________________
२६
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् साध्यरूपतया येन ममेदमिति गम्यते । तत्प्रसाध्येन रुपेण भोग्यं स्वं व्यपदिश्यते ॥१४॥ [प्रमाणवार्तिकालङ्कार २.१००] सिद्धरूपं हि यद्भोग्यं न नियोगः स तावता । साध्यत्वेनेह भोग्यस्य प्रेरकत्वान्नियोगता ॥१५॥ [प्रमाणवार्तिकालङ्कार २.१०१] (११) पुरुष एव नियोग इत्यन्यः । ममेदं कार्यमित्येवं मन्यते पुरुषः सदा । पुंसः कार्यविशिष्टत्वं नियोगोऽस्य च वाच्यता ॥१६॥ [प्रमाणवार्तिकालङ्कार २.१०२] कार्यस्य सिद्धौ जातायां तद्युक्तः पुरुषस्तदा । भवेत्साधित इत्येवं पुमान् वाक्यार्थ उच्यते ॥१७॥ [प्रमाणवार्तिकालङ्कार पृ० २.१०३]
[अत्रत्यात् भाट्टः नियोगं निराकरोति] सोऽयमेकादशप्रकारोऽपि नियोगो विचार्यमाणो बाध्यते । प्रमाणद्यष्टविकल्पानतिक्रमात् ।
तदुक्तम्प्रमाणं किं नियोग: स्यात् प्रमेयमथवा पुनः । उभयेन विहीनो वा द्वयरूपोऽथवा पुनः ॥१॥ [प्रमा० वा० अल० २.१०४-१०५] शब्दव्यापाररूपो वा व्यापारः पुरुषस्य वा । द्वयव्यापाररूपो वा द्वयाव्यापार एव वा ॥२॥ [तत्त्वार्थ श्लो० वा० १.३२ ११२-११३]
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम्
(शङ्का) स्वज्ञानादिकं सम्भवतीति चेत्, न तत्र स्वर्गकामस्यान्वयासम्भवात्, स हि नियोज्यनियोजकभावलक्षणस्तत्र स्वर्गकामो नियोज्यः, कार्यं च नियोजकं, नियोजकत्वं च तत्कामिकार्यतया प्रतीयमानत्वम्, तत्र चान्वयप्रयोजकं काम्यसाधनत्वम्, न च काम्यस्वर्गसाधनत्वं यागविषयकज्ञानादौ सम्भवतीति योग्यताबलाद् यागविषयकं कार्य स्वर्गकामीयं स्वर्गकामो यागविषयककार्यवानित्येव वानुभवो भवन् योग्यतयापूर्वमालम्बते । एवं च काम्ये क्लृप्तशक्तिलिङ् नित्यनिषेधविधिस्थलेऽप्यपूर्वमाह लोके च पचेद् इत्यादावपूर्वे तात्पर्याभावात् कार्यत्वे लक्षणेति ।
शुद्धप्रेरणादयो नियोगा एकदेशिनां भ्रान्तानां वा मते । (२) तत्र शुद्धा प्रेरणा नियोग इति पक्षे प्रेरणाया नियोज्यतारूपत्वात् यागनिरूपितनियोज्यतावान् स्वर्गकाम इत्ययमाद्यो
