________________
२८
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् (४) अनुभयस्वभावो नियोग इति चेत्, तर्हि संवेदनमात्रमेव पारमार्थिकं, तस्य कदाचिदप्यहेयत्वादनुभयस्वभावत्वसम्भवात् । प्रमाणप्रमेयत्वव्यवस्थाभेदविकलस्य सन्मात्रदेहतया तस्य वेदान्तवादिभिर्निरूपितत्वात्तन्मतप्रवेश एव ।
(५) यदि पुनः शब्दव्यापारो नियोग इति मतं तदा भट्टमतानुसरणमस्य दुर्निवारम्, शब्दव्यापारस्य शब्दभावनारूपत्वात् ।।
(६) अथ पुरुषव्यापारो नियोगस्तदापि परमतानुसरणम्, पुरुषव्यापारस्यापि भावनास्वभावत्वात्, शब्दात्मव्यापारभेदेन भावनायाः परेण द्वैविध्याभिधानात् ।
(७) तदुभयरूपो नियोग इति चेत्, तर्हि पर्यायेण युगपद्वा ? यदि पर्यायेण स एव दोषः क्वचित्कदाचिच्छब्दव्यापारस्य पुरुषव्यापारस्य च भावनास्वभावस्य नियोग इति नामकरणात् । युगपदुभयस्वभावत्वं पुनरेकत्र विरुद्धं न शक्यं व्यवस्थापयितुम् ।
(८) तर्हि तदनुभयव्यापाररूपो नियोगोऽङ्गीकर्त्तव्य इति चेत्, सोऽपि विषयस्वभावो वा स्यात् फलस्वभावो वा स्यान्निस्स्वभावो वा ? गत्यन्तराभावात् । विषयस्वभाव इति चेत्, कः पुनरसौ विषयः ? 'अग्निष्टोमेन यजेत स्वर्गकाम' इत्यादिवाक्यस्याऽर्थो यागादिविषय इति चेत ? स तदाक्यकाले स्वयमविद्यमानो विद्यमानो वा ? यद्यविद्यमानस्तदा तत्स्वभावो नियोगोऽप्यविद्यमान एवेति कथमसौ वाक्यार्थः खपुष्पवत् ? बुद्ध्यारूढस्य भाविनस्तस्य वाक्यार्थत्वे सौगतमतानुसरणप्रसङ्गः । अथ तद्वाक्यकाले विद्यमानोऽसौ तर्हि न नियोगो वाक्यस्यार्थः, तस्य यागादिनिष्पादनार्थत्वात्, निष्पन्नस्य च यागादेः पुननिष्पाद
- अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम्
आरोप्यमाणं ज्ञानगतप्रत्यक्षत्वमिव विषयनिष्ठतया प्रवर्तकत्वं नियोग इति पञ्चमः ।
(६) सम्बन्धमुख्यविशेष्यकनियोगानुभवानुरोधेन कार्यप्रेरणयोः सम्बन्धो नियोगः कल्प्यत इति षष्ठः ।
(७) विशेषणविशेष्यभावे विनिगमकाभावात् स्वातन्त्र्ययोगानुभूयमानत्वाच्च तेषां कार्यप्रेरणासम्बन्धानां समुदायो नियोगः, खण्डशः त्रिषु शक्तिकल्पनादिति सप्तमः ।
