Page Text
________________
प्रथमो भागः [परि०१-का. ३]
५३ साधनावभासिना वेदनेन साक्षात्कर्तुं शक्या, तत्साक्षात्करणे प्रवृत्तिवैफल्यात् । ततोऽध्यक्षस्य प्रवर्तकत्वं बाध्यमानप्रतीतिकं कथमेवेति न शक्यं वक्तुम् ? यदि पुनरर्थक्रियाकारितानागतापि साधनावभासिनि वेदने प्रतिभातैव एकत्वाध्यवसायात् तदा शब्दादपि पुरुषस्य कार्यव्यापृत्तता तत एव प्रतिभातैवेति किं नानुमन्यते ? । तथा सति बुद्ध्यारूढोऽर्थः शब्दस्य स्यादिति चेत्, तथापि प्रत्यक्षस्य बुद्ध्यध्यवसितोऽर्थः किन्न भवति ? । ततो निरालम्बनमेव प्रत्यक्षं न स्यात् परमार्थतः प्रत्यक्षमपि न प्रवर्तकम्, स्वरूपस्य स्वतो गतेः संवेदनाद्वैतस्य वा सिद्धिरिति चेत्, पुरुषाद्वैतस्य कुतो न सिद्धिः ? तस्य नित्यसर्वगतस्यैकस्य संवित्त्यभावादिति चेत्, क्षणिकनिरंशस्यैकस्य संवित्तिः किं कस्यचित्कदाचिदस्ति ? यतस्तत्सिद्धिरेव स्यात्, ततः पुरुषाद्वैतवत्संवेदनाद्वैतस्य सर्वथा व्यवस्थापयितुमशक्तेर्भेदवादे च प्रत्यक्षस्य प्रवर्तकत्वायोगाद् भिन्नाभिन्नात्मकं वस्तु प्रातीतिकमभ्युपगन्तव्यम् विरोधादेश्चित्रज्ञानेनोत्सारितत्वात् । भेदस्याभेदस्य वा सांवृतत्वे सर्वथार्थक्रियाविरोधात् । तथा च शब्दात्कार्यव्यापृतताया व्यक्तिरूपेण भाविन्या अपि शक्तिरूपेण पुरुषस्य सतः कथञ्चिदभिन्नाया शब्दज्ञाने तदैव प्रतिभासनेऽपि न नियोगो निष्फलः स्यात्, प्रत्यक्षतः सलिलादौ प्रवृत्तिवत् । तत्र हि सलिलादेरर्थक्रियायोग्यताप्रतिभासनेऽपि व्यक्त्यर्थक्रियानुभवाभावात्तदर्थप्रवर्त्तनं प्रतिपत्तुः सफलतामियत्ति नान्यथा । एवं शब्दादात्मनः कार्यव्याप्ततायोग्यताप्रतिपत्तावपि व्यक्तकार्यव्यापृततानुभवाभावात् पुरुषस्य नियोगः सफलतामियात्, तथाप्रतीतेरेव चाध्यक्षत्वसिद्धेः, ततो न विवक्षारूढ एव शब्दस्यार्थः प्रमाणबलादवलम्बितुं युक्तः सन्मात्रविधिवत् ।
[कारकभेदेन क्रियायाः भेदाभेदविचार:] यदप्युक्तम् नियोगो यदि शब्दभावनारूपो वाक्यार्थस्तथा सति देवदत्तः पचेदिति कर्तुरनभिधानात् कर्तृकरणयोस्तृतीया [पाणिनि. २.३.१८] इति तृतीया प्राप्नोति । कर्तुरभिधाने त्वनभिहिताधिकारात्तिडैव चोक्तत्वान्न भवतीति तदप्ययुक्तं, भावनाविशेषणत्वेन कर्तुः प्रतिपादनात् भावना हि करोत्यर्थः, स च देवदत्तकर्तृक:
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् भावीष्टसाधनताया दुर्ग्रहत्वस्य चोभयत्र तुल्यत्वादित्यादिप्रतिबन्धा तन्निरासः । भावनाविशेषणत्वेनेति तथा च भावनान्वययोग्ये कर्मत्वाद्यनवरुद्धप्रथमान्तपदोपस्थाप्ये
| SR No. | 009089 |
| Book Title | Ashtasahastritatparya Vivaranam Part 1 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vairagyarativijay |
| Publisher | Pravachan Prakashan Puna |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 450 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Philosophy |
| File Size | 1 MB |