________________
४४
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम्
[वेदान्तवादी पुनरपि ब्रह्माद्वैतवादं समर्थयति] स्यान्मतम्, न सम्यगवधारितं विधेः स्वरूपं भवता तस्यैव यतो व्यवस्थितत्वात् । प्रतिभासमात्राद्धि पृथग् विधिः कार्यतया न प्रतीयते घयदिवत् प्रेरकतया च नाध्यवसीयते वचनादिवत्, कर्मकरणसाधनतया हि तत्प्रतीतौ कार्यताप्रेरकताप्रत्ययो युक्तो नान्यथा ।
किं तर्हि ? द्रष्टव्यो रेऽयमात्मा श्रोतव्योऽनुमन्तव्यो निदिध्यासितव्य इत्यादिशब्दश्रवणादवस्थान्तरविलक्षणेन प्रेरितोऽहमिति जाताकूतेनाकारेण स्वयमात्मैव प्रतिभाति, स एव विधिरित्युच्यते, तस्य च ज्ञानं विषयतया सम्बन्धमधितिष्ठतीति प्रधानभावविभावना विधेर्न विहन्यते, तथाविधवेदवाक्यादात्मन एव विधायकतया प्रतिभासनात् । तदर्शनश्रवणानुमननध्यानरूपस्य विधीयमानतयानुभवात् । तथा च स्वयमात्माऽऽत्मानं द्रष्टुं श्रोतुमनुमन्तुं ध्यातुं वा प्रवर्त्तते । तथा प्रवृत्त्यसम्भवे ह्यात्मनः प्रेरितोऽहमित्यवगतिरप्रामाणिकी स्यात । ततो नासत्यो विधिर्येन प्रधानता तस्य विरुद्ध्यते । नापि सत्यत्वे द्वैतसिद्धिः, आत्मस्वरूपव्यतिरेकेण तदभावात्, तस्यैकस्यैव तथा प्रतिभासनादिति ।
[भाट्टो नियोगपक्षमाश्रित्य पुनरपि विधिवादिनं दूषयति] तदप्यसत्यम्, नियोगादिवाक्यार्थस्यापि निश्चयात्मकतया प्रतीयमानत्वात् । तथा हि, नियोगस्तावदग्निहोत्रादिवाक्यादिव द्रष्टव्यो रेऽयमात्मा इत्यादिवचनादपि प्रतीयते एव । नियुक्तोऽहमनेन वाक्येनेति निरवशेषो योगः प्रतिभाति, मनागप्ययोगाशङ्कानवतारादवश्यकर्त्तव्यतासम्प्रत्ययात् । कथमन्यथा तद्वाक्यश्रवणादस्य प्रवृत्तिरुपपद्यते, ? मेघध्वन्यादेरपि प्रवृत्तिप्रसङ्गात् ।
अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् पुरुषाद्वैतं तु यदा, भवति विशिष्टमथ बोधमात्रं वा । भवभवविगमविभेदस्तदा कथं युज्यते मुख्यः ? ॥ अग्निजलभूमयो यत्, परितापकरा भवेऽनुभवसिद्धाः । रागादयश्च रौद्रा असत्प्रवृत्त्यास्पदं लोके ॥ परिकल्पिता यदि ततो, न सन्ति तत्त्वेन कथममी स्युरिति । परिकल्पिते च तत्त्वे, भवभवविगमौ कथं युक्तौ ? ॥
