Ashtasahastritatparya Vivaranam Part 1

SR No.: 009089
Original Sutra Author: N/A
Author: Vairagyarativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna
Publication Year: 2004
Total Pages: 450
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Philosophy
File Size: 1 MB

Page 88

५ ४
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम्
प्रतिभाति । पचेद् देवदत्तः पाकं कुर्यादिति पाकावच्छिन्नायाः करणक्रियाया देवदत्तकर्त्तृकायाः प्रतीते:, सकृदेव विशेषणविशेष्ययोः प्रतिभासाविरोधात्, नीलोत्पलादिवत् । ततो नेदं प्रज्ञाकरवचश्चारु
क्रमप्रतीतेरेव स्यात् प्रथमं भावनागतिः । तत्सामर्थ्यात्पुनः पश्चाद्यतः कर्त्ता प्रतीयते ॥
[ प्रमाणवार्तिका० २.१३१] इति । यदभ्यधायि द्विवचनबहुवचने च न प्राप्नुतः, एकत्वाद् व्यापारस्य । अथ कारकभेदात् स्वव्यापारभेदो भविष्यति क्रियते कटो देवदत्तयज्ञदत्ताभ्यामिति महदसमञ्जसं स्यात् । तथा हि
एकत्वात्कर्मणः प्राप्तं क्रियैकत्वं तथाभिदः ।
कर्तृभेदादितीत्थं च किं कर्त्तव्यं विचक्षणैः ? ॥ इति । [ प्रमाणवार्तिक० २.१३२] तदप्यसत्यम्, प्रतीतिविरोधात् । प्रतीयते हि धात्वर्थस्य भेदादेकवचनं देवदत्तयज्ञदत्ताभ्यामास्यते, स च धात्वर्थो न नियोगः, नियोगस्य प्रत्ययार्थत्वात् । स च धात्वर्थातिरिक्तः कर्तृसाध्यः, तस्य कर्त्तृभेदाद्भेद इति, ततः कटं कुरुत इति द्विवचनम् । धात्वर्थस्तु शुद्धो न कारकभेदाद्भेदी ।
[शब्दभावनारूपनियोगोऽर्थभावनाया विशेषणमस्य विचारः ]
स्यादाकूतम्
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम्
लिङर्थसङ्ख्यान्वय इति कर्तृगतसङ्ख्याभिधानानभिधानाभ्यामेवाभिहितानभिहिताधिकारीयव्यवस्थेति नानुपपत्तिरिति भावः । भावनैक्याद् द्विवचनबहुवचनाप्राप्तेर्वक्ष्यमाणदोषस्याप्येतदेव समाधानं द्रष्टव्यम्, भावनान्वयिनो द्वित्वादिना द्विवचनाद्युपपत्तेः । तस्य कर्तृभेदाद् भेद इति तस्य=प्रत्ययार्थस्य स्वान्वययोग्यभेदाद् भिन्नसङ्ख्यान्विततदन्वयित्वमित्यर्थः । न कारकभेदाद् भेदीति, न सङ्ख्याभेदाश्रयकारकान्वयित्वेन भिन्नस्वरूप इत्यर्थः । आख्यातार्थसङ्ख्यान्वयिकारकस्य आख्यातेनैव समं साकाङ्क्षत्वादिति भावः । तथा च चैत्रमैत्राभ्यामास्यत इत्यत्राख्यातार्थसङ्ख्यायाः कारकानन्वितत्वाच्छाब्दन्यायेनोत्सर्गिकमेकवचनम्, धात्वर्थे त्वव्युत्पत्तेरेव न तदन्वयः, आर्थन्यायेन कथञ्चित्तत्र तदन्वयस्वीकारेऽपि सम्प्रदायविरुद्धत्वादेव न द्वित्वादिविवक्षया द्विवचनादिकमिति मन्तव्यम् । कारकद्वयसम्बन्धादिरूपमेव द्वित्वादिकमाख्यातद्विवचनादिना नियोगे प्रतिपाद्यत इत्य प्रत्यवतिष्ठते सौगतः-स्यादाकूतं सम्बन्धाद् यदीत्यादिना, सम्बन्धाद् = भिन्नकारक