM pratyAvarteteti vaktumupakramate-pratyakSajJAnasyetyAdi sa=pratyakSajJAnagRhIto'rthaH, vyavahito bhavet smArtena zabdAnuyojanenAntaritaH syAt, tathA ca smRtisAmagrayA bala 1. pratyakSasya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 13] 315 yathaiva hi zabdasaMsRSTArthagrAhisavikalpakapratyakSavAdinAmarthopayoge satyapi smArttazabdAnuyojanApekSe'kSajJAne tadartho vyavahitaH syAt, smArtena zabdAnuyojanena iti tadarthAdakSajJAnaM savikalpakaM na syAt, tadabhAve'pi bhAvAt tadbhAve'pi cAbhAvAditi dUSaNam arthopayoge'pi punaH smArtaM zabdAnuyojanam / akSadhIryadyapekSeta so'rtho vyavahito bhavet // [ ] iti vacanAt samudbhAvyate, tathaiva zabdAnuyojanAsahitArthagrAhivikalpavAdinAmapi saugatAnAmindriyajJAnamupayoge satyapi vikalpotpattau smArttazabdAnuyojanaM vikalpo yadyapekSeta tadA tadindriyajJAnaM svaviSayanAmavizeSasmaraNena tadyojanena ca vyavahitaM syAt / tathA ca nendriyajJAnAd vyavasAya: syAt tadabhAve bhAvAttadbhAve'pi cAbhAvAditi dUSaNamudbhAvanIyaM / jJAnopayoge'pi punaH smArtaM zabdAnuyojanam / vikalpo yadyapekSatAdhyakSaM vyavahitaM bhavet // iti vaktuM zakyatvAt, arthazabdena pratyakSasyAbhidhAnAdvA, kvacidviSayeNa viSayiNo vacanAd dharmakIrtikArikAyA eva tanmatadUSaNaparatvena vyAkhyAtuM zakyatvAt / yathA ca prAgajanako yo'rtho'bhilApasaMsRSTArthendriyabuddhaH sa pazcAdapi smArtazabdAnuyojane'pi tasyopayogAvizeSAdajanaka eva tenArthApAye'pi netradhIH zabdAdvaitavAdinaH syAditi dharmakIrtidUSaNaM ___yaH prAgajanako buddharupayogAvizeSataH / / sa pazcAdapi tena syAdarthApAye'pi netradhIH // [ ] iti vacanAt / tathA yadindriyajJAnaM smArtazabdayojanAtprAgajanakaM sAmAnya aSTasahastrItAtparyavivaraNam vattvAttatsAmAnyapratyakSaM na syAdeva, tadAha-tadindriyeti / kArikAyA aparAvRttAvapyarthazabdasya pratyakSaparatve nAnupapattirityAha-arthazabdeneti / yadapi prAgajanakasyArthasya smArttazabdAnuyojanAnantaraM sAbhilApabuddhAvapyajanakatvamevetyAdi dUSaNAntaraM zabdAdvaitavAdinaM prati dharmakIrtinA dattaM tadapi taM pratyAvarttata evetyAha-yathA cetyAdinA / adhyavasAyaH
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavasAyasya tat pazcAdapyupayogAvizeSAt tenendriyajJAnavyapAye'pi sAmAnyavyavasAyaH na syAt, tasya ( bhA0 ) prAgivAjanakatvAt, tadanantareNApi darzanamayaM gauriti nirNaya: syAt / yaH prAgajanako buddherupayogAvizeSataH / sa pazcAdapi tenAkSabodhApAye'pi kalpanA // [ ] iti pratipAdanAt / tadevaM na darzanAdadhyavasAyaH sambhavati yena darzanasya svAlambanasamantarapratyayajanmatatsArUpyAvizeSe'pi svaviSayapratiniyamaH siddhyet / kiJca saugatAnAm ( bhA0 ) anabhilApyasya vizeSasyAnubhave kathamabhilApyasya smRtiH ? atyantabhedAt svalakSaNAtsAmAnyasya, sahyavindhyavat / na hi sahyasyAnubhave vindhyasya smRtiryuktA / [bauddho brUte, vizeSasyAnubhave sAmAnyasya smRtiH syAt tasya vicAraH] vizeSasAmAnyayorekatvAdhyavasAyAdvizeSasyAnubhave sAmAnye smRtiryuktaiveti cet, kutastayorekatvAdhyavasAya: ? na tAvatpratyakSAt, tasya sAmAnyaviSayatvAt, nApi tatpRSThabhAvino vikalpAdanumAnAdvA, tasya vizeSAviSayatvAt, tadubhayaviSayasya ca kasyacitpramANasyAnabhyupagamAt / tadanyataraviSayeNa tayorekatvAdhyavasAye'tiprasaGgAt triviprakRSTetarayorapyekatvAdhyavasAyo'kSajJAnAtprasajyeta / kiJca, aSTasahastrItAtparyavivaraNam sambhavati = nizcayakAryaM siddhyati / svAlambanetyAdi adhyakSamUlakAdhyakSe yojanIyam / svaviSayapratiniyamaH siddhayet na tu vikalpavadbhinnaviSayatvaM syAdityarthaH / api ca vizeSasAmAnyayordarzanasmRtiviSayatvaniyame smRtyanubhavayoH samAnaviSayatvaniyamabhaGgaprasaGgaH syAdityAha-kiJcetyAdinA / vizeSasAmAnyayoriti tathA ca ghaTatvena saha gRhItAbhedaghaTaviSayakajJAnatvena ghaTatvaprakArakaghaTavizeSyakasmRtau hetutvAnna doSa iti bhAvaH / triviprakRSTetarayoriti svabhAvadezakAlAnyataraviprakRSTatadaviprakRSTayorityarthaH / asvAbhAvikatva iti
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 13] 317 (bhA0) zabdArthayoH sambandhasyAsvAbhAvikatve kathamarthamAtraM pazyan zabdamanusmaret ? zabdaM zRNvan (bhA0) tadarthaM vA ? yato'yaM vyavasAya: saugatasya siddhyet / na hi sahyamAtraM pazyan vindhyasya smaret / syAnmataM'zabdasya vikalpyena tadutpattilakSaNasambandhopagamAt tasya ca dRzyenaikatvAdhyavasAyAdvizeSasyAnubhave'pi zabdaM tadarthaM vA vikalpyaM smartRmISTe vyavahArI, pravRttidarzanAt,' iti, tadapyasamyak, kutazcidapi dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyAsambhavasyoktatvAt / tataH svata eva vyavasAyAtmakatvamabhyupagantavyaM pratyakSasya na punarabhidhAnajAtyAdiyojanApekSayA / (bhA0) cakSurAdijJAnasya kathaJcivyavasAyAtmakatvAbhAve dRSTasajAtIyasmRtirna syAt, dAnahiMsAviraticetasaH svargAdiphalajananasAmarthyasaMvedanavat kSaNakSayAnubhavanavadvA / / vyavasAyAtmano mAnasapratyakSAd dRSTasajAtIyasmRtiriti cet, na avyavasAyAtmano'kSajJAnAt samantarapratyayAd vyavasAyAtmano manovijJAnasyotpattivirodhAdvikalpavat, nirvikalpAtmakatvAnmAnasapratyakSasyAbhilApasaMsargayogyatA - aSTasahasrItAtparyavivaraNam zazaviSANavattucchatve ityarthaH / kathamiti aparasambandhismArakaikasambandhijJAnAsiddharityarthaH / vikalpyeneti vikalpotpattau tadapahitasyApyatpattiriti mate siddho vikalpyena sAmAnyAdinA zabdasya sambandha iti bhAvaH / abhidhAnajAtyAdiyojanApekSayA abhidhAnajAtyAdhupasthitikalpanAmapekSya / kathaJcid vyavasAyAtmakatvAbhAve apAyadhAraNAtmanA ghaTatvAdiprakArakapariNAmAbhAve / dAneti nizcayatvena smRtyahetutve dAnAdyanubhave vastutastadAtmakasvargaprApaNazaktikSaNakSayAnubhavAttatsmRtiH syAt, sA ca na jAyate tato nirvikalpakaghaTAdidarzanasvIkAre tajjAtIyasmRtirna syAditi bhASyAkSarArthaH / utpattivirodhAditi avyavasAyasya vyavasAyopAdAnatvAyogAdityarthaH / kAraNabAdhamuktvA svarUpabAdhamAha -nirvikalpakatvAditi mAnasapratyakSeNApi hi nirvikalpekenaiva bhAvyama, anyatra pratyakSayogyatAbhAvAttatra 1. nirvikalpAtmakatvAditi aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratibhAsAbhAvAt / avyavasAyAtmano'pyakSajJAnAdadRSTavizeSasahakAriNaH syAdutpattiriti cet, kimevamakSajJAnasya svayaM vyavasAyAtmana evAdRSTavizeSAdutpattirneSyate ? / tena nIlAdervyavasAye tatkSaNakSayasvargaprApaNazaktyAderapi vyavasAyaprasaGgAnnAkSajJAnaM vyavasAyAtmakamiSTamiti cet, tata eva mAnasapratyakSamapi vyavasAyAtmakaM mA bhUt / tasya kSaNakSayAdyaviSayatvAnna tadvyavasAyitvamiti cet, tata evAkSajJAnasyApi tanmA bhUt / tathA sati nIlAdeH kSaNakSayAdiranyaH syAt, tadvyavasAye'pyavyavasAyAt kUTAtpizAcAdivaditi cet, tarhi mAnasapratyakSeNApi nIlAdivyavasAye'pi kSaNakSayAdevyavasAyAttato bhedo'stu tadvadeva, sarvathA vizeSAbhAvAt / kathaJcidakSajJAnasya vyavasAyAtmakatve tu mAnasapratyakSakalpanApi na syAt, prayojanAbhAvAt, tatprayojanasyAkSajJAnAdeva siddheH / etenAvyavasAyAtmakamapi mAnasapratyakSaM kalpayan prtikssiptH| nanu nirvikalpakAdapyakSajJAnAdabhyAsaprakaraNabuddhipATavArthitvavazAd 318 aSTasahastrItAtparyavivaraNam cAbhilApasaMsargayogyatAyAH zabdavAcyatAyAH pratibhAsAbhAvAtkathaM nizcayatvaM ? nAmajAtyAdiyojanAtmakasyaiva tattvAditi bhAvaH / sahakArizaktivizeSeNaiva pratiniyamo bhaviSyatItyAzaGkate-avyavasAyAtmano'pItyAdi evaM sati saGgrAhakatvalAghavAt saprakArakapratyakSatvamevAdRSTavizeSajanyatAvacchedakamastu anantadharmAtmakasya vastuno darzane'pi tadanantarApAye kvacitkazcideva prakAra iti niyamArthaM tattatprakArakApratyakSatvaM tattadadRSTajanyatAvacchedakamityeva vA kalpyatAm, itthaM hi saprakArakamAnasatvasyaivAdRSTavizeSajanyatAvacchedakatvapakSe ghaTAdicAkSuSAd ghaTAdivyavahAre'ntarA niyamato ghaTatvAdiprakArakamAnasakalpanAprayuktaM yad gauravaM tatparihRtaM bhavati / na ca yatra sthAne tvayA savikalpakaM cAkSuSAdi kalpanIyam, tatra mayA mAnasameveti kva gauravam ? pratyuta savikalpake cAkSuSatvAdyakalpanAllAghavameveti vAcyam, tathApi ghaTatvAdinA ghaTaM pazyAmItyAdau cAkSuSatvAdinA mAnasAvagAhitvAMze bhramakalpanAyAM gauravAt, savikalpake cAkSuSatvAdyabhAvakalpanApekSayA cAkSuSatvAdikalpanAyA eva yuktatvAdityabhiprAyavAn zaGkitAramAkSipatikimevamiti / teneti tena = svayaM vyavasAyAtmalakSaNenAkSajJAnena, nIlAdervyavasAye= nizcaye / tatkSaNakSayeti tatra yaH kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdirdharmastasya / nirvikalpakAdapi dRSTasajAtIyasmRtyutpattau prakArAntaramAzaGkate-nanu nirvikalpakAda
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 13] 319 dRSTasajAtIye smRtiryuktA, savikalpakapratyakSAdapi tadabhAve tadanupapatteH prativAdyAdhupanyastasakalavarNapadAdivat zvAsocchavAsAdisaGkhyAvadvA / na hi savikalpakapratyakSeNa tadvyavasAye'pi kasyacidabhyAsAdyabhAve punastatsmRtiniyamataH siddhA yataH savikalpakatvaprakalpanaM pratyakSasya phalavat' iti kazcitso'pyaprajJAkara eva, sarvathaikasvabhAvasya pratyakSasya kvacidabhyAsAdInAmitareSAM ca sakRdayogAt / tadanyavyAvRttyA tatra tadyoga iti cet, na svayamatatsvabhAvasya tadanyavyAvRttisambhave pAvakasyAzItatvAdivyAvRttiprasaGgAt, tatsvabhAvasya tadanyavyAvRttikalpane phalAbhAvAt, pratiniyatatatsvabhAvasyaivAnyavyAvRttirUpatvAt / [jJAnaM savikalpakameveti jainAcAryAH kathayanti] savikalpakapratyakSajJAnavAdinAM tveSAmavagrahehAvAyajJAnAdanabhyAsAtmakAdanyadevAbhyAsAtmakaM dhAraNAjJAnaM pratyakSam / teSAM tadabhAve paropanyastasakalavarNapadAdiSvavagrahAditrayasadbhAve'pi na smRtiH / tatsadbhAve tu syAdeva, sarvatra - aSTasahasrItAtparyavivaraNam pItyAdi / tadabhAve abhyAsAdyabhAve, tadanutpatteH1 sajAtIyasmRtyanutpatteH, prativAdyupanyastetyAdi, Adye'nabhyAso'smRtau hetuH, dvitIye'rthitvAbhAvAdiriti bodhyam / so'pyaprajJAkara eveti uktavAdinaH prajJAkarasyopahAso'yam / sarvathaikasvabhAvasya=kSaNikadarzanaikasvabhAvasya, itareSAM ca prakaraNAdInAm, sakRdayogAt=ekadA'sambhavAt, kramikAvagrahAdicatuSTayapariNAmavadekopayogavAde tvavagrahAdidazAyAmanabhyastatvAdinA'smArakatvaM dhAraNAdazAyAM tvabhyastatvaprakaraNaprAptatvapaTutveSTatvayogAt smArakatvamupapadyata ityarthAllabhyate, bhUyastvenAbhyAsatvaM tvaprayojakam, zatamapyandhAnAM na pazyatIti nyAyena bhUyaso'pi darzanasya nizcayakAryakAritvAyogAditi draSTavyam / tadanyavyAvRttyA=anabhyAsAdivyAvRttyA, tatra= prakRte, tadyogo=abhyAsAdisambandhaH, svayamiti atatsvabhAvasya tadanyavyAvRttikalpane pAvakasya zItasvabhAvarahitasyAzItavyAvRttiH syAnna caivamasti tatastadanyavyAvRttyavacchedakastatsvabhAvo'vazyamabhyupagantavya iti kiM tucchAnyavyAvRttikalpanena ? iti bhAvaH / savikalpaketyAdi ye dhAraNAjJAnamabhyAsAtmakamavagrahAdibhyaH pRthagicchanti teSAM jainAnAM 1. tadanupapatteH iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. vAdyAdhu iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 aSTasahastrItAtparyavivaraNam yathAsaMskAraM smRtyabhyupagamAt kvacidabhilApasaMskArAdabhilApasmRtivat / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam dhAraNAbhAvAdeva prativAdyupanyastavarNAdAvasmRtyupapattiriti bhAvaH / yathAsaMskAramiti na hi yAvaddhAritaM tAvatsmaryate / // saMskArasaviSayakatvavAdaH // nanu kathametadupapadyate ? dhAraNAjanyatAvadviSayakasaMskArasattve yathAdhAraNameva smRtyutpatteH sambhavAt, na ca yAvadaMze udbodhakasampattistAvadaMze eva saMskAreNa smRtijananAd uktopapattiH, udbodhakasya sAmAnyata eva hetutvAdviziSya tasya smRtihetutve tata evAnAtiprasaGgAdanubhavAderapi smRtihetutvAnApatteriti cet, satyam, pariNAmavAde AMzikodbodhakasamavadhAnatadabhAvAbhyAmakhaNDasaMskAradhvaMse khaNDasaMskArotpattAvanugatasaMskArasAmAnyasattve cAnupapatterabhAvAt, tatrApi saMskArasAmAnyasyAnubhavavyApArasyAvazyakatvAt, itthameva 'caudasapuvvI maNuo devatte taM na saMbharaDa savvaM / desaMmi hoi bhayaNA / [ ] ityAdi pravacanoktaM saGgacchate / devajanmapratyayakarmaNA dvAdazAGgArthaviSayasamUhAlambanasaMskArasya deze saGkacitasyaivotpAdanAdityAdikaM pratipAditamAtmakhyAtAvasmAbhiH / itthameva rogakAlAdinApyAMzikasaMskAranAzopapattiH, tatra khaNDasaMskArotpAdasyaivAkhaNDasaMskAranAzatvena tasyArthasiddhatvAt / etacca saMskArasaviSayakatvapakSa eva yujyate, tattadrogAdInAM tattatpuruSIyasaMskAranyUnaviSayasaMskArahetutvenaiva tadvyavasthApanAt / na ca tatra bhUyaHsaMskAramadhye katipayanAzopagamAd upapattiH, padavAkyazAstratadarthajJAnasthale padatadaMzAdinAnAsaMskArakalpane gauravAta, vizakalitasaMskArebhyo viziSTasmRtyanupapattezca / yatta saMskArasya niviSayakatve ghaTAMze upekSAtmakAdbhatalaM ghaTavatpaTavacceti nizcayAda ghaTAMze'pi smRtiprasaGgaH, svajanyabhAvanAyAH paTAMzasmRtyanurodhena svIkArAt, sarvAMzopekSAjanyAnantasaMskArakalpanAbhayenopekSAnyatvena saMskAratvAvacchinna eva hetutvAditi, tadasat, AMzikopekSAbhedAnAM smRtihetutAvacchedake sarvAMzopekSAbhedAnAM ca bhAvanAhetutAvacchedake pravezenaiva sAmaJjasyAt / na cAsmin mate dvidhopekSAbhedapraveze gauravam / yato bhAvanAtvAvacchinne sarvAMze upekSAmAtrabhedaviziSTaprakArakajJAnatvena smRtitvAvacchinnaM prati ca bhAvanAtvenaika eva hetuhetumadbhAvaH, tadaMze AMzikopekSAbhedaviziSTatadvizeSyakatatprakArakanizcayatvena tAdRzasmRtitvena smRtAveva cAnye hetuhetumadbhAvAH / anyamate tvanubhavasaMskArayoH smRtisaMskArayozca 1. chAyAH caturdazapUrvI manuSyo devatve tanna smarati sarvaM, deze bhavati bhajanA /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA. 13] 321 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nAnAhetuhetumadbhAvAH kalpanIyA iti tatraiva gauravAt, ghaTatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAsthAnAbhiSiktaghaTAdyAkAratAyAH sAgAre nANe havaI ityAdyAgamasvArasyenAkhaNDAyAH svIkAre AkAratAsambandhena smRtitvAvacchinne saMskAratvAvacchinne caikaika eva dhAraNAtvena hetuhetumadbhAvoM'ze copekSArUpaM dhAraNAjJAnaM na svIkriyate eva asamAptopayogasyaivopekSAtvAt / saMzaye'pi na dhAraNAtvam, dhArayAmItyanubhavena saMzayavyAvRttasyaiva tasya siddhatvAdityupekSAnyatvasaMzayAnyatvayoH kAraNatAvacchedake pravezaprayuktaM tayovizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAdanantakAryakAraNabhAvakalpanAprayuktaM ca gauravaM parihRtaM bhavati / anumityAdisthale ca mAnasyaiva dhAraNayA smRtistajjanakatAvacchedakasya dhAraNAtvasya cakSurAdyavagRhIte tvagAdinA dhArite pUrvadRSTatvAdyupalakSitavilakSaNatattAviSayakasmRtyanutpattaye cAkSuSatvAdinA sAryavAraNAya cAkSuSatvAdivyApyaSaDvidhajAtirUpasya pratyakSaturIyabhedAvRttitAyA evAbhiyuktairuktatvAt / yadi cAkSuSAdhupayogasthale'pi samanantarotpadiSNumAnasopayogagatadhAraNayaiva smRtiriSyate, tadA astu sarvatra mAnasatvavyApyamekameva dhAraNAtvama, avagrahatvAdivadviSayatAvizeSarUpatve tu tasyAkSajanyadhAraNAyA eva pratyakSaturIyabhedatvAzrayaNAdanumityAdivRttitvamapi tasya na doSAvahamityasmadekaparizIlitaH panthAH / kecittu samAnAkAraphalasya bhAvanAnAzakatvAdbhAvanAyAH saviSayakatvasiddhiH / na ca phalaM svasya vAcyam, tathA ca tattadvyaktitvena bhAvanAnAzakatvaM yuktamiti tadbhAvanAjanyacaramaphalasyaiva tadbhAvanAnAzakatvamastviti vAcyam, janakatayA tadvizeSyakatatprakArakasmRteH pratiyogitayA tAdRzabhAvanAnAze hetutvasyAnugatatvAt / na ca tatpuruSIyabhAvanAsAmAnyanAzaM pratyeva tatpuruSIyacaramasmRtivyaktestattvena caramasmRtimAtrasya vaijAtyena hetutvamastviti vAcyam, evaM sati janitopekSAtmakacaramasmRtikAnAmapi bhAvanAnAM sattvopagame tebhyaH smRtyupatteH prasaGgAditi AhuH / yattu tattadviSayakopekSAjJAnasya tattatsaMzayasya ca tattadviSayakabhAvanApratibandhakatvAdbhAvanAyAH saviSayakatvamiti bhaTTAcAryairuktaM taccintyam, upekSAtmakacAkSuSajJAnottarAnupekSAtmakaspArzanajJAnasthale saMzayakAlInasAdhyAnumitisthale ca saMskArAnutpattiprasaGgAt, tatrAnupekSAtmakatAdRzajJAnasyottejakatvakalpane ca gauravAt / naiyAyikaikadezinastu viziSTavaiziSTyaviSayitvAvacchinnaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakatvenaiva hetutvAdviziSTavaiziSTyasmRtyarthaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakabhAvanAsiddhiH / na 1. sAkAraM jJAnaM bhavati /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) pratyakSe'bhilApasaMskAravicchede kutastadvikalpyAbhilApasaMyojanaM yataH sAmAnyamabhilApyaM syAt ? / pratyakSagRhItameva hi svalakSaNamanyavyAvRttaM sAdhAraNAkAratayA pratibhAsamAnaM sAmAnyavikalpAbhilApayojanenAbhilApyamiSyate / (bhA0) na ca grAhakapratyakSasmRtipratibhAsabhedAdviSayasvabhAvAbhedAbhAvaH, sakRdekArthopanibaddhadarzanapratyAsannetarapuruSajJAnaviSayavat / yathA hi sakRdekasminnarthe pAdapAdAvupanibaddhadarzanayoH pratyAsannaviprakRSTapuruSayoJjanAbhyAM viSayIkRtaspaSTAspaSTapratibhAsabhedAnna svabhAvabhedaH pAdapasya, tasyaikatvAvyatikramAt, tathaiva grAhakayoH pratyakSasmRtipratibhAsayorbhede'pi spaSTa aSTasahastrItAtparyavivaraNam ca tAdRzapratyakSaM prati tathAhetutA, pratyakSatvasya nityavRttitvAjjanyapratyakSatvaniveze gauravAt, raktetaradaNDAbhAvavAn puruSa iti jJAnasacivAddaNDavyApyavAn puruSa iti parAmarzAd daNDo rakto na veti saMzayakAle'pi raktadaNDavAn puruSa ityanumityApattezca / tattadubodhakAbhAvaviziSTabhAvanAtvAbhAvavizeSaNanivezAcca na daNDo rakta ityanubuddhabhAvanAto niruktAnumityupanItabhAnAdyApattiH / na caivaM gauravam, iyataiva bhAvanAyAH smRtihetutvanirvAhAt, udbodhakAnAM viziSya smRtihetutvAkalpanena cAtilAghavAt, tattadubodhakAbhAvaviziSTabhAvanAtvAbhAvaviziSTIyasvarUpasambandhena ghaTatvaprakArakatvasya kAraNatAvacchedakatve tu na gauravadUSaNavArtA'pi, sambandhagauravasyAdoSatvAd ityAhuH / avicyutismRtivAsanAsAdhAraNadhAraNAtvAvacchinne samAnaviSayakatvenApAyahetutvAt saMskArasaviSayakatvasiddhirityAdikamapi TjJAnabindvAdau vivecitamasmAbhiriti vistarArthinA tattata evAvadhAryam / kvaciditi gRhItazaktikena zabdenobodhitArthasaMskAreNArthasmRtivattAdRzArthagrahodbaddhAbhilApasaMskArasthale'bhilApasmaterapi sambhavAdityarthaH / kuta iti pratyakSAdabhilApasaMskArAnubodhe smRtirUpatadyojanAnupapatteH sAmAnyamabhilApyaM na syAdevetyarthaH / vizeSAt sAmAnyasya nAtyantamatiriktatvaM, kintu tatpratibhAsAt tatpratibhAsasyeti spaSTapratibhAsavelAyAM svalakSaNasya zAbdAtmakamandapratibhAsAviSayakatve'pi tadyogyatayA kathaJcidabhidheyatvaM tasyAbAdhitameveti niSkRSTArthamAha-'tatra grAhaketyAdi vyAkhyAnagranthena / tasmAdavAcyatai 1. na ca grAhaketi aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 prathamo bhAga: [pari01-kA0 13] mandatayA na tadviSayasya bhedaH, svalakSaNasyaikasvabhAvatvAbhyupagamAt / (bhA0) tathA ca mandapratibhAsini svalakSaNe ghaTAdau zabdavikalpaviSaye (bhA0) tatsaGketavyavahAraniyamakalpanAyAmapi kathaJcidabhidheyatvaM vastunaH siddham ityalaM prasaGgena / rUpAdisvalakSaNe zabdAbhAvAdavAcyameva taditi bruvANasya pratyakSe'rthasyAbhAvAttasyAjJeyatvaprasakteH samarthanAt, rUpAdyarthasya kathaJcijjJeyatve'bhilApyatvasyApi sAdhanAt prakRtArthaparisamAptau prasaGgasya niSprayojanatvAt paryAptaM prasaGgena / ____ (bhA0 ) tasmAdavAcyataikAnte yadavAcyamityabhidhAnaM tadasamaJjasaM, svalakSaNamanirdezyamityAdivatsvavacanavirodhAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAnta iti vedAntyabhimataprapaJcAvAcyatvapakSakhaNDanamidam, svalakSaNAnirdezyatvavacanAdivirodhopadarzanaM tu dRSTAntaparam, bauddhaiH sadekAntasyaiva svalakSaNe'bhyupagamAt, anirvAcyatvavacanamAtreNa pareSAM brahmaNIva teSAM tatra sadekAntapakSAnivRtteH / atha vedAntimate prapaJcAnirvAcyatvaikAntaH kathaM vAraNIyaH ? avAcyaikAnte'vAcyazabdenApi vAcyatvaM na syAditi dUSaNasya yaugikapakSa eva labdhAvasaratvam,' brahmazazaviSANarUpasadasadvilakSaNarUDhAnirvAcyapadArthopagame tvasyAdUSaNatvAt, rajjusarpadAvanirvacanIyasattvasyevAnirvacanIyAvAcyatvasyApyantataH prapaJce vaktuM zakyatvAditi cet, na, avAcyatve'nirvacanIyatvasvIkAre tanmithyAtvena vAcyatvasyaiva satyasya prasaGgAt, tasya ca kathaJcidbhAve kathaJcid vAcyatvAnupravezenA'naikAntasyaiva sAmrAjyAt, niruktyasahatvasyApi kathaJcideva bhAvena sarvathA satyatvavirodhitvAbhAvAt, anyathA yato vAco nivartante aprApya manasA saha [ ] iti zrutyA brahmaNo'pyavAcyatvAmananIyatvAbhyAmasatyatvaprasaGgAt / (zaGkA) vAGmanojanyavRttivyApyatve'pi tatprayuktaphalAvyApyatvAd brahmaNo vAcyatvAvAcyatve mananIyatvAmananIyatve copapatsyete. tadevedaM manasAnudraSTavyam yanmanasA na manute [ ] ityAdizrutisvArasyAditi cet, AyAto'si mArgeNa, evaM hi kathaJcidavAcyatvAmananIyatvayoreva brahmaNi siddheH, tadvadeva tAbhyAM prapaJce'pi 1. labdhAvasara iti ha. pra. pAThaH /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 aSTasahasrItAtparyavivaraNam tadapyasad, yadasataH samudAhRtamiti pratipAdanAt / yathaiva hi svalakSaNamanirdezyamityavAcyataikAnte vaktumazakyaM tathA pratyakSa kalpanApoDhamityapi, pratyakSe'bhilApasaMsargAbhAve vikalpAnutpattiprasaGgasya niveditatvAt, tatsadbhAve savikalpakatvasiddhaH // 13 // tadevaM svAmisamantabhadrabhAnavaH sphuTataravilasadakalaGkanyAyagabhastibhirapahastitasamastabhAvaikAntAdiparamatadhvAntasantatayo'pi parAtmapakSanirAkaraNasamarthanAyattaM jayamAdizatA bhagavatAptena kiM punarme zAsanaM prasiddhena na bAdhyate iti spaSTaM pRSTA ivAhuH kathaJcitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA // 14 // cazabdAtsadavAcyameva kathaJcidasadavAcyameva tadubhayAvAcyameveSTaM te zAsanamiti samuccIyate, praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI, iti vacanAt [ ] / nayayogAditi vacanAnnayavAkyAni saptaiveti darzayanti, - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvathA satyatvapratikSepasya kartumazakyatvAt / atha pramANarAja eva prapaJcasya sarvathA'nirvacanIyatvaM brahmaNazca sarvathA satyatvamAjJapayatIti na vayaM tadAjJAtikrame prabhaviSNava iti cet, na tasya svAnupayuktasattApratikSepizuddharjusUtrAnugRhItazuddhAtmadravyasattAgrAhisaGgrahanayasvarUpatvAttattAtparyAvabodhe doSalavasyApyabhAvAt, IdRzatAtparyamapuraskRtya pravRtto vedAntadurnayo vasantarAja eva na pramANarAja iti vayaM jAnImaH // ityetairnayadUSaNairmatabhidAmattebhaghaNTAraNatkAraistrastasamastavAdituragaiH kiM karNakolAhalaiH / yattu prastutavastubodhanavidhau dhatte nirAkAGkSatAM, bUmo mAnamanantabodhagaditaM tatsaptabhaGgyAtmakam // 13 // [zArdUlavikrIDitam] // sptbhnggiivimrshH|| praznavazAditi ekatra vastuni sattvAsattvAdisaptadharmaprakArakazAbdabodhajanakatAparyAptyadhikaraNaM vAkyaM saptabhaGgIti lakSaNe tAtparyam, virodhasphUrtI vAkyasyAbodhakatvenaivA
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 14] 325 tato'nyasya bhaGgasyAsambhavAt / tatsaMyogajabhaGgasyApi kasyacittatraivAntarbhAvAt kasyacittu punaruktatvAdvidhikalpanAyA eva satyatvAt tayaikameva vAkyamiti na mantavyaM, pratiSedhakalpanAyAH satyatvavyavasthApanAt / vidhyekAntasya nirAkaraNAt pratiSedhakalpanaiva satyetyapi na samyak, abhAvaikAntasya nirAkaraNAt / tadapekSayApi naikameva vAkyaM yuktam / sadarthapratipAdanAya vidhivAkyamasadarthakathanArthaM tu pratiSedhavAkyamiti vAkyadvayameva, sadasadvargAstattvam iti vacanAt [ ] / prameyAntarasya zabdaviSayasyAsambhavAditi ca na cetasi vidheyaM, pradhAnabhAvArpitasadasadAtmano vastunaH pradhAnabhUtaikaikadharmAtmakAdarthAdarthAntaratvasiddheH, sattvavacanenaivAsattvacanenaiva vA sadasattvayoH kramArpitayoH pratipAdayitumazakteH / sadasadubhayaviSayaM vAkyatrayameveti cAyuktaM, saho bhayavAkyasyAvakta vyatvaviSayasya vyavasthiteH / tathApi vAkyacatuSTayameveti cAyuktaM, sadasadubhayAvaktavyatvaviSayasya vAkyAntaratrayasyApi bhAvAt--vidhikalpanA (1), pratiSedhakalpanA (2), kramato vidhipratiSedhakalpanA (3), sahavidhipratiSedhakalpanA ca (4), vidhikalpanAsahavidhipratiSedhakalpanA ca (5), pratiSedhakalpanAsahavidhipratiSedhakalpanA ca (6). kramAkramAbhyAM vidhipratiSedhakalpanA ca (7), saptabhaGgIti vyAkhyAnAt / [pratyakSAdiviruddhApi saptabhaGgI sambhavati na vA ?] na caivaM pratyakSAdiviruddhavidhipratiSedhakalpanApi saptabhaGgI syAditi zakyaM vaktum, avirodhena iti vacanAt / nAnAvastvAzrayavidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgyapi prasajyate iti ca na cintyam ekatra vastuni iti vacanAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam virodhenetyasya gatArthatvAt, praznasya ca kvAcitkatvAcchiSyajijJAsayeva kvacid gurojijJApayiSayaiva saptabhaGgIprayogasaGgateH praznavazAdityasyApi lakSaNe'pravezAt / nAnAvastuni sattvAsattvAdibodhakavAkye'tiprasaGgavAraNAyaikatra vastunIti / ekatra rUparasAdidharmasaptakabodhake'tiprasaGgavAraNAya sattvAsattvAdIti / khaNDavAkye tadvAraNAya paryAptiH / pramANasaptabhaGgIvannayasaptabhaGgyA api lakSyatvAnna tatrAtivyAptiH, nayayogAditi sUtrakRdvacanAt / pramANanayasaptabhaGgyoH pRthak pRthak lakSyatve tu sakalAdezatvavikalAdezatve vizeSaNe deye / ekatra vastunyekaparyAyanirUpitavidhiniSedhakalpanAmUlasaptadharmaprakArakoddezyazAbdabodha
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [saptabhaGgI eva kathaM ? anantabhaGgI api bhavet kA hAniH ?] nanvekatrApi jIvAdivastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmasadbhAvAttakalpanAnantabhaGgI syAditi cet, anantAnAmapi saptabhaGgInAmiSTatvAt, tatraikatvAnekatvAdikalpanayApi saptAnAmeva bhaGgAnAmupapatteH, pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva sambhavAt, praznavazAdeva saptabhaGgI iti niyamavacanAt / saptavidha eva tatra prazna: kuta ? iti cet, saptavidhajijJAsAghaTanAt / sApi saptavidhA kutaH ? iti cet, saptadhA saMzayotpatteH / saptadhaiva saMzayaH katham ? iti cet, tadviSayavastudharmasaptavidhatvAt / ___ tatra sattvaM vastudharmaH, tadanupagame vastuno vastutvAyogAt kharaviSANAdivat / tathA kathaJcidasattvaM, svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapi vastuno'sattvAniSTau pratiniyatasvarUpAbhAvAdvastupratiniyamavirodhAt / etena kramArpito bhayatvAdInAM aSTasahasrItAtparyavivaraNam janakatAparyAptyadhikaraNaM vAkyaM saptabhaGgI, dharmiNo dezasarvabhedenaikadvibahuvacanAntatayA caramapadonnItyA bahubhedasambhave'pi phalIbhUtabodhe saptadharmaprakArakoddezyatAyA akSatatvAnnAvyAptirityapi kecit / etenetyAdi etena=sattvAsattvayorvastudharmatvapratipAdanena, kramApitobhayatvAdInAM kramArpitasadasadubhayatvasahArpitAvaktavyatvayostaduttaradharmatrayasya cetyarthaH / atha sadasatpadAbhyAM, sattvAsattvayozcakArAccobhayasyopasthiteH sadasadubhayatvaM tRtIyabhaGgaviSayaH kevalasattvAsattvayoratiriktaM prAtItikamastu, na hyekaviziSTAparatvamevobhayatvam, aviziSTayorapi gotvAzvatvayorubhayatvapratyayAt, ubhayatvabhede ca kathaJcidubhayabhedo'pyavarjanIya eveti, kramArpitatvaM tvatra kvopayujyate ? kramikazAbdabodhadvayecchAviSayaviSayatvarUpasya tasya padAdanupasthitervastudharmAghaTakatvAcceti cet, na, ekatvena gRhIte ubhayatvapratyayasya bhAktobhayatvAvagAhitvAt / tatra ca kramArpitatvasyAvacchedakatvAttatpratyayasya ca dyotakena vAcakena vA syAtpadena sambhavAdanupapattyabhAvAt, anubhUyate ca syAt san syAdasaMzca ghaTa iti zabdAt kramArpitasattvAsattvobhayadharmavantamamuM ghaTaM jAnAmIti / etena sahAvaktavyatvAdayo'pi vyAkhyAtAH tadvyavahAraviSayatayA siddhAnAM teSAM dharmaNAM durapahnavatvAt / na ca sahArpitatvaM nAvaktavyatvAvacchedakamekadaikapadArbhayabodho jAyatAmityAkArakecchAviSayatvarUpasya tasya bAdhite icchAnudayenAprasiddhatvAditi vAcyam / putranAze'pi putradidRkSAyA Anubhavikatvena kvacid bAdhite'pIcchodayAt / na ca evaM bhramaviSayasyApi siddhayApattiH, tanniSThara
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prathamo bhAgaH [pari01-kA0 14] 327 vastudharmatvaM pratipAditaM, tadabhAve krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahArasya virodhAt, sahAvaktavyataduttaradharmatrayavikalpazabdavyavahArasya cAsattvaprasaGgAt / na cAmI vyavahArA niviSayA eva, vastupratipattipravRttiprAptinizcayAt tathAvidharUpAdivyavahAravat / tasyApi niviSayatve sakalapratyakSAdivyavahArApahnavAnna kasyacidiSTatattvavyavasthA syAt / nanu ca prathamadvitIyadharmavat prathamatRtIyAdidharmANAM krametarArpitAnAM dharmAntaratvasiddherna saptavidhadharmaniyamaH siddhayediti cet, na kramArpitayoH prathamatRtIyadharmayordharmAntaratvenApratIteH sattvadvayasyAsambhavAt, vivakSitasvarUpAdinA sattvasyaikatvAt / tadanyasvarUpAdinA sattvasya dvitIyasya sambhave'pi vizeSAdezAttatpratipakSabhUtAsattvasyApi parasya bhAvAdaparadharmasaptakasiddheH saptabhaGgyantarasiddheH kathamupAlambhaH ? etena dvitIyatRtIyadharmayoH kramArpitayordharmAntaratvamaprAtItikaM vyAkhyAtam / aSTasahastrItAtparyavivaraNam jatAkArapratiyogitvena kathaJcittadviSayabhedasyeSTatvAt, saMvRtasvAkArasamupAttarajatAkArAyAH zuktereva bhramAlambanatvasyAkarasiddhatvAt, bhramabAdhasya ca duSTakAraNaprabhavatvAdinaiva siddheH, saduparAgeNa sadbhAnasya ca bhrame nyAyaTIkAkRto'pyabhimatatvAt, tAvanmAtreNAsatkhyAterabhAvAdityAdikaM vyutpAditaM latAyAmasmAbhiH / vastuto jijJAsA bhaGgaprayojikA, na tu kvacidapi bhane viSayAvacchedikA, svadravyAdInAmeva tattvasyAbhiyuktairuktatvAt, tathA ca cAlanIyanyAyena svadravyaparadravyacatuSTayAbhyAM tRtIyaH, samuditanyAyena ca tAbhyAM tarIyaH. viruddhaghaTatvapaTatvAbhyAM kimapi na vAcyamitivat / itthameva ghaTatvapaTatvAbhyAM ghaTapaTau sta iti vAkyasya tAtparyabhedena prAmANyamaprAmANyaM ca saGgacchate / zeSA bhaGgAstUktayojanAtmakA eveti na kiJcidanupapannam / vastviti vastunaH kramArpitobhayAdeH pratipatiH=jJAnaM, pravRtiH=abhilApAdivyavahAraH, prAptiH=upalambhopahitA kriyA, tAsAM nizcayAd=avisaMvAdAt / dvitIyasyeti na hi dravyAdisattvAdatiriktaM sattvamekaM nAma naiyAyikAdimatasiddhaM sAmAnyamasmatsiddhAnte'sti, lokairvA pratIyate, tasya cAnarpitasyaikatve'pi viziSyArpitasya dvitIyasyApyavirodha eveti bhAvaH, tatra ca pratipakSAsattvena saptabhaGgyantarasambhavAnna prakRtasaptabhaGgyAmAdyatRtIyasaMyogena bhaGgAntarApattiriti vizadayati -vizeSAdezAditi / prathamacaturthayoriti tatrApi sattvAdidvayApratIterityarthaH, sahArpitAbhyAM sattvAsattvAbhyAmavaktavyatvasya dharmAntarasyaivArambhAttena
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [caramatrayabhaGgA vastuno dharmA na bhaviSyantIti vicAra: ] prathamacaturthayordvitIyacaturthayostRtIyacaturthayozca sahitayoH kathaM dharmAntaratvamevaM syAditi cet, caturthe'vaktavyatvadharme sattvAsattvayoraparAmarzAt / na hi sahArpitayostayoravaktavyazabdenAbhidhAnam / kiM tarhi ? tathArpitayostayo: sarvathA vaktumazakteravaktavyatvasya dharmAntarasya tena pratipAdanamiSyate / na ca tena sahitasya sattvasyAsattvasyobhayasya vA'pratItirdharmAntaratvAsiddhirvA / [kayA kayApekSayA saptabhaGgAH sambhavanti, tasya spaSTIkaraNam ] prathame bhaGge sattvasya pradhAnabhAvena pratIteH, dvitIye punarasattvasya tRtIye kramArpitayoH sattvAsattvayoH, caturthe'vaktavyatvasya, paJcame sattvasahitasya, SaSThe punarasattvopetasya, saptame kramavattadubhayayuktasya tatra zeSadharmaguNabhAvAdhyavasAyAt / [ vaktavyamapyaSTamo bhaGgo bhavet kA hAni: ? ] syAnmatam-'avaktavyatvasya dharmAntaratve vastuni vaktavyatvasyApi dharmAntarasya bhAvAdaSTamasya kathaM saptavidha eva dharmaH saptabhaGgIviSayaH syAd' iti, tadapyayuktaM, sattvAdibhirabhidhIyamAnasya vaktavyatvasya prasiddheH, sAmAnyena vaktavyatvasyApi vizeSeNa vaktavyatAyAmanavasthAnAt / bhavatu vA vaktavyatvAvaktavyatvayordharmayoH siddhiH / tathApi tAbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgayantarasya pravRtterna tadviSayasaptavidhadharmaniyamavighAto'sti yatastadviSayasaMzayaH saptadhaiva na syAttaddheturjijJAsA vA tannimittaH prazno vA vastunyekatra saptavidhavAkyaniyamahetuH, iti sUktA sattvAdidharmaviSayA gauH saptabhaGgI / sA aSTasahastrItAtparyavivaraNam saha sattvAdisaMyoge'pi nAnupapattiH saMyogajaviSayAsaGkarAdityAha - caturthe ityAdi / vizeSeNeti vaktavyatvasya kathaMtAgarbhatvena viziSya vizrAntatvAcchabdAnugamamAtrasyAprayojakatvAt, sattvAdinA vaktavyatvasya sattvAdisamaniyatatvena nirAkAGkSatayA bhaGgAntarAnArambhakatvAt, anyathA'sadbhinnatvAdinApi bhaGgAntarApatteriti bhAvaH / nanu syAcchabdalAJchitairnayaiH saptabhaGgIprayogo yukta iti tatra tatra zrUyate sa ca sUtre nokta iti kathaM na nyUnatvamata AhasA ceti sA ca=uktasaptabhaGgI, syAdvAda eva yadamRtaM tadgarbhiNI, amRtapadena niHzeSa
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 14] 329 syAdvAdAmRtagarbhiNI syAdvacanArthasya kathaJcicchabdena pratipAdanAt, tenAnekAntasya dyotake na vAcake na vA tasyAH pratihataikAntAndhakArodayatvAt / na caivaM syAcchabdavatkathaJcicchabdenaivAnekAntasya pratipAdanAtsadAdivacanamanarthakamAzaGkanIyaM, tataH sAmAnyato'nekAntasya pratipattAvapi vizeSArthinA vizeSasyAnuprayogAt, sAmAnyatopakrame'pi vizeSArthinA vizeSo'nuprayoktavyo, vRkSo nyagrodha iti yatheti vacanAt / dyotakapakSe tu nyAyaprAptaM sadAdivacanaM, tenoktasya kathaJcicchabdena dyotanAt, tenAnuddyotane sarvathaikAntazaGkAvyavacchedenA'nekAntapratipatterayogAt, evakArAvacane vivakSitArthApratipattivat / nanvanukto'pi kathaJcicchabdaH sAmarthyAtpratIyate sarvatraivakAravaditi cet, na prayojakasya syAdvAdanyAyAkauzale pratipAdyAnAM tadapratItestadvacanasya kvacidavazyaM bhAvAt / tatkauzale vA tadaprayogo'bhISTa eva, sarvasyAnekAntAtmano vastunaH pramANAt sAdhane sarvaM sadityAdivacane'pi syAtsarvaM sadevetyAdisaMpratyayotpatteH / iti prapaJcato'nyatra prarUpitamavagantavyam / [bauddho'nvayarUpamAtmAnaM na manyate, tasya vicAraH] nanu ca jIvAdidravyaM sadeva kathaJcidityasiddhaM, darzanAvagrahAdivizeSavyatirekeNa tasyAnupalambhAt, azvaviSANavaditi cet, na, - aSTasahasrItAtparyavivaraNam saMzayaviSanirAsakatvaM, garbhiNItyatra garbhapadena ca syAcchabdasya gamyAgamyasAdhAraNatvamabhivyajyate-syAcchabdasyeti tathA ca sUtre kathaJcicchabdenaiva syAcchabdasya gatArthatvAnna nyUnatvamiti bhAvaH / na caivamityAdi evaM kathaJcicchabdasyAnekAntavAcakatve, anekAntasya nityAnityAdyanekadharmazabalavastunaH / anarthakamiti sattvAsattvAdidharmasaptakazabalatvasyApyanekAntazabdArthakukSipraviSTatvAdanekAntapadAdeva tadbodhopapatteriti bhAvaH / tataH sAmAnyato'nekAntasyetyAdi syAtpadAdanekAntapadAdvA ekAntabuddhivilakSaNabuddhivizeSaviSayatAvacchedakatvenaivAnantadharmaghaTitasaptabhaGgIbodhe'pi prAtisvikarUpeNa tadbodhanArthaM vizeSaprayogo'vazyamAzrayaNIyo yathA vRkSa ityukte vRkSatvena nyagrodhabodhe'pi nyagrodhatvena tadabodhArthaM vizeSaprayoga AzrIyata iti / tenoktasya sadAdizabdenoktasya svarUpacatuSTayAdinA sattvAdiviziSTavastunaH / kathaJcicchabdena dyotanAt=tAtparyasphoraNAt / tena 1. syAdvacanArthasya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) avagrahehAderanyonyaM svalakSaNavivekaikAnte jIvAntaravatsvAtmanyapi santAnabhedaprasaGgAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam kathaJcicchabdenAnudyotane viziSTaviSayatve tAtparyAsphoraNe sarvathaikAntazaGkAyA avacchedakAsphuraNAdavyavacchedenAnekAntapratipatteradhikRtAyA ayogAt, evAkArAvacane vivakSitArthasya sadAdyayogavyavacchedAdirUpasyApratipattivat // ||nipaataarthnirnnyvaadH // atha syAcchabdo dyotako vAcako vetyatra kaH pakSaH zreyAniti cet, atra vaiyAkaraNA: 'prAdayo dyotakAzcAdayo vAcakA iti naiyAyikamatamayuktam, vaiSamye bIjAbhAvAt, yena hetunA prAdInAM dyotakatvaM tenaiva nipAtAnAmapi tattvasiddheH / tathAhi- anubhavatItyAdAvanubhavanAdiH pratIyamAno na dhAtvarthaH, bhavatItyatrApi tadavagamApatteH, nopasargArthaH, tathA satyaprakRtyarthatayA tatrAkhyAtArthAnanvayaprasaGgAt, pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteH, anugacchatItyAdAvanubhavAdipratItyApattezca, nApi viziSTArtho gauravAditi / dhAtoreva vidyamAnatvAdivAcakasyAstvanubhavanAdau lakSaNopasargasya ca tatra tAtparyagrAhakatvaM, tadeva hi dyotakatvamacyate, tata cAdiSa api tulyama, caitramiva pazyatItyAdau sAdRzyaviziSTa caitrapadalakSyam, ivazabdastAtparyagrAhaka ityasya suvacatvAt, kiJca 'upAsyete hariharau' ityatropAsanAyA upasargArthatve AsdhAtorupAsanArUpaphalavAcakatvAbhAvAt svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvarUpaM sakarmakatvaM na syAditi tataH karmalakArAnApattiH, viziSTArthatve tu gauravamiti dhAtvarthatvaparyavasAne tattAtparyagrAhakatvena yathopasargasya dyotakatvaM siddhaM tathA 'sAkSAtkriyate'lakriyate urIkriyate zivaH' ityAdAvapi dhAtostattadarthaM karmaNi lakArasiddhyarthaM tattadarthavAcakatvaM vAcyamiti tattAtparyagrAhakatayA nipAtAnAM siddhaM prAditulyatayA dyotakatvam / atha sAkSAtkArAdinipAtArtho'stu, sAkSAtpratyakSatulyayoH [ ] iti kozasvarasAt tadanukUlo vyApAra eva dhAtvartho'stu, sakarmakatvamapi svasvayuktanipAtAnyatarArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvamiti naikaM sAdhakamastIti ceta, na, nAmArthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayAsambhavAnnipAtArthadhAtvarthayoranvayasyaivAyogAt, anyathA taNDulaH pacatItyatrApi karmatayA taNDulAnAM dhAtvarthe'nvayApatteriti bodhyam / kiJca prAdInAM vAcakatve 'bhUyAn prakarSaH kIdRzo nizcayaH' itivad 'bhUyAn praH kIdRzo niH' iti syAditi yathApAdyate tathA 1. tulanA-vaiyAkaraNabhUSaNasAra kArikA 41-42
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 14] 331 tathA ca yadeva mayA viSayaviSayisannipAtadazAyAM kiJcidityAlokitaM tadeva varNasaMsthAnAdisAmAnyAkAreNAvagRhItaM punaH pratiniyatavizeSAkAreNehitaM tadevA - aSTasahasrItAtparyavivaraNam nipAtAnAM vAcakatve'pi 'zobhana: samuccayo draSTavya' itivad 'zobhanazca draSTavya' iti syAdityubhayeSAM dyotakatve yuktistulyA / 'kiJca nipAtAnAM vAcakatve kAvyAdAvanvayo na syAt zarairunarivodIcyAnuddhariSyan rasAniva' [ ] ityatra hi usrasadRzaiH zarai rasasadRzAnudIcyAnuddhariSyannityarthaH / sa cosrAdizabdAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya ca dyotakatve saGgacchate, anyathA pratyayAnAmaprakRtyAnvitasvArthabodhakatvavirodhe ivazabdasya sadRzArthatve'pi tatra usrapadottarakaraNatRtIyAyAH asaGgatyApatteH ivazabdasya cAsattvArthakatayA taduttaraM tRtIyAyA asambhavAt, sambhave vA zravaNaprasaGgAdusrapadottaratRtIyAnanvayaprasaGgAcca / evaM vAgarthAviva sampRktau pArvatIparamezvarau vande [raghuvaMza 1.1] ityatra vAgarthayorvadikarmatvAbhAvAttaduttaradvitIyAnanvayaprasaGgaH, ivArthe karmatvabodhakAyogazca / atha nipAtasyAvAcakatve'brAhmaNa ityAdau pUrvapadasyAnarthakatvena tatpuruSalakSaNottarapadArthaprAdhAnyAnApattiriti cet, na, tatra dyotyamarthamAdAyaivArthavattvena nipAtasya prAtipadikatvAt, astu vA nipAtasyAnarthakasya iti [ ] vAtikAttatra tattvaM, kRttaddhitasamAsAzca [pA0 1.2.46] ityanuktasamuccayArthakacakAreNa nipAtasaGgrahAdveti yuktaM nipAtAnAM dyotakatvam, upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / prahArAhArasaMhAravihAraparihAravat // 1 // [ ] iti vRddhoktAvupasargapadaM nipAtasya dhAtupadaM ca padAntarasyopalakSaNamiti bodhyam / yadvA bodhakatArUpazakterabAdhAnnipAtAnAM tattadarthavAcakatvamevAstu / anyathA pacatItyAdau dhAtoreva kartRviziSTabhAvanAyAM lakSaNAsvIkAre tattAtparyagrAhakatayA tiGAderapi dyotakatvopagamApatteH, evaM ca dhAtvarthaprAtipadikArthayorbhedenAnvayabodho'vyutpanna iti samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedenAnvayabodha ityapi ca nipAtAtiriktaviSayaM kalpanIyam / na tu naiyAyikoktarItyA prAdicAdivaiSamyam, nipAtasyAnarthakasya [ ] iti vidhivaiyoddhArAya 1. tulanA-vaiyAkaraNabhUSaNasAra, kArikA 44 2. tulanA-vaiyAkaraNabhUSaNasAra, kArikA-46
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAGkSitavizeSAkAreNAvetaM, punaH kAlAntarasmRtihetutayAvadhAritaM, tadeva kAlAntare - aSTasahastrItAtparyavivaraNam keSAJcid dyotakatve keSAJcidvAcakatve svIkArye, cAdayo dyotakAH prAdayo vAcakA iti vakturapi vadanasya pidhAtumazakyatvAt, sarvathAnarthakAnAM pAdapUraNamAtrArthamupAttAnAM saGgrahAya vArtikArambhasya kaiyaTAdau spaSTatvAcca / kiJca kevalavRkSazabdAt samuccayAbodhAccakArazravaNe ca tadbodhAccakAra eva samuccayasya vAcako na dyotakaH / api ca dyotakatve padAntarANAM tatra zaktiH kalpyA, cakArAdezca dyotakatva ityatigauravaM syAditi samuccayAdhikaraNe sthitam, tadayamakasmAt pItAmRtAnAmiva nipAtAnAM dyotakatvavAcakatvayoranekAntodgAraH / asmAkaM tu sadApItAnekAntAmRtAnAm anekamekAtmakameva vAcyaM dvayAtmakaM vAcakamapyavazyam [anya0 14] ityAdivAdinAM padamAtrameva vAkyArthe dyotakaM vAkyameva ca vAcakamiti nipAte ka iva vizeSo'nyatra saJjJAkaraNAt / na ca vAkyArthasyaiva pravRttyaGgatve vAkyasyaiva ca bodhakatve padazaktigrahAnupayogaH, anvayavyatirekAbhyAM vAkyazaktigraha eva tadupayogAt, padasamudAyAtmakasya vAkyasya bodhakatAvidhayA tu padAnAM tattvamayatnasiddhameva, svAtantryeNa tu neti saGgirAmahe / yattu padAni svArthapratipAdanamAtreNa nivRttavyApArANi na vAkyArthabodhakSamANi, AkAGkSAsannidhiyogyatAvacchinnAnAM padArthAnAmanvayavyatirekAbhyAM vAkyArthAvedakatvapratipatteH, tathAhi zvetarUpaM pazyato heSAzabdaM khurazabdaM ca zRNvataH zveto'zvo dhAvatIti buddhirbhavati, iyaM ca nAdhyakSAnumityAdirUpeti zAbdyeva, karaNaM ca tatra tattatpadArthasmaraNameva, / taduktaM pazyataH zvetamArUpaM heSAzabdaM ca zRNvataH / / khuravikSepazabdaM ca zveto'zvo dhAvatIti dhIH // [ iti, siddha padArthAnAM zabdapramANAntargatatvam, taduktaM pratyakSAdiparicchinnapadArthapratyayodbhavaH / vAkyArthapratyayaH so'pi, zabdAnnaiva vibhidyate // iti / [ ] api ca kavikAvyamUlajJAnaM na mAnasaM, manaso bahirasvAtantryAt / nApyanumitiH, vyAptyAdyapratisandhAnaM vinA jAyamAnatvAt / kintu zAbdabuddhiH, tatra kAraNaM ca na padajJAnam;
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 14 ] 333 tadityAkAreNa smRtaM, punastadevedamityAkAreNa pratyabhijJAtaM, tato yaditthaM aSTasahastrItAtparyavivaraNam asattvAt, kintu cintodbuddhasaMskArajanyaM tattatsmaraNamiti, siddhaMH padArthaH pramANatayA, yatra cApacArAnmAnasAcchRNvannapi padAni padArthAnnAvadhArayati, tatra na bhavati vAkyArthapratyaya iti vyatirekabalAdapi padArthA eva vAkyArthAvedakA iti nirvyUDhamiti bhATTaikadezimatam, tadasat, prathamavyavahArAdvAkyAbhinnAnAM padAnAmeva zaktikalpanAt padArthe pRthakzaktikalpane mAnAbhAvAt, kAvyamUlajJAnasya ca candramukhasAdRzyAdismRtyupanItasya mAnasatvAt, IdRzi sthale manaso bahi:svAtantryasyApyabhyupagamAt, zveto'zvo dhAvatIti dhiyazca dRzyamAnaH zveto'yaM dhAvadazvaH heSAkhuravikSepakartRtvAdityanumitirUpAyAH saMzayottarapratyakSarUpAyA vA sambhavAt, atItatvAdinA padArthAnAM smRtau zAbdabuddhau vA'hetutvAt padArthasmRtezcAvyApAratvAnna pramANatvamiti naiyAyikaH / 'yattu padArthasmRtimAtrasya zAbdabuddhihetutve ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdipadajanyapadArthopasthitAvatiprasaGgaH, nirAkAGkSapadAjanyasmRtestathAtve tu gauravamiti sA - kAGkSapadajJAnameva karaNaM padArthasmRtistu vyApAra iti naiyAyikairuktaM tadayuktaM, sAkAGkSapadArthasmRtereva phalAyogavyavacchinnatvena karaNatvaucityAt / yatra cApacArAdityAdi yaduktam, tadvicArAsaham, mAnasAdapacArAtpadArthAnavagamena vAkyArthapratItyabhAvAsiddherupahatamanaso viziSTapadasamudAyarUpavAkyasyaivAnavagamAnnizcayarUpasya tadavagamasyAntyapadapratipattikAle svArthaviziSTapUrvapUrvapadaparAmarzasyAvilambena vAkyArthapratipattijanakatvAt, itarathopekSArUpasya tAdRzapadArthopasthitivadanAdaraNIyatvAt, taduktaM sammativRttau - pUrvapadAnuviddhaM cAntyapadaM yadA vAkyaM pUrvapadAni ca svAbhidheyaviziSTatayA'ntyapadapratipattikAle parAmRzyamAnAni vAkyArthapratipattijanakAni, tadA padArthAnavagame vAkyasyaiva svArthAbhisambaddhatayA'navagamAt kathaM tato vAkyArthapratItirbhaved ? iti / ayamiha niHkRSTArthaH -yAvatI vyutpattiH zAbdabodhe hetustAvadvyutpattisambandhena svArthaviziSTavAkyajJAnaM dhAraNArUpamekopayogapraviSTapadakadambakaviSayaM tattvAdevAnupUrvIparyAyeNa sarvatra pratyakSaM tAtparyavazAdvizeSye vizeSaNamiti rItyA viziSTe vaiziSTyamiti rItyA vA kathaJcidekAnekAtmakavAkyArthadhiyaM janayati, padArthopasthitidvAratve kathamapyanupapatteH, ghaTamAnayatItyAdau ghaTAdipadajJAnAdhInaghaTAdismRteramAdipadajJAnAdhInakarmatvAdismRtikAle nAzAt / ghaTAdismRterevAmAdipadaviSayatve tvavyavadhAnena karmatvAdi 1. diti iti ha0 pra0 pAThaH (patra 94 - ba paM0 23) 2. mAtra zabda iti ha0 pra0 pAThaH (patra 95 a paM0 03)
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam smRteH ghaTIyaM karmatvamiti bodhasambhave'pi tatkAle ghaTAdismRtinAzAdAnayanAdibodhAsambhavAt, sarveSAM padAnAM samUhAlambanasmRtau tathaivArthasmRtyA khalekapotanyAyena sarvatra vizeSye vizeSaNamiti rItyaiva zAbdabodha ityupAdhyAyamatasya tu mizraireva dUSitatvAt / yatra vizeSANAM na parasparamanvayasambhavastatraiva 'caitraH sthAlyAM gehe kASThenaudanaM pacati gacchati jAnAti ceSTate ca'ityAdau samUhAlambanasmRtyapekSA'nyatra tvavAntaravAkyArthabodhapUrvaka eva mahAvAkyArthabodhaH, yathA vAkyArthakarmake kulakAdau, na hi 'kulakAdAvityuvAca' ityAdAvityAdipadopasthApyavAkyArthAnupasthitAvanvayabodhaH, na ca tadupasthitirakhAntaravAkyArthabodhaM vinA, na cedevaM kathaM paJcAdhyAyAtmakamahAvAkyArthabodhasyApyupapattiH tAvadekadA jJAyate, kintu dine dine kiJcit, ata eva samyagavadhAnAsamarthaH svalpaM svalpamuccArya yojanayA bodhyate, ghaTamAnayetyAdau tvaniyamaH sAmagrIdvayasyApi pRthak pRthak klRptatvAditi mizramatasyApyanirddhAraNenaiva hatatvAt, avAntaravAkyArthabodhAsAdhAraNyena padajanyapadArthopasthititvena niyatadvAratvAbhAvAt aniyatopasthitestu padArthajJAnobuddhasaMskAraprabhavapadopasthitAvatiprasaktatvAt, yathAtAtparyaM gRhItavyutpattikavAkyajJAnAdeva niyataikAnekAtmakavAkyArthapratIteH sArvajanInAyAH svIkarttumucitatvAt / na hyadhyayanena vAkyArthe dyotakaM hyevaM padamAtraM vyavasthitam / nipAte sphuTatA tasya kevalasyAprayogataH // [ ] iti bhAvanIyaM sudhIbhiH / vAcakatvadyotakatvayoranekAntastu sarvatra siddhiH syAdvAdAt [siddhahemazabdAnuzAsanam 1.1.2] iti haimasUtrasiddha eva / prakRte ca sa vAcako vizeSANAM sa ca taddyotako'thavA / [2.118] iti vAkyapadIyamapi sAkSIti kimativistareNa / prapaJcato'nyatreti evakAraprayoge ghaTo nIla evetyatra sarvAvayavAvacchinnanIlavat sannevetyataH sarvadharmAvacchinnasattvapratItau tadapavAdAya niyatAvacchedakasphoraNArthaM syAtpadaprayogadhrauvye sAvadhAraNaH prayogo yukto'nyathA tu ghaTaH sanniti niravadhAraNaprayogAdapi vyutpannasya svadravyAdicatuSTayAvacchinnasvarUpasattvaprakArakabodhAnnAnupapattirityatrApyanekAnta eva zreyAnityAdikamityarthaH / nirUpitaM caitattattvamanekAntapraveze 'smAbhiriti tata evAva
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 14] 335 kAryakRttaditthaM sarvatra sarvadeti tarkitaM, tatastatkAryAvabodhanAdabhinibuddhaM, tadeva ca zabdayojanayA vikalpanirUpaNayA vA parArthaM svArthaM vA zrutamityanusandhAnapratyayavadahameka eva dRSTAvagRhItehitetyAdyanusandhAnabuddhirapi na kvacidAspadaM banIyAt / tathAvidhavAsanAprabodhAdanusandhAnAvabodhaprasiddhiriti cet, sA'nusandhAnavAsanA yadyanusandhIyamAnadarzanAdibhyo bhinnA tadA santAnAntare darzanAvagrahAdiSviva svasantAne'pi nAnusandhAnabodhamupajanayet, avizeSAt / tadabhinnA cet, tAvaddhA bhidyeta, na hi bhinnAdabhinnamabhinnaM nAmeti svayamabhidhAnAt / tathA ca tatprabodhAtkathaM darzanAvagrahAdiSvekamanusandhAnajJAnamutpadyeta ? yadi punastebhyaH kathaJcidabhinnA vAsanAnumanyate taddhetustadA, (bhA0) ahamahamikayAtmA vivartAnanubhavannanAdinidhanaH svalakSaNapratyakSaH sarvalokAnAM kvaciccitravittikSaNe nIlAdivizeSanirbhAsavadAtmabhUtAn parasparato viviktA-sahakramabhAvino guNaparyAyAnAtmasAtkurvan sanneva siddhaH, tasyaiva vAsaneti nAmAntarakaraNAt / (bhA0) tadekatvAbhAve nIlAdivizeSaniyatadarzananAnAsantAnasaMvedanakSaNavaccitrasaMvedanaM na syAt / kramavRttisukhAdInAmiva darzanAvagrahAdInAmekasantAnipatitatvAdanusandhAnamanana aSTasahastrItAtparyavivaraNam gantavyam / abhinibuddham = anumitam, zabdayojanayA= parArthazabdaprayogeNa, vikalpanirUpaNayA svavRttizabdavRttijanyopasthityA, vAkAro vaktRzrotRsthazrutAnusandhAnabhedAbhiprAyeNa / ityanusandhAnapratyayabhedavaditi yathoktAnusandhAnaviSaya eko'rthastathA'hameka eva draSTetyAdyanusandhAnaviSaya AtmApi, anyathopadarzitapratyayaniviSayatvApatterityarthaH / tAvadvA iti tAvatprakAraiH / tadekatvAbhAve citravRttikSaNe'pyanubhayamAnaikatvApalApe / nIlAdIti nIlAdivizeSeSu niyamato nizcayato darzanaM svaprakAzo yeSAM te tathA, nAnAsaMvedanacittakSaNAH nIlAdimAtraviSayakanAnAjJAnAnIti yAvat, tadvatte Sviva, citrasaMvedanaM citratvajJAnaM nAnArUpasamudAyajJAne na syAt, viSayitAsambandhena svAzraye tena vRttitvarUpasAmAnAdhikaraNyena nIletaraviziSTanIlavattvAdinaiva jJAne citratvavyavahArAdityarthaH / anu
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nibandhanatvamanumatamiti cet, tarhi santatirAtmaiva / (bhA0) tathA kramavRttInAM sukhAdInAM matizrutAdInAM vA tAdAtmyavigamaikAnte santatiranekapuruSavanna syAt / sukhAdimatyAdInAM nairantaryAdavyabhicArikAryakAraNabhAvAdvAsyavAsakabhAvAccAparAmRSTabhedAnAmekA santatiH, na punaranekapuruSe, tadabhAvAditi cet, tarhi, ( bhA0 ) nairantaryAderavizeSAtsantAnavyatikaro'pi kinna syAt ? na hi niyAmakaH kazcidvizeSaH anyatrAbhedapariNAmAt / santAninAM bhedapariNAma eva nAbhedapariNAmaH saGkaraprasaGgAditi cet, na yenAtmanA teSAmabhedastena saddravyacetanatvAdinA saMkarasyeSTatvAt / tena (bhA0) apyasaGkare harSaviSAdAdicitrapratipatterayogAt / asti ca saikatrApi viSaye yatra me harSaH prAgabhUttatraiva viSAdo dveSo bhayAdirvA vartate, ahameva ca harSavAnAsaM, saMprati viSAdAdimAn varte nAnya iti kramatazcitrapratipattirabAdhA / tato jIvaH sanneva / evaM ca, (bhA0) yathaikatra samanantarAvagrahAdisadAdisvabhAvasaGkarapariNAmastathaiva sarvatra cetanAcetaneSu saMpratyatItAnAgateSu, tatsvabhAvAvicchitteH ataH kathaJcitsadeveSTaM jIvAdi tattvaM, sakalabAdhakAbhAvAt / [sAGkhyaH sarvaM vastu sadrUpameva manyate tasya vicAraH ] tarhi sadeva sarvaM jIvAdi vastu, na punarasaditi cet, na sarvapadArthAnAM aSTasahastrItAtparyavivaraNam sandhAnamanananibandhanatvamiti anusandhAnamekatvapratyaya eva, mananaM jJAnaM, tannibandhanatvaM tatkAraNatvamityarthaH / tAdAtmyavigamaikAnte= bhedaikAnte, aparAmRSTabhedAnAm = agRhItabhedAnAm, santAnavyatireko'pi = bhinnasantAnavartitvamapi, citrapratipatterayogAditi bhedasaMlulitAbhedasyaiva tadviSayatvAdityarthaH /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 14] parasparamasaGkarapratipatterasattvasyApi siddheH, jIvAjIvaprabhedAnAM svasvabhAvavyavasthiteranyathAnupapatteH / (bhA0) na kevalaM jIvAjIvaprabhedAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttilakSaNAH, kintu buddhikSaNe'pi kvacid grAhyagrAhakayoH sitAdinirbhAsAMzaparamANusaMvittayo'pi, parasparaparihArasthitilakSaNatvAdanyathA sthUlazabalAvalokanAbhAvAttadekAMzavat / sarvathA parasparamavyAvRttAnAM grAhyagrAhakasitAdinirbhAsAvayavaparamANusaMvittInAmekaparamANusvarUpatApateH / na caikaparamANuH sthUlatayA zabalatayA vAvalokayituM zakyaH, bhramaprasaGgAt / (bhA0) tathA ca sakalacetanetarakSaNapariNAmalavavizeSAH parasparaviviktAtmAnaH siddhAH, svasvabhAvasya svabhAvAntareNa mizraNAbhAvAt / (bhA0 ) tadanyonyAbhAvamAtraM jagat / anyathA sarvathaikatvaprasaGgAt tatrAnvayasya vizeSApekSaNAdabhAvo vA / svatantrasya tasya jAtucidapratibhAsanAt / (bhA0) tadiSTamasadeva kathaJcit / [mImAMsakaH sarvaM vastu bhAvAbhAvAtmakaM manyate kintu parasparanirapekSaM manyate atastadabhimatamapi doSAspadameva] sarvathA bhAvAbhAvobhayAtmakameva jagadastu, tatra bhAvasyAbhAvasya ca pramANasiddhatvAt pratikSeptumazakyatvAdityaparaH, so'pi na tattvavit, suyuktyatilaGghanAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam ____ vyApyavRttivyAvRttisvabhAvaM darzayitvA'vyApyavRttiM taM darzayati-kintviti / sitAdIti sitAdayo ye nirbhAsA jJAnAkArAstathAMzaparamANUnAmavayavANUnAM saMvittayastA api parasparavyAvRttilakSaNA iti vyAkhyeyam / parasparaviviktAtmAna iti adhyAhRtasya vastuno vizeSaNamidam, tatra=jagati, anvayasya sarvathaikatvasya, vizeSApekSatvAt=tatvato
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahasrItAtparyavivaraNam ___ (bhA0) na hi bhAvAbhAvaikAntayoniSparyAyamaGgIkaraNaM yuktaM, yathaivAsti tathaiva nAstIti vipratiSedhAt / tataH kathaJcitsadasadAtmakaM dravyaparyAyanayApekSayA / dravyanayApekSayaiva sarvaM sat paryAyanayApekSayaiva ca sarvamasadAtmakam / (bhA0) viparyaye tathaivAsambhavAt / na hi dravyanayApekSayA sarvamasat sambhavati, nApi paryAyanayApekSayA sarvaM sat, pratItivirodhAt / bhAvAbhAvasvabhAvarahitaM tadvilakSaNameva vastu yuktamityapi na sAraM / (bhA0) sarvathA jAtyantarakalpanAyAM vA tadaMzanibandhanavizeSapratipatteratyantAbhAvaprasaGgAt / na cAsAvasti, sadasadubhayAtmake vastuni svarUpAdibhiH sattvasya pararUpAdibhirasattvasya ca tadaMzasya vizeSapratipattinibandhanasya sunayapratItinizcitasya prasiddhaH dadhiguDacAturjAtakAdidravyodbhave pAnake tadaMzadadhyAdivizeSapratipattivat / na caivaM jAtyantaramevobhayAtmakamiti yuktaM vaktuM / (bhA0) sarvathobhayarUpatve vA jAtyantarapratipatterayogAt, pAnakavadeva / na hi tatra dadhyAdaya eva na punarjAtyantaraM pAnakamityabhidhAtumucitaM, pAnakamidaM susvAdu surabhIti saMpratyayAt / tadvadvastuni na sadAdyaMza eva pratItiviSayaH, tadaMzino jAtyantarasya pratItyabhAvApatteH / (bhA0) tathA cAnavasthAdidoSAnuSaGgaH / yenAtmanA sattvaM tenAsattvasyAbhyupagame yena cAsattvaM tena kathaJcitsattvAnumanane - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyAvRttinirUpaNAdhInanizcayaviSayatvAt, niSparyAyam=avacchedakabhedarahitam / tadaMzeti tadaMzau sattvAsatve, cAturjAtakam elA-lavaMga-nAgakesara-tamAlapatrANi / pAnakavajjAtyantaratvameva sarvathobhayarUpatvAdikamudasyatItyAha-sarvathetyAdi / pratyekamiti sattvopAdhAvapi kenaciddharmeNobhayAtmakatAyAstatrApi dharmAntareNa tattAyAH svIkAre'navasthetyarthaH / tathA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 14] punaH pratyekamubhayarUpopagamAdanavasthA syAt / tathAnabhyupagame nobhayasvabhAvamazeSamiti te pratijJAvirodhaH / yenAtmanA sattvaM tenaivAsattve virodho vaiyadhikaraNyaM vA zItoSNasparzavizeSavat / saGkavyatikarau ca, yugapadekatra sattvAsattvayoH prasakteH / parasparaviSayagamanAcca saMzayazca, kathaM sattvaM kathaM cAsattvaM vastunIti nizcayAnutpatteH / ata evApratipattirabhAvazcAnuSajyate / tataH pratipAditadoSAn parijihIrSubhiH sarvaM vastu (bhA0) tadiSTaM syAdubhayaM / na punaH sarvathA, syAtkAreNa jAtyantaratvasyApi svIkaraNAt / [bauddhaH sarvaM vastu sarvathA'vaktavyameva manyate tasya vicAraH] tIstIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi, yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmIti darzanamastu iti kazcitso'pi pApIyAn / tathAhi (bhA0) sadbhAvetarAbhyAmanabhilApe vastunaH, kevalaM mUkatvaM jagataH syAt, vidhipratiSedhavyavahArAyogAt / na hi sarvAtmanAnabhilApyasvabhAvaM buddhiradhyavasyati / na cAnadhyavaseyaM pramitaM nAma, gRhItasyApi tAdRzasyAgRhItakalpatvAt, mUrchAcaitanyavaditi / __ na hi nirvikalpakadarzanapratibhAsi vastu vyavatiSTheta yenAnabhilapannapi tat pazyet / aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'nabhyupagame=dharmAntare ubhayarUpatAnanusaraNe, tatraiva vyabhicArAt / nobhayasvabhAvamazeSaM siddhamiti te ubhayasvabhAvamevAzeSamiti pratijJAyA virodha ityarthaH / syAtkAreNeti syAdubhayamityatra syAtkAreNa sattvAsattvAvacchedakadharmayoreva parAmarzAjjAtyantaratvasyArthasiddhatvAditi bhAvaH / arthasiddhatvaM ca tasyauttarakAlikamAnasabodhAt dyotyatAvacchedakakukSipraviSTatvAdvetyanyadetat / anadhyavaseyam=abhilApoparaktanizcayAviSayaH / mUrchAcaitanyavaditi mUrchAcaitanyagRhItavadityarthaH, yathA mUrchAcaitanyagRhItamapyagRhItakalpaM tathA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [zabdAdvaitavAdasya nirAkaraNam] na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamivAbhAti sarvaM zabde pratiSThitam // 1 // vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // 2 // [vAkyapadIyam brahmakANDa-123-124] iti darzanAntaramapyanAlocitatattvam / (bhA0) sarvAtmanAbhidheyatve'pi pratyakSatarAvizeSaprasaGgAt / cakSurAdizabdAdisAmagrIbhedAtpratyakSetarayovizeSa iti cet, na pratyakSAdiva zabdAderapi vastuvizeSapratipatteravizeSasiddheH, pratyakSagocaravizeSasya zabdAgocaratve'nabhidheyatvApatteH / pratyakSAtmakazabdagocaratvAttasyApyabhidheyatvameveti cet, tathaivAnumAnAgamajJAnAtmakazabdaviSayatvamastu / tatazca pratyakSatarayoH spaSTavizeSapratibhAsitvasiddharavizeSaprasaGgaH / tayovizeSe tadAtmakazabdayorbhedaprasaGgAtkutaH zabdAdvaitasiddhiH ? / syAnmatam-'advaya eva zabdaH, kevalaM pratyakSopAdhiH spaSTavizeSapratibhAsAtmakaH, zabdAdhupAdhiH punaraspaSTasAmAnyAvabhAsAtmakaH, pItetaropAdheH - aSTasahasrItAtparyavivaraNam 'bhilApAnuparAgeNa gRhItamapyagRhItakalpamityarthaH / na so'stItyAdinoktaM vaktavyaikAntamapi pratikSipati-sarvAtmanetyAdi sAmAnyarUpeNeva vizeSarUpeNApIti sarvAtmanetyasyArthaH / zabdAgocaratve'nabhidheyatvApatteriti zabdagocaratve'bhyupagamyamAne bAdhApattestadabhyupagamasyAyuktatvAdityarthaH, bAdhazcAdhyakSaviSayo na zabdaviSaya iti sphuTa eva / pratyakSaviSaye pratyakSazabdavAcyatvamAdAya bAdhamAzaGkate pratyakSAtmaketyAdi / tathA satyanumAnAdizabdavAcyatvAttatra spaSTatvAspaSTatvasaGkare jJAnasaGkaraH syAdityAha-tathaivetyAdi / viSayavizeSakRto na pratyakSetaravizeSaH, kintu svakAraNabhedakRta ityatrAha-tayoriti tayoH pratyakSetarayoH, vizeSe =kutazcitkAraNAdbhede, 'tadAtmakayoH pratyakSetarazabdayorbhedAt, zabdAdvaitasiddhiH kuto ? na kutazciditi prtijnyaahaanirvaadinH| upAdhibhedAnnAyaM doSa ityAzaGkate 1. tadAtmakazabdayoriti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [pari0 1-kA. 14] 341 sphaTikasya pItetarapratibhAsitvavat' iti, tadasat, pratyakSataropAdhInAmapi zabdAtmakatve bhedAsiddheH, tadanAtmakatve zabdAdvaitavyAghAtAt, teSAmavastutve spaSTetarapratibhAsabhedanibandhanatvavirodhAt / tatpratibhAsasyApyabhede, sa eva pratyakSatarAvizeSaprasaGgaH / (bhA0 ) tathAnabhidheyatve'pi satyetarayorabhedaH syAt / yatsattatsarvamakSaNikaM, kSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAdityAderiva vAkyasya yatsattat kSaNikameva, nitye kramAkramAbhyAmarthakriyAnupapatterityAderapi vAkyasyAsatyatvaprasaGgAdviparyayAnuSaGgAdvA, sarvathArthAsaMsparzitatvAvizeSAt, kasyacidanumAnavAkyasya kathaJcidarthasaMsparzitve sarvathAnabhidheyatvavirodhAt / so'yaM saugataH, (bhA0) svapakSavipakSayostattvAtattvapradarzanAya yatkiJcitpraNayan vastu sarvathAnabhidheyaM pratijAnAtIti kimapyetanmahAdbhutam / sarvathAbhidheyarahitenAnumAnavAkyena satyatvAsatyatvapradarzanasya praNetumazakteH / sAdhyAbhidhAnAtpakSoktiH pAramparyeNa nApyalam / zaktasya sUcakaM hetuvaco'zaktamapi svayam // [ ] iti vacanAt / svayaM (bhA0) tatkRtAM vastusiddhimupajIvati, na tadvAcyatAM ceti svadRSTirAgamAtramanavasthAnuSaGgAt / vastuno'numAnavAkyavAcyatAnupajIvane tatkRtAyAH siddharupajIvanAsambhavAt, anabhimataprativAdivacanAdapi tatsiddhiprasaGgAt, svAbhidheyarahitAdapi svavacanA aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAnmatamityAdinA / etad dUSayati-tadasadityAdinA, pratyakSetaropAdhInAmityatra pratyakSaM cetaraccopAdhizceti dvandvaH kAryaH, tena bahuvacanopapattiriti draSTavyam / vaktavyaikAntapakSoktaM dUSaNamavaktavyakAntapakSe'pi samamityupadarzayati-tathAnabhidheyatve'pItyAdinA / sAdhyAbhidhAnAdityAdi sAdhyAbhidhAnAt, pakSoktiH sAdhyaviziSTadharmiNa uktiH, pAramparyeNApi
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tattvasiddhirupajIvyate, na punaH paravacanAditi kathamapyavasthAnAsambhavAt / madvacanaM vastudarzanavaMzaprabhavaM, na punaH paravacanamiti svadarzanAnurAgamAtraM, na tu parIkSApradhAnaM, sarvasya vacaso vivakSAviSayatvAvizeSAt / [pratyekaM vastu kathaJcidevAvAcyaM na sarvathA] tato na sarvathAbhidheyaM vastutattvaM nApyanabhidheyaM, bAdhakasadbhAvAt / kiM tarhi ? kathaJcidavAcyameva taveSTaM, kathaJcitsadeva, kathaJcidasadeva, kathaJcidubhayameveti / tathA cazabdAtkathaJcitsadavAcyameva, sarvathApyasato'nabhidheyatvadharmAvyavasthiteH, kathaJcidasadavAcyameva, sarvathApi sato'nabhilApyatvasvabhAvAsambhavAt tadabhilApyatvasyApi sadbhAvAt, kathaJcitsadasadavAcyameva, svarUpapararUpAbhyAM sadasadAtmana evAvAcyatvadharmaprasiddharityapi bhaGgatrayaM samuccitamAcAryaiH, avyaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetuta ityagre svayaM samarthanAt / iha tatpratijJAtasya siddherapratijJAtasya samarthanAghaTanAt kasyacitpratijJAtasya sAmarthyAd gamyamAnasyApi pratijJAtatvopapatteH, iti sAdhIyasI saptabhaGgI pratijJA, tathA naigamAdinayayogAt // 14 / / tatra prathamadvitIyabhaGgayostAvannayayogamupadarzayanti svAminaH - aSTasahasrItAtparyavivaraNam nAlaM nAnumitijananasamarthA, pakSajJAnamAtrasya tadahetutvAt, hetuvacastu svayamanumitijanane'zaktamapi zaktasyAnumitijananasamarthasya hetoH sUcakam, itthaM ca pAramparyeNa hetuvacanasyAnumApakatvamanujJAtam, atra hi sUcakatA jJAnajanakatA, jJAnaM ca bAdhAbhAvAt pramArUpamityanicchatA'pi zabdasya pramApakatvaM tannirvAhAya vAcakatvaM ca bauddhanAzrayaNIyamityuktaM bhavati / sUcakatvaM tu jJAnAvacchedakArthAnumApakatvavidhayA svAtantryeNa vetyanyadetat / avAcakazabdavyAvRttyarthaM prAmANyaparIkSAyAM vAcakatvasyAvazyaMbhAvAdvaktrabhiprAyasambhAvanAjanakatvameva zabdasyArthasUcakaM saiva ca bahuzo vyavahArakarItyAzrayaNe ca prasiddhAnumAnakAryasyApi sambhAvanayaivopapatteH pratyakSAtiriktapramANamAtrasannyAsAccArvAkamatapravezo mahApApavaha: syAditi draSTavyam // 14 //
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 15] 343 sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // sarvaM cetanamacetanaM vA dravyaM paryAyAdi vA bhrAntamabhrAntaM vA svayamiSTamaniSTaM vA, sadeva svarUpAdicatuSTayAt ko necchet ? asadeva pararUpAdicatuSTayAt tadviparyayAtko necchet ? api tu laukika: parIkSako vA syAdvAdI sarvathaikAntavAdI vA sacetanastathecchedeva, pratIterapahnotumazakteH / atha svayamevaM pratIyannapi kazcitkunayaviparyAsitamatirnecchet, sa na kvacidiSTe tattve vyavatiSTheta / svapararUpopAdAnApohanavyavasthApAdyatvAdvastuni vastutvasya, svarUpAdiva pararUpAdapi sattve cetanAderacetanAditvaprasaGgAta tatsvAtmavata. pararUpAdiva svarUpAdapyasattve sarvathA zUnyatApatteH, svadravyAdiva paradravyAdapi sattve dravyapratiniyamavirodhAt / saMyogavibhAgAderanekadravyAzrayatve'pi tadravyapratiniyamo na viruddhyate eveti cet, na tasyAnekadravyaguNatvenAnekadravyasyaiva svadravyatvAt, svAnAzrayadravyAntarasya paradravyatvAttato'pi sattve svAzrayadravyapratiniyamavyAghAtasya tadavasthatvAt / tathA paradravyAdiva svadravyAdapi kasyacidasattve sakaladravyAnAzrayatvaprasaGgAdiSTadravyAzrayatvavirodhAt / tathA svakSetrAdiva parakSetrAdapi sattve kasyacitpratiniyatakSetratvAvyavasthiteH, parakSetrAdiva svakSetrAdapi cAsattve ni:kSetratApatteH / tathA svakAlAdiva parakAlAdapi sattve pratiniyatakAlatvAvyavasthAnAt / parakAlAdiva svakAlAdapyasattve sakalakAlAsambhavitvaprasaGgAt kva kiM vyavatiSTheta ? yataH sveSTAniSTatattvavyavasthA / aSTasahastrItAtparyavivaraNam atha svayamevaM pratIyannapIti sattvAsattvobhayadharmazabalaikavastviti zeSaH / atra svarUpaM svabhAvaH, pararUpaM parabhAva iti, ziSTamAdipadagrAhyaM dravyAditrayameva sthitamiti tadAzrityAha-svadravyAdi vetyAdi / tadavasthatvAditi saMyogasya svadravyApekSAstitvAbhAve'yaM saMyogo'nayoreva dravyayo nyayoriti pratiniyamo vyAhanyata eveti doSasya prAguktAnatizAyitvAdityarthaH / iyAMstu vizeSo'vyAsajyavRttidharmANAmastitve svasamavAyidravyamAtrApekSA, vyAsajyavRttidharmANAM tu svaparyAptimadravyApekSeti, ata eva tatpramAtvamapi svaparyAptimadvizeSyakatvaghaTitamiti naiko dvAvityAdeH pramAtvam, tAdRzabuddhikAle dharmadvayAvacchedena
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam [svarUpe svarUpAntarAbhAvAd vastuvyavasthA kathaM bhavediti naiyAyikasyArekAyAM vicAraH ] nanvevaM svarUpAdInAM svarUpAdyantarasyAbhAvAtkathaM vyavasthA syAt, bhAve vAnavasthAprasaGgAt / sudUramapi gatvA svarUpAdyantarAbhAve'pi kasyacidvyavasthAyAM kimanayA prakriyayA svagRhamAnyayA ? yathApratIti vastuvyavasthopapatteriti kazcitso'pi vastusvarUpaparIkSAnabhimukho vastupratItereva tathA prarUpayitumupakrAntatvAt / anyathA nAnAniraGkuzavipratipattInAM nivArayitumazakyatvAt / vastuno hi yathaivAbAdhitA pratItistathaiva svarUpaM na ca tattato'nyadeva pratIyate yena svarUpAntaramapekSeta / tathA pratItau vA tadupagame'pi nAnavasthA, yatrApratipattistatra vyavasthopapatteH / 344 [jIvAdivastunaH svarUpaM kim ? ] tatra jIvasya tAvatsAmAnyenopayogaH svarUpaM tasya tallakSaNatvAt, upayoga lakSaNam, iti vacanAt [tattvArthasUtram - 2.8] / tato'nyo'nupayogaH pararUpam / tAbhyAM sadasattve pratIyete / tadupayogasyApi vizeSato jJAnasya svArthAkAravyavasAyaH svarUpam / darzanasyAnAkAragrahaNaM svarUpam / jJAnasyApi parokSasyAvaizadyaM svarUpam / pratyakSasya vaizadyaM svarUpam / darzanasyApi cakSuracakSurnimittasya cakSurAdyAlocanaM aSTasahastrItAtparyavivaraNam dvitvabuddheH pramAtvaM tu syAdvAdApekSayA lokottaramiti na doSaH, laukikapramAprakArasyaiva prAg lakSitatvAditi dig / svarUpAdau svarUpAdyantarAbhAvAtkathaM sattvam ? tadbhAve vA kathaM nAnavasthA ? iti naiyAyikAdiH zaGkate - nanvevamityAdinA / svarUpAdInAM dharmisattvAdiniyAmakAnAM svasattvAdiniyAmakatvasya dharmigrAhakamAnena svata eva siddhatvAnnayavizeSeNa svarUpAntarAdigrahasyApi jijJAsAdhInatvAd yatraiva na sA tatraiva vizrAnternAnavastheti samAdhatteso'pItyAdinA / vastuno hIti tathA ca svarUpAdighaTitamUrtereva sattvAdeH pratIterbhedanaye'pi ca yathAjijJAsaM vyavasthAnAnnAnavastheti phalitam / etena sattvaM nAvacchinnam, anavacchinnasyaiva sattAmahAsAmAnyasya sarvaiH pratIyamAnatvAt, tatra svarUpAderavacchedakasya kalpane ca tasyApi saptabhaGgInayenAnavasthitatadvyavasthArthamapyavacchedakAntaramapekSaNIyam tatrApyanyadityevaM jJaptipratipanthinyanavasthA duruddhareti na kathamapi saptabhaGgIkrameNa zAbdabodhopapattiriti pazupAlapralapitam apAstam / anarpitadRSTyA'navacchinne'pyarpitadRSTyA
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 15] 345 svarUpam / avadhidarzanasyAvadhyAlocanaM svarUpam / parokSasyApi matijJAnasyendriyAnindriyanimittaM svArthAkAragrahaNaM svarUpam / anindriyamAtranimittaM zrutasya svarUpam / pratyakSasyApi vikalasyAvadhimanaHparyayalakSaNasya mano'kSAnapekSaM spaSTAtmArthagrahaNaM svarUpam / sakalapratyakSasya sarvadravyaparyAyasAkSAtkaraNaM svarUpam / tato'nyat sarvaM tu pararUpam / tAbhyAM sadasattve pratipattavye / evamuttarottaravizeSANAmapi svapararUpe tadvidbhirabhyUhye tadvizeSaprativizeSANAmanantatvAt / dravyakSetrakAlabhAvavizeSANAmanenaiva pratidravyaparyAyaM svapararUpe pratipAdite / [jIvAdidravyANAM kiM svadravyaM kiJca paradravyam ?] nanu ca jIvAdidravyANAM SaNNAmapi kiM svadravyaM kiM vA paradravyam ? yataH sadasattve vyavatiSThete, dravyAntarasyAsambhavAditi cet, na teSAmapi zuddhaM sadravyamapekSya sattvasya tatpratipakSamasadbhAvamapekSyAsattvasya ca pratiSThopapatteH / zuddhadravyasya svaparadravyavasthA katham ? tasya sakaladravyakSetrakAlabhAvAtmakatvAt, - aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'vacchinnatvapratIteH sArvajanInatvAt, kenacinnayena svarUpAdeH svarUpato'vacchedakatvaM nirNIyaivAstitvAdipravRtteranavasthAyA abhAvAd, anyathA zAkhAvacchedena kapisaMyogapratyayo'pi durupapAda: syAt, sampUrNA paramANvAdyavacchinnA vA zAkhA'navacchediketi grahe zAkhAtvAvacchedenAvacchedakatvagrahAsambhavAt, pratiniyatAvayavAvacchinnazAkhAtvena tadavacchedakatvasya ca durgrahatvAdityAdikamupapAditaM gopAlamatapramAthinyAmanekAntavyasthAyAmasmAbhiriti tata evAvadhAryam / svadravyaparadravyAdeH sarvatra sadasattvavyavasthApakatvaniyamabhaGgamAzaGkate-nanu cetyAdinA / SaNNAmapi iti dravyatvamuddezyatAvacchedakamAha, dravyatvAvacchedena sattvAsattvAdisaptabhaGgIsAdhane kiM svadravyaM kiM vA param ? tadavacchinnabhedAprasiddhyA paratvasya tadabhAve svatvasya durvacatvAnna kiJcidityarthaH / tatrApi zuddhaM dravyaM svaM sattvAvacchedakam, azuddhaM ca paramasattvAvacchedakam, azuddhazuddhatve ca bhedAbhedapradhAnavyavahAranizcayanayasAkSikAvakhaNDopAdhivizeSau, pratibhAsavizeSAdapi tatsiddhestattedantAdau darzanAditi nAnupapattirityabhiprAyavAnAha-na, teSAmapItyAdi / tathApi zuddhadravyatvAvacchinnadharmitAkasaptabhaGgIsthale kA gatiH ? ityAzaGkate-zuddhadravyasyetyAdi / tatrApi svadravyaparadravyazabdAbhyAM vyApakatvAvyApakatvopalakSaNAttadavacchinnAstitvanAstitvAdighaTitAyAH saptabhaGgayA nAnupapattirityAhasakaletyAdi / uktaprakAraM zuddhakSetrakAlayoratidizati-eteneti / zuddhabhAvastu zuddhadravyeNa
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadvyatirekeNAnyadravyAdyabhAvAditi cet, na sakaladravyakSetrakAlabhAvAnapekSya sattvasya, tadabhAvamapekSyAsattvasya ca vyavasthiteH sattA sapratipakSA iti vacanAt [ ] / etena sakalakSetrasya nabhaso'nAdyanantAkhilakAlasya ca sakalakSetrakAlAtmanaH pratiniyatakSetrakAlAtmanazca svapararUpatvaM nizcitam / ataH sadasattvavyavasthA / svarUpAdicatuSTayAditi pyakhe karmaNyupasaGkhyAnAt kA [ ] / svarUpAdicatuSTayamapekSya ko necchetsadeva sarvamityarthaH / etena viparyAsAditi vyAkhyAtam / [vastunaH svasattvameva parAsattvamataH svapararUpApekSayA sattvAsattve kathaM syAtAmityAzaGkAyAH samAdhAnam] nanu svasattvasyaiva parAsattvasya pratItena vastuni svaparUpAdisattvAsattvayorbhedo, yataH prathamadvitIyabhaGgau ghaTete, tadanyatareNa gatArthatvAt / tadaghaTane ca tRtIyAdibhaGgAbhAvAtkutaH saptabhaGgIti cet, na, svapararUpAdicatuSTayApekSAyA svarUpabhedAtsattvAsattvayorekavastuni bhedopapateH, tayorabhede svarUpAdicatuSTayApekSayeva pararUpAdicatuSTayApekSayApi sattvaprasaGgAt, tadapekSayeva svarUpAdyapekSayApi vAsattvaprasakteH / na cApekSAbhedAt kvaciddharmabhedapratItirbAdhyate, badarApekSayA bilve sthUlatvasya mAtuliGgApekSayA sUkSmatvasya ca pratIterbAdhakAbhAvAt / sarvasyApekSikasyAvAstavatve nIlanIlatarAdeH sukhasukhatarAdezcAvAstavatvApattevizadavizadatarAdipratyakSasyApi kutastAttvikatvaM yato na saMvidadvaitapravezaH ? sa cAyukta eva, tadvyavasthApakAbhAvAt / tataH (bhA0) syAtsadasadAtmakAH padArthAH sarvasya sarvAkaraNAt / na hi aSTasahasrItAtparyavivaraNam gatArtha eva, svarUpAdicatuSTayAdityatra lyablope paJcamI [aSTAdhyAyI 1.4.32 vArtikam] ityabhiprAyamAviSkaroti-svarUpAdItyAdi / vyAkhyAtamiti- viparyAsAdityatrApi viparyAsamapekSyetyevArtha iti bhAvaH / ApekSikasya tucchatve bAdhakamAha-sarvasyetyAdi / tathA ca bhAvAnAM parasparamutkarSApakarSAbhyAmantataH SaDguNahAnivRddhizAlitvena bhAvAbhAvayozca parasparavailakSaNyenApekSikatayA tucchatvAttattvopaplave madhyamasaMvinmAtre vizrAntiH syAt, sA ca bahudhA dUSiteti vyavahArataH kecidarthA nirapekSAH kecicca sApekSA anubhavabalenaiva zraddheyAH, tathaiva padArthavaicitryasya vyavasthitatvAta / tadavadAma bhASArahasyaprakaraNe
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 15 ] 347 paTAdayo ghaTAdivatkSIrAdyAharaNalakSaNAmarthakriyAM kurvanti ghaTAdijJAnaM vA / tadubhayAtmani dRSTAntaH sulabhaH / sarvapravAdinAM sveSTatattvasya svarUpeNa sattve'niSTarUpeNAsattve ca vivAdAbhAvAt tasyaiva ca dRSTAntatopapatteH / [ekasmin vastuni sattvAsattvadharmau parasparaviruddhau staH kathaM syAtAmasya vicAraH ] nanu caikatra vastuni sattvamasattvaM ca yuktiviruddhaM, parasparaviruddhayordharmayorekAdhikaraNatvAyogAt, zItoSNasparzavadbhinnAdhikaraNatvapratIteriti cet, na tayoH kathaJcidarpitayorviruddhatvAsiddhestathA pratipattisadbhAvAcca / ( bhA0) zAbdetarapratyayayorekavastuviSayayorekAtmasamavetayoH kAraNa aSTasahastrItAtparyavivaraNam te hoMti parAvekkhA vaMjayamuhadaMsiNo tti Na ya tucchA / diTThamiNaM vecittaM sarAvakappUragaMdhANaM // iti, [30] tattvatastu sAmAnyadRSTyA sarve nirapekSA vizeSadRSTyA ca sarve sApekSA iti vyApako'nekAnta eva vijayate, vyaJjanaparyAyaiH sadRzAnAmapyarthaparyAyairvaisadRzyasya zAstrasiddhatvAt / tadAha pravacanopaniSadvedI mahAvAdI siddhasenaH parapajjavehiM asarisagamehiM Niyameva Niccamavi Natthi / sarisehiM pi vaMjaNao asthi Na puNatthapajjAe // 1 // iti, [sammati0 3.5] kathaJcidarpitayoH=svapararUpAbhyAM vivakSitayoH, tathApratipattisadbhAvAcca tAdRzayostayorekAdhikaraNatvadhIsadbhAvAcca, na ca dRSTe'nupapannaM nAma, bhinnasvabhAvayorapyekatvaM dRSTAntena prasiddhenopadarzayati-zAbdetaretyAdi / spaSTAspaSTaviSayatayA bhinnasvabhAvatvena siddhayoH pratyakSazAbdabodhayoryathaikaviSayatvamekadravyAzrayatvaM cAviruddhaM tathA sattvAsattvayorekAzrayatvamapIti 1. chAyA - te bhavanti parApekSA vyaJjakamukhadarzina iti na ca tucchAH / dRSTamidaM vaicitryaM zarAvakarpUragandhayoH // = 2. chAyA - paraparyavairasadRzagamairniyamena nityamapi nAsti / sadRzairapi vyaJjanaH to'sti na punararthaparyAyaiH //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 aSTasahasrItAtparyavivaraNam vizeSavazAtparivRttAtmanoH svabhAvabhede'pi kathaJcidekatvamastyeva, vicchedAnupalabdheH / na hi zAbdapratyakSavedanayoraspaSTetarapratibhAsanasvabhAvabhedo'siddhaH, pratItyapahnavaprasaGgAt / nApi tayorekavastuviSayatvamekadravyAzrayatvaM cAsiddhaM, tatrAnusandhAnapratyayasadbhAvAt, yadeva mayA zrutaM tadeva dRzyate, ya evAhamazrauSaM sa eva pazyAmIti pratIterbAdhakAbhAvAt / tayordravyAtmanaikatvamastyeva, vicchedasyAnupalakSaNAt / nanUpAdAnopAdeyakSaNayostadbhAvAdevAnusandhAnasiddhevicchedAnapulambhe'pi naikatvasiddhiH, ekasantAnatvasyaiva siddheH, AtmadravyasyAbhAvAditi cet, na tadabhAve tayorupAdAnopAdeyatAnupapatteH / __ (bhA0) upAdAnasya kAryakAlamAtmAnaM kathaJcidanayatazcirataranivRttAvivAvizeSAtkAryotpattAvapi vyapadezAnupapattestAdRzAM svarUpaikatvamastyeva / na ca savyetaraviSANavatsarvathA samAnakAlatopAdAnopAdeyayoryatastadbhAvo - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tAtparyArthaH / na ca adhyakSazAbdaviSayatvavirodhaH kAlabhedena pariharaNIyaH, ekakAle'pi citrasaMvittau nIlataditaraviSayatvavirodhaparihArasya pratItyekazaraNatvAditi pratipattavyam / bhAvAbhAvayovirodhasyApi tattatpratiyogigarbhatvena viziSya vizrAntatvAjjAtyantare vastuni tadekadezayoH sattvAsattvayoravirodhakalpana eva lAghavamiti punarasmadIyo manISonmeSo niyarahasyAdau / vicchedAnupalambhe'pIti atra sAdRzyadoSAditi heturuhyaH, tadabhAve AtmadravyAbhAve, tayo: zAbdetarapratyayayoH, kathaJcidupAdAnopAdeyAnugatadharmeNa, tena dadhyutpattikAle dugdhatvarUpeNa dugdhAnanvayAttayornopAdAnopAdeyabhAvAnupapattiH / yad dravyaM yad dravyadhvaMsajanyaM tattadupAdAnopAdeyamityapekSayA ca tattadupAdeyamiti vyAptireva laghIyasI / iyAn paraM vizeSaH, pareSAM samavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAzAlitvamupAdAnakAraNatvam, asmAkaM ca tAdAtmyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitasvadhvaMsatvasambandhAvacchinnakAraNatAzAlitvaM taditi / vyapadezAnupapatteH asyedamiti pariNAmapariNAmibhAvasambandhavyavahArAnupapatterityarthaH / tAdRzAm= upAdAnopAdeyabhUtAnAm, svarUpaikatvam = ekadravyatayA'bhedaH / abhede upAdAnopAdeyabhAvavirodhamAzaGkya pariharati-na cetyAdinA mananAd ityantena / tadeva draDhayati-bhASye vizeSApekSayA tu ityAdinA / virodhasya sahAnupalambhalakSaNatvAditi ekajJAna
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 prathamo bhAga: [pari01-kA. 15] viruddhyeta, dravyasAmAnyApekSayA tayorekatvamiti mananAt / (bhA0) vizeSApekSayA tu nAstyeva tAdRzAmekatvam / (bhA0) na hi paurastyaH pAzcAtyaH svabhAvaH pAzcAtyo vA paurastyaH / nanvevamekatvaM mA bhUt pUrvAparapariNAmAnAM, kramasyaivAvasthAnAdakramasya tadviruddhatvAditi na mantavyaM yasmAd (bhA0) nirapekSastatra kramo'pi pratibhAsavizeSavazAtprakalpyeta tadekatvAdakramaH kinna syAta ? / pratibhAsaikatve'pi tadakramAnupagame pratibhAsavizeSavazAtkramaH kathamabhyupagamArhaH syAt ? sarvasya yathApratibhAsaM vastunaH pratiSThAnAt, pratibhAsamAnayoH kramAkrayovirodhAnavataraNAdvirodhasya sahAnupalambhalakSaNatvAt / na ca svarUpAdinA vastunaH sattve tadaiva pararUpAdibhirasattvasyAnupalambho'sti, yena sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH zItoSNasparzavizeSavatsyAt / parasparaparihArasthitilakSaNastu virodhaH sahaikatrAmraphalAdau rUparasayoriva sambhavatoreva sadasattvayoH syAt, na punarasambhavatoH sambhavadasambhavatorvA / etena vadhyaghAtakabhAvo'pi virodhaH phaNi-nakulayoriva balavadabalavatoH pratItaH sattvAsattvayorazaGkanIyaH kathitaH, tayoH samAnabalatvAdityetadane prapaJcayiSyate / [ekasminneva vastuni sAmAnyavizeSasadasadAdhidharmAH parasparaviruddhAH santo'pi niraGkuzAH sambhavatIti jainAcAryAH kathayanti] (bhA0) tadekAnekAkAramakramakramAtmakamanvayavyatirekarUpaM sAmAnyavizeSAtmakaM sadasatpariNAmaM sthityutpattivinAzAtmakaM svapradezaniyataM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratibandhakajJAnaviSayatvamaparasya virodho, na ca kramAkramayorayamasti, ekatra paryAyarUpeNa kramajJAnakAla eva dravyarUpeNa kramasya jJAyamAnatvAdityarthaH / itthameva sattvAsattvayorapi na virodha ityAha-na cetyAdinA / sambhavatoreveti niyamAgarbhabhinnAdhikaraNatvaparasparaparihAra: sthitipadArtha ityabhiprAyeNedama, bhAvAbhAvarUpatvameva parasparaparihAratvamityarthe tu tadvirodhasya
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 aSTasahasrItAtparyavivaraNam svazarIvyApinaM trikAlagocaramAtmAnaM paraM vA kathaJcitsAkSAtkaroti parokSayati vA kezAdivivekavyAmugdhabuddhivat / tAdRzaikacaitanyaM sukhAdibhedaM vastu svato'nyataH sajAtIyavijAtIyAdviviktalakSaNaM bibharti / anyathAnavasthAnAt kvacitkathaJcidaniyamaH syAt / sarvo hi laukika: parIkSakazca tAvadekamakramAtmakamanvayarUpaM sAmAnyAtmakaM satpariNAmaM sthityAtmakamAtmAnaM paraM vA bahirarthasantAnAntarAkhyaM dravyApekSayA sAkSAtkaroti, liGgazabdAdinA parokSayati vA, bhAvApekSayA punaranekAkAraM kramAtmakaM vyatirekarUpaM vizeSAtmakamasatpariNAmamutpattivinAzAtmakaM, kSetrApekSayA svapradezaniyataM nizcayanayataH, svazarIravyApinaM vyavahAranayataH, kAlApekSayA trikAlagocaram / kathaM punarIdRzamAtmAnaM paraM vA sAkSAtkaroti kathaM vA parokSayati dravyAdyapekSayA ? iti ced, ucyate / sAkSAtkaraNayogyadravyAdyAtmanA mukhyato vyavahArato vA vizadajJAnena sAkSAtkaroti parokSajJAnayogyadravyAdyAtmanA anumAnAdipramANenAvizadena parokSayati / pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH / parokSaM zeSavijJAnaM pramANe iti saGgrahaH // [laghIyastraya-3] iti sakSepataH pratyakSaparokSayoreva vastuparicchittau vyApAravacanAt / kathaM tarhi kezAdivivekavyAmugdhabuddhiH puruSo dRSTAntaH samaH syAditi cet, kezamazakamakSikAdipratibhAsAtmanA sattvapariNAmaM sAkSAtkurvan vivekAdyAtmanA ca kutazcidanu minvannupazRNvanvA parokSayan, avivekAdivyAmohapratibhAsAtmanA cAsattvapariNAmaM kathaJcittu sAkSAtkurvan parokSayaMzca sama eva sa dRSTAntaH, tathA - aSTasahasrItAtparyavivaraNam viziSya vizrAntatvAdavacchedakabhedAzrayaNAdvA parihAraH kArya iti bhAvanIyam / nanu taistaiH paryAyairAtmadravyasya sAkSAtkaraNe parokSIkaraNe vA kezAdivivekavyAmugdhabuddhiH puruSo dRSTAntatayA bhASyakRtoktaH kathaM saGgacchate? bhramajJAne sAdhya eva vyAmugdhabuddhedRSTAntatvasambhavAditi AzaGkatekathaM tIti / kezamazakAdyanugatasAmAnyena sattvaM sAkSAtkurvan bhedarUpavivekAtmanA ca parokSayan tadbhinnarUpeNa cAsattvaM sAkSAtkurvan parokSayan vA puruSo dRSTAntatayokta iti na vaiSamyamityAzayavAn samAdhatte-kezetyAdi / tathA ca kezAdau viveke cArthAttadIye vyAmugdhA=parAvarttamAnasAmAnyavizeSAkAratayA vivicyAniSThitA buddhiryasya tadvadityakSarArtho vAcyaH / nanu ceti nizcaye,
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 16 ] 351 vaiSamyAbhAvAt / nanu ca tadvastu caitanyamevaikamakramAdirUpaM bibharti, na punaH sukhAdibhedamanekAkAraM kramAdyAtmakaM, sajAtIyAccetanavastuno vijAtIyAccAcetanavastuno viviktasvarUpam / tameva vA bibharti tAdRzaM na punazcaitanyaM tattvataH ityabhyupagamayorekatarAnavasthAne'nyatarasyApyanavasthAnAdubhayAnavasthitiprasaGgAt kvacidabhyupagate rUpe kathaJcitpratyakSAdiprakAreNa svAbhyupagamAdiprakAreNa ca niyamAsambhavAt / sUktamIdRzaM ' na cet na vyavatiSThate' iti // 15 // tadevaM prathamadvitIyabhaGgau nirdizya tRtIyAdibhaGgAnnirdizanti bhagavantaH kramArpitadvayAd dvaitaM sahAvAcyamazaktitaH / avyaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // 16 // kramArpitAtsvapararUpAdicatuSTayadvayAtkathaJcidubhayamiti dvaitaM vastu, dvAbhyAM sadasattvAbhyAm itasyaiva dvItatvAt, svArthikasyANo vidhAnAd dvaitazabdasya siddheH / svapararUpAdicatuSTayApekSayA saha vaktumazakteravAcyaM tathAvidhasya padasya vAkyasya vA kasyacidabhidhAyakasyAsambhavAt / sadasadubhayabhaGgAstvavaktavyottarAH zeSAH paJcamaSaSThasaptamAH, caturbhyo'nyatvAt / te ca svahetuvazAnnirdeSTavyAH / tadyathAkathaJcitsadavaktavyameva, svarUpAdicatuSTayApekSatve sati sahavaktumazakteH / kathaJcidasadavaktavyameva, pararUpAdicatuSTayApekSatve sati saha vaktumazakteH / kathaJcitsadasadavaktavyameva svapararUpAdicatuSTayApekSatve sati saha vaktumazakteH sadasadubhayatvadharmeSvanyatamApAye vastunyavaktavyatvadharmAnupapatteH / teSAM tatra satAmapyavivakSAyAM kevalasyAvaktavyatvasya bhaGgasya vacanAdvirodhAnavakAzaH / [pratyekavastu svaparArUpAbhyAmeva sadasadrUpau nAnyaprakAreNa kathametat ? ] nanu ca kramArpitadvayAttAvad dvaitaM vastu / tattu svarUpAdita eva sat pararUpAdita evAsat, na punastadviparyayAditi kuto'vasitamiti cet, ucyate, aSTasahastrItAtparyavivaraNam na tu pUrvapakSe / tadvastutva ityAdinA vastusthitereva vakSyamANatvAt, kramAkramobhayaniyamasAdhanAnyataraniyamakhaNDanAbhyAM vastuvyavasthayaiva na cet na vyavatiSThata ityasya sUktatAyAH
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) svapararUpAdyapekSaM sadasadAtmakaM vastu, na viparyAsena, tathAdarzanAt / sakalajanasAkSikaM hi svarUpAdicatuSTayApekSayA sattvasya pararUpAdicatuSTayApekSayA cAsattvasya darzanaM, tadviparItaprakAreNa cAdarzanaM vastunIti tatpramANayatA tathaiva vastu pratipattavyaM, anyathA pramANaprameyavyavasthAnupapatteH / __ (bhA0) kalpayitvApi tajjanmarUpAdhyavasAyAn svAnupalambhavyAvRttilakSaNaM darzanaM pramANayitavyam / tathA hi- buddhiriyaM yayA pratyAsattyA kasyacidevAkAramanukaroti tayA tamevArthaM niyamenopalabheta nAnyathA, pAramparyaparizramaM pariharet / nanu tajjanmatadrUpatadadhyavasAyeSu satsu nIlAdau darzanaM pramANamupalabhate, tadanyatamApAye tasya pramANatvApratIteriti cet, na tadabhAve'pi svAnupalambhavyAvRttisadbhAvAdeva pramANatvaprasiddhaH, tajjanmanazcakSurAdibhirvyabhicArAttadrUpasya santAnAntarasamAnArthavijJAnenAnekAntAt, tadvayalakSaNasya samAnArthasamanantarapratyayenAnaikAntikatvAt / (bhA0) trilakSaNasyApi vibhramahetuphalavijJAnairvyabhicArAt / kAmalAdyupahatacakSuSaH zukle zaGke pItAkArajJAnAdutpannasya tadrUpasya tadAkArAdhyavasAyino'pi jJAnasya svasamanantarapratyaye pramANatvAbhAvAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam samarthayiSyamANatvAditi bodhyam // 15 / / bhASye trilakSaNasyApIti tadutpattitadAkAratadavadhAraNatvarUpalakSaNatrayasyApItyarthaH / vibhramahetuphalavijJAnairiti vibhramA hetavo yeSAM tAdRzAni yAni phalIbhUtAni vijJAnAni tairityarthaH / vRttau svasamanantarapratyaya iti, zaGke pItAkArajJAna ityarthaH / yadyapi tatra tasya jJAnAkArAMze pramANatvamavyAhatameva, rajatAMze tu tajjanmAbhAvAdevAprAmANyam, tathApi tajjanmatadrUpatadadhyavasAyAnAM prAmANyaprayojakatve gauravAttadadhyavasAyitvasyaiva lAghavAt prAmANyaprayojakatvaM yuktam, itthaM ca darzanamAtraM na pramANam, kintu svapararUpAnugamavyAvRttyadhyavasAyi jJAnameveti tadanurodhena vastUbhayAtmakaM svIkartavyamityatra tAtparyam /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 16] 353 (bhA0) tadanabhyupagame svAbhyupagamAsiddheH kiMsAdhanaH paramupAlabheta / yato'vazyaM darzanaM niyatasvaviSayAnupalambhavyAvRttilakSaNaM paraM viSayAnupalambhAtmakaM na pramANayet / na hi svayaM pramANAnabhyupagame svArthapratipattiH / na cApratipannamarthaM parasmai pratipAdayitumIzaH paramupAlabdhuM vA, parAbhyupagatasyApi pramANasya pratipatterayogAt, parAbhyupagamAntarAttatpratipattAvanavasthAprasaGgAt / (bhA0 ) tadekopalambhaniyamaH svaparalakSaNAbhyAM bhAvAbhAvAtmAnaM prasAdhayati / tadabhAve na pravarteta nApi nivarteta pramANAntaravat / svasyArthasya caikasyaivopalambho hItarasyAnupalambhaH, tasya vidhAyaka evAnyasya niSedhakaH, tatra pravartaka eva vA paratra nivartakaH, iti tadekopalambhaniyamAtkasyacit pravRttinivRttI siddhayataH / tadabhAve santAnAntarapramANAdivat pravartakAnna kazcitpravarteta nivartakAcca na nivarteta, apramANAtpravRttau nivRttau vA pramANAnveSaNasya vaiyarthyAdatiprasaGgAcca / tataH pramANaM pratyakSamanyadvA svArthopalambhAtmanA parArthAnupalambhAtmanA ca kramApitena sadasadAtmakaM siddham tadvatprameyamapi iti sarvaM vastu kramArpitadvayAd dvaitaM ko necchet ? sarvasya vipratipattumazakteranicchato'pi tathA saMpratyayAt / [sarvaM vastvavaktavyaM kathaM ? iti prazne sati jainAcAryA uttarayanti ___ yat pratyekaH zabda ekamevArthaM brUte na cAnekAn / ] kathamavaktavyaM sarvamiti cet, ucyate / (bhA0) niSparyAyaM bhAvAbhAvAvabhidhAnaM nAJjasaiva viSayIkaroti, zabdazaktisvAbhAvyAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadanabhyapagame=samanantarapratyayaprAmANyAnabhyapagame / kiMsAdhanaH=kiMpramANakaH / tadekopalambhaniyamaH tasya darzanasyaikopalambhe svalakSaNaparicchede saMsargatayA prakAratayA vA paralakSaNavyAvRttidhrauvyam / avaktavyatvabhaGgamupadarzayitumupamakramate-kathamavaktavyamityAdinA bhASye / niSparyAyaMkramarahitama, abhidhAnaM vacanaM, bhAvAbhAvau, aJjasaiva paramArthenaiva, na viSayIkaroti zabdazaktisvAbhAvyAta ekaM padamekayA vRttyaikamevArthaM bodhayatIti svabhAva
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvasya padasyaikapadArthaviSayatvaprasiddhaH saditi padasyAsadaviSayatvAt / asaditi padasya ca sadaviSayatvAt, anyathA tadanyatarapadaprayogasaMzayAt, gauriti padasyApi digAdyanekArthaviSayatayA prasiddhasya tattvato'nekatvAtsAdRzyopacArAdeva tasyaikatvena vyavaharaNAdanyathA sarvasyaikazabdavAcyatvApatteH pratyekamapyanekazabdaprayogavaiphalyAt / yathaiva hi zabdabhedAd dhruvo'rthabhedastathArthabhedAdapi zabdabhedaH siddha eva, anyathA vAcyavAcakaniyamavyavahAravilopAt / etenaikasya vAkyasya yugapadanekArthaviSayatvaM pratyAkhyAtaM, syAtsadasadeva sarvaM svapararUpAdicatuSTayAbhyAmiti vAkyasyApi kramArpitobhayadharmaviSayatayorarIkRtasyopacArAdevaikatvAbhidhAnAt / tatrobhayaprAdhAnyasya kramazo vivakSitasya sadasacchabdAbhyAM dvandvavRttau tadvAkye vA svapadArthapradhAnAbhyAmabhidhAnAdvA na doSaH, sarvasya vAkyasyaikakriyApradhAnatayaikArtha - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - kalpanAditi yojanArthaH, tadAha vRttikRt-sarvasyetyAdi / padasvabhAvaM vAkye'pyatidizatieteneti / upacArAdevaikatvAbhimananAditi kramArpitobhayaviSayatvaM tatra padadvayasyaikatvaM tu sAmUhikabuddhiviSayatayeti na padasvabhAvabhaGga ityarthaH / nanu evaM tRtIyabhaGgo vilupyeta, dvAbhyAmeva tadarthasiddheH / na ca dvayorbhaGgayo.kavAkyatvaM tRtIyasya tu tadastIti vizeSaH, arthaikatvaM vinaikavAkyatvasyaivAbhAvAt / athaikatvAdekaM vAkyaM sAkAGkSa cedvibhAge syAt [mImAMsAsUtra 3.16.4] ityanAdimImAMsAprasiddhaH / na ca vAkyasya tadarthasya copacArAdevaikatvAbhimananAdatra vizeSo vaktuM zakyaH, upacArabIjasyaiva vicAraNIyatvAditi asvarasAdAha 'tadubhayaprAdhAnyasyeti / // padAnAM ubhayapadArthaprAdhAnyabodhakatAvAdaH // dvandvavRttau ratadvAkyAdveti vAzabdasyevArthatvAd dvandvavRttAviva tRtIyabhaGgavAkyAdityarthaH, itthaM ca dvandvavRttau yathA padAnAM pradhAnaikasvArthabodhakatvaM padavidhayA; vRttividhayA tu sAhityasamAhArAdirUpaikobhayapadArthaprAdhAnyabodhakatvaM tathAtrApi padavAkyavidhayA naikArthatvabhaGga iti pratyekadvayAtiriktobhayaprAdhAnyarUpArthabhedAttRtIyabhaGgo'tiricyata eveti siddham / ubhaya prAdhAnyaM cobhayakartakaikakriyAprAdhAnyAdityAha-sarvasyeti atra ca na hi kriyArahitaM 1. katvAbhidhAnAditi aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. tatrobhaya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 3. tadvAkye veti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari0 1 - kA0 16 ] viSayatvaprasiddheH, siddhamekArthanivedanazaktisvabhAvatvaM zabdasya, (bhA0) vacanasUcanasAmarthyavizeSAnatilaGghanAt / saditi zabdasya hi sattvamAtravacane sAmarthyavizeSo, nAsattvAdyanekadharmavacane, syAditi zabdasya ca vAcakasyAnekAntamAtravacane sAmarthyavizeSo, na punarekAntavacane tasyaiva dyotakasyAvivakSitAzeSadharmasUcane sAmarthyavizeSo, na punarvivakSitArthavacane, tadvAcakazabdaprayogavaiyarthyaprasakteH / na caivaM vidhivacanasUcanasAmarthyavizeSamatikramya aSTasahastrItAtparyavivaraNam 355 vAkyamasti, kriyApradhAnamAkhyAtam iti vaiyAkaraNanaye syAt sat syAdasadeva ca sarvamastItyato'stitvAnukUlA bhAvanA kathaJcit sadasadubhayasarvAzrayakA'bhineti dhAtvarthavizeSyakaH zAbdo bodho, nyAyanayena ca nAmArthavizeSyaka eva, kriyArahitasyApi vAkyasyAzrayaNAditi vizeSaH / idaM tu dhyeyam, sambhUyoccAraNaM tAvacchAbdabodhakAraNaM maNikRdAdibhirapISyata eva, tacca padAnAM parasparasahakAreNaikamukhyavizeSyatAkAnvayabodhatAtparyajJAnamekamukhyavizeSyatAkAnvayabodhajanakatvajJAnaM vA etajjJAnasya hetutve'nvayavyatirekAnuvidhAyitvasyaiva mAnatvAt, gaGgAyAM ghoSa ityAdau sambhUyaikArthabodhakatvajJAnAnurodhAdeva lakSaNAsvIkArAt, anyathA gaGgAyAM jalaM tIre ghoSa iti padadvayAdhyAhArAdevopapattau lakSaNAyA anatiprayojanatvApatteH, ata eva ca 'daNDI caitro dravyaM nIlaM ghaTamAnaya' ityAdau 'caitro na daNDI ghaTo na nIla' ityAdibAdhadhIkAle 'caitro dravyaM ghaTamAnaya' ityAdizAbdabodhAnudayaH, sambhUyoccAritatvena gRhItAnAmekaM vinA'nyasyAbodhakatvAt, tattadAnupUrvIjJAnasya tAdRzatAdRzaviSayakazAbdatvAvacchinnaM pratyeva janakatvAt, tathA ca tattatpadArthasaMsargaviziSTabhAvanAyA ekatvAdekakriyApradhAnArthatvaM kartRdvayasya tulyavadekakriyAnvayitvAcca tadubhayaprAdhAnyasya kramazo vivakSitasyAbhidhAnaM zAbdikanayAzrayiNAmasmAkaM mate saGgacchate, kramazo vivakSitatvaM hyubhayapadopasthApyobhayakartRkabhAvanAnvayabodhecchAviSayatvam, na tu kramikazAbdabodhadvayecchAviSayatvamiti bodhavizeSoddezAttRtIyabhaGgasya sArthakyamiti / vacanasUcaneti vacanaM=vAcakatvam, sUcanaM=dyotakatvam / nanu saGketAdhInaM zAbdajJAnamiti saha sadasattvayoH kasyacicchabdasya saGketakaraNAt kuto na tatastadbodhasambhavAdvaktavyatvaM syAd ? ityAzaGkate - syAnmatamityAdinA / saJjJAzabdavaditi yathA 1....... sambhUyoccAraNaM ca zAbdajJAnamAtre kAraNAni / (tattvacintAmaNizabdakhaNDe zabdaprAmANyavAdaH)
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pravartamAnaH zabdaH prasiddhavRddhavyavahAreSUlabhyate yato niSparyAyaM bhAvAbhAvAvabhidadhIta / syAnmataM-'yathAsaGketaM zabdasya pravRttidarzanAtsaha sadasattvadharmayoH saGketitaH zabdastadvAcako na virudhyate sajAzabdavat,' iti tadayuktaM, (bhA0) saGketAnuvidhAne'pi kartRkarmaNoH zaktyazaktyoranyataravyapadezArhatvAd ayodAruvajralekhanavat / na hi yathAyaso dArulekhane kartuH zaktistathA vajralekhane'sti, yathA vajralekhane tasyAzaktistathA dArulekhane'pIti zakyaM vaktum / nApi yathA dAruNaH karmaNo'yasAlekhyatve zaktistathA vajrasyAsti yathA vA vajrasya tatrAzaktistathA dAruNo'pIti nizcayaH, kvacitkasyacitkartRkarmaNoH zaktyorazaktyozca pratiniyatatayA vyavasthitatvAt / tathA zabdasyApi sakRdekasminnevArthe pratipAdanazaktirna punaranekasmin, saGketasya tacchaktivyapekSayA tatra pravRtteH / senAvanAdizabdasyApi nAnekatrArthe pravRttiH, karituragarathapadAtiprattyAsattivizeSasyaikasya senAzabdenAbhi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam TjainendravyAkaraNe saditi saJjJAzabdaH saGketavizeSavazAt zatRzAnacayostathA kazcitsaha sadasattvayoH kathaM pratipAdako na syAdityarthaH / tatrApi pratyayadvayotpatteH krameNaiva sambhavAd bodhakatArUpazakterbodhyabodhakabhedena bhinnatvAnnAnArthazabdasthala iva bodhyabhede zabdabhedakalpanAdupacAreNa tadekatvAbhimAnAnna prAguktasiddhirityAha-tadayuktamityAdi / anyataravyapadezArhatvAditi upacArAdubhayazaktatvAbhyupagame'pi tattvajijJAsAyAmekatarazaktatvasyaiva tatra vaktumucitatvAdityarthaH / // zaktivAdaH // (1) saGketasyeti saGketasya tatrArthapratipAdane tacchaktivyapekSAyAstacchaktisamAzrayaNAddhetoH pravRttestasyAzcaikArthaniyatatvAt svAtantryeNa saGketasyAhetutvAnnaikadaikasmAdubhayapratipattirityarthaH / senAvanAdisthale vyabhicAramAzaGkya nirAkaroti-senetyAdinA / atra yadyapi pratyAsattivizeSasya senAdipadArthatve tadAzrayAlAbhaH, AkSepAt tallAbhopagame jAtizaktivAdApattiH, senAdipadena pratyAsattyA AzrayasyApi bodhopagame ca ekaM padamekamevArthaM bodhayatIti niyamabhaGgAt sakRduccaritamityAdinyAyAprAmANyApattiH, tathApi senAdipadAnAM pratyAsattivizeSasya zakyatAvacchedakatvAta sakadaccaritamityatra sakavivaraNasyaikamevetyasyaikadharmAvacchinnamevetyarthAnna kazciddoSa iti bhAvanIyam / apare tu sakRduccaritamityatra sakRdityasyaikaM vRtti -
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 16] dhAnAt / vanayUthapaGktimAlApAnakagrAmAdizabdAnAmapyetenaivAnekArthapratipAdanaparatvaM pratyAkhyAtam / ['vRkSau' ityAdi zabdAH dvivRkSAdikaM kathaM bruvanti, asya vicAra:] kathamevaM vRkSAviti padaM dvayarthaM vRkSA iti ca bahvarthamupapadyate iti cet, aSTasahastrItAtparyavivaraNam viSayamevetyarthaH, senAdipadArtho'pi pratyAsattivizeSAzraya eka eva senAdipadena bodhyate, tadanyabodhane tvAvRttirevAzrayaNIyA, ata eva nAnArthe zliSTe'nekakArakAnvitaikakriyApade ghaTaM paTaM vA''nayetyAdau mukhyalakSyobhayapare ca gaGgAyAM ghoSamatsyau sta ityAdau gaGgAdipade sakadaccarite ekadA'nekArthatAtparyagrahe'pi naikadobhayorbodhaH kiM tvAvattyaiveti tatra vAkyabhedavyavahAraH, ekAnusandhAnAdevobhayArthabodhe tadvirodhasya sarvaikavAkyatAsiddhatvAditi AhaH / etanmate narAH pacantItyAdAvubhayatraiva sarUpeNaikazeSaH / tatazca pRthaguccaritanAnApadAnAmanusandhAnAnnAnArthabodhaH, akSaNAkSaM pazyatItyAdau tu padabhedAnna doSa iti mantavyam / cintAmaNikRtastu nAtrA''vRttiH, kiM tvekadaivArthabodhaH, ekapadasyaikAnusandhAne ubhayArthatAtparyagrahasya yaugapadyena vA tadgrahasyAvRttyA nirvAhAsambhavAt, sAmAnyata ubhayatAtparyagrahe prathamamasyaiva bodho nAnyasyeti niyantumazakyatvAcca / gaGgAM pazyetyAdAvapi gaGgApadasya lakSye tAtparyagrahe tasyaiva dhIrityasya nirvAhAya nAnArthopasthitikAlInaikArthabodhe taditarArthatAtparyajJAnasya pratibandhakatvakalpanAyAM tu tadarthatAtparyajJAnasyottejakatvaM vAcyam / na caivaM gauravam, prAmANikasya tasyAdoSatvAt, vAkyabhedastvarthabhedAt / taduktam, arthakyAdekaM vAkyam iti, [ ] na ca ekAnusandhAne yaugapadyAntarbhAvena vA na vaktustAtparyam, sakRduccarita ityAdiniyamena bAdhAvatArAditi vAcyam, bAdhite'pi kvacidicchodayAdvizeSadarzanasyAsArvatrikatvAt sakRdityasya kriyAvizeSaNatvena vizeSadarzanasyaivAyogAcca ityAhuH / etanmate tu pradhAnaikArthamAdAyaivoktapadavAkyasvabhAvaH samarthanIyaH / niSkRSTanayamanAlocyApAtataH zaGkate-kathamevamiti / niSkRSTanaye tu vRkSapadArthe vRkSatvAvacchinne dvivacanAd dvitvasya bahuvacanAcca bahutvasyAnvayAdanupapattireva nAstIti 1. tattvacintAmaNi: zabdakhaNDe tAtparyavAdaH / / 2. sAmAnyato bhyubhayatAtparya iti ha0 pra0 pAThaH, tatra sAmAnyato'pyubhayatAtparya iti pAThaH sambhavati /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam keSAJcidekazeSArambhAt pareSAM svAbhAvikatvAdabhidhAnasyeti saGgarAmahe / tatraikazeSapakSe dvAbhyAmeva vRkSazabdAbhyAM vRkSadvayasya, bahubhireva ca vRkSazabdairbahUnAM vRkSANAmabhidhAnAnnaikasya zabdasya sakRdanekArthaviSayatvaM, ziSTaluptazabdayoH sArUpyAdabhidheyasAmyAccaikatvopacArAdekazabdaprayogopapatteH / svAbhAvikatve tvabhidhAnasya, vRkSazabdo dvibahuvacanAntaH svabhAvata eva svAbhidheyamarthaM dvitvabahutvaviziSTamAcaSTe, tathA sAmarthyAdanyathA zabdavyavahArAnupapatteH / nanu ca vRkSA iti pratyayavatI prakRtiH padam, aSTasahastrItAtparyavivaraNam 358 mantavyam / keSAJciditi yairekazeSaH svIkriyate tanmata ityarthaH / sa caikazeSaH keSAJcid dvandvApavAdaH / na ca dvandvaH kvacit padArthabhede kvacicca padArthatAvacchedakabheda ityatra tadviSayAsambhavo / na ca pratipAdyabheda evAnugato dvandvaniyAmakaH, ekaghaTAbhiprAyakaghaTapadadvaye'pi dvandvApatteH, pratipAdyaghaTaghaTatvayorbhedAditi zaGkanIyam, ekapadapratipAdyatvasAmAnAdhikaraNyenAparapadapratipAdyatvAvacchinnabhede ekapadajanmapratipattiviSayitAsAmAnyAdhikaraNyenAparapadajanyapratipattiviSayitAtvAvacchinnabhede vA dvandvapravRtterniyatatvAt, ghaTAvityAdAvekapadapratipAdye'parapadapratipAdyatvAvacchinnabhedAdvizeSyatAbhedena viSayitAbhedAdvA tadupapatteH, padArthatAvacchedakAbhede'pi viSayitAbhedAdeva samavAyena guNatvavato viSayitayA guNatvavatazca bodhakayormeyavadabhidheyavad bodhakayozca tadAdipadayordvandvo nirapavAdaH / gaganAkAzAdipadayozca zabdarUpapadArthatAvacchedakasyAnanugatatvAttadbhede'pi na dvandvo viSayitvAbhedAditi mantavyam / anyeSAM tu mate taddhitAdivad vRttyantarameva saH, na tu dvandvabhedaH, samAsAntaraM vA, karau panthAnAvityatra napuMsakatvasyAdantatAyAzcApatteriti bodhyam / pareSAmiti ye naikazeSamicchanti tanmatenetyarthaH, tadaniSTizca dvandvaniyAmakanirvacane viSayitAsthAne prakAritAyA eva nivezAdekArthe tadasambhavAt, vRkSAvityAdau pratyayArthadvitvAnvayasya vRkSapadArthe ekatvAnavacchedenaiva sambhavAt, sarUpaikazeSasvIkAre tu tatraikatvAvacchinne dvitvabuddheH pramAtvAyogAd vRkSatvAderdvitvAvacchedakatve tvekatrApi vRkSatvena dvitvadhiyaH pramAtvApatteH, ata evedRzasamabhivyAhArasyedRzazAbdabodhajanakatve svabhAvazaraNAnudhAvanam / itthameva harI ityAdAvagRhItabhedapadadvayAdevArthadvayabodhAcchAbdena dvitvena nirvAha iti bodhyam / anekanayamaye bhagavatpravacane nyAyanayopagrahasyApi kvacidaduSTatve tu maNikRnmatamevAtrAdeyam, tatra ca nApAtata ekArthatve nirbhara:, kintu pradhAnaikArthatva iti sarvaM samaJjasam / evaM vyAkhyAne granthakAraH syAdvAdisamayavirodhamAzaGkate - nanu ca vRkSA itItyAdinA
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 16] tasya vAcyamanekamekaM ca syAdvAdibhiriSyate, na punarekameva / tathA coktam anekamekaM ca padasya vAcyaM, vRkSA iti pratyayavatprakRtyAH / [ ] iti kazcit, so'pyevaM praSTavyaH, kimekamanekaM ca sakRtpradhAnabhAvena padasya vAcyamAhosvid guNapradhAnabhAvena ? iti / na tAvatprathamaH pakSaH, tathA pratItyabhAvAta / vakSadravyaM hi vakSatvajAtidvAreNa vakSazabdaH prakAzayati tato liGgaM saGkhyAM ceti zAbdI pratItiH kramata eva / taduktaM svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya tu vacane liGgaM saGkhyAM vibhaktIzca // [ iti / pradhAnabhAvena ca vRkSArthaH pratIyate, bahutvasaGkhyA tu guNabhAveneti na aSTasahastrItAtparyavivaraNam ekAnekAtmakasya pratyayavat prakRtirUpapadavAcyatve'pi sakRduccaritamityatra bodhayatItyasya pradhAnabhAvena bodhayatItyarthAnnAnupapattirityAzayena samAdhatte-so'pyevaM praSTavya ityAdinA / svArthamabhidhAyeti zabdo=vRkSAdizabdaH, svArthaM vRkSatvAdikam, abhidhAya nirapekSo vibhaktyapekSArahitaH, samavetaM samavAyena sambaddham, dravyaM vRkSAdikam, Aha=AkSipati, nirAzrayasya vRkSatvasyAnupapatterityarthaH / samavetasya tu dravyasya vacane=samavetadravyakathanAnantaramityarthaH, vibhaktiliGgaM saGkhyAM cAha / ayamarthopasthitikramaH padopasthitikramAnurodhI, svamate tu dIrghakAlikazAbdavAkyArthopayogaghaTaka evAyaM bodhyaH / kramikAvagrahAdyAtmanaH pratyakSopayogasyeva kramikasAkAGkSapadArthajJAnAtmana eva zAbdasya vAkyArthopayogasyaikasyAbhyupagamAt / taduktaM sammativRttau-gaurgacchatIti vAkyaprayoge gozabdAt sAmAnyavizeSAtmAkaM gavArthaM gacchatyAdyanyatamakriyAsApekSaM prAk pratipAdyate, gacchatItyetasmAcca taM pratiniyatagamikriyAvacchinnamavagacchati tataH kriyAdyavacchinnaH sAmAnyavizeSAtmako vAkyArtho vyavatiSThate, padasamudAyAtmakAdvAkyAtpadArthAtmakasyaiva tasya pratIteriti [ ] / tadiha vRkSau vRkSA ityataH pratyayavatyA prakRtyA vRkSatvatadAzrayaliGgasaGkhyAdiviSayakramikopasthitipariNata evAkAGkSAdisAcivyena liGgasaGkhyAdiprakArako vRkSavizeSyakaH zAbdabodho janya iti tatra vizeSyatayA vRkSasya prAdhAnyaM dvitvabahutvAdisaGkhyAyAstu vizeSaNatayA gauNatvamiti prAdhAnyenaikArthavAcakatvamevaikapadasya niyU~DhamityAha-pradhAnabhAvena cetyAdi pradhAnaguNabhAvasyaivAbhimatatvAdityanantaraM dvitIyapakSastviSTa eveti pUraNIyam / nanu evaM sarva
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kasyacidvirodhaH, pradhAnaguNabhAvapakSasyaivAbhimatatvAt, syAditi nipAtenAnekasya dharmasyAkAGkSaNe'naikasyaiva pradhAnasya guNAnapekSasyApavadanAt, sarvasya vAcakatattvasya guNapradhAnArthatvAt, vAcyatattvasya ca tathAbhUtatvAt / taduktam AkAkSiNaH syAditi vai nipAto, guNAnapekSe niyame'pavAdaH / guNapradhAnArthamidaM hi vAkyaM, jinasya te tadviSatAmapathyam // [svayaM0 44-45] [pramANavAkyamazeSadharmAtmakaM vastu prakAzayati tat kathaM sambhavet jainamate ?] nanvevaM pradhAnabhAvenAzeSadharmAtmakasya vastunaH prakAzakaM pramANavAkyaM katha aSTasahasrItAtparyavivaraNam zabdasya pradhAnaikArthatve vizeSaNavAcakazabdocchedApattiriti AzaGkAyAm avayavadhIdazAyAmApAtato vizeSaNavizeSye kAmacArAdiSTaprAdhAnyamaviruddham, vastutaH syAcchabdotthApitAkAGkSaguNApekSatvamevaikapradhAnArthatvam, tacca svAbhinnAnantadharmAtmakatvasaMsargeNa svAzrayavizeSyakaikadharmaprakArakabodhatAtparyakatvaM pade vAkye cAviruddhamiti vyutpAdayannAha-syAditi nipAtenetyAdinA / guNAnapekSasya sadevetyAdinA guNAkAGkSArahitasya, apavadanAt=nirAkaraNAt, tathAbhUtatvAd=guNapradhAnabhUtatvAt / ukte'rthe'bhiyuktasammatimAha-taduktamityAdinA guNAnapekSe niyame sanneva ghaTa ityAdiprayoge syAditi nipAto vai=nizcitam, apavAdaH nayarUpasyotsargasya syAdvAdena bAdhanAt, nayAt prakRtaikadharmAtmakatvasyaiva vastunaH siddheH, syAdvAdAttu prakRtetarayAvaddharmAtmakatvadyotakasyAcchabdamahimnA'nantadharmAtmakasya vastunaH siddhisaudhAdhyArohAt / tadAha-idaM hi prakRtaM jinasya=rAgAdizatrujetuH, te=tava, vAkyaM guNapradhAnArthaM pradhAnabhAvena prakRtadharmAtmakatAyA guNabhAvena ca taditarasakaladharmAtmakatAyA bodhaparam, tata eva rAgAdirogagrastAnAmekAntAbhinivezasannipAtena yathAtathApralApakAriNAM tava dviSatAM paratIthikAnAma, apathyama arUciviSayatvAditi stativattArthaH / nana gaNapradhAnArthameva sarvaM vAkyamityabhyupagame pradhAnabhAvenAzeSadharmAtmakavastupratipAdakasakalAdeza ucchidyateti Azakate-nanvevamiti pramANavAkyAnAM sarvaiH padaimilitvA prAdhAnyenAnantadharmAtmakavastubodhana eva tAtparyam, vedAntavAkyAnAmivAkhaNDabrahmabodhane / tathA ca syAdastyeva dravyamityataH svetarasakaladharmAtmakatvasambandhenAstitvavadeva dravyamiti prAthamikabodhAnantaraM tasmAdanantadharmAtmakameva sarvaM vastvityaupAdAnikabodhaH sakalAdezajanyaH svI
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 16] mupapadyeta yena sakalAdezaH pramANAdhInaH syAditi cet, kAlAdibhirabhedenAbhedopacAreNa ca dravyaparyAyanayApitena sakalasya vastunaH kathanAditi brUmaH / dravyAthikanayAttAvadekasyaiva dravyasyAnantaparyAyAtmakasyAdezaH pramANavAkyaM nAnekArthaM, paryAyanayAcca sakalaparyAyANAM kAlAdibhirabhinnAnAmabhedopacArAdupacaritamekameva vastu pramANavAkyasya viSayaH iti na kiJcidvAkyaM padavadanekArthaM sakRt pradhAnabhAvena vibhAvyate, saGketasahastreNApi vAcakavAcyayoH kartRkarmaNoH zaktyazaktyoranatilaGghanArhatvAtkAraNakAryavadityanavadyam / / (bhA0) anyathA cAkSuSatvAdayaH zabdAdidharmA na bhaveyuH / zakyaM hi vaktuM, 'rUpavaccakSurjJAnajananazaktiyuktaH zabdazcAkSuSa eva, rasavacca rasanajJAnajananasamartho rAsano, gandhAdivacca ghrANAdijJAnajananapaTurghANIyAdiH' iti na tasyAcAkSuSatvArAsanatvAghrANIyatvAdayo dharmAH syuH, azrAvaNatvAdayazca rasAdidharmA na bhaveyuH / (bhA0) ato yAvanti pararUpANi tAvantyeva pratyAtma svabhAvAntarANi, tathApariNAmAt / zabdAdInAmanyathA svarUpAyogAt / yadi punazcakSurAdivijJAnotpAdanAzaktyatikramasya sarvadApyasambhavAdacAkSuSatvAdayaH zabdAdidharmA eva zrAvaNAdijJAnajananazaktyanatikramAcchAvaNatvAdivaditi mataM tadA sadAdipadasya sattvAdyekadharmapratipAdanazaktyanatikramAt pradhAnabhAvArpitAnekadharmAbhidhAnAzaktyanatilaGghanAcca nAneko'rthaH sakRtsambhavatItyanumanyatAm / syAdavaktavyameva sarvaM, yugapadvaktumazakteriti bhaGgacatuSTayamupapannam / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kriyate, sa ca dravyArthikArpaNayA'nupacaritaikavizeSyatAkaH paryAyArthikArpaNayA copacaritaikavizeSyatAka iti tAtparyArthamAdAya tatra na pradhAnaikArthatvavyAghAtaH, sakalAdezAnyArtha eva guNapradhAnabhAvena bodhakatvaniyamasya caritArthatvAt, ata eva sakalAdeze'nantatvAnyadharmAnavacchinnAnantadharmaprakAratAnirUpitasakalavastuviSayatAzAlitvena kevalajJAnatulyatvoktiH saGgacchata ityAzayavAn samAdhatte-kAlAdibhirityAdi /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [paJcamaSaSThasaptamabhaGgAnAM spaSTIkaraNam] (bhA0) dravyaparyAyau vyastasamastau samAzritya caramabhaGgatrayavyavasthAnam / aSTasahastrItAtparyavivaraNam // zaktivAdaH // (2) anumanyatAmiti, nanu kathametadanumantavyam / ekaM dvikaM trikaM vApi catuSkaM paJcakaM tathA / nAmArtha iti sarve'mI pakSA: zAstre nirUpitAH // 1 // [vaiyAkaraNabhUSaNasAra: kA0 25] ityAdinA'nekArthavAcakatAyAH padAnAM zAstrasiddhatvAt, atraikaM jAtirvyaktiviziSTaM vA, dvikaM jAtivyaktI, trikaM liGgasahite te, liGgasya zabdadharmasyApi vyutpattivizeSAdupacAreNArthe'nvayaH, catuSkaM saGkhyAsahitAni tAni, paJcakaM kArakasahitAni tAni / na ca anvayavyatirekAbhyAM liGgAdeH pratyayavAcyatvameva yuktam, tata eva tadupasthitau prakRtivAcyatve mAnAbhAvAditi zaGkanIyam / pratyayavajite dadhi pazyetyAdau pratyayamajAnato'pi liGgAdibodhAt prakRtereva tadvAcakatvakalpanAt, tathA liGgAnuzAsanadarzanAcceti cet, maivam, avyavasthitatvenaiteSu pakSeSu nirbandhasya kartumazakyatvAt, liGgAdeH pratyayavAcyatvasyApi zAstrasiddhatvAt, itthameva dyotikA vAcikA vA syutviAdInAM vibhaktayaH / iti [vA0pa0kANDa 2-164] pakSadvayavyutpAdakavAkyapadIyopapatteH, itthaM caitadarthapaJcakamadhye prAdhAnyamekadaikasyaiveti padAnAM pradhAnaikArthatAniyamAvyAhateriti dig / nanu tathApi yathA puSpadantapadena candrasUryayoH prAdhAnyenopasthitistathA kenacitpadena sadasatorapi syAdityavaktavyatvaM nAnumaMsyata iti cet, maivam, puSpadantau puSpavantAvekoktyA zazibhAskarau iti [abhidhAnacintAmaNiH devakANDa-38] kozasvarasAdekoccAraNAntarbhAvena gRhItanAnArthazaktikapuSpadantAdipade vyutpattivaicitryAt, atra puSpadantAdipadaM candre sUrye ca zaktamityAkArakaH zaktigrahaH, tatkAryatAvacchedakaM ca candratvaprakArakatve sati sUryatvaprakArakasmRtitvam, tAdRzazAbdatvaM ca candrasUryobhayaniSThAyA ekasyAH zaktezcandratvasUryatvayorvyAsajyavRttyavacchedakatAsvIkArAt / ata evaikatrAyogyatAjJAne zaktyA na bodhaH, kintu lakSaNayeti naiyAyikasampradAyaH / vastutaH puSpadantAdipadajJAnAdhInanAnArthAnubhave ekamAtrAnubhave vA tatpadajJAne nAnArthAnubhavajanananiyamanizcayaH kAraNaM pratibandhakaM vA, ata
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 16] 363 ___ vyastaM dravyaM dravyaparyAyau samastau sahArpitau samAzritya syAtsadavaktavyameva sarvamiti vAkyasya pravRttiH, dravyAzrayaNe sadaMzasya sahadravyaparyAyAzrayaNe vaktumazakteravaktavyatvasya vivakSitatvAt / tathA vyastaM paryAyaM samastau dravyaparyAyau - aSTasahastrItAtparyavivaraNam eva tAdRzanizcayavirahiNaH kadAcicchaktyApyekamAtrabodhaH, ubhayadharmAvacchedena zaktigrahe'pyudabodhakavazAdekadharmAvacchinnamAtrasmRtisambhavAt ubhayadharmAvacchinnasmRtAvapi yogyatAdivazAdekadharmAvacchinnasya zAbdabodhasambhavAcceti / na cAyuktaM caitat, itthaM zakyatAvacchedakatAyA vyAsajyavRttitvAnupagamAt, tadupagame zakterapi tattvApatteH / na vA zaktyaikyam, saindhavAdipade'pi tadApatteH, saindhavAdipadamazve lavaNe ca zaktamityAkArakazaktigrahasyAvizeSAt, azvatvenAzvaH zakyo na lavaNamityasyApi candratvena candraH zakyo na sUrya ityanena tulyatvAt, ekatraikataradharmAvacchinnasyApi bodho'nyatra yugapadubhayadharmAvacchinnasyaivetyasya coktarItyaivopapatteradhikakalpanAyAM mAnAbhAvAdityeke / candrasUryo puSpavantapadajanyaikabodhaviSayau bhavatAmityAkArikaiva zaktiH ekayoktyA puSpavantau ityAdikozAllAghavAcca / ata eva na candrasUryaparyAyatA, nAnArthe gaNanaM vA, zaktitadavacchedakatayoAsajyavRttitayA ca candratvena candraH zakyaH sUryatvena ca sUrya ityAdirna dhIH, kintu candratvena sUryatvena ca candrasUryau zakyAvityeveti sampradAyamatameva yuktamityapare / ekoccAraNAntarbhAvena nAnArthazaktisthale'pi na sarvatra vyAsajyavRttidharmAvacchinnaprakAratAka eva bodhaH, puSpadantAdipadAttathA bodhe'pi tRtIyAdeH karaNatvaikatvAdeH prAtisvikarUpAvacchinnasyaiva nAnArthasya bodhAt / taduktaM mitraiH, puSpavantAdipade karaNatvaikatvAdizaktatRtIyAdipade caikoccAraNena nAnArthAnubhavajananavyutpattinizcayAdekadaiva nAnArthAnubhavo nAvRtiH iti / yuktaM caitat, tRtIyAyAstRtIyAtvena karaNatve ekavacanatvena caikatve zakteH smArakazaktyai sambhavAditi vadanti / atiriktazaktipakSe zakyazakyatAvacchedakabhedAttRtIyAdau zaktiH, puSpavantAdipade tu vyAsajyavRttirekaiveti yuktam / tadiha puSpadantatRtIyAdipadavat sahApitasattvAsattvobhayAzrayabodhakaM na kiJcitpadaM vyutpAditamasti, pratyuta tathAjijJAsAyA bAdhitatvajJAne tathAjJAnasya viparItavyutpattyA jAyamAnasyApyaniSTatvapratisandhAnAnna tadarthaM kazcit prAmANikaH padaprayoga iti tadA'vaktavyatvena jJAnasyaiveSTatvAt, tadarthaM turIyabhaGgAbhidhAnaM sAdhu saGgacchate / ata evaikakSaNe bodhadvayaM jAyatAmityAdisthale'pyavaktavyatvAbhidhAnasAmrAjyam, bAdhitecchAviSayatvAvacchedenAvaktavyatvavyavasthAnAt / na caivaM turIyabhaGge'nugatAvacchedakAnupalambhaH, ananugatAnAmapi teSAmupalambhe syAtkArasyaiva kalpavRkSatvAt / vastuta ekatvAvacchinne
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 aSTasahastrItAtparyavivaraNam cAzritya syAdasadavaktavyameva sarvamiti vacanavyavahAraH / vyastau kramArpitau samastau sahApitau dravyaparyAyau samAzritya syAtsadasadavaktavyameva sarvamiti zabdapravRttiH syAdvAdAzrayaNavyAkhyAnAdevameva caramabhaGgatrayasya vyavasthAnAt / paramatApekSayA tu satsAmAnyamanvayi dravyamAzritya sadavaktavyameva, svalakSaNalakSaNaM vizeSaM paryAyamAzrityAnyApohasAmAnyamasadavaktavyameva, sAmAnyavizeSau parasparamatyantabhinnau - aSTasahasrItAtparyavivaraNam sahArpitadharmadvayadvArakadvitvAnvayasya nirAkAGkSatvAdevAvaktavyatvaprayogasaGgatiH 'nANadaMsaNaTThayAe duve ahaM [ ] ityAdivat, sattvAsattvAdinopacaritaM dvitvamAdAya pravRttAyAM saptabhaGgyAmapi niravacchinne sattvAsattve eva tadavacchedake, na tu sahArpitatvaviziSTe iti / prakRte tAdRzatadavacchedenAntarnigIrNadvitvAzrayabodhanAzakteH syAdavaktavyatvapakSasAmrAjyAt |eten ekapadajanyasattvAsattvobhayaprakArakazAbdabodhaviSayatvaM na syAdavaktavyatvazabdArthaH, pratiyogyaprasiddhyA tadabhAvAprasiddheriti apAstam, sahArpitasattvAsattvobhayAvacchedena tRtIyabhaGgajanyazAbdabodhaviSayatvAbhAvasyaiva syAdavaktavyapadArthatvAt, tadAdipadena puSpadantAdipadapratipAdyasyeva sahArpitasattvAsattvobhayAzrayasya buddhiviSayatAvacchedakAvacchinne gRhItazaktikenApi tattaddharmAze udbuddhasaMskAramahimnopasthitau zAbdabodhaviSayatvAd avyAptivAraNAya zAbdabodhe tRtIyabhaGgajanyatvoktiH, prAtisvikadharmAvacchinnaprakAratAdvayanirUpitamukhyavizeSyatAzAlitvaM tadarthaH, viparItasaGketajanyazAbdabhrame tUktobhayadharmaparyAptAvacchedakatAkaikaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlitvena doSAbhAvAditi navyatarkapariSkRtaH panthAH / etena eva gaGgAyAM matsyaghoSAvityatreva kvacidekadA vRttidvayasyApyavirodhAt sadAdipadenaiva zaktyA sattvAderlakSaNayA cAsattvAderupasthitisambhavAta sahArpitasattvAsattvobhayaprakArakazAbdabodhasambhave gatamavaktavyatveneti nirastam / tRtIyabhaGgajanyapadamahimnaiva zaktyetyasyApyAkSepAditi dig / // sAmAnyavizeSabhedAbhedavAdaH // __ zeSaM bhaGgatrayaM vyastasamastadravyaparyAyArpaNAhetukaM subodham / syAdvAdAzrayeti uktArpaNAbhedasya syAdvAdatAtparyajJaM pratyeva sambhavAdityarthaH / paramatApekSayAtviti pakSatrayamatra naiyAyikasaugatamatAzritaM vyAkhyeyam / parairyatkevalaM saducyate yaccAsat yacca sadasat tatsarvamavaktavyamityuddezyavidheyabhAve tAtparyam, bhaGgatraye'pyuddezyasya prasiddhiH paramatAd; vidheyasya jainAgamAt, yaugAdibhiH sadAdivyavahAraviSayIkRtamasmAbhiravaktavyatvavyavahAra 1. jJAnadarzanArthatayA dvau ahaM /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [pari01-kA. 16] 365 dravyaparyAyau samuditau samAzritya sadasadavaktavyameveti vyAkhyAnamakalaGkadevairvyadhAyi / [advaitavAdI satsAmAnyameva manyate tasya nirAkaraNam] tatra vastu satsAmAnyaM kathaM sadapyavyaktavyamiti cet, tasya parAbhyupagamAt sato'pi vacanAnupapatteH / / (bhA0) na khalu sarvAtmanA sAmAnyaM vAcyaM, tatpratipatterarthakriyAM pratyanupayogAt / na hi gotvaM vAhadohAdAvupayujyate / svaviSayajJAnamAtre'pi tasyAsAmarthyAt / vyaktisahitasya sAmAnyasya tatra sAmarthye'pi na pratipannasakalavyaktisahitasya sAmarthyam, asarvajJasya sakalavyaktipratipatteH sakRdasambhavAt / apratipannAkhilavyaktibhiH sahitasya sAmarthya punarekavyakterapyagrahaNe sAmAnyajJAnaprasaGgaH / katipayavyaktisahitasya sAmarthya tasya tAbhirupakArAnupakAravikalpadvayAnatikramaH / prathamavikalpe sAmAnyasya vyaktikAryatvaprasaGgaH tadabhinnasyopakArasya karaNAt / tato bhinnasya karaNe vyapadezAsiddhiH / tatkRtopakAreNApi tasyopakArAntarakaraNe'navasthAnam / dvitIyavikalpe vyaktisahabhAvavaiyarthyam, akiJcitkarasahakArivirahAt / sAmAnyena sahaikajJAne vyApArAd vyaktInAM tatsahakAritve'pi kimAlambanabhAvena tatra tAsAM vyApAro'dhipatitvena vA ? prAcyakalpanAyAmekAnekAkAraM sAmAnyavizeSajJAnaM syAnna punarekasAmAnyajJAnaM, svAlambanAnurUpatvAtsakalavijJAnasya / dvitIyakalpanAyAM tu vyaktInAmanadhigame'pi sAmAnyajJAnaprasaGgaH / na hi rUpajJAne cakSuSo'dhigatasyAdhi - aSTasahasrItAtparyavivaraNam saudhamadhyAsyata ityakalaGkadevAzayaH / bhASye na khalu sarvAtmaneti atra sarvAtmanetyasya vyaktyanavacchedakatvarUpasvAtantryeNetyarthaH / kimAlambanabhAveneti kiM viSayavidhayetyarthaH / ayaM ca vitarko yato vyaktisAmAnyobhayaviSayajanitena jJAnena niyamata ubhayaviSayatayA bhAvyam, tataH sAmAnyajJAne viSayatayA vyaktInAmapi hetutvaucityamityAzayAt / tatra= sAmAnyena sahaikajJAne, tAsAM=vyaktInAm, vyApAra:=kAryajananAbhimukhyam, adhipatitvena veti=AlambanabhinnakAraNatvena vetyarthaH / anadhigame'pIti na ceSTApattiH, mahattvodbhUtayorapravezalAghavena dravyAnyadravyasamavetacAkSuSe cakSuHsaMyuktacAkSuSasamavAyatvena pareSAM hetutvena jAticAkSuSapUrvaM niyamato vyakticAkSuSakalpanena tasyAH kartumazakyatvAt / na hi rUpajJAna
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 aSTasahastrItAtparyavivaraNam patitvena vyApAro'styapUrvasya vA / sarvathA nityasya sAmAnyasya kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAcca na tasya kasyAJcidarthakriyAyAmupayogo yatastatpratipAdanAya zabdaprayogaH syAt / tato nArthe kasyacitpravRttirupapadyeta / [sAmAnyaM sAkSAt arthakriyAM na karoti tathaiva paraMparayApi na karoti iti kathayanti jainAcAryAH] (bhA0) lakSitalakSaNayA vRttiH kathaJcidatAdAtmye na bhavet, sambandhAntarAsiddheH kArmukAdivat / na hi yathA kArmukapuruSayoH saMyogaH siddhastathA sAmAnyavizeSayorapi / na ca samavAyaH padArthAntarabhUtaH, tatpratItyabhAvAt / pratIyamAnastu samavAyaH kathacittAdAtmyameva, aviSvagbhAvalakSaNatvAttasya / iti zabdena lakSitaM sAmAnyaM vizeSAn lakSayati / tatastatrArthakriyArthinaH pravRttirasambandhAnnopapadyeta saMyogasamavAyavyatiriktasya sambandhAntarasyAsiddheH / vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandhAntaramiti cet, na tasyApi svasambandhivyatirekaikAnte sambandhAntarApekSaNasyAvazyaMbhAvAdanavasthAprasaGgAt, tasya kathaJcitsvasambandhitAdAtmye svasiddhAntavirodhAt / etenAvinAbhAvaH sambandhastayoH pratyuktaH / sAmAnyavizeSayoH sAmAnyavizeSabhAva eva sambandha ityapi mithyA, kathaJcidatAdAtmye tadanupapatteH sahyavindhyavat / tanna nityasarvagatAmUrtekarUpaM sAmAnyaM sarvathA vyaktibhyo bhinnamanyadvA vAcyam, arthakriyAyAM sAkSAtparamparayA vAnupayogAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti, yadyapi Alambanatvena hetutApi nAdhigatatvaM prayojayati kintu sahajJeyatvameva tathApi jJAyamAnaM jJAtamiti nayAzrayaNAdadoSaH / bhASye 'tallakSaNayeti tena sAmAnyena lakSaNA''kSepo'rthAdvizeSasya, tayA vRttiH = pravRttirvizeSe, kathaJcit tAdAtmyena kRtvA bhavet, kArmukAdivat kArmukAderiveti vyatireke dRSTAntaH, sambandhAntarAsiddheH tAdAtmyAtiriktasambandhAsiddherityakSarArthaH / vRttau kathaJcidatAdAtmye tadanupapatteriti yadyapi kAryakAraNabhAvadaizikakAlikAdhArAdheyabhAvAdInAmatAdAtmye'pi tattatsambaddhavyavahArakAritvaM dRzyate, tathApi tatrApi tattadvyavahAraprayojakazaktyAtmanA kathaJcittAdAtmyAbhyupagamAdadoSaH, kevalaM 1. lakSitalakSaNayA iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 16] (bhA0) tAdRzo'nupalambhAtsaGketo'pi na siddhayet / na cAsaGketitamapi sAmAnyaM vAcyaM nAma, atiprasaGgAt / (bhA0) satApi tAdRzAnyavyAvRttyAtmanA bhavitavyam, anyathA vizeSavatsvabhAvahAniprasaGgAt vizeSANAM vA tadvattato vyAvRtteH / / parAparasAmAnyayoH parasparaM svAzrayAcca kathaJcidavyAvRttau svarUpasaGkarAtpratiniyatasvabhAvahAneravazyaMbhAvAdvizeSavat tadvato'rthasyApyabhAva iti sarvAbhAvaH prasajyeta / sAmAnyavAdinAM tadabhyupagamamAtrAtsadapyavaktavyameva sAmAnyam / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAmAnyavizeSAdisambandhavicAre bahulamabhedavyavahArAtteSAmudbhUtaM tAdAtmyamanudbhUto bhedaH, pRthaksambandhisthale tu vaiparItyamiti vizeSo bodhyaH / tAdRzaH=sarvathAvyaktivyatiriktatvenAbhyupagatasya sAmAnyasya / satApItyAdi tAdRzA vyaktivyatiriktena parAbhyupagatena sAmAnyena, satApi= paradRSTyA vidyamAnenApi, anyavyAvRttyAtmanA svAtiriktasAmAnyavyAvRttena, bhavitavyaM=bhAvyam, anyathA itthamanabhyupagame, vizeSavat antyavizeSasyeva sAmAnyasya, svabhAvahAniprasaGgAt yathA vizeSo vizeSAntarAdavyAvarttamAnaH svabhAvaM jahyAt tathA sAmAnyamapi sAmAnyAntarAdityarthaH / vizeSANAM vA tadvat sAmAnyavat, tataH= sAmAnyAd avyAvRtteH prasaGgAditi yojanIyam / bhASyapratIke vRttau parAparetyAdi sAmAnyayomitho'vyAvRttau tat saGkarAdasaGkIrNasAmAnyavato vizeSasyeva tadvato'rthamAtrasyAbhAvAt sarvAbhAvo'tiriktasAmAnyavAdinAM syAdityarthaH / (zaGkA) kalpyatAM tarhi sAmAnyaM sAmAnyAntarAd vyAvRttaM vizeSa iva vizeSAntarAt svabhAvata eveti cet, tahi dravyatvAdeH svAzrayaM pratyeva svaM pratyanugamakavyAvartakatayA sAmAnyavizeSatA syAt, tathA ca kimaparAddhaM vastunA ? yenAtiriktapadArthadvayAnapekSatayA tasyaiva tattA neSyate, dravyatvAdikamapi hi jAtitvAdinAnugataM svarUpeNa ca vyAvRttamiSyate, tadvadAzraya eva kiM tathA na syAt / (zaGkA) jAtiSu jAtisvIkAre kalpyamAnAntarbhAvena tAsu AzrayIbhUtAsu anyAnyajAtisvIkAre'navasthApattestAsu jAtitvamupAdhirevAnugamako vAcyaH, dravyAditraye tu bAdhAbhAvena sAmAnyapadArtha eva tathetyanubhavAdevopalabhAmaha iti cet, tarkhanubhavaM pRcchantu, bhavanto jAtyAdayo'bhAvAntA anantAH padArthAH svabhAvAdanugacchanti dravyAdayastu katipaye'tiriktasAmAnyenetyarddhajaratIyaM tvayA'kasmAdeva kathamupalabdham ? anavasthAyAzca mUlamatiriktajAtikalpanaiva, taduparyevAnyAnyajAtikalpanAvatArAduktAzrayasvabhAvakalpanAkuThAreNa ca tadeva kuto nocchidyate ?
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam [vizeSarUpamekaM sadavaktavyameva tattvamiti manyamAnasya bauddhasya nirAkaraNam ] tathA svalakSaNaikAntavAdinAM na svalakSaNaM vAcyaM tasyAnantyAtsaGketAviSayatvAdananvayAcchabdavyavahArAyogyatvAt / 368 [svalakSaNaM vAcyaM nAsti kintu sAmAnyaM tu vAcyameveti manyamAnasya bauddhasya nirAkaraNam ] ( bhA0 ) na cAnyApohaH sarvathArthaH zabdasya vikalpasya vA / svaviSayavidhinirapekSasya guNabhAvenApyanyApohasya zabdena vaktumazaktervikalpena ca nizcAyanAyogAt / sAdhanavacanameva trirUpaliGgaprakAzakaM na tato'nyadvacanaM, tasya vivakSAmAtre'pi sambhAvanAyA evopagamAditi cet, na tasyApyanyApohamAtrArthatvAt apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinocyate iti vacanAt [ ] satyapi ca ( bhA0 ) sAdhanavacanena nityatvasamAropavyavacchede [de'pi] svalakSaNaaSTasahastrItAtparyavivaraNam yenAnavasthAvallI na varddheteti dig / tasyAnantyAdityAdi atra yathottaraM hetuhetumadbhAvaH, AnantyAt saGketakaraNazakteH saGketAviSayatvam, tataH sarvopasaMhAreNa zaktigrahAyogAdananvayaH, tatazca zAbdabodhAdirUpazabdavyavahArAyoga iti / svaviSayavidhinirapekSasyeti svasya zabdasya viSayo yo vidhirgotvAdistannirapekSasya tadasaMsargIbhUtasyetyarthaH, tatsApekSo hyanyApohastadviziSTabuddhau saMsargatayA bhAsamAno guNIbhAvamavalambetApi, nIlamidamiti pratItAvanIlavyAvRttestathAnubhavAt, prAdhAnyena tu pratiyoginAM durjJAnatvAttadgrahAyoga iti bhAvaH / tadAha - vikalpena ceti na ca saMsargAMze guNatayA'pi nizcayo durghaTaH, prakArAMza iva saMsargAMze viparItasamAropavyavacchedakasya nizcayatvavyavasthiteriti bodhyam / sAdhanavacanamevAbhidhAyakam, tacca vidhirUpaM liGgamevAbhidhatte, svaparatvena buddhipratibimbaparatvena vA tathopapatteH, anyacca vacanaM sambhAvanAmAtrakaramevetyanyApohazaktyA na kuto'pi zabdAnnirNaya iti zaGkate - sAdhanetyAdinA / evaM sati tavApasiddhAntaH syAdityAha - na tasyApItyAdinA evaM ca svasiddhAntAdeva parasyAnyApohArthatvaM dhruvamityuktaM bhavati, vastuto'sau parasiddhAnta evAyuktaH, evaM sati zabdAdviparItasamAropavyavacchedasiddhAvapyuddezyavidhirUpArthAsiddhestadAnarthakyAdarthatastatsiddhau caikamAtrArthatAvyAghAtAdityAha-satyapi cetyAdinA / dRzyavikalpyaikatvagrahAdhIna
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [pari01-kA. 16] 369 syAnityatvAsiddhau sAdhanavacanAnarthakyAt / na zabdasya parArthAnumAnarUpasya vikalpasya vA svArthAnumAnajJAnarUpasya sarvathAnyApoho'rthaH zreyAn / yatsattatsarvamanityaM nitye kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi sAdhanavacanena nityatvasamAropavyavaccheda eva svalakSaNasyAnityatvasiddhiH / ato na tasyAnarthakyamiti cet, kathamitthaM sarvathAnyApoho'rthaH samarthyate, svalakSaNakSaNakSayasya vidhAnAt / [bauddhanAnyApoho'rthaH samarthyate tasya vicAraH] dRzyavikalpyayoH svalakSaNasAmAnyayorekatvAdhyavasAyAt tatkSaNakSayasya vidhiH, na punarvastunaH sarvathA vikalpAbhidhAnayorvastusaMsparzAbhAvAditi cet, na svalakSaNasAmAnyayorekatvAdhyavasAyinA vikalpena svalakSaNasyAgrahaNAt, agRhItena saha sAmAnyasyaikatvAdhyavasAyAsambhavAt, anyathAtiprasaGgAt / pratyakSataH pratItena svalakSaNena tasyaikatvAdhyavasAnamiti cet, nanvevaM, (bhA0) vikalpAbhidhAnayorvastusaMsparzAbhAve svalakSaNadarzanasyAkRtanirNayasya vastusannidheravizeSAtki kena pramitaM syAt ? na hi mithyAdhyavasAyena tattvavyavasthApanam / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam eva vidhipratyaya iti na tasya zabdAvAcyatvamityAzakya tadekatvagrAhakameva khaNDayitumupakramate-dRzyavikalpyayorityAdinA / kiM kena pramitamiti vikalpAbhidhAnayorvastvaviSayatvAdeva tadapramApakatvAddarzanasya cAnizcayarUpatvena tattvAditi bhAvaH / nanu ekasantatyavacchinnasvAvyavahitapUrvavartitvasambandhena ghaTatvAvagAhinizcayaviziSTaghaTadarzanatvena prAmANyamaGgIkariSyate tatrAha na hIti ghaTatvAvagAhitvamAtreNa nizcayo na samanantaraghaTadarzanaprAmANyAGgam, saMzayaviparyayasAdhAraNyAdityarthaH / vastuto'rthakriyAkAritvarUpaM na tathA, arthakriyA'vyavahitaprAkkAle darzanasya prAGnaSTasyAbhAvAdvikalpaviziSTadarzanatvena darzanaviziSTavikalpatvena vArthakriyAhetutvamityatra vinigamakAbhAvAtsUkSmekSikAyAM sannihitatvasya vikalpahetutAyA eva vinigamakatvAcca / vastuto rajatArthipravRttau rajatavizeSyakajJAnasya samAnaprakArakatvena hetutvam, na tu rajatatvajJAnaviziSTarajatajJAnatvena, rajatAgRhItAsaMsargakarajatatvajJAnatvAdinA vA gauravAdityanyathAkhyAtisAdhane mImAMsakaM prati yA yuktirucyate
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam saMzayaviparyAsakAriNApi darzanena svalakSaNasya pramitatvaprasaGgAt / vastusaMsparzAbhAvAvizeSe'pi nirNayasya janakaM darzanaM svalakSaNasya pramANaM, na punaH saMzayAderiti vadannAtmano'nAtmajJatAmAvedayati / nanu ca nirNayena darzanaviSayasamAropasya vyavacchedAttajjanakaM darzanaM pramANaM, na tu saMzayAderjanakaM tena tadavyavacchedAt, asamAropitAMze darzanasya prAmANyAt / 370 kvacid dRSTe'pi yajjJAnaM sAmAnyArthaM vikalpakam / asamAropitA'nyAMze tanmAtrApohagocaram // [ ] iti vacanAnnoktopAlambha iti cet, na samAropavyavacchedavikalpasya svasaMvedanavyavasthAne'pi vikalpAntarApekSatvaprasaGgAnnIlAdisvalakSaNadarzanavannirvikalpakatvAvizeSAt / ( bhA0 ) vastudarzanasamAropavyavacchedayoranyatarasyApi svatastattvApariniSThitAvitaretarAzrayadoSaH / samAropa hi yena vyavacchidyate sa nizcayaH / svarUpamanizcinvannapi yadi svataH pariniSThApayettadA vastudarzanamapi, vizeSAbhAvAt / tathA ca kiM nizcayApekSayA ? vastudarzanasya nizcayApekSAyAM vA nizcayasvarUpasaMvedanasyApi nizcayAntarApekSaNAdanavasthA syAt / nizcayAdvastudarzanasya pariniSThitau vastudarzanAcca nizcayasvarUpasya parasparAzrayadoSaH syAt / tato na vikalpavacchabdasya sarvathAnyAaSTasahastrItAtparyavivaraNam sAtrApyanuvarttata iti rajatavizeSyakarajatatvaprakArakavikalpasyaiva prAmANyAdalaM tajjanakadarzanaprAmANyapratyAzayeti bhAvanIyam / vastusaMsparzAbhAve 'pIti etaduttaraM nirNayasaMzayayoriti zeSaH / nanu nirNayasya vastvasparzitvAttadviSayaviSayakatvarUpaM prAmANyaM darzanasya mA setsIt tasya darzanaviSayasamAropavyavacchedakatve tu na vivAda iti tadvyavacchinnasamAropapratiyogiviSayakatve darzanasya prAmANyaM setsyatIti AzaGkate - nanu ceti arthagraha iva samAropavyavacchede'pi jJAnasya na svAtiriktavikalpApekSA, anyathA svaviSayakatve'pi tatprasaGgAttathA cAnavasthAdidoSasahasrIpanipAtasya durnivAratvAdityAzayavAn samAdhatte- samAropetyAdinA 1. bhAvAvizeSe iti aSTasahastrIsammataH pAThaH /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 16] 371 poho'rthaH / etenAtatkAryakAraNavyAvRttirekapratyavamarzAdijJAnAdekArthasAdhane heturatyantabhede'pIndriyAdivatsamuditetaraguDUcyAdivacca jvaropazamanAdAviti vadannirAkRtaH, sarvathA tato vastuni pravRttyayogAt / (bhA0) samayAdarzino'pi kvacidanvayabuddhyabhidhAnavyavahAro'tatkAryakAraNavyatirekavyavasthAyAM guDUcyAdyudAharaNapraklRpti viparyAsayati, tasya vastubhUtArthasAdRzyapariNAmasAdhanatvAt / ___na hi guDUcyAdayo jvaropazamanazaktisamAnapariNAmAbhAve jvaropazamahetavo na punardadhitrapuSAdayo'pIti zakyavyavasthaM, cakSurAdayo vA rUpajJAnahetavastajjananazaktisamAnapariNAmavirahiNo'pi na punA rasanAdaya iti nirnibandhanA vyavasthitiH / atatkAryakAraNavyAvRttinibandhanA seti cet, kathaM tatkAraNakAryajanyajanakazaktisamAnapariNAmAbhAve'pi keSAJcidatatkAraNakAryavyAvRttiH siddhayediti prakRtamudAharaNaM karkAdivyaktInAmazvatvAdipratyayaM tathA samAnapariNAmahetukaM sAdhayati ? iti viparyAsasAdhanamanyApohavAdinAm / tato'mISAmanyApohasAmAnyamasadavaktavyameva / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam etena= vastudarzanasya svataH svarUpapariniSThitatvavyavasthApanena, atatkAryakAraNavyAvRttiH=agovyAvRttiH, ekapratyavamarzAdijJAnAt gauaurityAdyanugatAnusandhAnAt, ekArthasAdhane ekavyavahArasampAdane, atyantabhede'pIti tasyAH kalpitatvenArthAdabhedAsahiSNubhede'pItyarthaH / indriyAdivat rUpAdijJAne cakSurAdivat, jvaropazamanAdau samuditA itare zuNThyAdaya auSadhavizeSA yatra tAdRzA ye guDUcyAdayastadvacceti yojanIyam / anvayavyatirekAnuvidhAnaM hi hetuhetumadbhAve prayojakaM na tvabhedo'pIti bhAvaH / samayAdarzino'pi=atatkAryakaraNavyAvRttau saGketAdarzino'pi, darzanapadaM jJAnamAtropalakSaNam, anvayabuddhyabhidhAnavyavahAraH ayaM gaurayaM gaurityAdyabhilApAtmA vyavahAraH, atakAryakAraNavyatirekavyavasthAyAm=atatkAryakaraNavyAvRtterekArthasAdhanahetutvaniyame, viparyAsayati vaidhApAdanena vighaTayatIti bhASyAkSarArthaH / vRttau tasyeti tathA ca guDUcyAdecaropazamanAdau vastubhUtazaktisamAnapariNAmena hetutvam, anyApohasya tu kalpanAmAtranirvRttatvena tadabhAvAnna tatheti vyakto viparyAsa ityuktaM bhavati / karkAdivyaktInAM karkAdivizeSANAm, 'azvAdipratyayam=azvAdyanugatapratyayam, tathA samAnapariNAmahetukaM= 1. azvatvAdi iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 aSTasahastrItAtparyavivaraNam etena svalakSaNAnyApohadvayaM sadasadavaktavyameva saugatAnAmApAditamunneyaM, svalakSaNasya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratiniyatasamAnapariNAmajanyam, sAdhayati tathAvidhavyAptyupasthApanAt / karkAdiSvazvAdyanugatapratyayaH pratiniyatasamAnapariNAmahetukaH anugatakAryatvAt guDUcyAdiprayuktajvaranAzavaditi prayogasambhavAditi bhAvaH / viparyAsasAdhanamiti atadvyAvRttihetukatvasAdhanAyopanyastena prakRtodAharaNena tadviparItasamAnapariNAhetukatvasAdhanAditi bhAvaH / nanu guDUcyAdiSu zaktirUpaH samAnapariNAmaH kAraNatAvacchedaka iSyate prakRte tvanugatapratyayahetutvaM samAnapariNAme sAdhyamityasti tavApi sAdhanavaiSamyamiti cet, na, zaktizaktimatorabhedanaye zaktimato hetutve zakterapi tathAtvena tadabhAvAt / yadvA kAraNatattvAvacchedakasAdhAraNaM prayojakatvamAdAya samAnapariNAmaprayojyatve sAdhye na ko'pi doSa iti bhAvanIyam / amISAmanyApohavAdinAM bauddhAnAm, anyApohasAmAnyamasat=abhAvatvenAbhimatam, avyaktavyameva vicArAkSamatvAt, evaM pratyekamavaktavyatvaghaTite bhaGgadvaye samarthite kramArpitAbhyAM tRtIyabhaGgaH sughaTa evetyAha-etenetyAdi / saugatAnAmiti tanmate svalakSaNAnyApohayoH sadasattvenAbhimatayovivAdadazAyAmavaktavyasyApAdayituM zakyatvAdityarthaH / tadAha-svalakSaNasyetyAdi / T // zvetAmbarAbhimatasaptabhaGgIsvarUpavimarzaH // atredaM cintyam / evaM parAbhimataM sattvamasattvaM tadubhayaM coddezyatAvacchedakIkRtyAvaktavyatvavidhAnena caramabhaGgatrayasamarthane vedAntyabhimatamavaktavyatvamuddezyatAvacchedakIkRtya tadvicArAsahatvavidhitsayA'STamo'pi bhaGgaH kuto na bhavet ? zabdasAmye'pyarthabhedena bhaGgAntarasya durvAratvAt / (zaGkA) dharmavaktavyatvavadavaktavyAdavaktavyatvaM na bhedakamiti ceta, na, paramatasvamatAbhyAmuddezyavidheyabhAvasyaiva bhedakatvAt, anyathA sadavaktavyatvAdikamapi kevalAvaktavyatvabhaGgakukSau pravizya na bhaGgAntaramutthApayet, kiM caivamAdyabhaGgacatuSTayaM zuddhaghaTatvAvacchinnoddezyatAkamantyabhaGgatrayaM ca kalpitasattvAdyavacchinnaghaTaniSThoddezyatAkamiti prakRtasaptabhaGgyekavAkyatAbhaGgaprasaGgaH, prakArabhedenaiva tadbhedasyAbhiyuktairuktatvAt, prakArazca vidheyadharmo voddezyatAvacchedakadharmo veti na kazcidvizeSaH / itthameva zuddhaghaTAdidharmikasaptabhaGgIto nIlaghaTAdidharmikAyAstasyA avigAnena bheda iti / yadi ca sattvamasattvaM tadubhayaM ca matakalpitamuddizya pRthagevAvaktavyatvaM caramabhaGgatrayeNAbhidhIyata iti mataM tadA tAdRzaM nityatvAnityatvatarbhayAdikamAdAya bahavo'pi bhaGgAH prakRtaparyAyavidhiniSedhakalpanAmUlatvAbhAvenaikavAkyatvAbhAvazca sphuTa eveti paramatApekSayA caramabhaGgatrayaM vyavatiSThata ityakalaGkadevoktirvArtAmAtram, kiM tvAdyabhaGgadvayaghaTakanijapararUpayoH zRGgagrAhikayA vyavasthApana eva nayabhedo matabhedo vopayujyate, tRtIyabhaGgastvavaktavyatvalakSaNastAbhyAM
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 16 ] sato'pyanyApohasya cAsato'pi vaktumazakyatvAt iti paramatApekSayA caramabhaGgatraya aSTasahastrItAtparyavivaraNam yugapadAdiSTAbhyAM tadbhedAdanekabheda ityete trayo niravayavadravyaviSayatvAt sakalAdezarUpAH, sadasattvasadavaktavyatvAdayazcatvArastu caramAH sAvayavadravyaviSayatvAdvikalAdezarUpAH, dezabhedaM vinaikatra tu krameNApi sadasattvavivakSA sampradAyaviruddhatvAnnodetIti na niravayavadravyaviSayatvameSAmityasmadabhimatoktameva yuktamiti mantavyam / tadetadrahasyaM svasamayavyutpattirasikamanovinodAya sammatigAthAbhireva vyutpAdayAmaH atyaMtarabhUehiM Niyaehi ya dohiM samayamAIhiM / vayaNavisesAIyaM davvamavattavvayaM paDai // [ kANDa 1.36 ] 373 arthAntarabhUtaH paTAdiH nijo ghaTAdiH tAbhyAM dvAbhyAM sadasattvaM ghaTavastunaH prathamadvitIyabhaGganimittaM pradhAnaguNabhAvena bhavatIti sopaskAraM vyAkhyeyam / samayamAIhiM ityanantaraM turgamyaH, dvAbhyAmiti cAnuvarttate, samakamAdirAdAnaM yayostAbhyAM sahArpitAbhyAM tu dvAbhyAmityarthaH / vacanavizeSAtItaM vacanasya vizeSaH zaktistamatItamatikrAntaM sat tathAvidhavAcakAviSayIbhUtamiti yAvat / dravyaM ghaTAdi, avyaktavyam, patati azaktibhArAdvaktavyatAzikhare sthAtuM na zaknotItyarthaH / avyaktavyatAM vA patatIti vyAkhyeyam, tathAhi-dvayordharmayoH prAdhAnyena guNabhAvena vA pratipAdane na kiJcidvacaH samartham / vRttau dvandvasyaivobhayapadapradhAnatvAt, tasya ca dravyavRtteH prakRte'nuktisambhavAd, guNavRtterapi guNAnAM parArthatvena prAdhAnyAghaTanAt, pratyekabhaGgasthale ekadharmasyaikadharmyupacAreNa prAdhAnyasambhave viruddhatvena pratIyamAnayordharmayorekadharmyupacArAyogAt, vAkyasyApi vRttyabhinnArthatvena tadanatizAyitvAt, na ca kevalaM padaM vAkyaM vA lokaprasiddhaM tathA, tasyApi parasparApekSadravyAdiviSayatayA tathAbhUtArthapratipAdakatvAyogAt, na ca tau saditi zatRzAnacoriva saGketitaikazabdavAcyatvam, vikalpaprabhavazabdavAcyatvaprasaGgAt, vikalpAnAM ca yugapadapravRtternaikadA tayostadvAcyatAsambhava iti / etena tadAdipadapratibandhapi nirasta / tattadvikalpaprabhavena tacchabdena krameNaivAnekArthAbhidhAnAt ekavacanAntasyApyekazeSasya 'jahA ego puriso tahA bahave purisA [ ] ityAdyAgamasiddhatvAt / na ca nijArthAntaraikatAbhyupagame'pyarthasya vAcyatA, tathAbhUtasyAtyantAsattvenAvAcyatvAt / na ca ghaTatve ghaTazabdapravRttinimitte siddhe'sambaddha eva tatra paTAdyarthapratiSedha iti dvitIyabhaGgAnavakAzAt tRtIyo'pi 1. chAyA - yathaikaH puruSastathA bahavaH puruSAH /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 aSTasahastrItAtparyavivaraNam mudAhRtam // 16 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam dUrApAsta iti zaGkanIyam, paTAdestatrAbhAvAbhAve ghaTazabdapravRttinimittasya ghaTatvasyaivAsiddheH, prathamabhaGgotthApitAkAGkSayA dvitIyabhaGgasyAvazyaprayojyatvAt, tadubhayaviSayasahArpaNayA tRtIyasyApyavarjanIyatvAt / athavA sarvaM sarvAtmakamiti sAGkhyamatavyavacchedArthaM tatpratiSedho vidhIyate, tatra tasya pratItyabhAvAt // 1 // yadvA nAma-sthApanA-dravya-bhAvabhinneSu vidhitsatAvidhitsitaprakAreNa prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadavAcyam, tathAbhidheyapariNAmAbhAvAd, vyatireke pratiniyatavyavahArocchedo bAdhakastarkaH, evamagre'pi // 2 // athavA svIkRtapratiniyataprakAre tatraiva nAmAdike yaH saMsthAnAdistatsvarUpeNa ghaTaH, itareNa cAghaTa iti prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadabhidhAtumazakteravAcyaH // 3 // ___ yadvA svIkRtapratiniyatasaGkhyAnAdau madhyAvasthA nijaM rUpaM kuzUlakapAlAdilakSaNe pUrvottarAvasthe arthAntararUpaM tAbhyAM sattvAsattvayorAdyadvitIyau, yugapattAbhyAmabhidhAtumasAmarthyAdavAcyatvalakSaNastRtIyaH // 4 // athavA tasminneva madhyAvasthArUpe vartamAnAvarttamAnakSaNarUpatayA sattvAsattvAbhyAM prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadanabhidheyatvAdavaktavyatvAkhyastRtIyaH // 5 // yadvA kSaNapariNatirUpe locanajapratipattiviSayatvAviSayatvAbhyAM nijArthAntarabhUtAbhyAM sattvAsattvAbhyAmAdyadvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH // 6 / / athavA locanajapratipattiviSaye tasminneva ghaTe ghaTazabdavAcyatA nijaM rUpaM kuTazabdAbhidheyatvamarthAntararUpaM tAbhyAmAdyadvitIyau, sahArpaNayA tRtIyaH / / 7 / / athavA ghaTazabdAbhidheye tatraiva ghaTe heyopAdeyAntaraGgabahiraGgopayogAnupayogarUpatayA sadasattvAdAdyadvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH // 8 // athavA tatraivopayoge'bhimatArthAvabodhakatvAnabhimatArthAnavabodhakatvataH sattvAsattvAbhyAmAdyadvitIyau, sahArpaNayA'vAcyaH // 9 / / athavA sattvamasattvaM cArthAntarabhUtam, nijaM ghaTatvam, tAbhyAmAdyadvitIyau, abhedena
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 16] 375 nanvastitvameva vastunaH svarUpaM, na punarnAstitvaM, tasya pararUpAzrayatvAdanya aSTasahastrItAtparyavivaraNam tAbhyAM nirdiSTo ghaTo'vaktavyo bhavati, sattvamanUdya ghaTatvavidhAne sattvasya ghaTatvena vyAptatayA ghaTasya sarvagatatvApattyA tathAbhyupagame pratibhAsavyavahAravilopAt, asattvamasUdya ghaTatvavidhAne'pyabhAvamAtrasya ghaTatvaprasaGgo, ghaTatvamanUdya sadasattvavidhAne'pi ghaTamAtrasya sadasattve, paTAdInAM prAgabhAvAdInAM cAbhAvaprasaktiriti vizeSaNavizeSyabhAvalopAt sannasannityevaM ghaTo'vAcya eva, anekAntapakSe tu kathaJcidavAcyatvAnna doSaH / na ca anayA rItyA nIlotpalamityAdAvapi vizeSaNavizeSyabhAvakhaNDanAdavAcyatvaprasaGga iti dUSaNaM deyam / tatrApi syAtpadamadhyAhRtyaiva tatkRtapratiniyamena vizeSaNavizeSyabhAvavyavasthiteH, ekAntapakSe tvavAcyatvasvIkArAdeva / na ca nIlotpalamityAdeH sambhavAbhiprAyeNaiva prayogAd adoSaH, tathApi niyamAbhiprAyeNa syAdavAcyatvAkSateH sambhavaniyamAbhyAM prathamadvitIyayoreva bhaGgayorArambhe tRbhAbhyAmavAcyatvAkSateriti dig // 10 // yadvA vyaJjanaparyAyo'rthAntarabhUtastadatadviSayatvAttasya, ghaTArthaparyAyastvanyavyAvRttenijaH, tAbhyAmAdyadvitIyau, abhedena tAbhyAM nirdeze'vaktavyaH, anyataramanUdyAnyataravidhAne vyavasthitarUpaviparyAsena vyavahAravilopaprasaGgAt, anekAntapakSe tu yugapadabhidhAtumazakyatvAt kathaJcidavaktavyaH // 11 // yadvA sattvamarthAntarabhUtam, antyavizeSo nijaH, tadubhayaM pravRttinivRttyaviSayatvAdananvayAccAvAcyam, pratyekAvaktavyAbhyAM tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH, anekAntapakSe tu kathaJcidavaktavyaH // 12 // athavA sandrutarUpAH sattvAdayo ghaTa ityatra darzane'rthAntarabhUtA rUpAdayaH, nijaM sandrutarUpam, tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH, arUpAdivyAvRttyA rUpAdivyavasthAyAmarUpAdyAtmakaghaTatAyA rUpAdInAmavAcyatvAt, arUpAdirUpatve ca rUpAdInAM tatsvarUpasyaivAbhAve ke sandrutarUpatayA vizeSyA ye ghaTarUpatAmAskandeyuH ? ityevamapyavAcyaH / anekAntavAde ca kathaJcidavAcyaH // 13 // iyameva rItirasandrutarUpA rUpAdayo ghaTa iti pakSe'pi bhAvanIyA / tatra rUpAdInAmarthAntarabhUtatvAdasandrutarUpatvasya ca nijatvAttAbhyAmAdiSTasyAvaktavyatAyAzca prAgvadvizeSyalopAdeva siddheH / kathaJcitpakSasya ca jainAnAM sarvatrApyaduSTatvAt / pUrvapakSe rUpAdiSu ghaTatvaM paryAptamatra tu rUpAdipratyekavRtti nAnA tat, kathaJcitsausAdRzyAccaikatvavyavahAra ityetAvAn
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam 376 thAtiprasaGgAditi vadantaM vAdinaM pratyAhurAcAryA: aSTasahastrItAtparyavivaraNam vizeSa iti sambhAvayAmaH // 14 // yadi vA rUpAdayo'rthAntarabhUtA matubartho nijastAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH, vinA kalpanAzilpaM bhinnapratItiviSaye vizeSaNavizeSyabhAvAbhAvAt, anekAnte tu kathaJcidavAcyaH // 15 // athavA bAhyo'rthAntarabhUta upayogastu nijastAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH / ya upayogaH sa ghaTa ityuktau upayogamAtrasya ghaTatvaprasakteH, yo ghaTa: sa upayoga ityuktAvupayogasyArthatvaprasakterghaTasyAvAcyatvAt, anekAnte tu kathaJcidavAcyatve doSAbhAvAditi dig // 16 / / bhaGgAH SoDaza yogatarkavadime bhUyo vicArakSamAH, sAkalyena ca tairniyamyata idaM bhaGgatrayaM vastuni / tenaitAn sudhiyo vadanti sakalAdezAn vivakSAvazAdezasthAMzcaturaH parAMstu vikalAdezAnnidezAd guroH // 1 // [zArdUla0] etadanyatareNaiva saptabhaGgyaikyamiSyate / zabdasAmyena naikatvaM tattvataH SoDazaiva tAH // 2 // ihArthe koTizo bhaGgA nirdiSTA mallavAdinA / mUlasammatiTIkAyAmidaM diGmAtradarzanam // 3 // eta eva saptabhaGgAH syAtpadalAJchanavirahiNo'vadhAraNaikasvabhAvA viSayAbhAvADhurnayA bhavanti / dharmAntaropAdAnapratiSedhAkaraNAta, svArthamAtrapratipAdanaparAH syAtpadamahimnA vivakSitaikadharmAvadhAraNaparA vA sunayA iti vibhAgaH / evaM niravayavavAkyAtmakaM bhaktrayaM pratipAdya sAvayavavAkyarUpaM caturthaM bhaGgaM pratipAdayitumAha aha deso sabbhAve deso'sabbhAvapajjave Niyao / taM daviyamatthiNatthi ya AesavisesiyaM jamhA // 2 // [kANDa 1-37] atheti yadA dezo vastuno'vayavo dharmo vA, sadbhAve'stitve, niyato vivakSitaH, dezAzcAparo'sadbhAve nAstitve, tadA tad dravyamasti ca nAsti ceti dezAbhedadvAreNa vAcyam / akSipANigatakANakuNTatvayogAt kANakuNTa iva devadattaH, tadAha-yasmAttad
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 16] 377 aSTasahastrItAtparyavivaraNam dravyamAdezavizeSitam = ubhayapradhAnAvayavAbhedenApitaM svAzrayasamavAyitvarUpaparamparAsambandhAvacchinnadharmadvayaprakAratAnirUpitakavizeSyatAkaupAdAnikabodhecchAviSayIkatamiti yAvat / yathAzrute ghaTapadasya dezaparasyAvRttyAH prakAratAdvayanirUpitavizeSyatAdvayazAlina eva bodhasya jananAdaupAdAnikabodhaparyantamanudhAvanam, evamagre'pi bodhyam / uktanyAyena paJcamabhaGgapradarzanAyAha sabbhAve AiTTho deso deso ya ubhayahA jassa / taM asthi avattavvaM ca hoi daviyaM viappavasA // [kA0 1.38] sadbhAve astitve yasya ghaTAderdharmiNo deza AdiSTo dezazcApara ubhayathA'stitvanAstitvaprakArAbhyAmekadaiva vivakSitaH tad dravyaM asti cAvaktavyaM ca bhavati, vikalpavazAda=uktobhayadharmAkrAntadezadvAreNa dharmiNo vivakSAvazAt, tena prathamatRtIyabhaGgasaMyogenAnyathAsiddhivyudAsaH, kevaladharmavivakSAyA dezAvizeSitadravya eva sambhavAta, dezadvArA dravye ubhayadharmavivakSAyA eva yuktatvAditi bodhyam / SaSThaM bhaGga darzayitumAha AiTTho sabbhAve deso, deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi avattavvaM ca hoi daviyaM viappavasA // [kA0 1.39] yasya vastuno deza eko'sattve niyato'parazca sattvAsattvAbhyAM yugapad AdiSTaH tad dravyaM tathA vikalpavazAnnAsti cAvaktavyaM ca bhavati, kevaladvitIyatRtIyabhaGgavyudAsaH prAgvadbhAvyaH / saptamaM pradarzayati sabbhAvAsabbhAve deso, deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi avattavvaM ca hoi daviyaM viappavasA // [kA0 1.40] yasya deza eka: sadbhAve aparo asadbhAve anyazcaubhayathA niyatastad dravyaM tathAvikalpavazAdasti nAstyavaktavyaM ca bhavati, viziSTavivakSayA kevalabhaGgatrayavyudAsaH / na cAtrASTamavacanavikalpaparikalpanApi sambhavadavatArA, tannimittAbhAvAt, sAvayavAtmakasya niravayavAtmakasya tannimittasya caturthAdiSu prathamAdiSu cAntarbhAvAt, gatyantarasya cAsattvAt /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahasrItAtparyavivaraNam na cAvaktavyatvavadvaktavyatvenASTamena bhavitavyam, sapratipakSamaulabhaGgajijJAsAmUlajijJAsAviSayatvenAvaktavyatvAzrayaNe'pi tadviparyayeNa vaktavyatvAnAzrayaNAt, ata evAvaktavyatvasaptabhaGgyAmapi maulabhaGgadvayotthApitAkAGkSAviSayasyAvaktavyatvasyAnyasyaiva tRtIyabhaGge pravezAnna nyUnatvamiti vadanti, tena vyavasthitaH saptavidho vacanamArgaH / atra nayavibhAgapradarzanArthamAha evaM sattaviappo vayaNapaho hoi atthpjjaae| vaMjaNapajjAe puNa saviappo Nivviappo ya // [kA0 1.41] evaM uktaprakAreNa saptavikalpaH saptabhedo vacanapathaH arthaparyAye=arthanaye saGgrahavyavahArarjusUtralakSaNe bhavati / tatra prathamaH saGgrahe sAmAnyagrAhiNi, dvitIyo vyavahAre vizeSagrAhiNi, tRtIyapakSa RjusUtre sUkSmavartamAnakSaNagrAhiNi, ekadobhayArpaNAyA vartamAnakSaNaniyatatvAt, caturthaH saGgrahavyavahArayoH, paJcamaH saGgraharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH, saptamaH saGgrahavyavahArarjusUtreSu / vyaJjanaparyAye viSayilakSaNayA zabdanaye savikalpa: sAmpratAkhyabhede, paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAvAt, nirvikalpaH samabhirudvaivaMbhUtayoH paryAyakriyAbhedabhinnArthatvAt tayoH / tathA ca syAdasti syAnnAstItyatra ghaTapadena yAvadghaTavAcakapadAvAcyatvAvacchinno dharmyupAdeyaH, tasya phalataH prathamazabdabhede sattvam, dvitIyatatIyayozcAsattvamiti bhedadvayaM siddhayati / saviappaNivviyappaM [1.35] ityAdisiddhasavikalpakatvanirvikalpakatvabhaGgadvayopAdAne prakRtasaptabhaGgImupakramya dharmAntarasaptabhaGgIsAdhane'rthAntararUpanigrahasthAnaprasaGgAdityasmAkamanekAntavyavasthAdau' manISonmeSaH / na ca yathoktavyAkhyAne'pi dharmitAvacchedakabhedAt saptabhaGgIbhedaprasaGga AvazyakaH, ekatra dharmiNItyasyaikadharmitAvacchedakAvacchinna ityevArthAditi zaGkanIyam, taddharmitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnavizeSyatAsthale saptabhaGgIbhedAbhAvAd, anyathA kambugrIvAdimAn syAdastItyAdAvapi ghaTavizeSyakasaptabhaGgIbhedApatteriti vibhAvanIyaM sUribhiH / sAmpratasamabhirUdvaivaMbhUtAnyatamaviSayayoryugapat jijJAsAyAM tRtIyaH, prathamadvitIyasaMyoge caturthaH, prathamadvitIyacaturtheSvanabhidheyasaMyojanayA paJcamaSaSThasaptamAH / yadvA asyA gAthAyA' bhinnastAtparyArtho vRttikRdbhirudbhAvitaH, tathAhi-arthanaya eva 1. sammatiprakaraNasya 'evaM satta' (kA0 1.41) ityAdi gAthAyAH /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 16 ] 379 aSTasahastrItAtparyavivaraNam saptabhaGgAH, zabdAdiSu tu triSu nayeSu prathamadvitIyAveva bhaGgau, vaktrabhiprAyo hi saGgrahAdirarthapradhAno'rthanayaH, parArthazabda zravaNodgataH zabdAdizrotrabhiprAyazca zabdapradhAnArthopasarjanatvAt zabdanayaH / tatra zabdasamabhirUDhApekSayA savikalpako vacanapathaH, saJjJAkriyAbhedenAbhinnArthapratipAdakatve'pi bhedajijJAsArUpavikalpasAhityAt, evaMbhUtastu kriyAbhedAdbhinnamevArthaM tatkSaNe sthApayatIti nirvikalpakaH, taduttaraM bhedajijJAsArUpavikalpavirahAditi bhaGgadvayamevAvatiSThate, avaktavyatvabhaGgastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, tasyArthapratipattuH zabdazravaNodgatAbhiprAyavizeSatvAt, avaktavyatvasya tu zabdAbhAvaviSayatvAditi / zabdAnupalabdhigamyasyApyavaktavyatvasyAnumAnAdigamyArthasyeva pramANasaMplavavAdinAM zabdapramANaviSayatvaM nAyuktimat vyaJjanaparyAye saptabhaGgyabhAve ca tasyA vyApakatvapravAdasyAprAmANikatvApattiH, tathApi vaktavyatvarUpe vyaJjanaparyAye pratipakSeNAvaktavyatvena saha bhaGgadvayameva bhavati, avaktavyatvopAdhInAM buddhivizeSAnugatAnAM yAvatAmeva syAtpadenopasthitisambhave tRtIyabhaGgasyAnatiprayojanatvAt saptabhaGgyA vyApakatvapravAdasyArthaparyAyamAdAyaivopapatterevamavaktavyatvasaptabhaGgyAmapi tRtIyabhaGgasya prathamabhaGge pravezAd bhaGgadvayaparizeSo vyAkhyeyaH, tasyApi vyaJjanaparyAyatvAt, vyaJjanaparyAyazabdena vyaJjanaparyAyaniSThapratiyogyanuyogibhAvasambandhAzrayasyaiva grahaNAt / na ca bhaGgadvaye syAdvAdahAniH, saptabhaGgyA eva syAdvAdatvAditi zaGkanIyam, "ko jIva ?' ityAdiprazne 'syAdaupazamikAdibhAvayukto jIva' ityAdyekabhaGgottare'pi syAtkAralAJchanatayA syAdvAdatvasya malayagiriprabhRtibhirabhiyuktaiH samarthitatvAt / utthApyAkAGkSayA yathAkathaJcitsaptabhaGgyavatArasya sulabhatAyAzcAsmAbhirnayopadezAdau pradarzitatvAditi yuktaM pazyAmaH / etena icchai visesiyataraM paccuppaNNaM Nao saddo / [ vizeSAvazyakabhASyaM 2184] iti niyuktipratIke RjusUtrAdvizeSitataratvaM zabdasya saptabhaGgyAkrAntatayA yanmahAbhASyAdAvupadarzitaM tadaviruddhamityuktaM bhavati, vaktavyatvAtiriktasthale tatsAvakAzatAyA nyAyyatvAt, zabdAvacchinnArthagrAhitvena ca zabdanayasyArthanayatvAnApatteriti bhAvanIyam // 16 // 1. paccuppannaggAhI ujjusuo nayaviho muNeyavvo / icchai visesiyataraM paccuppannaM nao saddo || chAyA - (pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhirjJAtavyaH / icchati vizeSitataraM pratyutpannaM nayaH zabdaH ||)
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 aSTasahastrItAtparyavivaraNam astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekarmiNi / vizeSaNatvAtsAdharmyaM yathA bhedavivakSayA // 17 // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam yadvA vyaJjanaparyAye=vyaJjanaparyAyagrAhiNi zuddhazabdanaye evaMbhUtAkhye dezapradezakalpanArahitAkhaNDavastvabhyupagamapare dezAzritottarabhaGgacatuSTayAyogAdAdyeSu triSvavasthiteSu ekasambandhijJAne'parasambandhismaraNamiti nyAyena padajJAnopasthitAnAmarthAnAmivArthajJAnopasthitAnAM padAnAmapi zAbdabodhapravezadhrauvye'vaktavyatvabhaGgasya mUlata eva lopAt savikalpo =vyatirekasahito nirvikalpazca tadrahito vacanamArga ityevamAdyabhaGgadvayamevAvaziSyata iti vyAkhyeyam // 2 // yadvA vyaJjanaparyAye= vizeSApekSayA sthUlavyaJjanaparyAyagrAhiNi vyavahArakRtabhedasaGkocapare saGgrahanaye, savikalpo nirvikalpazcetyAdyabhaGgadvayAtmaka eva vacanamArgaH, yairupAdhibhiravaktavyaM tairasattvasyaivAzrayaNAta, itthameva viruddhaghaTatvapaTatvAbhyAmabhAvasya kevalAnvayitvapravAdopapatteH / tathA jijJApayiSayA gurorapi ziSyaM prati tRtIyabhaGgasthAne dvitIyabhaGgasyaiva prayogArhatvAt, AdyabhaGge sAmAnyabubodhayiSArUpatayA bhaGgadvaya eva vAkyaparyAptau ca saJjighRkSArUpatayA vaktrabhiprAyAtmakasaGgrahavyApAradvaividhyopapattermahAvAkyAvAntaravAkyarUpanimittabhedAt dezAzritA bhaGgA api cAtra deziniSThatayA saGgrAhyAH, anyathaikavacanabahuvacanAdinA''dhikyApatteriti sarvamanavadyam // 3 // matadvaye'pi vyAkhyAtAM, saptabhaGgImimAM mayA / budhAH ! sudhAvadAsvAdya, santu sauhityazAlinaH // amuSminnetAvatyakhilanayasammardagahane, mahAtarke kasya prabhavati paricchedadhiSaNA / tathApyantaH zrImannayavijayavijJAMhibhajane, na bhagnA bhaktizcet kathaya kimasAdhyaM mama sakhe ! // 2 // [ zikhariNI] // saptabhaGgIvimarzaH pUrNaH // atha prakRtaM-astitvamiti astitvaM pratiSedhyena= nAstitvena, ekadharmiNyavinAbhAvIti sAdhyam, ekakAle'vinAbhAvena siddhasAdhanavAraNArthamekadharmiNIti, vizeSaNatvAditi hetuH, astitvanAstitvobhayaghaTitadharmivizeSaNatvAdityarthaH / anyathA
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 17] 381 eko dharmI jIvAdiH / tatrAstitvaM nAstitvena pratiSedhyenAvinAbhAvi, na punarbhinnAdhikaraNaM, vizeSaNatvAt / yathA hetau sAdharmya vaidhahNa bhedavivakSayA sarveSAM hetuvAdinAM kvacidanumAnaprayoge prasiddham / [anvayaheturvyatirekeNa sahAvinAbhAvI asti na vAsya vicAraH] sarvasya nityatvAnityatvAdisAdhane hetau sAdharmyasya vyatirekAvinAbhAvino'sambhavAdayuktamudAharaNamiti cet, na tatrApi tadubhayasadbhAvAt / tathA hi (bhA0 ) sarvamitthamanitthaM veti pratijJayAbhipretya vA prameyatvAdihetUpAdAne'pi vyatireko'styeva, prameyatvasya vastudharmatvAt / / pariNAmI jIvaH zabdAdirvA nApariNAmIti vA, sarvaM cetanamacetanaM vA vivAdApannamitthamanitthaM vA pratijJAprayogavAdI pratipAdyAnurodhataH pratijJAya, saugatapratipAdyAzayato'bhipretya vA prameyatvAt sattvAdvastutvAdarthakriyAkAritvAdityAdihetUnAmupAdAne'pi vAdiprativAdiprasiddhe'rthe'nvayavatkhapuSpAdau sAdhyadharmanivRttau sAdhanadharmanivRttilakSaNo vyatireko'styeva / [gaganakusumAdayAH prameyAH santi na vetyasya vicAraH] (bhA0) khapuSpAdayo'pi tatra vyavahAramicchatA prameyAH pratipattavyA iti na kiJcitpramANaM prameyAbhAvasyApi tathAbhAvAnuSaneNAvyavasthAprasaGgAt / na caitadviruddhaM svalakSaNamanirdezyamityAdivat / na hi svalakSaNasyAnirdezyasyApyanirdezyazabdena nirdeze virodho'sti / nApi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam nIlAdAvutpalAdivizeSaNe caitanye ca jIvavizeSaNe'nIlAcaitanyAvinAbhAvasya dharmiNyaprasiddhyA lokadRSTyA vyabhicArasya spaSTatvAtpararUpeNa tadavinAbhAvasya ca sAdhyasamatvAditi draSTavyam / yat svasvetarayadubhayaghaTitayaddharmivizeSaNaM tattatra tenAvinAbhAvi, yathA anvayavyatirekavyAptidvayaghaTitavyApyavizeSaNamanvayavyAptirUpaM sAdharmya vyatirekavyAptirUpavaidhahNAvinAbhAvIti dRSTAntapradarzanam / bhedavivakSayeti sAdhopanyAsaniyamArtham, bahirvyAptirUpabhedavivakSayA hi sAdharmyamupanyasyate, antarvyAptirUpAbhedavivakSayA tu vaidharmyamiti / bhASye vyatireko'styeveti tathA caitannaye kevalAnvayI nAstyeveti bhAvaH /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratyakSaM kalpanApoDhamapi kalpanApoDhatvena kalpayataH kiJcidvirudhyate, sarvathA tadvyavahArApahnavaprasaGgAt / tathaiva khapuSpAdayo'prameyA iti vyavaharato'pi na teSAmaprameyatvaM virudhyate, tatpramitau pramANAbhAvAtprameyAbhAvavat / tadabhAve'pi khapuSpAdInAM prameyatve prameyAbhAvasyApi prameyatvAnuSaGgaH / tathA ca prameyatadabhAvavyavasthA kathamAsthIyeta ? / etena khapuSpAdayaH prameyAH zabdavikalpaviSayatvAd ghaTadivadityanumAnaM pratyuktaM, hetoH prameyAbhAvena vyabhicArAt / pratyakSAnumAnAbhyAM pramIyamANatvAtprameyAH khapuSpAdaya iti cet, na, asiddhatvAtsAdhanasya tathA hi- te na pratyakSeNa pramIyamANAH, tatra svAkArAnarpakatvAt / nApyanumAnena, svabhAvakAryapratibandhAbhAvAt / svabhAvena kenacitteSAM pratibandhe niHsvabhAvatvavirodhAt, kAryeNa ca pratibandhe'narthakriyAkAritvavyAghAtAt santaH khapuSpAdayo vyavahriyeran / (bhA0) darzane svAkAramanarpayatA svabhAvakAryapratibandhAbhAve prameyatvaM pramANAntaramavazyamAkarSati / tato vipratiSiddhametat, khapuSpAdInAM prameyatvaM, pramANadvayaniyamavirodhAt / na ca pramANAntareNApi pramIyamANAste, pramANaviSayatvadharmasyAnAzrayatvAt / anyathA vastutvApatteH sadasadvyavasthAnupapattestadvyavahArAbhAvaH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tathaiveti aprameyatvavyavahArasya pramANajanyajJAnaviSayatvarUpaprameyatvAsAdhakatvAdevetyarthaH / na ca vyavahAreNa jJeyatvasiddhau prameyatvasiddhidhrauvyam, etannaye jJeyatvasya prameyatvAvyApyatvAt, anAdiviparItavAsanAjanyavikalpaviSaye vyabhicArAditi / santaH khapuSpAdayo vyavahiyeranniti khapuSpAdiSu sattvavyavahAraH prasajyeteti bhAvaH / vipratiSiddhametaditi bhASyapratIke kimityAkAGkSAyAmAha vRttikRt-khapuSpAdInAM prameyatvamiti khapuSpaM prameyaM ceti vacanaM parasparaviruddhamityarthaH / kasmAdityAha-pramANadvayaniyamavirodhAditi / tarhi pramANAntareNa teSu prameyatvaM setsyatItyAzaGkAyAmAha-na cetyAdi na ca 'atyantAsatyapItyAdizrIharSoktarItyA khapuSpAdAvasattvAdinA zAbdapramAviSayatvAvirodhaH, avastuni tatsambandhAyogAt, khapuSpama 1. naivaM pratItireva na syAditi cet, na, zAbdyAH pratIteH sambhavAt / AkAGkSAdimadbhiH padaiH pratisvaM saMsargabodhAt 'atyantAsatyapi jJAnamarthe zabdaH karoti hi' [zlo0 vA0 codanAsUtra-6] khaNDanakhaNDakhAdyam caturthaparicchedaH bhAvalakSaNakhaNDanam /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 17] 383 (bhA0) na ca svalakSaNamevAnyApohaH sarvathA vidhiniyamayorekatAnatvAsambhavAt / puSparahitaM khameva khe puSpAbhAvaH, zazAdaya eva ca viSANarahitAH zazAdiSu viSANAbhAva ityekaviSayau khazazAditatpuSpaviSANavidhiniyamau sambhavata eveti cet, na gaganazazAdInAM bhAvAbhAvasvabhAvabhedAdvidhiniyamopalabdhezca, anyathAnubhavAbhAvAt / zabdavikalpavizeSAtsaGketavizeSApekSAdekatra viSaye vidhiniyamayoH sambhava iti cet, na, saGketavizeSasya vastusvabhAvavizeSanibandhanatvAt / (bhA0) tatsvabhAvabhedAbhAve ca saGketavizeSAnupapatterabhidhAnapratyaya vizeSo'pi mA bhUttadanyataravat / nanvanindrasvabhAve'pi padArthe vyavahartRsaGketavizeSAdindrAbhidhAnapratyayavizeSadarzanAnna vastusvabhAvabhedanibandhanaH saGketavizeSaH siddho yato vastusvabhAvabhedAbhAve saGketavizeSAnupapattiH, tato'bhidhAnapratyayavizeSazca na syAt, khamasti, tatpuSpaM nAstIti, tasyAnAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitatvAt, iti kazcit / [sarve zabdAH sarvAnarthAn pratipAdayituM zaknuvantIti jainAcAryA bruvanti] so'pyananubhUtavastusvabhAvaH, zabdasya sarvArthapratipAdanazaktivaicitryasiddheH, padArthasya ca sarvasya sarvazabdavAcyatvazaktinAnAtvAt pradhAnaguNabhAvAdabhi aSTasahasrItAtparyavivaraNam sadityAdervAkyAdvaijJAnikasambandhena kathaJcidviziSTe vaiziSTyamiti rItyA bodhopapattAvapi tasyAzrayAzrayibhAvasambandhena bhramatvadhrauvyAt, bhramasya ca vastvasAdhakatvAt, vastutaH khavRttitvAbhAvavat puSpamityeva tattAtparyAditi bhAvaH / AkAzAdyAtmakasvalakSaNaM khapuSpAdyabhAva iti na pratiyoginaH prameyatvavyAghAta iti saugatamatamAzaGkate-na ca svalakSaNamevetyAdi / ekatAnatvA'sambhavAd =ekAzrayatvAsambhavAt, tathA cAsya vikalpasya pAramparyeNApi svalakSaNAviSayatvAnna prAmANyaM bhramAcca na vastusiddhirityuktaM bhavati, vidhiniyamau= bhAvAbhAvau / khamasti tatpuSpaM ca nAstIti niSedhyapratyayavizeSAkArapradarzanam / tasyAnAdItyAdi anena vastusvabhAvabhedanibandhanatvaniSedho dRDhIkRtaH / pradhAnaguNabhAvAditi indrazabdasyendre pradhAnabhAvena pravRttiranindre ca guNabhAvenetyarthaH / na ca
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 aSTasahastrItAtparyavivaraNam dhAnavyavahAraprasiddheH / kvacitpadArthe 'nindra svabhAve'pIndrazabdavAcyatvazaktisadbhAvAdvyavahartRsaGketavizeSAdindrAbhidhAnapratyayavizeSasiddhervastusvabhAvabhedanibandhana eva saGketavizeSa iti na tadabhAve bhavitumutsahate, yataH pratyayavizeSaH syAt / kathamanyathA khapuSpavatkhe'pi nAstIti pratyayo na bhavet ? khavadvA khapuSpe'pyastIti pratyayaH kuto na syAt ? tayoranyataratrobhAvapi pratyayau kuto na syAtAm ? saGketavizeSasya sarvathA vastusvabhAvabhedAnapekSasya sambhavAt / pratiniyatazca vidhiniyamapratyayavizeSaH sakalabAdhakavikalaH saMlakSyate / ( bhA0 ) tato yAvanti pararUpANi pratyekaM tAvantastataH parAvRttilakSaNAH svabhAvabhedAH pratikSaNaM pratyetavyAH / svalakSaNamevAnyApoha iti vyavasthApayitumazakteH, tasya sambandhyantarApekSatvAt / na ca sambandhyantarANi svalakSaNasya svarUpabhUtAnyeva, teSAM pararUpatvAdanyathA tataH parAvRtteranupapatteH / pararUpANyapi, ( bhA0 ) yadi sambandhyantarANi bhAvasvabhAvabhedakAni na syustadA nityatve'pi kasyacitsambandhyantareSu kAdAcitkeSu kramazo'rthakriyA na vai aSTasahastrItAtparyavivaraNam evaM sarvatra nAnArthatvApattiH, iSTatvAd, vyavahAravizeSasya ca kozAdiniyantritatvenAnatiprasaGgAt, ata eva na lakSaNocchedaH kozAdiniyantritazaktyabhAve tadavakAzasyAviruddhatvAditi draSTavyam / pararUpANIti paratvApAdakAnItyarthaH, tena pararUpAvacchinnAbhAvavad vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvA api saGgRhItA bhavanti / svabhAvabhedA iti bhAvavadabhAvasya svabhAvatvAttasya ca pratiyogitAvacchedakarUpasambandhAdibhedena bhinnatvAdityarthaH / `yattu pararUpAvacchinnAbhAvo vyadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAvenaiva gatArtha iti bhavadevamatam, tad gatArthameva, vinigamakAbhAvAtpratItizaraNaprathamakalpanAyA ubhayatra taulyAt, bhUtale ghaTatvena paTo nAsti na tu ghaTa ityasyAyogyatApattezca, ghaTavatyapi ghaTatvasambandhena tadabhAvAkSaterityadhikaM latAyAm / adhikaraNasvarUpAbhAvaikAntavAdaM saugatasya nirasyati-svalakSaNamevetyAdi tasya = anyApohasya, sambandhyantarApekSatvAt = sambandhyantaranirUpaNAdhInanirUpaNatvAt, tathA ca sApekSanirapekSatvAbhyAM bheda Avazyaka iti bhAvaH / sambandhyantarANAM vastusvabhAvAbhedakatve kSaNikatvasAdhakamUlayuktivirodha ityAha-yadI -
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari01-kA0 17] 385 vipratiSidhyeta / zakyaM hi vaktuM-kramavartIni kAraNAni tattannirvartanAtmakAnIti nityaM svabhAvaM na vai jahAti kSaNikasAmagrIsannipatitaikatamavat / tadetattadA tattatkartuM samarthamekaM svabhAvamavicalitaM bibhrANaM sahakArikAraNAni svabhAvasyAbhedakAni nAnAkAryanibandhanAni kAdAcitkAni pratIkSate iti / na caivaM vacane viSamamudAharaNaM, kSityudakabIjAtapAdisAmagryAmantyakSaNaprAptAyAM sannipatitasyaikatamasya kAraNasya zeSeSu kAraNeSu yavAGkarAdikAryanirvartanAtmakeSu satsvapi svabhAvAbhedasya kSaNikavAdinaH siddhatvAt / / [sarve'pi padArthA vidhiniSedhadharmAbhyAM sambaddhAH santi, iti jainAcAryAH kathayanti] (bhA0) tadime'rthA vidhipratiSedhAbhyAM saMpratibaddhA na pratibandhamativartante, vastuta eva / tato na saMvRtistadvyavahArAya bhedamAvRttya tiSThatIti yuktaM / vidhipratiSedhasambandhazUnyasya bhedasya svalakSaNalakSaNasya sAkSAdadhyakSato'nupalakSaNAt tathAnumAnAdapyapratipattevidheH pratiSedhasya cApahnave vyavahArAghaTanAt, saMvRtestamAvRttya sthitivirodhAt, paramArthata eva bhAvasyAnekasvabhAvasya pratIteH / (bhA0) tadanekasvabhAvAbhAve vinirbhAsAsambhavAdAtmani paratra cAsambhavinamAkAramAdarzayatIti mugdhAyate sarvatrAsahAyarUpAnupalabdheH / jAtucinniraMzarUpolabdhau hi nAnArUpopalabdhiH saMvRtirAtmani parasmiMzcAvidya - aSTasahasrItAtparyavivaraNam tyAdinA / kAraNAni=sahakArikAraNAni, tattannivarttanAtmakAni=tattatkAryotpAdanasvabhAvAni / iSTApattimAzaGkyAha-na caivamiti aviSamamityakAraprazleSeNa vyAkhyeyam / svabhAvabhedasyeti' kuzUlanihitabIjAdaGkaronmukhabIjasya kSaNikatvAdinA bhedAbhyupagamAdityarthaH / pratibandham=avinAbhAvaM vastuta:=paramArthataH, bhedaM svalakSaNaM niraMzam / taM svalakSaNAkhyaM bhedam / tadanekasvabhAvAbhAve tasya vastuno'nekasvabhAvAnabhyupagame, vinirbhAsasambhavAt=sambhavadvini sabalAt, Atmani paratra ca=vidhau pratiSedhe ca, 1. svabhAvAbhedasya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. vinirbhAsAsambhavAd iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 aSTasahastrItAtparyavivaraNam mAnamAkAraM darzayatIti yuktaM vaktuM, nAnyathA, atiprasaGgAt / yadi punaranAdyavidyodayAdakhilajanasyAsahAyarUpAnupalabdhirjAtataimirikasyaikacandrAnupalabdhivaditi mataM tadA guNAnAM sumahadrUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaprAptaM tanmAyeva sutucchakam // [pramANavAtikAlaGkAra-457] sarvaM puruSa evedaM neha nAnAsti kiJcana / ArAmaM tasya pazyanti na taM kazcana pazyati // [ ityapi kinna syAt ? sarvathApyavizeSAt / (bhA0) tadiyaM saMvRtiH sAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyabhAvAdivyavahAranirbhAsAnbibhratI svayamanekarUpatAM pratikSipantaM vyavasthApayati, tAmantareNa sAmAnyAdivyavahAranirbhAsasaMvRtyanupapatteH / (bhA0) tadvadbhAvAntarANAmanekAntAtmakatve vAstavI sAdharmyavaidhAdisthitiravizeSeNa vikalpabuddhermithyAtvaM pratijAnantaM pratikSipatyeva / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam Adarzayati saMvRtiriti zeSaH / mugdhAyate indrajAlAyate / guNAnAmiti guNAnAM= sattvarajastamasAm, sumahad=vyApakaM sAmyAvasthAkhyam, rUpaM na dRSTipathamRcchatina darzanakarmI bhavati, tadvyAptacakSurvRttyayogAt, yacca dRSTipathaprAptaM grAmArAmAdi, tadvikAritvAnmAyeva= indrajAlamiva, sutucchakaM bADhaM mithyeti sAGkhyamate vyAkhyAnam / vedAntimate tu guNAnAM nAmarUpAkhyAnAm, sumahat=sarvAdhiSThAnatvena mahattaram, rUpam= astitvabhAsamAnatvapriyatvopalakSitamakhaNDaM brahma, na dRzyatAmAyAti, vRttivyApyatve'pi tasya phalAvyApyatvAditi vyAkhyeyaM pUrvArddham, uttarArddha prAgvat / ArAma=bhedaprapaJcam, tam= akhaNDaM puruSam / vyavahAranirbhAsAn vyavahAraniyAmakAn bhedAn, vyavasthApayati=viruddhatvenAvasthApayati nirAkarotItyarthaH / tAmantareNa anekarUpatAM vinA, sAmAnyAdivyavahAranirbhAsabhRtaH saMvRteranupapatteriti yojanIyam / saMvRtezcAnekAtmakatve'bhyupagate tadRSTAntena bhAvAnAM tadanivAritamevetyAha-tadvaditi / azakteriti arthakriyAkAritve saMvRtemithyAtvenAneka
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 17 ] 387 saMvRteH svarUpe'nekAntAtmakatvaM, na tu tato'nyeSAM bhAvAnAmiti vibhAvayi- tumazakteH / tato na svalakSaNamevAnyApohaH sambhavati yena khapuSpAdayaH prameyAH syuH / ( bhA0 ) yatpunaretadanyato vyAvRttiranAtmikaiveti tanna, cakSurAdijJAnasya nirvyavasAyAtmakasya svayamabhUtAvizeSAt, nirNayasya bhAvasvabhAvAsaMsparzinaH sarvathA vastutattvAparicchedAdidamitthameveti svayamekAntAnupapatteH / so'yaM cakSurAdijJAnAdvastutattvamadhyavasyansakalavikalpAdhyavaseyAmanyavyAvRttiM sarvathAnAtmikAmAcakSANaH kathamidameva vastutattvamitthameveti vA svayaM pratipadyetAnyaM vA pratipAdayediti savismayaM nazcetaH / [prameyatvAdihetau vaidharmyaM vidyate eveti jainAcAryAH samarthayanti ] (bhA0) ato'yaM bhAvaH svabhAvabhedAnvidhipratiSedhaviSayAnbibhrANaH pratyakSetarapramANasamadhigatalakSaNaH pratIyeta prameyaH, khapuSpAdayastvaprameyA iti prameyatvAdihetAvapi vyatireko vidyate eva / sarvasya pariNAmitvAdau sAdhye sapakSe'nvayo na sambhavatyeveti cet, na antarvyAptilakSaNasya tathopapattirUpasyAnvayasya sadbhAvAdanyathAnupapattirUpavyatirekavat / na hi dRSTAntadharmiNyeva sAdharmyaM vaidharmyaM vA hetoH pratipattavyamiti niyamo yuktaH, sarvasya kSaNikatvAdisAdhane sattvAderahetutvaprasaGgAt / yatazcaivaM sarvatra hetau sAdharmyaM vaidharmyeNAvinAbhAvi prasiddhamudAharaNam / ( bhA0 ) tasmAdyadvizeSaNaM tatpratiSedhyAvinAbhAvi kvaciddharmiNi, yathA sAdharmyaM bhedavivakSayA kRtakatvAdau, vizeSaNaM cAstitvaM, tataH pratiSedhyadharmapratibandhi ityanumAnamanavadyamavatiSThate, hetorasiddhatAdyanupapatteH sAdhyasAdhanadharmavaikalyAbhAvAcca nidarzanasya pratyakSAdivirodhAbhAvAcca pakSasyeti pratipattavyam ||17|| aSTasahastrItAtparyavivaraNam svabhAvAparyanuyojyatAyA durvacatvAditi bhAvaH / prameyAH syuH ityanantaramabhAvatveneti zeSaH / etadanyataH=etasmAdanyataH / nirvyavasAyAtmakasyeti atadvyAvRttyanavagAhitayA
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhavatu tAvadastitvaM jIvAdau nAstitvenAvinAbhAvi, nAstitvaM tu kathamastitvAvinAbhAvi, khapuSpAdau kathaJcidapyastitvAsambhavAditi manyamAnAnpratyAhuH nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekarmiNi / vizeSaNatvAdvaidharmyaM yathAbhedavivakSayA // 18 // kRtakatvAdau hetau zabdAnityatvAdau sAdhane sadharmaNA sAdharmyaNAvinAbhAvi vizeSaNaM vipakSe vaidharmyamudAharaNaM prasiddhaM tAvattajjIvAdAvekarmiNi pararUpAdibhirnAstitvaM svarUpAdibhirastitvenAvinAbhAvi sAdhayatyeva, vizeSaNatvasAdhanasyAnavadyatvAt, pakSIkRte nAstitve vizeSaNatvasya bhAvAdastitvavat, vipakSe ca svapratiSedhyAvinAbhAvarahite kvacidapyabhAvAt, tathA tasya vizeSaNatvAnupapatterityasiddhaviruddhAnaikAntikatvadoSAbhAvAt, dRSTAntasya ca sAdhyasAdhanavaikalyAdidoSAsambhavAt, sAdharmyasyeva hetau bhedavivakSayA, vaidharmyasyAbhedavivakSayAvinAbhAvitvanizcayAt, tatra bhedavivakSAvadabhedavivakSAyAH paramArthasadvastunibandhanatvAt / [bhedAbhedavivakSe avastunimittake iti manyamAne doSAnAropayanti jainAcAryAH] (bhA0) bhedAbhedavivakSayoravastunibandhanatve viparyAso'pi kiM na syAt ? / zabdAnityatvasAdhane kRtakatvAdihetau ghaTAdibhirbhedavivakSA gaganAdibhirabhedavivakSA hi viparyAsaH / sa ca parairneSyate eva / tadiSTau zabdanityatvasAdhanAddhetoviparyAsaH syAt, viruddhatvopapatteH / so'yaM kRtakatvAdeH sAdhanasyAviruddhatvamupayaMstatra bhedAbhedavivakSayovipakSetarApekSayorvastunibandhanatvamupagantumarhati / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'vyavasAyAtmana ityarthaH / nirNayasya=darzanottarabhAvino vikalpasya // 17 // nAstitvamityAdikArikA prAgvad vyAkhyeyA, abhedavivakSayA=anvayavivakSayA, vyatirekavyAptiryathaikatrAnvayavyAptyavinAbhAvinI tathA nAstitvamastitvenetyarthaH / vipakSetarApekSayoH vastusadbhedAbhedApekSayorityarthaH / hetAviti sAdharmyaNAvinAbhAvIti zeSaH / tathA
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 18] 389 (bhA0) tataH samaJjasametat, yatkiJcidvizeSaNaM tatsarvamekatra pratipakSadharmAvinAbhAvi yathA vaidhaya'mabhedavivakSayA hetau, tathA ca nAstitvaM vizeSaNam, ityanumAnaM, sAdhyasadbhAve eva sAdhanasya sadbhAvanizcayAt / [vastunyastitvadharma eva vAstaviko na ca nAstitvadharma iti manyamAne doSAnAhurAcAryAH] (bhA0) anyathA vyavahArasaGkaraprasaGgAt / karabhatvasya karabhavad danyapi sadbhAvAnuSaGgAt dadhitvasya ca danIva karabhe'pi prasakteH / dadhi khAdeti coditaH karabhamabhidhAvet karabhavadvA dadhnyapi nAbhidhAvet, adadhitvasyAkarabhatvasya ca kvacidapyabhAvAd iti pravRttinivRttilakSaNo vyavahAraH saGkIryeta, sarvasya sarvathA sadbhAvAt / yadi punardani svarUpeNa dadhitvaM na karabharUpeNa karabhe ca svarUpeNa karabhatvaM na dadhirUpeNa yataH pravRttyAdivyavahArasaGkaraH prasajyeteti mataM, tadA siddhaM dadhitvamadadhitvena pratiSedhyenAvinAbhAvi karabhatvaM cAkarabhatvAvinAbhAvi, tadvattatsarvaM vizeSaNaM svapratiSedhyenAvinAbhAvi iti siddhAnyathAnupapattiH, vipakSe bAdhakasadbhAvAt / [hetoranyathAnupapattisiddhAyAM dharmamivyavasthAkalpitaiva anumAnasya kalpitatvAt tataH kathaM samaJjasamityArekAyAmuttaraM] (bhA0 ) na hi svecchApraklRptadharmarmivyavasthAyAM paramArthAvatAra: syAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam ca nAstitvaM vizeSaNamityastitvenAvinAbhAvItyarthaH / svarUpeNAstitvasya pararUpeNa nAstitvAvinAbhAvavyatireke bAdhakamAha-anyathetyAdi / tadA siddhamiti nanu kathametat ? yAvatA pravRttiviSaye'niSTatAvacchedakarUpavaiziSTyajJAnasya pravRttipratibandhakatvAtkarabhatvAbhAvo dadhni pravRttyaGgatayopayujyatAm, na tu karabharUpeNa dadhitvAbhAva iti cet, na, aniSTatAvacchedakarUpasAryajJAnasyApi pravRttipratibandhakatvena karabharUpeNAdadhitvasyApi dani pravRttyaGgatAyA nyAyaprAptatvAt / nanu ca hetoranyathAnupapattisiddhAvapi dharmadharmivyavasthAyAH kalpitatvAdanumAnasyApi kalpitatvena kathaM sAmaJjasyaM syAditi AzaGkAyAmAha-syAdvAdasiddhAntI bhASye-na hi svecchetyAdi tathA ca sarvasiddhatvAddharmadharmibhAvo nAprAmANika iti
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 aSTasahastrItAtparyavivaraNam yataH sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhyArUDhena dharmadharminyAnena bahi: sadasattvamapekSate iti yuktaM bhavet / (bhA0) tadasamIkSitatattvAthairlokapratItivazAdbhedAbhedavyavasthitistattva pratipattaye samAzrIyate iti bAlAbhilApakalpaM, bhAvasvabhAvoparodhAt, sarvatra bhedAbhedavyavasthiteH, anyathA tatastattvapratipatterayogAt // 18 // nanu cAstitvaM nAstitvaM ca vizeSaNameva, na tu vizeSyam / tato na sAdhyasAdhanadharmayoH paramArthasatoradhikaraNaM yena prakRtamanumAnadvitayaM vAstavaM dharmadharminyAyena syAdityeke / na tatsarvathAbhilApyaM, vasturUpasyAnabhilApyatvAditi cAnye / jIvAdervastuno'tyantamarthAntarameva tat, pratibhAsabhedAd ghaTapaTavat / na punarastitvanAstitvAtmakaM vastu, dharmarmisaGkaraprasaGgAditi cApare / tAnpratyAcAryAH prAhuH vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH zabdagocaraH / sAdhyadharmo yathA heturahetuzcApyapekSayA // 19 // vidheyamastitvam, pratiSedhyaM nAstitvam, vidheyaM ca pratiSedhyaM ca vidheyapratiSedhye, te AtmAnau svabhAvau yasya sa vidheyapratiSedhyAtmA, arthaH sarvo jIvAdiriti pakSaH / vizeSyatvAditi hetuH, vizeSya iti hetunirdezAt, guravo - aSTasahasrItAtparyavivaraNam bhAvaH / tadAha-yata ityAdi / buddhyArUDhena=kalpitena, bahi: sadasattvaM svalakSaNAnyavyAvRttirUpam / tadevaM pareSAM bhedAbhedAditiraskaraNaM bAloktitulyamityAha bhASyakRt-tadasamIkSitetyAdi // 18 // sAdhyasAdhanadharmayo:=pratiSedhyAvinAbhAvitvavizeSaNatvayoH / prakRtaM pUrvakArikAdvayaproktam, dvitIye tat=vizeSyaM, tRtIye tat =astitvaM nAstitvaM ca / hetunirdezAditi hetugarbhavizeSaNanirdezAdityarthaH / tatra dRSTAntamAha-gurava ityAdi, tatrApi hi gurava iti hetugarbhavizeSaNamahimnaiva gurutvAdrAjamASA na bhakSaNIyA iti labhyate, tadvatprakRte vizeSya iti hetugarbho vizeSaNanirdezo draSTavya ityarthaH / sAdhyasyAgnyAderdharmatvaM heto
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [pari01-kA. 19] 391 rAjamASA na bhakSaNIyA iti yathA / sAdhyo dharmI, sAdhyadharmAdhAratayA tasya sAdhyavyapadezAt, tathopacArasya dRSTAntadharmivyavacchedArthatvAt / tasya dharmo vivarta utpattimattvAdiH / sa yathA heturanityatvasAdhyApekSayA, nityatvasAdhyApekSayAhetuzca, gamakatvAgamakatvayogAt, tathA sAdhyAvinAbhAvetarasadbhAvAditi dRSTAntaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam jhumAderdurghaTamiti prasiddhArthabAdhAdvizeSaparatayA vyAcaSTe-sAdhyo dharmItyAdinA, dharmI pakSaH parvatAdirjIvAdirvA / gamakatvAgamakatvayogAditi yathA'nityatvasAdhyApekSayotpattimattvaM gamakatvAddheturnityatvasAdhyApekSayA cAgamakatvAdahetustathA jIvAdedRSTAntIbhUtasyApekSayA sattvetarAtmakatvaM siddhayatIti samudAyArthaH / // ahetoragamakatvavAdaH // atha kimagamakatvamahetoH ? (i) na pakSe sAdhyapratyayAjanakatvam, ahetunApi hetutvena jJAnadazAyAM pakSe sAdhyabhramajananAt, avyApyapakSadharmAdinA vyApyapakSadharmatvAdinA jJAtena vastutaH sAdhyavatpakSAvagAhitayA kvacit sAdhyapramAyA api jananAcca, kadAcittadajanakatvasya saddhetAvapi sattvAt / na ca (ii) etatkAle sAdhyaviziSTapakSajJAnAjanakatvaM tat, na hi dUSaNatvajJAnakAle pakSe bhramarUpApyanumitiriti vAcyam, satpratipakSatvajJAnakAle pakSe sAdhyaviziSTapratyayAjanakatvamastItyanantaramasatpratipakSatAdazAyAmapi hetoragamakatvaprasaGgAd, dUSaNatvasyAgamakatvatulyayogakSematvAcca / nApi (iii) etatkAlInaitatpakSIyatvAvacchinnapratiyogikaitatsAdhyapramAkaraNatvAbhAvastat, etatkAlInatvaitatpakSIyatvayowdhikaraNayoreva pratiyogitAvacchedakatvAcca na viziSTapratiyogyaprasiddhiriti vAcyama, saddhetoreva kadAcittAdRzapramAkaraNatvAbhAvenAgamakatvApatteH / (iv) nApi anumitihetubhUtAbhAvapratiyogijJAnaviSayatvaM tat, saddhetAvapi kadAcid vyabhicAritvAdijJAnasyAnumitipratibandhakasya sadbhAvAt / nApi (v) anumitipratibandhakapramAviSayatvaM tat, saddhetau ca vyabhicArAdibhramasya pratibandhakatvAnnAtivyAptiriti vAcyama, satpratipakSayoviruddhayorvAstavatulyabalavattvAbhAvena tadbhamasyApratibandhakatvAt / nApi (vi) samIcInasAdhyapakSaviSayAnumityajanakatvaM tat, bAdhaviruddhAsiddheSu sAdhyAnadhikaraNe pakSe satyasAdhyapratItyasiddheH, vahnimati bASpe dhUmabhramAvalyanumiteH satyatvAcca / na cAnya eva vahnistatra bhAsate, mAnAbhAvAt, tadvahvereva pratyabhijJAnAt, ekavyaktike tadabhAvAcca / na ca sA'numitiliGgaviSayatvena bhramaH, anumitau niyamato liGgabhAne mAnAbhAvAt / atha yathA kUTaliGge vahnivyApyAbhedaH pratIyate
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityanumAnAt satvetarAtmakaH kathaJcijjIvAdyarthaH siddhyatyeva / hetorvizeSyatvasya aSTasahastrItAtparyavivaraNam 392 tathA vahnau kUTaliGgavyApakAbhedo'pIti sAnumitirasatyeti cet, na kUTaliGgasyAnumitau sAdhyAprakArakatvena tadabhedasyAsaMsargatvAt, vahnivyApyAloke dhUmAropAdyatrAnumitistatrAsiddhabhede'satyatvAbhAvApattezca, AlokavyApake dhUmavyApakAbhedasAmrAjyAt / etena parAmRzyamAnaliGgavyApakAbhinnIyatvaviziSTasaMsargeNa sAdhyasyAnumitau bhAnAbhyupagame'pi na kSatiH / 'liGgopahitalaiGgikabhAnavAde'pi ca daivAttatra dhUmasattve kathaM tadaMze'pyasatyatA, ata evArdrendhanaprabhavavahnereva dhUmavyApakatvAttadrUpeNa vahneranumitau bhAnAbhyupagame'pi na kUTaliGgajAnumiterasatyatvam, daivAttatra dhUmasattvena satyatvAditi cet, atra vadanti (1) svajJAnadazAyAM pakSe sAdhyapratyayAjanakatvamagamakatvam, bhavati hi viruddhatvAdijJAnakAlInaM liGgaM pakSe sAdhyapratyayAjanakam, viruddhatvAditi pakSavizeSaNamahimnA taddazAyAM pakSe sAdhyapratyayAjanakatvasiddhiH, sAdhyapratyayAjanakatvaM=sAdhyapratyayajanakatAvacchedakarUpavirahaH, sa ca kadAcit satpratipakSottIrNe'pIti svajJAnakAlInatvaM vizeSaNam, sa ca na tAdRzo'nyadA tajjJAnarUpavizeSaNAbhAvena viziSTAbhAvAt, svajJAnakAlasya pakSatAvacchedakatvena sAdhyamadhye'pravezAdviruddhatvAdeH svajJAnavirahakAle viziSTAbhAvAnna vyabhicAritvam / na ca kadAcidajanakatvAdeH kevalAnvayitvamAdAya vyarthavizeSaNatA, vivakSitasAdhyasyAsArvatrikatvAt / na ca sarvo vahnivyApyavAn vahnimAn tattvAdityanumAnena sa tadabhAvavAn meyatvAdityAdinA satpratipakSeNa sarvasyaiva satpratipakSitatvAttasya sArvatrikatvameveti vaacym| sarvatra sarvasyaivamavatArAbhAvAt / (2) yadvA'numitipratibandhakatAvacchedakarUpavattvaM tat, tadvattvaM ca tadvarttamAnatvamato na satpratipakSottIrNo'tiprasaGgaH, tasyAsArvatrikatvAcca na viruddhatvAdau vyarthavizeSaNatA, tacca rUpaM jJAne viSayatayA'naikAntikatvAdikamevetyanumitipratibandhakajJAnaviSayatAvacchedakarUpavattvamagamakatvamiti paryavasito'rthaH / na ca sAdhyAprasiddhAvavyApakamidamiti zaGkanIyam, svajJAnadazAyAmiti vacanAdeva tadasad grAhyatvalAbhAt, tasyAH zuddhApArthakamadhye parigaNanena hetvAbhAsebhyaH pRthakkaraNAt / (3) nAyaM panthAH, evaM sati hetvAbhAsatvamevAgamakatvamityasya prApteH, sopAdhikatvAdinA jJAte'gamakatvavyavahArAnApatteH, kintu sarvAnugatamakhaNDameva tat, taccAnaikAntikatvAdinAnumIyate, satpratipakSaviSaye taduttIrNe ca gamakAgamakatvasvabhAvabhedavirodhaH syAdvA
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 19] 393 aSTasahastrItAtparyavivaraNam dAzrayaNAdeva nirasanIyaH, astu vA satpratipakSottIrNe'gamakatvasya kAlavizeSaghaTitasvarUpasambandhAbhAva eva, ghaTAnayanadazAyAM bhUtale ghaTAbhAvasyeveti yuktam / atra cA'hetoragamakatAgamakatvena saduttaratvaM, jAtyAdInAM ca svAsAdhakatAsAdhAraNyena parAsAdhakatAsAdhakatayA svavyAghAtakatvAdasaduttaratvamiti vibhAgaM vadanti taarkikaaH| na ca viruddhatvAdijJAnAdeva svAnumiteriva parAnumiterapi pratibandhe kimasAdhakatAnumAnena ? yadvacasi vAdyuktadUSaNAvagatiH sa nigRhIta iti samayabandhena kathApravRttau hi dUSaNamAtramudbhAvyaM, na tvanyat sAdhanIyamarthAntarApatteriti vAcyam, pareNa yAmanumitimuddizya prayogaH kRtastatpratibandhena sthApanAyAmasAdhakatAsAdhanena ca dvidhA dUSaNatvavyavasthiteH, Adyasya dUSaNamAtrajJAnAdupapattAvapi dvitIyasyAliGgatvajJApanaM vinA'sambhavAt / yadyapi asAdhakatAnumitiranAvazyakI, tadabhAve'pi svapakSasiddhestavyAghAtakatayA ca parAnumiteH pratibandhakopanyAsa evAvazyakaH, tathApi dUSaNatvaprakArAntarApekSAyAM kvAcitkastadupanyAsaH sAmayika iti nigarvaH / atha agamakatAsAdhane niyamataH paJcAvayavaprayogApekSA syAt, anyathA nyUnatvApattiriti cet, na, dUSaNasyAsAdhakatAvyApyatvamaGgIkRtya katheti tatpakSadharmatAmAtrasyaivodbhAvyatvAt, anyathA''kAGkitAdhikAbhidhAnenArthAntarApatteH / atha asAdhakatvavyAptipratisandhAnamagamakatvenAtantram, anumitipratibandhakatAvacchedakatvarUpadUSaNatvaviSayasyaiva tatra tantratvAt, na ca anumitipratibandhakatAvacchedakamanamityabhAvaniyataM yajjJAnaM tadvattvam, tathA ca yatra viruddhatvAdijJAnaM tatrAnumityabhAva iti vyAptijJAnadhrauvyamiti vAcyam, anumityabhAvasyAsAdhakatArUpatvAbhAvAt, anumityabhAvaprayojakajJAnaviSayatAvacchedakarUpasyaiva tattvAttadvyAptezcApratisaMhitatvAditi cet, na, tadrUpasya viruddhatvAdinA sahacAradhIdhrauvyeNa vyAptigrahAvazyakatvamityatra tAtparyAt / ata eva sAdhyanizcaye satyanumitsAdhInayA pakSatayA tadanumitiriti grAnthikAH / hantaivaM kRtakatvenAnityatvAnumAne'pi vyApti bhidheyA, tasyA ubhayasiddhatvAditi cet, na, kathAdazAyAM samayaviSayatayA dUSaNeSvagamakatAvyAptyupasthitidhrauvyAt, kRtakatvenAnityatvAnumAne tu tathAniyamAbhAvAttadvyAptimanaGgIkRtyApi kathAsambhavAt / yastu kathArambhe bAdhakasyAsAdhakatvavyApti nAGgIkaroti, taM prati taddaSaNatvaM prasAdhya paJcAvayavaprayogaH karttavya eva / tadavyAptyupagamaniyatasamayabandhe tu na paJcAvayavaprayogazcArutAmaJcatIti / vayaM tu brUmaH-sAdhakatve'sAdhakatve'nyatra vAnumeye'vayavaprayogaH pratipAdyAnusAreNaiva
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 aSTasahasrItAtparyavivaraNam asiddhiriti cet, na, vizeSyo'sau, zabdagocaratvAt tadvadityanumAnAttasya vizeSyatvahetoH sAdhanAt / zabdagocaratvamasiddhamarthasyeti cet, zabdagocaro jIvAdiH, vizeSyatvAttadvadityanumAnAttasya sAdhanAt / na caivamitaretarAzrayadoSaH, sarvathAnabhilApyavastuvAdinaH prati zabdagocaratve sAdhye vizeSyatvasya hetutvavacanAt, sarvathA vAvizeSyatvavAdinaH prati zabdagocaratvasya sAdhanatvAbhidhAnAt, tadubhayAsattvavAdinastu prati vastutvasyobhayaprasiddhasya hetoH sAmarthyataH prayogAt / vidheya aSTasahastrItAtparyavivaraNam vidheyaH, ata evaikAvayavAdyA dazAvayavAntA jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnA kathA prasiddhA, tathA cAsmAkamAkaragrantha: liGgaM kevalameva yatra kathayantyeSA jaghanyA kathA, dvayAdIn yatra nivedayantyavayavAneSA bhavenmadhyamA / utkRSTA dazabhirbhavedavayavaiH sA jalpitaivetyamI, jainaireva vilokitAH kRtadhiyAM vAde trayaH satpathAH // iti / [ ] yadA hi pratipAdyaH kSayopazamavizeSAnnirNItapakSo gRhItavyAptikazca bhavati, tadA taM prati hetupratipAdanameva kArya, dhUmo'tra dRzyata iti / yadA tvasya nAdyApi pakSanirNayastadA taM prati pakSo'pi prayujyate'gniratra dhUmAnyathAnupapatteriti / yaH pratibandhagrAhipramANasya na smarati taM prati dRSTAnto'pyupadizyate'gniratra dhUmAd, yatra dhUmastatrAgniryathA mahAnasa iti / dArTAntike hetuM yojayitumajAnAnaM pratyupanayaH, evamapi sAkAGkSa prati nigamanam / pakSAdisvarUpavipratipannaM prati pakSazuddhayAdayazceti / tatkeyaM prakriyA'sAdhakatAnumAne yathA vipratipattyavayavaprayogo'nyatra tu paJcAvayavaprayoga eveti ? pratipAdyAnurodhenaikAdiprayogasyApi sambhavAt, avayavAntaraikavAkyatvAdestatrArthikasyaiva sambhavAt, paJcAvayavaikavAkyatAyA api yathAkathaJcideva dIdhityAdAvuktatvAt, avayavaprayoge syAdvAdasyaivAzrayaNIyatvAt, tadidamAhuH anyathAnupapattyekalakSaNaM liGgamiSyate / prayogaparipATI tu, pratipAdyAnusArataH // 1 // iti [ ] samayabandho'pi prasiddhyaprasiddhI evAnuruNaddhIti zivam / tadevamapekSayA gamakAgamakasyaikasya hetutvAhetutvavajjIvAderapekSayA sattvetarAtmakatvaM niyUMDham / prakRtaM prastumaH-tadvaditi hetuvadityarthaH, vastutvasyobhayaprasiddhasyeti vizeSaNa
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari01-kA. 19] 395 pratiSedhyAtmakatvasyApi tAnprati tata eva siddhiH, iti samAsataH kArikArthaH samavatiSThate / [bauddho brUte yat pratyakSajJAne svalakSaNameva pratibhAsate na punarastitvAdivizeSaNaM tasya vicAra:] nanu ca pratyakSabuddhau vastu svalakSaNameva pratibhAti, na punarastitvAdivizeSaNaM, tasya sakalavikalpavikalatvAt, vikalpabuddhau tadvyavahAraprasiddheriti cet, na vastuno'stitvAdyanekavikalpAtmakasya sAMzasyaiva pratIteH / (bhA0) kiJcitkenacidviziSTaM gRhyamANaM vizeSaNavizeSyatatsambandhalokasthitisaGkalanena gRhyeta nAnyathetyabhiniveze'pi vastuno vidhipratiSedhasvabhAvayoH pratyekaM darzanamavazyaMbhAvi / / vastuna eva darzanaM na tadvidhipratiSedhasvabhAvayovizeSaNayoriti vaktumazakte: sadasatsvabhAvazUnyasya svalakSaNasya darzane tatpRSThabhAvivikalpenApi sadasattvayoradhyavasAyAyogAt pItadarzanapRSThabhAvinA vikalpena nIlatvAdhyavasAyAyogavat / (bhA0) tato vidhipratiSedhAvAtmAnau vizeSasya savikalpakatvaM sAdhayataH / sarvathA tasya bhedAbhAve sadidamasadidamiti pratyekaM darzanAbhAvAnuSaGgAt, idamupalabhe nedamiti vikalpotpattivirodhAt / (bhA0 ) tataH sAmAnyavizeSAtmakaM vastu svalakSaNam, na punaH sakalavikalpAtItaM vizeSamAnaM sAmAnyamAnaM vA parasparanirapekSa, tadubhayaM vA svalakSaNaM, tasya tena rUpeNAvyavasthitatvAt, sAmAnyavizeSAtmana eva jAtyantarasya vastusvarUpatvAt tenaiva lakSyamANasya svalakSaNatvaprasiddhaH - aSTasahasrItAtparyavivaraNam vizeSyabhAvaviparyAsAdubhayaprasiddhasya vastutvasya hetorityarthaH sAmarthyataH= pakSadRSTAntavacanaprayuktAkSepAt, tAn prati tadubhayAsattvavAdinaH prati, tata eva jIvAdyartho vidheyapratiSedhyAtmA vastutvAdityanumAnAdevetyarthaH / vikalpabuddhau=savikalpakajJAne, tadvyavahAraprasiddheH=vyavahAraupayikatadAkAropalambhAt, sAMzasya vidhiniSedhavizeSaNaviziSTasya / savikalpakatvaM sAdhayata iti jJAnamAtrasya vidhiniSedhAnyatamaviziSTaviSayakatvaniyamA
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sakalabAdhakavaidhuryAt / [vidhiniSedhayodharmI kaH ityAdiprazne sati vicAraH kriyate jainAcAryaiH] kaH punarvidheyapratiSedhyayodharmI syAdAzrayabhUtaH kazca tayostena sambandho yena vizeSaNavizeSyabhAvaH syAd iti ceda, ucyate, (bhA0 ) astitvanAstitvayodharmi sAmAnyam / tatra tAdAtmyalakSaNaH sambandhaH, sambandhAntarakalpanAyAmanavasthAprasaGgAt / tannaitatsAraM jAtyAdimatAmetanna sambhavatyeveti, tadabhAve evAsambhavAt / vizeSaNaviziSTavastugrahaNasya vizeSaNaM sattvAdisAmAnyaM pUrvaM gRhItvA tadanantaraM vizeSyaM gRhNAti, tatastatsambandhaM samavAyaM loka sthitiM ca vizeSaNavizeSyavyavahAranibandhanAM, tatastatsaGkalanena sadidaM vastu iti pratItikramasyaiva durghaTatvAt, vizeSaNavizeSyAtmakasya sAmAnyavizeSarUpasya vastuno jAtyantarasya yathAkSayopazamaM pratyakSe parokSe ca vijJAne nirbAdhamanubhavAttadviparItasya jAtucidapratIteH / (bhA0 ) tathA sati naikAntena darzanavikalpAbhidhAnAnAM viSayabhedo'sti kathaJcitpratibhAsabhede'pi pratyAsannetarapuruSadarzanavat / pratibhAsabhedAdviSayabhede yogItarapratyakSayorekaviSayayorapi vibhinnaviSayatva - aSTasahastrItAtparyavivaraNam dityarthaH, tasya svalakSaNasya, bhedAbhAve vizeSaNoparAgAbhAve, sAmAnyam=UrdhvatAsAmAnyaM vizeSAdeze ghaTAdidravyam, etat = pratyakSeNa grahaNam, asambhavAdityasya grahaNasyetyanenAnvayaH / iti pratItikramasyaiveti saugatAyuktasyeti gamyam, nirbAdham ityanantaramAdita eveti zeSaH / tadviparItasya=vizeSaNavizeSyabhAvAdizUnyasya, jAtucidapratIteriti nirvikalpakasya nirAsAdityarthaH, yena ca tat svIkriyate tasya savikalpakotpattikAle tadApattirdurnivArA / na ca nirvikalpakatvasya kAryatAnavacchedakatvAt naivam, tathA'pyarthavazAt tadApatteH, nirvikalpake ghaTatvavad dravyatvapRthivItvasattvAdInAmapi sambhRtasAmagrIkatayA bhAnAbhyupagame ghaTasavikalpake niyamAttAvaddharmabhAnApattezca, tattanniyataprakArakapratyakSa eva kSayopazamavizeSahetutAkalpane tu vizeSahetvabhAvAdeva na nirvikalpakamiti
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari. 1-kA. 19] 397 prasaGgAt / etena dhUmAdikRtakatvAdisAdhyamidharmasya sAdhyetarApekSayA hetutvAhetutvavizeSaNAtmakasya nidarzanatayopanyastasya pratyakSaviSayatvaM niveditam / [dhUmAdikRtakatvAdihetavo'pekSAkRto hetavo'hetavazca bhavanti] (bhA0) tathA hi- dhUmAdayaH kRtakatvAdayo vA kvacidagnisalilayovinAzetarayorvA sAdhanetarasvabhAvAbhyAM sAkSAkriyeran, itarathA vizeSyapratipatterayogAt / na hi dhUmAdInAmagnyAdau sAdhye sAdhanatvaM salilAdAvasAdhanatvaM ca vizeSaNamapratipadyamAno vizeSyAndhUmAdIn pratipadyate nAma, nApi kRtakatvAdInAM vinazvaratve sAdhye sAdhanatvamavinazvaratve cAsAdhanatvaM vizeSaNamapratIyan kRtakatvAdihetUnvizeSyAnpratyetumIzo yato'gnyAdivinazvarazabdAdIn sAdhyAnapi vizeSyAnpratipadyeta, pratyeti ca tAn, tato'vazyaM sAkSAtkurvIta taddhetUn, sAdhyetarApekSAyAM satyAM sAdhanetarasvabhAvAbhyAM tatsAkSAtkaraNe virodhAbhAvAt / (bhA0) anapekSAyAM tu virodhaH / kvacidekatra sAdhye hetUnAM sAdhanatvetarayoranupalambhAt / yatazcaivaM prasiddhamudAharaNaM, vAdiprativAdinorbuddhisAmyAt / (bhA0) tasmAdyadabhidheyaM tadvizeSyam / yathotpattyAdirapekSayA heturahetuzca sAdhyetarayoH / tathA ca vimatyadhikaraNaM sattvAbhidheyatvAdi, tasmAtsAdhyasAdhanadharmavizeSaNApekSayA vizeSyam, ityanumAnAdekasya vizeSaNavizeSyAtmakatvavirodhanirAsaH / (bhA0) yadvA vizeSyaM tadabhilApyam / yathotpattyAdi, vizeSyaM cAstitvAdivasturUpaM, tasmAdabhilApyam, iti aSTasahastrItAtparyavivaraNam / dig / pratyAsannetarapuruSadarzanavaditi, atraikapAdapa iti zeSaH / etena=sAmAnyavizeSAtmakavastunaH pratyakSatvapratipAdanena, sAdhyamidharmasya= pakSasya, tasmAditi yadabhidheyaM tadvizeSyamityanayA vyAptyA yathA jIvAderdharmitvaM tathA'stitvAdivizeSaNasyApi
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vastusvarUpasyAnabhilApyatvavyudAsaH / ( bhA0 ) yadvA vastu tatsarvaM vidheyapratiSedhyAtmakaM, yathotpattyAdirapekSayA heturahetuzca sAdhyetarayoH, tathA ca vimatyadhikaraNaM sattvAbhidheyatvAdi / ityantadIpakaM sarvatra yojyaM sAdhanaM vastu ca jIvAdi / tasmAdvidheyapratiSedhyAtmakam / iti kramArpitasadasattvo bhayAtmakatvasAdhanam // 19 // zeSabhaGgAH kathaM netavyAH sUribhirityAhu: zeSabhaGgAzca netavyA yathoktanayayogataH / na ca kazcidvirodho'sti munIndra ! tava zAsane // 20 // ( bhA0) syAdasti syAnnAstIti bhaGgadvayamupayuktam / tadapekSayA zeSatvaM bhaGgatrayApekSaM vA / vidheyapratiSedhyAtmetyanena tRtIyabhaGgasya svapratiSedhyenAvinAbhAvino'sAdhane sAdhane cApekSyamANe ityarthaH / (bhA0) yathoktanayayogata iti vizeSaNatvAdInAkSipati / tadanabhilApyAdayo'pi kvaciddharmiNi pratyanIkasvabhAvAvinAbhAvinaH pratIyante, vizeSaNatvAdibhyaH / pUrvoktamudAharaNam / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadApAditaM bodhyam / antadIpakaM antasthaM sarvatrAnvayaM prakAzayatIti hetoH, sarvatra yojyaM sAdhanamiti dharmiNaM vivicyetyarthaH tathAhi yadabhidheyaM tadvizeSyamityatrAstitvaM dharmi yadvA vizeSyaM tadabhilApyamityatrAbhidheyaM dharmi, yadvA vastu tatsarvaM vidheyapratiSedhyAtmakamityatra vimatyadhikaraNasattvAbhidheyatvAdizabdena labdhaM jIvAdIti, teSu dharmiSvabhidheyatvavizeSyatvavastutvahetavo yojanIyAH / nigamayati-vastu ceti // 19 // asAdhane sAdhane cApekSyamANa ityartha iti vidheyapratiSedhyAtmakatvasAdhanAnapekSAyAM tRtIyAdibhaGgastomasya tadapekSAyAM ca turyAdibhaGgastomasya zeSatvaM vivakSaNIyamityarthaH / pUrvoktamudAharaNamiti sAdharmyaM yathA vaidharmyeNa vaidharmyaM ca sAdharmyeNAvinAbhAvItyarthaH,
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari. 1-kA. 21] 399 [ko bhaGgaH kena bhanena sahAvinAbhAvo vidhatte ?] yathaiva hi vastuno'stitvaM nAstitvaM tadubhayaM ca pratiSedhyena svapratyanIkenAvinAbhAvi vizeSaNatvAdvizeSyatvAcchabdagocaratvAdvastutvAcca sAdharmyavadvaidharmyavatkvaciddhetau hetutvetaratvavacca sAdhyate, tathaiva cAvaktavyatvaM vaktavyatvena prAcyabhaGgatrayarUpeNa, sadavaktavyatvamasadavaktavyatvenAsadavaktavyatvamapi sadavaktavyatvena, sadasadavaktavyatvamapi paJcamaSaSThabhaGgAtmanAnubhayAvaktavyatvenAvinAbhAvi sAdhanIyaM, yathoktAnAM hetUdAharaNarUpanayAnAM ghaTanAt / (bhA0) na caivaM sati kiJcidvipratiSiddhaM, anyathaiva virodhAt / avaktavyatvAdeH svapratyanIkasvabhAvAvinAbhAvAbhAvaprakAreNaiva hi pratyakSAdivirodhaH samanubhUyate, tathA sakRdapyanupalambhAt / tadanena na ca kazcidvirodho'sti munIndra ! tava zAsane, anyazAsaneSveva virodhasAdhanAditi vyAkhyAtaM pratipattavyam // 20 // sAmpratamavyavasthitAnekAntAtmakaM vastu saptabhaGgIvidhibhAgarthakriyAkAri, na punaranyatheti svaparapakSasAdhanadUSaNavacanamupasaMharantaH prAhu: evaM vidhiniSedhAbhyAmanavasthitamarthakRt / neti cenna yathA kArya bahirantarupAdhibhiH // 21 // evaM pratipAditanItyA saptabhaGgIvidhau vidhiniSedhAbhyAmanavasthitaM jIvAdi vastu sadevAsadeva vetyavyavasthitamarthakRt kAryakAri pratipattavyam / neti cedevaM vastu parairabhyupagamyate tarhi yathAbhyupagataM kArya bahirantarupAdhibhiH sahakAryupAdAna aSTasahastrItAtparyavivaraNam anubhayAvaktavyatveneti ubhayAvaktavyatvarUpasaptamabhaGgArthaparyudAsazAlinetyarthaH / hetUdAharaNarUpanayAnAM hetUdAharaNasvarUpavimarzAnAm // 20 // avyavasthitAnekAntAtmakaM= paroktai kAntavyavasthArahitam, avyavasthitapadasyakAntavyavasthArAhityArthatve tasya kathaJcidavasthitatvAvinAbhAvitvAdalavaNA yavAgarityatre
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAraNairnirvartyaM tathA na syAt, bhAvAdyekAnte sarvathA kAryapratikSepAt / tata evaivaM vyAkhyAnAntaramupalakSyate / evaM pratipakSapratikSepaprakAreNa vidhiniSedhAbhyAmanavasthitaM kathaJcidvidhipratiSedhAvasthitamevArthakRt neti cet, na yathA kAryaM (ca) bahirantaH syAdupAdhibhiranantavizeSaNairviziSTaM, sarvathA niraMzavastuni sakalavizeSaNAvyavasthiteH / 400 [kamapi ekaM bhaGgamAzritya vastvarthakriyAM kuryAt kA bAdhA ? iti prazne satyAcAryA uttarayanti ] sattvAdyanyatamamAtre eva bhaGge samavasthitaM kuto nArthakRditi cet, ucyate, ( bhA0 ) saptabhaGgIvidhau syAdvAde vidhipratiSedhAbhyAM samArUDhaM vastu sadasadAtmakamarthakriyAkAri, kathaJcitsata eva sAmagrIsannipAtinaH svabhAvAtizayotpatteH suvarNasyeva keyUrAdisaMsthAnam / suvarNaM hi suvarNatvAdi dravyArthAdezAt sadeva keyUrAdisaMsthAnaparyAyArthAdezAccAsaditi tathApariNamanazaktilakSaNAyAH prativiziSTAnta: sAmagryAH suvarNakArakavyApArAdilakSaNAyAzca bahi: sAmagryAH sannipAte keyUrAdisaMsthAnAtmanotpadyate / tataH sadasadAtmakamevArthakRt / tadvajjIvAdivastu pratyeyam / ( bhA0 ) neti cedityAdinaikAnte'rthakriyAM pratikSipati / na tAvatsataH punarutpattirasti, tatkAraNApekSAnuparamaprasaGgAt / ( bhA0 ) na cAnutpannasya sthitivipattI, sarvathApyasattvAt, (bhA0 ) khapuSpavat / nApyasataH sarvathotpattyAdayastadvat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam veSadarthena naJA kathaJcidavasthitArthaparatayApi vyAkhyAnaM ghaTata evetyAha- tata evam ityAdinA / ekAntavyavasthAyAM kuto nArthakriyAkAritvam ? iti zaGkate - sttvaadynytmetyaadinaa| siddhAntayati - ucyata ityAdinA / saugataH zaGkate - yadi punarityAdinA 1. tata evaivam ityaSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 21] syAt 401 tasmAnna sadekAnte'sadekAnte cArthakriyA sambhavati / [prAgasato janma bhavet kA bAdhA ? iti bauddhasyAzaGkAyAM pratyuttarayantyAcAryAH] ( bhA0 ) yadi puna: sAmagrayAH prAgavidyamAnasya janma syAt ko doSaH ? / tanniranvayavinAzetarapakSayostadaikAntAbhAvaH prasajyeta / ( bhA0) tasyA niranvayavinAze niSkAraNasya tathaivotpattirna syAt / na aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAdityantena / syAdvAdyuttarayati - tanniranvayetyAdinA tasya prAgavidyamAnotpannasya niranvayanAzAbhyupagame AdAvante cetyAdinyAyAttasyaikAntato'bhAvaH syAt, kathaJcidvinAzarUpetarapakSAbhyupagame ca kathaJcidutpAda evArthataH siddhyatItyasadekAntAbhAvaprasaGgaH sphuTa eveti bhAvaH / bhASye tasyAH= sAmagryAH, niranvayavinAze'bhyupagamyamAne, niSkAraNasya sataH, tathaiva=asAmagrIsthalavidhayaiva, utpattirna syAt na ca prAkkAle kAraNAbhAva eva kAryAbhAvaprayojako, lAghavavyavahArAbhyAM yadA kAraNAbhAvastadA kAryAbhAva ityeva kriyamANaM kRtamiti naye vyAptyabhyupagamAt, kAraNamiha pariNAmi grAhyaM tena na daNDAdau vyabhicAraH / na ca kSaNaikazeSaM teNeha kajjamANaM ityAdimahAbhASyaparyAlocanayA kAryasya kiJcitkAlasthAyina eva grahaNAdvyavahArAnugRhItarjusUtrasyAyaM viSaya iti dig / na hi nirAdhAreti tathA ca yathA sthite: pUrvakSaNavyApyasthitikatvaM tathotpatterapi svapUrvakSaNavyApyotpattikatvamiti vyApternAsadekAnta iti bhAvaH / na ca pUrvAparIbhUtAvayavA sAdhyamAnasvarUpA kriyA'bhidhIyate sA cotpattyAdirna sambhavati, kSaNikatAdRzakriyAsvarUpasya duradhigamatvAdityapi zaGkanIyam, utpattervipattervA sthitivadvastudharmatvenaiva kriyAtvasya pratyakSasiddhatvAt, buddhiprakalpitAbhedaH kramikavyApArasamUhaH kriyA [ ] iti zAbdikAbhidhAnasyApi dravyArthatayA'bhedasattva eva tatprakalpanAsambhavasAkSiNa ekAnta 1. teNeha kajjamANaM niyameNa kayaM kayaM tu bhayaNijjaM / kiMcidiha kajjamANaM uvarayakiriyaM ca hujjAhi / [vi0 A0 bhA0 2320] (chAyA - teneha kriyamANaM niyamena kRtaM kRtaM tu bhajanIyam / kiJcidiha kriyamANamuparatakriyaM ca bhavet )
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 aSTasahasrItAtparyavivaraNam hi nirAdhArotpattivipattiA, kriyArUpatvAtsthitivat / naitanmantavyaM 'notpatyAdiH kriyA, kSaNikasya tadasambhavAt / tato'siddho hetuH' iti, pratyakSAdivirodhAt / pratyakSAdivirodhastAvat (bhA0) prAdurbhAvAdimatazcakSurAdibuddhau pratibhAsanAt tabuddhyA prAdurbhAvavinAzAvasthAnakriyArahitasattAmAtropagamasya bAdhanAt / (bhA0) anyathA tadviziSTavikalpo'pi mA bhUt / na hi daNDapuruSasambandhAdarzane daNDIti vikalpa: syAt / tathAvidhapUrvatadvAsanAvazAtprAdurbhAvAdyadarzane'pi tadviziSTavikalpa iti cet, na nIlasukhAderadarzane'pi tadvikalpaprasakteH tatastadvyavasthApanavirodhAt / nirAlambanavijJAnamAtropagame'pi santAnAntarasvasantAnapUrvAparakSaNAjJAne'pi tadvikalpotpattau kutastadvyavasthA ? saMvedanAdvaitopagame'pi saMvidadvaitAbhAve'pi tadvAsanAbalAtsaMvitsvarUpratibhAsasambhavAtkathaM svarUpasya svato gatiH siddhayet ? sata eva saMvitsvarUpasya tathAvAsanAmantareNa svato gatau svasantAnApUrvAparakSaNasantAnAntarabahirarthajanmAdikriyAvizeSANAM satAmeva darzanAdvikalpotpattiryuktA, iti notpattyAdInAM kriyAtvamasiddhaM yatastannirAdhAratvapratiSedho na siddhayet / tato na prAgasato'pyutpattiH sambhavati / niranvayamavinAzo prAgasata utpattirityayamapi pakSo na kSemaGkaraH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam kSaNikapakSazirasyeva vajradaNDaprahAradAyitvAdityabhiprAyavAnAha-naitanmantavyamityAdi naitanmantavyamityasya tato'siddho heturityanantaramanvaya iti nAsaGgatiH / anyathA prAdurbhAvAdezcakSurAdibuddhAvapratibhAsamAnatvena, nirAlambanavijJAnamAtropagame'pi= yogAcArAbhimatabAhyArthanirapekSasAkArajJAnavAde'pi, tadvikalpotpattAviti anantaraM svIkriyamANAyAmiti zeSaH / kutastavyavasthA santAnAntarasvasantAnapUrvAparakSaNavyavasthA, tadanurodhena tadvAstavatvAGgIkAre cotpAdAdiviziSTAnubhavavyavasthAnurodhenotpAdAderapi vAstavatvaM balAdeva siddhyati / saMvedanAdvaitopagame'pi mAdhyamikadRSTyA santAnAntarasvasantAnAdyantakSaNarahitamadhyamakSaNamAtravizrAntajJAnasvIkAre'pi / svato gatAviti, abhyupagamyamAnAyA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA0 21] syAdvAdAzrayaNaprasaGgAt, asatkAryavAdavirodhAt / (bhA0 ) tataH sUktaM 'yadekAntena sadasadvA tannotpattumarhati, vyomavandhyAsutavat' iti / na hyekAntena sad vyomotpadyate, nApyekAntenAsan vandhyAsuta iti na sAdhyasAdhanavikalamudAharaNam / ____ (bhA0) kathamidAnImanutpannasya gaganAdeH sthitiriti cet, anabhyupagamAt / sarvathA gaganAdyanutpAdasya / kevalamiha vyomno (bhA0) dravyanayApekSayA paraprasiddhyA codAharaNaM pratipAditam / tato na pUrvAparavirodhaH, pUrvaM sarvathAnutpattimataH sthitapratiSedhasAdhanAt, dravyato'nutpadyamAnasyaiva sthitighaTanAt / [yadvastvarthakriyAkAri tadvidhipratiSedhakalpanayA saptabhaGgIvidhisahitamiti samarthayantyAcAryAH] tato yadarthakriyAkAri tadvidhipratiSedhakalpanopakalpitasaptabhaGgIvidhau samArUDhaM vidhyekAntAdau vAnavasthitaM, sadAyekAnte sarvathArthakriyAvirodhAditi sUrimatam / nanvevaM sunayApitasya vidhyaMzasya niSedhAMzasya cArthakriyAkAritve tena vyabhicArI hetuH, tasya saptabhaGgIvidhAvasamArUDhatvAdanyathAnavasthAnAt, tasyAnarthakriyAkAritve sunayasyAvastuviSayatvaprasakteH, vastuno'rthakriyAkAritvAditi kazcit, tadayuktaM, sunayArpitasyApi vidheranirAkRtapratiSedhasyArthakriyAkAritvAdanyathA durnayArpitatvApatteH / na cAsau saptabhaGgIvidhAvasamArUDhaH, bhaGgAntarApratikSepAt / tathA ca aSTasahastrItAtparyavivaraNam miti gamyam / niranvayamavinAza iti sAnvayavinAzasvIkAra ityarthaH / kathamidAnImiti na cAnutpannasya sthitivipattI iti pUrvamuktatvAditi bhAvaH / anyathAnavasthAnAditi sanayArpitasyaikasyaiva bhaGgasya saptabhaGgItvaprAptau maryAdAlakSaNasyAvasthAnasyAbhAvAdityarthaH, yadvA vidhAvapi vidhyantarAdivikalpaprAptAvanavasthAnaM bodhyam / na cAsau saptabhaGgIvidhAvasamArUDha iti yadyapi saptabhaGgIvidhisamArUDhatvaM sunayApitatvaM vA nArthakriyA
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nAnavasthA nAma, vidhAvapi vidhyantarAdivikalpanA'bhAvAt / kevalaM vidhibhaGge nAstitvAdibhaGgAntaraguNIbhAvAdvidhiprAdhAnyaM pratiSedhabhaGge cAstitvAdibhaGgAntaraguNIbhAvAtpratiSedhapradhAnateti pramANArpitapradhAnarUpAzeSabhaGgAtmakavastuvAkyAnnayavAkyasya vizeSaH prarUpitaprAya eva / [bauddho brUte prathamabhaGgenaiva jIvAdipadArthasya jJAnaM bhavati punaH zeSabhaGgakathanaM vyarthameva ityAzaGkAyAmAcAryA uttarayanti] yadapyAha-jIvAdivastuni sattvadvAreNa prathamabhaGgAtpratipanne dvitIyAdibhaGgAnAmAnarthakyam, asattvAdidharmANAmapi tadAtmanAM tata eva pratipatteranyathA teSAM vastu no'nyatvApatteH, viruddhadharmAdhyAsAtpaTapizAcavat / tathA ca tasyeti vyapadezAbhAvaH, sambandhAbhAvAta / sattvAdidharmANAM dhamiNA sahopakAryopakArakabhAve dharmiNopakAro dharmANAM dharmervA dharmiNaH syAt ? prathamapakSe kimekayA zaktyA dharmI dharmAnupakurute'nekayA vA ? yadyekayA svAtmano'nanyayA dharmI dharmAnupakurute tadaikadharmadvAreNa nAnAdharmopakAranimittabhUtazaktyAtmano dharmiNaH pratipattau tadupakAryasya sakaladharmakalApasya pratipatteH sakalagrahaH syAt, upakAryApratItau tadupakArakapratItyayogAt / etenAnekayA svAtmano'nanyayA zaktyA dharmI dharmAnupakarotIti pakSAntaramapi pratikSiptam / dharmI dharmairupakriyate ityasminnapi pakSe kimekopakAryazaktyAtmA'nekopakAryazaktyAtmA veti pakSadvitayamapyanenaiva nirastaM, sakala - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAritAvacchedakam, tadrUpAjJAne'pi purovartinISTatAvacchedakarUpavaiziSTyajJAnAdeva rajatAdau pravRttidarzanAt / nApi saptabhaGgIvidhisamArUDhatvaniyataM rajatArajatobhayarUpatvaM tathA, sarvasyobhayarUpatvAdiSTAniSTAvyavasthitau / apravRttinivRttIdaM jAtaM sarvatra hI jagat // iti [ maNDanamizrakRtapUtkArapratyuttarAdAnena tasyAraNyaruditatvaprasaGgAt / svarUpapararUpAbhyAmasaroktyA tatpatkAranivAraNe ca niyataikarUpasyaivArthakriyAkAritAvacchedakatvavyavasthiteH, tathApi sarvasya jJAnasya pravartakatve'gahItAprAmANyakatvasya tantratvAta pravartakajJAnAprAmANyavighaTanAya saptabhaGgIvidhisamArUDhatvamupayujyata iti yuktaM pazyAmaH / yadyapi prAmANye'pi lokasiddhe tadvati tatprakArakatvamAtraM tantram, na tUktaM saptabhaGgIvidhi
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [pari0 1-kA0 21] 405 dharmakalApasyopakArakasyApratipattau tadupakAryazaktyAtmano dharmiNaH pratipattyaghaTanAt, sakalanizcayasyAvizeSAt / taduktaM nAnopAdhyapakArAGgazaktyabhinnAtmano grahe / sarvAtmanopakAryasya ko bhedaH syAdanizcitaH // ekopakArake grAhye nopakArAstato'pare / / dRSTe yasminnadRSTAste tadgrahe sakalagrahaH // iti / [ ] yadi punardharmANAmupakArikAH zaktaya upakAryAzca dharmiNo bhinnA eva tadA tAbhistasyopakAraH kazcittena vA tAsAM kriyate na veti pakSadvayam / tatra na tAvaduttaraH pakSa: tadvyapadezavirodhAt / prathamapakSe tu zaktibhiH zaktimata upakAre'narthAntarabhUte sa eva kRtaH syAt / tathA ca na zaktimAnasau, tatkAryatvAt / tato'rthAntarabhUte'navasthAprasaGgaH, tavyapadezasiddhyarthamupakArAntaraparikalpanAt / zaktimatA zaktInAmupakAre zaktyantarANAM kalpane'navasthaiva / tadakalpane prAcyazaktInAmapyavyavasthitiH, iti na zaktizaktimadvyavahAraH siddhayet / tadapyuktaM dharmopakArazaktInAM bhede tAstasya kiM yadi ? nopakArastatastAsAM tathA syAdanavasthitiH // iti / [ ] // 21 // tadapi sarvamapAkurvantaH sUrayaH prAhu: aSTasahasrItAtparyavivaraNam samArUDhatvam, tathApi lokottaraprAmANye saptabhaGgabodhakatAparyAptyadhikaraNatvasya tantratvAt sarvatra tadAzrayaNaM yuktamiti tatra tatra vyavasthApitamasmAbhiriti sarvamavadAtam / nAnopAdhIti nAnopAdhInAM sattvAdidharmANAmupakArAGgabhUtA yA zaktistadabhinna AtmA svarUpaM yasya tAdRzasya dharmiNo grahe, sarvAtmanA=dharmiNA, upakAryasya dharmakalApasya, ko bhedo'nizcitaH syAt na kazcidityarthaH / ekasya sattvAdidharmasya upakArake grAhye tasmin dRSTe sarve upakArA dRSTAH / tato'pare upakArA na santi, ye 'tasmin dRSTe na dRSTA iti, tadgrahe= ekopakArakagrahe, balAt sarvopakAryagraha: syAt / dharmopakAretyAdi dharmANAM yA upakArazaktayastAsAM bhede aGgIkriyamANe, tAstasya dharmiNaH, kiM syuH na syurityarthaH / yadi 1. yasminniti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 aSTasahastrItAtparyavivaraNam dharme dharme'nya evArtho dharmiNo'nantadharmaNaH / aGgitve'nyatamAntasya zeSAntAnAM tadaGgatA // 22 // dharmI tAvadanantadharmA jIvAdiH, prameyatvAnyathAnupapatteH / nanu ca dharmeNa vyabhicAraH, tasyAnantadharmatvAbhAve'pi prameyatvasiddheH / tasyApyanantadharmatve dharmitvaprasaGgAnna dharmo nAma / tadabhAve na dharmItyubhayApAyaH / / [bauddho brUte prameyatvaheturvyabhicArI bhavati kintu jainAcAryAH samAdadhate] prameyatvasya ca sAdhanadharmasyAnantadharmazUnyatve tenaivAnekAntaH / tasyAnantadharmatve dhamitvena pakSAntaHpAtitvAnna hetutvam, ityupAlambho na zreyAn, dharmasyaiva sarvathA kasyacidasambhavAttena vyabhicArAbhAvAt sAdhanasya / na hi svadharmyapekSayA yo dharmaH sattvAdiH sa eva svadharmAntarApekSo dharmI na syAdyato'nantadharmA na bhavet / na caivamanavasthAnaM, anAdyanantatvAd dharmadharmisvabhAvabhedavyavahArasya valayavadabhavyasaMsAravadvA / na ca dharmiNo jIvAderapodhriyamANo dharmaH prameyaH, tasya nayavizeSa - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tato dharmiNaH sakAzAt, tAsAM dharmopakArazaktInAm, upakAro na, tathopakAre ca svIkriyamANe, upakArazakti-paramparAkalpanenAnavasthitiH=anavasthA syAdityarthaH // 21 // dharmasyaiveti dravyabhinnapadArthAntarIbhUtadharmAbhyupagama eva hi vyabhicAra: syAt, sa tu nAsmAkaM vivakSAnusAritvAddharmadharmibhAvasyeti noktadoSopanipAta iti bhAvaH / na hIti na ca evaM sattvAdInAM prameyatvAdyapekSayA dharmitve nirguNA guNA [kArikAvalI-86] iti pravAdo vyAhanyeteti vAcyam, dravyatvaniyAmakasambandhena guNe guNAbhAve'pi sambandhAntareNa tadupagame doSAbhAvAt / na ca abhedaikye sambandhAvizeSaH, ghaTAbhAve ghaTAbhAva itivat ghaTe ghaTa iti pratItyabhAvena yathApratItyabhedazaktInAmapi nAnAtvopagamAditi draSTavyam / na caivamiti evaM dharmasyAnantadharmaprakArairdharmitve dharmiNazcAnantadharmyapekSayA dharmatve ityarthaH / valayavaditi bhramaNakAle valayasya pUrvabhAgo yathA bhavatyaparo'parazca pUrvastadvadityarthaH, abhavyasaMsAravadveti yathA'bhavyasya tattatsaMsAraparyAyairgRhItamuktai navasthitistadvadityarthaH, anena dRSTAntadvayena dharmadharmabhAvAnavasthAyAH prAmANikatvAdadoSatvamityuktaM bhavati / dharmiNo buddhyA pRthakkRte dharme vyabhicAramAzakya niSedhati-na ca dharmiNa iti / tatra neyatve'pi prameyatvAbhAvAnna
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAga: [ pari01-kA. 22] 407 viSayatayA pramANAviSayatvAt, iti na tenAnekAntaH / etena prameyatvasya dharmasya nayaviSayasya neyatvenAprameyatvAttena vyabhicAro nirastaH / pramANaviSayasya tu prameyatvasya hetoH svadharmApekSayAnantadharmatvena dharmitvAtpakSatve'pi na hetutvavyAghAtaH, svaparAnantadharmatve sAdhye'nyathAnupapattisadbhAvAt / tato'nantadharmA dharmI siddhayatyeva / tasya dharme dharmo'stitvAdau bhinna evArthaH prayojanaM vidhAnAdiH pravRttyAdi tadajJAnavicchittirvA, na punareka eva yena prathamabhaGgAdevAnantadharmAtmakasya vastunaH pratipatteH zeSadharmAnAmAnarthakyaM prasajyeta / na ca dharmA dharmiNo'narthAntarabhUtA eva, nApyarthAntarameva yena tatpakSabhAvidUSaNaprasaGgaH, kathaJcidbhedAbhedAtmakatvArmidharmANAM tadAtmakavastuno jAtyantaratvAccitrAkAraikasaMvedanavata. tatra virodhAderapyanavakAzAta / kevalamaGgitve pradhAnatve'stitvAdiSu dharmeSvanyatamasyAntasya dharmasya, zeSAntAnAM syAcchabdasUcitAnyadharmANAM tadaGgatA tadguNabhAvaH, tathA pratipatturvivakSApravRtterarthitvavizeSAt / tato bhaGgAntaraprayogo yukta eva, pratidharmaM dharmiNaH - aSTasahasrItAtparyavivaraNam vyabhicAra ityarthaH / anayaiva rItyA prameyatve'pi na vyabhicAraH, viziSTadharmAvacchinnAdhikaraNatAkAbhAvAbhyupagamAnneyatvaviziSTaprameyatve prameyatvAbhAvAd vyabhicAralakSaNe sAdhyAbhAvatadvavRttitvayorekAvacchedapravezena cAnatiprasaGgAnnayadRSTyA vaijJAnikasambandhagarbhatvAdvA tasyetyabhiprAyavAnAha-eteneti / zuddhaprameyatvasya tu pakSAntarbhUtatvAdeva tatra na vyabhicAra ityAha-pramANaviSayasya tviti / idamApAtataH, niSkRSTarItyA zuddhe'pi tatrAvyabhicArAditi bodhyam / pakSatve'pi hetutvAvyAhatau prakAramAha-svaparAnantetyAdi sAdhyAnyathAnupapannatvameva hetutvaprayojakam, na tu pakSabahirbhUtatvamapi, pRthivItvasyeva tAdAtmyena pRthivyAH pRthivItarabhedahetutvaprasiddheriti na ko'pi doSa iti bhAvaH / vidhAnAdiH=abhilApAdiH, pravRttyAdiH tatprakArakecchAprayojyaprayatnAdiH, tadajJAnavicchittiH=saMskAravizeSAdhAnam, tadguNabhAvaH sAmAnyasya dharmitve prakRtetarAnantadharmAtmakatvasya saMsargatayA bhAnAt saMsargaghaTakatvenApradhAnatvam, svetarAnantadharmasaMvalitatvena prakRtadharmabhAnAbhyupagame tu vizeSaNatayA teSAmevApoddhAreNa dhamitvavivakSAyAM tu prakAratayA'bhAsamAnatveneti bodhyam / sa ca pratipattRvivakSAdhIna iti tattvam / yukta eveti prakArabhedena bhaGgAntarabodhasya vailakSaNyAt svajanyabodhasamAnAkArabodhavaidhuryalakSaNAyA AkAGkSAyA akSatatvAditi bhAvaH, tadAhapratidharmamiti svabhAvabhedopapatteriti arthenaiva dhiyAM vizeSa iti nyAyAt, tathAprakAra
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 kathaJcitsvabhAvabhedopapatteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam [dharmiNaH pratidharmaM yadi svabhAvabhedo na bhavettarhi vastuvyavasthaiva na syAt ] ( bhA0 ) yadi punaH pratyupAdhi paramArthataH svabhAvabhedo na syAttadA Te'bhihite vA pramANAntaramuktyantaraM vA nirarthakaM syAt, gRhItagrahaNAt punaruktezca / tathA hi- sAkSAdupalabdhe zabdAdau kSaNikatvAdyanumAnaM svArthaM na syAt, dharmipratipattau kasyacidapratipannasvabhAvasya sAdhyasyAbhAvAt, sarvathA ( bhA0 ) svabhAvAtizayAbhAvAt / parArthaM cAnumAnaM vacanAtmakaM na yujyate, dharmivacanamAtrAdeva sAdhyanirdezasiddheH, sAdhanadharmoktisiddhezca / tadvacane punaruktatAprasaGgaH, tasya svabhAvAtizayAbhAvAdeva / tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAnternizcIyate neti sAdhanaM saMpravartate // [ pramANavArtika 3-44] ityetadapyanAlocitavacanameva, dRSTasya svabhAvasya svabhAvAtizayAbhAve'khilaguNadarzanasya virodhAt dharmimAtre'pyabhrAntau sAdhye svabhAve bhrAntyayogAt tadbhrAntau vA zabdasattvAdAvapi bhrAntiprasakteH kutaH sAdhanaM saMpravarteta yato'rthanizcayaH syAt ?, zabdasattvAdau nizcaye kathamanityatvAdAvanizcayaH ? svabhAvAtizayaprasaGgAt, aSTasahastrItAtparyavivaraNam svabhAvabhede satyeva tathAprakArisvabhAvajJAnopapatterityarthaH / vyatireke bAdhakamAha-yadi punarityAdinA, bhrAntaiH'=bhedavAsanAjanitabhramazAlibhiH / virodhAditi ekadharmiviSayajJAne anekaguNAbhedaviSayakatvasyaikatra dharmiNyanekaguNAtmakatvasya ca virodhagrastatvAditi bhAvaH / vastugatyA'khilaguNAtmakasyaikasya bhAvasya dRSTAvapi tattvenAdarzanAnna virodha ityAzaGkyAha- dharmimAtre'pItyAdi na hi zabdadarzane dharmyaMze'bhrAntatvaM kSaNikatvAdyaMze ca bhrAntatvamiti tatsAdhanAya pravRttiriti vaktuM yuktam, niraMze vastunyAMzikabhramatvapramAtvayorduvacatvAditi bhAvaH / svabhAvAtizayaprasaGgAditi jJAnAkArabhedasyArthAkAra 1. bhrAnteH iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 409 prathamo bhAgaH [pari01-kA. 22] nizcitAnizcitayorekasvabhAvatve sarvathAtiprasaGgAt / / [yadyapi vastuni svataH svabhAvabhedo nAsti tathApi vijAtIyabhedAtsvabhAvabhedo bhavediti bauddhasyArekAyAM samAdadhate AcAryA:] (bhA0) sadutpattikRtakatvAdeH pratyanIkasvabhAvavizeSAbhAvAd yAvanti pararUpANi tAvantyastatastato vyAvRttayaH pratyekamityeSApi kalpanA mA bhUt / na hi kiJcidasadanutpattimadakRtakAdi vA vastubhUtamasti saugataprasiddha pararUpaM yato vyAvRttaM paramArthato'svabhAvabhedamapi zabdAdisvalakSaNaM sadutpattikRtakatvAdisvabhAvabhedavatparikalpyate / parAbhyupagamAtsiddhamastIti cet, na tasyApramANasiddhatvAt / kalpanAropitaM tadastIti cet, kutastatkalpanAprasUtiH ? anAdyavidyodayAditi cet, tata eva sattvAdidharmakalpanAstu, kimasattvAdivyAvRttyA ? / [vyAvRttikalpanayA sadakRtakAdayaH santIti bauddhamAnyatAyAM vicAra:] sadeva kiJcidguNIbhUtavidhisvabhAvaM niSedhaprAdhAnyAdasaducyate, sadantaraviviktasya sata evAsattvavyapadezAt / tathotpattimadantaravivikta mutpattimadeva kiJcidanutpattimat, kRtakAntaraviviktaM kRtakamevAkRtakaM, vastvantaraviviktaM vastvevAvastu vyavahRtipathamunnIyate iti cet, na, paramArthataH sattvAdivastusvabhAvabhedaprasiddhaH, ni:svabhAvabhedavasturUpAbhyupagamavirodhAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhedaniyatatvAditi bhAvaH / yadyapi padArthasya svataH svabhAvAtizayo nAsti tathApi vijAtIyabhedAt svabhAvAtizayo bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha bhASyakRt-sadutpattItyAdi / tata eveti asattvAdivyAvRttyapekSayA lAghavAt sattvAderevAvidyAvizeSajanyatvakalpanaucityAditi bhAvaH / ata eva trividhaM sattvamaupaniSadAnAmiSTamiti mantavyam / yadi ca tattvajJAnadazAyAmapi sattvAdyanubhavAnna tasyA'vidyakatvam, tadA astu pramANasiddha evAnantaguNAtmakasvabhAvabhedo dharmiNaH, tattvajJAnibhistathAnubhavAditi bodhyam / sadantareti sadantaraM yad ghaTavadbhUtalaM tato viviktasya, kevalasya bhUtalasya, asattvavyapadezAt ghaTAbhAvatvena vyavahArAdityarthaH, tathA ca zabdAdyAtmanAnutpattimad ghaTAdi prasiddhaM tadvyAvRttyotpattimattvaM zabde suvacamiti bhAvaH / evamagre'pyatavyAvRttiprasiddhirvizeSAdezena vAcyA / ni:svabhAveti niSedhasya vidhyavacchinnatvAdvidhisvabhAvabhedAbhAve niSedhasvabhAvabhedasya durApAstatvAditi
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) satAM hi svabhAvAnAM guNapradhAnabhAvaH syAt, pAdottamAGgavat, na punarasatAM zazAzvaviSANAdInAmavizeSAt / (bhA0) tataH parikalpitavyAvRttyA dharmAntaravyavasthApanaM pariphalguprAyaM, vastusvabhAvAbhAvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktuM, na kiJcidvastu nAmAsti, tasyAvastuvyAvRttyA vyavaharaNAt parikalpitavastuvyAvRttyA cAvastuvyavahArasiddhaH / parasparAzrayaNAnnaivamiti cet, tarhi kalpitAsattvAdivyAvRttyA sattvAdayastadvyAvRttyA cAsatvAdidharmaparikalpanamityapi mA bhUt, parasparAzrayaNAvizeSAt / svavAsanAsAmarthyAtsattvetarAdikalpanayorutpattestavyavahArasyaiva parasparApekSatvAnna parasparAzrayaNaM, sakaladharmadhamivikalpazabdAnAM svalakSaNAviSayatvAt parikalpitatadanyavyAvRttiviSayatvasiddheriti cet, na, (bhA0) tathendriyabuddhayo'pi svalakSaNaviSayA mA bhUvan / kevalaM vyAvRttiM pazyeyuH, adRSTe vikalpAyogAdatiprasaGgAcca / yathaiva hi nIle pItAdInAmadRSTatvAnna tadvikalpotpattirnIlasya, dRSTatvAnIlavikalpasyaivotpattistathaivAsattvAdivyAvRttimapazyatastadvikalpotpattirmA bhUt, svalakSaNadarzanAtsvalakSaNavikalpotpattirevAstu, na caivaM, tadanyavyAvRttAveva vikalpotpatteH / yadi punarasattvAdivyAvRttInAmadarzane'pi tadanAdivAsanAvazAdeva tadvikalpotpattirurarIkriyate tadA nIlAdirUpAdarzane'pi tadvAsanAsAmarthyAdeva nIlAdivikalpotpattestato nIlAdirUpavyavasthA mA bhUt / tadvatsukhAdivyavasthitirapi kutaH sambhAvyeta ? svasaMvedanavyavasthA ca tannizcayotpatterdurghaTaiva / tadanutpattau sutarAM aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvaH / satAM hIti guNapradhAnabhAvo hi vaivakSikaH, vivakSA ca satyeva vastuni nAsatIti vidheyaniSedhayoranyatarapradhAnaguNabhAva ubhayasvabhAvabhedamevAkSipatIti bhASyapratIkArthaH / tadvyavahArasyaiveti vyavahArAnyonyAzrayazcAnAditvAdadoSaH, yatpratiyogikatvaM yatra nopasthitaM tatra vizrAmaNa jJaptyapratibandhAdveti mantavyam / tato nIlAdivikalpotpatteH, tadvat=nIlAdirUpavyavasthAvat, sukhAdivyavasthitirapi kutaH sambhAvyeta ?, na katazcita. asato'pi nIlAdeH sukhAdezcAsattvAdivyAvRttivadvAsanAvazAdvikalpotpatteH sambhavAdityarthaH / durghaTaiveti
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1 - kA0 23] 411 tadavyavasthA svargaprApaNazaktyAdivadvedyAkAravivekavadvA / svarUpasya svato gatirityapi tathA nizcayAnutpattau na siddhayed brahmAdvaitAdivat / tataH kutazcinnizcayAdvastusvabhAvabhedavyavasthAyAM sattvAdinizcayAdvastuni paramArthataH sattvAdidharmabhedavyavasthitirabhyupagantavyA, anyathA kvacidapi vyavasthAnAsiddheH / paramArthataH sattvAdidharmavyavasthitau ca satyAM sAdhIyasI sattvAdisaptabhaGgI, sunayArpitatvAt // 22 // sampratyekAnekatvAdisaptabhaGgayAmapi tAmeva prakriyAmatidizantaH sUrayaH prAhu: ekAnekavikalpAdAvuttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaGginImenAM nayairnayavizAradaH // 23 // syAdekameva syAdanekameveti vikalpa Adiryasya sa ekAnekavikalpAdiH / tasminnuttaratrApi syAdvAdavizeSavicAre'pi prakriyAmenAmanvAdiSTAM bhaGginIM saptabhaGgAzrayAM nayairyathocitasvarUpairyojayet yuktAM pratipAdayennayavizAradaH syAdvAdI, tato'nyasya tadyojane'nadhikArAt / [ekAnekAdau saptabhaGgau~ brubanto jainAcAryAH prathamabhaGgaM sayuktikaM spaSTayanti] tadyathA (bhA0) syAdekaM sadddravyanayApekSayA / na hi satparyAyanayApekSayA sarvathA vA sarvamekameveti yuktaM, pramANavirodhAt / nanu ca saddravyanayArpaNAdapi jIvAdidravyamekaikaza evaikaM siddhayet, na tu nAnAdravyaM, pratItivirodhAt, tatraikatvapratyabhijJAnAbhAvAt sarvatraikatvasya tanmAtrasAdhyatvAdanyathAtiprasaGgAditi kazcit / taM pratyeke samAdadhate 'sadeva dravyaM saddravyam / tadviSayo nayaH saGgrahaH paramaH / tadapekSayA sarvasyaikatvavacanAdadoSa:' iti / apare tu 'sadravyameva aSTasahastrItAtparyavivaraNam svasaMvedanatvaprakArakanizcayasyApyadRSTAsadviSayakatvasambhAvanAdityarthaH / tadanutpattau sutarAmiti svasaMvedanatvaprakArakanizcayAbhAve tadaMze darzanAprAmANyasya sphuTatvAditi bhAvaH / tadAhasvargaprApaNetyAdi // 22 // parama iti parairjJAnibhirmIyata iti paramaH sarvazuddha iti yAvat / tadapekSayeti tathA ca vyavahAraikatvasya pratyabhijJAmAtrapramANakatve'pi tadabhAve'pi saGgrahabuddhikRtasya sarvadravya
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nayaH, nIyamAnatvAddhetoH, tadapekSayA sarvamekaM, jIvAdInAM SaNNAM tadbhedaprabhedAnAM cAnantAnantAnAM tatparyAyatvAt 'ekaM dravyamanantaparyAyam' [ ] iti saGkSapatastattvopadezAt, tasya sarvatra sarvadA vicchedAnupalakSaNAt pratItivirodhAbhAvAdekatvapratyabhijJAnasyApi sadevedamityabAdhitasya sarvatra bhAvAt, abhAvasyApi tatparyAyatvAnna kiJcid dUSaNam' iti samAcakSate / / [jIvAdivizeSAH parasparabhinnasvabhAvAH kathamekaM dravyamityArekAyAM samAdhAnam] nanu ca jIvAdayo vizeSAH parasparaM vyAvRttavivarttAH kathamekaM dravyaM virodhAditi cet, na kathaJcidekatvena virodhAbhAvAt kathaJcidviziSTapratibhAsAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam gataikatvasya na duSTatvamityuktaM bhavati / atra ca vyavahArarUpApekSAdhIkRtamekatvaM tadvyaktitvAvacchinnam, saGgrahakRtaM ca tavRttijAtyavacchinnam, pratiyogyanuyogivAcakapadasattve'nyathA ca zuddhaM sAmAnyadharmiNi pratIyate, 'so'yaM' 'tajjAtIyo'yaM' 'sarvo ghaTa ekaH' sarvamekaM' ityAdiprayogAditi vivekaH / atha saGgrahabuddhikRtamekatvaM kathaM saGgrahabuddheviSayaH syAditi ced, anAditvenAyaM doSaH pariharaNIyaH / pUrvapUrvasaGgrahabuddhikRtasyaikatvasyottarottarasaGgrahabuddhyA viSayIkaraNasambhavAt, dvitvAdivadasyaikatvasyApekSAbuddhivyaGgyatvapakSe tu nAtrAzaGkApadaprasaro'pi, gyathA caikatvadvitvAdeH kathaJcidapekSAbuddhervyaGgyatvaM janyatvaM ca tathA vyavasthApitamasmAbhirnayAmRtataraGgiNyAM mahatA prabandheneti tata eva tadavagantavyam / apare tviti na pare'pare saGgrahanayamavalambyAtipariNAmena pravRttA vedAntina ityarthaH / tanmata eva sakalabhedaprapaJcasya bAdhAvadhIbhUtasadbrahmopAdAnakatvAditi dhyeyam / syAdvAdAvaSTambhe punaretanmataM na kSodakSamam, jIvAdibhedAnAM trailakSaNyAnvitatvena kathaJcitkAryatve tadupAdAne satISyamANe tadantarbhAvenApi kAryatvasya sadantaropAdAnatvasya ca kalpanAyAmanavasthAprasaGgAdUrdhvatAsAmAnyasyaikasya khaNDazo bhAve'pi vyAptyA tadayogAt, anyathA tasya jIvAjIvobhayAtmakatvena tRtIyarAziprasaGgAt / yadi cedamekatvaM na dravyatvApAdakaM kintu sarvAdhAratvApAdakamiti noktadoSa iti vibhAvyate, tadA prAcInamatasyaivAyaM punaH prasavaH, buddhipratyAsattyA nagarAdivadekatvena vivakSitasya sadravyasya jIvAdibhedAdhiSThAnatvopapAdanAt, evaM satyanapekSitadravyArthikanayAbhimataM vartanAhetuH kAlAkhyameva sadravyamupatiSThate / yuktaM caitata, kAlasvarUpezvaravAdinaye sakalabhedopAdAnatvena kAlasvarUpasya sadadravyasyezvaratvoktau sakalanayamaye bhagavatpravacane doSAbhAvAt, vivecitaM caitattattvaM tarkAnusAriNyAM tattvArtha
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo bhAgaH [ pari0 1-kA. 23] 413 (bhA0) yadyapi te vizeSAH parasparavyAvRttapariNAmAH kAlAdibhede'pi sadrUpAviziSTAzcitrajJAnanIlAdinirbhAsavat / yathA hi citrapratibhAsApyekaiva buddhiH, bAhyacitravilakSaNatvAt / zakyavivecanaM hi bAhyacitramazakyavivecanAzca buddhirnIlAdyAkArA iti citrajJAnamazakyavivecanaM nIlAdinirbhAsabhede'pyekamiSyate tathA jIvAdivizeSabhede'pyekaM sadravyaM, kAlabhede'pi sadrUpAdazakyavivecanatvAt, dezabhede'pi vA tatasteSAM vivecayitumazakterAkArabhedavat, tatasteSAM kadAcitkvacitkathaJcidapi vivecane svarUpAbhAvaprasaGgAt / sAmAnyavizeSasamavAyavatprAgabhAvAdivadvA sadrUpAdvivecane'pi jIvAdInAM nAbhAva iti cet, na teSAmapi sadvivartatvAt sadrUpavivecanAsiddheranyathA prameyatvAyogAdavastutvaprasakteH sarvathA sattvAdbhinnasyAsattvanirNayAt / tato jIvAdivizeSAH kAlAdibhede'pi syAdekaM dravyaM, sadrUpAviziSTatvAnnIlAdinirbhAsabhede'pi jJAnarUpAviziSTatvAdekacitrajJAnavat / iti prathamo bhaGgaH / [dvitIyaM bhaGgaM vizeSeNa varNayantyAcAryAH] tathA jIvAdivizeSAH, (bhA0) syAdanekatvamAskandanti bhedena darzanAt saGkhyAsaGkhyAvadarthavat / aSTasahasrItAtparyavivaraNam TIkAyAmasmAbhiH / kathaJcidviziSTapratibhAsAt bauddhekatvAnuviddhabhedapratibhAsAdityarthaH / viziSyata iti viziSTaM bhedaH, uktameva kathaJcitpratibhAsaM bhASyeNa samarthayannAha-yadyapIti yadyapItyukteH kAlAdibhede'pItyatra tathApIti gamyam / bAhyacitravilakSaNatvAt = grAhyanAnArUpabhinnatvAt, zakyavivecanaM hIti bhinnarmikatvAdekatrApi ca dharmiNi sphuTAvacchedakabhedAdityarthaH / azakyavivecanAzceti asphuTAvacchedakatvAdityarthaH / vivecane sattvAt pRthakkRtya vivakSaNe, sAmAnyeti parAbhimatasAmAnyAdivadityarthaH / yathA hi parAbhimataH sAmAnyAdipadArthaH sattvAbhAvAnniHsvarUpastathA sattvAdvivikto jIvAdiH syAditi tattvam / sadvivarttatvAt sadvizeSatvAt, vizeSe ca sarvathA sAmAnyabheda
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) na hi saGkhyAsaGkhyAvatorbhedenAdRSTau vizeSaNavizeSyavikalpaH kuNDalivat kSIrodakavadatadvedini, yataH saugatastayorabhedaM manyeta / (bhA0) na ca bhedaikAnte tadvattAsti, vyapadezanimittAbhAvAt / saGkhyAvAnartha iti vyapadezanimittaM samavAya iti cet, na tasya kathaJcittAdAtmyarUpatve bhedaikAntAsiddhavaizeSikamatavirodhAt / padArthAntaratve saGkhyAsaGkhyAvatoH samavAya iti vyapadezanimittAbhAvaH / vizeSaNavizeSyabhAvo vyapadezanimittamiti cet, na tasyApi tato bhede vyapadezanimittAntarApekSaNAtparyanuyogAnivRteH / (bhA0 ) anavasthAprasaGgAcca / tasmAdayaM kathaJcideva saGkhyAsaGkhyAvatoH svabhAvabhedaM pazyati, tadviziSTavikalpanAtkvacinnirNaye'pyanyatra saMzayAdvarNarasAdivaditi / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAsambhavAdityarthaH / 'vizeSyavikalpaH= idametadidaM caitaditi vibhajya nizcayaH / vyapadezanimittAbhAvaH padArthAntarabhUtasya samavAyasyaikatvenAbhyupagamAt saGkhyAvatyeva saGkhyAsamavAyo nAnyatreti niyAmakAbhAvAdityarthaH / vizeSaNavizeSyabhAvaH=AdhArAdheyabhAvaH, tathA ca samavAyasyaikatve'pi samavAyasambandhAvacchinnatattadAdhAratAyA atiriktatvAnnAtiprasaGga iti bhAvaH, tasyA apyatiriktatve tatsambandhAntaragaveSaNayA'navasthA, anatiriktatve tu tAdAtmyameva sambandhatayA'vazyamAzrayaNIyamityabhiprAyavAnAhatasyApItyAdi / ayaM saugatau vaizeSiko vA / varNarasAdivaditi yathaikatra mAtuliGge varNarasayorbhedena sattvamekasya nirNaye'pyanyasya saMzayAttathA saGkhyAsaGkhyAvatorityarthaH, 1. viziSya iti aSTasahasrIsammataH pAThaH /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 prathamo bhAgaH [pari0 1-kA. 23] tadevaM sarvaM siddhaM syAdanekam / iti dvitIyo bhaGgaH / [jainAcAryAstRtIyAdizeSabhaGgAnapi spaSTayanti] kramArpitadvayAt syAdubhayam (3) / sahAvaktavyaM, vaktumazakteH (4) / syAdekAvaktavyaM, svalakSaNasyaikasya vaktumazakyatvAt (5) / syAdanekAvaktavyaM, tasyAnekasyApi vaktumazakteH (6) / tata eva syAdubhayAvaktavyam (7) / iti saptabhaGgIprakriyAyojanamatidezavacanasAmarthyAdavasIyate / tata eva caikatvamekarmiNi svapratiSedhyenAnekatvenAvinAbhAvi, vizeSaNatvAdvaidhAvinAbhAvisAdharmyavaddhatau / anekatvaM svapratiSedhyenaikatvenAvinAbhAvi, vizeSaNatvAt sAdhAvinAbhAvivaidharmyavaddhatau / evaM tadubhayAdayo'pi svapratiSedhyenAvinAbhAvino vizeSaNatvAdvizeSyatvAcchabdagocaratvAdvastutvAdvA svasAdhyetarApekSayA hetvahetvAtmakasAdhanadharmavadityapi nayayojanamaviruddhamavaboddhavyam / vizeSaNatvAdeH sAdhanadharmasyApi svavizeSyApekSayA vizeSaNasya svapratiSedhyenAvinAbhAvitvasiddherna tena vizeSaNatvAdihetorvyabhicAraH / nApi vizeSyatvasya, svavizeSaNApekSayA vizeSyasyApi svapratiSedhyenAvinAbhAvitvAt / zabdagocaratvasya ca zabdAntarAgocarasya svapratiSedhyenAvinAbhAvitvAt, vastutvadharmasya ca vastvaMzatvena vastutvarUpasya tata eva vyabhicAritvAzaGkApi na kartavyA, anekAntavAdinAM tathApratItevirodhAbhAvAt / evamekatvAne katvAbhyAmanavasthitaM saptabhaGgayAmArUDhaM jIvAdivastu, kAryakAritvAnyathAnupapatteH / sarvathaikAnte kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAdityAdyapi aSTasahastrItAtparyavivaraNam kramArpitadvayAt syAdubhayamityAdi bhaGgayojanaM prAgvadupayujya vidheyamiti zreyaH // 23 //
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 aSTasahastrItAtparyavivaraNam yojanIyam // 23 // prajJAdhIzaprapUjyojjvalaguNanikarodbhUtasatkIrtisampadvidyAnandodayAyA'navaratamakhilaklezanirNAzanAya stAd gauH sAmantabhadrI dinakararucijitsaptabhaGgIvidhIddhA bhAvAdyekAntacetastimiranirasanI vo'kalaGkaprakAzA // [sragdharA] ityAptamImAMsAlaGkRtau prathamaH paricchedaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam vitatavidhiniSedhaikatvanaikatvamArgaprasRtanayataraGgA saptabhaGgI zravantI / iyamurugamabhaGgotkSiptabAdhadrumaughAH, jayati munimarAlaiH sarvataH sevyamAnA // 1 // (mAlinI) iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDitazrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe prathamaH paricchedaH //