Book Title: Tirthankar Mahavira aur Unki Acharya Parampara Part 3
Author(s): Nemichandra Shastri
Publisher: Shantisagar Chhani Granthamala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090509/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra aura | unakI AcArya-paramparA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya mitAkSara 'paramparA' zabda apanA vizeSa mahattva rakhatA hai aura viztrake kaNa-kaNase mambandhita hai / paramparAkA itihAsa lekhabaddha karanA vaise hI kaThina kArya hai, phira zramaNa-paramparAkA itihAsa to sarvathA hI durUha hai| prasaMga meM jahA~ 'paramparA' zabda saba-Agama aura sadgarukA bodhaka hai, vahA~ yaha prAmANikatAkA dyotaka bhI hai| paramparAgata Agama aura guruoMko sarvatra prathama sthAna hai / isIlie 'AcAryagurubhyo namaH' ke sthAna para 'paramparAvAryagurubhyo namaH' kA pracalana hai| loka meM Aja bhI yaha parAgarA pracalita hai / jaise gRhasyoM ke nidAna Adi saMskAroMmeM paramparA (gotrAdi) kA prazna uThatA hai, vaise hI muniyoMke sabaMdha bhI unakI guru-paramparAkA jJAna Avazyaka hai| bhAratameM muni-paramparA aura RSi-paramparA ye do paramparAeM prAcInakAlase rahI haiN| aitihAsika duSTise prathama paramparAkA saMbaMdha AtmadharmA zramaNoMse rahA hai-zramaNamuni mokSamArgake upadeSTA rahe haiN| dvitIya paramparAkA saMbaMdha loka. dharmase rahA hai-RSigaNa gRhasthoMke SoDaza saMskArAdi sampanna karAte rahe haiN| RSiyoMko jaba AtmadharmajJAnakI bubhukSA jAgrata huI, ve dhamagamuniyoMke samIpa jijJAsAkI pUrti evaM mArgadarzana ke lie pahuMcate rhe| sva. DaoN. nemicandra zAstrI dvArA racita grantha 'tIthaMkara mahAvIra aura unakI paramparA' meM zramaNa-muni-paramparAkA tathyapUrNa itihAsa hai| vastutaH 1. vAtarazanA ha vA RSayaH zramaNA kalamandhino babhUvustAnRSayo'yamAyaMste'nilAya macaraMste'nupravizuH kUSmANDAni tAsteSvanvavindana zraddhayA va tapasA cha / tAnuSayochuvana kayA nilAyaM caratheti te RSInavannamovo'stu bhagavanto'smin pAmni kena vaH rAparyAmeti tAnRSayo'muvana-pavitraM no brUta yenorepasaH syAmeti ta etani suktAnyapazyan / ' -taittirIya AraNyaka 2 prapAThaka 7 anuvAka, 1-2 'vAtarazana-zramaNa-RSi UrdhvamanthI (paramAtmapadakI ora utkramaNa karanevAle) hue| unake samIpa itara RSi prayojanavaza (yAcanArtha) upasthita hue| unheM dekhakara vAtarazana kuSmANDanAmaka mantravAkyoMmeM antahita ho gae, taba unheM anya RSiyoMne zraddhA aura sapase prApta kara liyaa| RSiyoMne una vAsarazana muniyoMse prazna kiyAkisa vidyAse Apa antahita ho jAte haiM ? vAtarazana muniyoM ne unheM apane adhyAtma dhAmase Ae hue atithi jAnakara kahA-he munijanoM ! Apako namo'stu hai, hama ApakI saparyA (satkAra) kisase kareM ? RSiyoMne kahA-hameM pavitra AtmavidyAkA upadeza dIjie, jisase hama niSpApa ho jaaeN| Aya misAkSara : 7 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsakI racanAke lie tathyajJAna Avazyaka hai / yataH-- itihAsa itoSTaM tad iti hAsIditi zruteH / itivRttamatilhyAmnAyaM cAmananti tat // -AcArya zrIjinasena, AdipurANa, 125 'itihAsa, itivRtta, aitihya aura AmnAya samAnArthaka zabda haiM / 'iti ha AsIta (nizcaya aisA hI thA), 'itivRttam' (aisA huA-ghaTita duA) tathA paramparAse aisA hI AmnAta hai-ina arthoM meM itihAsa hai| itihAsa dIpakatulya hai| vastuke kRSNa-zvetAdi yathArtha rUpako jaise dIpaka prakAzita karatA hai, vaise itihAsa mohake AvaraNakA nAzakara, bhrAntiyoMko dUra karake... satya sarvaloka dvArA dhAraNa kI jAnevAlI yathArthatAkA prakAzana karatA hai / arthAt dIpakake prakAzase pUrva jaise kakSameM sthita bastueM vidyamAna rahate hue bhI prakAzita nahIM hoto, vaise hI sampUrNa loka dvArA dhAraNa kiyA gayA garbhabhUta satya itihAsake binA suvyakta nahIM hotaa| prastuta granthake avalokanase spaSTa ho jAtA hai ki vidvAnako lekhanImeM bala aura vicAroMmeM tarkasaMgatatA hai | samAja inakI aneka kRtiyoMkA mUlyAMkana kara, cukA hai--bhalIbhAMti sammAnita kara cukA hai| prastuta kRtise jahA~ pAThakoMko svaccha zramaNa-paramparAkA parijJAna hogA, vahA~ nanthameM diye gaye TippaNoMse unake jJAnameM prAmANikatA bhI Avego / zramaNa-paramparAke atirikta isa granthameM zramaNoMko mAnyatAoM evaM jaina siddhAntoMkA bhI saphala nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha grantha sabhI prakArase apane meM paripUrNa evaM lekhakako jJAna-garimAko iGgita karane meM samartha hai| ___ yahA~ lekhakake abhinna mitra DaoN0 darabArIlAla koThiyAjIke prastuta granthake prakAzanameM kie gae satyaprayatnoMko bhI vismata nahIM kiyA jA sakatA hai, jinake dvArA hameM prastuta granyake lie kucha zabda likhanekA Agrahayukta nivedana prApta huaa| vidvatpariSadkA yaha prakAzana-kArya pariSadke sarvathAanurUpa hai / aise satkAyaMke lie bhI hamAre zubhAzIrvAda ! vidhAna pani 1. itihAsa-pradIpena mohAvaraNaghAtimA / sarvalokanRtaM garbha yathAvat saMprakAzayet // ---mahAbhArata 8 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAk kathana bhAratavarSakA kramabaddha itihAsa buddha aura mahAvIrase prArambha hotA hai / inamese prathama bauddhadharmake saMsthApaka the, to dvitIya the jainadhamaMke antima tIrthakara / 'tIrthakara' zabda janadharmake caubIsa pravartakoMke lie rUr3ha jaisA ho gayA hai. yadyapi hai yaha yogika hii| dharmarUpI tIrdhake pravartakako hI tIrthaMkara kahate haiM / AcArya samantabhadrane pandrahaveM tIrthaMkara dharmanAthako stutimeM unheM 'dharmatIrthamanaghaM pravartayana padake dvArA dharmatIrthakA pravartaka kahA hai| bhagavAna mahAvIra bhI usI dharmatIrthake antima pravartaka the aura Adi pravartaka the bhagavAn RSabhadeva / yahI kAraNa hai ki hindU purANoMmeM jainadharmako utpattike prasaMgase ekamAtra bhagavAn RSabhadevakA hI ullekha milatA hai kintu bhagavAn mahAporakA saMketa taka nahIM hai / jahoMne samakAlIna buddhako vimuka avatAroMma svIkAra kiyA gayA hai| isake viparIta tripiTaka sAhityameM niggaThanATaputtakA tathA unake anuyAyI nirgranthoMkA ullekha bahutAyatase milatA hai| unhIMko lakSya karake sva0 DaoN0 harmAna yAkovIne apano jaina sUtroMko prastAvanAmeM likhA hai-'isa bAtase aba saba sahamata haiM ki nAtaputta, jI mahAvIra athavA vardhamAnake nAmase prasiddha haiM, buddhake samakAlIna the| bauddhagranthoM meM milanevAle ullekha hamAre isa vicArako dRr3ha karate haiM ki nAtaputtase pahale bhI nirgranthoMkA, jo Aja jena athavA Ahata nAmase adhika prasiddha hai, astitva thaa| jaba bauddhadharma utpanna huA taba nigranthoMkA sampradAya eka bar3e sampradAyake rUpameM ginA jAtA hogaa|bauddh piTakoMmeM kucha nirgranthoMkA buddha aura unake ziSyoMke virodhIke rUpameM aura kuchakA buddhake anuyAyI bana jAneke rUpameM varNana AtA hai| usake Uparase hama ukta anumAna kara sakate haiN| isake viparIta ina granthoMmeM kisI bhI sthAnapara aisA koI ullekha yA sUcaka vAkya dekhane meM nahIM AtA ki nirgranyoMkA sampradAya eka navIna sampradAya hai aura nAtaputta usake saMsthApaka haiN| isake Uparase hama yaha anumAna kara sakate haiM ki buddhake janmase pahale ati prAcIna kAlase nirgranthoMkA astitva calA AtA hai|" yanyatra DaoN0 yAkovIne likhA hai-'isameM koI bhI sabUta nahIM hai ki pAzvanAtha jainadharmake saMsthApaka the | caina paramparA prathama tIrthaMkara RSabhadevako jaina dharmakA saMsthApaka mAnanemeM ekamata hai| isa mAnyatAmeM aitihAsika satyakI sambhAvanA hai|' prAk kathana : 9 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasiddha dArzanika DaoN0 rAdhAkRSNana ne apane 'bhAratIya darzana' meM kahA hai'jena paramparA RSabhadevase apane dharmako utpatti honekA kathana karatI hai, jo bahuta-so zatAbdiyoM pUrva hue haiN| isa bAtake pramANa pAye jAte haiM ki IsvI pUrva prathama zatAbdI meM prathama tIrthaMkara RSabhadevako pUjA hotI thii| isameM koI sandeha nahIM hai ki jainadharma vardhamAna aura pAzvanAthase bhI pahale pracalita thaa| yajurvedameM RSabhadeva, ajitanAtha aura ariSTanemi ina tIna tIrthakaroMke nAmoMkA nirdeza hai| bhAgavata purANa bhI isa bAtakA samarthana karatA hai ki RSabhadeva jainadharmake saMsthApaka the| yathArthameM vaidikoko paramparAko taraha zramaNoMko bhI paramparA ati prAcIna kAlase isa dezameM pravartita hai / inhIM donoM paramparAoMke melase prAcIna bhAratIya saMskRtikA nirmANa huA hai| unhIM zramaNoMko paramparAmeM bhagavAna mahAvIra hue the| zuhakI tamA nepAla nigama rAjakumAra the| unhoMne bhI gharakA parilyAga karake kaThora sAdhanAkA mArga apanAyA thA / yaha eka vicitra bAta hai ki zramaNa paramparAke ina do pravattakoMkI taraha vaidika paramparAke anuyAyo hindUdharmameM mAnya rAma aura kRSNa bhI kSatriya the / kintu unhoMne gRhasthAzrama aura rAjyAsanakA parityAga nahIM kiyA / yahI pramukha antara ina donoM paramparAoMmeM hai| kRSNa bhI yogI kahe jAte haiM kintu ve karmayogI the| mahAvIra jJAnayogI the| karmayoga aura jJAnayogamai antara hai / karmayogIko pravRtti bAhyAbhimukhI hotI hai aura jJAnayogIkI AntarAbhimukhI / karmayogIko karmameM rasa rahatA hai aura jJAnayogIko jJAnameM / jJAnameM rasa rahate hue karma karanepara bhI kamakA kartA nahIM kahA jaataa| aura karmameM rasa rahate hue karma nahIM karanepara bhI karmakA kartA kahalAtA hai / karma pravRttirUpa hotA hai aura jJAna nivRttirUpa / pravRtti aura nivRttikI yaha paramparA sAdhanAkAlameM milI-julI jaisI calatI hai kintu jyoM-jyoM nivRtti bar3hatI jAtI hai pravRttikA svataH hrAsa hotA jAtA hai / isIko AtmasAdhanA kahate haiN| yathArthameM vicAra kara dekheM-pravRttike mala mana, vacana aura kAya haiM / kintu AtmAke na mana hai, na vacana hai aura na kAya hai| ye saba to kamaMghanya upAdhiyA~ haiM / ina upAdhiyoMmeM jise rasa hai vaha AtmajJAnI nahIM hai| jo AtmajJAnI ho jAtA hai use ye upAdhiyA~ vyAdhiyAM hI pratIta hotI haiN| inakA nirodha sarala nahIM hai| kintu inakA nirodha hue binA pravRttise chuTakArA bhI sambhava nahIM hai / usoMke lie bhagavAna mahAvIrane saba kucha tyAga kara vanakA mArga liyA thA / saMsAra-mArgiyoMkI dRSTi meM bhale hI yaha 'palAyanavAda' pratIta ho, kintu isa palAyanavAdako apanAye binA nirvANa-prAptikA dUsarA 10 : tIrthakara mahAvIra aura unakI bhASArya paramparA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArga bhI nahIM hai / bhogI aura yogIkA mArga eka kaise ho sakatA hai| tabhI to gItAmeM kahA hai yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati saMyamI / yasyAM jAti bhUtAni sA nizA pazyato muneH|| 'saba prANiyoMke lie jo rAta hai usameM saMyamI jAgatA hai aura jisameM prANI jAgate haiM vaha AtmadarzI muniko rAta hai|' isa prakAra bhogI saMsArase yogIke dina-rAta bhinna hote haiM / saMyamI mahAbIrane bhI Atma-sAdhanAke dvArA kArtika kRSNA amAvasyAke prAtaH sUryodayase pahale nirvANa-lAbha kiyaa| noMke ullekhAnunAra usIne upalakSameM dIpamAlikAkA Ayojana huA aura unake nirvANa-lAbhako paccIsa sau varSa pUrNa hue| umAke upalakSameM vizvameM mahotsavakA Ayojana kiyA gayA hai| usIke smRtimeM 'tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA' nAmaka yaha vRhatkAya anya cAra khaNDoM meM prakAzita ho rahA hai / isameM bhagavAna mahAvIra aura unake bAda paccIsa-gau varSoM meM hue vividha sAhityakAroMkA paricayAdi unako sAhitya-sAdhanAkA mUlyAMkana karate hue vidvAn lekhakane nibaddha niyA hai| unhoMne isa granthake lekhanameM kitanA zrama kiyA, yaha to isa granthako AdyopAnta par3hanevAle hI jAna skeNge| mere jAnatemeM prAta vipayase sambaddha koI grantha, yA lekhAdi unakI daSTime ojhala nahIM rahA / tabhI to isa apanI kRtiko samApta karane ke pazcAt hI ve svargata ho gaye aura ise prakAzameM lAneka lie unake abhinna samyA DaoN0 koThiyAne kitanA zrama kiyA hai, ise ve dana nahIM sake / 'bhagavAna mahAvIra aura unako AcAryaparamparA meM lekhakane apanA jovana utsarga karake jo zraddhAke sumana car3hAye haiM unakA mUlyAMkana karanekI kSamatA ina paMktiyoMke lekhakameM nahIM hai / vaha to itanA hI kaha sakatA hai ki AcArya nemicandra zAstrIne apanI isa kRtike dvArA svayaM apaneko bhI usa paramparAmeM sammilita kara liyA hai| ___ unako isa adhyayanapUrNa kRtimeM aneka vicAraNIya aitihAsika prasaMga Aye haiN| bhagavAna mahAvIrake samaya, mAtA-pitA, janmasthAna Adike viSaya meM to koI matabheda nahIM hai| kintu unake nirvANasthAnake sambandhama kucha samayase vivAd khar3A ho gayA hai / madhyamA pAvAmeM nirmANa haA, yaha sarvasammata ullekha hai| tadanusAra rAjagRhIke pAsa pAvA sthAnako hI nirmANabhUmika rUpame mAnA jAtA hai| vahA~ eka tAlAbake madhya meM vizAla mandirama unake caraNa prAk kathana : 11 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cinha sthApita haiM / yaha sthAna magadhameM hai| dUsarI pAvA uttara pradezake devariyA jilemeM kuzInagara ke samIpa hai / DaoN0 zAstrIne magaghavartI pAvAko ho nirvANabhUmi mAnA hai / bimbasAra zreNika bhagavAna mahAvIrakA parama bhakta thA / usako mRtyu DaoN0 zAstrIne bhagavAna mahAvIrake nirvANake bAda mAnI hai, unheM aise ullekha mile 31 fago Maglie van fanovik SS| unhoMne jaina tattva-jJAnakA bhI bahuta vistArase vivecana kiyA hai aura prAyaH sabhI Avazyaka viSayoMpara prakAza DAlA hai / dUsarA, tIsarA tathA cauthA khaNDa to eka taraha se jaina sAhityakA itihAsa jaisA hai / saMkSepameM unakI yaha bahumUlya kRti abhinandanIya hai / AzA hai isakA yatheSTa samAdara hogA / kailAzacandra zAstrI 12 : torthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha bhAratIya saMskRti meM Arhata saMskRtikA pramukha sthAna hai| isake darzana, siddhAMta, dharma aura usake pravartaka tIrthakaroM tathA unako paramparAkA mahattvapUrNa avadAna hai | Adi tIrthaMkara RSabhadevarI lekara antima cobIsaveM tIrthaMkara mahAvIra' aura unake uttaravartI AcAryoMne adhyAtma-vidyAkA, jise upaniSad-gAhitya me 'parA vidyA' (utkRSTa vidyA) kahA gayA hai, sadA upadeza diyA aura bhAratakI cetanAko jAgRta evaM UrdhvamukhI rakhA hai / AtmAko paramAtmAkI aura le jAne tathA zAzvata sukhako prAptike lie unhoMne ahiMsA, indriyanigraha, tyAga aura samAdhi (AtmalInatA) kA svayaM AcAraNa kiyA aura pazcAt unakA dUsaroM ko upadeza diyA / sambhavata: isIse ve adhyAtma-zikSAdAtA aura zramaNa saMskRtike pratiSThAtA kahe gaye haiN| Aja bhI unakA mArgadarzana niSkaluSa evaM upAdeya mAnA jAtA hai / 3 tIrthaMkara mahAvIra isa saMskRti ke prabuddha, sabala, prabhAvazAlI aura antima pracAraka the / unakA darzana, siddhAnta, dharma aura unakA pratipAdaka vAGmaya vipula mAtrAmeM Aja bhI vidyamAna hai tathA usI dizA meM usakA yogadAna ho rahA hai| ataeva bahuta samayase anubhava kiyA jAtA rahA hai ki tIrthaMkara mahAvIrakA sarvAGgapUrNa paricAyaka grantha honA cAhie, jisake dvArA sarvasAdhAraNako unake jIvanavRtta upadeza aura paramparAkA vizada parijJAna ho sake / yadyapi bhagavAn mahAvIrapara prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura hindI meM likhA paryApta sAhitya upalabdha hai, para usase sarvasAdhAraNakI jijJAsA zAnta nahIM hotI / saubhAgya kI bAta hai ki rASTrane tIrthaGkara varddhamAna mahAvIrako nirvANa rajatazatI rASTrIya starapara manAnekA nizcaya kiyA hai, jo AgAmI kAttika kRSNA amAvasyA vIra nirvANa saMvat 2501, dinAGka 13 navambara 1974 se kArtika 1. gharmatIrtha karebhyo'stu syAdvAdibhyo namonamaH / RSabhAdi - mahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye / / bhaTTAladeva, laghIyastraya, maGgalapadya 1 / 2. muNDakopaniSad 121 / 415 / 3. svAmI samantabhadra yuktyanuzAsana kA 0 6 / 2 Amukha 13 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNA amAvasyA, vIra-nirvANa saMvat 2502, dinAGka 13 navambara 1975 taka pure eka varSa manAyI jaavegii| yaha majala-prasaGga bhI ukta grantha-nirmANake lie utpreraka rhaa| ata: akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadne pA~ca varSa pUrva isa mahAn durlabha avasarapara tIrthaMkara mahAvIra aura unake darzanase sambandhita vizAla evaM tathyapUrNa granthake nirmANa aura prakAzanakA nizcaya tathA saMkalpa kiyaa| pariSadne isake hetu aneka baiThaka kI aura unameM granthako rUparekhApara gambhIratAse UhApoha kiyA / phalataH granthakA nAma 'tIrthara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA' nirNIta huA aura lekhanakA dAyitva vidvatpariSadke tatkAlIna adhyakSa, aneka granthoMke lekhaka, mUrdhanya-manISI, AcArya nemicandra zAstrI ArA (bihAra) ne saharSa svIkAra kiyaa| AcArya zAstrIne pAMca varSa lagAtAra kaThora parizrama, adbhuta lagana aura asAdhAraNa adhyavasAyase use cAra khaNDoM tathA lagabhaga 2000 (do hajAra) pRSThoMmeM sRjita karake 30 sitambara 1973 ko vidvatpariSadko prakAzanArtha de diyaa| vicAra haA ki samagna granthakA eka bAra vAcana kara liyA jAya / AcArya zAstro syAdvAda mahAvidyAlayako prabanAvANIko baiThaka meM sammilata hone ke lie 30 sitambara 1973 ko vArANasI padhAre the| aura apane sAtha ukta granthake cAroM khaNDa lete Aye the| ata:1 aktUbara 1973 se 15 aktUbara 1973 taka 15 dina vArANasI meM hI pratidina prAyaH tIna samaya tIna-tIna ghaNTe granthakA vAcana huaa| vAcana meM AcArya zAstrIke atirikta siddhAntAcArya zraddheya paNDita kailAzacandrajI zAstrI pUrva pradhAnAcArya syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI, DaoNkTara jyotiprasAdajI lakhanaU aura hama sammilita rahate the| thAcArya zAstrI svayaM vAcate the aura hamaloga sunate the / yathAvasara AvazyakatA par3ane para sujhAva bhI de diye jAte the| yaha vAcana 15 aktUbara 1973 ko samApta huA aura 16 aktUbara 1973 ko grantha prakAzanArtha mahAbora presako de diyA gayA / andha-paricaya isa vizAla evaM asAmAnya granthakA yahA~ saMkSepameM paricaya diyA jAtA hai, jisase grandha kitanA mahattvapUrNa hai aura lekhakane usake sAtha kitanA ameya parizrama kiyA hai, yaha sahajameM jJAta ho skegaa| yahA~ tRtIya khaNDa kA paricaya prastuta hai14 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | | 3. prabuddhAcArya aura paramparA poSakAcArya isa khaNDa meM bhI do pariccheda haiN| inakA varNya viSaya nimna prakAra hai / prathama pariccheda : prabuddhAcArya isa pariccheda meM DaoNkTara zAstrIne prabuddhAcAryoM aura unakI kRtiyoMko saMkalita kiyA tathA unakA vistRta paricaya diyA hai / prabuddhAcArya se abhiprAya una AcAryoM se liyA hai, jinhoMne apanI pratibhA dvArA granthapraNayanake sAtha vivRtiyAM aura bhASya bhI race haiN| isa zreNI meM jinasena prathama, guNabhadra, pAlyakIrti, vAdI masiMha, mahAvIrAcArya, bRhat anantavIrya, mANikyanandi, prabhAcandra, laghuanantavIrya, vIranandi mahAsena, hariSeNa, somadeva, bAdirAja, padmanandi prathama, padmanandi dvitIya, jayasena, padmaprabhamaladhArideva, zubhacandra, anantakoti, malliSeNa, indranandi prathama, indranandi dvitIya Adi pacAsa AcArya parigaNita haiM / ina sabakA paricaya isa pariccheda meM nibaddha hai| inakI kRtiyoMkA bhI vistArase varNyaviSaya pratipAdita hai / dvitIya pariccheda: parasparApoSakAcArya lekhakane paramparApASakAcArya unheM batAyA hai, jinhoMne digambara paramparAkI rakSA ke lie prAcIna AcAryo dvArA nirmita granthoMke AdhArapara apane naye grantha lise aura paramparAko gatizIla banAye rakhA hai| isa zreNI meM bhaTTAraka parigaNita haiN| pArzvadeva, bhAskaranandi, brahmadeva, ravicandra, padmanandi, sakalakIti, bhuvanakIrti, brahmajinadAsa, somakIrti, jJAnabhUSaNa, abhinava dharmabhUSaNa, vijayakIrti, zubhacandra, vidyAnandi, mallibhUSaNa, vIracandra sumati kIrti, yazaH kIrti, dharmakIrti Adi pacAsa paramparApISakAcAryoM kA paricaya, samaya-nirNaya aura unakI racanAoM kA isa paricchedama viratRta nirUpaNa hai / AbhAra isa vizAla grantha ke sRjana aura prakAzanakA vidvatpariSadne jo nizcaya evaM saMkalpa kiyA thA, usakI pUrNatA para Aja hameM prasannatA hai / isa saMkalpa meM vidvatpariSada pratyeka sadasyakA mAnasika yA vAcika yA kAyika sahabhAga hai / kAryakAriNI ke sadasyoMne aneka baiThakoM meM sammilita hokara mUlyavAn vicAra dAna kiyA hai / grantha vAcana meM zraddheya paNDita kailAzacandrajI zAstrI aura DaoN0 jyotiprasAdajIkA tathA granthako uttama banAne meM sthAnIya vidvAn pro0 mazAlacandrajI Amukha 15 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gorAvAlA, paNDita amRtalAlajI zAstrI evaM paNDita udayacandrajI baukhadarzanAcAryakA bhI parAmarzAdi yogadAna milA hai| pUjya munizrI vidyAnandajIne 'Aca mitAkSara' rUpameM AzIrvacana pradAna kara tathA variSTha vidvAn zraddheya paNDita nekAnandajI zAhalI nAkAmA ziAhakara anugRhIta kiyA hai| khataulI, bhopAla, bambaI, dillI, meraTha, jabalapura, teMdUkher3A, sAgara, vArANasI, ArA Adi sthAnoMke mahAnubhAvoMne granthakA agima grAhaka banakara sahAyatA pahu~cAyI hai / vidvatpariSadke karmaTha maMtrI AcArya paNDita pannAlAlajI sAgarake sAtha maiM bhI ina sabakA hRdayase AbhAra mAnatA hai| vIra-zAsana-jayantI, zrAvaNa kRSNA 1, dI nila saM0 2500, darabArIlAla koThiyA 5 julAI, 1574 adhyakSa vaaraann| akhila bhAratavarSIya di. jaina vidvapariSad 16 : toSaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI prathama pariccheda prabuddhAcArya pRSTha AcAdhanAma 1 indranandi prathama 177 184 187 243 AcAryanAma jinasena prathama gaNabhadrAcArya zAkaTAyana pAlyakoti vAdIsiMha mahAvIgacArya vRhat anantavIrya mApazyanandi prabhAcandra laghu anantavIrya voranandi mahAsenAcArya hariSeNa somadevara AcArya bAdigaja pazcanAMnda prathama padmanandi dvitIya jayasena prathama jayasena dinAMya padmaprabha bhaladhArideva AcArya zubhacandra 16 zrIdharAcArya 25 durgadevAcArya muni parakIti 38 rAmasena 41 gaNadharakoti 45 bhaTTavosari 52 ugrAdityAcArya 53 bhAvasena vidya 55 nayasena 63 boranandi siddhAntabhAvartI 70 zrutamuni 88 hastimalla 107 mAghanandi 125 vajranandi 140 mahAsena dvitIya 142 sumatideva 145 padmasiMha muni 148 mAdhavacandra vidya 163 AcArya nayanandi 250 256 264 269 272 275 286 287 288 288 anantakoti 290 malliSeNa dipaya-sUcI : 17 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : 3 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAtrAye prathama pariccheda prabuddhAcArya svatantra - racanA-pratibhA ke sAtha TIkA, bhASya evaM vivRtti likhanekI kSamatA bhI prabuddhAcAya meM thI / zrutadharAcArya aura sArasvatAcAryAMne jo viSaya-vastu prastuta kI thI usIko prakArAntarase upasthita karanekA kArya prabuddhAcAryoMne kiyA hai / yaha satya hai ki ina AcAryoMne apanI maulika pratibhA dvArA paramparAse prApta tathyoMko navIna rUpameM bhI prastuta kiyA hai| ataH viSayake prastutIkaraNakI dRSTise ina AyAyakA apanA mahattva hai / prabuddhAcAryoM meM kaI AcArya itane pratibhAzAlI haiM ki unheM sArasvatAcAyoMkI zreNI meM parigaNita kiyA jA sakatA hai / kintu viSaya nirUpaNakI sUkSma kSamatA prabuddhAcAryoM meM vaisI nahIM hai, jaisI sArasvatAcAryoMmeM pAyI jAtI hai| yahA~ ina prabuddhAcAyaki vyaktitva aura kRtitatvakA vivecana prastuta hai / AcArya jinasena ( prathama ) AcArya jinaseta prathama aise prabuddhAcArya haiM jinakI varNana kSamatA aura kAvya-pratibhA apUrva hai / inhoMne harivaMzapurANa nAmaka kRtikA praNayana kiyA H ; = 1 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ! ye punnATasaMghake AcArya haiM / inake gurukA nAma kIrtiSeNa thA / harivaMza purANa ke 66 veM sargameM bhagavAna mahAvIrase lekara lohAcArya paryanta AcAryoMkI paramparA aMkita hai / vIra nirvANake 683 varSake anantara guru kIrtiSeNakI avichinna paramparA isa pAka kI nayI hai| aminamenako punnAdagaNakA agraNI aura zatavarSajIvI batalAyA hai / punnATa karnATakakA prAcIna nAma hai / hariSeNa kathAkoSa meM AyA hai ki bhadrabAhu svAmIke AdezAnusAra unakA saMgha candragupta yA vizAkhAcArya ke sAtha dakSiNApathake punnATa dezameM gayA / ataH isa dezake munisaMghakA nAma punnAThasaMgha par3a gyaa| prasiddha itihAsajJa zrI nAthUrAma premIkA anumAna hai ki amitasena punnATasaMghako chor3akara sabase pahale uttarakI ora bar3he hoMge aura pUrvavartI jayasena guru taka yaha saMgha punnATameM hI vicaraNa karatA rahA hogA / ataeva yaha mAnA jA sakatA hai ki jinasenase 50-60 varSa pUrva hI yaha saMgha uttarabhArata meM praviSTa huA hogA / harikI racanA aura racanA sthAnakA nirdeza karate hue granthakarttAne likhA hai ki zaka saMvat 705 ( I0 san 783 ) meM jaba ki uttara dizAkI indrAva, dakSiNa diNAkI kRSNakA putra zrIvallabha, pUrvako avantinRpatti vatsarAja aura pazcimakI - sauroMke adhimaNDala saurASTrakI vIrajayavarAha rakSA karatA thA, taba lakSmIse samRddha varddhamAnapurake pAzrva jinAlaya meM, jo nantarAja vasatike nAmase prasiddha thA, isa granthakA praNayana Arambha huA aura pIche dostaTikA ke zAnti jinAlaya meM pUrNa kiyA gayA / isI vardhamAnapura meM hariSeNane bhI apane kathAkoSakI racanA kI hai| isa nagarakI avasthitike sambandha meM DaoN0 e0 ena0 upAdhyekA mata hai ki yaha vardhamAna 1. jaina sAhitya aura itihAsa, dvittIya saMskaraNa 50 115 / I 2. zAnteSu saptasu dizaM pavottareSUttarAM pAtIndrAyudhanAmni kRSNa nRpaje zrIvallabhe dakSiNAm / pUrvAM zrImadavantibhUbhUti nRpe vatsAdirAjezvarAM sUryANAmadhimaNDala jayayutaM zrIre barAhe'vati // kalyANaiH parivardhamAnavipula zrIvardhamAne puraM zrIpAdavalayanamna rAja basato paryAzeSa: purA 1 pazcAdvAsta TikAprajAprajanitaprAjyAcaM nAva ne zAnteH zAntagRhe jinasya racito vaMzI harINAmayam // harivaMzapurANa, sarga 6, 52, 53 / 2 : vIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pura kAThiyAvAr3akA vartamAna baDhavAna hai| DaoN hIrAlAla jaina ima nagarako madhyapradezake cAra jilaMke badanAvara sthAnako mAnate haiN| DaoN0 janakA abhimata hai ki ima badanAvarameM prAcIna una mandiroMke bhagnAvazeSa Aja bhI vidyamAna haiM aura yahA~ dutagyiA--prAcIna dostaTivA nAmaka grAma bho gamIpa hai tathA harivaMzI vaNita gajya-vibhAjanakI mImArga bhI ima myAnase samyak ghaTita ho jAtI hai| ___DaoN. janakA kathana adhika tarkasaMgata pratIna hotA hai| yataH jinasena ma 50-60 varSa pahale hI punnATa maMghakA uttara bhArata meM praveza ho cukA thA / ataH giranArakI yAtrAka liye saMgha gayA aura vahA~ harivaMzapurANa nathA usake 150 varSa bAda kathA-kopakI racanA huI, yaha bAta saMdigdha-sI pratIta hotI hai| vardhamAnapurako jana saMghakA kendra honA cAhie, jahA~ ukta dono vizAla grantha limve gae / bahuna mambhava hai rASTrakUTa narezoMkA mAlavAmeM prabhutva sthApita honepara badanAvagmeM jana poTakI sthApanA huI ho / jisa prakAra paJcastUpAnvayo vIrasena svAmIkA bATanagarama jJAnakendra thA, sambhavataH usI prakAra amitasanane badanAvarameM jJAnakendra kI sthApanA kI ho aura usI kendramai ukta donoM granthIkI racanA mampanna huI ho| sthiti-kAla jinasenane grantha-racanAkA samaya svayaM nidiSTa kiyA hai / ataH inake sthitikAlake sambandhameM matabhedakI AzaMkA nahIM kI jA sktii| zaka saMvat 705 ( I0 man 783 ) meM harivaMzapurANako racanA sampanna huI hai| yadi harivaMzapurANaka samaya kavikI Aya 30-35 varSakI mAnI jAya, to kavikA janma anumAnataH I0 man 748 ke lagabhaga AtA hai| yataH itanI praur3ha racanA isa avasthAke pUrva nahIM ho sakatI / kavikI Ayu 70-75 vaSaM honA cAhiye / ataevaM AcArya jinamena prathamakA samaya lagabhaga I0 man 748-818 middha hotA hai| kuvalayamAlAke kartA udyotanasUrine apanI 'kuvalayamAlA meM jisa taraha viSeNake 'padmacarita' aura 'jaTAsinandike 'varAGgacarisa' ko stuti kI hai, ummI prakAra harivaMzakI bhii| unhoMne likhA hai ki maiM hajAroM vidvajjanoMke 1. bRhatkathAkoSakI prastAvanA, pR0 121 / 2. iNDiyana kalcara, khaNDa 11. man 1544-45, 10 161 tathA jaina siddhAnta bhAskara bhAga 12, kiraNa / prabRkSAcArya evaM paramparApopakAcArya : 3 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priya harivaMzotpattikAraka prathama vandanIya aura vimalapada harivaMzakI vandanA karatA hU~ / " jana inakI eka hI racanA prApta hai, hrivNshpuraann| yaha digambara sampradAyakA pramukha purANanyanya hai| raviSeNAcArya ke padmapurANa aura jaTAsihnandike varAGgacarikA isapara prabhAva hai / jinasena ne apane harivaMga meM mahAsenakI sulocanA tathA anyAnya granyoMkA bhI ullekha kiyA hai, kintu ve abhI taka prApta nahIM hU~ / harivaMzapurANa kI kathAvastu jinamenako apane guru kIrtisena se prApta huI thI / vanazailIpara raviSeNa padmacaritakA pUrNa prabhAva hai| jisa prakAra raviSeNa ne padmacarita vRttAnugandhI gadya kA prayoga kiyA hai, usI prakAra jinasenane bhI harivaMzake 49 saMgama nemi jinendrakA stavana karate hue vRttAnugandhI gadyakA prayoga kiyA hai| isa purANagranthakA lokavibhAga evaM zalAkApuruSoMkA varNana trilokaprajJapti se mela khAtA hai| dvAdazAMgavarNana tattvArthavArtikake anurUpa hai| saMgItakA varNana bharatamunike nATyazAstrase anuprANina hai / tasva-pratipAdanameM tattvArtha sUtra aura sarvArthasiddhikA AdhAra grahaNa kiyA gayA hai| ataeva ima purANa-granthapara pUrvAcAryoMkA pUrNa prabhAva hai / harivaMzapurANako kathAvastu -- isa purANa meM raveM tIrthaMkara neminAthakA caritra nibaddha hai, para prasaMgopAtta anya kathAnaka bhI likhe gaye haiM / bhagavAna neminAthake sAtha nArAyaNa zrI kRSNa aura balabhadrapadake dhAraka zrI balarAmake bhI kautukAvaha caritra aMkita haiN| pANDavoM aura kauravoMkA lokapriya carita bhI bar3hA sundaratAke sAtha nibaddha kiyA gayA hai| kathAvastu 66 sargo meM vibhakta haiN| prathama sargameM maMgalAcaraNa aura granthakI mahattA, dvitIya sarga meM tIrthakara mahAvIrakA jIvanavRtta, tRtIya sagameM mahAvIrakA samavazaraNa aura vipulAcala para upadeza tathA triSTi zalAkApuruSoMke caritroMko jAnane kI jijJAsA, caturtha sameM adholokakA varNana, paJcama sarga meM tiryaklokakA nirUpaNa, paSThasameM jyotirdeva evaM urdhvalokakA citraNa, saptama sarga meM kulakaroMkI utpatti aura unake dvArA kI gayI samAjavyavasthAkA citraNa aSTama saga meM Adi tIrthakara RSabhadevakA janma, navama sarga meM tIrthaMkara RSabhadevakI bAlakrIr3A, doSatA kalyANaka evaM jJAnakalyANakakA varNana kiyA gayA hai| dazama sarbha meM munidharma aura zrAvakadharma ke nirUpaNake pazcAt zrutajJAnakA citraNa, ekAdeza 7 1. bRhajasahasvaddayaM harivaMsurapatikArayaM paDhamaM / dAmi vaMdiyaM pi harivaMsaM cetra vimalapathaM // kuvalayamAlA, gAthA 38 / 4 tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga meM bharatakA jIvanavRtta aura bAhubalI-dIkSA, dvAdaza sargameM jayakumAra aura sulocanAko kathA, trayodaza sargameM ajitanAtha tIrthakarase lekara zItalanAtha tIrthaMkara saka paurANika itivRtta, caturdaza margameM sumukha aura vanamAlAko kathA evaM paJcadaza sargameM harivaMzakA Adi itivRtta aMkita hai / SoDaza sargameM munisuvratanAtha tIrthaMkarakA jIvanavRtta, saptadaza sargameM munisuvratanAthake putra sugratakA jIvanavRtta, aSTAdaza sargameM andhakavRSNikA jIvanavRtta, ekonnaviza sargameM vasudevakA bhramaNavRttAnta, vizati sargameM viSNukumArakI kathA, ekavizati sargameM cArudattakA AkhyAna, dvAviMzati sargameM vasudevako kathA, trayoviMzatisargameM vasudeva aura somazrIke vivAhakA varNana evaM caturvizati sargameM vasudeva aura vanamAlAke vivAhako kathA aMkita hai| paccosameM aura chabbIsaveM mArgameM vibhinna kanyAoMke sAtha vasudevake nivAhakA citraNa AyA hai | sasAIsaveM sargameM zrIbhUti purohitakI kathA, aTThAIsaveM sargameM mRgadhvaja kevalI aura mahiSakA vRttAnta, unatIsaveM sargameM bamudeva aura bandhumatI tathA priyaMgu sundarIko prAptikA citraNa hai / tIsaveM sargameM vasudevakA vegavatI aura prabhAvatIkI prAptikA varNana AyA hai| ikatIsaveM meM sudevakA apa gar3e gAI mavipara milanA vaNita haiN| battIsaveM sargameM basudevakI rohiNI nAmaka strose balarAma nAmaka putrakI utpattikA varNana hai| tetIsaveM sargameM jarAsaMdha aura kaMsakI kathA AyI hai / cauMtIsavai sagaMmeM neminAthake pUrvabhavoMkA varNana, paitIsaveMmeM kRSNa-janma, chattIsaveM meM balabhadra aura kRSNakA kaMsake sAtha yuddha, saiMtIsaveM sargameM neminAthake garbhakalyANaka aura ar3atIsaveM sargameM neminAthake janmakA varNana AyA hai / unatAlIsaveM sargameM tIrthaMkara neminAthako paricaryA aura cAlIsaveM sargameM jarAgaMdha dvArA zaurIpura para AkramaNa karanA varNita hai| ikatAlIsaveM sargama kRSNa dvArA parameSThIkA dhyAna; bayAlIsaveM sargameM nAradakA dvArikAmeM Agamana aura taitAlIsaveM sargameM pradyumna ke pUrvabhavoMkA varNana AyA hai| cavAlIsaveM sargameM zrIkRSNakA jAmbavatI, lakSmaNA, sudhImA, gaurI, padmAvatI aura gAndhArIke sAtha vivAhita honA varNita hai| paiMtAlIsaveM sargameM pANDavoMkA yAdavoMke yahA~ dvArikAmeM jAnA aura lAkSAgahameM Aga laganepara ajJAtarUpase pANDatroMkA nikala jAnA vaNita hai| chayAlIsaveM aura saMtAlIsava sargama bhImakA kIcakake sAtha yuddha varNita hai | ar3atAlIsaveM sargameM yaduvaMza kumArAkA varNana tathA unacAsaveM sargameM kRSNako choTI bahanako sundaratA aura tapasyAkA varNana AyA hai| pacAsaveM, ikyAvanaveM aura bAvanave sargameM jarAsaMdha aura kRSNake yuddhakA varNana hai| tirepanaveM sargameM kRSNakI vijaya, cauvana- sargameM nAradakA draupadIse ruSTa hokara pratizodha lenA varNita hai / pacavanaveM sargameM neminAthake vivAhakI taiyAriyA~ prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 5 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura unake vairAgyakA citraNa AyA hai / chappanaveM sargameM neminAzrakI napasyA aura kevalajJAnakI utpatti, sattAvanave sargameM samavazaraNa, aTThAnaveM sargameM neminAthakI divyayani evaM unasaThaveM sargameM neminAthaka vihArakA varNana AyA hai| mAThaveM sargameM gajakumArake nirvedakA varNana AyA hai / ikasaThaveM sargameM dvArikAkA bhasma honA, vAsaThaveM sargameM kRSNakI mRtyu, tiresaThavya sargameM zrIkRSNakA dAha-saskAra vaNita hai| causaThaveM sargameM neminAthakA pallavadezameM vihAra, paiMsaThaveMmeM pANDavoMkI tapasyA evaM chiyAsaThaveM sargameM bhagavAn mahAvIrake nirvANakA prasaMga varNita hai / imma prakAra isa grantha meM tyAga, saMyama aura ahiMsAkI triveNI samAhita hai| neminAthakA pAvana jIvana mAnava-jIvanake samakSa kartavya aura AdarzakI spaSTa rUparelA prastuta karatA hai| pratibhA evaM racanAzalI-harivazapurANa jJAnakoSa hai| isameM kama-siddhAnta, AcArazAstra, tatvajJAna evaM AtmAnubhUti sambandhI carcA nibaddha haiM / graha purANagrantha hone para bhI uccakoTikA mahAkAvya hai| saiMtIsaveM margasa sAhityika suSamAkI vRddhi uttarottara parilakSita hone lagatI hai| isa granthakA pacavanabA sugaM tA yamakAdi zabdAlaMkAroMko dRSTisa mahattvapUrNa hai| Rtu-barNana, candrodaya-varNana, vana, parvata, nagara, sarovara, USA, sandhyA Adike citraNa mahAkAvyake anurUpa Aye haiN| kRSNakI matyuka uparAnta baladeva dvArA kiyA gayA karuNa vilApa pASANahRdayako bhI dravita karane meM samartha hai| nAmanAyakI vairAgyacitraNa pratyeka saMsArIko mAyA-mamatAse vimukha honekA saMketa karatA hai| rAjImatike parityAgapara pAThakoMke netroMse sahAnubhUtikI azrudhArA pravAhita hue binA nahIM rahatI / kavi vasantaRtuke varNana-prasaMgameM puSpAvacaya-krIDAkA jIvanta citraNa utprekSA dvArA karatA huA kahatA hai---- kusumabhArabhRtaH praNatA bhRzaM praNayabhaGgabhiyeva natA drumAH / yuvatihastadhutAH kusumoccaye'tanusukhaM taruNA iva bhejire / / anasinamratayA nijazAkhayA kathamapi prmdaakrlbdhyaa| tarugaNa: kusumagrahaNe'bhajadRDhakacagrahasaukhyamiva prabhuH // puSpoMke bhArako dhAraNa karanevAle vRkSa atyanta namIbhUta ho rahe the| usase ve aise pratibhAsita hote the, mAnoM snehabhaMgake bhayase hI namrIbhUta hoM, puruSoMke samAna atanu-bahuta bhArI athavA kAmasambandhI sukhakA anubhava prApta kara 1 harivaMzapurANa, pacapanavAM sama, padya 31, 40 / 6 : tIrthaphara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSvAvacaya karate samaya vRkSoMkI U~cI zAkhAoMko sundariyA~ kisI prakAra apane hAtha se pakar3a kara nIcekI ora khIMca rahI thIM, usase ve vRkSa nAyakake samAna premI dvArA keza khIMcane ke guNa rhe| uparyukta manorama varNa ke liye kavine rasavarSaka, dutavilambita chandako cunA hai, jo ki kaviko kAvya-jJAnasambandhI vizeSa prazAkA sUcaka hai / kRSNakI mRtyu ho jAnepara balarAma dvArA jagAye jAnepara bhI jaba ve jAgate nahIM taba balarAma nArAyaNako sambodhita karate hue kahate haiM ki aba sonekA samaya nahIM, ataH uThanA cAhiye / isa sandarbhameM kavine kalpanAko U~cI ur3Ana ke sAtha zleSAlaGkArakA prayoga kara kAvya camatkAra prastuta kiyA hai vAruNImatiniSevya vAruNacakravAkaniva hairudazrubhiH / zotritaH patitabhA: mAnadhaH ko na vA patitavAruNIpriyaH // sUrya vAruNI - pazcima dizArUpoM madirAkA adhika sevana kara lAla-lAla ho rahA hai / usako mUcchita dIna-dazApara cakravAkapakSiyoMkA samUha azru-varSA karatA huA zoka prakaTa kara rahA hai| satya hai vAruNIke sevanase kisakA adhaHpatana nahIM hotA | isa padma meM kavine sUryakI rUpAkRtike bimva dvArA sandhyAsamayakA saMketa prastuta kiyA hai| sAtha hI maMdirA-pAnake doSoMpara bhI prakAza DAlA hai / AcArya jinasena dvandvAtmaka sthitiyoMke citraNa meM bhI atyanta paTTa haiM / namikumArake vivAha ke avasarapara ekatra pazu-samUhakI vila sthitikA to mUrtimAna citraNa hai hI, sAtha hI nemakumArake hRdayakI Antarika avasthAkA bahuta hI spaSTa citra upasthita kiyA hai| AcAryane likhA hai sa khalu pazyati tatra tadA vane vividhajAtibhRtastRNabhakSaNaH / bhayavikampitamAnasagAyakAn puruSaruddhamRgAnativihvalAn // X raNajita kIrtayaH karituraGga ratheSvapi nirbhayAn / abhimukhAnabhihantumadhiSThitAnabhimukhA: praharanti na hItarAn // X X raNamukheSu eka pazu bhaya se atyanta vihvala haiN| unheM eka sthAnapara balapUrvaka avaruddha kiyA gayA hai / ve apane prANa jAne kI AzaMkAse atyanta trasta haiM aura apanI 1. harivaMzapurANa, sarga 61, padya 30 / 2. vahI, sarga 55 pa 85, 90 / prabuddhAcArya evaM paramparApASakAcArya: 7 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamartha avasthApara AMsU bahAte haiM / java nemikumArako pazuoMkA cItkAra sunAI par3atA hai to ve dravIbhUta ho jAte haiM aura unake anta meM dvandva utpanna ho jAtA hai| ve socate haiM ki jina pazuoMkA upayoga raNabhUmimeM savArIke liye karate haiM, jo manuSyakI nAnA prakArakI AvazyakatAoMko pUrNa karate haiM, jo pUrNataH nirdoSa haiM una pazuoM para mAMsalolupI yaha mAnava kisa prakAra astra prahAra karatA hai ? unakI vicAradhArA aura AgekI ora bar3hatI hai aura ke gambhIratApUrvaka mocane lagate haiM- caraNakaNTakavedhabhayAdbhUTA vidadhate paridhAnamupAnAm / mRdumRgAn mRgayAsu punaH svayaM nizitazastrazataM praharanti hi // krUra manuSyako dhikkAra hai, jo svayaM to paira kA~TA cubhaneke bhayase jUtA dhAraNa karatA hai, para mUka pazuoMpara tIkSNa zastra prahAra karatA hai / AcArya ne apane isa purANako sarasa banAneke liye vibhinna chandoMkA prayoga to kiyA hI hai, sAtha hI 'mIna sarvArthasAdhanam' (9/122 ) durvArA bhavitavyatA' (61177) 'kinna syAd gurusevayA (21131) puNyasya kimu duSkaram ' (16/46 ) 'pAtakAnaM dhruvam ( 171151 ) 'jAtanAM hi samastAnAM jovAnAM niyatA mRtI (6120 jaisI sUktiyAMkA maNikAJcana saMyoga varttamAna haiM / sAhityika suSamAke sAtha suSTividyA dharmazAstra, tattvajJAna, SaTdravya, paJcastikAya AdikA bhI vistArapUrvaka varNana AyA hai| AcArya jinasenanaM apane samayakI rAjanItika paristhitikA bhI citraNa kiyA hai / zrIguNabhadrAcArya pratibhAmUrti guNabhadrAcArya saMskRtabhASA ke zreSTha kavi haiN| ye yogya guruka yogyatama ziSya haiM / sarasatA aura saralatAke sAtha prasAdaguNa bhI inakI raca nAomeM samAhita hai / guNabhadrakA samasta jIvana sAhitya sAdhanAmeM hI vyatIta huaa| ye utkRSTa jJAnI aura mahAna tapasvI the / guNabhaTTAcAryakA nivAsa sthAna dakSiNa Arakada jilekA 'tiruma ruGakuNDama' nagara mAnA jAtA hai| inake gRhastha jIvana ke sambandha meM tathya ajJAta hai| inake granthoMkI prazastiyoMse spaSTa hai ki ye senasaMgha ke AcArya the| inake gurukA nAma AcArya jinasena dvitIya aura dAdA gurukA nAma vIrasena hai| guNamane AcArya dazarathako bhI apanA guru likhA hai / sambhavataH ye dazaratha inake * vidyAguru rahe hoMge 1 1. harivaMzapurANa, sarga 55 pa 92 / 8 sIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinasena prathama yA dvitIyake samAna guNabhadra ko bhI sAdhanA- bhUmi karnATaka aura mahArASTrakI bhUmi rahI hai| inhIM prAntoMmeM rahakara inhoMne apane granthoMkA praNayana kiyA hai / sthiti-kAla guNabhadrAcArya jinasena dvitIyake ziSya the tathA unake apUrNa mahApurANa ( AdipurANa) ko inhoMne pUrNa kiyA thaa| ataH inakA samaya AcArya jinasena dvitIyake kucha varSa bAda hI honA caahiye| uttarapurANakI prazasti meM 42 padma haiM, jinameM se Arambhake 27 padma guNabhadradvArA viracita aura avazeSa 19 padma unake ziSya lokasana dvArA virAcata mAne jAte haiM / guNabhadra svayaM uttarapurANake racanA kAlake sambandha meM mauna haiM, para 32veMse 36 veM padyataka batAyA hai ki rASTrakUTa akAlavardhake sAmanta lokAditya baMkApura rAjadhAnImeM rahakara samasta vanavAsa dezakA zAsana karate the / usa samaya zaka saMvat 820 meM zrAvaNa kRSNA paJcamI guruvAra ke dina yaha uttarapurANa pUrNa huA aura janatA isako pUjA kii| ataH guNabhadrakA samaya zaka saMvat 820 I0 man 898 arthAt I0 man kI navama atIkA antima caraNa siddha hotA hai| racanAe~ (1) AdipurANaguNabhadrAcArya ne apane guru jinasena dvitIya dvArA abUra chor3e AdipurANake 83 ve patrake caudhe padya samApti paryanta kula 1620 padya likhe haiM | (2) uttarapurANa - yaha mahApurANakA uttara bhAga hai / (3) AtmAnuzAsana | (4) jinadattacarita kAvya 1 uttarapurANa --- ajitanAtha tIrthaMkarase lekara mahAvIra paryanta 23 tIrthaMkara, gyAraha cakravartI, nau nArAyaNa, nau balabhadra, no pratinArAyaNa aura jIvambara svAmI Adi kucha viziSTa puruSoMke carita isameM diye gaye haiM / kathAvastu paryApta bistRta hai| AcAryane jahA~-tahA~ kathAnakoMko naye rUpameM bhI upasthita kiyA hai / rAmakathA padmapurANakI apekSA bhinna hai| isa kathA meM batAyA hai ki rAjA dazaratha kAzI dezameM vArANasIke rAjA the| rAmakI mAtAkA nAma suvAlA aura lakSmaNakI mAtAkA nAma kaikeyI thA / bharata, zatrughna kisake garbhameM Aye the, yaha spaSTa nahIM hai| sItA mandodarIke garbhase utpanna huI thI / parantu bhaviSyatAoM yaha kahane se ki vaha nAzakAriNI hai, rAvaNane use maMjUSAyeM rakhavA kara marIcike dvArA mithilAmeM bhejakara pRthvImeM gar3avA diyaa| saMyogase hala prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 9 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI noka meM ulajha jAne se vaha majUSA rAjA janakako mila gayI aura unhoMne usase prApta sItAko apanI putrI ke rUpameM svIkAra kiyaa| isake pazcAt jaba vaha vivAha yogya huI, taba janakako cintA huii| unhoMne eka vaidika yajJa kiyA aura usakI rakSAke liye rAma-lakSmaNako AgrahapUrvaka bulavAyA / gamake sAtha sItAkA vivAha ho gayA / yazake samaya rAvaNako AmantraNa nahIM bhejA gayA, isase vaha atyanta kruddha ho gayA aura isake bAda jaba nAradake dvArA usane sItAke rUpakI atizaya prazaMsA sunI, taba usakA haraNa karaneke liye socane lagA / yAMka haTa karane, rAmako vanavAsa dene AdikI isa kathAmeM koI carcA nahIM hai| paMcavaTI, daNDakavana, jaTAyu, sUrpaNakhA, kharadUSaNa AdikaM prasamoMkA bhI abhAva hai| banArasa ke pAsa hI citrakUTa nAmaka banase rAvaNa mItAkA haraNa karatA hai aura sItAke uddhAra hetu laMkAme rAma-rAvaNa yuddha hotA hai / rAvaNako mArakara rAma digvijaya karate hue lauTate haiM aura donoM bhAI banArasa meM rAjya karane lagate haiM / sItAke apavAdakA aura usake kAraNa use nirvAsita karane kA bhI jikra nahIM hai / lakSmaNa eka asAdhya roga meM grasita hokara mRtyu prApta karate haiN| isase rAmako udvega hotA hai / ve lakSmaNa putra pRthvIsundarako rAjapadapara aura sItAke putra ajitaJjayako yuvarAja padapara abhiSikta aneka rAjAoM aura sAMtA Adi rAniyoM ke sAtha jinadIkSA le lete haiM / yaha kathA pracalita rAmakathA se bilkula bhinna hai / kaviko yaha kisa paramparAse prApta huI, yaha nahIM kahA jA sakatA hai / dazarathajAtrAkase kucha kathAsUtra sAmya rakhate hai / anya kathAoM meM balarAma aura zrIkRSNakI kathA harivaMzapurANako kathAsaM bhinna hai| isI prakAra pacahattara parva meM jIvandharasvAmIkA carita nibaddha kiyA gayA hai| isa caritameM bhI vAdIbhasiMha dvArA likhita gadyacintAmaNi aura chatracUr3AmaNike kathAnaka meM paryApta antara hai / ina sabhI kathA sUtroMke dekhane se yaha jJAta hotA hai ki guNabhadrAcAryane kisI anya parasparAse kathAnakoMko grahaNa kiyA hai / 3 kathAnakoMkI zailI rocaka aura pravAhapUrNa hai / 8 veM, 16 veM 22 meM, 23 va aura 24 va torthaMkarako chor3akara anya tIrthakaroMke caritra atyanta saMkSepameM likhe gaye haiM, para varNana - zailIko madhuratAke kAraNa yaha saMkSepa bhI rucikara ho gayA hai / kathAnakoMke sAtha ratnatraya, dravya, guNa, karma, sRSTi evaM sRSTikartRtva Adi viSayoMkA bhI vivecana kiyA gayA hai| 10: tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarapUrANakA racanAsthala bakApura haiN| yaha sthAna pUnA-baMgalora relavaM lAinameM harihara sTezanake samIpavartI hAvera relave sTezanase pandraha mIlapara dhAravAr3a jile meM hai| uttarapurANake samAptikAlameM baMkApurameM jana bIra keyakA suyogya putra lokAditya kRSNarAja dvitIyake sAmantake rUpameM rAjya karatA thA / baMkApura ko sthApanA lokAdityane apane vIra pitA baMkeyake nAmapara kI thii| bakeyakI dharmapatnI vijayA bar3I viduSI thii| isane maMskRnameM eka kAvya racA hai, jo bhImarAvane karnATakagata vaibhava nAmaka apanI racanAma udAharaNa ke rUpameM uddhRta kiyA hai / guNabhadrake anusAra lokAditya svatantra sAmanta thA aura isane bakApUrameM jaina mandigekI sundara vyavasthA kI thii| nizcayata: una dinAMma baMkAparameM aneka janAcArya nivAsa karate the| yahI kAraNa hai ki gaGganareza mArasiMhane yahA~ Akara sallekhanA brata grahaNa kiyA thaa| isI baMkApurameM guNabhadra ne apane uttarapugaNakI racanA kI hai| AtmAnuzAsana __ isa mahatvapUrNa dharma evaM nIti-anyame 269, padma jh / AtmAke yathArtha svarUpako zikSA danaka lie isakA praNayana kiyA gayA hai| isapara prabhAcandrAcAryane saMskRna-TIkA aura paNDita ToDaramallane hindI-TIkA likhI hai / granke antima padyama AcAryane svaya spaSTa kara diyA hai ki ba jinasenAcArya dvitIyaka zigya haiN| utthAnikAke anantara subhApitarUpameM sukha-duHkhavidhaka, samyagdarzana, devakI prabalatA, matmAdhu-prazaMsA, mRtyuko anivAryatA, tapArAdhanA, jJAnAgadhanA, strInindA, samIcIna guru, sAdhuoMkI asAdhutA, manonigraha, kaSAyavijaya, yathArthatapasvI, prabhRti vipayopara padma-racanA prastuta kI gayI hai| isa granyako zailI bhatRharike 'zatakatraya' ke samAna hai| kabine isa sUkti-kAvyameM anyoktiyoMkA AdhAra grahaNa kara viSayako sarasa banAyA haihe candramaH kimiti lAJchabhavAnabhUstvaM tadvAn bhavaH kimiti tanmaya eva nAbhUH / kiM jyotsnayA malamala taba ghoSayantyA svarbhAnubannanu tathA sati nAsi lakSyaH / / he candramA ! tu malinatArUpa doSase sahita kyoM huA? yadi tujhe malina ho honA thA, to pUrNarUpasa usa malina svarUpako kyoM nahIM prApta hamA? terI uma malinatAke atizayako prakaTa karanevAlI cA~danIse kyA lAbha ? yadi tU sarvathA malina huA hosA, to vaisI avasthAmeM rAhuke samAna sadoSa to dikhalAI pdd'taa| 1. AtmAnuzAsana, jana saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, padya 140 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 11 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa padyameM candramAko lakSya banAkara aise sAdhuko nindA kI gayI hai, jo sAdhuveSa meM rahakara sAdhutvako malina karatA hai / yadi vrata - saMyamAdise yukta dambho sAdhu na hotA, to kisIkA dhyAna ho usa ora na jAtA / satyaM vadAtra yadi janmani bandhukRtyamAptaM tvayA kimapi bandhujanAddhitArtham / etAvadeva paramasti mRtasya pazcAt saMbhUya kAyamahitaM tava bhasmayanti || ' he prANa ! yadi tUne saMsAra meM bhAI-bandhu Adi kuTumbI janoMse kucha bhI hitakara candhutvakA kArya prApta kiyA hai, to use satya batalA / unakA itanA hI kArya hai ki mara jAneke pazcAt ve ekatra hokara tere ahitakAraka zarIrako jalA dete hai / isa padya meM anyokti dvArA yaha batalAyA gayA hai ki bandhujana rAga-dveSake kAraNa hI banate haiM / ataeva bandhujanoMmeM anurakta rahakara Atma-kalyANase baJcita rahanA ucita nahIM / sukha-duHkhavivekake antargata batAyA gayA hai ki sAtAvedanIya karmake udayame prANIko kucha kAlake liye jo sukhakA anubhava hotA hai, vaha yathArtha sukha nahIM hai, kintu sukhakA AbhAsa hai / indriyajanya viSayasukha vidya utake prakAzake samAna vinazvara hai / viSaya-tRSNAke kAraNa ho prANI saMtapta rahatA hai aura isa saMtApako dUra karaneke liye viSayoMkI ora anudhAvita hotA hai / ataeva indrijanya viSayasukha duHkha hI hai / ataH paradravyoMkI apekSA rahaneke kAraNa parAdhIna, aneka prakArakI bAdhAoM sahita, pratipakSabhUta asAtAvedanIya Adike udayase saMyukta, attaeva vinazvara hai 1 saMsArake prANI duHkhase Darate haiM aura sukha cAhate haiM, para avinazvara sukhakA kArya nahIM karate / yathA- J duHkhAdvibheSi nitarAmabhivAJchasi sukhamato'hamapyAtman / duHkhApahAri sukhakaramanuzAsmi tavAnumatameva // * saMsAra meM sukhakA kAraNa samyagdarzana hai, apane svarUpako pahacAnanA hai| jo AtmAnubhUti kara letA hai usIko samatA aura zAntiko prApti hotI hai / samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ina cAroM ArAdhanAoMkA sevana karanese janma, jarA aura maraNa rogakA vinAza hotA hai| zraddhAguNa jaba taka svAnubhUti se saMyukta nahIM hotA tabataka samyaktvarUpa pariNamana nahI hotA / svAnubhUtike binA jo zrutamAtra ke Alambanase zraddhA hotI hai, vaha 7 1. AtmAnuzAsana, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, bloka 83 / 2. hI padya 2 | 12 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha se sambaddha honepara bhI yathArtha zraddhA nahIM hai, kyoMki vahA~ tattvArthakI upalabdhi nahIM hai / jisa prakAra bIjake binA vRkSa na utpanna hotA hai, na avasthita rahatA hai, na bar3hatA hai aura na phaloMko utpanna kara sakatA hai, usI prakAra mamyagdarzanake vinA jJAna aura cAritra bhI yathArtha svarUpameM na utpanna ho sakate hai. na abasthita raha sakate haiM aura na mokSarUpa phalakI prApti hI ho makranI hai| ataeva cAgeM ArAdhanAAmeM samyagdarzanakI AgavanA pradhAna hai / devakI prabalatAkA vizleSaNa karate hue indra aura kRpabhadeva tIrthakarakA udAharaNa diyA gayA hai / batAyA hai ki indrakA vRhaspati mantrI hai, zastra vajra hai, manika daba haiM, airAvata hAthI vAhana hai aura sAkSAt viSNukA anugraha bhI hai, to bhI indra zatruoM dvArA parAjita hotA hai, yaha aSTakI hI krIr3A hai / yadi pUrvApAjita pUNya zapa hai, no prANoMke liye Aya. dhana-sampatti evaM zarIgadi sabhI anukUla sAmagrI prApta ho jAtI hai| aura yadi puNya zeSa nahIM hai, to prANI usakI prAptike liye kitanA bhI parizrama kyoM na kareM, use kucha bhI prApta nahI holA ! pAyA hai netA yatra bRhaspani praharaNaM bacca mugaH manikAH mvargA durgamanugraha: bala harerogavaNo vAraNa / ityAzcaryabalAnvito'pi bAbhadbhagna: paraiH saGgare tadvyaktaM nanu devameva zaraNaM dhigdhimvRthA paurupam // duSTa devakI prabalatA batalAte hue granthakArane Adi tIrthakarakA udAharaNa prastuta kiyA hai aura batalAyA hai ki jina RSabhajinendrane samasta sAmrAjyako tRNake samAna tuccha samajha kara chor3a diyA thA aura tapasyAko svIkAra kiyA thA / ve hI bhagavAna kSudhita hokara dInakI taraha dUmaroMke dharopara ghUme, para unhe bhojanaprApta nahIM huA, jaba Adideva garbhama Aye the, taba usake chaha mahIne pUrvase hI indra hAtha jor3akara dAsake samAna sevAmeM saMlagna rahA / idhara inakA putra bharata cakravartI baudaha rala aura nau nidhiyoMkA svAmo thA / yugake AdimeM svayaM saSTike sraSTA the, phira bhI unheM kSadhAke vazameM hokara chaha mahIne taka pRthvI para dhUmanA par3A / yaha usa devakI prabalatA nahIM to aura kyA hai samastaM sAmrAjyaM taNamiva parityajya bhagavAn tapasyan nirmANa: kSudhita iva dIna: paragRhAn / 1. AtmAnuzAsana, ana saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, zloka 32 / / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 13 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kilAdbhikSArthI svayamalabhamAno'pi muciraM na soDavya kiMvA paramiha paraiH kAryavazataH // maraNa sambandhI padyoMmeM janma aura maraNakA avinAbhAva sambandha banAte hue mRtyuko anivAryatA siddha kI gayI hai / yonindA - prasaMga meM prakArAntarase vipayAmAkI hI nimbA kI gayI hai / jo nArI viSaya-vAsanAko jAguna karatI hai, AdhyAtmika dRSTise vaha tyAjya hai| samIcIna gumkA svarUpa batalAte hue maMthama, tyAga aura tapasyAkA mahatva batalAyA hai / saMyamaNa rAjyake saMrakSaNArthaM jisa prakAra bAhya zatruoM kA jIvanA Avazyaka hai, usI prakAra antaraMga zuoM kA bhI mana bandarake samAna capala hai, ataeva use AtmaniyantraNa meM rakhaneke liye rUpa vRkSa para vicaraNa karAnA cAhiye / manako vanameM karanekA ekamAtra sAdhana zrutajJAna hai| isI prakAra pAyavijaya. saMsArakI anityatA, jJAnArAdhanA, tapArAdhanA, pariyArAdhanA AdikA vi paNa kiyA hai| guNabhadrAcAryane anuprAsa alaMkArakA bhI sundara niyojana kiyA hai| anya alaMkAromaM upamA | padya 81 atizayokti patra OM9 ), rUpaka ( pa 78 1. apahna uni ( pa 86 ) aprastutaprazaMsA (padya 139 ) pa ( padya 109 / vibhAvanA ( pa 102 ) Adi alaMkAkA saMyojana pAyA jAtA hai| anuprAsa kI chaTA darzanIya hai ng prAjJaH prApta samasta zAstrahRdayaH pravyaktalokasthitiH prAstAza: pratibhAparaH prabhavAn prAgeva dRSTottara 1 prAyaH praznasahaH prabhuH paramanohArI parAnindayA yAmakathAM gaNI guNanidhiH praspaSTamiSTAkSaraH || jinadattacarita isa prabandha-kAvya meM 9 sarga haiN| samasta kAvya anuSTup chandameM likhA gayA hai | sargAntameM chanda-parivartana bhI huA hai| aMgadezAntargata vasantapura nAmake nagarameM seTha jovadeva aura unakI patnI jIvamAkA putra jinadatta hai / anya jaina mahAkAvyoMke samAna kavine isa kAvyake Adi meM bhI putra prAptikI cintA eva putrakA mahattva pratipAdita kiyA hai| jinadatta zaizava samApta kara jatra pUrNa yuvaka huA, to usakA mana saMsArake viSayosa virakta rahane lagA / " 1. AtmAnuzAsana, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura, padya 118 / S vahIM, pazca 5 / 14 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavina jinadattakI ima viraktiko bar3e kauzalake mAtha anuraktike rUpama parivartita kiyA hai| kavi pAhatA hai ki eka dina jinadatta apane mitroMke sAtha koTikUTa caityAlayameM darzanArtha gayA / vahA~ mIr3hiyAM car3hate samaya daravAjeke pAsa eka strI-mati para usakI dRSTi pdd'ii| graha mani atyanta ramaNIya thii| usakA aMgavinyAma amRta aura madhuse nirmita huA thA / ina anindya maundaryakA avaloTanaka: jindana ma ho gayA aura apanI suratudha stro baiThA / jaba vaha isa avasthAmeM ghara lauTA, to pitA jIvadevane cintita hokara usa mUtike zilpIko bulAyA aura pUchA ki mati kima nArI kI hai ? zilpIne banalAyA vi yaha mUrti campAnagarIka vimala beThako putrI vimalamattIkI hai| phalata: premAkarSaNa dvArA jinadattakA pANigrahaNa vimalamatIke mAtha sampanna ho gayA / durgaNa aura vyasana vyaktimeM kisa prakAra praviSTa hote haiM. isa tathyAMgako kavine isa kAvyaka tRtIya marga meM abhivyakta kiyA hai| jinadana apane mitroM ke samargake kAraNa dya ta khelanA mImsa letA hai aura zAnaH zanaH mAga dravya dya tadevakI bheMTa ho jAtA hai| kavi nATakake samAna ghaTanAcakrako dUsarI ora mor3atA hai aura jinadatako pramArjanake hetu videza bheja detA hai aura vahAM jinadatta bahana-sA dhana arjana karatA hai tathA rAjA-mahArAjAoMsa mamparka sthApita kara zrImatI nAmaka gajakUmArIkaM. sAtha vivAha sampanna karatA hai| samudrapathama vApana lauTate samaya zrImatIvaM saundayaMse AkRSTa ho mamudradatta nAmakA vyApArI jinadanako samudrameM girA detA hai| jinadatta eka kASThakI paTTikAke sahAre samudrako pAra karane lgaa| AkAzamArgase jAte hA vidyAdhara usake bala-pauruSase prabhAvita hAe / ataH unhoMne use apane vimAnameM jeThA liyA aura apane adhipani ayokathokI putrI zRGgAramatIka. sAtha jinadattakA vivAhasaMskAra sampanna karA diyaa| kucha dinoM pazcAt jinadatta apanI patnI zRGgAramatIka sAtha campApurameM AyA aura rAtako eka vATikAmeM nivAmake hetu Thahara gayA / madhyapatrike samaya zRGgAgmatIko usI vATikAme pote chor3a baha kahIM cala diyaa| zRGgAramatI bhI campApurake eka caityAlayameM nivAsa karane lago / yahA~ vimalA aura zrImatI bhI use mila gayIM / jinadatta vAmanakA rUpa dhAraNa kara nagara meM apanI gAna-vidyA dvArA logoMkA anuraJjana karane lgaa| rAjadaravAramaiM use gAyakakA pada prApta ho gayA / eka dina kisI vyaktine rAjAke yahA~ sUcanA dI ki isa nagarake jinAlaya meM tIna parama sundariyA~ nivAsa karatI haiM, jo na kabhI haMsatI haiM aura na kabhI parapuruSase bAta-cIta hI karatI haiN| jinadattane rAjAse pratijJA kI ki prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 1, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM ina mundariyoMko ha~sA sakatA huuN| usane vahA~ jAkara apane vRttAnta dvArA una yubatiyoMko anuraJjita kara ha~sAyA / jinadattane eka madonmatta gajako bhI vaza kara rAjAko prasatra kiyA aura usakI kanyAke sAtha vivAha sampanna kiyA, pazcAt jinadatta apane mAtA-pitAme milA aura mani hAga apanI bhavAbali avagata kara usane munidIkSA grahaNa kara lI / kaThora tapazcaraNa kara usane AThavAM svarga prApta kiyaa| kavine ima kAvyameM sUndara kavitvakA bhI niyojana kiyA hai| nadI aura vezyAoMkI samanA karate hue zleSa aura utprekSA dvArA eka mAtha camatkAra nibaddha kiyA hai mavibhramA: mapadmAzca masevyapayodharAH / kuTilA yatra gajante nadyaH pamyAGganA iva / ' kavi basantapurako khAtikAoMke saundaryakA utprekSA dvArA pratipAdana karatA huA kahatA hai ki khAtikAke vyAjase mamudra hI yahA~ praviSTa ho gayA hai| kavine samudra ke samasta guNoMkA pratipAdana karate hue likhA hai mahIpravezamAvizya caureNeva payodhinA / khAtikAjyAjato vA yatnaharaNecchayA / / phani pAlpanA kitanAnI hai, maha nimnabita pAse sahaja jaanaa| jA skegaa| rAtri samApta ho gayI hai, sUryakA udaya hone jA rahA hai| yaha sUrya pUrva dizAke kamakuma bhaSaNake samAna, rAtrirUpI aGganAkaM vismRta lohita kamalake mamAna, kAmadevanRpatika rakta Atapa patrake mamAna, andhakAranAzaka cakrake samAna aura AkAzarUpI strIke mAGgalyakalazaka samAna parilakSita ho rahA hai-- prAcI kuMkumamaNDanaM kimathavA rAtryaganAvismRtaM / raktAmbhojamazro manojanRpate raktAtapatraM kimu / cakra dhvAnta vibhedaka dya vanitAmAMgalyakumbhaH kimu / itthaM zaMkitamabare sphuTamabhUdAnostadA maNDalam / / ' gbha-paripAka aura bhAva-yojanAko dRSTise bhI yaha kAdhya maphala hai / zAkaTAyana pAlyakIrti ye vaiyAkaraNa zAkaTAyana bahuta prAcIna AcArya haiM, jinake matakA ullekha 1. jinadattacaritra, mANikacandra granthamAlA, vikramAzca 1973. padma 18 / 2. vahIM, padya 1517 / 3. jinadattacaritra. mANikazcandra digambara jaina granthamAlA, paca 21127 / 16 : tIrthakara mahAbIra aura unakI AcAryaparamparA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinine apanI aSTAdhyAyI meM kiyA hai| Rgveda aura zuklayajurveda ke prAtizAkhyoM meM tathA yAskAcArya ke niruktameM bhI inakA nirdeza AyA hai| ye zAkaTAyana pANinI se sAr3he chaH sau varSa pUrva hue hai, para prastuta zAkaTAyana ukta zAkaTAyanAcAse bhinna haiN| ye jaina AcArya haiM aura inhoMne svopajJa amodhavRtti sahita zAkaTAyana jabdAnuzAsanako racanA kI hai| amoghavRttike Arambha meM zAkaTAyana nAmase hI inakA nirdeza kiyA gayA hai| maMgalAcaraNakI vyAkhyA karate hue granthapraNayanake pratijJAvAkyameM batAyA hai "evaM kRtamaGgalarakSAvidhAnaH paripUrNamalAgraMtha laghupAyaM zabdAnuzAsanaM zAstramidaM mahAzramaNa saMghAdhipatirbhagavAnAcAryaH zAkaTAyanaH prArabhate zabdArthajJAnapUrvakaM ca sanmArgAnuSThAnam" / isase spaSTa hai ki isa granthake racayitA AcArya zAkaTAyana haiM / zAkaTAyanakI cintAmaNiTIkA ke racayitA yakSatrarmAne bhI zAkaTAyanako isa zabdAnuzAsanakA racayitA mAnA hai / unhoMne likhA hai "svasti zrIsakalajJAna sAmrAjyapadamAptavAn / mahAzramaNasaMdhAdhipatiryaH zAkaTAyanaH || X "vighnaprazamanArthaM maddevatAnamaskAraM paramamaGgalamArabhya bhagavAnAcAryaH zAkaTAyanaH zabdAnutrArAnaM zAstramidaM prArabhate / " x X zAkaTAyanakA anya nAma pAlyakIti bhI milatA hai / vAdirAjasUrine apane pArzvanAthacarita meM inakA smaraNa pAlyakIrtike nAmase kiyA hai- w kutastyA tasya sA zakti: pAlyakIrtermahaujasaH 1 zrIpadazravaNaM yasya zAbdikAn kurute janAn || arthAta usa mahAtejasvI pAlyakIrtikI zaktikA kyA varNana kiyA jAya, jisakA zrIpada zravaNa hI logoMko zAbdika yA vaiyAkaraNa kara detA hai / zrI nAthUrAmajI premIkA abhimata hai ki "zrIvIramamRtaM jyotiH " Adipadase zAkaTAyanakA prArambha hotA hai| isI kAraNa vAdirAjasUrine zrIpadako lakSya karake ukta 1 zAkaTAyana-vyAkaraNa, bhAratIya jJAnapITha, prathama saMskaraNa, san 1971 pRSTha 1 / 2. jaina sAhitya aura itihAsa lekhaka - nAthUrAma premI, prakAzaka - hemacandra modI, Thi0 hindI - grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga giragAMva, bambaI, prathama saMskaraNa san 1942, pR0 156, 157 / 3. zrI pArzvanAtha carita, mANikacandra granthamAlA, 1125 / 2 prabuddhAcArya evaM paramparApokkAcArya : 17 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirdeza kiyA hai / " zubhacandrane pArzvanAthacarita paJjikAmeM likhA hai- "tasya pAlyakIrteH mahaujasaH zrIpadazravaNaM zriyA upalakSitAni padAni zAkaTAyanasUtrANi teSAM zravaNaM AkarNanam / " arthAt zubhacandra pAlyakItiko zAkaTAyanasUtroMkA racayitA mAnate haiM / zAkaTAyana-prakriyAsaMhake maMgalAcaraNa meM jinezvarako pAlyakIrti aura munIndra vizeSaNa diye gaye haiM, jo liSTa haiM / eka arthake anusAra jinezvarako aura dUsare arthake anusAra prasiddha vaiyAkaraNa pAlyakIrtiko namaskAra kiyA gayA hai / abhayacandrake isa maMgalAcaraNa se zAkaTAyanasUtroMkA racayitA pAlyakIrti siddha hote haiM munIndramabhivandyAhaM pAlyakIrti jinezvaram | mandabuddhayanurodhena prakriyAsaMgrahaM brave // ` zAkaTAyana yA pAlyakIrti yApanIya sampradAyake vidvAn the / vi0 saMvatkI 13vIM zatAbdIke malayagiri nAmaka zvetAmbarAcAryane nandisUtrakI TIkAmeM unheM yApanIya-yatiyoMkA agraNI likhA hai " zAkaTAyano'pi yApanIyayattigrAmAgraNIH svopajJazabdAnuzAsanabRttAvAdI bhagavataH stutimevamAh - 'zrIvIramamRtaM jyotirnatvAdi sarvavedhasAm / atra ca nyAsakRtavyAkhyA--sarvavedhasAM sarvajJAnAM sakalazAstrAnugataparijJAnAnAM Adi prabhavaM prathamamutpattikAraNamiti / pAtyakIrti yA zAkaTAyana zvetAmbaroke samAna strImukti aura kevalI kavalAhArako bhI mAnate haiM / yaha mAnyatA yApanIyasaMghakI hai / amoghavRttimeM " upasarvaguptaM vyAkhyAtAraH" kahakara zAkaTAyanane sarvagupta AcAryako sabase bar3A vyAkhyAtA mAnA hai aura ye sarvagupta vahI jAna par3ate haiM, jinake caraNoMke samIpa baiThakara bhagavatI ArAdhanAke kartA zivAryane sUtra aura arthako acchI taraha samajhA thaa| zivArya yApanIya sampradAyake AcArya the / ataeva unake guruko zreSTha vyAkhyAtA batalAne vAle zAkaTAyana bhI yApanIya hoMge 1 zrI premIjIne kisI AdhArase zAkaTAyanako 'zrutakevalidezIyAcArya' likhA hai| cintAmaNiTIkA ke karttA yakSavarmAne unheM " sakalajJAnasAmrAjyapadamAptavAn " mAnA hai / digambara sampradAya ke anusAra vIra nirvANa saM0 683 varSake pazcAt 1. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 150 2. prakriyAsaMgrahakA maMgalAcaraNa / 3. nandisUtra, pR0 23 1 18 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaliyoM yA ekadezazrutakevaliyoMkA viccheda ho gayA hai| ataeva unakA zrutakebalidezIyarUpase ullekha yApanIyasaMghakA dyotaka hai| zAkaTAyanane apanI guruparamparAkA ullekha nahIM kiyA hai aura na apane gurukA nAma hI diyA hai / amoghavarSake pitA prabhUtavarSa yA govindarAja tRtIyakA jo dAnapatra kadamba ( maisUra ) meM milA hai vaha zaka saMvat 735 kA arthAt amoghavarSake rAjA honese eka varSa pahale kA hai| usameM arkakIrti muniko mAnyapUra grAmake zilAgrAmajinendrabhavanake lie eka gAMva dAna karanekA ullekha hai / arkakoti yApanIyanandisaMgha punnAgavRkSa mulagaNake the / arkakItike gurukA nAma vijayakIrti aura pragurukA nAma zrIkoti thaa| bahuta sambhava hai ki pAlyakIrti arkakItike ziSya rahe hoN| zAkaTAyanasUtrapAThameM indra, siddhanandi aura Aryavajra ina tIna pUrvAcAryoke masIkA nirdeza pAyA jAtA hai| ina tInoM AcAryoMmeM indrakA ullekha gommaTasAra jIvakANDa saMzayI mithyASTike rUpameM AyA hai| siddhanandi bhI yApanIyasaMghake AcArya pratIta hote haiN| tiloyapaNNattimeM vajayazakA nAma AtA hai / ataH sambhaya hai ki AryabaLa digambarAcArya hoM athavA zvetAmbara kalpasUtrasthavirAvalImeM nirdiSTa ajjavaira hoN| tapAgacchakI paTTAvaloke anusAra inakI gaNanA dazapUrvadhAriyoMmeM kI gayI hai| ataeva pAlyakAtti-zAkaTAyana yApanIyasampradAyake AcArya haiM aura inake gurukA nAma sambhavata: armakIrti rahA hogaa| sthitikAla pAlyakIti-zAkaTAyanake samaya-nirdhAraNake sambandhameM vizeSa matabheda nahIM hai| vAdirAja dvArA nirdeza honeke kAraNa inakA samaya I0 san 1025 ke pUrva hai / ' zAkaTAyanane likhA hai-khyAte'dRzye // 413208 // bhUte'nadyatane khyAte lokavijJAte dRzye prayoktuH sakhyadarzane vartamAnAddhAtolapratyayo bhavati / liGapavAdaH / aruNadevaH pANDyam / adahadamoghavarSo'rAtIn / tyAta iti kim ? cakAra kaTaM devadattaH / dRzya iti kim ? jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / anadyatana iti kim ? udagAdAdityaH / " arthAt jo ghaTanA A~khoMke samakSa ghaTita huI ho athavA lokavijJAta ho use prakaTa karaneke lie dhAtuse laG pratyaya hotA hai| yathA-aruNadevaH pANDyamdeva-napa tuMgadeva (amoghavarSakA nAmAntara) ne pANDya narezako rokA tathA adahadamoghavarSo'rAtIna-amoghavarSane zatruoMko jalA diyaa| ina udAharaNoMmeM amogha1. saMskRta-kAvya ke vikAsameM jaina kaviyoMkA yogadAna, DA. nemicandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, pR0 174 / prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 19 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa dvArA zatruoM para vijaya prApta karanekI ghaTanAkA ullekha AyA hai| zaka saMvat 832 (I0 san 9.10) ke eka rASTrakUTa abhilekhameM isI prakArakI ghaTanAkA nirdeza kiyA hai-bhUpAlAn kaNTakAbhAn-veSTayitvA dadAha-arthAt isa ghaTanAkA bhI vahI tAtparya hai ki samrAT amoghavarSane apane se viparIta hAe rAjAoMko gherA yA jalA diyA / abhilekha amoghavarSase pIchekA hai| ataeva yahA~ parokSArtha ke liTalakArakA prayoga kiyA gayA hai| bAburAke dAnapatrameM', jo zaka saMvat 789 ( I0 san 867 ) kA likhA huA hai, isa ghaTanAkA ullekha hai| abhoghavarSa zaka saMvat 736 / I0 san 814 ) meM siMhAsanAsIna huA thA aura yaha dAnapatra zaka saMvat 789 / I0 san 867 ) kA hai / ataeva pAlyakIrtikA samaya amoghavarSakA rAjya-kAla hai / 'adahadamoghavarSosrAtIn' udAharaNase amoghabattike racayitA pAyyakIrtikI samakAlInatA spaSTa hai| mi0 rAIsa sAhabane cidAnanda kavika munibaMzAbhyudayanAmaka kannar3akAvyarA eka pramANa diyA hai| yaha kavi maisUrata cikkadeva rAjAke samayameM ( I0 san 1672-1704 ) huA hai / batAyA hai-- "usa muline apane buddhirUpa mandarAcalase zrutarUpa samudrakA manthana kara yazake sAtha vyAkaraNarUpa uttama amRta nikaalaa| zAkaTAyanane utkRSTa zabdAnuzAsanako banA leneke bAda amoghavRttinAmako TIkA, jise bar3I zAkaTAyana kahate haiM, banAthI, jisakA parimANa 18000 hai| jagatprasiddha zAkTAyana munine vyAkaraNake sUtra aura sAtha hI pUrI vRtti bhI banAkara eka prakArakA puNya sampAdana kiyaa| eka bAra abiddhakaraNa siddhAntacakravartI padmanandine muniyoMke madhya pUjita zAkaTAyanako mandaraparvatake samAna 'dhIra' vizeSaNase vibhUSita kiyaa|" ___ gaNaratnamahodadhike kartA vardhamAnane I0 san 1140 meM zAkaTAyanakA nirdeza kiyA hai / ataeva zAkaTAyanakA samaya usase pUrva nizcita hai / racanAe~ pAlyakoti yA zAkaTAyanakI nimnalikhita racanAe~ upalabba hotI haiM1. amoghavRttisahita zAkaTAyanazabdAnuzAsana2. strImukti / 3. kevlibhukti| (1) zAkaTAyanakA zabdAnuzAsana atyanta mahattvapUrNa hai| isameM cAra adhyAya haiM aura pratyeka adhyAya cAra pAdoMmeM vibhakta hai| prathama adhyAyake prathama pAdameM 1. epi grAphiyA epiDakA, jilda 1, pR0 54 / 2. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 159 para uddhRta / 20 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 sUtra, dvitIya pAdameM 223 sUtra, tRtIya pAdameM 195 sUtra aura caturtha pAdameM 1323 sUtra haiM | dvitIya adhyAyake prathama pAdameM 229 sUtra, dvittIya pAdameM 172 sUtra, tRtIya pAdameM 113 sUtra aura caturtha pAdameM 239, sUtra haiM / tRtIya adhyAyake prathama pAdameM 201 sUma, dvitIya pAdameM 227 satra, natIya pAdau 181 gUtra aura caturtha pAdameM 146 sUtra haiM / caturtha adhyAyake prathama pAdame 271 sUtra, dvittIyapAdameM 261 sUtra, tRtIyapAdameM 289 sUtra aura caturtha pAdameM 186 sUtra haiN| isa prakAra prathama adhyAya 722, dvitIya adhyAyameM 753, tRtIya adhyAyameM 795 aura caturtha adhyAyama 1007 sUtra hai| ina sUtroMkI kula saMkhyA 3,237 hai | yaha zabdAnuzAsana atyanta prasiddha rahA hai| racayittAkI amoghavattike atirikta prabhAcandrakA 'zAkaTAyana-nyAsa', yakSavarmAkI cintAmaNi-TIkA', ajitasenAcAryako 'maNiprakAzikA TokA', abhayacandrAcAryakI 'prakriyATIkA', bhAvasena vidyakI 'zAkaTAyanaTIkA', evaM dayApAla muniko 'rUpasiddhi' TIkAe~ pAyI jAtI haiN| ___ zAkaTAyanavyAkaraNa pratyAhArazailI meM likhA gayA hai / isake pratyAhArasUtroMkI yaha vizeSatA hai ki isameM laN' sUtrako sthAna nahIM diyA hai aura 'la' varNako pUrva sUtrameM hI rakha diyA gayA hai / isameM sabhI varNake prathamAdi akSaroMke kramase alagaalaga pratyAhAra sUtra diye gaye haiN| kevala voke prathama vargoMke grahaNake liye do sUtra hai-'pANinIyavarNasamAmnAya' kI bhA~ti zAkaTAyanavyAkaraNameM bhI hakAra do bAra AyA hai| pANinIyavyAkaraNameM 41-43 yA 44 pratyAhArasUtroMkI upalabdhi hotI haiN| kintu zAkaTAyanameM kevala 38 pratyAhAra hI upalabdha haiM / isa vyAkaraNameM nimnalikhita pratyAhAra sUtra Aye haiM aiuN ||1|| Rk / / 2 / eo // 3|| aioc / / 4 / / hayavarala / / 5 / / amaDaNanam / / 6 / / jabagaDadaza ||7|| jhabhaghaDhadhaSu / / 8 / / khaphachaThathaT // 2|| caTata |10|| kapam ||11|| zaSasa aMaH, ka, par ||1saa hal // 13 // yahA~ eka vizeSatA yaha hai ki zAkaTAyanameM pratyAhArasUtroMkA saMgraha pANini jaisA hI nahIM hai, pratyuta unhoMne sUtroMmeM saMzodhana aura parivartana kiyA hai / udAharaNArtha zAkaTAyanameM 'la' svarako mAnA hI nahIM gayA hai | isakA antarbhAva 'R' varNa meM hI kara liyA gayA hai| isI taraha anusvAra, visarga, jihvAmUlIya aura upadhmAnIyakI gaNanA vyaJjanoMke antargata kI gayI hai / pANinine anusvAra visagaM jihvAmUlIya aura upadhmAnIyako vikRta vyaJjana kahA hai| vAstavameM anusvAra makAra yA nakAra janya honeke kAraNa vyaJjana hai / visarga kahIM sakArase aura kahIM rephase svataH utpanna hotA hai| ataH yaha bhI vyaJjana hai / jihvAmUlIya aura upadhmAnIya donoM kramazaH 'ka', 'kha, tathA 'pa', 'pha' ke pUrva visargake hI prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcartya : 21 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikRta rUpa haiM / pANinine ina sabhI vargokA apane pratyAhAra stroMmeM jo unakI varNamAlA kahI jAyagI, svatantra rUpase koI sthAna nahIM diyaa| bAdaka pANinIya vaiyAkaraNoMmeMse kAtyAyanane ukta cAroMko svara aura vyaJjana donoMmeM hI parigaNita karanekA nirdeza kiyA hai| zAkaTAyanavyAkaraNameM anusvAra, bisarga Adi ke mala rUpoMko dhyAna meM rakhakara hI unheM pratyAhArasUtroMmeM sammilisakara unake vyaJjana honekI ghoSaNA kara dI gayI hai| zAkaTAyana' vyAkaraNa meM sAmAnya saMjJAeM bahuta alpa haiN| itsaMjJA aura 'sva' (savarNa) saMjJA karanevAle, basa ye do hI saMjJAvidhAyaka satra haiM aura isa vyAkaraNameM avazeSa do sUtra grAhaka haiM / grAhaka sUtroMmeM prathama sUtra vaha hai, jo svara (vyaJjana bhI) se usake jAtIya dIrghAdi vargoM kA bodha karAtA hai aura dUsarA pratyAhArabodhavaH 'sAtmetat // 1 / 1 / 1 sUtra hai / yaha sUtra apane meM to aspaSTa hai, para amoghavRttima itanA spaSTa kara diyA hai ki isake samajhanemeM kaThinAI nahIM hotii| isa prakAra zAkaTAyanavyAkaraNameM saMjJAvidhAyaka sUtroMko bahuta kamI hai| saMjJAprakaraNameM kula chaha sUtra haiM, unameM do hI sUtra aise haiM, jinheM saMjJAvidhAyaka mAnA jA sakatA hai: zAkaTAyanameM "na||11170" sUtrake dvArA virAmameM sandhi kAryakA niSedha karate hue avirAmameM sandhikA vidhAna mAnakara isa mUtrako adhikArasUtra batalAyA hai / 'ac' sandhike ArambhameM sabase pahale ayAdi sandhikA vidhAna-"eco'cyayavAyA // 1 / 1171" sUtra dvArA kara diyA hai / pazcAt-"asve ||13173dvaaraa yaNasandhikA nirUpaNa kiyA hai| isa prakAra pANinikI apekSA sAkaTAyanameM ayAdisandhiko pramukhatA hai / zAkaTAyanake isa kramako 'hemazabdAnuzAsana' meM bhI apanAyA gayA hai| zAkaTAyanake 121185, 131486, 1 / 188, 111397, sUtra hemake svarasandhiprakaraNameM ||15, shraa18,112|17 aura zarA30 jyoMke-tyoM upalabdha haiN| prakRtibhAvaprakaraNako zAkaTAyanane niSedhasandhiprakaraNa kahA hai aura isameM svarasandhike antargata dvitvasandhiko bhI rakhA gayA hai aura isakA anuzAsana 9 sUoMmeM kiyA hai| zAkaTAyanavyAkaraNameM 'hala sandhikA vidhAna karate hue saloMko jaza karanekI vidhi batalAyI hai / yaha vidhi pANinikI apekSA lAghavapUrNa hai| ___ zabdasAdhutvakI prakriyAmeM zAkaTAyana pANinike samakSa hote hue bhI unhoMne svarAnta aura vyaJjanAnta zabdoMke sAdhutvameM lAghavaprakriyAko sthAna diyA hai| zAkaTAyanameM strIpratyayAnta zabdoMkA sAdhatva prAyaH chor3a diyA hai| jaise 'dIrghapucchI', 'dIrghapucchA', 'kavarapuccho', 'maNipucchI', 'viSapuccho', 'ulUkapakSI', 22 : dIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'azvakRtI', manasAkRtI' Adi prayogoMkA zAkaTAyanameM abhAva hai| para zAkaTAyanake TIkAkAroMne isa kamI ko pUrA karanekA prayAsa kiyA hai / I 7 zAkaTAyanavyAkaraNa meM kArakakI koI paribhASA nahIM dI gayI hai aura na kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa kArakake lakSaNa ho batalAye gaye haiM / isa prakaraNa meM kevala arthAnusAriNo vibhaktiyoMkI ho vyavasthA milatI hai| zAkaTAyanane 113100 sUtra dvArA hA dhik, samayA, nikapA, upari, uparyupari adhyadhi agreo'dho atyantya, antarA, antareNa paritaH, abhitaH aura ubhayataH zabdoke yoga meM anibhihita artha meM vartamAna se am, auda aura zakA vidhAna kiyA hai| yahA~ sIdhe dvitIyA vibhakti kA kathana na kara dvitIyA vibhakti ke pratyayokA nirdeza kara diyA hai| isI prakAra 1 / 3 / 127, 1 / 3 / 152 tathA 1 / 3 / 171 Adi sUtroMmeM bhI vibhaktisambandhI pratyayoMkA nirUpaNa kiyA hai / yaha prakriyA dekhane meM bhale hI gaurava pratIta ho, para hai vaijJAnika / zAkaTAyanane tulyArtha meM tRtIyA aura paSThIke vidhAnake liye pRthaka-pRthaka sUtra likhe haiM / 1 samAsaprakaraNa prArambha karate hI zAkaTAyanameM bahuvrIhi samAsavidhAyaka sUtroM kA nirdeza hai / pazcAt kucha taddhita pratyaya A gaye haiM, jinakA saMyoga prAyaH bahuvrIhi samAsameM honA hai / jaise--nan, dus, su unase pare prajAzandAnta bahuzrIhise 'am' pratyaya nan dus tathA alpazabda se pare medhAdAnta bahuvrIhise am pratyaya jAtizabdAnta bahubIhise cha pratyaya evaM dharmazabdAnta bahuvrIhise 'an' pratyaya hotA hai / isake pazcAt bahuvrIhi samAsa meM puMvadbhAva, hrasva Adi anuzAsanakA niyamana hai / sugandhi, pUtagandhi, surabhigandhi, ghRtagandhi, padmagandhi Adi sAmAsika prayogoMke sAdhutva ke liye 'it' pratyayakA vidhAna kiyA hai / isa vyAkaraNa meM bahuvrIhisamAsakA anuzAsana samApta honeke bAda hI avyayIbhAvaprakaraNa Arambha hotA hai tathA yuddha vAcya meM grahaNa aura praharaNa artha meM kezAkezI aura daNDAdaNDiko avyayIbhAva samAsa mAnA hai / yataH zAkaTAyana ke matAnusAra avyayIbhAvasamAsake tIna bheda haiM- ( 1 ) anyapadArthapradhAna, (2) pUrvapadArthapradhAna, (3) uttarapadArthapradhAna / ataH "kezAzca kezAzca parasparasya grahaNaM yasmin yuddhe" jaise vigrahavAkyasAdhya prayogoM meM anyapadArthapradhAna avyayIbhAvasamAsa hotA hai / isa prakAra zAkaTAyanameM samAsasambandhI niyamana vizeSa rUpameM pAyA jAtA hai / zAkaTAyanavyAkaraNameM samAsake pazcAt taddhita prakaraNa Arambha hotA hai / isa prakaraNakA pahalA sUtra hai, 'prAgjitAdaN // 244 // pratyayakA niyamana zAkaTAyanane pANinike samAna hI kiyA hai aura prAyaH ke hI pratyaya prayukta haiM, jinakA pANinine anuzAsana kiyA hai| itanA hone para bhI zAkaTAyanane pANinikI prabucAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 23 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA lAghavako mahattva diyA hai aura kaI naye zabda diye gaye haiN| tiGanta prakaraNameM "kriyAoM dhAtuH' sUtrako dhAtusaMjJaka adhikArasUtra batalAyA hai aura pANinikI lakAraprakriyAke anusAra kriyArUpoMkA sAdhutva dikhalAyA gayA hai| kRdantaprakaraNa pANinike tulya honepara bhI niyamanameM kaI vizeSatAe~ haiN| isa prakAra zAkaTAyana-zabdAnuzAsana kaI maulika mAnyatAoMse sampRkta hai / strImukti-prakaraNa ise dukAna gra- pra sArikAeM haiN| vAkaTAyanane zvetAmbara sampradAyAnusAra mAnya tarka dvArA strImuktikA samarthana kiyA hai| prabhAcandrAcAryane prameyakamala-mArtaNDa nAmaka apane takagranthameM ina kArikAoMko pUrvapakSake rUpameM upasthitakara strImuktikA nirasana kiyA hai| yahA~ udAharaNArtha kucha kArikAe~ prastuta kI jAtI haiM asti strInirvANaM puMvat, yadavikalahetukaM strISu / ma virudhyati hi ratnatrayasaMpad nirvRtahatuH / ratnatraya viruddha strItvena yathA'marAdibhAvena / iti vAGmAtra nAtraM pramANamAptA''gamojyad vA // kevalibhukti-prakaraNa isameM 37 kArikAe~ haiN| prabhAcandrane pUrvapakSaka rUpameM kevalI-kavalAhArakhaNDana meM isI granthakI kArikAoMko uddhRta kiyA hai| kArikAe~ tArkikalI meM likhI gayI haiM / yahA~ do-tIna kArikAe~ uddhRta kI jAtI hai asti ca kevalibhuktiH samagraheturyathA purA bhukteH / paryApti-vedya-taijasa-dIrghAyuSkodayo hetuH // 1 // AhAraviSayakAGkSArUpA kSud bhavati bhagavati bimohe / kathamanyarUpatA'syA na lakSyate yena jAyeta // 6 // x x x na kSud vimohapAko yat pratisaMkhyAnabhAvananivartayA / na bhavati vimohamAkaH sarvo'pi hi tena vinivartyaH / / 7 / / 1. strImukti prakaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, zAphTAyanavyAkaraNake antargata. kArikA 2, 3 / 2. kevalabhuktiprakaraNa, kA0 1,6,7 / bhAratIya jJAnapITha prakAzana, zAkaTAyana vyAkaraNake antargata / 24 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjazekharane pAlyakItike vacanoMko uddhRta kiyA hai, jisase avagata hotA hai ki inakA koI kAvyazAstrasambandhI grantha bhI rahA hai| batAyA hai.--"vastukA svarUpa cAhe jaisA bhI ho, sarasatA to kavikI prakRtike AdhArapara hai / arthAt kaviko prakRti sarasa hai, to use sarasa banA detA hai aura kAmako prakRti rUkSa yA nIrasa ho, to sarasa vastu bhI nIrasa ho jAtI hai| anurakta vyakti jisa vastukI stuti karatA hai, virakta vyakti usIko nindA karatA hai aura madhyastha vyakti usa sambandhameM udAsIna rahatA hai| batAyA hai-"yathA tathA vAstu vastano rUpa, vaktuprakativizeSAyattA tu rsvttaa| tathA ca yamartha raktaH stoti taM virakto binindati madhyasthastu tatrodAste iti pAlyakotiH / " vAdIsiMha zreNya-gadya-saMskRta-sAhityameM jo sthAna mahAkavi bANakA hai, jana-saMskRtagadya-sAhityameM vahI sthAna vAdIbhasiMhakA / kavi bAdIsiMhane gadyacintAmaNi jaisA gadyakAvyakA utkRSTa grantha likhakara jaina saMskRta-kAvyako amaratva pradAna kiyA hai| DaoN0 koSane likhA hai 'kAdambarIse pratispardhA karanekA dasarA prayatna oDayadeva ( bAdIsiMha ) ke gadyacintAmaNimeM parilakSita hotA hai| unakA upanAma vAdIsiMha thA / ve eka digambara jaina the aura pUSpasenake ziSya the| jinakI prazaMsA inhoMne apanI racanAmeM atyuktipUrNa zailImeM kI hai| inakI racanAkA sambandha jIvaka athavA jIvandharake upAkhyAnase hai, jo jIvandharacampakA bhI pratipAdya viSaya hai| inhoMne bANakA anukaraNa kiyA hai, yaha bAta bilkula spaSTa hai| manoSI zukanAsa dvArA yuvaka candrApIDako diye gaye upadezako adhika sundararUpameM prastuta karanekA prayatna bhI sammilita hai|' kavikA vAdIsiMha yaha nAma vAstavika nAma nahIM, upAdhiprApta nAma haiN| vAstavika nAma to oDayadeva hai| garyAcantArmANako taMjaura vAlI pANDulipi kI prazastima' yahI nAma aMkita milatA hai / yadyapi prazastike ye padya sabhI pANDulipiyoMmeM nahIM milate, to bhI upalabdha pANDulipike prazasti-padyoMkI 1. History of sanskrit Litrature by Keith, London. 1941, Page 331. 2. zrImadvAdIbhasiMhena gadyacintAmaNiH kRtaH / stheyAdoDayadevena cirAyAsthAnabhUSaNaH / stheyAdoDayadevena vAdIbhahariNA kRtaH / gdycintaamnniloke cintAmaNirivAparaH // --gadhacintAmaNi prazasti, pR. 257, zrIraMgam 1916 I0 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakApArya ; 25 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upekSA nahIM kI jA sakatI hai / jaba taka kavikA vAstavika nAma kisI sabala pramANake AdhAra para koI dUsarA siddha nahIM hotA, taba taka oDayadeva mAna lenA tarkasaMgata hI hai / nivAsasthAna afa bAdasiMha vAsasthAna ke sambandha meM jo abhI eka vivAda hai, paNDita ke0 bhujavalI zAstrI' inheM tamila yA draviDa prAntakA nivAsI mAnate haiN| vI0 zeSa giri rAvane kaliMga (telugu) ke gaMjAma jileke Asa-pAsakA nivAsI batAyA hai / gAma jilA madrAsake uttara meM hai aura aba ur3IsA meM sammilita kara diyA gayA hai / yahAMvara oDeya aura goDeya do jAtiyA~ nivAsa karatI haiM / sambhavataH vAdasiMha oDeya jAtike rahe hoNge| gaJjAma jilemeM pracalita loka kathAoM meM jIvanvaracarita Aja bhI upalabdha hotA hai| tamila bhASAmeM jo loka kathAe~ pracalita haiM, unameM jIvandharako kathA mahattvapUrNa mAnI jAtI hai| tamila bhASA ke jIvakacintAmaNi - kAvya ke karttA tiruttakkadeva nAmaka kavi haiM, jinakA nivAsasthAna tamilanADa hai / ata: hameM zrI zeSagiri rAvakA mata adhika samIcIna pratIta hotA hai / taJjIrameM gadyacintAmaNiko pANDulipiyoMkA prApta honA bho isa bAtako ora saMketa karatA hai ki kavikA nivAsa tamilanADameM yA usake Asa-pAsa kisI sthAnameM honA cAhiye / guru oDayadeva yA vAdIrbhAsane gadyacintAmaNike prArambhameM apane gurukA nAma puSpasena likhA hai aura batAyA hai ki guruke prasAdase hI unheM vAdIbhasiMhatA aura munipuMgavatA prApta huI / kavine gadyacintAmaNike maMgalavAkyoMmeM apane gurukA smaraNa nimna prakAra kiyA hai zrIpuSyasenamuninAtha iti pratIto divyo matuma sadA hRdi saMbhidadhyAt / yacchaktitaH prakRtimUDhamatirjano'pi vAdIbhasiMhamunipuGgavatAmupaiti // isase spaSTa hai ki puSpasena kavike kAvyaguru hI nahIM the, apitu ve vidyA aura dIkSA guru bhI the / samaya - nirNaya bAdIbhasiMhake samaya nirNayake sambandha meM vidvAnoMmeM paryApta matabheda hai| abhI 1. jaina siddhAnta bhAskara bhAga 6, kiraNa 2, 078-87 / 2. vahIM, bhAga 8, kiraNa 2, pR0 117 / 3. gadya cintAmaNi, bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa, 106 / 26 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka upalabdha sAhityameM inakaM samayaka sambandhameM nimnalikhita vicAra-dhArAe~ prApta hotI haiM 1. I0 san 1770-860 I0 kI mAnyatA 2. vikramako 11vIM zatIke prArambhakI mAnyatA 3. gyArahavIM zatIke uttarArddhakI mAnyatA 4. bArahavIM zattIkI mAnyatA (1) prathama mAnyatAke poSaka paNDita kailAzacandra zAstrI aura DA0 pro0 darabArIlAla voTiyA hai| Apa donoM mahAnubhAvAne jinasenake AdipurANa (I0 man 838), nAdirAjake pArzvanAthacarita' ( I0 san 1025 ) evaM laghu samantabhadrake ATasahasrITippaNa" ( vikrama 13vIM zato) ke vAdobhasiMhaviSayaka ullekhoMke AdhArapara unakA samaya I0 man 8-9vIM zatI mAnA hai| DA0 darabArIlAla koThiyAne 'svAvAdasiddhi' ke saMdarbhAzoMke sAtha jayantabhaTTakI 'nyAyamanjarI', kumArilake 'mImAMsAzlokavAtika' evaM bauddha dArzanika zaMkarAnandakI 'aposiddhi' aura 'pratibandhasiddhi' ke tulanAtmaka uddharaNa prastuta kara vAdImidakA samaya I0 sana 750-860 ke madhya siddha kiyA hai| DaoN0 koThiyAne zrI kailAzacandra zAstrIke samAna hI vAdIsiMha aura bAdIbhasiMhako eka hI vidvAn svIkAra kiyA hai / paNDita nAthUrAma premI bhI vAdisiMha aura bAdIbhasiMhako eka hI vyakti mAnate the| para jaina sAhitya aura itihAsake dvitIya saMskaraNameM ukta donoM nAmoMko eka hI mAnane meM asvIkRti prakaTa kI hai| para premIjIne isa mata-parivartanakA koI kAraNa nahIM batalAyA hai| (2) dvitIya mAnyatAke samarthaka vidvAnoMmeM paNDita nAthUrAma premI aura TI. - - - - 1. nyAyakumudacandrakI prastAvanA, mANikacandra granthamAlA, pR0 111 / 2. syAdvAdasiddhi, mANikacandra granthamAlA, prastAvanA, pR0 11 / 3. kavitvaspa parA sImA vAgmitvasya paraM padam / gamakatvasya paryantA vAdisiMho'yaMte na kaH / / --mahApurANa ( bhAratIya jJAna0 1951 ) 1154 4. spAdvAdagiramAzritya vAdisiMhastha gjite| ___ dignAgasya madadhvaMse kIrtibhaMgo na durghaTaH / --pArzva 1121 / 5. tadevaM mahAbhAgastAkikA rupajJAtAM zrImatA vAdIsiMhenopalAlitAmAsamImAMsAmala vikIrSavaH syAdvAdodbhAsisatyavAkyamANikyamakArikApaTamadekaTakArA: sUrayo........... pratijJAzlokamekamAha-aSTasahasrI-TippaNa, pR01| prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 27 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ esa0 kuppusvAmI zAstrI pramukha haiM / ukta donoM vidvAnoMne "adya dhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI" parimala kavikI isa dhArAnareza bhoja sambandhI uktikA pUrvArddha satyanvara mahArAjake zokake prasaMga meM gadyacintAmaNimeM prApta kara vAdIbhasiMhakA samaya bhojadeva ke pazcAt mAnA hai / bhojadevakA rAjyakAla vikrama saMvat 1076 se vi0 saMvat 1992 mAnA jAtA hai / ataeva paNDita premI aura kuppusvAmI zAstrI donoM hI vidvAn vAdIbhasihako vi0 saM0 ko 11vIM zatAbdIkA AcArya mAnate haiM / ' (3) 11vIM zatIkI uttarArddhasambandhI mAnyatAke samarthaka zrI paNDita ke0 bhujabalI zAstrI haiM / inhoMne ajitasenako vAdobhasiMhakA hI apara nAma mAnakara, unakA kAla 11 vIM zatAbdIkA uttarAddhaM mAnA hai / zAstrIjIkA dUsarA tarka kSatracUr3AmaNike-- "rAjatAM rAjarAjo'ya rAjarAjI mahAdayaH / tejasA yatA zUraH kSatracUDAmaNirguNaiH // " padyameM AyA huA 'rAjarAja' pada hai| isa padako zAstrIjI ne zleSAtmaka mAnakara caritanAyaka jovandharake atirikta tatkAlIna zAsaka rAjarAjase sambaddha' mAnA hai / yaha zAsaka colavaMzI 'rAjarAja ho sakatA hai / cola rAjAoM meM isa nAmake do vyakti hue haiN| prathama rAjarAjakA kAla I0 san 985-1012 taka tathA dvitIyakA I0 san 1946-1178 taka mAnA gayA hai| zAstrIjIne dvitIya rAjarAjakA hI vAdIbhasiMhako samakAlIna mAnA hai / tathA unhoMne zravaNabelagolake zilAlekha naM0 54, 3, 40 aura 37 dvArA apane tathyAMkI puSTi kI hai / antima niSkarSa nikAlate hue likhA hai - "mere pUrva kathanAnusAra jaba vAdI siMhakA samaya 11vIM zatAbdIkA uttarAddhaM nirvivAda siddha hotA hai, taba vAdobhasiMhako dazama zatakakA mAnanA ThIka nahIM hai / ' Iry " mere isa anumAnako zrIyut sva0 Ara0 narasiMhAcArya aura zrIyut prophesara esa0 zrIkaNThazAstrI ina donoM purAtattvavizAradAne svIkAra kiyA hai / parantu pUrvokta apane-apane nirdhArita samayAnukUla Ara0 narasiMhAcArya vAdIbhasiMhako dvitIya rAjarAjakA samakAlIna evaM pro0 esa0 zrIkaNThazAstrI prathama rAjarAjakA samakAlIna mAnate haiM / zAstrIjIkA kahanA hai ki dvitIya rAjarAjakI apekSA prathama rAjarAja bahuta prasiddha thA, para mere jAnate yaha koI sabala tarka 1. jaina sAhitya aura itihAsa, bambAI 1956, pR0 325 / 2. kSetracUDAmaNi, 11 / 106 / 3. jaina siddhAnta bhAskara bhAga 6, kiraNa 2, pR0 78-87 tathA bhAga 7, kiraNa 1 pu0 1-8 / 4. vahI bhAga 6, kiraNa 2, pR0 86 / 28 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai, kyoMki granthakartAko, to prAyaH prasiddha athavA aprasiddha tatkAlIna zAsakakA ullekha kara denA bhara hI dhyeya rahatA hai| spaSTa hai ki paNDita ke0 bhujabalI zAstrI vAdIsiMhakA samaya 11vIM zatIkA uttarArddha mAnate haiN| (4) 12vIM zatAbdIkI mAnyatA saMskRta-sAhityake itihAsa lekhaka zrIrAma kRSNAmAcAriyarakI hai| inhoMne zrI kRSpasvAmIne tarkake AdhArapara hI bhojakA rA-yakAla 12vIM sadI mAnakara apanA abhimata prakaTa kiyA hai| likhA hai-"King Bhaja flourished in the 11th century A. D. and Vadibluubingia who inust have therefore come after tim way be orgsigned to the 12th century A. D.2 samAlocana upayukta abhimatoMpara vicAra karanese tathA bAdIsiMhakI kRtiyoMke avalokanase aisA pratIta hotA hai ki mahAkavi vAdIsiMhake samayake sambandhameM vidvAnoMne paryApta UhApoha kiyA hai| dvitIya matake pravartaka zrIpremIjI aura kuppu svAmIne parimala kavikI uktikI chAyA gacintAmaNimeM prApta kI hai| para yaha mAnyatA niHsAra hai / gadyacintAmaNike samasta sandarbhakA avalokana karanese aisA pratIta hotA hai ki vAdIbhasiMhakA ukta gadya-khaNDa apanemeM maulika aura pUrNa hai, baha kisIkA anukaraNa nahIM hai| pramIjI evaM kuppu svAmI ukta sandarbhAzako satyandhara mahAsajake zokake prasaMgameM batalAte haiM, para vastuta: vaha sandarbha usa samayakA hai jabaki jobandharane kASThAMgArake hAthIko kar3A mArA thA, jisase kASThAMgAra krodhita huA / gandhotkaTane jIvandhara svAmIko bAMdhakara kASThAMgArake pAsa bheja diyA aura usane unake prANa-vadhakA Adeza diyA, to samasta nagarameM zoka vyApta ho gayA aura nagaravAsI santApase magna ho kahane lage "adma nirAzrayA zrIH, nirAdhArA dharA, nirAlambA sarasvatI, niSphalaM lokalocanavidhAnam, nissAra: saMsAraH, nIrasA rasikatA, nirAspadA vIratA, iti mithaH pravataMyati praNayodgAriNI vANI, sakhedAyAM ca khecaracakravartiduhitari dayitavimokSaNAya.......|" 1. jaina siddhAMta bhAskara, bhAga 7, kiraNa 1, pR0 7 / . History of classical Sanskrit literature by MKrislicna machari yar, Mat +57 Madras 1937. 3. DaoN. darabArIlAla koThiyAne isa tathyakA udghATana syAhAdasiddhikI prastAvanA pR. 27 meM kiyA hai| 4. gadyacintAmaNi, paMcama lamba, pR0 131, zrIraMgama, 1916 I0 / prabuddhAcArya evaM paramparApophkAcArma : 25 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi ukta sandarbhAzameM parimala kavike padyakI chAyA mAnI jAya, to gadyake rUpameM "nirAzrayA zrIH" yaha pada pahale nahIM aataa| ataH bahuta sambhava hai ki parimala kavine hI gadyacintAmaNike ukta sandarbhake AdhArapara apane padyako racA ho / parimala kavikI racanApara pUrvavartI kaviyoMkA RNa suspaSTa hai / ataH vAdIbhasiMhapara parimalakA RNa na svIkAra kara parimalapara hI vAdIbhasiMhakA RNa svIkAra karanA adhika ucita hai / aisA mAna lenese AdipurANa aura pArzvanAthacaritake ullekhoMkA bhI aucitya siddha ho jAtA hai| mahAkavi vAdIsiMhane apane kSatracUr3AmaNi aura gadyacintAmaNimeM kSatriyakulacUr3AmaNi jIvandharakA carita nibaddha kiyA hai| isa caritakA AdhAra koI purANagrantha avazya hai| mujhe DaoN0 pro0.darabArIlAla koThiyAkA yaha anumAna ThIka mAlUma par3atA hai ki kavine ukta kathAnaka kavi parameSThIke 'vAgartha-saMgraha' se liyA ho / jIbacintAmaNi grandhakA nirmANa to nizcayataH kSatracUr3AmaNi samakSa rakhakara hI kiyA gayA hai| zrI pramojone likhA hai-"tamilasAhityake vizeSajJa paNDita svAmInAthaiyAkA mata hai ki isa granthakI racanA kSatracUr3AmaNi aura gadhacintAmaNikI chAyA lekara kI gayI hai aura zrI kuppusvAmI zAstrI apane sampAdita kiye hue kSatracUr3AmaNimeM isa tarahake chAyAmUlaka bIsoM padya TippaNake rUpameM uddhRta karake isa bAtakI puSTi bhI kI hai / " __ tamila vidvAnoMne tiruttakkadevakA samaya I0 sankI 10vIM zatAbdI mAnA hai / ata: vAdIsiMhakA samaya inase pUrva sunizcita hai| vAdIbhasiMhane gadyacintAmaNimeM jisa kathAke AdhArakA nirUpaNa kiyA hai usa sambandhamai unhoMne svayaM hI gaNadhara dvArA prathita paramparAkA nirdeza kiyA hai ityevaM gaNanAyakena kathitaM puNyAsavaM zRNvatA tajjIvandharavRttamatra jagati prakhyApitaM sUribhiH / vidyAsphUtividhAyidharmajananIvANIguNAbhyarthinAM vakSye gadyamayena vAGmayasudhAvarSeNa vAksiddhaye // zrI paM0 ke0 bhujabalI zAstrIne vAdIsiMhakA dUsarA nAma ajittasena mAnA hai, para ajitasenake gurukA nAma puSpasena nahIM miltaa| zAstrI jIne khIMcatAna kara eka puSpasenako ajitasenakA guru siddha karanekA AgrAsa kiyA hai, para Azcarya 1. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 325 / 2. gayacintAmaNi, 1 / 15 / / 30 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha hai ki una puSpasenakA ajitasena nAmakA koI ziSya hI nahIM hai| unake ziSyakA nAma bAsupUjya siddhAntadeva milatA hai| sAtha hI ajitasena aura puSpasenake sthiti-kAlake eka honemeM bhI bAdhA hai| ajitasenake sambandhameM kahIM bhI aisA nirdeza nahIM milatA ki ve mahAkavi yA kAvyagrandhoMke nirmAtA the| gadya cintAmaNi jaise zreSTha gadya-kAvyake nirmAtAke rUpameM malliSeNa-prazastimeM unakA ullekha avazya hI honA cAhie thA, jabaki isa prazastimeM unakI prazaMsA lagabhaga 50 paMktiyoMmeM kI gayI hai| eka dUsarI bAta yaha bhI hai ki jina ajitasenako zAstrIjI vAdIbhasiMha kahate haiM ve ajittasena dArzanika vidvAn haiM, kavi nahIM / ata: ke0 bhujabalI zAstrI dvArA samarthita vAdIbhasihakA samaya tarkasaMgata nahIM hai| __ zrI kRSNamAcAriyarane jo apanA abhimata prakaTa diyA hai, usakA AdhAra to zrI TI0 esa0 kuppu svAmI dvArA prastuta tarka hI hai| ataeva vAdIbhasiMhakA samaya DA0 pro0 darabArIlAla koThiyA dvArA samazrita hI takasaMgata pratIta hotA hai| zrImAna paM0 kailAzacandra jI zAstrIne akalaMkadebakA gurubhAI puSpasenako mAnA hai| inhIM puSpasenake ziSya bAdIbhasiMha the| ataH jinasena aura vAdirAja dvArA ullikhita vAdisiMha hI vAdobhasiMha hai, isameM koI sandeha nahIM / saMkSepameM samasta pramANoMkA adhyayana karanese yahI niSkarSa nikalatA hai ki bAdIbhasiMhakA samaya navama zatI hai / racanAe~ vAdI sahakI do hI racanAe~ upalabdha haiM--(1) kSatracUr3AmaNi aura (2) gadya cintAmaNi / tIsarI racanA syAdvAdasiddhi inakI batAyI jAtI hai, para ise ajittasenakI honA caahie| ataH merI dRSTi meM isake kartA saMdigdha haiN| 1. kSatracuDAmaNi-kSatracUr3AmaNi anuSTup chandoMmeM likhita ekArthaka pravandhakAvya hai / isa kAvyameM 11 lamba haiM aura jIvandharasvAmIkI kathA varNita hai| nIti aura sUktivAkyoMke kAraNa yaha kAvya atyanta sarasa hai| kathAvastu hemAMgada dezako rAjadhAnI rAjapUrImeM mahArAja satyandhara rAjya karate the| ye apanI mahArAnI vijayA meM atyAsakta the| ataH rAjyakA bhAra maMtrI kASThAgArako sauMpa diyaa| kRtaghna kASThAMgArane rAjyatRSNAke vazIbhUta hokara rAjya para apanA adhikAra kara liyA / yuddhabhUmimeM kSAtra dharmakA pAlana karate hue satyandhara kAma aaye| mahArAjakI rAnI vijayA garbhiNI thI, ataeva rAjavaMzakI AzAke ekamAtra kendra garbhastha zizuke saMrakSaNArtha mahArAjane pahalese hI AkAza prabuddhAcArma evaM paramparApoSakAcArya : 31 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ur3ane vAlA mayUrayaMtra banavAyA thA aura usameM yuddhako vikaTa sthitike samaya mahArAnIko baiThAkara AkAza meM ur3A diyA gayA / saubhAgyavaza vAyuyAna zmazAna bhUmimeM pahu~cA aura vahIM mahArAnIke eka tejasvI putra utpanna huA / mahArAnI tapasviyoM ke Azrama meM rahakara apanA samaya vyatIta karane lagI aura putrakA pAlana gandhotkaTake yahA~ hone lagA / vAlaka jIvandharane Aryanandi nAmaka AcArya se vidyA grahaNa kI / taruNa hone para kumArako jJAta huA ki maiM kSatriyaputra hU~ / mere rAjyakA adhikArI kASThAMgAra bana gayA hai / ataeva avasara pAkara vIraziromaNi jIvandharane kASThAgArako mArakara apanA rAjya prApta kara liyA / bahuta samaya taka vaibhava-vibhutikA Ananda prAptakara sthAyI zAnti prAptike hetu jIvasvara apane putra vasundharako rAjyakA bhAra sauMpakara pravrajita ho gaye aura bhagavAn mahAvIrake samavazaraNameM rahakara karmokI nirjarA kara muktilAbha prApta kiyA / I kavi kathAvastuko vahuta hI sundara rUpameM grathita kiyA hai / pratyeka padya meM prAyaH arthAntaranyAsa alaMkAra pAyA jAtA hai| nIti aura sUktiyoM kA to yaha sAgara hai / zikSA sambandha meM kahA gayA hai-- 'anavadyA hi vidyA syAt lokadvayaphalAvahA' ( 3 / 45 ) arthAt nirdoSajJAna hI isa loka aura paralokameM phaladAyI hai / isakI puSTimeM kavine dUsarI ukti meM batalAyA hai - 'heyopAdeyavijJAnaM no ced vyarthaH zramaH zrutI' ( 2144 ) yadi ya-upAdeyarUpa vivekabuddhi jAgRta na huI to zAsyAbhyAsa meM kiyA gayA zrama vyartha hai / kavine nirdhanatAkA saphala citraNa karate hue likhA hai dAridryAdaparaM nAsti jantUnAmapyaruntudam / atyaktaM maraNaM prANaiH prANinAM hi daridratA || riktasya hi na jAgati, kIrtanIyo'khilo guNaH 1 hanta kiM tena vidyApi vidyamAnA na zobhate // " + nirdhanatAse bar3hakara saMsArameM anya koI bhI kaSTadAyaka vastu nahIM hai| yaha prANa hI nahIM letI, para anya sabhI prakArake kaSToMko pradAna karatI hai| vastutaH yaha vipattiyoMkA ghara hai / nirdhana vyakti ke prazaMsanIya sampUrNa guNa jAgRta nahIM hote aura to kyA vidyamAna guNa bhI zobhita nahIM hote / kavi viSayAsaktike duSpariNAma, vRddhAvasthA, udAratA, AtmanirIkSaNa, AtmodvAra, vipatti, vairAgya, sajjana - durjana svabhAva AdikA saphala citraNa kiyA hai / isa kAvyameM garbhita sUktiyoMkA sAMskRtika adhyayana karane para 8 vIM, 9 vIM zatAbdIkI aneka mAnyatAe~ mukharita ho uThatI haiM / 1. kSatracUDAmaNi 36, 7 / 32 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. gadya-cintAmaNi yaha gadyakAvya hai| isakI bhI kathAvastu pUrvokta kSatracUr3AmaNikI kathA hI hai| kavine kathAnakako 11 lamboMmeM vibhakta kiyA hai| kavikI madyazailI kAdambarIkI gadyazalIke samAna hai| kavine isa kathAmeM kAvyatvakA pUrNatayA samAveza kiyA hai| pAtroMke caritra bhI jIvantarUpameM citrita hue haiN| isa kRtimeM apratima kalpanA-vaibhava, varNaca-paTutA aura mAnava-manovRttiyoMkA mArmika nirIkSaNa pAyA jAtA hai| mahArAja gabhara kASThAMgAraka sAmAna sunamA AzA-nirAzAke dvandva meM par3a jAte haiN| unakI isa dvandvAtmaka vicAradhArAkA kavine hRdayagrAhI citraNa kiyA hai| prAsAda, nagara, vana, zmazAna, rAjasabhA evaM pUrvabhavAvalIkA byaurevAra citraNa kiyA gayA hai| varNana-vividhatAke sAtha bhAvAnukUla bhASAkA prayoga bhI zlAghya hai| "bANocchiSTaM jagatsarvam' kI ukti isa granthake samakSa jhUThI pratIta hotI hai| kavine bhASAkA prayoga ramaNIya aura bhAvoMke anusAra dIrgha samAsa evaM alpa samAsake rUpameM kiyA hai| jahA~ viSaya bhAva-pradhAna mArmika athavA gambhIra hotA hai vahA~ zailI bar3I ho sazakta evaM prabhAvotpAdaka pAyI jAtI hai| jaba jIvandhara apane rAjyako punaH prApta karaneke lie kASThAMgArapara AkramaNa karatA hai, usa samaya kASThAMgArakA raudra rUpa darzanIya hai yathA "sa ruSTaH kASThAMgAraH krodhavegasphuradoSThapuTatayA nikaTavartino nijAhvAnakRte kRtAgamAnkRtAntadUtAniva svAntasantoSibhiH sAntvayanvacobhiH nAticirabhAvinarakAvasathebhavadavatamasapravayamivAtmAnaM pratigrahItukAmamAgataM karAlaM kAlameghAbhidhAnaM kariNamAruhya roSAzazakSaNi viz2ambhamANazoNekSaNatIkSNAcikaTAcchannAGgatayA saptAciSi nimajjayannijasvAmidrohabhAvaM vibhAvayittuM satyApayanniva satyandharamahArAjatanayAbhimukhamabhoyAya / . . . kavi jisa samaya kisI utsava yA vilAsakA citraNa karatA hai usa samaya usakI zelI apekSAkRta kliSTa evaM pragAr3ha ho jAtI hai / dIrghakAya samAsa, vipula vAkya, viziSTa evaM zliSTa padAvalI citrakAvyake samasta mAdhanoMko upalabdha kara detI hai / jIvandharake janmotsavakA citraNa karatA huA kavi kahatA hai "yasmizca jAtavati jAtapiSTAtakamaSTivarSapiJjaritaharimmukhamunmukhakubjavAmanahaThAkRSyamANanarendrAbharaNaM praNayabharapravRttavArayuvatibargabalganaraNitamaNibhUpaNaninadaritaharidavakA nimaryAdamadaparavApaNyayopidAralegalajjabhAnagajavallabhaM * * * * * * 1. gadyacintAmaNi, dazama lAya, pa0 219 / 2. vahI, prathama lamba, pR0 43 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 33 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH gadyacintAmaNikAvyakA mahattva kathAnakagaThana, caritracitraNa, vastu-vinyAsa evaM rasonmeSameM hai| 3. syAdvAdasiddhi ___ mahAkavi bAdobhasiMhakI eka tIsarI kRti syAdvAdasiddhinAmaka nyAyaracanA bhI mAnI jAtI hai| DaoN0 pro0 darabArIlAla koThiyAne isa kRtikA sampAdana kiyA hai aura mANikacandra digambara jaina granthamAlA bambaI dvArA yaha prakAzita hai| koThiyAjone ise mahAkavi vAdIbhasiMhakI racanA batalAyI hai| para merA vicAra hai ki yaha kAra pAdAkavi nATIbhagihAlI na hokara ajitasenakI hai| ajitasenako upAdhi vAdIbhasiMha thI aura malligheNa-prazastike anusAra ye dAvAnika AcArya the| ataeva isa racanAke kartA oDayadeva vAdIsiMha na hokara ajitasena vAdIsiMha haiN| __ satracUr3AmaNi aura gadyacintAmaNiko paramparA isameM upalabdha nahIM hai| ina donoM granthoMke maMgalAcaraNameM kavine 'zrIpati' zabdakA prayoga kiyA hai, para syAdvAdasiddhikA maMgalAcaraNa ukta donoM anthoMko maMgalAcaraNazailIse bhinna zailImeM nibaddha hai| __ tIsarI bAta yaha hai ki 'gadyacintAmaNi' aura 'kSatracUr3AmaNi' ke adhyayanase vAdIsiMhake dArzanika aura tArkika jJAna para kucha bhI prakAza nahIM par3atA hai| yadi or3ayadeva vAdIbhasiMha syAdvAdasiddhike racayitA hote to ina racanAoMmeM dArzanika tathya avazya sammilita rahate / ataeva syAdvAdasiddhike racayitA ajitasena vAdobhasiMha haiM, oDayadeva vAdIbhasiMha nahIM / mahAvIrAcArya ___bhAratIya gaNitake itihAsameM mahAvIrAcAryakA nAma Adarake sAtha liyA jA sakatA hai| jaina gaNitako vyavasthita rUpa denekA zreya inhIMko prApta hai| mahAvIrAcAryakI guruparamparA aura jIvanavRttake sambandhameM kucha bhI sAmagrI upalabdha nahIM hai| inhoMne granthake ArambhameM amoghavarSa napatuMgake sambandhameM prazaMsAtmaka vicAra vyakta kiye haiN| ina vicAroMse mahAvIrAcAryake samaya para to prakAza par3atA hai, para unake jIvanavRttake sambandhameM sAmagrI upalabdha nahIM ho pAtI / mahAbIrAcAryako isa gaNita-granthakI pANDulipiyoM evaM kannar3a aura tamila TIkAoke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki mahAvIrAcArya maisura prAntake kisI kannar3a bhAgameM hue hoNge| sudUra dakSiNameM gaNita-vijJAnako vRddhigata karanekA usa samaya prayatna kiyA gayA, jaba uttarIya bhAratameM brahmagasa 34 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhAskarake samaya ke bIca zrIdharAcAryako chor3akara koI anya prakANDa gaNitajJa na huA / mahAvIrAcAryane pUrvavartI gaNitajJoMke kArya meM paryApta saMzodhana aura parivarddhana kiye | navIna prazna diye, dIrghavRttakA kSetraphala nikAlA tathA mUlabaddha tathA dvighAtIya samIkaraNa Adike gaNitakA praNayana kiyA / inhoMne zUnyake viSayameM bhAgakriyA karanekI praNAlIkA AviSkAra kiyA / kisI saMkhyA meM zUnya dvArA vibhAjanake liye phloMkA nirUpaNa karate hue batAyA ki saMkhyA zUnya dvArA vibhAjita honepara parivartita nahIM hotI hai| jisa dRSTikoNako lekara yaha siddhAnta nibaddha kiyA hai, vaha siddhAnta sthUla vibhAjana para AvRta hai / yoM to zUnya dvArA kisI saMkhyAko vibhAjita karanepara phala parimita ( Finite } AtA hai / mahAvIrAcArya aura brahmagupta Adike praznoM tathA anya prakaraNoMkI bhinnatAke sambandhameM DeviDa yU jena smiyakA vaktavya draSTavya hai / " samaya - nirNaya mahAvIrAcAryane amoghavarSake sambandhameM chaha zloka nibaddha kiye haiM / ina padyoMse avagata hotA hai ki AcArya amoghavarSake Azraya meM avazya rahe haiN| unhoMne likhA hai - "dhanya haiM ve amoghavarSa, jo hamezA apane priya pAtroMke hita cintana meM saMlagna rahate haiM aura jinake dvArA prANI tathA vanaspati mahAbhArI aura durbhikSa Adise mukta hokara sukhI hue haiN| jina amoghavarSake cittakI kriyAe~ agnipuJja sadRza hokara samasta pApa-rUpI vairiyoMko bhasmameM pariNata karane meM saphala haiM aura jinakA krodha vyartha nahIM jAtA, jinhoMne samasta saMsArako apane vazameM kara liyA hai aura jo kisIke vazameM na rahakara zatruoM dvArA parAjita nahIM ho sake, apUrva makaradhvajakI taraha zobhAyamAna hai| jinakA kArya apane parAkrama dvArA parAbhUta rAjAoMke cakrase hotA hai aura jo na kevala nAmase cakrikAbhaMjana haiM, apitu vAstava meM bhI cakrikAbhaMjana - janma-maraNake nAzaka haiN| jo aneka jJAnasaritAoM ke adhiSThAtA hokara saccaritratAko vajramayI maryAdA vAle haiM aura jo jainadharmarUpa ratnako hRdayameM rakhate haiM, isaliye ve yathAkhyAttacAritrake mahAt sAgarake samAna suprasiddha hue haiN| ekAnta pakSako naSTa kara jo syAdvAdarUpI nyAyazAstra ke vAdI hue haiM, aise mahArAja nRpatuMgakA zAsana vRddhiMgata ho / " ukta uddharaNase jJAta hai ki yaha amoghavarSaM prathama jagattuMgadeva govindatRtIya 1. Introduction to English translation and notes of gaNitasArasaMgraha by M. Rangacharya ( 1912 ) 2. gaNitasArasaMgraha, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, saMjJAdhikAra, padya 2, 8 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 35 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke putra the | nRpatuMga, zarva, saNDa, atizaya dhavala, vIra nArAyaNa, pRthvIvallabha, lakSmIvallabha, maharAjAdhirAja, bhaTAra, parama bhaTTAraka Adi unakI upAdhiyA~ zrIM | ye bar3e parAkramI rAjA the| inhoMne rASTrakUTa vaMzakI rAjyalakSmIkA uddhAra kiyA thaa| zaka saMvat 735 meM jaba dhavalAkI samApti huI thI, taba ye rAjA the| zaka saMvat 782 ke tAmrapatrase jJAta hotA hai ki inhoMne svayaM mAnyakheTameM jainAcArya devendrako dAna diyA thaa| yaha dAnapatra inake rAjyake 52 varSakA hai / zaka saMvat 799 kA eka abhilekha kanharIko guphA meM milA hai, jisameM inakA aura sAmanta ' kapardI dvitIyakA ullekha hai| isase spaSTa hai ki amoghavarSakA rAjyakAla ImAkI navama zatAbdIkA pUrvArddha hai / yahI samaya mahAvIrAcAryakA bhI honA caahiye| mahAvIrAcAryane gaNita sArasaMgrahameM amoghavarSako syAdvAda - nyAyavAdI aura yathAsyAtacAritrakA dhAraka batalAyA hai / isase yaha dhvanita hotA hai ki gaNitasArasaMgrahake racanAkAla taka unhoMne rAjya to nahIM chor3A thA, para unakI vRtti yuddhako orase haTa gayI thI aura unakA kopa vaMdhya ho gayA thA / isa prakAra mahAvIrAcAryakA samaya amoghavarSakA rAjyakAla hai / racanA mahAvIrAcAryakA prAmANika rUpase eka 'gaNitasArasaMgraha' hI prApta hai / yoM inake nAmase 'jyotiSapaTala' kA bhI ullekha milatA hai, para yaha racanA abhI taka upalabdha nahIM hai / 'gaNita sArasaMgraha' meM nava adhyAya haiN| prathama adhyAya saMjJAdhikAra hai| isameM gaNitazAstrakI prazaMsAkaM anantara kSetraparibhASA, kAlaparibhASA, dhAnyaparibhASA, suvarNaparibhAyA, rajataparibhASA, lohaparibhASA, parikarmanAmAvalI, sthAnamAna aura saMkhyAsaMjJA AdikA varNana AyA hai / dvitIya adhikAra parikarmavyavahAra hai / isameM pratyutpanna - guNana, bhAgahAra, varga, vargamUla, ghana, ghanamUla, saMkalita aura vyutkalita gaNitakA udAharaNasahita vivecana AyA hai| tRtIya adhikAra kalAsavarNa vyavahAra hai| isameM bhinna pratyutpanna bhinna bhAgahAra, bhinna sambandhI varga, vargamUla, ghana, ghanamUla, bhinna saMkalita, bhinna vyutkalita bhAgajAti, prabhAga jAti, bhAgAbhAgajAti, bhAgAnubandha jAti, bhAgApavAhajAti, bhAgamAtrijAtikA gaNita udAharaNasahita varNita hai| caturtha adhikAra prakIrNavyavahAra hai / isameM bhinnoMke vividha prazna varNita haiM / bhAga aura zepajAti, bhUla jAti, zeSamUlajAti, dviraprazeSamUlajAti, aMzamUlajAti, bhAga, saMvargajAti, UnAdhika aMzavagaMjAti, mUlamizrajAti aura bhinnadRzyajAtikA gaNita AyA hai / paJcama adhikAra rAzikavyavahArasaMjJaka hai| isameM anukrama trairAzika, 1. janarala bombe nA~ca, raoNyala eziyATika sosAiTI, jilda 10, pR0 194 / 36 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyasta rAzikA, vyasta paJcarAzika, vyasta saptarAzika, vyasta navarAzika, gatinivRtti, paJca rAzika, saptarAzika, navarAzika, bhANDapratibhANDa evaM krayavikrayakA gaNita varNita hai / SaSTha adhikAra mithaka vyavahAra hai| isameM saMkramaNa, viSama-saMkramaNa, paJcarAzika vidhi, vRddhi vivAna, prakSepaka kuTTIkAra, vallikAkuTTIkAra, viSama kuTTIkAra, sakalakuTTIkAra, suvarNakuTTIkAra vicitrakuTTIkAra evaM zradIbaddha saMkalita gaNitakA sodAharaNa nirUpaNa AyA hai| aptama adhikAra kSetra gaNita vyavahAra hai / isameM kSetraphalasambandhI vividha prakArake gaNitoMkA kathana AyA hai| vyAvahArika gaNita. sUkSmagaNita, janya vyavahAra evaM paizAcika vyavahAra gaNitakA udAharaNa sahita nirUpaNa kiyA gayA hai| aSTama adhikAra khAta vyavahAra hai| isameM sUkSma gaNita, citiNita aura krakacikA vyavahAra gaNita nibaddha hai| navama adhikAra chAyA vyavahAra saMjJaka hai| isameM chAyA sambandhI vibhinna prakArake gaNitoMkA udAharaNa sahita vivecana kiyA gayA hai| mahAvIrAcAryane (a-+ba) kA Anayana kiyA hai jo nyUTanake dvipada zreDhIko dizA pradAna karatA hai| (a+ba) = a + 3a u + 3va a+ isa 'gaNitasAsaMgraha' meM gaNitakI aneka vizeSatAe~ vidyamAna haiN| granthakArane bhAga denekI vartamAna vidhikA kathana kiyA hai| isa suvidhAjanaka vidhi se ubhayaniSTha guNana khaNDoMko haTAkara vibhAjana kiyA jAtA hai| vyAja nikAlane kI vidhikA nirUpaNa karate hue likhA hai-- mahAvIrAcaryane mUladhana, vyAja, mizradhana aura samaya nikAlaneke sambandhameM mahattvapUrNa niyama diye haiM / mUladhana = sa, mizradhana = ma, samaya = Ta, vyAja = I 1- (i) sa= 1+ I *Ta xI .. Ta+ sa (ii) sa-raI - 1 Tasa (iii) A= aneka prakArake mUladhana 2- - _ma_ saXTa Tum / bha - A +Ta prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 37 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma meM -. X4 (A+ -ma x Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyazAstrake pAraMgata aura aneka zAstroMke marmajJa the| siddhivinizcaya-TIkAse avagata hotA hai ki inakA darzana-zAstrIya adhyayana bahata vyApaka aura sarcatomukhI thaa| vaidika saMhitAoM, upaniSad, unake bhASya evaM vAttika AdikA bhI inhoMne gaharA adhyayana kiyA thaa| nyAya-vaizeSika sAMsya-yoga, mImAMsA, cArvAka aura bauddhadarzanake ye asAdhAraNa paNDita the| siddhivinizcayaTIkAke puSpikApAyA inaka garukA nAma rocabhata jAna par3atA hai| inhoMne apaneko unakA 'pAdopajIvI' batalAyA hai| isake atirikta inake viSayameM aura koI jAnakArI upalabdha nahIM hotii| anantavIrya nAmake aneka vidvAn sAhitya aura zilAlekhose jJAta hotA hai ki anantavIrya nAmake aneka vidvAn ho gaye haiN| eka anantavIrya ve haiM, jinhoMne AcArya mANikyanandike parIkSAmakhapara apanI parIkSAmukhavRtti, jise 'prameyaralamAlA' kahA jAtA hai aura jo prakAzita hai, likhI hai| ye anannavIrya laghu anantavIrya kahe jAte haiM aura jo prabhAcandrake uttaravartI tathA 12vIM zatIke vidvAn haiM / eka ve anantavIrya haiM, jinakA peggUrake kannar3a zilAlekhameM vIrasena siddhAntadevake praziSya aura goNasena paNDita bhaTTArakake ziSyake rUpameM ullekha hai| I0 san 977 ke dAnalekhake anusAra ye zrIvelagolake nivAsI the| inheM vehoregareke rAjA zrImat rakkasane peraggadara tathA nayI khAIkA dAna kiyA thA ! eka anantavIryakA nirdeza maroMla ( bIjApura bambaI ) ke abhilekhameM AyA hai| yaha abhilekha cAlukya jayasiMha dvitIya aura jagadekamalla prathama I0 san 1024 ke samayakA huA hai| isameM kamaladeva bhaTTAraka, prabhAcandra aura anantavIryakA ullekha AyA hai| ye anantavIyaM samasta zAstroMke vizeSataH janadarzanake pAragAmI the| anantavIryake ziSya guNakItisiddhAnta bhaTTAraka aura devakIrti paNDita the| / eka anantavIryakA ulekha akalaMkasUtrake vRttikartAke rUpameM hummacakI paJcavastike AMganake eka pASANalekhameM AyA hai| ye aruGgalAncaya nandisaMghakI AcAryoMkI paramparAmeM hue haiM / yaha abhilekha I0 san 1077 kA hai| isI lekha meM Age kumArasenadeva, monideva aura vimalacandra bhaTTArakakA nirdeza hai| 1. baina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, pR0 199 / 2. 'zrIbelagolanivAsimalampa zrIvIrasenasivAntadevavaraziSyar zrIgoNasenapaNDitabhaTTAraka varaziSyar zrImAn anantavIryapyaGgala * " jaina zilAlekha0 bhAga 1 / 3. bambaI karnATaka esakrIpzana, jilda , bhAga 1, naM0 61 / / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 39 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya anantavIryakA nirdeza I0 san 1117 ke abhilekhameM upalabdha hotA hai| yaha abhilekha cAmarAjanagarake pArzvanAthasvAmIvastike eka pASANapara utkIrNa' hai| eka anantavIrya ve haiM, jinakA ullekha karallara gaDDake siddhazvara mandiraka pASANalekhameM kANUragaNake AcAryomaM zuddhAkSaga varadakai rUpameM kiyA gayA hai| yaha abhilekha I0 san 1121 kA hai | isa abhilakhameM mAghanandi siddhAntadevake ziSya prabhAcandrake sAdharmA anantavIrya aura municandrakA ullekha hai | anantavIryake gRhasthaziSya rakkasa gaMgadevane bhI isI samaya dAna kiyA thaa| eka anantabIya mahAvAdIkA ullekha hammacake toraNa bAgilake uttara sambhake lakhameM zrIpAladevaka laghusavarmAke rUpameM AyA hai| ye dravir3a saMghakaM nandigaNaka AcArya the | yaha lekha I0 san 1107 kA hai| upayukta abhilakhoMsa avagata hotA hai ki prastuta anantavIya dravir3a saMgha nandigaNa, aruGgalAnyakI paramparA anantavIyaM hai / ye vAdirAjare dAdAguru aura zrIpAlaka laghurAdharmA haiN| bAdirAjakA samaya I0 san 1025 hai| ata: unake dAdAmuru 50 varSa pahale arthAt I0 san 275 ke Asa-pAsa hue hoNge| ___ abhilekhAke sUkSma adhyayanasa aisA jJAta hotA hai ki prastuta anantavIrya kANUragaNaka na hokara dravir3a saMdhIya haiN| akalaMkasUtraka vRttikAra do anantavIrya / haiM-eka ravibhadrapAdopajIvI aura dUsare inhI anantavIrya dvArA ullikhita siddhivinizcayake prAcIna vyAkhyAkAra anantavIyaM, jinheM hama vRddha anantavIrya kaha sakate haiM / siddhivinizcaya-TIkAke kartA anantavIrya I0 san 175 ke bAda aura I0 san 1025 ke pahale kiso samayameM hue haiM / aisA pratIta hotA hai ki jo anantavIrya vAdirAjake dAdAguru, zrIpAlake sadharmA rUpase ullikhita hai, vahIM siddhivinizcayake TIkAkAra haiN| ataeva anantavIyaMkA samaya I0 san kI dazama zatAbdIkA uttarArddha aura 11vIM zatAbdIkA pUrvAddhaM hai| pArzvanAthacaritameM vAdirAjane anantavIryako stuti karate hue likhA hai ki usa ananta sAmarthyazAlI medhaka samAna anantavIryakI stuti karatA hU~, jinakI vacanarUpI amRtavRSTise jagatko cATajAne vAlA zUnyavAdarUpI hutAzana zAnta ho gayA thaa| inhoMne 'nyAyavinizcavivaraNa meM anantavIryako usa dIpazikhAke samAna likhA hai, jisase akalaMkavAGmayakA gUr3ha aura agAdha artha pada-padapara prakAzita hotA hai / 1. jana zilAlekhasaMgraha, dvitIya bhAga, pR. 212 / 2. vahI, pR0 408, pR. 416 / 3, vahI, bhAga 2,10 72 / 40 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataeva 'siddhivinizcayaTIkA' ke racayitA anantavIryakA samaya pUrvokta I0 san 975-1025 ghaTita hotA hai / racanAe~ ravibhadraziSya anantavIrya kI do racanAe~ haiM- siddhivinizcayaTIkA aura pramANa saMgraha bhASya yA pramANasaMgrahAlaGkAra / siddhivinizcayaTIkA yaha akala devaka "siddhivinizcaya para likhI gayI vizAla TIkA hai / anantavIrya ne apanI isa TIkAmeM mUlake abhiprAyako vizada aura pallavita kiyA hai| sAtha ho bIca-bIcameM prakaraNagata arthako svaracita zlokoM meM bhI vyakta kiyA hai, jisase pAThakako darzanazAstra ke isa granthakA adhyayana karate hue kahIM-kahIM maNiprabAlakI taraha gadya-padyamaya campUkAvyakA Ananda A jAtA hai / kitane hI naye prameyoM ko bhI isameM carcA samAhita hai / isa TIkAse anantavIryako bahujJatA prakaTa hotI hai / pramANa saMgrahbhASya inakA dUsarA grantha pramANa saMgrahabhASya yA pramANasaMgrahAlaGkAra hai / yaha akalaGkadevake pramANasaMgrahakI TIkA hai| isakA ullekha siddhivinizcayaTIkA meM kiyA gayA hai / ataH yaha usase pUrva racI gayI hai / parantu yaha abhI taka prApta nahIM hai, kevala isake astitvake nideza hI milate haiM / mANikyanandi AcArya mANikyanandi jaina nyAyazAstrake mahApaNDita the / inakA parIkSAmukhasUtra jaina nyAyazAstrakA Adya nyAyasUtra hai / isake srotakA nirdeza karate hue prameyaratnamAlAmeM kahA gayA hai akalayuvaco'mbhodherudda yena dhImatA / nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine / ' arthAt jisa dhImAnne akalaGghadevake vacana -sAgarakA manthana karake 'nyAyavidyAmRta' nikAlA, usa mANikyanandiko namaskAra hai / mANikyanandi nandisaMgha ke pramukha AcArya the / dhArAnagarI inakI nivAsasthalI rahI hai, aisA prameya ratnamAlAkI TippaNI tathA anya pramANoMse avagata hotA hai| 1. prameyaratnamAlA 112 / 2. prameyaratnamAlA, TippaNa pU0 1 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 41 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zimogA jileke nagaratAllukeke zilAlekha naM0 64 ke eka padyameM mANikyanandiko jinarAja likhA hai "mANikyanandajinarAjavANIprANAdhinAthaH prvaadimii| citraM pramAcandra iha kSmAyAM mArtaNDavRkSau nitarAM vyadIpi // " nyAyadIpikAmeM inakA 'bhagavAna' ke rUpameM ullekha kiyA gayA hai / prameya kamalamArtaNDameM pramAcandrane inakA guruke rUpameM smaraNa karate hue inake padapaMkajake prasAdase hI prameyakamalamArtaNDakI racanA karanekA ullekha kiyA hai| isase mANikyanandIke asAdhAraNa baMduSyakA parijJAna hotA hai / mANikyanandIne akalaGgake granthoMke sAtha diGanAgake nyAyapraveza aura dharmakIrtike nyAyabindukA bhI adhyayana kiyA thA / vastuta: mANikyanAnda atyanta pratibhAzAlI aura vibhinna darzanoMke jJAtA haiM / 'sudaMsaNacariu' ke kartA nayanandi (vi0 saM0 1100) ke ullekhAnusAra mANikyanandIke gurukA nAma rAmanandI hai aura svayaM nayanandI unake ziSya haiM / 'sudaMsaNacariu' ko prazastimeM likhA hai jiNidAgamabbhAsaNe ecitto tvaayaarnnitttthaailddhaaijutto| pariMdAridehi yaMdaNaMdI huo tassa sIso gaNI rAmagaMdI / / asesANa gaMthANa pAraMmi patto tave aMgavI bhvvraaiibmitto| guNAvAsabhUvo sutillokkaNaMdI mahApaMDio tassa mANikkaNaMdI / paDhamasIsu taho jAyau jagavikkhAyau muNi Nayadi aNidiu / cariu sudasaNaNAhaho teNa abAhaho viraiu buha ahiNaMdiu / / arthAt AcArya kundakundake anvayameM jinendra-Agamake viziSTa abhyAsI, tapasvI, gaNI rAmanandI hue| unake ziSya mahApaNDita mANikyanandI hue, jo ki sarvagranthoMke pAragAmI, aMgoMke jJAtA evaM sadguNoMke nivAsabhUta the| nayanandI unake ziSya the| samaya prameyaratnamAlAkArake pUrvokta ullekhAnusAra mANikyanandI akalaMkake uttaravartI haiM aura akalaMkakA samaya I0 san 720-780 I0 mAnA gayA hai / ataeva mANikyanandIke samayako pUrvAvadhi I0 san 800 nirbAdha mAnI jA sakatI hai| prajJAkAragupta bhAvikAraNavAda aura atItakAraNavAda svIkAra karate haiN| mANikyanandIne apane parIkSAmukhasUtra meM ina donoM kAraNavAdoMkA khaNDana kiyA hai / yathA1. tathA cAha bhagavAn mANikyanandibhaTTArakaH-pyAyadIpikA, abhinava dhrmbhuussnn| 42 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvyatItayogaM gaNanAgadbodharaniriSyati // tathAparAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam // SaSTha adhyAya 57 sUtrameM prabhAkara gurukI pramANa saMkhyAkA khaNDana kiyA gayA hai aura inakA samaya I0 san kI vIM zatIkA prArambhika bhAga hai / isase bhI mANikyanandike samaya kI pUrvAvadhi I0 san 800 hai / AcArya prabhAcandra ( I0 san 1900) ne parIkSAmukhapara prameyakamalamArttaNDa nAmaka TIkA likhI hai| ataH prabhAcandrakA samaya ( 11vIM zatI) inakI uttarAvadhi hai / vyAtavya hai ki DaoN0 darabArIlAla koThiyAne aneka pramANoMsa siddha kiyA hai ki mANikyanandi prabhAcandrake sAkSAt guru the / ata: mANikyanandi unase kucha pUrvavartI (I0 1028 ke lagabhaga ) haiM / AcArya nayanandIne apane 'sudaMsaNacariu' ko vi0 saM0 1500 meM dhArAnareza bhojadeva ke samaya meM pUrNa kiyA hai aura aganeko mANikyacandrIkA prathama ziSya kahA hai frafarsantest vavagaesu eyArahavaccharamasu / tahi kevalacariu amaracchareNa NayanaMdI vizyau vitreNa || ataeva mANikyanindakA samaya nayanandI ke samaya vi0 saM0 1100 se 30-40 varSa pahale arthAt vi0 saM0 1060 I0 san 1003 ( I0 san kI 11vIM zatAbdI kA prathama caraNa ) avagata hotA hai / racanA mANikyanandikA ekamAtra grantha 'parIkSAmukha' hI milatA hai| isa granthakA nAmakaraNa bauddhadarzanake hetumukha, nyAyamukha jaise granthoMke anukaraNapara mukhAnta nAmapara kiyA gayA hai / parIkSAmukhameM pramANa aura pramANAbhAsoM kA vizada pratipAdana kiyA gayA hai / jisa prakAra darpaNa meM hameM apanA pratibimba spaSTa dikhalAI par3atA hai usI prakAra parIkSA mukharUpI darpaNa meM pramANa aura pramANAbhAsako spaSTa rUpa se jJAta kiyA jA sakatA hai / yaha grantha nyAyasUtra, vaizeSikasUtra aura tattvArthasUtra Adi sUtragrayoMkI taraha sUtrAtmaka zailImeM likhA gayA hai / isake sUtra sarala, sarasa aura gambhIra artha vAle haiN| isakI bhASA prAJjala 1. parIkSAmukhasUtra, 3158-59 / 2. sudaMsaNacariu, prazasti kaDaka 9 prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI 3 3. AptaparIkSA, prastAvanA, pR0 31 32, 33, bIrasevA mandira - saMskaraNa, I0 1949 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 43 * Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura subodha hai | samasta ganthama 208 mutra hai aura yaha chaH samuddezoM meM vibhakta hai / prathama samudde zameM 13 mUtra haiN| isameM pramANakA svarUpa, pramANake vizeSaNoMkI sArthakatA, dIpana haTAntase jJAna meM 'sva' aura 'para' kI vyavasAyAtmakatAkI siddhi tathA pramANa kI pramANatAkI jJaptiko kaJcit svata: aura kathaJcit parata: siddha kiyA gayA hai| hitAhitamApti-parihArameM samartha honeke kAraNa jJAnako hI pramANa mAnA gayA hai| ajJAnarUpa sannivApaM ANi pramANalakSaNoMko mImAMsA kI hai| dvitIya rAmahagAmeM 12 mata hai| pramANa pratyakSa Ara parokSa do maMda, pratyakSakA lakSaNa, sAMvyavahArika pratyakSakA mana, artha aura Alokama jJAna prati kAraNatAkA nirAsa, padArthasa jJAnAtpattikA khaNDana, svAdharaNakSayopazamarUpa yogyattAse jJAna ke dvArA pratiniyata nipakI sahayA, mANasAnA viSaya mAnane meM vyabhicArakA pratipAdana aura nirAvaraNa evaM atIndriyasvarUpa mukhyapratyakSakA lANa pratipAdita kiyA gayA hai / tRtIya samaddezameM 97 sUtra haiN| isameM parIkSakA lakSaNa, parokSa pramANake pA~ca bheda, udAharaNapUrvaka smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAnakA lakSaNa, hetu aura adhinAbhAvakA svarUga, sAdhyakA lakSaNa, sAdhyako bizeSaNoMkI sArthakatA, dharmIkA pratipAdana, dharmIkI siddhike prakAra, pakSaprayogako AvazyakatA, anumAnake do aMgoMkA pratipAdana, udAharaNa, upanaya aura nigamanako anumAnake aMga mAnanemeM dopodbhAvana, zAstra (vItarAga) kathA ma udAharaNAdike bhI anumAnake avayava honekI svIkRti, anumAnake svArthAnumAna aura parAryAnumAna, hetuke upalabdhi aura anupalabdhi, upalabdhike aviruddhopalabdhi aura viruddhopalabdhi, tathA anupalabdhike aviruddhAnupalabdhi aura viruddhAnupalabdhi evaM aviruddhopalabdhike vyApya, kArya, kAraNa, pUrnacara, uttaracara aura sahacara, viruddhopalabdhike bhI aviddhopalabdhike samAna viruddhavyApya, viruddha-kArya, viruddha-kAraNa, viruddhapUrvacara, viruddhauttaracara, aura viruddha-sahacara, anupalabdhike prathama bheda aviruddhAnupalabdhike aviruddhasvabhAvAnupalabdhi, byApakAnupalabdhi, kAryAnupalabdhi, kAraNAnupalabdhi, pUrvacarAnupalabdhi, uttaracarAnupaladhi aura sahacarAnupalabdhi; viruddhAnupalabdhike viruddhakAryAnupalabdhi, viruddhakAraNAnupalabdhi aura viruddhasvabhAvAnupalabdhi ina sabhIkA vizada pratipAdana hai| bauddhoMke prati kAraNahetukI siddhi, AgamapramANakA lakSaNa aura zabdameM vastupratipAdanako zaktikA bhI isI samudadezameM varNana hai| ___caturtha samudde zameM 9 sUtra haiN| isameM pramANake sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa viSayakI siddhi karate hue sAmAnya aura vizeSake do-do bhedoMkA udAharaNa sahita pratipAdana kiyA gayA hai| 44 : tIrthakara mahAbIra aura unakI AcAryaparamparA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama samuddezameM 3 sUtra haiM / isameM pramANake sAkSAt aura paramparA phalako batalAkara use pramANase kathaJcit bhinna aura kathaJcit abhinna siddha kiyA hai| paLasamRdda zameM 74 sUtra haiM / isameM pramANAbhAsoM kA vizada varNana AyA hai / svarUpAbhAsa, pratyakSAbhAsa, parIkSAbhAsa, smaraNAbhAsa, pratyabhijJAnAbhAsa, tarkAbhAsa, anumAnA bhAga, pakSAbhAsa, helAbhAsa, hetvAbhAsake asiddha, viruddha anaikAntika aura akiJcit udAharaNa hamAmAya evAnyAbhAsake bheda, bAlaprayogAbhAsa AgamAbhAsa, saMkhyAbhAsa, vipayAbhAsa, phalAbhAsa tathA bAdI aura prativAdIkI jaya-parAjayavyavasthAkA pratipAdana kiyA gayA hai / TIkAe~ isapara uttarakAlameM aneka TIkA vyAkhyAe~ likhI gayI hai| inameM prabhAcandrAcAryakA vizAla prameyaka malamArttaNDa, laghu anantavIryako madhyama parimANa vAlI prameya ratnamAlA, bhaTTAraka cAru kIrtikA prameya ratnamAlAlaGkAra evaM zAnti vargIkI prameyakaNThikA Adi TIkAe~ upalabdha haiM | parIkSAmukhasutrakA prabhAva AcArya devasUri pramANanayatattrAloka aura AcArya hemacandrakI pramANamImAMsA para spaSTa dikhalAI par3atA hai / uttaravartI prAyaH samasta jaina naiyAyikoMne isa granthase preraNA grahaNa kI hai| AcArya prabhAcandra AcArya prabhAcandra ne parIkSAmukha para 12000 zloka pramANa 'prameyakamalamArttaNDa' nAmakI bRhat TIkA likhI hai| yaha jena nyAyazAstrakA atyadhika mahattvapUrNa grantha hai / isake nAmase hI yaha spaSTa hai ki yaha granya prameyarUpI kamaloMko udbhAsita karane ke lie mArttaNDa --sUryake samAna hai| isake adhyayanase prabhAcandrakA duSya evaM vyaktitva atyanta mahanIya vidita hotA hai / inhoMne vaidika aura avaidika darzanoMkA gahana adhyayana kiyA thA / inakI adbhuta vizeSatA hai ki kisI bhI viSayakA samarthana vA nirAma, jo bhI ho, pracura yuktiyoMse karate haiN| ye tArkika aura dArzanika donoM haiM / inakI pratipAdana zailI evaM vicAradhArA apUrva hai / prameyakamamArtaNDa aura nyAya kumuda candra kI prazasti ke anusAra inake gurukA nAma nandi saiddhAntaM' hai / kSavaNabelagolAke 40 saMkhyaka abhilekhameM gollAcAryake ziSya padmanandi saiddhAntikakA ullekha haiM / isI abhilekhameM prathita tarka granthakA ra abdAmbhoruhabhAskara prabhAcandrako unakA ziSya batAyA hai| prabhAcandrake prathita tarkapranthakAra aura zabdAmbhoruhabhAskara ye donoM vizeSaNa batalAte haiM ki prabhAcandra nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArttaNDa jaise tarkagranthoMke raca prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 45 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yitA honeke sAtha zabdAmbhojabhAskara nAmaka jenendranyAsake karttA bhI the| isI abhilekhameM padmanandi saiddhAntikako aviddhakaraNa aura kaumAradevavratI likhA hai| ina donoM vizeSaNoMse avagata hotA hai ki padmanandi saiddhAntikane karNavedha honeke pahale hI dIkSA dhAraNa kI hogI aura isI kAraNa ve kaumAradevavratI kahe jAte the / ye mUlasaMdhAntargata nandigaNake prabhedarUpa dezIya gaNake gollAcArya ke ziSya the / prabhAcandra ke savarmA kulabhUSaNamuni the| kulabhUSaNamuni bhI siddhAntazAstroMke pAragAmI aura cAritrasAgara the / isa abhilekhameM kulabhUSaNamunikI ziSyaparamparAkA ullekha haiM, jo dakSiNa bhArata meM huI thI / prabhAcandra padnanandi se zikSA-dIkSA lekara uttara bhAratameM dhArA nagarImeM cale Aye aura yahA~ AcArya mANikyanandike samparka meM aaye| prabhAcandrane apaneko mANikyanandike padameM rata kahA hai / isase unakA sAkSAt ziSyatva prakaTa hotA hai / ataH yaha sambhava hai ki prabhAcandra jaina nyAyakA abhyAsa mANikyanandise kiyA ho aura unhIMke jIvanakAlameM prameyakamalamArttaNDako racanA kI ho / batAyA hai--- zAstraM karomi varamalpata rAvabodho mANikyanandipadapaGkajasatprasAdAt / arthaM na ki sphuTayati prakRtaM lacIyA~llokasya bhAnukaravisphuritAdgavAkSaH ' // X X X guruH zrInandimANikyo nanditAzeSasajjanaH | nandatAduritaikAntarajAjanamatArNavaH // I zrIpadmanandi saiddhAntaziSyo'neka guNAlayaH prabhAcandrazciraM jIyAdvananandipade rataH // zravaNabelagolake abhilekha saMkhyA 55 meM mUla saMghake dezoyagaNake devendra siddhAntadevakA ullekha hai| inake ziSya caturmukhadeva aura catumukhadevake ziSya gopanandi the / ina gopanandike sarmA eka prabhAcandrakA ullekha AtA hai / padya nimna prakAra hai zrI dhArAdhipabhojarAja - mukuTa protAzma - razmi cchaTA-kuGkuma - lipta caraNAmbhojAta - lakSmIdhavaH / cchAyA 1. prameyakamalamArttaNDa, maMgalAcaraNapadya 2 | 2. bahI, prazastipadya saMkhyA 3-4 1 46 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya paramparA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyajAkaramaNDane dinamaNizzabdAnja-rodomaNistheyAtpaNDita-puNDarIka-taraNizrImatprabhAcandramAH // zrIcaturmukha-devAnAM ziSyo'dhRSyaHpravAdibhiH / paNDitazrIprabhAcandro rudravAdi-gajAGkazaH / / ina padmoM meM varNita prabhAcandra dhArAdhIza bhojake dvArA pUjya the| nyAyarUpa kamala samUha--prameyakamalake dinarmANa-mArtaNDa the| 'zabdarUpa aja'-dazabdAmbhojake vikAsa karaneko 'rodomaNi'-bhAskarake samAna the| paNDitarUpI kamaloMko praphullita karanevAle sUrya the| rudravAdi-gajoMko vaza karaneke liye aMkuzake samAna ye tathA caturmukhadevake ziSya the / __uparyukta abhilekhameM varNita prabhAcandra nizcaya hI prameyakamalamArtaNDake racayitA prabhAcandrase abhinna haiM / eka hI bAta yahA~ vicAraNIya hai ki gururUpase caturmukhadevakA ullekha kisa prakAra ghaTita hotA hai| inake Adya guru padmanandi saiddhAntikadeva hai| badala sambhava hai ki dvitIya garu yA g2Asama caturmakha deva rahe hoN| dhArAnagarImeM Aneke pazcAt dezIyagaNake AcArya caturmukhadevako guruke rUpamaM smaraNa kiyA gayA ho| prabhAcandrane apanA 'prameyakamalamArtaNDa' dhArAnagarImeM likhA hai, yaha isa granthakI prazastise bhI prakaTa hai "zrIbhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNAmAjitAmalapurdhyAna rAkRtanikhilamalakalajhena zrImatprabhAcandrapaNDitena nikhilapramANaprameyasvarUpoddyotaparIkSAmukhapadamidaM vivRtamitti" / zravaNavelagolake ukta abhilekhameM prabhAcaNdrako gopanandikA sadharmA kahA gayA hai| 'prameyakamalamArtaNDa' aura 'nyAyakumudacandra' ko prazastiyoMmeM 'paNDita' zabdakA ullekha prApta hotA hai, jisase inakA gRhastha honA jJAta hotA hai; para ArAdhanAgadyakoSakI 89 kathAmeM granthAntameM tathA prazAstiyoMmeM 'bhaTTAraka' likhA hai / ataH jAna par3atA hai ki ye jIvanake uttarakAlameM muni hue hoNge| samaya-nirNaya __ AcArya prabhAcandrake samayake sambandhameM kaI mAnyatAe~ pracalita haiN| ina samasta mAnyatAoMke adhyetAoMne paryApta chAnabIna kI hai| hama yahA~ una sabhI matoMkA saMkSepameM ullekha kara prabhAcandra ke samayake sambandhameM niSkarSa upasthita kreNge| 1. AdipurANa, bhAratIna jJAnapITha, 147 / 2. prabheyakamalamAsaNDa, nirNayasAgara presa, bambaI 1941, antima prazasti / prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 47 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) I0 san kI 8bauM zatAbdIkI mAnyatA / (2) I0 san 11vIM zatAbdIko mAnyatA ! ( 3 ) I0 san 1065 kI maanytaa| 1. AcArya prabhAcandrake samayake sambandhameM DaoN0 pAThaka, AcArya jugalakizora mukhtAra Adi prabhAcandrakA samaya 8vIM zatAbdIkA uttarArddha evaM 9vIM zatAbdIkA pUrvArddha mAnate haiN| inakA mukhya AdhAra hai jinasena kRta 'AdipurANa' kA nimnalikhita padma, jisameM prabhAcandra kavi aura unake candrodaya ( nyAyakumudacandra ) kA ullekha huA hai "candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakavi stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAlhAditaM jagat // yahA~ candrodayase tAtparya nyAyakumudacandrase liyA gayA hai / AcArya jinasenane AdipurANakI racanA I0 san 840 ke lagabhaga kI hogii| ataH ukta padyameM prabhAcandra aura unake nyAyakumudacandrakA ullekha mAnakara DaoN0 pAThaka Adine prabhAcandrakA samaya I0 san kI 8 vo zatAbdIkA utArA hai| paNDita kailAzacandrajI zAstrIne DaoN0 pAThaka AdikI ukta mAnyatAkA nirasana karate hue batAyA hai ki jinasenane AdipurANameM jisa prabhAcandrakA smaraNa kiyA hai, vaha prabhAcandra nyAyakumudacandrake karttA prabhAcandrase bhinna haiN| harivaMzapurANameM bhI jinasena prathamane eka prabhAcandrakA smaraNa kiyA hai, jo kumArasenake ziSya the / yathA--- "AkUpAraM yazo loke prabhAcandrodayojjavalam / guroH kumArasenasya vicaratyajitAtmakam / / yadi ina donoM purANoMmeM ullikhita prabhAcandra eka hI vyakti haiM, to ve kumArasenake ziSya honeke kAraNa nyAyakumudacandrake kasi svataH pRthak siddha ho jAte haiM, kyoMki unake gurukA nAma padmanandi thaa| zAstrIjIne tarka upasthita karate hue likhA hai-"nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandrane svAmI vidyAnanda aura antavIryakA smaraNa kiyA hai| yadi AdipurANameM ullikhita prabhAcandra aura unakA candrodaya prakRta prabhAcandra aura unakA grantha nyAyakUmudacandra hI hai, to yaha sambhava pratIta nahIM hotA ki AdipurANakAra nyAyakumudacandrakA to smaraNa kareM, kintu usameM smRta AcArya vidyAnanda aura anantavIrya sarIkhe yazasvI 1. ana zilAlekhasaMgraha, bhAga 1, abhilekha saMkhyA 55, padya 17, 18 / 2. harivaMzapurANa, 1138 / 48 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAroMko bhUla jaayeN| vidyAnanda aura anantavIryake granthoMke ullekhoMke AdhAra para donoMkA samaya IsAkI navIM zatAbdIse pahale nahIM jAtA / ataH unake smaraNakI prabhAvAprakA smaraNa navamI zatAbdIka pUrvAddhakI racanA AdipurANameM nahIM kiyA jA sktaa|" paNDita kailAzacandrajI zAstrone anya tauka AdhArapara bhI DaoN0 pAThaka Adike matakA khaNDana kiyA hai aura prabhAcandrakA samaya I0 san 950 se 1020 nirdhArita kiyA hai| prabhAcandrane pahale prameyakamalamArtaNDakI racanA karake hI nyAyakumudacandrakI racanA kI hai| prameyakamalamArtaNDakI antima prazastimeM 'bhojadevarAjye' ullikhita milatA hai, para nyAyakumudacandrakI puSpikAmeM 'zrIjayasiMhadevarAjye' pada ullikhita hai / ataeva zrIprabhAcandrakA samaya jayasiMhadevakA rAjyakAla san 1065 taka mAnA jA sakatA hai / yadi prabhAcandrakI 85 varSakI Ayu ho, to unakI pUrvAvadhi I. san 980 siddha hotI hai| AcArya jugulakizora mukhtAra aura paNDita kailAzacandra jI zAstro prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakUmadacandrake antameM pAye jAne vAle 'zrIbhojadevarAjye' aura 'zrIjayasiMhadevarAjye' Adi prazastilekhoMko svayaM prabhAcandrakA nahIM maante| para nyAyAcArya paNDita mahendrakumArajI ukta prazasti-lekhoMko prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke racayitA prabhAcandrake ho mAnate haiN| __ prabhAcandrane yApanIyasaMghAgraNI zAkaTAyanAcAryake kelimukti aura strImukti prakaraNoMkI kucha kArikArikAoMko pUrvapakSake rUpameM uddhRta kiyA hai| zAkadAyanAcAryakA samaya amoghavarSakA rAjyakAla { I. san 814-877) navama zatI hai / ataH prabhAcandrakA samaya I0 san 100 se pahale nahIM mAnA jA sktaa| AcArya devasenane apane 'darzanasAra' granthake bAda 'bhAvasaMgraha banAyA hai| isakI racanA I0 940 ke Asa-pAsa huI hogii| prameyakamalamAnaNDa aura nyAyakumudacandrameM devasenakI 'nokammakammahAro' gAthA uddhRta milatI hai| ataeva prabhAcandrakA mamaya I0 san 940 ke bAda honA cAhiye / zrIdharakI nyAyakandalIko chAyA bhI prabhAcandra ke granthoMpara dikhalAI par3atI hai| zrIdharane kandalI TIkA I0 san 991 meM samApta kI thii| ataH prabhAcandrakI pUrvAvadhi 990 ke lagabhaga honI caahiye| zilAlekhake AdhArapara prabhAcandrake sadharmA gopanandi batAye gaye haiN| pahale belagola' ke eka abhilekha ( abhilekha saM0 492 ) meM hoysalanareza, ereyaGga 1. nyAyakumudacandra, prathama bhAga. mANikacandra granthamAlA, bambaI, san 1938 prastAvanA, pR. 118 // prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 49 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA panandi paNDita devako diye gaye dAnakA ullekha hai| yaha dAna pauSa zuklA prayodazI saMvat 1015 meM diyA gayA hai| isa taraha I0 san 1093 meM prabhAcandrasadharmA gopanandikI sthiti honese prabhAcandrakA mamaya san 1093 IsvIke pazcAt nahIM ho sakatA hai| vAdi devasUrine I0 san 1118 ke lagabhaga apane prasiddha grantha syAdvAdaratnAkarakI racanA kI hai / syAdvAdaratAkarameM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA na kevala zabdArthAnusaraNa hI kiyA gayA hai, kintu kavalAhArasamarthanaprakaraNameM tathA pratibimbacarcAmeM prabhAcandra aura prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDakA nAmollekha karake khaNDana bhI kiyA hai| ataH prabhAcandrake samayakI uttarAvadhi I0 san 1100 sunizcita ho jAtI hai| zrI paNDita mahendrakumArajI nyAyAcAryane aneka puSTa pramANoMke AdhArapara I0 san 180 se 1065 IsvI taka prabhAcandrakA samaya mAnA hai| 'sudaMsaNacariu' kI prazastimeM nayanandine mANikyanandikA ullekha kiyA hai / 'sudasaNacariu' kI samApti vi0 saM0 1100 meM haI hai| ataH mANikyanandikA samaya vi0 saM0 kI 11vIM zatAbdIkA pUrvArddha hai| prameyakamalamArtaNDakAra AcArya prabhAcandrane mANikyanandike samakSa dhArAnagarImeM prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakI racanA kI hai / AcArya mANikyanandi bhI dhArAnagarImeM nivAsa karate the| ataH bahuta sambhava hai ki mANikyanandise parIkSAmukhakA adhyayana kara prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa racA ho / DaoN darabArIlAlajI koThiyAke sapramANa anusandhAnake anusAra prabhAcandra aura mANikyanandikI samasAmayikatA prakaTa hotI hai aura unameM paraspara sAkSAt guru-ziSyatva bhI siddha hotA hai| isase bhI AcArya prabhAcandrakA samaya I0 sankI 11vIM zatI nirNIta hotA hai| racanAe~ inakI nimnalikhita racanAeM mAnya hai1. prameyakamalamArtaNDa : parIkSAmukha-vyAkhyA 2. nyAyakumudacandra : laghIyastraya-vyAkhyA 3. tattvArthavRttipadavivaraNa : sarvArthasiddhi-vyAkhyA 4. zAkaTAyananyAsa : zAkaTAyanavyAkaraNa-vyAkhyA 5. zabdAmbhojabhAskara : jainendravyAkaraNa-vyAkhyA 6, pravacanasArasarojabhAskara : pravacanasAra-vyAkhyA 7, gadhakathAkoSa : svataMtra racanA 1. AptaparIkSA, prastAvanA 10 27-33, vIra sevA mandira saMskaraNa, 1949 / 50 : sopavara mahAvIra aura unakI prAcAryaparamparA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. ratnakaraNDakazrAvakAcAra-TIkA 1. mamAktiMtra-dIkA 10 kriyAkalApa-rIkA 11. AtmAnuzAsana-TokA 12. mhaapuraann-ttippnn| AcArya jugalakizora mukhtArane ralakaraNDayAvakAcArako prastAvanAmeM ratnakaragaDavAvakAcArakI dIkA aura samAdhinatrakI TIkAko prastuta prabhAcandra dvArA racita na mAnakara kisI anya prabhAcandrakI racanAe~ mAnA hai| para jaba prabhAcandrakA samaya 11 vIM zatAbdI middha hotA hai, to ina granthoMke uddharaNa raha bhI sakate haiN| gnakaraNDaTIkA aura mamAdhitaMtraTIkAmeM prameyakamalamAsaMNDa aura nyAyakumudacandrakA eka mAtra viziSTa zailImeM ullekha honA bhI isa rAtakA sUcaka hai ki ye donoM TIkAeM prasiddha pramAcandrakI hI haiN| yathA-- ___"tadalamatiprasaGgena prameyakamalamAnaNDe nyAyakumudacandre prapaJcataH prarUpagAn'--.ralakaraNDaTIkA pRSTha-6 / "ya: punaryogasAMkhyarmukto tatpracyutirAtmanobhyapagatA ne prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca mokSavicAre vistarataH pratyAkhyAtAH / " . mamAvitantraTIkA, pRSTha 15 / / ye donoM avataraNa prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskarake uddharaNase milate jalate hai "tadAtmakatvaM cAyaMsya adhyakSato'numAnAdizca yathA siddhayati tathA prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandra ca prarUpitAmaha draSTavyam |"-shbdaambhojbhaaskr| prabhAcandrakRta gadyakathAkozameM pAyI jAne vAlI aJjanacora Adiko kathAe~ ratnakaraNDakazrAvakAcAragana kathAoMse pUrNata: milatI haiM / ataeva ratnakaraNDaka zrAvakAcAra aura samAdhitantrako TokAeM prastuta prabhAcandrako hI haiN| kriyAkalApakI TIkAko eka hastalikhita prati bambaIke sarasvatIbhavanameM hai| isa pratikI prazastimeM kriyAkalApaTIkAke racayitA prabhAcandrake gurukA nAma padmanandi saiddhAntika hai aura nyAyakumudacandra Adike kartA prabhAcandra bhI payanandi saiddhAntikake hI ziSya haiN| ataeva kriyAkalApaTIkAke racayitA prastuta prabhAcandra hI jAna par3ate haiN| prazasti nimna prakAra hai "vande mohatamovinAzanapaTustralokyadIpaprabhuH saMsatisamanvitasya nikhilasnehasya saMzoSakaH / siddhAntAdisamastazAstrakiraNaH zrIpayanandiprabhuH tacchiSyAtprakaTArthatAM stutipadaM prAptaM prabhAcandrataH // " prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra AtmAnuzAmanatilaka ke racayitA bhI prastuta prabhAcandra' haiM / nizcayataH AcArya prabhAcandra adbhuta bhASyakAra haiN| inhoMne jina TIkAoMkA nirmANa kiyA hai ve TIkAe~ svatantra granthakA rUpa prApta kara cukI haiN| ataH prameyakamalamAttaMNDa, nyAyakumudacandra tattvArthavRttipadavavaraNa, pravacanasArama rojabhAskara, zabdAbhojabhAskara, mahApurANa TappaNa, gadyakathAkoza, ratnakaraNDaTIkA, samAdhitaMtraTIkA kriyAkalApaTIkA, AtmAnuzAsanatilaka Adi TIkA grantha prabhAcandradvArA racita haiM, yaha spaSTa hai / 1 laghu anantavIrya jaina nyAya -sAhityame granthakArake rUpameM do anantavIrtha ke nAmAMkA ullekha milatA hai / inameM eka anantavIrya to ve hI haiM, jinane akalaMkake siddhivi nizcayakI TIkA likhI hai / prabhAcandrane nyAyakumudacandra meM inakA smaraNa kiyA hai / dUsare anantavIrya ke haiM, jinhoMne prameyaratnamAlA banAyI hai| isa prameyaralamAlAmeM anantavIryane prabhAcandrakA ullekha kiyA hai / ata: uttarakAlavartI honeke kAraNa prameyaratnamAlAke racayitA anantavIryako laghu anantavIrya yA dvitIya anantavIrtha kahA jAtA hai / prameyaratnamAlAka TippaNa meM inakA ullekha 'laghu anantavIdeva' ke nAma se kiyA bhI gayA hai| inhoMne parIkSAmukhake sUtroMkI saMkSipta, kintu vijada vyAkhyA ko hai| sAtha hI saGgataH cArvAka, bauddha, sAMkhya, nyAya, vaizeSika aura mAMmAMgA darzanoMke katipaya siddhAntoMko AlocanA bhI kI hai| inakI ekamAtra kRti 'prameyaratnamAlA' prApta hai / granthake Arambha meM isa TIkAko inhoMne parIkSAmukhaJjikA kahA hai / pratyeka samuddezyake antameM dI gayI puSpikAoM meM ise parIkSAmukha laghuvRtti bhI kahA hai| AcArya anantavIryane granthake prArambhameM tathA antima prazastimeM ullekha kiyA hai ki inhoMne isa TIkAkI racanA vaijeyake priya putra hIrapake anurodhase zAntiSeNake paThanArthakI thI / prazastimeM vaijeyake grAmAdikakA koI nirdeza nahIM hai, para unheM badarIpAlavaMza yA jAtikA ojasvI sUrya kahA hai| unakI patnIkA nAma nAgambA thA, jo apane viziSTa guNoMke kAraNa revatI, prabhAvatI Adi nAmoMse usa samaya saMsArameM prasiddha thI / usake dAnavIra hIrapa nAmaka putra huA, jo samyaktvarUpa AbhUSaNase bhUSita thA aura jo lokahitakArI kAryoMko karaneke liye prasiddha thA ! usake Agrahase sambhavataH unhIMke putra zAntiSeNake paThanAyaM isa laghuvRttikI racanA kI gayI / yaha racanA jaina nyAyake adhyetAoMke liye vizeSa upayogI hai / I 1. vizeSa jAnaneke lie dekhie prameyakamalamArttaNDakI prastAvanA, 1076 77 / 52 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AdhAparamparA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya- vicAra prameya ratnamAlAkI racanA prabhAcandra ke 'prameyakamalamArttaNDa' ke pazcAt kI gayI hai / prameyaratnamAlAke Arambhika padyoMmeM batAyA haipramenduvacanodAracandrikA - prasare sati / mAdRzAH kva nu gaNyante jyotiriGgaNa-sannibhAH // arthAt, jaba prabhAcandrAcAryakI vacanarUpa udAracandrikA ( prameyakamala mAtaMNDa ) prasUta hai, to khadyotasadRza hama sarIkhe mandabuddhiyoM kI kyA gaNanA haiM ? isase spaSTa hai ki vIrya hai aura prabhAcandrakA samaya I0 san kI 11vIM zatAbdI hai ! udhara AcArya hemacandra ( vi0 saM0 1945 - 1230 ) kI 'pramANamImAMsA' para zabda aura artha donoMkI dRSTise prameyaratnamAlAkA pUrA-pUrA prabhAva dRSTigocara hotA hai| ataH anantaater samaya prabhAcandra aura hemacandrake madhya honA cAhiye / isa prakAra anantavIryakA samaya vikramakI 12 vIM zatAbdIkA pUrvArddha pratiphalita hotA hai| DaoN0 e0 ena upAdhyene bhI prameyaratnamAlAkAra anantavIryakA yahI samaya anumAnita kiyA hai / racanA laghu anantavIryakI ekamAtra upalabdha racanA yahI prameyaratnamAlA hai / parIkSAmukhake samAna prameya ratnamAlAkA bhI viSaya pramANa aura pramANAbhAsakA pratipAdana hai / prameyakamalamArttaNDameM jina viSayoMkA vistArase varNana hai, unhIMkA saMkSepameM spaSTarUpase kathana karanA prameyaratnamAlAkI vizeSatA hai| parIkSAmukhake samAna isameM chaha samuddezya haiM aura unameM usIke samAna pramANalakSaNa, pramANabheda pramANaviSaya pramANaphala, pramANAbhAsa aura nayakA vivecana parIkSAmukhakI vyAkhyAke rUpameM hai / pratipAdanazailI bar3I sarala, vizada aura hRdayagrAhI hai / * vIranandi AcArya vIranandi siddhAntavettA honeke sAtha janasAdhAraNake manobhAvoM, hRdayakI vibhinna vRttiyoM evaM vibhinna avasthAoM meM utpanna honevAle mAnasika vikAroMke sajIva citraNakartA mahAkavi the / inake dvArA racita candraprabha-mahAkAvya inakI kAvya-pratibhAkA cUr3Anta-nidarzana hai| ye nandisaMgha dezIyagaNa ke AcArya hai | candraprabhake antameM inhoMne jo prazasti' likhI hai, usase jJAta hotA 1. prameyaratnamAlA, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, 113 / 2. candraprabha-caritam nirNaya sAgara presa bambaI, san 1926 prazasti patha 1, tathA 4 | prabuddhAcArya evaM paramparApoSAcArya : 53 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki ye AcArya abhayanandike ziSya the / abhayanandike gurukA nAma guNanandi thaa| zravaNavelagolake 47veM abhilekhameM batAyA hai ki guNanandi AcAryaka 300 ziSya the 1 usameM 32 siddhAnta-zAstrake marmajJa the| inameM devendra saiddhAntika sabase prasiddha the| ina devendra saiddhAntika ziSya kaladhautanandi yA kanakanandi siddhAntacakravartI the| kanakanandine indranandi guruke pAsa siddhAnta-zAstrakA madhyayana kiyA thA / AcArya nemicandra siddhAntacakravartIne apane gommaTasAra karmakANDameM abhayanandi, indranandi aura vIranandi ina tInoM AcAyoMko namaskAra kiyA hai| eka anya gAthAmeM unhoMne batAyA hai ki jinake caraNaprasAdase bIranandi aura indranandi ziSya ananta saMgArame pAra hue haiM, una abhayanandi guruko namaskAra hai ataH pratIta hotA hai ki vIranandike guru abhayandi, dAdAguru gaNanandi aura sahAdhyAyI indranandi the / nemicandra siddhAntacakravartI inaka ziSya athavA laghu gurubhAI pratIta hote haiN| inhoMne unheM namaskAra kiyA hai / sthiti kAla pAzvanAthacaritameM mahAkavi vAdirAjane ( I0 san 1025 ) candaprabhakAvya aura usake racayitA bIranandikI saMstuti karate hue likhA hai ki candraprabhAbhisambaddhA rasapuSTA manaH priyaM / kumudatIva no dhatte bhAratI vIranandinaH / / jisa prakAra candramAko prabhA kumudavatIko praphullita karatI hai, usI prakAra zRGgArAdi nava rasoMse puSTa candraprabhacaritameM grathita vIranandisvAmIkI vANI, hamAre manako praphullita karatI hai| 1. gamikA bhabhayadi suda-sAyara pAragidadimuru / varavIradiNAhaM paNDINaM paccayaM yoncha / -gommaTasAra, karmakANDa, gAthA 785 / 2. jassa 2 paaypsaayegnntsNsaarjlhimuttinnyo| porivaNaMdivaccho gamAmi taM abhayamaMdiguruM // 3. vahI, gAthA 436 / 4. mo00 gA0 785, pArzvanAmacarita, mANikacandra grampamAlA sIrIja, 1 // 30 / 54 : sIkara mahAvIra aura unakI mAcAryaparamparA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase avagata hotA hai ki AcArya vIranandi vAdirAja ( IsvI san 1025 / se pUrvavartI haiM aura unakA candraprabhacarita racA jA cukA thA / AcArya nemicandra siddhAntacakravatIne indranandiko apanA guru likhA hai tathA vIranandi inhIM indranandike sahAdhyAyI haiM | ataH pratIta hotA hai ki indranandi aura vIranandri nemicandrake samakAlIna haiM / AcArya nemicandrane apane gommaTasArakI racanA gaGgavaMzIya rAjA rAcamalake pradhAnamantrI aura senApatti cAmuNDarAyakI preraNAse kI hai| rAcamalake bhAI rakvAsa gaMgarAjane zaka saMvat 206-121 (I. san 984-999 ) taka rAjya kiyA hai / kannar3ake mahAkavi rannane zaka saMvat 915 ( I0 san 983 ) meM purANatilaka nAmaka granthako racanA kI haiM aura usane apaneko rakkama gaMgarAjakA Azrita likhA hai / cAmuNDarAya dvArA zravaNavelagolako prasiddha gommaTasvAmIkI mUrti 13 mArca san 981 I0 meM pratiSThita huI / / ataH ina samasta saMdarbhoke prakAza meM lauranadhikA samaya 30 san 1025 se pUrva aura I0 san 900 ke bAda arthAt 150-299. siddha hotA hai | rasanA-paricaya __AcArya boranandiko ekamAtra racanA candraprabhacarita hai, jo upalabdha tathA prakAzita hai| isa mahAkAvyameM 18 sarga aura 1697 padya haiM / kavine saMskRtake sabhI prasiddha chandoMkA isameM prayoga kiyA hai| AThaveM tIrthaMkara candraprabhakA isameM jIvana-carita varNita hai| racanA bar3I marama aura hRdayagrAhI hai| sabhI rasa aura alaGkAra isameM samAhita haiN| prasaGgataH siddhAntakA pratipAdana bhI asAdhAraNa aura bahubodhavardhaka hai / yAkkadharma aura munidharmakA bhI vistArapUrvaka varNana AyA hai| ataeka vIranandikI yaha mahatvapUrNa kRti na kevala kAvyattvakI daSTise ullekhanIya hai, apitu dharma, darzana, AcAra AdikI dRSTi se bhI samRddha hai| yataH isako kathAvastu tIrthakarase sambaddha hai, ataH yaha aura bhI adhika rocaka hai | mahAsenAcArya mahAsena lATa-vargaTa yA lAr3a-vAgar3a saMghake AcArya the| pradyumnacaritakI kArajJAbhaMDArako prAptameM jo prazasti dI huI hai, usase jJAta hotA hai ki lATavargaTa saMghameM siddhAntoke pAragAmI jayasena muni hue aura unake ziSya guNAkarasena / ina guNAkarasenake ziSya mahAsenasUri hue, jo rAjA muja dvArA pUjita the 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga-6, kiraNa-4, zravaNabelagola evaM yahA~kI gommaTa mUrti, pR. 205 tathA isI aMkama gommaTa mUrtikI pratiSThAkAlIna mUrtikA phala / 2. isakA eka saMskaraNa nirNayasAgara presa, bambaIse san 1926 meM nikalA aura dUsarA saMskaraNa jIvarAja jaina granyamAlA solApurase san 1971 meM prakaTa huvA hai| prAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 55 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura sindhurAja yA sindhulake mahAmAtya parpaTane jinake caraNakamaloMkI pUjA kI thI / inhIM mahAsenane padya mnardhArita' kAvyakI racanA ko aura rAjAke anucara vivekavAn maghanane ise likhakara kovidajanoMko' diyA / pradyumnacaritake pratyeka sargake anta meM AnevAlI puSpikAme -- "zrI sindhurAja satkamahAmahattazrIpappaTaguroH paNDita zrImahAsenAcAryasya kRtaM likhA milatA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki sindhulake mahAmAtya paryaTakI preraNAse hI prastuta kAvya nirmita huA hai| vy lATa-vargasaMgha mAdhusaMghake ho samAna kASThAsaMghakI zAkhA hai / yaha saMgha gujarAta aura rAjapUtAne meM vizeSa rUpase nivAsa karatA thA / kavi AcArya mahAsena parpaTake guru the / isase yaha spaSTa hai ki AcArya mahAsenakA vyaktitva atyanta unnata thA aura rAjaparivAroMmeM unakI bar3I pratiSThA thI / sthitikAla 'pradyanacarita' ko prazasti meM kAvyake racanAkAlakA nirdeza nahIM kiyA gayA, para muJja aura sindhulakA nirdeza rahanese abhilekha aura itihAsake sAkSya dvArA nirNaya karanekI suvidhA prApta hai | itihAsameM batalAyA gayA hai ki muJja vi0sa0 1031 (I0 san 174 ) meM paramAroMkI gaddI para AsIna huaa| udayapurake abhilekhase vidita hotA hai ki usane lAToM, karnATakoM, coloM aura keraloMko apane parAkramase trasta kara diyA thaa| muJjake do dAnapatra vi0 saM0 1031 ( I0 san 974 ) aura vi0 saM0 1036 ( I0 san 979 ) ke upalabdha hue haiM / kahA jAtA hai ki IsvI san 993-998 ke bIca kisI samaya talapadevane unakA badha kiyA thA / inhIM muJjake samaya meM vi0 saM0 1050 ( I0 san 993 ) meM amitagatine 'subhASinaratnasaMdoha samApta kiyA thaa| muJja yA vAkpatikA uttarAdhikArI usakA anuja sindhula huA / isakA dUsarA nAma navasAhasAMka yA sindhurAja hai| isake yazasvI kRtyoMkA varNana padmaguptane navasAhasAMkacaritameM kiyA hai| isI sindhulakA putra bhoja thA, jisakA merutuMgako 'prabandhacintArmANa' meM varNana pAyA jAtA hai / ataeva pradyumnacaritakI | jaina sAhitya itihAsa, dvitIya saMskaraNa, 1. zrIlATa-vargaTanabhastalapUrNa candra 0 415 / P I 2. DaoN0 ramAzaMkara tripAThI, prAcIna bhAratakA itihAsa, banArasa, 1956 I0 pU0 283 / 3. ama ( saMvat 1078 varSa ) yadA mAlavamaNDale zrobhojarAjA rAjyaM cakAra ---prabandhacintAmaNi, simI sirIja 1933 I0 bhoja bhImaprabandha, pR0 25 / paJcAzatpaJcavarSANi mAsAH saptadinatrayam 1 bhoktabhyaM bhojarAjena gohaM dakSiNApatham // vahI, pR0 22 / 56 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA ------ Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA I0 san 974 ke Asa-pAsa huI hai aura AcArya mahAsenakA samaya 10vI zatIkA uttarAI hai| racanA __ AcArya mahAsenakA 'pradya mnacarita' mahAkAvya upalabdha hai / isa kAvyameM 14 sarga haiN| paramparAprApta kathAnakako AcAryane mahAkAvyocita rUpa pradAna kiyA hai| pradyumnacaritako kathA-vastu ___dvArAvatI nagarImeM yaduvaMzI zrIkRSNa nAmake rAjA hue| inako paTarAnI satyabhAmA thii| isa pRthuvaMzakI putrIne dRSTise mRgoko, vANIse kokilAko, mukhase candramAko, gatise haMsinIko aura apane kuntalase camarIko parAjita kara vi / yaha vicArahI AmaMtithI / boke samakSa zatru natamasta hote ye / prathama sarga____ eka dina nAradamuni pRthvIkA paribhramaNa karate hue dvArikAma Aye / zrIkRSNane unakA svAgata kiyaa| nArada satyabhAmAke bhavanameM gaye, para zrRMgAra karanemeM saMlagna rahaneke kAraNa satyabhAmA muniko na dekha skii| phalataH satyabhAmAse ruSTa ho nArada zrIkRSNake lie sundarI strIkI talAza karate hue kuNDinapura phuNce| rAjA bhISmakI sabhAmeM rukmiNI dvArA praNAma kiye jAnepara unhoMne uro zrIkRSNa prAptikA AzIrvAda diyaa| kuNDinapurasa calakara nArada rukmiNIkA citrapaTa liye hue punaH dvArikAmeM pdhaare| citrapaTako dekhakara zrIkRSNa rukmiNIpara anurakta ho gye| rukmiNIke bhAIkA nAma rukma thA, yaha rukmiNIkA vivAha zizupAlake sAtha karanA cAhatA thA / ataH zizupAlane sasainya kuNDinapurako ghera liyA, para rukmiNI zizupAlako nahIM cAhatI thii| nAradane zrIkRSNako rukmiNI haraNakI salAha dI / dvitIya sarga zrIkRSNa aura balarAma kuNDinapurake bAhara upavanameM chipakara baiTha gye| nagara. ke cAroM ora zizupAlako senA gherA DAle thii| rukmiNI usa upavanameM kAmadevake arcanake liye gayo / zrIkRSNane usakA apaharaNa kiyaa| bhISma, rukma aura zizupAla dvArA pIchA kiye jAnepara zrIkRSNane zizupAlakA badha kiyA aura sakuzala rukmiNIko lakara A gaye / upavanameM rukmiNIke sAtha unakA pANigrahaNa sampanna huaa| eka dina zrIkRSNane jhambhiNIko zvetavastra pahanAkara upavanameM eka zilApara baiThA diyA aura svayaM latAkuJjameM chipa gaye / jaba satyabhAmA vahA~ AyI, to rukmiNoko siddhAMganA yA devAMganA samajha usakI pUjA karane lagI prayuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 57 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA usase varadAna mAMgA ki mApada rukmiNokA tyAgakara mere dAsa baneM / isI samaya zrIkRSNa kuJjame nikala Aye aura ha~sane lge| mukmiNI aura satyabhAmAmeM mitratA ho gyii| dUsare dina maitrIkA saMdeza laMkara dUta aayaa| zrIkRSNane vastrAbhUSaNa dekara use vApasa lauTA diyA / tRtIya sarga__kmiNI aura satyabhAmAne balagamake samakSa pratijJA kI ki jisake pahale putra hogA, vaha pIcha honevAle putrako bhAtAke vAloMkA apane putrake vivAhake samaya maNDana karA degii| mukmiNIkA putra utpanna huaa| janmake pAMcaveM dina dhUmaketU nAmaka daityane usa zizakA apaharaNa kriyA! ugane usa zizako vAtarakSakagirikI kandarAmeM rakha diyA aura eka zilAse usa kandarAke dvArako bhI AvRta kara diyA / datyaka cale jAneke uparAnta vahA~ kAlasaMbara gajA apanI preyasI kaMcanamAlAke mAtha vihAra karatA huA AyA / kAlasaMvarane kandarAsa putrako nikAlakara kacanamAlAko mauMpa diyA aura nagara meM Akara yaha ghoSita kiyA ki kaJcanamAlAne putrakA janma diyA hai| janmotsava sampanna kiyA aura bAlakakA nAma pradya mna rakkhA gayA ! --caturtha sarga patrake apaharaNase dvArAvatoma tahalakA maca gyaa| rukmiNI vilakhavalakha kara rone lgii| kRSNane putrakI talAza karanekA bahuta prayAsa kiyA, para patA na calA / nAradane videhameM jAkara sImandhara svAmIke samavazaraNameM zrIkRSNake navajAta zizuke apaharaNake sambandhI prazna kiyA / uttara prApta huA ki pUrvajanmakI gazrutAke kAraNa dhUmaketu datyane putrako carAyA hai| aba use kAlasara prApta kara cukA hai| vaha putravat pAlana karegA aura solaha barSako avasthA honepara vApasa AyegA / kevalIne pradya mnake pUrvajanmakA AkhyAna bhI kahA |--paJcamasarga ayodhyA nagarI meM arijaya rAjA rahatA thaa| isakI rAnI prItikarAke garbhase pUrNabhadra aura maNibhadra nAmaka do patra hue| rAjA munikA upadeza sunakara virakta ho gayA aura putrako rAjya dekara dIkSA grahaNa kara lii| iso samaya do vaNika putroMne zrAvakadharma grahaNa kiyaa| eka muni dvArA kUtiyA aura mAtaMgako pUrvabhavAvali suna ve donoM dIkSita ho gaye aura tapazcaraNa dvArA svarga prApta kiyaa| -SaSTha sarga kauzala nagarImeM hemanAga rAjA rahatA thaa| isake madha aura kaiTabha putra the| madhuko rAjya aura kaiTabhakA yuvarAja pada dekara vaha bhAryA sahita saMnyAsI ho gayA / madhu aura kaiTabha bar3e pratApI the| samasta rAjA inake caraNoMmeM natamastaka hote the| eka dina bhImane unake rAjyameM praveza kara nagarako jalAyA aura janatAko kaSTa diyA / madhune usake rAjyapara AkramaNa kiyA / mArgameM hemarathane usakA 58 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata kiyA / vaha hemarathako sundarI bhAryAko dekhakara mohita ho gayA maMtriyoM ke parAmarzAnusAra usane prathama bhImakA badha kiyaa| anantara hemarathakI rAnIko le liyaa| priyAke abhAvameM hemaratha unmatta ho gyaa| eka dina hamarathako rAnI dvArA sambodhana prApta honepara vaha apane putrako rAjya saupakara muni ho gyaa| kaiTabhane bhI zramaNa dIkSA dhAraNa kii| samAdhimaraNa dhAraNakara ve donoM svargameM deva hue| vahA~se cyuta ho madhukA jIva pradyumna, kaMTabhakA jIva jAmbavatI putra aura hemarathakA jIva dhUmaketu huA hai| isI dhUmaketune pradyumnakA apaharaNa kiyA hai| -saptama sarga kAlasaMvarake ghara pradyumna vRddhiMgata hone lgaa| yuvaka honepara pradyumnane kAlasaMvarake zatruoMko parAsta kiyA, jisase usane prasanna ho, apanI patnIke samakSa kI gayI pratijJAke anusAra 500 putroMke rahanepara bhI pradya mnako yuvarAja banA diyaa| usake yuvarAja hone para kAlasaMvarake anya putra usase dveSa karane lage / ve use vicaryAko guphAlAmeM la gaye, niyAmeM nAga, rAkSasa Adi nivAsa karate the| pradya mnane sabhIko apane adhIna kiyaa| kAlasaMbara pradya mnakI isa voratAse bahuta prasanna huA aura vaha pitAko anumatise mAtA kaJcanamAlAke bhavanama gayA / rAnI kaJcanamAlA usake rUpasaundaryako dekhakara mugdha ho gyii| pradyumnane use samajhAyA, para usakI anurakti na ghttii| pradya mnane kaJcanamAlAse do vidyAe~ sIkha lI | antatogatvA jaba usane dekhA ki pradya mna vAsanAko pUrA nahIM karatA hai, to usane usapara balAtkArakA doSAropaNa kiyaa| rAjAne mRtyudaNDa deneke liye senA mejo| svayaM bhI usane pradyumnako pakar3anA cAhA, para vidyAvalase vaha pradyumnakA kucha bhI nahIM kara sakA / nAradane Akara pradya mnake sambandhameM samasta bAteM batalA dI, jisase kAlasaMvara bahuta prasanna huaa| --aSTama maga | pradyumna nAradamunika sAtha dvArAvatIko claa| satyabhAbhAkA putra bhAnu durvAcanakI putrI udadhise vivAha karanA cAhatA thaa| pradyumlane vanacarakArUpa dhAraNa kara una mabako parAsta kiyA aura udadhiko hara mAyA / udadhi nAradamanike samakSa rone lgo| pradyumnane apanA vAstavika rUpa dikhalAyA, jisase vaha anurakta.ho gayo / pradyumnane satyabhAmA tanaya bhAnuko parAsta kiyA aura markaTarUpa dhAraNakara patyAbhAmAke upavanako naSTa kara diyaa| usane bAjAra naSTa kiyA / meSa dvArA balarAmako mUcchita kiyA / anantara pradyumna apanI mA~ rukmiNIke bhavana meM atyanta kurUpa aura vikRta vezameM AyA / zrIkRSNa ke nimitta bane samasta pakvAnna use khilA diye| pradyumnane apanA vAstavika rUpa prakaTa kiyA aura mAtAke Adezase vidyAbala dvArA bAla-krIr3Ae~ prastuta kii| anantara prabhudAnAyaM evaM paramparAgoSakAcArya : 5.. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duryodhanakumArI udadhiko mA~ke pAsa chor3akara yAdava aura pANDavakI senAke sAtha mAyAmayo yuddha karane lgaa| usa yuddhako dekhaneke liye deva aura daitya donoM Aye / navama sarga pralayasamudrake samAna donoM pakSakI senAe~ apanA parAkrama dikhalAne lagIM / zrIkRSNa pradyumna ke parAkrama aura bANakauzalako dekhakara Azcaryacakita the / ataH unhoMne bAhuyuddhakA prastAva pradyumnake samakSa rkhaa| donoM bAhuyuddhakI taiyArI meM the ki cArada A gaye aura zrIkRSNadyutakA paricaya karAyA | zrIkRSNa bahuta prasanna hue aura dhUmadhAmapUrvaka pradyumnakA nagarameM praveza kraayaa| udadhike sAtha pradyumnakA vivAha sampanna huA, jisameM kAlasaMvara aura kaJcanamAlAko bhI Amantrita kiyA gayA / - dazama sarga zrIkRSNakI jAmbavatI nAmaka patnIse zamba nAmaka zUravIra aura dAnI putra utpanna huA | zrIkRSNa usakI vIratA se bahuta prasanna the| kintu eka dina kisI kulIna strIke zIlabhaMgake aparAdhameM ise nagarase nirvAsita kara diyA / vasantameM pradyumna vanavihArake liye gayA aura vahA~ use zamba milA / zambakA vivAha sampanna kiyA gayA / pradyumnake bhI kaI vivAha hue| usake aniruddha nAmaka putra utpanna huA / - ekAdaza sarga torthaMkara neminAtha pallavadezase vihAra kara maurASTra aaye| yAdavoMne samayagaraNa meM jAkara tIrthaMkarako vandanA kI / baladevane dvArakAvinAza aura zrIkRSNakI mRtyuke sambandhameM prazna kiyaa| tIrthaMkarane nadyapAnake kAraNa dvIpAyanamunike nimittase isa devanagarIke vinAza aura jaratkumArake vANase zrIkRSNakI mRtyuke sambandha meM bhaviSyavANI kI / jaratkumAra vanameM calA gayA aura vahA~ AkheTakakA jIvana yApana karane lagA / yAdava isa bhaviSyavANIko sunakara bahuta cintita rahane lage / rAtri vyatIta hone para prAtaHkAla huaa| drAdaza sarga I zrIkRSNa ratnajaTita siMhAsana para zobhita the / sAmanta aura saciva unakI sevAmeM upasthita the / viSayavirakta aura zAnta citta pradyumna anya rAjakumAroMke sAtha harike samakSa phuNcaa| usane tIrthaMkarake pAsa dIkSA grahaNa karanekA vicAra prakaTa kiyA | vaha mAtA-pitAse anumati prApta kara neminAtha ke caraNoM meM dIkSita ho gayA / runimaNI aura satyabhAmAne bhI dIkSA dhAraNa kara lI / - trayodaza sa pradyumnane ghora tapazcaraNa kiyA / guNasthAnakA ArohaNa kara karma prakRtiyoMko naSTa kara kevalajJAna prApta kiyA / zamba, aniruddha aura kAma Adi bhI muni bana gaye / pradya umnane adhAtiyA karmoMko naSTa kara nirvANa lAbha kiyA / - caturdaza sarga to . tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya parampara Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhAgavata aura viSNupurANase tulanA pradyumnakA pAvana-jIvana aura sAhira ke prati bhI hAgavata aura viSNupurANa Adi granthoMmeM bhI varNita hai| zrImadbhAgavatake dazama skandhake 52veM adhyAyase 55veM adhyAya taka yaha carita AyA hai| batAyA gayA hai ki vidarbhadezake adhipati bhISmakake pAMca putra aura sundarI kanyA thii| sabase bar3e putrakA narama rukma thaa| yaha apanI bahana rukmiNIkA vivAha zizupAlake sAtha karanA cAhatA thA / ataH usa kanyAne eka vizvAsapAtra brAhmaNako zrIkRSNake yahA~ apanA sandeza dekara bhejaa| brAhmaNane zrIkRSNase rukmiNIke premakI bAta kaha sunAyI aura zIghra hI vidarbha calaneke liye unase anurodha kiyA / brAhmaNane vApasa lauTakara rukmiNIko zrIkRSNa padhAranekI sUcanA dI | bhISmakane zrIkRSNa aura balarAmakA svAgata kiyaa| rukmiNI apanI sakhiyoMke mAtha devIke mandirameM gayI aura bhagavatIse zrIkRSNakI prApti ke liye prArthanA karane lagI | zrIkRSNa zatruoMkI senAko mohita kara aura rathameM rukmiNIko savAra karAkara cala diye / rukmane zrIkRSNakA pIchA kiyA | zrIkRSNane usakI meM chakI bAla ukhAr3akara use vikRta kara diyA aura rukmiNIkI prArthanA para use prANadAna diyA / dvArikAmeM Anepara vidhipUrvaka rukmiNIke sAtha kRSNakA vivAha sampanna ho gyaa| samaya pAkara rukmiNIke garbhase pradya mnakA janma huaa| abhI pradyumna daza dinakA bhI nahIM ho pAyA thA ki zambAsurane veza badalakara sUtikA-gRhase bAlakakA apaharaNa kara use samudra meM pheMka diyaa| samudra meM bAlaka pradyumnako eka maccha nigala gyaa| machuoM dvArA vaha maccha pakar3A gayA aura unhoMne use zambAsurako bheMTa kiyA / macchase nikale bAlakako zambAsUrane apanI dAsI mAyAvatIko samarpita kiyaa| yaha mAyAvatI kAmadevakI patnI rati ho thii| usane kumAra pradyumnakA lAlana-pAlana kiyA / jaba pradyumna yuvA ho gayA, taba mAyAvatI usake samakSa kAmake bhAva prakaTa karane lgii| pradyumnane usase kahA-'pAlana karanevAlI tuma merI mA~ ho ! tuma isa prakArake vikRta vicAra kyoM karatI ho' ? mAyAvatIne kahA-'prabho ! Apa svayaM nArAyaNake putra haiM, zambAsura Apako sUtikAgRhase curA lAyA thaa| Apa mere pati kAmadeva haiM aura maiM sadAko ApakI palI rati huuN| zambAsurale Aphko samudrameM DAla diyA thA, vahA~ eka machalI nigala gayI thii| machalIke peTase maiMne Apako prApta kiyA / gambAsura mAyA jAnatA hai / ataH mAyAtmaka vidyAoM ke abhAvameM usakA jItanA sambhava nahIM / " usane mahAmAyA nAmakI vidyA pradyumnako sikhlaayii| pradyumnane yuddha meM zambA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 61 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ murakI senAko parAsta kiyA / anantara vaha dvArikAmaM mAyAvatI ke sAtha gayA aura vahAM bhI usane mAyAke kAraNa camatkAra utpanna kiye| isa samaya nArava vahA~ Aye aura pradyumnakA paricaya karAyA / set prakArakA viSNupurANake paJcama skandhake 26ve aura 27 adhyAyama pradyumnacarita upalabdha hotA hai| zrImadbhAgavana aura viSNupurANake caritameM prAyaH mamAnatA hai / antara kevala itanA hI hai ki zambAsura pradyumnako viSNupurANake anusAra janma leneke chaThe dina hI samudra meM girA detA hai| zeSa kathAnaka donoM granthoMmeM samAna hai / 'pradyumnacaritam' mahAkAvyakI kathAvastukI ukta dono graMthoMkI kathA bagnuke sAtha tulanA karanepara nimnAMkita sAmya aura asAmya upalabdha hote haiM sAmya | 1 | pradyumna zrIkRSNa aura rukmiNIva putra the / 1 (2) janmakI chaThI rAtri athavA daza dinake pUrva hI asura dvArA apaharaNa | | 3) nArada RSi dvArA rukmiNIko samasta sthinikI jAnakArI | (4) dvArikAmeM pradyumna ke lauTane para nArada dvArA pradyumnakA paricaya | asAmya pradyumnakA zambAsura dvArA apaharaNa usakA samudra meM DAlA jAnA samudrama matsya dvArA nigalA jAnA aura phira yambAsurakaM ghara jAkara matsyakaM peTage jIvita nikalanA, mAyAvatIkA mohita honA aura vAlaka pradyumnakA pAlana karanA tathA anta meM yuvA honepara zambAsurako mArakara mAyAvatIse vivAha karanA / 1 1 yadi upayukta asamatAoM para vicAra kiyA jAye, to jAta hogA ki jainalekhakoMne ukta kathAMzoMmeM apanI suvidhAnusAra parivartana kara use buddhihya banAyA hai / pradyumnako samudrameM na DalavAkara guphAme athavA zilAkaM nIce rakhavAnA adhika buddhisaMgata hai| matsyake peTa me jIvita nikalanekI sambhAvanA bahuta kama hai, jabaki zilAtala yA guphAmeM jIvita raha jAnekI sambhAvanA meM AzaMkA nahIM kI jA sakatI / amyAsurake sthAnapara dhUmaketu apaharaNa karanevAlA kalpita kiyA gayA hai tathA kAlasaMvara vidyAdhara usakA pAlana karanevAlA mAnA gayA hai / kAlasaMvarakI patnI kacanamAlA bhI mAyAvatI ke samAna 'pradyumna' para mohita hotI hai| kAlasaMvara patnI ke apamAnakA badalA cukAneka liye pradyumnako mAra DAlanA cAhatA hai| mAyAvatI jisa prakAra pradyumnako vidyA sikhalAtI hai usI prakAra kaMcanamAlA bhI / jena -lekhakoMne janma-janmAntaraka AkhyAna 62 tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jor3akara pratyeka ghaTanAko tarkapUrNa banAnekA prayAsa kiyA hai| unhoMne yaha dikhalAyA hai ki vartamAna jIvana pratyeka pUrvajanmake saMcita saMskAra kArya karate haiM / dhUmaketune pUrvajanmako zatrutAke kAraNa hI pradyumnakA apaharaNa kiyA thA aura kaMcanamAlA bhI pUrvajanmake premake kAraNa hI, pradyumnapara Asakta hotI hai / gamba usakA pUrvajanmakA bhAI honese hI prema karatA hai| kathAvastukA gaThana aura mahAkAvyatva prastuta mahAkAvyakA kathAnaka zRGkhalAbaddha evaM sugaThita hai / kramaniyojana pUrNatayA pAyA jAtA hai / mabhI kathAnaka zRGkhalAkI choTI-choTI kar3iyoM samAna paraspara sambaddha haiM / pradyumnacaritameM kathAnakakA udghATana satyabhAmA dvArA nAradako asatuSTa karane aura IrSyAAMva nAradakA sundarIkI talAzameM jAne evaM rukmiNIke hRdaya meM zrIkRSNake prati anurAga utpanna karanese hotA hai / kathAvastukI paMkhur3iyA~ sahameM khulatI huI apanA parAga aura saurabha vikIrNa kara mugdha karatI haiM / satyabhAmA aura rukmiNI meM mapatnIbhAvakA udaya dvaMdva aura zamana kaI bAra hotA huA dikhalAyA gayA hai| isa prakAra kavine kathAnakoMkI yojanA zRGkhalAbaddha kara manoraMjakatAkA samAveza kiyA hai| kAvya pravAhako sthira evaM prabhAvotpAdaka banAye rakhaneke liye avAntara kathAe~ bhI gumphita haiN| racanA sarasa aura rocaka hai / hariSeNa hariSeNa nAmake kaI AcArya hue haiN| DaoN0 e0 ena0 upAdhyene chaha hariSeNa nAmake granthakA roMkA nirdeza kiyA hai| prathama hariSeNa to samudraguptake rAjakavi haiM, jinhoMne ilAhAbAda stambhalekha I0 san 345 meM likhA hai / dvitIya hariSeNa apabhraMza bhASAmeM likhita 'dharmaparIkSA' ke racayitA haiM / inhoMne apane sambandhameM likhA hai ki mevAr3akI somAmeM sthita zrIjIrA ( zrI ojapura ) pradezake dhakkADakula nAmaka sthAnameM nivAsa karanevAle vividha kalAoMke marmajJa harinAmaka puruSa hue| inake putrakA nAma govardhana thA aura usakI patnI guNavatI jina bhagavAnake caraNoM meM zraddhA rakhanevAlI thii| unakA putra hariSeNa Age calakara vidvAn kavike rUpameM vikhyAta huaa| vaha kisI kAryavaza cittaur3a chor3akara akAlapura gayA / vahA~ usane chandazAstra aura alaMkArazAstrakA adhyayana kiyA aura vi0 saM0 1044 ke vyatIta honepara dharma-parIkSA nAmaka graMtha kI racanA kii| usane likhA 1. bRhat kathAkoza, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, san 1943 aMgrejI prastAvana 10 117-119 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 63 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki dharma-parIkSA pahale jayarAmadvArA thAchandameM lisI mAmI, meM ise 'paddhar3iyA' chandameM likha rahA huuN| amitagatikI saMskRta dharma-parIkSAse hariSeNakI yaha dharma-parIkSA 26 varSa purAnI hai| tRtIya hariSeNa karpUraprakAra yA sUktAvalIke racayitA hariSeNa yA hari haiN| inhoMne batAyA hai ki nemicarita bhI inhIMke dvArA likhita hai| triSaSThIsAraprabandhake racayitA vajrasena unake guru haiN| inakA sthitikAla sandehAspada hai / yadi ye vanasena triSaSTizalAkApuruSacaritanAmaka adhUre saMskRtagadya-granthake racayitA hoM, to inheM hemacandrake pazcAt rakhA jA makatA hai aura isa sthitimeM ina hariSeNakA samaya I0 sankI 1vIM zatIke pazcAt avazya hogaa| inake samaya-nirdhAraNameM sabase prabala pramANa yaha hai ki vi0 saM0 1504 ke pUrva ye avazya vartamAna the, jaba somacandrane sUktAvalIkI udAharaNAtmaka kahAniyoMse yukta kathA-mahodadhi nAmaka grantha likhaa| caturtha hariSeNakA parijJAna bhANDArakara prAcya vidyA-zodha-saMsthAna pUnAke eka hastalikhita graMthase prApta hotA hai ki yoni-prAbhUtake prApya na honeke kAraNa vividha cikitsA sambandhI granthoMke AdhArapara jagatasundarIyogamalAdhikArakI racanA hariSeNa yA paM0 hariSeNAne kI hai| inake vyaktitva aura samaya AdikA nirNaya ukta pANDulipike adhyayanake pazcAt hI sambhava hai| __paMcama hariSeNakA nirdeza prabhaJjanake sAtha vAsabasenake 'yazogharacarita' nAmaka granthameM prApta hotA hai| udyotanasarine I0 san 778 meM apanekuvalayamAlA granthameM prabhaJjanakA ullekha kiyA hai| gandharvane vi0 saM0 1365 meM vAsavasenaracita yazodharacaritakA upayoga puSpadantake apUrNa 'jasahara rau' ko pUrA karatemeM kiyA thA / momakIrtine bhI vi0 saM0 1535 meM racita apane yazodharakAvyameM ima hariSeNakA nirdeza diyA hai| paSTha haripeNakA bhI parijJAna bhANDArakara prAcya-vidyA-zodha-saMsthAna, pUnAke eka hastalikhita granyase hotA hai| inhoMne aSTAlikAkathAkI racanA kI thii| ye mUlasaMghake AcArya the| aura inakI guruparamparAmeM ratnakIrti, devakIti, bhIlabhUSaNa aura gaNacandraka vAda hariSeNakA nAma AyA hai 1 vRhatvathAkozake racayitA haripeNa ina mabhI hariSeNoMse bhinna pratIta hote haiN| inhoMne isa granthakI prazastimeM likhA hai yo bodhako bhavyakumudvatInAM niHzeSagaddhAntavacomayUravaiH / punnATasaMghAmbarasaMnivAsI zrImonibhaTTArakapUrNacandraH / / jainAlayavAtavirAjitAnta candrAvadAtA tisaudhajAleM / kArtasvarApUrNajanAdhivAse zrIvardhamAnAkhyapure vasan saH / / - 4 . tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcAryaparamparA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sArAgamAhitamatividuSAM prapUjyo nAnAtapovidhividhAnakaro vineyaH / tasyAbhavad guNanidhirjanatAbhivandyaH zrIsadapUrvapadako hariSeNasaMjJaH // arthAt maunI bhaTTArakake ziSya bharatarSaNa aura zrIhariSeNake zrIharisena, bharatamenake haoNpeSa prastuta gine apane guNa maratana unhoMne chanda, alaMkAra, kAvya, nATaka Adi zAstroMkA jJAtA, kAvyakA racayitA, vaiyAkaraNa, tarkanipuNa aura tattvArthavedI batalAyA hai| isase spaSTa hai ki hariSeNake dAdAguruke guru maunI bhaTTAraka jinasenakI uttaravartI dumarI, nIgarI por3hImeM ho hue hoNge| hariSeNa punnATa saMghake AcArya hai aura isI punnATa saMgha meM harivaMgapurANake karttA jinasena prathama bhI hue haiM / hariSeNane kathAkopakI racanA barddhamAnapurameM kI hai| isa sthAnako DaoN e0 ena0 upAdhye kAThiyAvAr3akA bar3avAna mAnate haiN| para DaoN0 hIrAlAla janane ise madhyabhArata ke dhAra jilekA badhanAvara siddha kiyA hai / vRhat kathAkopakI racanA vardhamAnapura meM usa samaya kI gayI thI, jabaki cahA~para vinAyakapAlakA rAjya vartamAna thA / usakA yaha rAjya zakra vA indrake samAna vizAla thA / yaha vinAyaka - pAla gurjara pratihAra vaMzakA rAjA hai / isake sAmrAjya kI rAjadhAnI kannauja thI / 'usa samaya pratihAroMke adhikArameM kevala rAjapUtAnekA ho adhikAMza bhAga nahIM vA, apitu gujarAta, kAThiyAvAr3a, madhyabhArata aura uttara meM satalajase lekara bihAra takakA pradeza zAmila thA / yaha vinAyakapAla mahArAjAdhirAja mahendrapAla - kA putra thA aura bhoja dvittIyake bAda rAjyAsIna huA thA / kathAkozakI racanAke lagabhaga eka varSa pahale ( vi0 sa0 955 ) kA eka dAnapatra milA hai / isa dAnapatrase bhI vinAyaka pAlakI sthiti spaSTa hotI hai / sthitikAla hariSeNa kathAkozakI prazastimeM batAyA hai navASTanavakeSveSu sthAneSu triSu jAyataH / vikramAdityakAlasya parimANabhidaM sphuTam || zateSvaSTasu vispaSTaM paJcAzatyadhikeSu ca / zakakAlasya satyasya parimANamidaM bhavet // saMvatsare catuviMze vartamAne kharAbhidhe / vinayAdikapAlasya rAjye zakropamAnake // 1. bRhat kathAko siMdhI sirIja, prazAsti, padya, 3-5 / 2. rAjapUtAnekA itihAsa, jilda 1, pR0 163 tathA iNDiyana enTIkvayarI, vAlyUma 15, peja 140-141 / 3. bRhat kathAkoza, siMdhI sIrIja, prazasti, padya 11-13 / 5 prabuddhAcArya evaM paramparApazeSakAcArya: 65 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaka saMvat 853, vi0 saM0 2.88, ( I0 san 931 ) meM kathAkozagrantha racA gayA hai| anaH antaraMga pramANaka AdhArapara hariSeNakA samaya I0 san kI 10cIM zatAbdIkA madhyabhAga siddha hotA hai / isa granthako prazastimeM jisa vinAyakapAlakA nirdeza kiyA hai, usakA mamaya lagabhaga vi0 saM0 2.55 ( I0 man 80.8 ) hai| kAThiyAvAr3a haDDAlA gA~vameM vinAyakapAlakaM bar3e bhAI mahIpAlaka mamayakA bhI zaka saMvat 836 ( I0 mana 9.14 ) kA dAnapatra milA hai, jisase mAlUma hotA hai ki usa samaya vardhamAnapurameM usake mAmanta dharaNiva gahakA adhikAra thaa| isake satraha varSoMke uparAnta isa nagarameM kathAkozakA praNayana huA | atAva prasiddha aitihAsika vidvAn zrI nAthUrAma jI premIkA anumAna hai ki vardhamAnapurameM pratihAroMke kimI mAmantakA adhikAra honekI sambhAvanA hai| racanA AcArya hariSeNane padmabaddha bRhat kathAkAMza grantha likhA hai| isa kozagranthameM choTI-bar3I saba milAkara 157 kathAe~ hai aura granyakA pramANa anuSTup chandama 12500 ( sAr3he bAraha hajAra ) zloka haiN| ina kathAoMko nimnalikhita mAta vargoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai 1. vratAcaraNa aura mAdhanAkI mahattA-sUcaka kathAe~ / 2. bhakti-sUcaka kathAe~ / 3. pApAcaraNake kuphala-sUcaka AkhyAna / 4. arddha aitihAgika tathya-sUcaka kathAe~ / 5. muni aura AcAryoMke jIvana-vRtta AkhyAna / 6. hiMsA, jhUTa, corI Adise sambaddha daSTAnta-kathAe~ / 7. paJcANugata yA anya vratoMke sAdhaka vyaktiyoMke AkhyAna / cANakya, zakaTAla, bhadrabAhu, bararuci evaM svAmikArtikeya prabhRti vyaktiyAke arddha aitihAsika AkhyAna Aye haiN| isa zreNIkI kathAoMma aitihAsika vyaktiyoMke sambandhameM AgadhanA yA vyaktitvanirmANa sambandhI kisI AkhyAnako prakaTa karate hue katipaya tathyoMkA samAveza huA hai| zrIpremIjIne bhadrabAhukathAmeM Aye hue tathyoMkI ora dhyAna AkRSTa karate hue likhA hai ki bhadravAhune bAraha voMke ghora dubhikSa par3anekA bhaviSya jAnakara apane ziSyoMko lavaNa samudrake samIpa calaneko kahA aura apanI Ayu kSINa jAnakara ve svayaM vahIM raha gaye tathA ujjayinIke nikaTa bhAdrapada dezameM samAdhimaraNa dhAraNa kara svarga prApta kiyA / urjAyanIke rAjA candraguptane bhadrabAhuke mamIpa dIkSA grahaNa kii| yaha candragupta 66 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maurya samrATa candragupta hai| muni honepara jisakA nAma vizAkhAcArya kahalAyA, jo daga pUrvadhAriyoM meM prathama the" | karaNDukI kathA paryApta vistRta AyI hai aura yaha kathA 'karakaNDucarita' tathA prAkRta-sAhitya meM upalabdha karakaNDukathAse kaI bAtoM meM bhinna hai| isa kathAke adhyayanase eka nayI paramparAkA jJAna hotA hai / yadyapi kathAkA antima rUpa paramparAke samAna hI hai, para kathAmeM AyI huI utpAnikA viziSTa hai / madhyabhAga meM bhI kathAkA vistAra paryApta rUpameM huA hai| dhanazrI aura nAgadattAkA AkhyAna rAtri bhojana tyAgavata se sambaddha hai| padmAvatI ke janma kI kathA bhI vicitra ho rUpameM varNita hai| isameM batAyA hai ki vatsakAvatI dezameM kauzAmbI nAmakI prasiddha nagarI hai| isa nagarIkA rAjA vasupAla thA aura rAnI vasumatI ! vasupA nagaraseTakA nAma vasuta vasudatta bar3A ho jinabhakta thA / dhanamatIkI bahina dhanIkA vivAha isI rAjaseTha vasudatta ke sAtha sampanna huA aura yaha bhI vasudatta saMsargase jinabhagavAnakI bhakta yAvikA bana gyii| kucha dinoMke pazcAt vasudattakA svargavAsa ho gayA / aba yaha samAcAra dhanIkI mAtA nAgadattAko milA to vaha bahuta zokAtura huI aura putrIko sAMtvanA deneke liye kauzAmbI jA pahu~cI aura vahIM para kucha dinoM taka nivAsa karane lagI / eka dina vanazrIne dekhA ki mAtAkA mukhakamala zoka ke kAraNa malina ho rahA hai, to vaha mA~ko munirAja ke pAsa le gyii| munirAjane nAgadattAko samajhAyA aura rAtribhojana na karanekA use upadeza diyA / nAgadattAne munirAja dvArA diye gaye vratako svIkAra kiyA aura phira apanI dUsarI kanyA vanamatIke pAsa nAlandA nagara calI gayI | jaba nAgadattA dhanamatI putrI ke yahA~ pahu~cI to putrIke saMsargake kAraNa yahA~ usane rAtrima bhojana kara liyA aura phira kauzAmbI nagarameM bhI usane rAtribhojana kiyA / isa prakAra tIna bAra usane rAtribhojanakA tyAga bhaMga kiyA phira cauthI bAra kauzAmbI nagarImeM rahanevAlI apanI kaniSThA kanyA dhanazrIke pAsa yaha pahu~cI aura vahA~ rahate-rahate eka dina isakI mRtyu ho gayI aura apane zubha-azubha karmoMke kAraNa kauzambI nagarIke rAjA vasupAlakI vasumatI nAmaka patnI ke garbha meM kanyAke rUpameM utpanna huI / jyoM hI nAgadattAkA jIva vasumatIke garbha meM AyA, vasumatIko atyanta duHkhada, zvAMsa kAsa Adi rogoMne pIr3ita kara diyA, jisase rAnI ko isake prati bar3I anAsthA huii| jaise hI kanyAkA janma huA, vasumatIne usake liye eka sundara aMgUThI banavAyI aura usameM yaha lekha 1. bRhat kathAkoza 131vIM kathA tathA jainasAhitya aura itihAma, dvitIya saMskaraNa pR0 120-221 / prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya: 67 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMkita karA diyA ki yaha kauzAmbIke gajA basupAlakI vasumatI patnIkI putrI hai / yadi kisI balavAna pUrva puNyake kAraNa yaha baca jAye aura kisIko mile, to vaha ise kRpApUrvaka pAlita-gopita kreN| isa prakAra isa aMgaThI aura eka ratnakambalake sAtha isa kanyAko eka piTArI meM banda karAkara rAnIne ise yamunA nadImeM pravAhita kara diyA / vaha piTArI yamunAke vegavAna pravAhake kAraNa tairatI huI prayAgameM jAkara gaMgAkI dhArAma mila gayI / ___ aGga nAmake mahAdezameM campA nAmakI nagarI thI / isa nagarIkA rAjA dantivAhana thA aura usakI patnIkA nAma vasumitrA / campApurIke nikaTa kusumapura nAmakA eka nagara thaa| isa nagarameM kandadanta nAmaka mAlI rahatA thA aura isakI patnIkA nAma kumudadantikA thA / kundadanta nagarase bAhara nikalA hI thA ki use prabhAtake samaya gaMgAmeM bahatI huI vaha piTArI dikhalAyI dii| usane piTArI pakar3a lI aura jaise hI kholI usameM eka bAlikA rakhI huI dikhalAyI dii| kundadanta paha dekhakara bar3A prasanna huaa| vaha isa piTArI tathA isake andara rakhI huI sUkumAra bAlikAko lekara apanI patnIke pAsa AyA aura use apanI patnI ke hAthoMmeM dekara kahane lagA-"lo Ajase tuma ise apanI putrI smjhnaa|" kumudadantAne usa bAlikAkA yathocita pAlana-poSaNa kiyA aura usakA nAma padmAvatI rkhaa| jaba yaha bAlikA yuvatI huI, to campApura nareza dantivAhanake sAtha usa kanyAkA vivAha ho gayA / rAjAne jaba kundadantase padyAvatIke sambandha meM vizeSa pUcha tAcha kI, to usane piTArIke milanekA saba vRttAnta rAjAko sunA diyA / kundadanta kahane lagA-"rAjan | isake nAmakI eka ratnanirmita aMgUThI aura ratnakambala tathA eka piTArI hai, jo saba Apako sevAmeM upasthita haiN| dantivAhana padmAvatIkA paricaya prAptakara bahuta prasanna huaa| vivAhake pazcAt kAlAntarameM padmAvatIke garbhameM eka puNyazAlI devane svargase cyuta ho prabeza kiyaa| isa samaya padyAvatIke mana meM eka dohada utpanna huA, parantu usakI pUrti na ho sakaneke kAraNa vaha dina-pratidina durbala hone lgii| eka dina rAjAne padmAvatIkI isa durbalatAkA kAraNa jAnanA cAhA / padmAvatI kahane lagI"prANanAtha ! jabase mere garbhameM yaha jIva AyA hai, tabase eka vicitra dohada utpanna ho rahA hai ki maiM puruSakA veSa dhAraNa karake narmadAtilaka nAmaka unnata hAthIpara Apake sAtha usa samaya savArI karU~, jisa samaya megha manda-manda garjanApUrvaka nanhIM-nanhIM bUMda girA rahe hoN|" jaba rAjAne padmAvatIkA yaha dohada sunA, to usane manuSyoMke dvArA narmadAtilaka hAthIko bulAkara use jhUla Adise maNDita karAyA aura solaha prakArake 68 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAya paramparA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhUSaNoMro bhUSita padmAvatIko puruSake vezameM sajjita kara diyA / isa taraha maba prakArakI taiyArIke pazcAt dantivAhana bhUpatine rAnIko madonmatta hAthIke Age baiThAyA aura svayaM usake pIche baMTa gayA tathA nagarakI pradakSiNA karane lgaa| padmAvatI aura dantivAhana mahArAja nagarako pradakSiNA kara hI rahe the ki rAjAkA niyamitra bAda nAmaka eka bidhAkA AyA aura usane vidyAvalase AkAzameM garjanA karatA huA eka megha teyAra kiyA / vidyAdharake prabhAvase sugandhita jalakI varSA hone lagI aura manda-manda vAyu pravAhita hone lgii| idhara narmadAtilaka hAthone jyoM hI AkAzameM chAye hae aura jalakaNa barasAte hue meghoMko dekhA aura dizAoMko mugandhina karanevAlI sundhita vAyuko suMghA to use apane ciravasita aura vRkSamAlAse alaMkRta vindhyAcalake zallakI banakI smRti ho uThI aura vaha balavAn hAthI janasamUhakaM dekhate-dekhate hI nagarase aTavIkI ora cala diyaa| __ isa prakAra isa kathA meM padmAvatIko pUrvabhAvAvali tathA usake janmako kathA AyI hai, jo karakaNDakathA meM anyatra nahIM miltii| ____ isa granthameM 'uktaJca' kahakara prAkRta gAthAe~ bhI sammilita kI gayI haiM / DaoN0 e0 ena0 upAdhyekA abhimata hai ki isa kathAkozakA eka aMza sambhavataH kisI prAkRta granthase saMskRtameM anUdita kiyA gayA hai / yataH isa granthameM bahutase prAkRta nAma bhI apane mUlarUpameM pAye jAte haiM / yathA--metAryake sthAnapara medajja aura vArANasIke sthAnapara bANArasI prayoga pAye jAte haiN| prastuta kathAkoza aneka jainAkhyAnoMko vikAsaparamparAko avagata karanemeM bahuta hI sahAyaka hai / lekhakane isameM aneka AkhyAnoMke pUrvajanmavRttAnta vistArase diye haiN| ata: aneka kAvyoMke srotoMkA parijJAna isa kathAkozako kathAoMse prApta kiyA jA sakatA hai| isa kathAkoSameM kAmazAstra, Ayurveda, jyotiSa, zakUna, darzana Adi vibhinna viSayoMkA varNana AyA hai| paMcapApoMkA sundara vizleSaNa kiyA gayA hai / AcAra sambandho aneka mahattvapUrNa tathya bhI isa kathAmeM samAviSTa haiN| cArudattakathAnakameM AyA hai ki yajJameM havana kiye jAnevAlA pazu kahatA hai-- nAha svargaphalopabhogatRSito nAbhyarthitastvaM mayA saMtuSTastRNabhakSaNena satataM sAdho na yuktaM tava / svarga gantumabhIpsitA yadi bhaved vede ca tathyA zrutiH bhUpe ki na karoSi mAtRpitRbhirdArAn sutAn bAndhavAn / 1. bRhat kathAphoza, siMghI jaina granthamAlA, pR. 225, padya 248 / pramukhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 69 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somadevamUri AcArya somadeva mahAn tArkika, sarama sAhityakAra, kuzala rAjanItijJa, prabuddha tattvacintaka aura uccakoTike dharmAcArya the| unake lie prayukta hone vAle syAdvAdAcalasiMha, nAmicakravartI, kAdIpanAmaga, mallalAho. nidhi, kavikulagajakuMjara, anavadyagadya-padyavidyAdharacakravartI Adi vizeSaNa unakI utkRSTa prajJA aura prabhAvakArI vyaktitva ke paricAyaka haiN| nItivAkyAmRtako prazastimeM ukta sabhI upAdhiyA~ prApta hotI haiN|' ye nemidevake ziSya, yazAdevake praziSya aura mahendradevake anuja the / yazodevako davasaMghakA tilaka kahA gayA hai| para hamake dAnapatrama gauDasaMghakA | nItibAkyAmRta aura yazastilakakI prazastiyoMke anusAra nemideva aneka mahAvAdiyoM ke vijetA the / mahendra devako bhI digvijayI kahA jAtA hai| somadeva bhI guma aura anujaka rAmAna tAkika honeka sAtha rAhRdaya kavi bhI the| yazastilakake prArambhameM likhA hai-- AjanmasamabhyastAcchukAttattiNAdiva mamAsyAH / matisurabherabhavadidaM mUktipayaH mukRtInAM puNyaH / / marI buddhirUpI gIne jIvanabhara takarUpI ghAsa khAyI, para aba usI gausa 1. "iti sakalatAkicanacUDAmaNicumbitacaraNasya ramaNoapanapaJcAzanmahAvAdivijayA pAjitakItimannAkinIpavicitra tribhuvanasya paratapazcANaralodanyataH zrInemidevabhagavataH priyaziSyaNa dAdIndrakAlAna lazrImanmahendradevabhaTTArakAnujena syAhAdAcalasiMhatAkivacakravAdIbhapaMcAnanavAkAlalolapayonidhikavikularAjakuJjaraprabhRtiprazastiprastAvAlAraNa paNavatiprakaraNa-yuvitacintAmaNi-vinargamahendramAtalisaMjalpa-prazodharamahArAjacarita-mahAdAnavedhasA zrImatsomadevamUriNA viracitaM nIti vAkyAmRtaM nAma rAjanItizAna samAptam / " ---nIti vAkyAmRtam . gopAlanArAyaNa kampanI, bukaselarsa, san 1891, antima prazasti / 2. zrImAnasti sa devasaMghatilako devo pazaHpUrvaka / ziSyaratasya vabhUva sadguNanidhiH zrIne midevAhvayaH // tasyAzcatapaHsthitasprinavatejaitumahAvAdinAm / ziSyo'bhUdiha somadana iti yastasyaiSa kAvyakramaH / / ..- yazastilaka, khaNDa 2, pR. 418 / 3. vahI, 1 / 17 / 70 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjjanoMke puNyake kAraNa yaha kAvyarUpI dUdha utpanna ho rahA hai / pANDityake sambandhameM svayaM likhA hai - lokoktiH kalArachando'laGkArAH samayAgamAH / sarvasAdhAraNAH sadbhistIrthabhAgoM va smRtAH // vyAkaraNa, pramANa, kalA, chanda, alaGkAra aura samayAgama - darzanazAstra tIrthamArga ke samAna sarvasAdhAraNa haiM / somadeva ke saMrakSaka arikazarI nAmaka cAlukya yaha rAjA ke putra vAdyarAja yA vaddiga nAmaka rAjakumAra amena sAmanta padatroMbArI thA | yazastalakakA praNayana gaMgavArA nAmaka sthAna meM rahate hue kiyA gayA hai| dhAravAr3a, karnATaka, mahArASTra aura vartamAna haidarAbAda pradeza para rASTrakUToMkA sAmrAjya vyApta thA / rASTrakUTa nareza AThava zartIsa dazavIM zatI taka mahApratApI aura samRddha rahe haiM 1 inakA prabhutva kevala bhAratavarSama hI nahIM thA, apitu pazcimake araba rAjyoM me bhI vyApta thA / araboMsa unakA matravyavahAra thA tathA araba apane yahA~ unakI vyApArako suvidhAe~ diye hue the / isa vazake rAjAoMkA birUda vallabharAja thA | isakA rUpa arabalekhakoMbha ballaharA pAyA jAtA hai / somadevane apane sAhityamaM rASTrakUTAke sAmrAjyakaM tatkAlIna abhyudaya kA paricaya prastuta kiyA hai / vastutaH rASTrakUToMka rAjyakAlama sAhitya, kalA, darzana evaM dharmakI bahumukhI unnati huI hai| kavikA yazastilakacampU madhyakAlIna bhAratIya saMskRtike itihAsakA apUrva srAta hai / somadeva bhUri aura kannauja ke gurjara-pratihAra nItivAkyAmRta aura yazastilakacampUse avagata hotA hai ki somadevakA sambandha kAnyakubja nareza mahendradevase rahA hai| nItivAkyAmRtakI saMskRtaTIkAse bhI jJAta hotA hai ki kAnyakubja nareza mahendradevake Agrahase isa granthakI racanA sampanna huI thii|" jJAta hotA hai ki somadevakA mahendradeva ke sAtha sambandha rahA hai / yazastilaka ke maMgalapadya meM zleSa dvArA kannauja aura mahendradevakA ullekha AyA hai / 1. yazastilaka 120 / 2. "atra tAvadakhilabhUSAlamaulilAlitacaraNayugalena raghuvaMzAvasthA griparAkramapAlita karUya karNakubjena mahArAjazrImanmahendradevena pUrvAcAryakRtArthazAstraduHkha doSapranthagaurava simmamAnasena saMbodhalalitalaghunItivAkyAmRta racanAsu pravartitaH / " - nItivAkyAmRta, mANikacandra digambara jaina granthamAlA, pR0 2, saMskRtaTIkA / prabuddhA evaM paramparApoSakAcArya : 71 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilakake hI nimnalikhita padyase bhI somadeva aura mahendradevake sambandhakI abhivyaJjanA hotI hai so'yamAzApitayazaH mahendrAmaramAnyadhIH / devAtte satatAnanda vastvabhISTaM jinAdhipaH || aba vicAraNIya hai ki mAnakA sambandha kisa bhahendradevaka sAtha ghaTita hotA hai| kannaujake itihAsameM mahendradeva yA mahendrapAla nAmake do rAjA hae haiN| mahendrapAladeva prathamakA samaya I0 san 885 se I0 san 907 taka mAnA jAtA hai| yaha mahArAja bhoja ( I0 san 836-885) ke pazcAt rAjagaddIpara AsIna huA thA / mahAkavi rAjazestarako bAlakavike rUpameM isakA saMrakSaNa prApta thA | rAjazekhara tripUrIke yavarAja dvitIyake samaya ( I0 sana 190 ) lagabhaga 90 varSakI avasthA meM vidyamAna the| somadevane apane yazastilakameM mahAkaviyoke ullekhake prasaMgameM rAjazekharako antima mahAkaviko rUpameM nirdiSTa kiyA hai / yazastilakako somadevane 159 I0 meM samApta kiyA hai| yadi rAjazekharako somadevase 8-10 varSa bhI bar3A bhAnA jAya, to rAjazekharako somadeva dvArA mahAkavi' kahA jAnA ThIka pratIta hotA hai| isa prakAra somadevakA AvirbhAva I0 san 108 ke AsapAsa honA cAhie, kyoMki mahendrapAla prathamakI samasAmayikatA tathA nItivAkyAmRtake race jAne kA Agraha ghaTita nahIM hotA hai| isa kAraNa mahendrapAladeva prathamake sAtha somadevakA sambandha nahIM ho sakatA hai| mahendrapAra deva dvitIyakA samaya I0 san 945-46 mAnA gayA hai| somadeva isa samaya sambhavataH 35-36 varSake rahe hoNge| ataeva mahendrapAladeva dvitIya aura somadevake pArasparika sambandha kAla-sambandhI kaThinAI nahIM hai / sthiti-kAla somadevakA samaya sunizcita hai| inhoMne yazastilakameM usakA racanA-samaya zakasaMvat 881 ( I0 san 959 ) diyA hai / likhA hai-- "caitrazuklA trayodazI zakasaMvat 881 ( I0 san 959 ) ko, jisa samaya kRSNarAjadeva pAMDya, siMhala, cola, cera Adi rAjAoMko jItakara melapATI nAmaka sthAnake senA-zivirameM the, usa samaya unake caraNakamalopajIvI sAmanta 1. yazastilaka, 1 / 220 / 7. Thege of Imperial Kanauji p. 33. 3. yazastilaka, uttarArSa, 10 113 / %. The Age of Imperial Kunauj p-37. 72 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya paramparA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaddigakI, jo cAlukyavaMzIya arikezarIke prathama putra the, rAjadhAnI gaMgadhArAmeM yaha kAvya samApta huaa| ataH somadeva I0 san 959 arthAt dazama zatIke vidvAnAcArya haiN| racanAe~ inakI tIna racanAe~ upalabdha haiM-1. nItivAkyAmRta, 2. yazastilakacampU aura adhyaatmtrNginnii| inake atirikta pakticintAmaNistava, trivargamahendramAtalisaMjalpa, SaNNavatiprakaraNa aura syAdvAdopaniSadkI bhI sUcanA milatI hai| vaddigake dAnapatrase somadevake eka subhASitakA bhI saMketa milatA hai| notivAkyAmRta ___ nIti vAkyAmata rAjanItikA kauTilyake arthazAstrakI taraha utkRSTa grantha hai| isameM rAjA, maMtrI, koSAdhyakSa aura zAsana-saMcAlanake maulika siddhAntoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| nItivAkyAmRta mUlarUpameM bambaIse san 1891 meM prakAzita huA thA / san 1922 meM mANikacandra granthamAlA bambaIse saMskRtaTIkA sahita prakAzita huA / san 1950 meM paNDita sundaralAla zAstrIne hindI anuvAdake sAtha isakA prakAzana kiyA / nItivAkyAmRtapara do TIkAe~ haiM / eka prAcIna saMskRtadIkA hai, jisake lekhakakA nAma aura samaya jJAta nahIM hai| para maMgalAcaraNake zlokase inakA nAma haribala jJAta hotA hai hari haribalaM natvA harivarNa hariprabham | hIjyaM ca bruve TokAM nItivAkyAmRtopari / / isase aisA jJAta hotA hai ki jisa prakAra mula grantha racayittAne apanA nAma maGgalapadyameM samAhita kara diyA hai, usI prakAra haribalane hari arthAt viSNuko namaskAra karate hue apane nAmako samAhita kara diyA hai / isa granthameM 32 samuddezya haiM 1 jinake nAma kramazaH (1) dharmasamuddezya, (2) arthasamuddezya, (3) kAmasamuddezya, (4) ariSaDvarga, (5) vidyAvRddha, (6) AnvIkSikI, (7) zrayI, (8) vArtA, 19) daNDanIti, 10) maMtrI, (11) purohita, (12 senApati, (13) data, (14) cAra, (15) vicAra, (16) vyasana, (17) svAmi, (18) amAtya, (19) janapada, (20) durga, (21) koza, (22) bala, (23) mitra, (24) rAjarakSA, (25) divasAnuSThAna, (26) sadAcAra, (27) vyavahAra, 1. yazastilaka, uttarA0, pR0 418 / 2, nItivAkyAmRtam, mANikacandra digambara jainagranthamAlA, maGgalapaca / anudAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 73 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) vivAda, (29) SADguNya, (30) yuddha, (31) vivAha aura (32) prakaraNa haiN| dharmasamuddezyameM dharmakA lakSaNa batalAte hue likhA hai ki 'yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH' arthAt jisake sAdhanase svarga va mokSako siddhi ho vaha dharma hai| dharmAdhigamopAyameM zaktike sanusAra tyAga, tapako sthAna diyA hai| samasta prANiyoMke prati samatAbhAvake AcaraNako paramAcaraNa batAyA hai| jo vyakti sabhI prakArake bhedabhAva aura pakSapAtokA tyAga kara prANimAtrake prati samatAbhAvakA AcaraNa karatA hai, saMsArameM usakA koI bhI zatru nahIM rahatA, sabhI mitra bana jAte haiN| samatAbhAvaka AcaraNasahI rAga-duSakA abhAva hotA hai aura vyaktike vyaktitvakA vikAsa hotA hai / ataeva ahiMsAvatake AcaraNake liye samatAbhAvakA nibAha karanA paramAvazyaka hai| dAna denA, zakti anusAra tyAga karanA bhI dharmAcaraNake antargata hai / granthakArane pAtra tIna prakArake batalAye hai- 1 dharmapAtra, 2 kAryapAtra aura 3 kAmapAtra / ina tInoM prakArake pAtroMkI Arthika sahAyatA karanA dharmake antargata hai| granthakArane laukika jIvanako samaddha banAneke liye tyAga, tapa aura samatAke AcaraNapara vizeSa bala diyA hai| tapakI paribhASA batAte hue likhA hai ki indriya aura manakA niyamAnukUla pravatama karanA tapa hai, kevala kApAya vastra dhAraNakara banameM vicaraNa karanA tapa nahIM hai| yathA indriyamanasoniyamAnuSThAna tpH| xx vihitAcaraNaM niSiddhaparivarjanaM ca niyamaH' / / dharmakA svarUpa aura dharmAcaraNakA mahattva sAmAjika aura rAjanItika dRSTi se pratipAdita kiyA gayA hai| isake bAda arthapuruSArthakA vistArase vicAra kiyA hai| somadevane dharma, artha aura kAmako samAna mahattva diyA hai| inakA abhimata hai-- dharmArthAvirodhena kAma seveta tata: sukho syAt / samaM vA trivarga seveta / 1. nItivA, sUtra saM0 20, 21 / 2. vahI, mANikacandra granthamAlA, kAmarAmuddezya, sUtrasaM0 2, 3 / 74 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo trivargamase kisI ekako mahattva detA hai, usakA ahita hotA hai, somadevane arthako vyAkhyA karate hue likhA hai yataH sarvaprayojanasiddhiH so'rthaH / arthAt jisase sabhI kAryoko siddhi hotI hai, vaha artha hai| samIkSA karanese jJAta hotA hai ki somadevako ukta paribhASA bahuta hI samIcIna hai| yataH dravya ( Ioney ) ke atirikta anya kisI vastuse samasta icchAe~ tRpta nahIM ho sktii| jisa eka vastuke vinimaya dvArA AvazyakatAnusAra anya vastue~ prApta ho sake, vahI eka vastu saba prakArako AvazyakatAoMkI pUrtikA sAdhana kahI jA sakatI hai| ataH somadevake paribhASAnusAra vinimaya' kArya meM prayukta honevAlI vastu hI artha (Wealth ) hai| somadevane isa granthameM arthakI mahattA svIkAra karate hue anyAya aura anarthakA niSedha kiyA hai / arthArjana, arthasaMrakSaNa aura arthavRddhika kAraNoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai| deza aura kAlake anusAra arthasambandhI vibhinna upajANAe~ bhI pratiradA : gaNi, sugAmA bhora vANijyako vArtA kahA hai aura isa vArtAko samRddhi hI rAjyakI samRddhi batalAyI hai| rAjAko kRSi aura vANijyakI vRddhimeM kisa prakAra sahayoga denA cAhiye Adi bAtoMpara vistArase prakAza DAlA gayA hai| jahA~ Arthika puSTi rASTrako samRddhi, khuzahAlIke lie Avazyaka hai vahA~ rAjanItika jAgarUkatA usako rakSAkA sabala sAdhana hai / somadevane inhIM donoMpara isameM gaharA aura bistRta vicAra kiyA hai| ataH isa granthameM varNita vicAroMko do bhAgoMmeM vibhakta kara sakate haiM--(1) Arthika vicAra aura ( 2) rAjanItika vicAra / rAjanItike anusAra zAsanako bAgaDora aise vyaktike hAthameM hotI hai, jo baMzaparamparAse rAjyakA sarvocca adhikArI calA A rahA ho / rAjA rAjyako sthAyI samajhakara saba prakArase apanI prajAkA vikAsa karatA hai| rAjAkI yogyatA aura guNoMkA varNana karate hue batAyA gayA hai-'jo mitra aura zatruke sAtha zAsanakAyameM samAna vyavahAra karatA hai, jisake hRdayameM pakSapAtakA bhAva nahIM rahatA aura jo nigraha-daNDa, anugraha-puraskArameM samAnatAkA vyavahAra karatA hai, vaha rAjA hotA hai | rAjAkA dharma duSTa, durAcArI, cora, luTere Adiko daNDa denA evaM sAdhu-satpuruSoMkA yathocita rUpase pAlana karanA hai| sira mur3AnA, jaTA dhAraNa karanA, vratopavAsa karanA rAjAkA dharma nahIM hai / vaNaM, Azrama, dhAnya, suvarNa, cA~dI, pazu Adise paripUrNa pRthvIkA pAlana karanA rAjA. 1. nItivA0, arthasamuddezya, sUtrasaM0 1 / prabuvAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 75 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA rAjyakarma hai| rAjyakI yogyatAke sambandhameM somadevasarine likhA hai ki rAjAko zastra aura zAstrakA pUrNa paNDita honA Avazyaka hai| yadi rAjA zAstrajJAnarahita ho, aura bAstravidyAmeM pravINa ho, to bhI vaha kabhI-na-kabhI dhokhA khAtA hai aura apane rAjyase hAtha dho baiThatA hai| jo zastravidyA nahIM jAnatA baha bhI duSToM dvArA parAjita kiyA jAtA hai| anAva puHzI mele muhaba nAtha rAjAko zAstra-zAstrakA pAragAmI honA anivArya hai| murkha rAjAsa rAjAhona pRthvIkA honA zreSTha hai, kyoMki mUrkha rAjAkaM rAjyameM sadA upadrava hote rahate haiN| prajAko nAnA prakArake kaSTa hote haiM, ajJAnI nRpa pazuvat honeke kAraNa andhAdhundha AcaraNa karate haiM, jisase rAjyameM azAnti rahatI hai / rAjyaprAptikA vivecana karate hue batAyA hai ki kahIM to yaha rAjya vaMzaparamparAse prApta hotA hai aura kahIMpara apane parAkramase rAjA koI vizeSa vyakti bana jAtA hai| ataH rAjAkA mUla krama-vaMzaparamparA aura vikrama pUruSArtha zaurya haiN| rAjya ke nirvAha ke liye krama, vikrama donoMkA honA anivArya hai / ina donoMmase kisI ekake abhAvase rAjya-saMcAlana nahIM ho sakatA hai| rAjAko kAma, kodha, lobha, mAna, mada aura harSa ina chaha antaraMga zatruoMpara vijaya prApta karanA Avazyaka hai kyoMki ina vikAgekai kAraNa nRpati kArya-akAryake vicArAMme rahita ho jAtA hai, jisase zatruoMko rAjya har3apane ke lie avasara mila jAtA hai| rAjAke vilAsI honese zAsana-prabandha bhI yadhArtha nahIM calatA hai, jisase prajAmeM bhI gar3abar3I utpanna ho jAtI hai aura rAjya thor3e dinAM meM hI samApta ho jAtA hai| zAsakako dinacaryAkA nirUpaNa karate hue batAyA hai ki use pratidina rAjakAryake samasta vibhAgoM, nyAya, zAsana, Aya-vyaya, Arthika dazA, senA, antarrASTrIya tathA sArvajanika nirIkSaNa, adhyayana, saMgIta, nRtyaavalokana aura rAjyakI unnattike prayatnoMkI ora dhyAna denA caahiye| somadevasUrine rAjAkI sahAyatAke lie mantrI tathA amAtya niyukta kiye jAnepara jora diyA hai / mantrI, purohita, senApati Adi karmacAriyoMko niyukta 1. rAjJo hi duSTanigrahaH piSTaparipAlanaM ca dharmaH / na punaH ziromuNDanaM jaTAdhAraNAdikaM 11 nItivAkyAmRtam, mANikacanda granthamAlA, varNAzramavatI dhAnyahiraNyagazukupyakRSipradAnaphalA ca pRthvI, vidyAvRddha samuddezya, sUtra 2, 3, 5 / 2. vahI, sUtra 26 / 3. vahI, ariSaDyarga, sUtra 1 / 76 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanevAlA nRpa AhAryabuddhi-rAjya-saMcAlanapratibhA sampanna hotA hai| jo rAjA mantrI yA amAtyavargakI niyukti nahIM karatA usakA sarvasva naSTa ho jAtA hai| rAjyakA saMcAlana mantrIvargakI sahAyatA aura sammatise hI yathArtha ho sakatA hai| jo zAsaka aisA nahIM karatA baha apane rAjyakI abhivRddhi evaM saMrakSaNa mamyak rUpase nahIM kara sktaa| mantriyoMke guNoMkA varNana karate hue batAyA hai ki 'pavitra, vicArazIla, vidvAn, pakSapAtarahita, kulIna, svadezaja, nyAyapriya, vyasanarahita, sadAcArI, zastravidyAnipuNa, zAsanatantrake vizeSajJako hI mantrI bananA cAhiye / mantrimaNDala rAjya-vyavasthAkA avicchedya aMga mAnA gayA hai / mantrimaNDala ke sadasyoMkI saMkhyA tIna, pAMca athavA sAtase adhika nahIM honA caahiye| setA-vibhAga rAjyako surakSita rakhane evaM zatruoMke AkramaNoMse bacAneke liye eka sudRr3ha aura bahuta bar3I senAkI AvazyakatA hai| yaha vibhAga atyanta mahattvapUrNa batalAyA gayA hai| rAjyakI AyakA adhikAMza bhAga isameM kharca honA cAhiye 1 isa vibhAgakI Avazyaka sAmagnI ekatra karane evaM senA sambandhI vyavahArake saMcAlana ke liye eka adhyakSa hotA hai, jise senApati yA mahAbalAdhikRta kahA gayA hai| gajabala, azvabala, rathabala aura padAtibala ye cAra zAkhAe~ senAkI batAyI haiN| ina cAroM vibhAgoMke pRthak-pRthak adhyakSa hote haiM, jo senApatike AdezAnusAra kArya karate haiN| cAroM prakArakI senAmeM gajabala sabase pradhAna' hai, kyoMki eka-eka suzikSita hAthI sahasroM yoddhAoMkA saMhAra karane meM samartha hotA hai| zatruke nagarako dhvaMsa karanA, cakravyUha tor3anA, nadI jalAzaya Adi para pula banAnA evaM senAkI zaktiko sudRr3ha karaneke liye vyUha racanA karanA Adi kArya bhI gajabala' ke haiN| gajanalakA nirvAcana bar3I yogyatA aura buddhimattAke sAtha karanA cAhiye / manda, maga, saMkIrNa aura bhadra ina cAra prakArakI jAtiyoMke hAthI tathA airAvata, puNDarIka, kAmana, kumuda, aJjana, puSpadanta, sArvabhauma aura 1. draviNadAnapriyabhASaNAmyAmarAtimivAraNena yadi hitaM svAmina sarvAvasthAsu balate saMvaNotIti balam / --nItivAkyAmatama, mANikacandra digambara jaigagranthamAlA, nala samuddezya, sUtra 1 / 2. baleSu hastinaH pradhAnamaGga svairabamavaraSTAyudhA hastino bhavanti / --vahI, sUtra 2 / 3. hastipradhAno vijayo rAjJAM yadeko'pi hastisahasra yodhayati na sIdati prahArasahasra NApi / mukhena yAnamAtmarakSA parapurAvamadanamarivyUhavidhAto aleSu setubandhA bacanAdanyatra sarvavinodahetavazceti hastiguNAH / -nahI, sUtra 3-6 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 75 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supratikAra ina ATha kuloMke hAthiyoMko hI grahaNa karanA isa valake liye Avazyaka hai / gajoMke cunAvake samaya jAti, kula, vana aura pracAra ina cAroM bAtoMke sAtha zarIra, bala, zUratA aura zikSA para bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai / azikSita gajavala rAjAke liye dhana aura janakA nAzaka batalAyA gayA hai / abakI bhI senika uSTi mahatvapUrNa mAnI gayI hai| ise jaGgama sainya bala batAyA hai| isa senA dvArA dUravartI zatru bhI vazameM ho jAtA hai | zatrukI bar3hI car3hI zaktikA damana, yuddha kSetrameM nAnA prakArakA raNa-kauzala eva samasta manorathasiddhi isa bala dvArA hotI hai / azvabalake nirvAcanameM bhI azvoMke utpattisthAna, unake guNAvaguNa, zArIrika zakti, zaurya, capalatA Adi bAtoMpara dhyAna denA cAhiye / rathabalakA nirUpaNa karate hue usakA kArya, ajeya zakti Adi bAtoMpara pUrNa prakAza DAlA gayA hai| isa balake nirvAcanameM dhanurvidyA jJAtA yoddhAoMkI upayuktatAkA vizeSa dhyAna rakhanA Avazyaka hai| padAtibalameM paidala senAkA nirUpaNa kiyA hai / paidalasenAko astra-zastra meM pAraMgata hone ke sAtha-sAtha zUra-vIra, raNAnurAgI, sAhasI, utsAhI, nirbhaya, sadAcArI, avyasanI, dayAlu honA anivArya batalAyA hai| jaba taka sainikameM uparyukta guNa na hoMge, vaha prajAke kaSTa nivAraNa meM samartha nahIM ho sakatA hai / sevAbhAvI tathA karttavyaparAyaNatA honA pratyeka prakArakI senAke liye Avazyaka hai / senApatikI yogyatA aura guNoMkA kathana karate hue somadevasUrine kahA hai ki kulIna AcAra-vyavahArasampanna, paNDita, premila kriyAvAna, pavitra, parAkramazAlI, prabhAvazAlI, bahukuTumbI, nIti-vidyAnipuNa, sabhI astra-zastra, savArI, lipi, bhASAoMkA pUrNa jAnakAra, sabhIkA vizvAsa aura zraddhAbhAjana, sundara, kaSTasahiSNu, sAhasI, yuddhavidyAnipuNa tathA dayA- dAkSiNyAdi nAnA guNoMse vibhUSita senApati hotA hai / senApatikA nirvAcana mantriyoMko sahAyatA se rAjA karatA hai / soma P 1. jAtiH kulaM vanaM pracArazca na hastinAM pradhAnaM kintu zarIraM balaM zaurya zikSA ca taducitA na sAmagrI sampattiH / azikSitA hastinaH kevalamarthaprANaharAH / nItivAkyAmRta, balasamuddezya, sUtra 4-5 / 2. aztra balapradhAnasya hi rAjJaH kadanakandukakrIDAH prasIdanti bhavanti dUrasthA ai karasthAH zatraca Apatsu sarvamanoratha siddhayasturaMgamA eva zaraNamatraskandaH parAnI kabhedanaM caturaMgama sASyametat / vahI sUtra 8 / 3. sarjikA ( sva ) sthalAnA karokharA gAjigANA kekANA puSTAhArA gArA sAduyArA sindhupArA jAtyAzvAnAM navotpattisthAnAni / vahI, sUtra 10 / 78 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devasUrine isa vibhAgakA bar3A bhArI dAyitva batalAyA hai| rAjyako rakSA karanA aura usakI abhivRddhi karanA isa vibhAgakA hI kAma hai / pulisa vibhAga ___ isa vibhAgakI vyavasthAke sambandha ullekha karate hue somadevasUrine koTTapAla-daNDapAzikako isa vibhAgakA pradhAna batalAyA hai| coge, DakaitI, balAtkAra Adike mAmale palima dvArA sulajhAye jAte the| pulisako bar3e-bar3e mAmaloM meM senAkI sahAyatA bhI lene ko likhA hai| isa vibhAgako sudar3ha karane ke liye guptacara niyukta karanA Avazyaka hai| gA~voMmeM mukhiyAko ho pulisakA uccAdhikArI batalAyA hai / dhana-sampatti, pazu Adike apaharaNakI pUrI tahakIkAta mukhiyAko hI karanI cAhiye / mukhiyA apane mAmaloMkI jA~cameM guptacaroMse bhI sahAyatA le sakatA hai / pulisa-vibhAgakI saphalatA bahuta kucha guptacarasI0 AI0 DI0 para hI Azrita mAnI gayI hai| gaptacaroMke gaNoMkA nirUpaNa karate hue batAyA hai ki santoSI, jitendriya, sajaga, nirogI, satyavAdI, tArkikA aura pratibhAzAlI vyaktiko isa mahatvapUrNa padapara niyukta karanA cAhiye / guptantra rake lie kapaTI, dhUrta, mAyAvI, zakuna-nimitta-jyotipa-vizArada, gAyaka, nartaka, vidUSaka, vaittAlika, aindrajAlika honA caahie| ___ yoM to 34 prakArake vyaktiyoMko cara niyukta karane para jora diyA hai| pulisavibhAgakI vyavasthAke lie aneka kAnUna bhI batalAye gae hai tathA zAsanake lie aneka kAryoM evaM padoMkA pratipAdana kiyA hai| koSa-vibhAga isa vibhAgakA varNana karate hue somadevasUrine rAjya-saMcAlanake lie koSapara bar3A jora diyA hai| jo gujA sampatti-vipattike liA koSa saJcaya karatA hai, bahI apane rAjyakA vikAsa kara sakatA hai / koSameM sonA, cA~do dramma [mudrAe~] evaM dhAnyakA saMgraha apekSita' hai| ina AcAryane koSakI mahattA dikhalAneke 1. svaparamaNDalakAryAkAryAvalokane cArAzca pi kSitipatInAm |-niitivaakyaamRtm, nArasamaddezya, sUtra hai| 2. alaulyamamAnya maSAbhASitva manya hakatvaM cetti cAraguNAH / kApaTikAdAsthitagRhapatitradevhikatApakitavakirAtamamapaTTikAhituNDikazauNDikazobhikapATAcara viTavidUSakapIramarda kanaTanataMkagAyakavAdakavAgjIvakagaNakazAkunikabhiSagandrajAlikanaimittikasUdArAlikasaMvAhikatIkSNaka rarasadjaDabhUkabadhirAndhacchamAnasthApiyAyibhedenAvarApavarga:--vahI, cArasamuddezya, sUtra 2 aura 8 / 3. vahI, kozasamuddezya, sUtra 1, 2 / prabuddhAcArya evaM paramArApoSakAcArya : 79 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra lie kopako hI rAjA batAyA hai, kyoMki jisake pAsa dravya hai vahI saMgrAma meM Adi bhI vijaya prApta kara letA hai| vanahInako saMsAra meM kuTumbI - strI, chor3a dete haiM, taba rAjAoMke liye dhanahInatA kisa prakAra bar3appana ho sakatI hai| kopasaMgraha pramukha dhAnyasaMgrahako batalAyA hai, kyoMki sabase adhika pradhAnatA isI hai / vAnyake honese hI prajA aura menAko jIvana yAtrA cala sakatI hai| yuddhakA bhI dhAnyakI vizeSa AvazyakatA par3atI hai / rasa-saMgraha meM lavaNako pradhAnatA do gayI hai / Aya vyaya Aya vyayakI vyavasthA ke lie pA~ca prakArake adhikArI niyukta karanekA niyamana kiyA hai| ina adhikAriyoM va AdAyaka, vika, ka nIvigrAhaka aura rAjAdhyakSa vatalAye haiM / badAyakakA kArya daNDAdikake dvArA prApta dravyako grahaNa karanA, nivanvakakA kArya vivaraNa likhanA, pratibandhakakA rupaye denA, nIvigrAhakakA bhAMDArameM rupaye rakhanA aura rAjyAdhyakSakA kArya sabhI Ayavyayake vibhAgoM kA nirIkSaNa karanA hai / rAjyakI AmadanI vyApAra kara, daNDa Adise to karanI hI cAhiye, para vizeSa avasaroM para devamandira, brAhmaNa, kSatriya aura vaizyoMkA saMcita dhana, vezyAoM, vidhavA striyoM, jamIndAroM, dhaniyoM grAmakUToM sampanna kuTumbiyAM evaM maMtrI, purohita, senApati prabhRti amAtyoMme dhana lenA cAhiye | vyApArika unnati jima rAjya meM kRSi, vyApAra aura pazupAlanakI unnati nahIM hotI, vaha rAjya naSTa ho jAtA hai / rAjAko apane yahA~ mAlako bAhara jAnese rokane ke lie tathA apane yahA~ bAharake mAlako na Ane deneke lie adhika kara lagAnA cAhiye' 1 apane yahAM vyApArakI unnatike lie rAjAko vyApArika nIti nirdhArita karanA, yAtAyAta ke sAdhanoM ko prastuta karanA evaM vaidezika vyApArake sambandhameM kara lagAnA yA anya prakArake niyama nirdhArita karanA rAjAke liye 1. " kRSi pazupAlanaM vaNijyA ca vArtA vaizyAnAm // " X X X "vArtAsamRddhI sarvAH samRddhayo rAtraH // " X X X zulka vRddhirbalAtpaNyagrahaNaM ca dezAntarabhANDAnAmapraveze hetuH / -- nItivAkyAmRtam, vAmamuddezya sUtra 1, 2, 11 7 80 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvazyaka hai / sAnAkI Adhika ranalike lie vANijya aura nagAyako bar3hAnA mAlake Ane-jAne para kara lagAnA pratyeka rAjAke lie anivArya hai| nyAyAlayakI vyavasthA ___ somadevasUrine 'nItivAkyAmRta' meM nyAyAlaya-vyavasthAke lie aneka Avazyaka bAteM batalAyI hai| inhoMne janapada-prAnta, viSaya-jilA, maMDala-tahasIla, pura-nagara aura grAma inakI zAsana-praNAlI saMkSepameM batalAyI hai| rAjAkI eka pariSad honI cAhie, jisakA rAjA svayaM sabhApati ho aura yahI pariSad vivAdoM mukaddamoMkA phaisalA kare / pariSadke sadasya rAjanItike pUrNa jJAtA, lobha-pakSapAtase rahita aura nyAyI hoN| vAdI evaM pratibAdIke lie aneka prakArake niyama batalAte hue kahA hai ki jo vAdI yA prativAdI apanA mukadamA dAyara kara samayapara upasthita na ho, jisake bayAnameM pUrvApara virodha ho, jo bahasa dvArA niruttara ho jAye, yA vAdI prativAdIko chalase niruttara kara de, vaha sabhA dvArA daNDanIya hai| vAda-vivAdake nirNayake lie likhita sAkSI, bhuktiadhikAra, jisakA bAraha varSa taka upayoga kiyA jA sakA hai, pramANa hai | nyAyAlayameM sAkSIke rUpameM brAhmaNase suvarNa aura yazopavItake sparzanarUpa zapatha, kSatriyase zastra, ratnabhUmi, vAhanake sparzanarUpa zapatha, vaizyase kAna, bAla aura kokiNI-(eka prakArakA sikkA ) ke sparzanarUpa zapatha evaM zUdrAse dudha, bIjake sparzanarUpa zapatha lenI caahiye| isI prakAra jo jisa kAmako karatA hai, usase usI kAryako chuA kara zapatha lenI cAhiye / somadevane zAsanavyavasthA sambandhI kucha niyama bhI batalAye haiN| avAya nItikA varNana karate hue sandhi, vigraha, vAna, Asana, veSIkaraNa aura saMzraya ina chaha guNoMkA tathA rAjanItike sAma, upadAna, daNDa aura bheda ina nAro aMgoMkA vistArasahita pratipAdana kiyA hai| sandhi "paNavandhaH sandhi:"-arvAt jaba rASAko kaha vizvAsa ho jAye ki thor3e hI dinameM usakI sainya-saMkhyA bar3ha bAyegI, taba stameM apekSAkRta badhika bala A jAye, to vaha kSati svIkAra kara yo sandhi kara le / abadA prapala rAjAse AkrAnta ho aura svAkkA upAya na ho, to kucha bheMTa dekara sandhi kara le| vigraha "aparASo vigrahaH" arthAt jaba anya rAjA aparAdha kare, rAjyapara AkramaNa kare yA rAjyako vastubokara apaharaNa kare, to usa samaya use daNDa pravAI evaM paramparApoSakAcArya : 81 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koSa denekI vyavasthA karanA vigraha hai / vigrahake samaya rAjAko apanI zakti, aura bala -- senAkA avazya vicAra karanA cAhiye / - yAna 'abhyudayo yAnaM' - zatruke Upara AkramaNa karanA, yA zatruko balavAna samajhakara anyatra calA jAnA yAna hai / asana - 'upekSaNamAsanaM' - yaha eka prakArase virAma sandhikA rUpAntara hai| jaba ubhayapakSakA sAmarthya ghaTa jAye, to apane- apane zivirameM vizrAmake lie Adeza denA athavA mantrI, parapakSa aura svasvAmIkI zakti evaM sainya saMkhyA samAna dekhakara apane rAjAko ekabhAvasthAna lenekA Adeza denA Asana hai / saMya 'parasyAtmArpaNaM saMzrayaH'- zatruse pIr3ita honepara yA usase kleza pAnekI AzaMkA honepara anya kisI balavAna rAjAkA Azraya lenA saMzraya hai / dvaidhIkaraNa " ekena saha sAndhyamanyena saha vigrahakaraNamekena vA zatrI sandhAnapUrvaM vigraho dvaidhIbhAvaH " - jaba do zatru eka sAtha virodha kareM, prathama ekake sAtha sandhi kara dUsarese yuddha kare aura jaba vaha parAjita ho jAye, to prathamake sAtha bhI yuddha kara use bhI harA de ! isa prakAra donoMko kUTanItipUrvaka parAjita karanA yA mukhya uddezya gupta rakhakara vairaMgameM zatruse sandhi kara avasara prApta hote hI apane uddezya anusAra vigraha karanA dvaidhIkaraNa hai / yaha kUTanItikA eka aGga hai / isameM bAhara kucha aura bhItara kucha bhAva rahate haiM / bheva jisa upAya dvArA zatrukI senAmeMse kisIko bahakAkara apane pakSameM milAyA jAye athavA zatrudala meM phUTa DAlakara apanA kArya sAdha liyA jAye, meda hai / isa prakAra caturaMga rAjanItikA bhI bheda-prabhedapUrvaka nItivAkyAmRtameM varNana AyA hai| rAjA apanI rAjanItike balase brahmA, viSNu aura maheza bana jAtA hai / janatAke jAna-mAlakI rakSA ke lie niyama, upaniyama aura vijJAna bhI rAjAko ho banAnA hotA hai / rAjAko pradhAnataH niyama aura vyavasthA, paramparA aura rUr3hiyoMkA saMrakSaka honA anivArya hai / somadevasUrine rAjyakA lakSya dharma, artha aura kAmakA saMbarddhana mAnA hai| dharma savarddhanase unakA abhiprAya sadAcAra aura sunItiko protsAhana denA tathA janatA 82 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM saccI dhArmika bhAvanAkA saMcAra karanA hai| artha ke lie kRSi, udyoga aura vANijyakI pragati, rASTrIya sAmanoMkA vikAsa evaM kRSi-vistArake lie siMcAI aura nahara AdikA pravandha karanA Avazyaka batalAyA hai / kAmasaMvarddhana ke lie zAnti aura suvyavasthA kara pratyeka nAgarikako nyAyapUrvaka sukha bhoganekA avasara denA evaM kalA-kauzalakI unnati karanA batAyA hai / isa prakAra rAjya meM zAnti aura suvyavasthAke sthApanake lie janatAkA sarvAGgINa, naitika, sAMskRtika, Arthika aura zArIrika vikAsa karanA rAjAkA parama kartavya hai / isI kAraNa rAjAke aneka guNa batalAye hai / rAjyAdhikAra } batAyA hai ki sabase pahale putrakA, anantara bhAIkA bhAIke abhAva meM vimAtAke putra -- sautele bhAIkA, isake abhAvameM cAcAkA, cAcAke abhAva meM sagotrIkA, sagotrIke na rahane para nAtI - lar3akIke putrakA evaM isake abhAva meM kisI AgantukakA adhikAra hotA hai / isa prakAra isa 'nautivAkyAmRta' meM rAjanIti aura arthazAstra para acchA prakAza DAlA gayA hai / yazastilakacampU AcArya somadevakA dUsarA grantha yazastilakacampU hai| isakI kathAvastu mahArAja yazodharakA carita hai, jo ATha AzvAsoMmeM vibhakta hai| prathama AzvAsameM kathAkI pRSThabhUmi hai / antake tIna AzvAsoM meM upAsakAdhyayana arthAt zrAvakAcAra varNita hai / yazodharako vAstavika kathAvastu madhyake cAra AzvAsoMmeM svayaM yazodhara dvArA abhihita hai / kathAko gadya-zailI bANakI 'kAdambarI' ke tulya hai / 'kAdambarI' meM 'vaizampAyana zuka' kathA kahanA Arambha karatA hai aura kathAvastu tIna janmoMmeM lahariyA gatise bhramaNa kara yathAsthAna pahu~ca jAtI hai / samrAT mAridatta dvArA Ayojita mahAnavamIke anuSThAnameM apAra janasamudAyake bIca bali ke lie lAyA gayA pravrajita rAjakumAra yazastilakakI kathAkA prArambha karatA hai / ATha janmoMkI kathA zIghra hI ghUmatI huI apane mUla sUtra para mur3a jAtI hai / yazastilakakI yaha kathA atyanta lokapriya rahI hai aura AThavIM zatAbdIke dArzanika evaM haribhadrase lekara saMskRta aura apana zake aneka kaviyoM dvArA bhI gRhIta hotI rahI hai| yahI kAraNa hai ki saMskRta aura apabhraMza bhASA meM aneka yazodhara-kAvya likhe gaye haiM / yaudheya nAmakA eka janapada thA, jisakI rAjadhAnI rAjapura thI / yahA~ mAridatta rAjA rAjya karatA thaa| eka dina use vIrabhairava nAmaka kava~lAcAryane prabuddhAcArya evaM paramparApovakAcArya : 83 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAyA ki caNDamAri devIke sAmane sabhI prakArake pazuyugalake sAtha sarvAMga sundara manuSyayugalakI bali karaneke lie, vaha vidyApara-lokako jItane calA / mAridatta vidyAdhara-lokakI vijaya karane aura vahAMko kamanIya kAmaniyoMke kaTAkSAvalokanakI utsukatAko roka na sakA / usane caNDamAri mandirameM mahAnavamAMka Ayojana apUrva sAha aura ghUma-dhAmase sampanna karanekI ghoSaNA kii| sabhI tarahake pazu ekatra kiye gye| manuSyakumAlakI kamI dekhakara rAjyakarmacArI usakI talAzameM nikale / isI samaya rAjadhAnIke nikaTa sudAsa nAmake muni Akara tthhre| unake sAtha anya do alpavayaska ziSya bhI the| ye donoM bhAI-bahana, asya avasthAmeM hI rAjya tyAga kara sAdhu ho gaye the| madhyAhnameM ve donoM apane gurukI AmA lekara mikSA ke lie namarameM gye| yahAM unakI rAjyakarmacAriyoMse meMTa huii| karmacArI binA kisI rahasyakA udghATana kiye hI, bahAnA banAkara una donoMko paramAri mandirameM le gye| mAridatta isa sarvAga sundara nara-yubalako prApta kara atyanta prasanna hubA bora usane vidyAdhara-loka bhItane kI icchA chor3a dii| usane isa sundara nara-yugalako dekhakara unakA paricaya jAnanA caahaa| -prathama AzvAsa ___ muni kahane lagA--bharatazeSameM avanti nAmakA eka janapada hai| isakI rAjadhAnI ujjaminI ziprA nadI ke kinAre basI hai| yahA~ rAmA yazavanbu rAjya karatA thaa| usakI candraksI nAmakI rAnI kii| una donoMke yazodhara nAmakA eka putra huvA / eka dina rAjAne apane sirapara zveta keza dekhe, unheM dekhakara use vairAgya ho gayA aura usane apane putrako rAjya dekara saMnyAsa le liyA / yasoparakA rAjyAbhiSeka aura amRtamatIke sAtha usakA pANigrahaNa saMskAra ziAke taTapara eka vizAla maNDapameM dhUma-dhAmake sAtha sampanna hunna / -dvitIya AzvAsa yazodharane rAjya prApta kara usakI suvyavasthA kI / prajAke hitake aneka kArya sampanna kiye| -tRtIya AzvAsa eka dina rAjA yazodhara rAnI amRtamasIke sAtha vilAsa karake leTA ho thA ki rAnI use soyA samajha dhIrese pAMmase ubarI aura vAsIke vastra pahanakara makanate nikala pdd'ii| pazopara isa rahasyako avamata karaneke lie cupakese usake pIche ho gyaa| usane dekhA ki rAnI gajapAlAmeM pahuMcakara atyanta gande vijaya makaradhvaja nAmaka mahAktake sAtha vilAsa kara rahI hai| usake Azcarya, krodha aura ghumAkA ThikAnA na rhaa| vaha krodhAbhibhUta hokara una donoMko mAraneke lie socane lagA, para kucha kSaNa rUka kara ulTe pAMva lauTa AyA aura rAjamahalameM Akara palaMga para punaH so gayA / mahAvatake sAtha rati 84 : tIrthakara mahAvIra aura unakI nAcAryaparamparA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaneke uparAnta rAnI loTa AyI aura yazoSarake sAtha palaMga para isa prakAra cupakese so gayI, mAno kucha huA hI na ho / ____ isa ghaTanAse yazodharake manako bar3o coTa lgii| usakA dila cUra-cUra ho gayA / saMsArako asAratA usake samakSa nRtya karane lgii| vaha nArIjAtike chala-kapaTake sambandhameM bAra-bAra socane lagA / jittanA hI vaha socatA jAtA thA, utanA hI usakA mana ghRNAse bharatA calA jAtA thaa| prAta:kAla honepara yazodhara rAjasabhAmeM pahaMcA, to usakI mAtA candramatIne use udAsa dekhakara pUchA--"vatsa ! tumhArI udAsIkA kyA kAraNa hai ? Aja tumhArA mukha mlAna kyoM ho rahA hai ?" yazodharane bAta TAlanekI dRSTise kahA-"vAja maiMne rAtrike antima prahara meM eka bhayaMkara svapna dekhA hai| maiM apane putra yazomatiko rAjya dekara saMnyasta ho gayA huuN| zatru mere rAjya para AkramaNa kara rahe haiM aura yazomati una zatruoMkA sAmanA karanemeM asamartha hai|" ___ "ataeva he mAtA ! maiM aba apanI kulaparamparAke anusAra rAjakumArako siMhAsana dekara digambara muni honA cAhatA huuN|" putrake ina vacanoMko sunakara rAjamAtA atyanta cintita huI aura usane kuladevI caNDamArIke mandirameM bali car3hAkara svapnakI gAdi karAnekA mAya bannusmA : manopara palsiAke lie kisI bhI mUlya para taiyAra nahIM huA, to rAjamAtAne kahA ki ATekA murgA banAkara usIko bali kreNge| yazodharako vivaza hokara yaha mAnanA pdd'aa| usane vicAra kiyA ki "kahIM rAjamAtA mere dvArA avajJA hone para koI aniSTa na kara baitthe| ataeva mujhe mA~kI bAta svIkAra kara lenI caahiye|" eka ora caNDamArike mandirameM balikA Ayojana hone lagA aura dUsarI ora kumAra yazomatika rAjyAbhiSekakI taiyAriyAM hone lgiiN| ____ amRtamatIko jaba yaha samAcAra jJAta huA, to bhotarase vaha prasanna huI, para dikhAvA karatI huI kahane lagI--"svAmin ! mujhe chor3akara Apa saMnyAsa leM, yaha ucitta nhiiN| ataH kupAkara mujhe bhI apane sAtha le cleN|" yazodhara kulaTA rAnIkI viThAIse tilamilA uThA / usake manako gaharI vyathA huI, phira bhI vaha zAnta rahA / mandira meM jAkara usane ATeke murgeko bali cddh'aayii| isase usakI mAM to prasanna huI, kintu rAnIko duHkha huA ki kahIM rAjAkA vairAgya kSaNika na ho| ataeva usane bali kiye hue bATeke margake prasAdako banAte samaya, usameM viSa milA diyaa| jisake sAnese yazodhara aura usakI mA~ donoMkI mRtyu ho gyii| -caturva bAzvAsa mRtyuke bAda mAM aura putra donoM hI chaha banmoM taka pazuyonimeM bhaTakate pramukhAcArya evaM paramparApocakApArya : 85 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe / prathama janmameM yazodhara mora huA aura usakI mA~ candramatI kuttA ! dusare janmameM yazodhara hiraNa huA aura candramatI sarpa / tRtIya janmameM ve donoM ziprA nadImeM jala-jantu hue| yazodhara eka bar3I machalI huA aura candramatI eka magara / caturtha janmameM donoM bakarA bakarI hue| paJcama janmameM yazodhara punaH bakarA huA aura candramatI kaliMgadezameM bhaiMsA huI / chaThe janmameM yazodhara murgA aura candragatI murtI huii| murgA-murgIkA mAlika vasantotsavameM kukkuTa yuddha dikhAneke lie unheM ujjayinI le gayA / yahA~ sudatta nAmake AcArya Thahare hue the / unakaM upadezase una donoMko apane pUrva janmoMkA smaraNa ho gayA aura unheM apane kiye para pazcAttApa hone lagA / agale janmameM ve donoM maraNa kara rAjA yazomatike yahA~ usakI rAnI kusumAvalike garbhase yugala bhAI-bahanake rUpameM utpanna hue / unake nAma kamazaH abhayaci aura abhayamati rakhe gye| eka bAra rAjA yazomati saparivAra AcArya sudattakaM darzana karane gayA aura vahAM apane pUrvajoMkI paraloka yAtrA ke sambandha meM prazna kiyaa| AcArya sudattaneM apane divyajJAnake prabhAvase batalAyA ki tumhAre pitAmah yazodhaM athavA yazabandhu apane tapazcaraNake prabhAvase svarga meM sukha bhoga rahe haiM aura tumhArI mAtA amRtamatI viSa deneke kAraNa naraka meM vAsa kara rahI hai| tumhAre pitA yazodhara tathA unako mAtA candramatI Ake murge kI bali deneke pApake kAraNa chaha janmoM taka pazu yonimeM bhramaNa kara apane pApakA prAyazcitta kara tumhAre putra aura putroke rUpameM utpanna hue haiN| AcArya sudattane unake pUrvajanma kI yaha kathA sunAyI, jise sunakara una bAlakoMko saMsArake svarUpakA jJAna ho gayA aura isa bhayase ki bar3e honepara puna: saMsAracakrameM na pha~sa jAyeM, unhoMne kumArakAlameM hI dIkSA le lii| itanA kahakara abhayarucine kahA - "rAjan ! hama donoM vahI bhAI-bahana haiN| hamAre ve AcArya sudatta iso nagarake pAsa Thahare hue haiM / hama loga unhoMkI AjJA lekara bhikSAke lie nagara meM Aye the ki Apake karmacArI hameM pakar3a kara yahA~ le Aye / " - paJcama AzvAsa Ageko kathAvastumeM batAyA gayA hai ki mAridatta yaha vRttAnta sunakareM Azcaryacakita huA aura kahane lagA- "muni kumAra hameM zIghra hI apane guruke nikaTa le clo| mujhe unake darzanoMkI tIvra utkaMThA hai / sabhI loga AcArya sudattake pAsa pahuMce aura unake upadezase prabhAvita hokara dharma meM dIkSita ho gaye / isa kathAvastuke pazcAt antima tIna AzvAsoMmeM upAsakAdhyayanakA varNana hai, jo 46 kalpoM meM vibhAjita hai / prathama kalpakA nAma samastasamayasiddhAntA 86 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI zrAcAryaparamparA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vabodhana hai| isameM vaizeSika, pAzapata, kulAcArya, sAMkhya, bauddha, jaiminIya, cArvAka, vedAnsa Adi darzanoMke tatvoMkI samIkSA kI gayI hai| dvitIya kalpakA nAma AptasvarUpa-mImAMsana hai| isameM brahmA, viSNu, ziva, buddha aura sUrya Adike AptatvakI mImAMsA kI gayI hai| tRtIya kalpakA nAma AgamapadArthaparIkSaNa hai, isameM somadevane AgamakI samIkSA karate hue jaina muniyoMke AcArase sambandhita snAna nahIM karanA, Acamana nahIM karanA, nagna rahanA, khar3e hokara bhojana karanA jaise AcArameM udbhAvita doSoMkA nirAkaraNa kiyA hai| caturtha mUr3hatonmathana kalpameM pracalita loka-mUr3hatAoMkI samIkSA kI gayI hai| lokamar3hatAoMmeM grahaNa-snAna, saMkrAnti-dAna, agni-pUjana, dharmabhAvanAse nadI-samadrameM snAna, vRkSa-pUjA, stupa-vandana, gomutra-sevana, rala, bhUmi, yakSa, zastra, parvata pUjana AdikI gaNanA kI gayI hai| antataH samyak Apta, Agama aura tattvoMke zraddhAnako samyagdarzana nirUpita kiyA hai ! cAra kalpoMke pazcAt Ageke solaha kalpoMmeM samyagdarzanake AThoM agoMmeM prasiddha aJjana cora, anantamatI, udyAyana, revatIrAnI, jinendrabhakta seTha, vAripeNa, viSNukumAra muni aura vanakumAra muniko rocaka kathA, do gayA hai| 21veM kalpameM samyagdarzanakI utpatti-nimittoMkA kathana karate hue nisargaja aura adhigamaja bhedoM evaM sarAga aura vItarAga bhedoM tathA unake abhivyaJjaka prazamAdikA svarUpa batalAyA gayA hai / 22se 25veM kalpa taka madya, mAMsa, madhu Adike doSa batalAte hue madyapAna aura mAMsa-bhakSaNake saMkalpase utpanna doSa aura unake tyAgase utpanna honevAle kalyANakA kathAoM dvArA varNana kiyA gayA hai| 26 se 3rakheM kalpa taka paMcANuvratoMkA varNana hai aura hiMsA, jhUTa, corI, kuzIla aura parigrahase utpanna huI burAiyoMko batalAte hue pAMca kathAe~ prAJjala gadyameM likhI gayI haiM / tetIsaveM kalpameM tIna guNavatoMkA varNana hai| ___cotIsaveM kalpase calIsaveM kalpa taka sAmAyikazikSApratakA nirUpaNa hai| somadevane sAmAyikakA artha jinapUjAsambandhI kriyAe~ liyA hai| ataH 34veM kalpameM snAna-vidhi, 35veM meM samAcAra-vidhi, 36veMmeM abhiSeka aura pUjana vidhi, 37vameM stavana-vidhi, 38veMmeM japa-vidhi, 393meM dhyAna-vidhi aura 40veM kalpameM zrutArAdhana-vidhi varNita hai / 41veM kalpameM prauSadhopavAsa, 42veM kalpameM bhogopabhogaparimANavata aura 43veM kalpameM dAnakI vidhikA varNana AyA hai| 44veM kalpake prArambhameM zrAvakakI gyAraha pratimAoMko saMkSepameM batalAkara yatiyoMke lie janetara sampradAyameM pracalita nAmoMkI niruktiyA~ dI gayI haiM, jo eka nayI vastu hai| 45vameM saMllekhanA aura 46veM kalpameM kacha phUTakara bAtoMkA kathana hai| isa taraha somadevakA yaha upAsakAdhyayananirUpaNa vizeSa mahattvapUrNa hai| prabuvAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 87 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somadevake isa upAsakAdhyayananirUpaNapara sabase adhika prabhAva AcArya samantabhadrake ratnakaraNDa zrAvakAcArakA hai / usIke anusAra isameM samyagdarzana, aSTamUlaguNa, dvAdazavrata, ekAdaza pratibhAe~ aura samAdhimaraNakA kathana haiM / jaTAsiMhanandike va rAMgacaritakA bhI prabhAva isa para hai / jinasenake mahApurANa aura guNabhadrake AtmAnuzAsanakA bhI prabhAva upAsakA dhyayanapara dikhalAI par3atA hai / adhyAtmataraMgiNI isa granthakA dUsarA nAma yogamArga bhI hai / yaha adhyAtmaviSayaka racanA hai / isameM 40 padya haiN| eka prakArase yaha grantha stotrazailImeM likhA gayA hai / AmAkA svarUpa, zakti, guNa, samudghAta, cAritra, Asrava, bandha AdikA vizleSaNa karate hue nitya karmabandhanarahita AtmAkA svarUpa nirUpita kiyA hai| AtaM, raudra, dharma aura zukla dhyAnakA bhI saMkSepameM kathana kiyA hai| racanA bar3I hu aura upadezaprada hai / somadevako kAvyapratibhA aura pANDitpa somadeva advitIya pratibhAzAlI kavi aura dArzanika vidvAn haiN| inake gadya aura padya donoM meM zabda- ramaNIyattAke sAtha artharamaNIyatA vidyamAna hai / udAtta varNana, navIna zabdAvali aura ucca bhAvabhUmike kAraNa hI kaviko 'kavikularAja' upAdhi rahI hogI / aprayukta aura kliSTa zabdoMke prayogake lie somadeva prasiddha haiM / inake mata se doSarahita, mAdhurya Adi guNayukta rasabhAva samanvita evaM alaMkRta racanA hI kAvyakI koTimeM parigaNita kI jAtI hai / AcArya vAdirAja dArzanika, cintaka aura mahAkavike rUpameM vAdirAja syAta haiM / ye uccakoTike tArkika honeke sAtha bhAvapravaNa mahAkAvyake praNetA bhI haiN| inakI buddhirUpo gAyane jIvanaparyanta zuSkatarkarUpI ghAsa khAkara kAvya- dugdhase sahRdayajanoMko tRpta kiyA hai| inakI tulanA jaina kaviyoMmeM somadevasUrise aura itara saMskRtakaviyoMmeM naiSadhakAra zrIharSase kI jA sakatI hai / vAdirAja dramila yA dravir3a saMghake AcArya the / isameM bhI eka nandisagha thA, jisakI aruGgala zAkhAke antargata inakI gaNanA kI gayI hai| anumAna hai ki aruGgala kisI sthAna yA grAmakA nAma hai, jahAMkI muniparamparA rujAlAnvayake nAmase prasiddha huI hai / 1. adhyAtmataraMgiNI, satvanuzAsanAdisaMgrahake antargata, mANikacanda di0 janavandhamAcya vi0 saM0 1975 / 88 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdirAjakI SaTtakaSaNmukha, syAvAdavidyApati aura jagadekamallavAdI' upAdhiyAM thiiN| ekIbhAvastotrake ansameM nimnalikhita padya pAyA jAtA hai vAdirAjamanugAbdikaloko vAdirAjamanutArkikasiMhaH / vAdirAjamamukAvyakRtaste vAdirAjamanubhavyasahAyaH / / arthAt samasta vaiyAkaraNa, tArkika aura bhavyasahAyaka vAdirAjase hIna haiM, varthAt vAdirAjakI samatA nahIM kara sakate haiN| eka zilAlekhameM kahA gayA hai ki ve sabhAmeM akalaMkadeva ( jaina ), dharmakIrti (bauddha), bRhaspati ( cArvAk ) aura gautama { naiyAyika ) ke tulya haiN| isase spaSTa hai ki vAdirAja aneka dharmaguruoMke pratinidhi' the| masliSepaprazastimeM. vAdivivetA aura kavike rUpameM inakI stuti kI gayI gayI hai| inheM jinendrake samAna zaktizAlI vaktA aura cintakake rUpameM batAyA gayA hai trailokya-dIpikA pANI dvAbhyAmevodagAdiha / jinarAjata ekasmAdekasmAdvAdirAjataH / / vAdirAja zrIpAladevake praziSya, matisAgarake ziSya aura rUpasiddhike kartA dayApAla munike gurubhAI the / vAdirAja yaha nAma upAdhi jaisA pratIta hotA hai / sambhavataH adhika pracalita honeke kAraNa hI kavi isa nAmase khyAta ho gayA hogaa| aitihAsika zoSa aura khojake AdhAra para kucha vidvAnoMne kavikA nAma kanakasena batalAyA hai| para sabala takoMse isako siddhi nahIM ho pAtI hai / ataH abhI taka ukta tathya mAnya nahIM ho sakA hai| pArzvanAthacaritako prazastimeM apane dAdAguru zrIpAladevako "siMhapuraika 1. SaTtakaSaNmukha sthAnAvavidyApati ganu agakamaslavAdiMgalu emisida zrIvAdirAja devaruma -zrIrAisa dvArA sampApita nagara tAlukAkA insakrapazamsa naM. 36 / 2, sabasi yazkalaGgaH kIrtane dharmakItivacasi surapuroSA nyAyavAdesapAdaH / iti samayayuSaNAmekataH saMgatAnAM pratinidhiriSa devo rAjate vAdirAjaH / / -inskrapazamsa naM0 39 / 1. jaina zilAlekhasaMbaha, prathama bhAma, abhilekhasaMsthA 54, mahilagaprazasti, padya 40 / 4. hitabino yasya nRNAnuvAtta-vAcA mibadA hita-rUpa-siddhiH / banyo dayApAsamubhiH savAcAsiddhastatAmmUDIna ya: prbhaavH|| -kahI, paJca 38 / 5. Introduction of Yashodhar charitra, Dharwar Edition 1963, page5. pranujAcArya evaM parammarApoSakApArya : 89 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhyaH' kahA hai aura nyAyavinizcayako prazastimeM apane Apako 'siMhapurezvara " likhA hai / ina donoM padoMkA Azaya sihapuranAmaka sthAnake svAmIse hai / ataH premIjIkA anumAna hai ki siMhapura unheM jAgIrameM milA huA thA aura vahA~ para unakA maTha bhI thA / zravaNabelagolake zaka saMvat 1047 ke abhilekhameM' vAdirAjakI ziSyaparamparAke zrIpAda sandhideva hotA niSNurddhana nemaladeva dvArA jinamandiroMke jIrNoddhAra aura muniyoMke AhAradAnake hetu zalyanAmaka grAmako dAnarUpa denekA varNana hai / zaka saM0 1122 meM utkIrNa kiye gaye 495 saMkhyaka abhilekhameM batAyA gayA hai ki SaTdarzanake adhyetA zrIpAladeva ke svargavAsI honepara unake ziSya vAdirAjane paravAdimallanAmakA jinAlaya nirmita karAyA thA aura usake pUjana evaM muniyoMke AhAradAna ke hetu bhUmidAna diyA thA / uparyukta kathana se yaha spaSTa hai ki vAdirAjakI guruparamparA maThAdhIzoMkI thI, jisameM dAna liyA aura diyA jAtA thA / ye svayaM jinamandiroMkA nirmANa karAte, jIrNoddhAra karAte evaM anya muniyoMke lie AhAradAnakI vyavasthA karate the / devasenasU rike darzanasArake anusAra dramila yA dravir3a saMghake muni kaccha, kheta, vasati ( mandira ) aura vANijyarUpameM AjIvikA karate the tathA zItala jalase snAna bhI karate the| isI kAraNa dramila saMghako jainAbhAsa kahA gayA hai| karnATaka aura tamilanADa isa saMghake kAryakSetra the / vAdirAjasUrike viSaya meM eka kathA pracalita hai ki inheM kuSTha roga ho gayA thaa| eka bAra rAjAkI sabhA meM isakI carcA huI, to inake eka ananya bhaktane apane guruke apavAdake bhayase jhUTha hI kaha diyA ki unheM koI roga nahIM hai / isa para vAda-vivAda huA aura antameM rAjAne svayaM hI parIkSA karanekA nizcaya kiyA / bhakta ghabarAyA huA vAdirAjasUrike pAsa pahu~cA aura samasta ghaTanA kaha sunAyI / gurute bhaktako AzvAsana dete hue kahA - "dharmake prasAdase ThIka hogA, cintA mata karo" / anantara ekIbhAvastotrakI racanA kara apanI vyAdhi dUra kI / 1. sampAdaka DaoN0 mahendrakumAra myAyAcArya prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kAzI, san 1954 I0 antima prazasti / 2. premI - jaina sAhitya aura itihAsa, bambaI, dvitIya saMskaraNa, pu0 294 / 3. jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhilekha saMkhyA 493, pU0 395 4. nyAyavinizvayavivaraNa, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prastAvanA, pu0 59-61 / 90 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA 1 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekIbhAvastotrake tarIkAkAra kaNa tI pUrNarUpa se to uddhRta nahIM kI hai, para jo aMza likhA hai, usase kuSTha vyAdhikA saMketa milatA hai| batAyA hai - "mere antaHkaraNameM jaba Apa pratiSThita haiM, taba merA yaha kuSTha rogAkrAnta zarIra yadi suvarNa ho jAye, to kyA Azcarya hai / " sthiti-kAla vAdirAjane apane granthoM kI prazastiyoM meM racanA kAlakA nirdeza kiyA hai / ye prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake racayitA prabhAcandra ke samakAlIna aura akalaMkadevake granthoMke vyAkhyAtA hai / kahA jAtA hai ki cAlukya nareza jayasiMhakI rAjyasabhA meM inakA bar3A sammAna thA aura ye prakhyAta vAdI gine jAte the| jayasiMha ( prathama ) dakSiNake solaMkIvaMzake prasiddha mahArAja the / inake rAjyakAlake tIsase adhika dAnapatra aura abhilekha prApta ho cuke haiM, jinameM sabase pahalA abhilekha zaka saMvat 938 ( I0 san 1016 ) kA hai aura antima zaka saMvat 964 ( I0 san 1042 ) kA hai / ataeva inakA rAjya-kAla I0 san 1016-1042 I0 taka haiM / vAdirAjane apanA pArzvanAthacarita 'siMhacakrezvara' yA 'cAlukyacakravartI' jayasiMhadevakI rAjadhAnImeM nivAsa karate hue zaka saMvat 947 ( I0 san 1025 ) kAttika zuklA tRtIyAko pUrNa kiyA thaa| yaha rAjadhAnI lakSmIkA nivAsa aura sarasvatIkI janmabhUmi thI / yazodharacaritake tRtIya sargake antima padya aura caturtha sargake upAntya padyameM kavine kozalapUrvaka mahArAja jayasiMhadevakA ullekha kiyA hai| ataH isase spaSTa hai ki yazodharacaritakI racanA bhI kavine jayasiMhake samaya meM kI hai| pArzvanAthacaritakI prazastike AdhArapara jayasiMhakI rAjadhAnI kaTTara nAmaka sthAna mAnA jAtA hai| yaha sthAna madrAsa prAnta meM eka sAdhAraNa gAMva hai, jo bAdAmIse bAraha mIla uttarakI ora hai / 1. he jina mama svAntaH gehUM mamAntaHkaraNamandiraM tvaM pratiSTha san idaM madIyaM kuSTharogAkrAntaM" "ekIbhAva, vRtti, zloka 4 / 2. zAkAnde nagavAdhirandhragaNane saMvatsare kocane mAse kAlikanAmni buddhimahite zuddha tRtIyAdine / siMhe yAti japAdike vasumatIM jainI katheyaM mayA niSpItaM gamitA satI bhavatu vaH kalyANaniSpattaye // - pA0 ca0 pra05 padya / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 91 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 kIthane 'History of Sanskrit Literature' nAmaka granyameM batAyA hai "dakSiNadeza nivAsI kanakasena vAdirAja dvArA racita aisA hI kAvya hai, jisameM cAra sagaM aura 226 padya haiN| unake ziSya zrIvijayakA samaya lagabhaga 950 I0 hai|" isase spaSTa hai ki DaoN0 kItha vAdirAjako somadevase pUrvavartI mAnate haiM aura inakA samaya dasavIM zatIkA uttarArddha siddha karate haiN| hults ( Hultzsch ) ne likhA hai ki ajitasena vAdIbhasiMha vAdirAja dvitIyaka ziSya the aura yAdavarAja aireyaMga tathA zAntarAja telaguke ( san 1103 I0 ) guru the| DaoN0 kIthane jina kanakasena vAdirAjakA ullekha kiyA hai, ve prastuta vAdirAjase bhinna kAI pAdarAja haiN| hus dvAra: piTa mAdirAja bhI nAzvanAthacaritake racayitAse bhinna hI koI anya vyakti haiM / prastuta vAdirAja jagadekamalla dvArA sammAnita hue the, ataH inakA samaya san 1010 se 1065 I0 pratIta hotA hai| yataH jagadekamallakA samaya anumAnataH san 1018-1032 I. ke bIca honA cAhiye / pArzvanAtharisake atirikta yazodhararita, ekIbhAvastotra,nyAyavinizcayavivaraNa aura pramANanirNaya racanAe~ bhI vAdirAjakI prApta haiN| racanAoMkA paricaya pAzvanAthacarita mahAkAvyakI dRSTi se vAdirAjakA pArzvanAthacarita zreSTha kAvya hai / isameM bAraha sarga haiN| kathAvastu nimna prakAra hai| podanapurameM avindanAmakA eka atyanta pratApI evaM thonilaya rAjA rahatA thaa| yaha nagara samRddha aura mahimAmaNDita thaa| rAjA dAnI, kRpAla aura yazasvI thA / mantrI vizvabhUti vilakSaNa guNayukta yA / usane eka dina rAjAse nivedana kiyA ki aba saMsArake viSaya-bhogoMse mujhe vitRSNA ho gayI hai, ata: AtmakalyANa karanekI anumati pradAna kIjie / vizvabhUtike pravajita honepara rAjAne usake choTe putra marubhUtiko mantrI niyukta kara liyA / vizvabhUtike bar3e putrakA nAma kamaTha thaa| eka samaya bajavIra nAmaka prAntika zatru aravindakA virodha karane lgaa| use parAjita karaneke lie aravindake sAtha marubhUtiko bhI jAnA par3A aura usake bar3e bhAI kamaThako rAjAne mantrIpada para pratiSThita kiyaa| jaba aravinda apanI caturaMgiNI senA lekara calA, to brajavIrane bhI sainikataiyArI kI, para usakI senA aravindakI senAke samakSa Thahara na sakI aura vijayalakSmI aravinda1. History of Sanskrit Literature (Oxford 1928 ), Page 142. 2. Introduction of Yashodhar charita ( Dharwar 1963) P. 7. 92 : vIryakara mahAbIra aura janako AcArgaparamparA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prApta huii| vaha vijayapatAkA phaharAtA huA apane nagarameM lauTa aayaa| prthmsrg| mantripada prApta karaneke uparAnta kamaThane apane choTe bhAI marubhUtikI patnI yasundharAko dekhA / vaha usake rUpa-saundaryase atyadhika AkRSTa huA, asaH usake abhAvameM usake prANa jalane lage / madanajvarane use dhara dbaayaa| kamaThake mitroMko cintA huI aura eka mitrane vAstavika tathya jAnakara vasundharAko kamaThakI bImArIkA samAcAra dekara bulAyA 1 vasundharA kamaThako dekhate hI usake vikAroMko jAna gayI, usane kamaThake anAcArase bacanekA pUrA prayAsa kiyaa| para antameM bAdhya hokara use kamaThakI bAteM svIpa karanI pdd'ii| ___ rAjA aravindako vApasa lauTane para kamaThake durAcArakA patA calA, to usane use nagarase nirvAsita kara diyaa| kamaTha tApasiyoMke AzramameM gayA aura vahA~ usane tapasviyoMke asta grahaNa kara liye / marubhUti bhAIko bahuta pyAra karatA thA, ata: vaha usako khojane lagA / rAjA aravindane marubhUtiko kamaThake pAsa jAnese bahuta rokA, para bhrAta-bAtsalyake kAraNa vaha ruka na sakA / kamaTha bhUtAcala parvata para sapasyA kara rahA thaa| marubhUtiko AyA huA jAnakara usane pahAr3ako eka caTTAna usake Upara girA do, jisase marubhUtikA prANAnta ho gyaa| idhara podanapurameM svayaMprabha nAmake munirAja padhAre / rAjA unakI vandanAke lie gayA / -dvitIya sarga / vandanA karaneke uparAnta aravindane munirAjase marubhUtike sambandhameM pUchA / munirAjane kamaTha dvArA prANAnta kiye jAneko ghaTanAkA nirUpaNa karate hue kahA ki marubhUtikA jIva sallakIvanameM vacadhoSa nAmakA hAthI huA hai / jaba AzramavAsiyoMko kamaThakI uddaNDatA bora nRzaMsatAkA patA calA to unhoMne use Azramase nikAla diyA / ataeva vaha duHkhI hokara kirAtoMke sAtha jIvana vyatIta karane lagA / jIvanahaMsA karaneke kAraNa usane bhI sallakIvanameM kRkavAku nAmaka sarpaparyAya prApta kii| marubhUtikI mAtA putraviyogake duHkhase maraNa kara usI banameM bAnarI huii| ___ aravindanRpati manirAbase mata vRttAnta sunakara virakta ho gayA aura usane munivrata dhAraNa kiye / mumirAja aravinda apanI bAraha varSa bAyu avaziSTa jAnakara tIrthavandanAke lie sasaMgha cala diye / mArga meM unheM sAlakIvana milA / manuSyoM ke AvAgamana evaM kolAhalako dekhakara vajraghoSa bigar3a gayA aura logoMko kucalatA huA Age aayaa| jaba usane aravinda munirAjako dekhA to use pUrvajanmakA smaraNa ho AyA aura unake caraNoMmeM sthira ho gayA / avadhijJAnake balase muni pramuvAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 93 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjane use marubhUtikA jIva jAnakara sambodhita kiyA / vajraghoSako samyaktva utpanna ho gayA aura niraticAra vrata pAlana karane lgaa| saMgha sammedAcalakI ora calA gayA / tapazcaraNake kAraNa vajraghoSa hAthI kRza ho gyaa| eka dina vaha jala pIne ke lie eka jalAzaya meM gayA aura vahAM apanI zArIrika durbalatAke kAraNa paMka meM pha~sa gayA / kRkavAkune jaba hAthIko dekhA to pUrvajanmake varake smaraNa ho Anese use mastaka meM ha~sa liyA, jisase hAthokI mRtyu ho gayIM / mRtyuke samaya hAthIke pariNAma bahuta ho zubha rahe, jisase vaha mahAzuka svargake svayaMprabha vimAna meM deva huA / idhara vAnarIne sarpake usa kukRtyako dekhakara pattharakI caTTAna girA kara use mAra DAlA, jisase vaha naraka gyaa| svarga ke vaibhava ko dekhakara tathA avadhijJAnase apane upakArIko jAnakara usane bhUmipara aravinda munike caraNoMkI pUjA kI 1 pazcAt svarga meM rahakara divya sukha bhogane lagA / - tRtIya sarga | vijayA para trilokottama nAmaka nagara hai / isa nagarakA svAmI vidyudvega nAmakA vidyAdhara thA / isakI patnI vidyunmAlA nAmakI zrI / isa dampatike yahA~ marubhUtikA jIva svargase cyuta ho razmivega nAmaka putra utpanna huaa| vaha ati tejastrI aura sundara thaa| eka dina pUrvajanmakA smaraNa ho jAnese vaha virakta. ho gayA aura samAdhigupta nAmaka munike pAsa jAkara dIkSA grahaNa kara lii| eka dina munirAja razmivega himAlaya parvatakI guphAmeM kAyotsarga kara rahe the ki kamaThakA jIva ajagara, jo ki narakase nikalakara ajagara paryAyameM AyA thA, unapara jhapaTA aura unake mastakameM kATa liyA / munirAjane isa asahya vedanAko bahuta zAntipUrvaka sahana kiyA, jisase unheM acyuta svargakI prApti huI / yahA~ vidyutprabhake nAmase prasiddha hue| usa ajagarane bhI marakara tamaprabhA nAmaka chaThI bhUmimeM janma grahaNa kiyA / pazcima videha azvapura nAmaka nagara meM vajravIrya zAsana karatA thA / isakI patnI vijayA nAmakI thI / kAlAntarameM vidyutprabha svargase cyuta ho vijayAke garbhase vajranAbha nAmakA putra huA / -- caturtha sarga | vajranAbha dhIre-dhIre bar3hane lagA aura kucha hI samaya meM astra-zastra meM pAraMgata ho gyaa| bAda meM vaha yuvarAjapada para pratiSThita huA / kA Ananda letA huA vajranAbha samaya yApana karane lagA / Akara AyudhazAlAmeM cakraratna utpanna honekI sUcanA dI / vasantAdi SaD RtuoM eka dina kisIne - paMcama sarga / vajranAbhane cakra ratnakI pUjA kI aura yAcakoMko yatheSTa dAna dekara baha digvijayake lie taiyAriyAM karane lagA / usane digvijayake lie prasthAna kiyaa| cakravartI vajranAbhakA prathama skandhAvAra sItodA nadIke taTapara avasthita huA / 94 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI, senApati, sAmanta aura anya rAjAoMne apane-apane yogya nivAsasthAnakA cayana kiyA -SaSTha sagaM / cakravartIkI senA ne nadoko pAra kiyA aura bAraha yojana jAnepara cakravartIkA ratha ruka gayA / AkAzabhASita vANI sunakara usane mAgadha vyantarake pAsa bANa chor3a diyA / use dekha vyantara krodhAviSTa ho gayA aura usakI senA yuddhake lie sannaddha ho gayI / eka vRddha puruSane mAgadhako samajhAyA ki balazAlI puNyAtmAoMse vigraha karanA ucita nahIM hai / unase sandhi karanepara hI lAbha hotA hai | ataH mAgadha deva bahuta-sI amUlya vastueM lekara cakravartIkI sevAmeM upasthita huA ! bahA~se cakravartI sindhu nadIke ghATImeM praviSTa huA tathA varatanu debako apane adhIna kiyA / anantara cakravartIkI senA vijayArdhapara pahu~cI / isa parvatakA zAsana karanevAle vijayArdhakumArane namrIbhUta ho cakravartIkI pUjA kI aura aneka vastue~ bheMTa diiN| kRtamAladevane caudaha AbhUSaNa diye aura guhAkA dvAra kholane kI vidhi btlaayii| guhAke bhItara praviSTa hokara senApatine mlecchoMko jIta liyA / bahA~se calakara vaha vRSabhAcala para AyA / vidyAdharoMko parAjita kara vidyAdharakumAriyoMkA pANigrahaNa kiyA / isa prakAra SaTkhaNDakI vijaya kara vaha azvapura nagarameM vApasa AyA ! -- saptama sarga ! vacanAbhako chayAnabe hajAra rAniyA~, caurAsI lAkha hAthI, aThAraha karor3a ghor3e aura itane hI savAra the| eka dina vaha rAjA vanamAlIse prArthita ho vasantakI zobhA dekhane gyaa| isa prasaMga meM kavine vasantakA bar3A sundara varNana kiyA hai / jaba cakravartI vanase vApasa lauTane lagA, to vasantazrI samApta ho cukI thI / sarvatra prakRtimeM udAsI chAyI huI thii| isa parivartanako dekhakara rAjAko vairAgya utpanna ho gayA aura usane rAjyabhAra apane putrako sauMpa diyaa| kSemaMkara munike pAsa jAkara usane dIkSA grahaNa kara lii| kamaThakA jIva usI vanameM kuraMga nAmakA kirAta huA, jisa vanameM vaJcanAbha tapasyA kara rahe the| usa kirAtane samAdhistha munike Upara bANa calAyA, jisase ve dharAzAyI ho gaye / samAdhipUrvaka zarIra chor3ane se cakravartI munirAjane madhya graiveyakameM ahamindrakA zarIra prApta kiyA / munirAjakA anta karanevAle usa bhIlane saptama narakameM janma grahaNa kiyA / cakravartIkA jIva madhya-greveyakase cyutta ho ayodhyA nagarIke vajrabAhu rAjAkI prabhAkarI nAmaka rAnIke garbha meM AyA ! janma lenese samasta prajAko Ananda huA | ataeva rAjAne usakA nAma Ananda rakhA / yuvA honepara rAjAne Anandaet rAjyAdhikAra de diyA / Anandate rAjyalakSmIko samRddha banAyA - aSTama sagaM / Anandane samasta maMgaloMkA utpAdaka jinayajJa Arambha kiyA / use dekhaneke muddhAcA" evaM paramparApoSakAcArya : 95 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie sadguNa-sampanna dRDhamUrti muni bhI Aye / rAjA Ananda jinamahotsava karatA huA nivAsa karane lagA / eka dina apane zyAma kezoMmeM eka zveta kezako dekhakara use virakti ho gayI aura apane putrako rAjya dekara vaha vanameM tapazcaraNa karane calA gyaa| muni Ananda tapasyAma lIna thA ki kamaThake jIva siMhane dekhA / pUrvajanmake bairakA smaraNa kara usane munipara AkramaNa kiyA / zAnti aura mamAdhipUrvaka maraNa karanese Anata svarga meM ahamindra huA / cha: mAsa Ayuke zeSa rahane para vArANasI nagarImeM ratnoMkI varSA hone lgii| mahArAja vizvasenakI mahiSI brahmadattAne solaha svapna dekhe| prAtaH patise svapnoMkA nivedana kiyA / patine una svapnoMkA phala trilokInAtha tIrthakarakA janma batalAyA / navama sarga / brahmadattAne jinendrako janma diyA ! cadanikA ke devananmotsava sampanna karane Aye / indrANI prasUti gRhameM gayI aura mAyAmayI bAlaka mAtAke pAsa sulAkara jinendrako le Ayo aura usa bAlakako indrako de diyaa| indrane sumeru parvatapara janmAbhiSeka sampanna kiyA aura pAzvanAtha nAmakaraNa kiyA / pArzvanAthakA bAlyakAla bItane lagA | jaba ve yuvA hue to eka dina eka anucarane Akara nivedana kiyA ki eka sAdhu vanameM paMcAgni tapa kara rahA hai / pArzvanAyane avadhijJAnase jAnA ki vaha kamaThakA hI jIva manuSya paryAya pAkara kusapa kara rahA hai| ke usa tapasvIke pAsa pahuMce aura kahA ki tumhArI yaha tapasyA vyartha hai| isa hisaka tapase pharma-nijaMga nahIM ho sakatI hai| tuma jisa lakar3Iko jalA rahe ho usameM nAga-nAgina jala rahe haiN| ataH lakar3Iko phAr3akara nAga-nAgina nikAle gaye / pAcanAyane unheM NamokAra mantra sunAyA, jisase una nAga-nAginane gharaNandra aura padmAvatIke rUpameM janma grahaNa kiyA / gharamendra-padamAvatIne Akara pArzvanAthakI pUjA kii| - dgmsrg| pArzvanAthakI sevAmeM aneka rAjA kanyA-ratna lekara Aye / mahAgaja vizvasenane unase nivedana kiyA ki vivAha kara gRhasthajIvana vyatIta kiijie| pArzvanAthane vivAha karanese inakAra kara diyA aura ve virakta ho gaye / lokAntika devoMne Akara unake vairAgyako utpattipara puSpavRSTi kii| pArzvanAthane paMcamuSTi loca kara dIkSA grahaNa kii| unheM dUsare hI kSaNa manaHparyayajJAna prApta ho gyaa| upavAsake pazcAt julmamedanagarake rAjA dharmAdayake yahAM pAzvanAthane pAyasAntakA AhAra grahaNa kiyA / vanameM Akara pratimA-yogameM avasthita ho gaye / kamaThakA jIva bhatAnanda deva AkAza mArgase jA rahA thaa| tIrthakarake prabhAvase vimAna ruka gyaa| vaha vimAna skaneke kAraNakI talAza kara ho rahA 96 : tIpaMkara mahAvIra aura unakI prAcAryaparamparA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA ki usakI dRSTi pAzvanAtha para pdd'ii| usane pUrvajanmakA smaraNa kara vANavRSTi kI, para vaha tIrthakarake prabhAvase puSpavRSTi bana gyii| dharaNendra-padmAvatIko jaba bhUtAnandake upadravoMkA patA lagA, to donoM tatkSaNa vahA~ Aye aura prabhuke upasargakA nivAraNa kiyaa| bhagavAnne zukla-dhyAna dvArA dhAtiyAkarmoko naSTa kara kevalajJAna prApta kiyaa| devoMke jaya-jayanAdako sunakara bhutAnanda Azcaryacakita ho gayA aura vaha tIrthaGkarakI stuti karane lgaa| ..yaza sarga __indrakI AjJAse kuberane samavazaraNakI racanA kI / tiryaJca, manuSyAdi sabhI bhagavAnkA upadeza sunane lge| mAnava-kalyANakA upadeza sunakara sabhI prANI santuSTa hue| ratnatraya aura tattvajJAnakI amRtavarSA huii| pazcAt eka mahInekA yoganirodha kara aghAtiyAkarmokA bhI nAza kiyA aura nirvANa-lakSmI prApta kii| -dvAdaza sarga kathAvastukA srota aura gaThana pArzvanAthakI paramparA-prasiddha kathAvastuko hI kavine apanAyA hai / yaha kathAvastu uttarapUrANameM nibaddha hai| saMskRta bhASAmeM kAvya rUpameM pAzvanAthacaritako sarvaprathama gumphita karanekA zreya vAdirAjako hI hai / inase pUrva jinasena dvitIya (I0 san 9vIM zatI) ne pArvAbhyudayameM isa caritako saMkSepameM nibaddha kiyA hai| samagra jIvanakI kathAvastu vahA~ nahIM A pAyI hai| apabhrazameM padmakIrtine vi0 saM0 29.2 (I0 san 935)meM 18 sandhiyoMmeM pAsaNAhacariukI racanA avazya kI hai| kavi vAdirAjane ukta apabhraza 'pAsaNAhacariu kA adhyayana kiyA ho, to koI Azcarya kI bAta nhiiN| vi0 saM01189 (I0 san 1132) meM zrIdharane 12 sandhiyoMmeM apabhraza bhASAmeM eka anya 'pAsaNAhariukI racanA kI hai / saMskRta bhASAmeM (I0 san 1219) mANikyacandra dvArA aura san 1255 I0meM bhAvadevasUri dvArA pArzvanAthacarita nAmaka kAvya likhe gaye haiN| prAkRta bhASAmeM pArzvanAthacaritakA gumphana sarvaprathama abhayadevake prazidhya devabhadrasUri dvArA vi0 saM0 1168 (I0 san 1111) meM kiyA gayA hai / ataH kAvya rUpameM apabhrazake pAsaNAhariuke pazcAt saMskRtameM vAdirAjakA hI caritakAvya upalabdha hotA hai| kathAvastukA mUla srota "tiloyapaNNattI', 'caupannamahApurisacariya' (vi0 saM0 925, I0 san 868) evaM uttarapurANa (zaka saM0 820, I0 san 898) haiN| uttarapurANameM batAyA gayA hai ki pArzvanAtha yuvaka hone para krIr3A karane vanameM gye| vahAM unheM mahIpAla nAmaka tApasa paMcAgni tapa karate milaa| yaha pArzvanAthakA mAtAmaha thA | cauppannamahApurisariyameM yahI kathAnaka isa 1. uttarapurANa, bhAratIya jJAnapITha kAzI, 73 parva, pR0-429-442 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 97 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra AyA hai ki eka dina pArzvanAtha apane bhavanake UparI bhAga para baiThe hue the| unhoMne dekhA ki nagarake loga' nagarase bAhara cale jA rahe haiM / pUchane para patA calA li kamaTha nApaka sAdhu pagaDIke bAhara AyA hai ! vaha mahAna tapasvI hai ! loga usakI vandanAke lie jA rahe hai / puSpadantane apane mahApurANameM uttarapurANake anusAra hI kathAnaka likhA hai, para isa kAvyameM batAyA gayA hai ki sabhAmeM eka puruSane Akara sUcanA dI ki nagarake bAhara eka mubhi AyA hai jo paMcAgni tapa kara rahA hai| anucarake vacana sunakara pArzvanAthane apane avadhijJAnase jAnA ki kamalakA jIva nakase nikalakara tapa kara rahA hai| ve vahAM pahuMce aura unhoMne hiMsaka tapa karanese use rokA aura adhajale nAga-nAginako NamokAra mantra sunaayaa| uparyakta kathAnakako kavine uttarapurANase jyoM-kA-tyoM nahIM liyA hai| apanI kalpanAkA bhI upayoga kiyA hai| isI prakAra pArzvanAtha para upasarga karane vAlekA nAma uttarapurANa aura puSpadantake mahApurANameM sambara AyA hai, jabaki isa mahAkAvyameM bhatAnanda nAma batAyA hai| bhagavAn pAzvanAthako AhAra dene vAle rAjAkA nAma uttarapurANameM dhanya batAyA hai, jabaki isa kAvyameM dharmodaya nAma AtA hai / isa prakAra kathAvastukA cayana paramparA prApta granthoMse kiyA gayA hai / kathAvastukA gaThana sundara huA hai / zaithilya nahIM hai| zRgArika varNana kathAvastuko sarasa banAne meM sahayogI hai| pUrvabhavoMkI yojanAne ghaTanAoMko vizRhalita nahIM hone diyA hai / kavikA mana marubhasike pazcAt vacanAma cakavatIke janmakrI ghaTanAAke varNanameM adhika ramA hai| sabhI ghaTanAeM zRkhalAbaddha haiM / kaI janmoMke AkhyAnoMko eka sUtra meM Abaddha karanekA saphala prayAsa kiyA gayA hai| yadyapi aneka janmoke AkhyAna-varNanase pAThakakA mana saba jAtA hai aura use agale janmase sambandha jor3ane ke lie bhavAliko smaraNa rakhanA par3atA hai, to bhI kathAmeM pravAhakI kamI nahIM hai| samasta kathAnaka eka hI kendrake cAroM ora cakkara lagAtA hai| eka manovaijJAnika zruTi yaha dikhalAI par3atI hai ki kamaTha kaI bhavoM taka ekAntara vaira karatA rahatA hai, jabaki marubhUtikA jIva sadaiva usakI bhalAI karatA hai| kabhI bhI vaira-virodha nahIM krtaa| antima pAzvanAthake bhavameM bhI vaha kaSTa detA hai| pArzvanAthako kevalajJAna honepara hI usakA virodha zAnta hotA hai / ataH isa prakArakA ekAkI virodha anyatra bahuta kama AtA hai / 'samarAiccakahA' meM samarAdityakA vaira-virodha bhI agni zarmAke sAtha nau bhavoM taka calA hai / hA~, agnizarmAko guNasenake bhavameM samarAditya avazya kaSTa detA hai aura usako cir3hAtA hai| ataH ruSTa hokara agnizarmA nidAna 98 : tIrthakara mahAbIra aura unakI AcAryaparAmparA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai aura nau bhavoM taka vaira-virodha calatA rahatA hai| pArzvanAthacaritameM bhI isa prakArakA vaira-virodha pAyA jAtA hai / marubhUti kamaThase apAra sneha karatA hai, para kamaya usake nizchala premako AzaMkAkI dRSTise dekhatA hai / anviti-guNa kathAvastumeM nihita hai| mahAkAvyatva zAstrIya lakSaNoMke anusAra pArzvanAthacarita mahAkAvya hai| isameM 12 sarga haiM aura maMgalastavanapUrvaka kAvyakA Arambha huA hai / nagara, vana, parvata, nadiyA~, sa, USA, sAdhyA, rajanI, candromaya, prabhAsa Adi prAkRtika dRzyoMke varNana, janma, vivAha, skandhAvAra, sainika abhiyAna, yuddha, sAmAjika utsava, zRgAra, karuNa Adi rasa, hAva-bhAva vilAsa evaM sampatti-vipattimeM vyaktiyoMke sukhaHdukhoMke utAra-car3hAvakA kalAtmaka varNana pAyA jAtA hai| tIrthakarake caritrake atirikta rAjA-mahArAjA, seTha-sAhakAra, kirAta-bhIla, cANDAla Adike caritracitraNake sAtha pazu-pakSiyoMke caritra bhI prastuta kiye gaye haiM / vyakti kisa prakAra apane caritrakA vikAsa yA patana aneka janmoMmeM karatA rahatA hai, isakA sundara nirUpaNa kiyA gayA hai| pAzvanAthacaritameM sundara rasa-bhAvapUrNa uktiyoMke sAtha vibhinna saMvegoMkA citraNa AyA hai| samasta zreSTha kaviyoMne apane kAvyako kalAtmaka kalpanA aura bhAvapravaNa banAneke lie navarasoMkA samAhAra kiyA hai| prastuta kAvyakA aMgI rama zAnta hai aura aMga rUpameM zRgAra, karuNa, vIra, bhayAnaka, vIbhatsa aura raudra rasoMkA niyojana pAyA jAtA hai| zrRMgAra 4164, 8 / 19, 8 / 20, 8134, 8139, 8/40, 212, 2 / 13, 2 / 16 evaM 117 meM vibhAva, anubhAva evaM saMcArI bhAvake sAtha AyA hai| karuNarasa 162 aura 2182 meM samAhita hai| bhayAnakarasa 3166 aura 3367 meM pAyA jAtA hai| raudrarasa 754, 755, 758 aura '799 meM vartamAna hai| vIrarasa zatAdhika padyoMmeM AyA hai| 765,766, 770, 7120 evaM 121 meM vIrarasakA paripAka bahuta hI sundara huA hai / zAntarasakA niyojana isa kAvyameM aneka sthAnoMpara huA hai| __ caritracitraNakI dRSTise bhI yaha mahAkAvya saphala hai| nAyaka pArzvanAthakA caritra aneka bhAvoMke bIca unnatizIla hokara eka Adarza upasthita karatA hai| pratinAyaka kamaTha IyA-dveSa, hiMsA evaM azubha rAgAtmaka pravRttiyoMke kAraNa aneka janmoMmeM nAnA kaSTa bhogatA hai| nAyaka sadA pratinAyakake prati sahAnubhUti rakhatA hai| marubhUtike bhavameM bhrAta-vAtsalyakA besA udAharaNa milanA kaThina hai| prakRticitraNa aura alaMkArayojanAkI dRSTise bhI yaha kAvya saphala prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 99 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isa kAvyameM upamAlaMkArakI yojanA 4/54, 5/97, 5 / 29, 8152, 9 / 27, 9 / 34, 2059, 9 / 23. 10 / 6, 10111, 1211, 11151, 11171, 12 / 20, 12 / 34,44, 4118, 41111 evaM 750 meM pAyo jAtI hai| utprekSA rA107, mhApaka 241, arthAntaranyAsa 1115, atizayokti 8198, udAharaNa 9 / 6, dRSTAnta 113, vibhAvanA 125, tulyayogitA 1154, asaMgati za8, sandeza 6105, bhrAntimAna 3173, samAsomita za114, kAvyaliGga 324, bizepokti 105, zloSa 3 / 26, anuprAsa 4/52 aura yamakakI 3127, 3 / 36 evaM 3159. meM yojanA pAyI jAtI hai / bhAva evaM rasakA nirUpaNa karane vAlI prasAdaguNasampanna, sarala bhASAmeM bhAvAnusAra zabdAvalIkA prayoga kara vAdirAjane pArzvanAthacaritameM sarasa zailIkA prayAsa kiyA hai| kAvyake sambandhameM kavikI svayaM mAnyatA hai alpasArApi mAleva sphurannAyakasadguNA 1 kaNThabhUSaNatAM yAti kavInAM kAvyapaddhatiH / / 1 / 15 / alpasamAsa aura zreSTha-guNa-pUrNa nAyaka hI kAvyake uttama honekara kAraNa hotA hai| varNa-yojanA, zabda-gaThana, alaGkAra-prayoga, bhAva-sampatti evaM uktivaicitrya prabhRti zailIko samasta tatva inake kAvyameM pAye jAte haiN| kavine zailIko sarasa aura AkarSaka banAneke lie mUkti-vAkyoMkA bhI prayoga kiyA hai / RtuvarNana-prasaMgameM lambe samAsoMkA bhI prayoga AyA hai| ata: paMcama, SaSTha aura ASTama sargoko vedI aura gaur3Ike madhyakI pAJcAlImeM nibaddha mAnA jA sakatA hai / sAmAnyataH isa kAvyako vaidarbhI zailIkA kAvya mAnanA upayukta hai| kavine apane pUrvavartI AcAryoMkA bhI smaraNa kiyA hai / 1116 meM gaddhapiccha, 1217--19 meM samantabhadra, 1120 meM akalaGka, za21 meM vAdisiMha, za22 meM sanmati, 113 meM jinasena, 1 / 24 meM anantakIti, za25 meM pAlyakoti, 226 meM dhanaJjaya, 127 meM anantavIrya, 1 / 28 meM vidyAnanda, za29 meM vizeSavAdi aura. 1130 meM boranandIkA smaraNa aayaa| yazodharacarita yazodharacarita hiMsAkA doSa aura ahiMsAkA prabhAva dikhalAneke liye bahuta lokapriya rahA hai| kavi vAdirAjane isI lokapriya kathAnakako lekara prastuta kAvyakI racanA kI hai / isa kAvyameM cAra sarga haiM / prathama sargameM 62 gadya, dvitIya meM 75, tRtIyameM 83 aura caturthameM 74 padya haiN| yazodharacaritrakI kathAvastu yazastilakacampUko kathAvastu hI hai| ataeva kathAvastuko punarAvRtta karanA nirarthaka hai| 100 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyaguNoMko dRSTi se yaha yazodharacarita samRddha kAvya hai| rasa, alaMkAra evaM ukti-vaicitryakA samAveza hai| kathAvastumeM marmasparzI sthaloMkI yojanA bhI vartamAna hai| kavi sandhyAkA citraNa karatA huA kahatA hai-"bhavanameM mugandhita dhUpa jalAyI jA rahI haiM, isakI gandhase samasta nagara sugandhita ho uThA hai / bhavanoMne vAtAyanoMse kabUtaroMke paMkhakA raMga liye hA dhA~ke piNDa-ke-piNDa nikalane lge| usa samaya prajvalita ratna-pradIpoMkI lAla-lAla kAntisa dhAti piNDa kUcha rakta aura kucha pIta ho utthe| manako prasanna karane vAlI sugandhise masta hokara loga praphullita camelIke puSpoMko bhI tuccha dRSTise dekhane lge|" yathA vahana bahizcArugavAkSarandhra rAmoditAntarbhavanastadAnIm / kapAtapakSacchavirujjajamme nihArikAlAgarupiNDadhUmaH // AtAmrakamradyutiratnadIpa svasmin janA. pATalayamAjAn / vyAkozamallIkusUmAni dAmnA mavAmamastannavasaurabheNa / / bhavanoMke vAtAyanoMse nikalane vAle dhUmrameM kavi gRhadevatAkI sugandhita zvAsakA Aropa karatA huA kahatA hai AvartamAnaH parimandavRttyA vAtAyanadvAri ciraM vireje / karpUradhUlIsurabhi bhasvAn zvAsAyitastadgRhdevatA' hi // bhavanoMke vAtAyanoMpara pahu~canepara unameMse nikalate hue dhUmrake choTe-choTe kaNoMse usakI aura hI zobhA ho gayo / vaha aisA pratIta hotA thA, mAnoM gRhadevatAkI sugandhita zvAsa ho / ___ vyaMjanAvRttikA bhI kavine upayoga kiyA hai / kubjakake sAtha durAcAra karane ke aparAdhameM mahArAja yazodhara amRtamatIko mAra DAlanA cAhatA thA, para strIbadhako apayazakA kAraNa mAnakara usane use mArA nhiiN| prAtaHkAla honepara 1. yazodharacarita, dhAravAr3a saMskaraNa, 223-24 / 2. vahI, 2 / 25 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 101 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazodharane amRtamatIko ha~sImeM eka puSpase mArA, jisase vaha mUcchita ho gyii| zItalopacArake pazcAt dayAlu rAjA kahane lagA anena randhreSu rasacyutA te kRSNAnanenAdya nipIDitAyAH / davana kenApi para vidagdhe nivAritaH saMnihito'pi mRtyuH / / isa rasIle, para kRSNamukha kamalane Aja tumheM bar3A kaSTa pahu~cAyA / yaha vahuta kuzala huI, jo kisI pUrvakarmane tumheM Aja mRtyuke mukhase bacA liyA-pAsa Aye hue maraNako TAla diyA / ___vyaMjanAvRtti dvArA rAnI amRtamatIka durAcArakI bAta kaha dI gayI hai aura yaha bhI vyakta kara diyA hai ki Aja rAtrimeM tumhArI mRtyu isa khaDgase ho gayI hotI, para kisI zubhodayane mRtyuse tumhArI rakSA kara lI hai| caturthasargameM vasanta, puSpAvacaya evaM vanavihArakA sarasa citraNa kiyA hai| kavine yahA~ vasantazrImeM mAnava-bhAvanAoMkA Aropa kara vibhinna prakArakI saMvedanAoMkI abhivyakti kI hai| vanabihArake samaya mahArAniyoMkI latAse tulanA kI gayI hai aura unameM latAke samasta guNoMkA darzana karAyA hai / yathA nikAmatanvayaH prasavaH sugandhaya: tadA dadhAnAstaralapravAlatAm / itastato jagmurilApateH striyo latAstu na sthAvaratAM vittatyajuH // basantavihArake samaya rAjamiikSayA~ latAke samAna zrIko dhAraNa kara rahI thIM / antara itanA hI thA ki latAeM apane sthAna para hI sthita rahatI haiM, para mahiSiyA~ caMcala ho idhara-udhara lIlA-vinoda kara rahI thI / latAe~ komala aura patalI hotI haiM, ve mahilAeM bhI patalI aura kSINa kaTibAlI thiiN| latAe~ puSpoMse sugandhita rahatI haiM, ve bhI aneka prakArake puSpoMke AbhUSaNa pahane huI thI, una puSpoMkI gandhase sugandhita ho rahI thii| latAe~ caMcala pattoMse yukta hotI haiM, ve sundariyA~ bhI apanI caMcalatAse yukta thiiN| ___ isa kAvyameM sabase adhika mahattva saMgItakA batAyA hai| saMgItameM kitanI zakti hotI hai, yaha rAnI amRsamasIkI ghaTanAse siddha hai| rAnI amRtamatI aSTabhaMga 1. yazodharacarita, dhAravAr3a saMskaraNa, 2171 / 2. vahI, 4 / 3 / 102 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaka kubar3e mahAvatake madhura saMgItakI dhvanise AkRSTa hotI hai | aSTabhaMga kurUpa, adher3a evaM vIbhatsa AkRttikA hai, para usake kaNThameM amRta hai / yahI kAraNa hai ki amRtamatI usapara rIjha jAtI hai aura apane yathArtha nAmake viparIta viSamatIkA AcaraNa karatI hai| ___ hiMsA aura ahiMsAkA mahattva aneka janmoMkI kathA nibaddha kara vyakta kiyA gayA hai| ekIbhAvastotra isa stotrameM 26 padya haiM / 25 gadha mandAkrAntA chandameM haiM aura eka svAgatAmeM / isa stotrameM bhakti-bhAvanAkA mahatva pradarzita kiyA hai| AcAryane stotrake ArambhameM hI kahA hai ekIbhAva gata iva mayA yaH svaya karmabandho ghora duHkha bhata-bhava-gato vAra: karoti / tasyApyasya tvayi jina-rave bhaktirunmuktaye cet jetu zakyo bhavati na tayA ko'parastApahetuH // 1 // he bhagavAn ! Apako bhakti jaba bhava-bhava meM ekatrita duHkhadAyI karmabandhako tor3a sakatI hai, taba anya zArIrika saMtApakA kAraNa usase dUra ho jAye, to isameM kyA Azcarya hai| bhagavat-bhaktike manameM rahanese samasta satApa dUra ho jAte haiM / bhaktidvArA mAnavako Atma-bodha prApta hotA hai, jisase vaha caitanyAbhirAma, guNagrAma, AtmabhirAmako prApta kara letA hai| kavi vAdirAjane bhagavAnko jyotirUpa kahA hai| AcAryako dRSTimeM ArAdhyakA svarUpa saundaryamaya madhurabhAvase bharA haA hai| AzAkI navIna razmiyA~ unake mAnasa-kSitijapara udita hotI haiM, jIvana meM eka navIna ullAsa vyApta ho jAtA hai / bhaktivibhora hokara tanmayatAkI sthiti Anepara samasta maMgaloMkA dvAra khula jAtA hai / AcArya isI tanmayatAko sthitikA citraNa karate hue kahate haiM AnandAdhu-snapita-vadanaM gadgadaM cAbhijalpan yazcAyeta tvayi dRDha-manAH stotra-mantrairbhavantam / tasyAbhyastAdapi ca suciraM deha-valmIka-madhyAt niSkAsyante vividha-viSama-vyAdhayaH kAveyAH // 3 // arthAt, he bhagavan ! jo ApameM sthiracitta hotA huA harSAzruoMse vigalita gadgad vANIse stotra-maMtroM dvArA ApakA smaraNa karatA hai, usake aneka prakArake prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 103 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAdhya roga usI prakAra dehameMse bhAga nikalate haiM jisa prakAra saperekI bIna sunate hI bAmIse sA~pa nikala par3ate haiM / bhakta bhagavAn kI barAbarI karatA huA kahatA hai ki jo Apa haiM so maiM hU~ / zaktikI apekSA mujhameM aura ApameM koI tAttvika antara nahIM hai / antara itanA hI hai ki bhagavan ! Apa zuddha hai, ratnatrayaguNa viziSTa haiM, jaba ki merI AtmA abhI azuddha hai / ratnatrayaguNakA kevala praveza ho huA hai, pUrNatA to abhI dUra hai | ataH jisa prakAra dIpakako loko prajvalita karaneke lie anya dIpakakI laukA sahArA Avazyaka hotA hai, usI prakAra bhagavan ! Atmazuddhike hetu mujhe ApakA avalambana lenA hai / yathA-- prAdurbhUta-sthira-pada- sukha tvAmanudhyAyato me svayyevAhaM sa iti matirutpadyate nirvikalpA / mithyaiveyaM tadapi tanute tRptimabhraM SarUpAM doSAtpAgo'pyaniyata-phasAdAdanti // 17 // arthAt, he bhagavan ! ApakA dhyAna karanese mere mana meM yaha bhAvanA utpanna hotI hai ki jo Apa haiM so maiM hU~ / yadyapi yaha buddhi mithyA hai, kyoMki Apa avinAzI sukhako prApta haiM aura maiM bhava-bhramaNake duHkha uThA rahA hU~, to bhI mujhe AtmA ke svabhAvakA bodhakara avinAzI sukha prApta karanA hai, itane mAtrase hI santoSa hotA hai / yaha satya hai ki Apake prasAdase sadoSa AtmAe~ bhI icchita phalako prApta ho jAtI haiN| isa prakAra AcArya ne bhakti bhAvanAkA vaiziSTya dikhalAyA hai / stotra sarasa aura prIr3ha hai / nyAyavinizcayavivaraNa / akalaMkadevane nyAyavinizcaya nAmaka tarkagrantha likhA hai kArikAe~ haiM aura tIna prastAva haiN| prathama prastAvameM 168 // 216|| tathA tRtIya prastAva meM 95 kArikAe~ haiM / vAdirAjane isa granthapara apanA vivaraNa likhA hai, jo bahuta hI mahattvapUrNa hai / isameM pakSoMko samRddha aura prAmANika banAne ke lie agaNita granthoMke pramANa uddhRta kiye haiM / inhoMne apanI isa TIkAko 'nyAyavinizcayavivaraNa' nAma svayaM diyA hai / isa grantha meM 480 dvitIya prastAva meM praNipatya sthirabhakyA gurUn parAnapyudA buddhiguNAn / nyAyavinizcayavivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate // vAdirAja dvArA likhita bhASyakA pramANa bIsa hajAra zloka hai / vAdirAjane 2. nyAyavinizcayavivaraNa, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prastAvanA uddhRta pU0 35 / 104 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlabAtikapara apanA bhASya likhA hai| inake bhASya meM antarazloka aura saMgrahazloka bhI sammilita hai| inhoMne vRtti yA cUNigata samasta payoMkA vyAkhyAna likhA hai| nyAyavinizcaryAvavaraNako racanA atyanta prasanna aura maulika zailImeM huI hai| pratyeka viSayako svayaM AtmasAt karake hI vyavasthita daMgase yuktiyoMkA jAla bichAyA hai, jisase prativAdIko nikalane kA avasara nahIM miltaa| sAMkhyake pUrvapakSa meM (pa0 235: yogabhASyakA ullekha 'vindhyavAsino bhASya' zabdase kiyA hai| mAMkhyakArikAke eka prAcIna nibandhase bhogakI paribhASA uddhRta ko hai| ___ bauddhamata samIkSAma dharmavotike pramANa bAtika aura prajJAkarake vAtikAlaMgArakI itanI gaharI aura vistRta AlocanA anyatra degyane meM nahIM aayii| vArtikAlaMkArakA to AdhA-sA bhAga isameM Alocita hai| valara, zAntibhadra, acaMTa Adi pramukha bauddhadArzanikoMkI samIkSA kI hai| sAdarzananI tamalopA sAdara, mukeza, prabhAkara, maNDana, kumArila AdikA gambhIra paryAlocana kiyA gayA hai| isI taraha nyAya-vaMzeSika matameM vyomaziva, Atra ya, bhAsarvajJa, vizvarUpa Adi prAcIna AcAryoMke mata unake granthAle uddhRta karake Alocita hue haiN| upaniSadokA vedabhastaka kahakara ullekha kiyA hai / isa taraha jitanA parapakSa-samIkSaNakA bhAga hai, vaha una-una matoMke prAcInatama granyoMse lekara hI pUrvapakSaka rUpameM upasthitta kiyA hai| svAkSa-saMsthApanAmeM samantabhadrAdi AcAryoMke pramANa vAkyoMse pakSakA samarthana paripuSTa rUpameM kiyA gayA hai| kArikAoMka vyAkhyAnameM bAdirAjakA vyAkaraNajJAna bhI prasphuTita huA hai| kaI kArikAoMke unhoMne pA~ca-pA~ca artha taka diye haiN| do artha to sAdhAraNatayA aneka kArikAoMke dRSTigocara hote haiM / samasta vivaraNameM do dAI hajAra padya inake dvArA race gaye haiN| inakI tarkaNAzakti atyanta maulika hai| inhoMne nyAyavinizcayake pratyakSa, anumAna aura pracacana ina tInoM paricchedoMpara vivaraNako racanA kI hai| jJAna-jJeyatatva, pramANaprameyatatva AdikA vivecana isa granthameM pAyA jAtA hai aura akalaMkadevane jina mala viSayoMkI utthApanA kI hai, unakA vistRta bhASya isa vivaraNameM AyA hai| tarka aura darzanake tatvoko spaSTa rUpameM samajhAnekA prayAsa kiyA hai| pramANanirNaya ___ isa laghukAya granthameM pramANanirNaya, pratyakSanirNaya, parokSanirNaya aura AgamanirNaya ye cAra prakaraNa hai| pramANanirNayake antargata pramANakA svarUpanirdhAraNa karate hue samyagjJAnako hI pramANa batAyA hai / isa prakaraNameM naiyAyika, mImAM prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 105 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saka, bauddha prabhuti dArzanikoMkI pramANaviSayavaH mAnyatAoMkI samIkSA kI gayI hai / batAyA hai___ samyagjJAnaM pramANaM pramANatvA'nyathA'nupapaneH / idameva hi pramANasya pramANatvaM yatpramitikriyAM prati sAdhakatamatvena karaNatvama / tacca tasya samyagjJAnatve satyeva bhavati nA'cetanatve nA'pyamyagjJAnatve / nanu ca tatkriyAyAmastyevAcetanasyApIndriyaliGgAde; karaNatvaM, nakSaSA pramIyate dhUmAdinA pramIyata iti / tatrApi pramitikriyAkaraNatvasya prasiddheriti cet / __ isa prakaraNameM vyavasAyAtmaka samyagjJAnako hI pramANa siddha kiyA hai| indriya, Aloka, sannikarSa Adiko pramANatAkI samIkSA kI gayI hai| jJAnakI utpattimeM artha aura Alokako kAraNatAkA nirasana kiyA hai| pratyakSanirNaya prakaraNameM spaSTa pratibhAsita honevAle jJAnako pratyakSa kahA hai / spaSTAvabhAsa indriyajJAna meM saMbhava nahIM hai, ataH indriyajJAna parokSa hai| spaSTa pratibhAsa pratyakSajJAna meM pAyA jAtA hai aura vaha atIndriya hotA hai | isa sandarbhameM sannikarSake pratyakSatvakA nirasana kiyA hai| cakSake prApyakAritvakA pUrvapakSa prastuta karate hue likhA hai--'cakSuH sannikRSTamarthaM prakAzayati bAhya ndriyatvAttvagAdivat" arthAt cakSu sannikRSTa arthako hI prakAzita karatI hai, bAhya ndriya honase, sparzana priya samAna / isa mAna dvArA cakSukA prApyakAritva siddha karake usakA nirasana kiyA hai| isa granthameM parokSake do bheda kiye haiM-1. anumAna aura 2. Agama | anumAnake gauNa aura mukhya bheda karake smRti, pratyabhijJAna aura tarkako gauNa anumAna mAnA gayA hai| isa prakArakI bhedakalpanA navIna pratIta hotI hai, anya kisI pramANagranthameM aisA dikhalAyI nahIM par3atA hai| vAdirAjane tarkapramANakI siddhi karate hae likhA hai ki vyAptike jJAnako tarka kahate haiM tathA sAdhya aura sAdhanake avinAbhAvako vyApti / avinAbhAva eka niyama hai aura yaha niyama do prakArase vyavasthita hai--1. tathopapatti aura 2. anyathAnupapatti / sAdhyake hone para hI sAdhanakA honA tathopapatti aura sAdhyake na hone para sAdhanakA na honA hI anyathAnupapatti-avinAbhAva hai| vyAptikA jJAna anya kisI pramANase sambhava nahIM hai, ata: tarkapramANa mAnanA Avazyaka hai| takakA anumAnameM antarbhAva sambhava nahIM hai-"tadavacchedenAvagatAttu tato nAnumAnamanyatrA 1. pramANanirNaya, mANikacanda di0 jai0 granthamAlA, vi-saM0 1974, pR0 1-2 / 2. pramANanirNaya, pR0 18 / 106 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcAryaparamparA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyadA tadabhAve'pi tadbhAvazakanasyAnivRttaH / tasmAtpratyakSAnumAnAbhyAmanyattayaivAyaM vikalpaH pramANayitavyaH / ___ cArvAkake prati anumAnakI pramANatA bhI siddha kI gayI hai / anumAnake abhAvameM na to kisI bhI buddhikA parijJAna hogA aura na sveSTasiddhi tathA pareSTameM doSodbhAvana hI sambhava hogaa| bhUtacatuSTayakI siddhi bhI anumAnake binA nahIM ho sakatI hai / ataeva cArvAkako bhI anumAna pramANa mAnanA pdd'egaa| abhAvakA antarbhAva pratyakSapramANameM kiyA hai| anumAnake vairUpya aura pAJcarUpyoMkA nirasana karate hue abinAbhAvako hI hetu siddha kiyA hai| AmamapramANakI carcA karate hae batAyA hai ki zabdapramANakA antarbhAva anumAnameM sambhava nahIM hai, kyoMki donoMkA viSaya bhinna hai| zabda kevala vaktAkI icchAma hI pramANa hai, bAhya artha meM pramANa nahIM, yaha bhI kahanA asaMgata hai| yataH zabdakA viSaya kevala vivakSA hI nahIM hai| isI sandarbha meM zabdako paudgalika bhI siddha kiyA hai| yaha grantha gadmameM akalaMkadevake granthoM kA sAra lekara likhA gayA hai| granthakartAne likhA hai mukhyasaMvyavahArAbhyAM pratyakSA yannirUpitama / debastasyAtra saMkSepAnnirNayo vaNito mayA // paanandi prathama padmanandi prathamase hamArA abhiprAya jaMbUdIva-paNNattike kartAse hai| yoM to AcArya kunda kundakA bhI eka nAma padmanandi milatA hai, para isa nAmase unakI khyAti nahIM hai| ataeva padmanandi prathamako hama jaMbUdIvapaNattikA kartA mAnate haiN| ___ abhilekhIya sAhityase kaI padyanandiyoMke astitvakI siddhi hotI hai| eka padmanandi candraprabhake ziSyake rUpameM ullikhita haiN| inakA nirdeza DaoN0 hIrAlAlajIne jaina-zilAlekha saMgraha prathama bhAgako prastAvanAmeM kiyA hai| dUsare padmanandi vi0 saM0 1162 meM siddhAntadeva va siddhAntacakravartI mUlasaMgha, kundakundAnvaya, kANUragaNa evaM titiNikagacchameM hue hai| tIsare padmanandi gollAcAryake praziSya aura kAlyayogIke ziSya hue haiN| inakA nAma kaumAradevavratI thA aura dUsarA nAma aviddhakarNa padmanandi saiddhAntika thaa| ye mUlasaMgha dezIyagaNake 1. pramANanirNaya, pR0 36 / / 2. yahI, pR0 33 / 3. epigrAphI karnATikA, bhAga 7, abhilekha saM0 262 / pravRddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 107 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya the / inakA ullekha vi0saM0 1220 ke eka abhilekhameM pAyA jAtA hai| inake sadharmI prabhAcandra the tathA unake ziSya kulabhUSaNake ziSya mAghanandikA sambandha kolhApurase thaa| __cauthe padmanandi be haiM, jo navakItike ziSya aura prabhAcandra ke sahadharmI the, jinakA ullekha vi0 saM0 1:38, 1242 66 ke ka mAtA hai| inakI upAdhi 'mantravAdivara' pAyI jAtI hai | bahuta sambhava hai ki ye tRtIya aura caturtha padmanandi eka hI hoN| tRtIya padmanandiko bhI mantravAdi kahA gayA hai / paMcama padmanandi vIranandike praziSya tathA rAmanandike ziSya the jinakA ullekha 12vIM zatIke eka abhilekhameM milatA hai| chaThe padmanandi ve haiM, jinhoMne apane guru zubhacandradevakI smRtima lekha likhavAyA thA | zubhacandradevakA vi0saM0 1370meM svargavAsa huA thaa| inake do ziSya the| inhIMmeM eka padmanandi the / __ sAtaveM padmanandikA ullekha vi0saM0 1360 ke eka abhilekhameM AyA hai / isameM bAhabalimaladhAridevake ziSya padmanandi bhaTTArakakA nirdeza hai, jinhoMne vi0saM0 1360meM eka jainamandirakA nirmANa karAyA thaa| ___ AThaveM padmanandi ve haiM, jo mUlasaMgha kundakundAnvaya dezIgaNa pustakagacchavartI vavidyadevake ziSya padmanandi the| inakA svargavAsa vi0saM0 1373meM huA thA / inakA nirdeza zravaNabelagolake abhilekhasaMkhyA 269 meM AyA hai| nauveM padmanandi ve haiM, jinakI vi0saM0 1471 ke devagar3hake abhilekhameM prabhAcandrake ziSyake rUpameM bar3I prazaMsA kI gayI hai| jambUdIvapaNNattike kartA padmanandi ina sabase bhinna haiM / ye apaneko dIranandikA praziSya aura balanandikA ziSya batalAte haiN| inhoMne vijayaguruke pAsa granthoMkA adhyayana kiyA thA / grantha likhanekA nimitta batalAte hue nirdiSTa kiyA hai ki rAga-dveSase rahita zrutasAgarake pAragAmI mAghanandi AcArya hue| unake ziSya siddhAnta mahAsamudra meM kaluSatAko dho DAlanevAle guNavAna sakalacandraguru hue| unake ziSya nirmala ratnatrayake dhAraka zrI nandiguru hue aura unhIMke 1. epigrAphI karnATikA, bhAga 2, abhilekha saM0 64 / 2. vahI, bhAga 2, abhilekha saM066 / 3. Jainism in South India, Page 280 tathA epimAphI karnATikA, bhAga 8, abhi0 saM0 140 aura 233 / 4. epigrAphI karnATikA-abhilekha 65 tathA bhUmikA, pR0 86 / 108 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta graha 'jambUdIvapaNAta likhI gayIM / guramparAke sandarbhamaM padmanandine apane sambandha meM batAyA hai ki tridaNDarahita, lyaparizuddha gAravatryase rahita, siddhAnta ke pAragAmI aura tapa-niyama-yoga se saMyukta padmanandi nAmaka muni hue / grantha racanA ke sthAna aura vaha ki zAsakakA nAma nirdeza karate hue yaha batalAyA hai ki vArAMnagarakA svAmI narottamazavitabhUpAla thA, jo samyagdarzana se vizuddha vratakarmako karanevAlA nirantara dAnazIla, jinazAsana vatsala, vIra, narapatisaMpUjita aura kalAoM meM kuzala thA / yaha nagara dhana-dhAnya se paripUrNa, samyadRSTiyoM aura munijanoMse maNDita, jinabhavanoMse vibhUSita, ramaNIya pArayAtra deza ke antargata thA / inhoMne apaneko 'varapaumanaMdi' kahA hai| isase spaSTa jJAta hotA hai ki ye padmanandi pUrvokta sabhI padmanandiyoMse bhinna haiM / 'jaMbUdIvapatti' ke atirikta inako do racanAe~ aura mAnI jA sakatI haiN| eka hai prAkRtapadyAtmaka 'dhammarasAyaNa' aura dUsarI hai 'prAkRtapaMcasaMgrahavRtti' / zrI paM0 hIrAlAlajI siddhAntazAstrIne' paJcasaMgrahavRttikA racayitA prastuta padmanandiko hI mAnA hai / prAkRtapaMcasaMgrahavRttikAra pappanandine apanA nirdeza karate hue likhA hai 5 jaha jiNavarehiM kahiyaM gaNaharadevehi gathiya sammaM / AyariyakameNa puNo jaha gaMgaNaipatrahuvya / / taha umagaMdimuNiNAraiyaM bhaviyANa bohaNaThAe / oghAdeseNa ya paDaNaM baMdhasAmittaM // paM0 hIrAlAlajIkI mAnyatA ucita pratIta hotI hai, kyoMki 'jaMbUdIvapaNNatta' aura 'prAkRtapaMcasaMgrahavRtti kI utthApanAe~ tulya haiM / nissandeha padma nandi prAkRtabhASA aura siddhAntazAstra ke paragAmI haiM / ataH yaha vRtti gamanandi prathama dvArA biracita ho, to koI Azcarya nahIM / anya jitane padmanandi milate haiM, ve prAkRtake vizeSajJa pratItta nahIM hote / ataeva prastuta pacanandikI tIna racanAe~ mAnI jA sakatI haiM - 1. jaMbUdIvapaNatti 2. dhammarasAyaNa 3. prAkRtapaMcasaMgravRtti | samaya-nirdhAraNa 'jaMbUdIvapaNatti' ke racayitA padmanandikA samaya kyA hai ? isakA nirNaya antaraMga pramANoMke AdhArapara kiyA jAnA sambhava nahIM hai / hA~, abhilekha, itara AcAryoM dvArA kiye nirdeza evaM anya granthoMse viSayake AdhArapara samayakA nirdhAraNa kiyA jA sakatA hai 1 'jaMbUdIvapaNNatti' kI Amera zAstra bhaNDArakI prati jyeSTha 1-2 pavasaMha, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prastAvanA se uddhata, kR0 39 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 109 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuklA panAma ci kI hai, ata: racayitAkA samaya isase pUrva honA nizcita hai| nandisaMghako paTTAvalImeM vArAMke bhaTTArakoMkI gaddIkA ullekha AyA hai, jisameM vi0 saM0 1144 se vi saM0 1206 takake bAraha bhaTTArakoMke nAma diye gaye haiN| isa bhaTTArakaparamparAse sambaddha padmanandiko guruparamparA hai / rAjapUtAneke itihAsameM guhilotavaMzI rAjA bharavAhanake putra zAlivAhanake uttarAdhikArI zaktikumArakA ullekha milatA hai, isa granthama ullikhita yahI rAjA hai| ATapura (AhAr3a) ke abhilekhameM gurudatta (guhila) se lekara zaktikumAra takakI pUrI vaMzAvalI dI hai / yaha abhilekha vi0 saM0 1034 vaizAkha zukla, pratipadAkA likhA huA hai / ata: 'jaMbUdIvapaNatti'kA yahI racanAkAla sambhava hai| zrI paMDita nAthUrAmajI premIne isa granthake racanAsthala vArAMnagarako rAjasthAnake koTA rAjyake antargata mAnA hai| aura vArAMkI bhaTTAraka gaddIke AdhArapara padmanandikA samaya vi0 saM01100 arthAt I0 san 1043 ke lagabhaga siddha kiyA hai| jJAnaprabodha bhASAgranthameM kUndakUndAcAryakI eka kathA AyI hai| usameM kundakundako isI vArApura yA bArAMke dhanI kundazreSThI va kundalatAkA putra batalAyA hai / kundakundakA eka nAma padmanandi bhI hai / avagata hotA hai ki jJAnaprabodhake kartAne bhramavaza 'jaMbUdIvapaNNattike' racayitA padmanandiko kundakunda samajhakara vArAMko unakA janmasthAna batAyA hai| zAnti yA zaktirAjAko narapatirAMpUjya likhA hai| aura sAtha hI use 'bArAnagarasya pramaH' kahA hai| isa zAnti yA zaktiko hI zaktikumAra mAna lenA ucita pratIta hai aura isa AdhArapara padmanandikA samaya I0 san 977 ke Asa-pAsa bhAnA jA sakatA hai| eka anya pramANa yaha bhI hai ki sudharma svAmIkA nAma lohArya diyA hai / yaha lohArya acArAMgadhArI lohAryase bhinna haiN| zravaNabelagolA basatimeM bhI gauttama gaNadharake mAkSAt ziSya lohAryako batAyA hai| yaha abhilekha zaka saMvat 122 ( I0 san 600) hai, ata: sUdharmake sthAnapara lohArya ke nAma Anese bhI 'jabUdIvapaNatti' I0 san dazavIM zatIkI racanA hai| racanAoM kA paricaya ___ jaMbUdIvapaNNattimeM 2429 gAthAe~ haiM aura teraha uddezya haiM / pratyeka uddezyako puSpikAmeM usa uddezyake viSayakA nirdeza pAyA jAtA hai| uddezyoM ke nAma nimna prakAra haiM1. jaMgasAhitya aura itihArA, bambaI, prathama saMskaraNa, pR0 254 / 110 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. upodghaatprstaan| 2. bharatarAvattavarNana 1 3. parvata-nadI-bhogamivarNana | 4. mhaavidehaadhikaar| 5, maMdaragiri-jinabhavanavarNana / 6. devakuru-uttarakuru-vinyAsaprastAva / 7, kacchAbijayavarNana / 8. pUrvavidehavarNana / 9, aparavidehavarNana / 10. lavaNasamudravarNana 1 11. bhirupsNhaardviip-saagr-nrkgti-devgti-siddhkssetrvrnnm| 12. jyArilokavAna 13. pramANapariccheda / prathama uddezyameM 74 gAthAe~ haiN| prathama chaha gAthAoMmeM paJcaparameSThIko namaskAra kiyA hai, tadanantara grantha racaneko pratijJA kI hai | pazcAt tIrthakara mahAbIrako AcAryaparamparAkA nirdeza karate hue batAyA hai ki vipulAcalapara sthitta vardhamAna jinendrane pramANa-nayayukta artha gautama gaNadharake lie kahA / gautama gaNadharane sudhamasvAmI ( lohAcArya ) ko kahA aura unhoMne jambasvAmI ko| ye tInoM anubaddhakevalI the| pazcAt 1. nandI, 2. nandimitra, 3. aparAjita, 4. gobarddhana aura 5. bhadrabAhu ye pA~ca zrutakevalI hue| tadanantara 1. vizAkhAcArya, 2. proSThila, 3. kSatriya, 4. jaya, 5. nAga, 6. siddhArtha, 7. dhatiSeNa, 8. vijaya, 9, buddhilla, 10. gaGgadeva aura 11. dharmasena ye gyAraha AcArya dazapUrvAka jJAtA hue| tatpadacAt 1 nakSatra, 2. yazapAla, 3. pANDu, 4. dhruvaSeNa aura 5. kaMsAcArya ye pA~ca 11 aMgoMke dhArI hue / taduparAnta 1. subhadra, 2. yazobhadra, 3. yazovAhu aura 4. lohAcArya ye AcArAGgake dhAraka hue| ina AcAryoMke nirdezake pazcAt paccIsa koDAkor3I udvArapalyapramANa samasta dvIpa-sAgaroMke madhyameM sthita jambUdvIpake vistAra, paridhi aura kSetraphalakA kathana kiyA hai| usakI vedikAkA varNana karate hue batAyA hai ki usake vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita nAmaka cAra gopuradvAroMpara kramazaH unhIM nAmoMke dhAraka prabhAvazAlI cAra deva sthita haiN| yahA~ inameMse pratyekake bAraha hajAra yojana pramANa sambe-caur3e nagara batalAye haiN| jambudvIpameM sAta kSetra, eka prAcArga evaM paramparApoSavAcArga : 111 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandara parvata, chaha kulaparvata. dosau kAzcamaparvata, cAra yamakaparvata, cAra nAbhigiri, cautIsa vRSabhagiri, cautIsa vijayArddha, solaha yakSAra parvata aura ATha diggaja parvata sthita haiN| ina sabake pRthaka-pRthak vediyA~ aura vanasamUha bhI hai| caudaha lAkha chappana hajAra nabbe nadiyA~ jambUdvIpameM haiN| nadI, taTa, parvata, udyAna, bana, divya bhavana, zAlmalivRkSa aura jambUvRkSa Adike upara sthita jinapratimAoMko namaskAra karake jinendrase bodha-yAcanA kI gayI hai| dvitIya uddezyameM 210 gAthAe~ haiN| kSetroMkA varNana karate hue bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata ye sAta kSetra tathA kramazaH inakA vibhAga karane vAle himavAn, gAhArimA , yi, nIla, kima aura zikharI ye pad kulAcala sthita haiM / jambU dvIpake golAkAra honese isameM sthita una kSetra parvatoMmeM kSetrase dUnA parvata aura usase dunA vistRta AgekA kSetra hai / yaha krama usake madhya meM sthita videha kSetra taka hai| isa kSetrase Ageke parvatakA vistAra AdhA hai aura usase AdhA vistAra Ageke kSetrakA hai| yaha krama antima airAyatta kSetra taka hai| isa prakAra jambUdvIpake khaNDa bharata 1 + himavAn 2 + haimavatta 4+ mahAhimavAn 8+ harivarSa 16 + niSadha 32 + videha 64 + nIla 32+ ramyaka 16 + sakmi 8 + hairaNyavata 4 + zikharI 2+airAvata 1 = 190 ho gaye haiM / jambUdvIpakA vistAra eka lAkha yojana hai / gola kSetrake vibhAgabhUta honese ina kSetra aura parvatoMkA AkAra dhanuSa jaisA ho gayA hai| yahA~ dhanupRSTha, bAhu, jIvA, cUlikA aura bANakA pramANa nikAlaneke lie karaNasUtra diye gaye hai| vijayAbakA varNana karate hue vahA~ usako dakSiNa zreNImeM pacAsa aura uttara zreNimeM sATha vidyAdhara nagaroMkA nirdaza karake 40vI gAthAmeM unakI sammilita saMkhyA 207 batalAyo hai, yaha saMkhyA vicAraNIya hai / yoM to 50 + 60 = 110 vidyAdhara nagara batalAye gaye haiN| yadi inameM airAvata kSetrastha vijayAdha parvatake bhI nagaroMko saMkhyA sammilita karalI jAya, to 220 nagara hone caahie| vijayA parvatake varNanaprasaMgameM usake Upara sthita nau kUToMkA nAmanirdeza kara unapara sthita jinabhavana, devabhavana aura udyAna banoMkA varNana kiyA hai / parvatake donoM ora timisra aura svaNDaprapAta nAmakI do guphAeM haiN| inhIM gaphAoMke bhItara Akara gaMgA aura mindhu dakSiNabhAratameM praviSTa hoto haiN| tadanantara utsapiNI aura avasarpiNI kAlake bhedoMkA ullekha karate hue batAyA hai ki samasta videha kSetroM, mleccharakhaNDoM aura samasta vidyAdharanagaroMmeM sadA caturtha kAla vidyamAna rahatA hai / devakuru aura uttarakurumeM prathama, haimavata aura hairaNyavatameM tRtIya evaM harivarSa aura ramyaka kSetra meM dvitIya kAla sadA rahatA hai / ina kAloMmeM utsedha, Ayu, yojana 112 : tIrthakara mahAbIra aura unakI AcAryaparamparA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adike niyama bhI pratipAdita kiye gaye haiM / mAnuSottara parvatase Age svayambhUramaNa dvIpake madhya meM sthita nagendra parvata taka asaMkhyAta dvIpoMmeM yugalarUpa meM utpanna honevAle tiryaJca jI rahate haiM / yahA~ para sadA tIsarA kAla vidyamAna rahatA hai / nagendra parvatase Age svayambhUramaNadvIpa evaM svayambhUramaNasamudra meM duHSamakAla, devoM meM supama- suSama, nArakiyoMmeM atiduHSama tathA tiryaMcoM aura manuSyoM meM chahoM kAla rahanekA ullekha kiyA hai / tRvIya uddezya 246 vA hai| | deza bhavAn- zikharI, mahAhimavAn rukmi, aura niSedha-nIla kulAcaloMke vistAra, jIvA, dhanupRSTha, pArzvabhujA, cUlikAkA pramANa batalAkara unake Upara sthita kUToMke nAmoMkA nirdeza kiyA hai ! ina kUToMke Upara jo bhavana sthita haiM, unakA bhI varNana kiyA gayA hai / tatpazcAt kulAcaloke Upara sthita padma aura mahApadma Adi sarovara aura unameM sthita kamalabhavanoM para nivAsa karanevAlI zrI, hrI, dhRti, kIrti, buddhi evaM lakSmI ina chaha deviyoMkI vibhUtiyoMkA varNana kiyA gayA hai| padmahRdameM sthita samasta kamala-bhavana 140116 haiM | jambU aura zAlmalivRkSoMke Upara sthita bhavana bhI itane hI haiM / ina vRkSoMke adhipati devoMkI cAra mahiSiyoMke bhavana 140120 batalAye gaye hai / yahA~ke jina bhavanoMkI saMkhyA bhI ginAyI gayI hai / padmadake pUrvAbhimukha toraNadvAra se gaMgA mahAnadI nikalatI hai / yaha nadI himavAn parvatake Upara pUrvakI ora 500 yojana jAkara punaH dakSiNakI ora mur3a jAtI hai / isa prakAra parvatake anta taka jAkara vahA~ jo vRSabhAkAra nAlI sthita hai, usameM praviSTa hotI huI vaha parvatake nIce sthita kuNDameM giratI hai / yaha golakuNDa 623 yojana vistRta aura 10 yojana gaharA hai| isake bIcoMbIca eka ATha-yojana vistRta dvIpa aura usake bhI madhyameM parvata hai / parvatake Upara gaMgAdevIkA gaMgAkUTa nAmaka prasAda hai / gaMgAnadIkI dhArA unnata bhavanake zikhara para sthita jinapratimAke Upara par3atI hai / yahasi nikalakara vaha gaMgAnadI dakSiNakI ora jAkara bijayAkI guphA meM jAtI huI pUrva samudrameM giratI hai| isa prasaMga meM kuNDa, kuNDadvIpa, kuNDastha parvata, taduparistha bhavana aura toraNa AdikA vistAra pratipAdita kiyA gayA hai / antameM haimavata, harivarSa, ramyaka aura hairaNyavata ina cAra kSetroMke madhya meM sthita nAbhigiri parvatakA varNana karate hue ina kSetroMmeM pravartamAna kAloMkA punaH nirdeza karake bhoga bhUmiyoMkI vyavasthA pratipAdita kI gayI haiM / | caturtha uddezya meM 292 gAthAe~ haiM / isameM sumeruke varNanake sAtha lokakI AkRti, usakA vistAra, U~cAI AdikA kathana kiyA hai| lokake madhyabhAgameM sthita asaMkhyAta dvIpa samudroMke madhyameM jambUdvIpa hai aura usake madhyameM videha kSetra prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 113 8 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke antargata mandara parvata hai| usakA vistAra pAtAlatalameM 1009010/11 yojana, pRthivItalake Upara bhadrazAlavanameM 1000 yojana aura Upara zikhara para -pANDukavanameM eka sahasra yojana hai| yaha mUla bhAgameM eka sahasra yojana vanamaya, madhyameM 61000 yojana maNimaya aura Upara 38000 yojana suvarNamaya hai| merukA bhadrazAla nAmakA prathama vana pUrva-pazcimameM 22000 yojana vistRta hai| isake mAdhyameM 100 yojana vistuta, 50 yojana Ayata aura 75 yojana unnata cAra jinabhavana sthita haiN| inake dvAroMkI U~cAI 8 yojana, vistAra 4 yojana aura vistArake samAna praveza bhI 4 yojana hai| inakI pIThikAeM 15 yojana dIrgha aura 8 yojana UMcI haiN| unameM sthita jinapratimAoMkI U~cAI 500 dhanuSa hai / nandIzvaradvIpameM sthita bAvana jinabhavanoMkI racanAkA yahI krama hai| nandana, saumanasa aura pANDuka vanoMmeM sthita jinabhavanoMke vistAra AdikA varNana kiyA hai| meruke Upara pRthivItalase 500 yojana kAra jAkara nandanavana, 62500 yojana Upara saumanasa vana aura 36000 yojana Upara pANDakavana sthita hai / pANDaka banake madhyameM 40 yojana U~cI vaiDUryamaNimaya cUlikA hai| isakA vistAra mUlameM 12 yojana, madhyameM ATha yojana aura zikharapara cAra yojana hai| calikAke Upara eka bAlamAtrake antarase saudharmakalAkA prathama RjuvimAna sthita hai| pANDukavanake bhItara pANDukazilA, pANDukakambalA, raktabaMbalA aura raktazilA, ye cAra zilAe~ pA~casau yojana Ayata, dosau pacAsa yojana vistRta aura cAra yojana U~cI sthita haiN| pratyeka zilAke Upara 500 dhanuSa Ayata, 250 dhanuSa vistRta aura 500 dhanuSa unnata 3-3 pUrvAbhimukha siMhAsana sthita haiN| inameMse madhyakA jinendrakA, dakSiNapAvabhAgameM sthita saudharma indrakA aura vAmapAzvabhAgameM sthita siMhAsana IzAnendrakA hai| IzAna dizAmeM sthita pANDakazilAke Upara bharatakSetrotpanna tIrthaMkaroMkA, AgneyakoNameM sthita pANDakakambalAzilAke Upara aparavidehotpanna tIrthaMkaroMkA, naiRtyakoNameM sthita raktakambalA zilAke Upara airAvatakSetrotpanna tIrthaMkaroMkA aura vAyavyakoNameM sthita raksazilAke Upara pUrvavideholpanna tIrthaMkaroMkA janmAmiSeka catunikAyake devoM dvArA kiyA jAtA hai| isa uddezameM saudharma indrakI saptavidha senA aura airAvata hAthIkA bhI vistRta varNana AyA hai| paJcama uddezyameM 125 gAthAe~ haiN| yahA~ mandaraparvatastha jinendra-bhavanoMkA varNana karate hue batalAyA hai ki tribhuvanatilakanAmaka jinendra-bhavanakI gaMghakuTI 75 yojana U~cI, 50 yojana Ayata aura isanI hI vistRta hai| usake 114 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 dvAra 16 yojana unnata, 8 yojana vistRta aura vistArake barAbara pravezase sahita haiM / mandaraparvatake bhadrazAlanAmaka prathama vanameM cAroM dizAoMmeM cAra jinabhavana haiM, jinakA AyAma 100 yojana, vistAra 50 yojana, U~cAI 75 yojana aura avagAha AdhA yojana hai / ina jinabhavanoM meM pUrva uttara aura dakSiNakI ora tIna dvAra haiM / ina jinabhavanoM meM pUrva - pazcimameM 8,000 maNimAlAe~ aura antarAloMmeM 24,000 suvarNamAlAe~ laTakatI haiM / dvAroMmeM karpUra Adi sugaMdhita dravyoMse saMyukta 24,000 dhUpa ghaTa hai / sugandhita mAlAoMke abhimukha 32,000 ratnakalaza haiM, bAeM bhAgameM 4000 maNimalAe~. 12,000 svarNamAlAe~ 12,000 dhUpaghaTa aura 16,000 kaMcanakalaza hai / jinabhavanoM ke pITha solaha yojanase kucha adhika Ayata, ATha yojanase kucha adhika vistRta aura do yojana UMce haiM / yahA~ko sopAnapaMktiyA~ solaha yojana lambI, ATha yojana caur3o, chaH yojana UMcI aura do gavyUti avagAhavAlI haiM / sopAnoMko saMkhyA 108 hai / pIThoMkI vedikAe~ sphaTikamaNimaya haiM, garbhagRhabhittiyA~ vaiDUryamaNimaya stambhase yukta haiM / ina bhavanoMmeM anAdinidhana jinendra - pratimAe~ pAMcasau dhanuSa unnata virAjamAna haiN| eka-eka jinabhavanameM 108 108 jinapratimAe~ rahatI haiM aura pratyeka pratibhA ke sAtha ekasI ATha jAtihArya hote haiM / yahA~ ukta jinabhavanoMke bhItara siMhAdi cihnoMse suzobhita daza prakArakI dhvajAe, mukhamaNDapa, prekSAgRha, sabhAgRha, stUpa, caityavRkSa aura vanavApiyA~ AdikA bhI citraNa AyA hai| ina jinabhavanoM meM cAra prakArake deva apanI-apanI vibhRttiyA~ke sAtha Akara aTaka dinoMmeM pUjA karate haiM / indroMke vimAnoMkA nAma batalAte hue likhA hai ki 1. gaja, 2. vRSabha, 3. siMha, 4. turaMga, 5. haMsa, 6. vAnara, 7. sArasa, 8 mayUra, 9. cakravAka, 10. puSpaka vimAna, 11. koyalavimAna, 12. garur3avimAna 13. kamalavimAna, 14. nalinavimAna aura 15. kumudavimAna hai / inake hAthameM 1. vajra, 2. trizUla, 3. zrama 4. parazu, 5. maNidaNDa, 6. pAza, 7. kodaNDa, 8. kamalakusuma, 9 pUrvaphalakA gucchA, 10. gadA, 11. tomara, 12. hala- mUsala, 13 sitakusumamAlA, 14. campakamAlA aura 15 muktAdAma rahate haiM / chaThe uddezya meM 178 gAthAe~ haiM / usameM devakuru aura uttarakuru kSetroMkA varNana kiyA gayA hai| uttarakurukSetra meruparvatake uttara aura nIlaparvata ke dakSiNameM hai / isake pUrvameM mAlyavAna parvata aura pazcimameM gandhamAdana hai / uttarakuruke madhyameM meruke uttara-pUrva koNameM sudarzananAmaka jambU-vRkSa sthita hai / isakI pUrvAdika cAroM dizAoMmeM cAra vistRta zAkhAe~ haiM / isakI uttarI zAkhApara jinendra bhavana aura zeSa tIna zAkhAoM para yakSa-bhavana haiM / prabuddhAcArya evaM paramparApodhakAcArya : 115 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandaraparvatake dakSiNa pArzvabhAgameM devakuru kSetra hai| isake pUvameM saumanasa tathA pazcimameM vidyutbhanAmaka gajadanta parvata sthita hai| yaha bhI niSadhaparvata ke uttarameM eka sahasra yojana jAkara sItodA nadIke donoM taToMpara citra aura vicitra nAmake do yamaka parvata haiM / inake Age 500 sau yojana jAkara sItA nadIke madhya meM pAMca sarovara haiM, jinameM sthita kamalabhavanoM para niSadhakumArI, devakurukumArI, surakumArI, sulasA aura vidyutprabhAkumArI deviyA~ nivAsa karatI haiN| pratyeka sarovarake pUrva-pazcima donoM pArzvabhAgoMmeM 10-10 kaJcana zaila haiN| yahA~ devakuru kSetrameM mandaraparvatakI uttara dizAmeM sItodA nadIke pazcima taTapara svAtinAmaka zAlmalI vRkSa sthita hai| ina devakuru aura uttarakuru kSetroM meM yugalarUpase utpanna honevAle manuSya sIna palyopama pramANa Ayuse saMyukta aura tIna kosa U~ce hote haiN| tIna dinake pazcAt berake barAbara AhAra grahaNa karate haiM / ye marakara niyamataH devoMmeM hI utpanna hote haiN| saptama uddezyameM 153 gAthAe~ haiN| inameM videha kSetrakA varNana kiyA gayA hai| yaha kSetra niSadha aura nIla kulapavaMtoMke bIca sthita hai| isakA vistAra tetIsa hajAra cha: sau caurAsI pUrNAMka 4/19 yojana pramANa hai| bIca meM sumeru parvata aura usase saMlagna cAra diggaja parvata haiN| isa kAraNa yaha pUrvavideha aura aparavideharUpa do bhAgoMmeM vibhavata ho gayA hai| bIcameM sItA, sItodA mahAnadiyoMke pravAhita honeke kAraNa pratyekake aura do-do bhAga ho gaye haiM / ukta cAra bhAgoMmeMse pratyeka bhAgake madhyameM cAra vakSAraparvata aura unake bIcameM tIna vibhaMgA nadiyA~ haiN| isa kAraNa unameMse pratyekake bhI ATha-ATha bhAga ho gaye haiN| isa taraha ye battIsa bhAga hI battIsa videhake rUpameM sthita haiM! bIcoMbIca vijayAparvata sthita hai / yahA~ raktA aura raktodA nAmakI do nadiyAM nIlaparvatastha kuNDose nikalakara vijayAIkI guphAoMke bhItarase jAtI huI sItA mahAnadImeM praviSTa hotI haiN| isa kAraNa ukta kacchA videha cha: khaNDoMmeM vibhakta ho gayA hai| inameM sItA nadIkI ora bIcakA AryaskhaNDa tathA zeSa pAMca mlecchakhaNDa haiN| AryakhaNDake bIcameM kSemA nAmakI nagarI sthita hai| isa nagarIkA AyAma bAraha yojana aura vistAra nau yojana pramANa hai| prAkAraveSTita ukta nagarIke eka sahasra gopura dvAra aura paMcazattaka khir3akI dvAra haiN| rayyAoMkI saMkhyA bAraha hajAra nirdiSTa kI gayI hai| yahA~ cakravartIkA nivAsa hai, jo battIsa hajAra dezoMke adhipatiyoMkA svAmI hotA hai / isake adhIna 99 hajAra droNamukha, 48 hajAra paTTaNa, 26 hajAra nagara, pAMca-pAMca sau grAmose saMyukta cAra hajAra bhaDamba, cautIsa hajAra karavaTa, solaha hajAra kheTa, caudaha hajAra saMvAha, 56 ratnadvIpa aura 96 karor3a grAma hote haiN| yahAM kSatriya, vaizya 116 : tIyaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura zUdra ye tIna hI varNa rahate haiN| 63 zalAkApuruSoMkI paramparA yahA~ pAyI jAtI hai / kaccha videhake samAna hI mahAkacchA Adi videhoMkI bhI sthiti hai / kacchA videhake raktA-raktodA nadiyoMse antarita mAgadha, baratanu aura prabhAsa nAmake tIna dvIpa haiM / digvijayameM pravRtta huA cakravartI prathama ina dvIpoke adhipati devoMko apane adhIna karatA hai| isI prakArase dakSiNakI orase deva, vidyAdharoMko vazameM karake vaha vijayAI parvatakI guphAmeMse jAkara uttarake mleccha khaNDoMko bhI apane adhIna karatA hai| yuddhake anantara cakravartI yahA~se azva, gaja, rala evaM kanyAoMko prApta karatA hai| isa samaya use yaha abhimAna hotA hai ki mujha jaisA pratApI cakravartI isa pRthvI para anya koI nahIM huA / ataeva isI abhimAnase prerita hokara nija kIrtistambhako sthApita karaneke lie RSabhagirike nikaTa jAtA hai ! hA~ samasna parnatoko harI gAnA nAti nAroMse vyApta dekhakara, vaha tatkSaNa nirmada ho jAtA hai| antameM vaha daNDaralase eka nAmako ghisakara usa sthAna para apanA nAma likha detA hai aura chahoM khaNDoMko jItakara kSemA nagarImeM vApasa lauTatA hai| AThaveM uddezameM 198 gAthAeM haiN| isameM pUrvavidehakA varNana AyA hai aura batAyA hai ki kacchA dezake pUrvameM kramaza: citrakUTaparvata, sukacchA deza, grahavatI nadI, mahAkacchAdeza, pacakUTaparvata, kacchakAvatIdeza, dravatInadI, AvatIdeza, nalinakUTaparvata, maMgalAvatodeza, paMkavatInadI, puSkalAdeza, zailapavaMta aura mahApuSkalAdeza haiM / isake Age devAraNya nAmakA vana hai / ukta sukacchA Adi dezoMkI rAjadhAniyoMke, kSemapurI, ariSTanagarI, ariSTapurI, khaDgA, maMjUSA, oSadhi aura puNDarIkiNI nAma Aye haiN| mahApuSkalAvatI dezake Age pUrvameM devAraNya nAmakA vana hai / isake Age dakSiNameM sItA nadIke taTa para dUsarA devAraNya vana hai| isase Age pazcima dizAmeM vatsAdeza, trikUTaparvata, suvatsA deza, taptajalA nadI, mahAvatsAdeza, vezravaNakUTaparvata, vatsakAvatIdeza, mattajalAnadI, ramyA. deza, aMjanagiri parvata, suramyAdeza, unmattajalAnadI, ramaNIyAdeza, AtmAjanaparvata aura maGgalAvatIdeza Aye haiN| ina dezoMkI suzImA, kuNDalA, aparAjitA, prabhaMkarA, aMkAvatI, padmAvatI, zubhA aura ratnasaMcayA nAmako rAjadhAniyA~ haiM / samasta deza, nadI aura parvatoMko lambAI 16552,2219 yojana hai / navama uddezameM 157 gAyAeM haiN| yahAM aparavidehakA varNana karate hue batalAyA hai ki ratnasaMcayapurake pazcimameM eka vedikA aura usa vedikAse 500 yojana jAkara somanasaparvata hai| yaha parvata bhadrazAlabanake madhyase gayA hai| niSadhaparvatake samIpameM isakI UMcAI 400 yojana aura avagAha 100 yojana pramukhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 115 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I i 1 hai / vistAra isakA 500 yojana hai / vedikAke pazcimameM padmA nAmakA deza hai / yaha gaMgA-sindhu nadiyoM aura vijayAdhaM parvatoMke kAraNa chaha khaNDoM meM vibhakta ho gyaa| isakI rAjadhAnI azvapurI hai| padmA kSetrake Age pazcimameM kramaza: zraddhAbatIparvata, supadhAdeza, dhIrodAnadI, mahpacAdeza, vikaTAvatIparvata, padmakAvatIdeza, sItodAnadI, saMkhAdeza, AzIviSaparvata, nalinAdeza, srotavA hinInadI kumudAdeza sukhAvalArvana aura saritA nAmaka deza hai / ina dezoMkI siMhapurI, mahApurI, vijayapurI, arajA, virajA, azokA aura vigatazokA rAjadhAniyA~ hai / pazcimameM devAraNya nAmaka vana hai / isake uttarameM zItodA nadIke uttara taTapara bhI dUsarA devAraNya hai / isake pUrva meM vaprAdeza, candraparvata, suvaprAdeza, gambhIramAlinInadI, mahAvaprAdeza, sUryaparvata, vaprakAvatIdeza, phenamAlinInadI, balgadeza mahAnAgaparvata, suvalagudeza, urmimAlinInado, gandhilAdeza, devaparvata aura ganyamAlinIdeza sthita haiM / ina dezoMkI vijayapurI, vaijayantI, jayantA, aparAjitA, cakrapurI, khar3agapurI, ayudhyA aura avadhyA rAjadhAniyA~ haiN| isake pUrva meM eka vedI aura usake Age 500 yojana jAkara gandhamAdanaparvata hai / isake pUrva meM 53000 hajAra yojana jAkara mAlyavAna parvata hai / isake Age pUrvameM 500 yojana jAkara nIlaparvatake pAsameM eka aura vedikA hai / nadiyoMke kinAre para sthita 20 vakSAra parvata haiM, jinake upara jinabhavana bane hai / dazama uddezameM 102 gAthAe~ haiM aura lavaNa samudrakA varNana AyA hai| yaha samudra jambU dvIpako saba orase gherakara valayAkAra sthita hai| isakA vistAra pRthvItalapara do lAkha yojana aura madhyameM daza sahasra yojana hai| gaharAI eka hajAra yojana hai / isake bhItara taTase 95 hajAra yojana jAkara pUrva pazcima, dakSiNa aura uttarameM kramazaH pAtAla, valayamukha, kadambaka aura yUpakezarI mahApAtAla sthita hai / inakA vistAra mUlameM aura Upara daza sahasra yojana hai / inake madhya vistAra aura U~cAI eka lAkha pramANa yojana hai| zuklapakSa aura kRSNa pakSameM samudra kI jalavRddhi aura hrAsakA bhI varNana AyA hai| dizA aura vidizAgata samasta pAtAloMkI saMkhyA 1008 hai / lavaNasamudrameM vedikAse bayAlIsa hajAra yojana jAkara belandhara devoMke kostubha, kaustubhabhAsa, udaka, udakabhAsa, zaMkha, mahAzaMkha, udaka aura udavAsa ATha parvata haiM / samudrakI belAko dhAraNa karanevAle nAgakumAra devoMkI saMkhyA eka lAkha bayAlIsa hajAra hai / inameM bahattara hajAra deva bAhyabelAko bayAlIsa hajAra deva Abhyantara belAko aura 28 hajAra deva jalazikhAko dhAraNa karate haiM / ina devoMke nagaroMkI saMkhyA bhI eka lAkha bayAlIsa hajAra hai / yahA~ antaradvIpa 24 haiM / ina dvIpoMmeM eka jaMghAvAle, 118 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUchavAlaM, soMgavAle evaM gUMge ityAdi bikRta AkRtike dhAraka kumAnuSa rahate haiN| inameM eka aMdhAbAle kumAnuSa guphAoMmeM rahakara miTTIkA bhojana karate haiM tathA zeSa kumAnu" " phalabholI Drone haiN| isake ta utpanna honeke kAraNoMko batalAte hue kahA gayA hai ki jo prANI mandakaSAyI hote haiM, kAya-kleSase dharmaphalako cAhane vAle haiM, ajJAnavaza paJcAgnitapa karate haiM, samyagdarzanase rahita hokara tapazcaraNa karate haiM, abhimAnameM cUra hokara sAdhuoMkA apamAna karate haiM, AlocanA nahIM karate, munisaMghako chor3akara ekAkI vihAra karate haiM, kalaha karate haiM, ve marakara kumAnuSoMmeM utpanna hote haiN| ekAdaza uddezameM 365 gAthAeM haiN| isa uddezameM dvIpasAgara, adholoka tathA udhvaMlokakA varNana AyA hai| dvIpasAgaroMmeM dhAtakIkhaNDadvIpakA varNana karate hue usakA cAra lAkha yojana pramANa vistAra batalAyA hai| isake dakSiNa aura uttara bhAgoMmeM do iSvAkAra parvata hai, jo lavaNase kAloda samudra taka Ayata haiN| dhAtakokhaNDadvIpake do vibhAga haiN| pratyeka vibhAgameM jambUdvIpake samAna, bharatAdi sAta kSetra aura himavAn Adi chaha kulaparvata sthita haiN| madhyameM ekaeka meruparvata hai| inameM himavanaparvatakA vistAra 2105,5/12 yojana hai, mahAhimavanakA 8421,1119 yojana aura niSaSaparvatakA 33684,4/12 yojana hai| Age nIla, rukmi aura zikharI parvatoMkA vistAra kramazaH niSadha, mahAhimavAna aura himavAnake samAna hai| ghAtakIkhaNDadvIpako cAroM orase veSTita kara kAlodadhi sthita hai / isakA vistAra ATha lAkha yojana hai| lavaNa samudra ke samAna antaradvIpa yahA~ bhI haiM, jinameM kUmAnuSa rahate haiN| isase Age 16 hajAra yojana vistRta puSkaravaradvIpa hai / isake madhyameM valayAkArase mAnuSottaraparvata sthita hai, jisase ki isa dIpake do bhAga ho gaye haiN| mAnuSottara parvatake isa ora puSkarAcaMdvIpameM sthita bharatAdi kSetroM aura himavAn Adi parvatoMkI racanA ghAtakIkhaNDadvIpake samAna hai| yaha parvatarUddha kSetrakA pramANa 355684,4/19 yojana hai| puSkarArdhakI Adima paridhi 5170605 yojana, madhya praridhi 11700427 yojana aura bAhya paridhi 14230249 yojana hai| jambUdvIpase lekara puSkarAparyanta kSetra DhAIdvIpa yA manuSyakSetrake nAmase prasiddha hai / bhAnuSottarapavaMtase Age manuSya nahIM pAye jAte / puSkavaradvIpase Age puSkaravarasamudra, vAruNivaradvIpa, vAruNivarasamudra, kSIravaradvIpa, kSIravarasamudra, dhRtavaradvIpa aura dhRtavarasamudra Adi asaMkhyAta dvIpa aura samudra sthita haiM / antima dvIpa aura samudrakA nAma svambhUramaNa hai / puSkarakhara aura svambhUvara dvIpoMke madhyameM prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 119 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo asaMkhyAta dvIpa, samudra sthita haiM, unameM kevala saMjI, paJcendriya, paryApta tiyaMJca jIva ho utpanna hote haiM / inakI Ayu eka palya aura zarIrakI UMcAI do hajAra dhanuSapramANa hotI hai| yugalasvarUpase utpanna honevAle ye saba mandakaSAyI aura phalabhojI hote haiM tathA marakara niyamata: devaloka jAte haiN| lavaNoda, kAloda aura svambharamaNa ina tIna samudroMmeM hI magara, matsyAdi jalacara jIva pAye jAte hai| zeSa samudroMmeM jalacara jIva nahIM hote / Age sAta narakoM aura unake nivAsiyoMkI Ayu zarIrotSedha, avadhijJAnakA viSaya Adi bAtoMkA varNana AyA hai| samasta nArakiyoMke biloMkI saMkhyA evaM 41. prastAroMkA ullekha pAyA jAtA hai| urdhvalokakA varNana karate hue batalAyA hai ki pRthvItalase 99 hajAra yojana Upara jAkara meruparvatakI cUlikAke Upara bAlAgramAtrake antarase Rju vimAna sthita hai| isakA vistAra manuSyalokake samAna 45 lAkha yojanamAtra hai| svargomeM indraka, prakIrNaka aura zreNIbaddha vimAna sthita haiM, jinakA vistArAdi bhI nikAlA gayA hai| isa prakAra saudharma indrakI vibhUti evaM sodharmasvargake AkAra-prakArAdikA vivecanA kiyA hai / indraka, zreNIbaddha aura nIrNaka vidAkI saMyA lAgalana bhI kiyA gayA hai| dvAdaza uddezameM 113 gAthAeM haiN| yahA~ jyotiSapaTalakA varNana kiyA gayA hai / bhUmise AThasau assI yojanakI UMcAIpara candramAkA vimAna hai| candravimAnakA vistAra aura AyAma tIna gavyati aura terahaso dhanuSase kucha adhika hai| ina vimAnoMko pratidina solaha hajAra Abhiyogya jAtike deva khIcate haiN| ukta deva pUrvAdika dizAoM meM kramazaH siMha, maja, vRSabha aura azvake AkArameM cAra-cAra hajAra rahate haiN| isI prakAra solaha hajAra Abhiyogyadeva sUryavimAnake, ATha hajAra grahagaNoMke, cAra hajAra nakSatroMke aura do hajAra tArAoMke vAhaka haiN| jambUdvIpameM 2, lavaNasamudra meM 4, ghAtakokhaNDameM 12, kAlodadhimeM 42, aura puSkarAcaMdvIpameM 72 candra haiN| mAnuSottaraparvatake Age puSkaradvIpameM 1264 candra haiN| itane hI sUrya haiN| zeSa dvIpoM aura samadroMmeM candrabimba aura sUryabimboMkI saMkhyA nikAlaneke lie karNasUtra diye gaye haiN| isa prakAra jyotiSapaTalaadhikArameM sUrya, candra aura graha-nakSatroMkI saMkhyAkA Anayana kiyA hai| trayodaza uddezameM 176 gAthAe~ haiN| sarvaprathama yahA~ kAlake vyavahAra aura paramArtha rUpase ullekha karate samaya, Avali Adike pramANakA Anayana kiyA hai / Age calakara paramANukA svarUpa batalAte hue uttarottara aSTaguNita avasanAsannAdike kramase utpanna honevAle aMgulake utseSAMgula, pramANAGgala baura AtmAala ye tIna bheda batalAye haiN| inameMse pratyeka sUcyaGgala, pratarAGgala aura ghanAGgalake medase tIna-tIna prakArakA hai| 500 utsedhAGgaloMkA eka pramANAGgula hotA 120 : toyaMkara mahAvIra aura unakI prAcAryaparamparA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| paramANu aura avasanAsannAdike kramase jo aGgula niSpanna hotA hai, vaha sUcyaGgala kahalAtA hai| isake pratarako pratarAGgala aura dhanako ghanAgala kahate haiN| bharata aura airAvata kSetroM meM jisa-jisa kAlameM jo manuSya hote haiM, unake aGgulako AtmAGgula kahA jAtA hai| utsedhAGgalase nara-nArakAdi jIvoMke zarIra ko U~cAIkA pramANa batalAyA jAtA hai / pramANAGgalase dvIpa, samudra, nadI, kuNDa, kSetra, parvata, jinabhavanAni vistAraH : sasAnA hai aura AtmAGgulase kalaza, jhArI, daNDa, dhanuSa, vANa, hala, mUsala, ratha, siMhAsana, chatra, camara aura gRha AdikA pramANa jJAta kiyA jAtA hai| isake pazcAt vyavahArapalya, uddhArapalya, addhApalya, kor3A-kor3I, usarpiNI, avapiNI AdikA mAna batalAyA gayA hai| anantara sarvajJasiddhike lie pratyakSa anumAna, upamAna aura aviruddha Agama pramANa prastuta kiye gaye haiN| pragyANake do bheda haiM. pratyakSa aura parokSa / inameM pratyakSa bhI sakala aura cikalake bhedasa do prakArakA hai| sakalapratyakSa kevalajJAna aura viSAlapratyakSa avadhi aura mana:paryayajJAna haiN| dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi ye tIna bheda avadhijJAnake, tathA RjumatimanaHparyaya aura vipulamatimanaHparyaya ye do bheda manaHparyayajJAnake haiN| parokSa-bhedoMke antargata Abhinibodhika jJAnake 336 bhedoMkA nirdeza karate hue avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAkA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai / pazcAt kSudhA, tRSAdise rahita devakA varNana karate hue arahanta parameSThIke 34 atizayoM, devarigRhIta ATha maGgaladravyoM, ATha pratihAryoM aura nava kebalalabdhiyoMkA nAmollekha karake 18 hajAra zoloM aura 84 hajAra guNoMkA bhI nirdeza kiyA hai| isa prakAra isa granthameM manuSyakSetra, madhyaloka, pAtAlaloka aura udhvaMlokakA vistArase varNana AyA hai| jaina bhUgolakI dRSTi se yaha grantha atyanta mahattvapUrNa hai| dhammarasAyaNa ____ isa granthameM 123 gAthAe~ haiN| dharmarasAyananAmake muktaka-kAvya prAkRta-bhASAke kaviyoMne ekAdha aura bhI likhe haiN| isa nAmakA Azaya yahI rahA hai ki jina muktakoMmeM saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta honeke AcAra aura naitika niyamoMko cacita kiyA jAtA hai, isa prakArakI racanAe~ dharmarasAyanake antargata AtI haiN| prastuta granthakA bhI mUla vaya-viSaya yahI hai| yadyapi isa granthameM kAvyatatvako apekSA dharmatatva hI mukharita ho rahA hai, to bhI jIvanake zAzvatika niyamoMkI dRSTise isakA paryApta mUlya hai| naitika aura dhArmika jIvanake sabhI 1. siddhAntasArAdike antargata, mA0 di0 jana grandhamAlAse 1909 I0 meM prakAzita / pramukhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 121 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mulya isa laghukAya granthameM pratipAdita haiN| AcArya dharmako trilokakA bandha batalAte hue kahate haiM ki isakI sattAse hI vyakti pUjanIya, tribhuvanaprasiddha evaM mAnya hotA hai___ ArambhameM hI AcAryane janma-maraNa aura duHkhako nAza karanevAle ihaloka, paralokake hitArtha dharmarasAyanake kahanekI pratijJA kI hai| dharma trilokabandhu hai, dharma zaraNa hai| dhamase hI manuSya trilokameM pUjya hotA hai| dharmase kulakI vRddhi hotI hai, dharmase divyarUpa aura ArogyattA prApta hotI hai| dharmase sukha hotA hai aura dharmase hI saMsArameM kIrti prApta hotI hai| AcArya ne batAyA hai dhammo tiloyabaMdhU dhammo saraNa have tihuynnss| ghammeNa puSaNoo hoi Naro sabbaloyassa // dhammeNa kulaM viulaM dhammeNa ya dibbarUvamArogga / dhammeNa jae kittI dhammeNa hoi sohagAM / / varabhavaNajANavAhaNasayaNAsaNayANabhoyaNANaM ca / varajuvaivatthubhUsaNa saMpatI hoi dhammeNa // arthAt dharmake prabhAvase dhana-vaibhava, bhavana-cAhana, zayyA, bAsana, bhojana, sundara patnI, vastrAbhUSaNa Adi samasta laukika sukha-sAdhanoMkI prApti hotI hai| isa ghamarasAyanako sAmAnyatayA upAdeya vaNita karanepara bhI rasa-bhedase usako bhinnatA upamAdvArA siddha hotI hai / yathA khIrAI jahA loe sarisAI hati vANAmeNa / rasabheeNa ya tAI vi NANAguNadosajuttAi / / kAI vi khIrAiM jae havaMti dukkhAvahANi jIvANaM / kAI vi tuThThi puchi karati varavaNNamArogga / jisa prakAra varNamAtrase sabhI dUdha samAna hote haiM, para svAda aura guNako dRSTise bhinnatA hotI hai, usI prakAra sabhI dharma samAna hote haiM, para unake phala bhinna-bhinna hote haiN| Aka-madAra yA anya prakArake dUdhake sevanase vyAdhi utpanna ho jAtI hai, para godugdhake sevanase Arogya aura puSTi-lAbha hotA hai| isI prakAra ahiMsAdharmake AcaraNase zAMtilAbha hotA hai, para hiMsAke vyavahArase azAnti aura kaSTa prApta hotA hai / AcAryane cAroM gatiyoMke prANiyoMko prApta honevAle duHkhoMkA mArmika vivecana kiyA hai| manuSya, tiryaJca, nArakI aura deva inako apanI-apanI 1. dhammarasAyaNaM, mANikacandra granthagalA, padha 3,4,5 2. vahI, padya-9, 10 122 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako zrApAryaparamparA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoniyoMmeM paryApta kaSTa hotA hai / jo ina kaSToMse mukti prApta karanA cAhatA hai, vaha dharmarasAyanakA sevana kre| AcAryane isameM vItarAga aura sarAgI devoMkI bhI parIkSA kI hai, tathA batalAyA hai ki jise apane hRdayako rAga-dveSase mukta karanA hai, use vItarAgatAkA AcaraNa karanA caahie| viSaya-vAsanAgrasta sAMsArika prapaJcoMse yukta, strIke adhIna, rAgI, dveSI paramAtmA nahIM ho sakatA hai | AcArya ne isa paramAtma-tatvakA vivecana karate hue likhA haikAmaggatattacitto icchayabhANI tilovaNAsya / jo ricchI bhattAro jAdo so ki hoi paramappo // jai eriso vimUDho paramappA vRccae evaM to kharaghor3AIyA savvaM ci ya hoMti paramappA' // saccA deva kSudhA, tRSA, tRSNA, vyAdhi, vedanA, cintA, bhaya, zoka, pIr3A, rAga, moha, janma-jarA-maraNa, nidrA, sveda Adi doSoMse rahita hotA hai / siMhAsana, chatra, divyadhvani, puSpavRSTi, namara, bhAmaNDala, dundubhi Adi bAhya cihnoMse yukta, sarvajJa, vItarAgI aura hitopadezI deva hotA hai / 94vIM gAthAse 138vIM gAthA taka sarvajJadevakI parIkSA kI gayI hai aura vibhinna tarkoMse arhantako sarvajJa siddha kiyA gayA hai| dharmake do bheda haiM---sAgAra aura anagAra | ina donoM dharmoMkA mUla samyaktva hai / isa samyaktvakI prApti jise ho jAtI hai, usake karma-kalaGka naSTa hone lagate hai / samyaktvarUpI ratna ke lAbhase naraka aura tiryaJca gati meM janma nahIM hotA / zrAvakAcArake 12 bheda batalAe haiM - pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata / isa prakAra 12 vratoMkA kathana AyA hai / devatA, pitR, mantra, auSadhi, yantra Adike nimittase jIvoMkI hiMsA na karanA ahiMsANuvrata hai / asatya vacanoMke sAtha dUsareko kaSTa denevAle vacana bhI asatyako hI antargata hai, ataH aise vacanoMke vyavahArakA tyAga karanA satyANuvrata hai / saMsArako samasta striyoMkI mAtA, bahina aura putriyoMke samAna samajhakara svadAra sevanameM santoSa karanA brahmacaryANuvrata hai| dhana-dhAnya, dvipada, catuSpada, kheta Adi vastuoMkA niyata parimANa kara zeSakA parityAga karanA parigrahaparimANavrata hai| isa prakAra guNayata aura zikSAvratoM kA bhI varNana kiyA hai / AcAryane dAna dene para vizeSa jora diyA hai / dAna ke prabhAvase sabhI prakAra ke duHkha-dAridrya naSTa ho jAte haiM aura aNimA, mahimA Adi aSTa RddhiyA~ prApta hotI haiM / 1. ghammarasAyaNaM, mANikacandra granthamAlA, padya - 104, 105 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 123 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagatimeM janma lenevAlA vyakti yatheSTa bhogoMko bhoganeke anantara manuSyatimeM janma letA hai aura vahA~ digambara dIkSA dhAraNakara tapazcaryA dvArA karmoko naSTa karatA hai| muniko grISma aura zIta RtumeM kisa prakAra vicaraNa karanA cAhie, isakA bhI varNana AyA hai / AcAryane likhA hai DahiUNa ya kammavaNaM ugoNa tavANalaMNa NissesaM / ApuNNabhavaM aNaMtaM siddhisuhaM pAvae joo // isa granthakI 191vI gAthA gommaTasAra jIvakANDakI 68vI gAthA hai| bahuta sambhava hai ki yaha gAthA gommaTasAra jIvakANDase athavA aise kiso anya srotase lI gayI hai, jo do donoMkA eka hI AdhAra rahA ho| prAkRta paJcasaMgrahavRtti prAkRtavRtti sahita paJcasaMgrahameM 1. jIvasamAsa 2. prakRtisamutkIrtana 3. bandhastava, 4. zataka aura 5 saptattikA ye pA~ca prakaraNa saMgrahIta haiN| prakaraNoMke kramameM antara hai| pahalA prakaraNa prakRtisamutkIrtana, dvitIya karmastavana, tRtIya jovasamAsa, caturtha zataka aura paMcama saptatikA hai| baMdhya, bandheza, bandhaka, bandhakAraNa aura bandhabheda ina pAMcoMke anusAra saMkalana kara vyAkhyA kI gayI hai| vyAkhyAkI zailI caNiyoMkI zailI hai| vattikArane apanI racanAmeM 'kasAyapAhaDa'kI caNi aura dhavalATIkAko zailIkA purA anukaraNa kiyA hai| inakI vRttiko dekhanese spaSTa jJAta hotA hai ki vRttikAra siddhAntazAstrake acche jJAtA the| unhoMne aneka nayI paribhASAe~ aMkita kI hai| yadyapi sabhI gAthAoMpara vRtti nahIM likhI hai, para jina gAthAoM para vRtti likhI gayI hai, una gAthAoMmeM aneka nayI bAteM batalAyI gayI hai| isakA pahalA prakaraNa prakRtisamutkIrtana hai / isameM prakRtiyoMke nAmoMkA samukIrtana karaneke anantara caudaha mArgaNAoMmeM karmaprakRtiyoMke baMdhakA kathana AyA hai| AcAryane sabhI viSayameM pramANa, naya aura nikSepadvArA vastuke parIkSaNako carcA kI hai| prathama prakaraNa zrutavRkSa nAmakA hai, jisameM zrutajJAnake samasta bheda-prabhedoMkA varNana AyA hai| likhA hai pramANa-nayanikSeparyo'yoM nAbhisamIkSyate / yuktaJcAyuktapad bhAti tasyAyuktaM sayuktivat // 1. dhammarasAyaNaM, mANikacandra granthamAlA, gAthA 181 / 2. prAkRtavRttisahita paJcasaMgraha, bhAratIya jJAnapITha kAzIke paMcasaMgrahameM prakAzita, pada 5, pR0 541 / 124 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcAryaparamparA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnako pramANa mAnA hai aura nayako vastuke eka aMzakA bodhaka banAyA haijJAnaM pramANamityAhurupAyo nyAsa ucyate / nayoM jJAturabhiprAyo yuktito'thaMparigrahaH // gyAraha aMga aura caudaha pUrvako viSayavastukA vistArase varNana AyA hai / prathama prakRtisamutkIrttanameM 16 gAthAe~ haiM aura prAkRta meM vRtti likhI gayI hai / karmastava saMgraha meM 88 + 9 gAthAeM haiN| isa prakaraNameM guNasthAnakramAnusAra vyucchitikA kayana AyA hai / sAntara nirantara sAdi-anAdi Adi prakRtiyoMke kathana ke pazcAt bandhavyucchruti sambandhI 9 gAthAoMkI vRti bhI likhI hai / prArambhakI 88 gAthAoMpara koI vRtti nahIM hai / tRtIya prakaraNa jIvasamAsa nAmakA hai| isameM 176 gAthAe~ haiM / ArambhakI 5 gAthAoM para vRtti hai aura zeSa gAthAoMpara vRtti nahIM likhI gayI hai / pudgala dravyake chaH bheda-kAla-dravya, bIsa prarUpaNA, guNasthAnakA lakSaNa, 14 guNaveda sthAnoMke nAma, guNasthAnoMke svarUpa, jIvoMkI gatiyA~, kAya, jJAna, prANa, Adi sabhI jIvasamAsoMke lakSaNa bhI batalAye gaye hai / lezyAkA svarUpa, bheda evaM pratyeka lezyAvAlekI pravRtti aura pariNatikA bhI varNana AyA hai| jJAnamArgaNA jJAnake bhedoMkA vivecana kiyA hai / zatakasaMgraha nAmaka catuthaM prakaraNa hai / isa prakaraNameM 139 + 19 gAthAe~ haiM aura sabhI gAthAoMoMpara vRtti bhI likhI gayI hai / isameM ekendriya Adi jIvoke bheda yA jIvasamAsa varNita haiM / guNasthAnoMmeM jIvoMkI saMkhyAkA pratipAdana karaneke anantara pratyeka gatimeM bandha honevAlI prakRtiyoMkA vivecana kiyA gayA hai / paJcama saptatikA nAmaka prakaraNa hai| isameM 99 gAthAe~ haiM / isa prakaraNameM vibhinna bandhabhedoMkA varNana kiyA hai| yoga, upayoga, lakSyA AdikI apekSA karmabandhake bhedoM yA bhaMgoMkA varNana kiyA hai / isa prakAra yaha 'paMcasaMgraha ' grantha karmazAstrako dRSTise mahattvapUrNa hai / padmanandi dvitIya padmanandi dvitIya padmanandi-paJcaviMzatikAke racayitA haiM / inhoMne apane guru vIranandiko namaskAra kiyA hai| ataH 'jaMbadIyapaNNatta' ke kartAsi ye bhinna haiM, kyoMki jaMbUdIvapaNattike kartAka gurukA nAma valanandi aura pragurukA nAma vIra1. paMcasaMgrahavRtti, padya 6, pR0 542 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 125 . Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandi hai / ataeva ina donoMkA aikya saMbhava nahIM hai| para yaha nizcita hai ki ye padmana ko sahI paramAt hue haiM, kyoMki amatacandrAcAryakA prabhAva 'nizcayapaJcAzat prakaraNakI aneka gAthAoMpara dikhalAI par3atA hai / ataH inakI pUrvAvadhi I0 san dazama zatIkA pUrvArdha honA cAhiye / jayasenAcAryane apanI paMcAstikAyaTIkAmeM ekatvasaptatiprakaraNakA nimnalikhita padya pR0 235 para uddhata kiyA hai darzanaM nizcayaH sa bodhastadbodha iSyate / sthitiratrava caritamiti yogaH zivAzrayaH / / padmaprabhamaladhAridevane bhI yahI padya niyamasArakI TIkA pR047 para uddhata kiyA hai| ataH yaha spaSTa hai ki paJcaviMzatikAke kartA panandi jayasenAcArya aura niyamasAraTIkAke kartA padmaprabhamaladhAridevake pUrvavartI haiM / jayasenAcAryakA samaya DaoN0 e0 ena0 upAdhyeke matAnusAra I. sankI 12vIM zatAbdIkA uttarArddha hai / ata: yaha padmanandike samayakI uttara sImA mAnI jA sakatI hai| padmaprabhamaladhArIne bhI niyamasAraTIkAke ArambhameM apane guru vIranandiko namaskAra kiyA hai| zrI premIjIne isa parase anumAna lagAyA hai ki paraprabha aura padmanandi eka hI garuke ziSya rahe hoMge tathA eka abhilekhake AdhAra para pacaprabha aura unake guru vIranandiko vinsaM0 1242meM vidyamAna batalAyA hai| para padmaprabhase pUrva jayasenAcAryane padmanandikI ekatvasaptatIse padya uddhRta kiyA hai aura padmaprabhane jayasenakI TIkAoMkA avalokana kiyA thaa| yaha unakI TIkAoMke adhyayanase spaSTa hai| ata: paanandi aura padmaprabhake madhyameM jayasenAcArya hue haiM, yaha nizcita hai| padmanandipaJcaviMzatikAkI prastAvanAmeM batAyA gayA hai ki padmanandipara guNabhadrAcAryake AtmAnuzAsanakA prabhAva hai| tulanAke lie eka padya diyA jAtA hai, jisameM AcArya guNabhadrane manuSyaparyAyakA svarUpa dikhalAte hue use hI tapakA sAdhana kahA hai __ durlabhamazuddhamapasukhamaviditamRtisamayamalpaparamAyuH / mAnuSyamihaiva tapo muktistapasaiva tattapa: kAryam // arthAt durlabha, azuddha, apasukha, avidita mRti-samaya aura alpa paramAyu ye pA~ca vizeSaNa manuSyaparyAyake lie diye gaye haiN| isI abhiprAyako sUcita 1. padmanandipaJcaviMzatikA, zolApura saMskaraNa, 414 / 2. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 407 / 3. AtmAnuzAsana, zolApura saMskaraNa, padma 111 / 126 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArmaparamparA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanevAlA 'paJcaviMzatikA'kA nimnalikhita padya hai duSprApaM bahaduHkharAzirazucistokAyuralpajJatAjJAtaprAntadinaM jarAhatamatiH prAyo naratvaM bhave / asminneva tapastataH zivapadaM tava sAkSAtsukhaM saukhyArthIti vicintya cetasi tapaH kunniro nirmalam / / arthAt duSprApa, azuci, bahuduHkharAzi, alpajJatAjJAta, prAntadina aura stAkAthu manuSyIyameM hai| masAya tara mustikI prAptike lie tapa karanA Avazyaka hai aura yaha tapa manuSyaparyAyameM ho sambhava hai| isa padya ke atirikta pAnandi-paJcaviMzatike 9118, 1242, 1 / 76, 11118, 3144 aura 351 kramazaH AtmAnuzAsanake padya 239,240, 125, 15, 130, 34 aura 79 padyoMse prabhAvita haiN| ataeva 'paJcaviMzati' ke racayitA vi0 kI 10vIM zatIke pUrva nahIM ho skte| padyanandi-paMJcaviMzattipara somadevasUrike 'yazastilaka'kA bhI prabhAva pAyA jAtA hai / padmanandikA zloka nimna prakAra hai tvayi prabhUtAni padAni dehinAM padaM tadekaM tadapi prayacchati / samastazuklApi suvarNavigrahA vamatramAta: kRtacittaceSTitA // ThIka isase milatA-julatA yaha 'yazastilaka'kA bhI zloka haieka padaM bahupadApi dadAsi tuSTA barNAtmikApi ca karoSi na varNabhAjam / seve tathApi bhavatImathavA jano'rthI doSa na pazyati tadastu tavaiSa dIpaH / / ukta donoM padyoMmeM sarasvatIkI stuti kI gayI hai / stuti karaneko eka hI praNAlI hai| isI prakAra cavidha dAnake phala sUcaka padya bhI samAnarUpameM upalabdha hote haiN| padyanandi-pamnavaMzatimeM gahasthake par3AvazyakoMkA nirdeza "devapUjAgarupAstI" (67) Adi rUpameM kiyA gayA hai / yaha zloka yazastilaka uttarArddha pR0 414 meM prApta hotA hai| yazastilakameM pujAke sthAnapara sevApATha prApta hotA hai| padmanandi-paJcaviMzati (2010)meM manike lie zAkapiNDamAtrake dAtAko anantapuNyabhAga batalAyA hai| yahI bhAva yazastilaka (uttarArddha pR0 408)maM vyakta kiyA hai| isI prakAra Atmasiddhike lie 'bhutAnanvayanAt' padyakA Azaya bhI donoM anthoM meM tulya haiN| isase yaha nizcaya hotA hai ki padma 1. padamanandi paJcaviMzati, zolApura saMskaraNa, padma 12:21 / 2. pamanandi paJcaviMzati, zolApura saMskaraNa, iloka 15 / 13 / 3. yazastilakacamyU uttarArgha, pR0 401 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 127 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandine apanI isa kRtimeM yazastilakake upAsakAdhyayanakA paryApta upayoga kiyA hai / yazastilakakA samAptikAla zaka saMvat 881 (I0 959) hai / ataeva AcArya padmanandi dvitIyakA samaya I0 san 259 ke bAda honA cAhiye / yaha nizcaya hai ki padmanandipara amRtacandrasUri aura amitagati ina donoMkA pUrNa prabhAva hai| padmanandine "nizcayapaJcAzata' prakaraNameM vyavahAra aura zuddha nayoMkI upayogitAko dikhalAte hue zuddhanayake Azrayase Atmatattvake varNana karanekI icchA prakaTa kI hai vyavahRtirabodhajanabodhanAya karmakSayAya zuddhanayaH / svArthaM mumukSurahamiti gare ladAzrita maat|| padmanandine vyavahArako abodhajanoMko pratibodhita karanekA sAdhanamAtra batalAyA hai| isakA AdhAra amRtacandrasUri viracita puruSArthasiddhayupAyakA nimnalikhita gadya hai abudhasya bodhanArthaM munIzvarA dezayantyabhUtArtham / vyavahArameva kevalamavaiti yastastra dezanA naasti| amRtacandrake zabda aura arthakA prabhAva uparyukta padyapara hai| amRtacandrasUrikA samaya vi0 saM0 11vIM zatI hai / ataeva padmanandikA samaya isake pazcAt ho honA caahiye| padmanandikI paJcaviMzatipara amitagatike zrAvakAcArakA bhI prabhAva hai| yahA~ udAharaNArtha kucha padya uddhRta kiye jAte haiM vinayazca yathAyogyaM kartavyaH parameSThiSu / dRSTibodhacaritreSu tadvatsu samayAzritaiH / / darzanazAnacAritratapaHpramRti sidhyati / vinayeneti taM tena mokSadvAra pracakSate // dhAvakoMko jinAgamake Azrita hokara ahaMdAdi paJcaparameSThiyoM, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra tathA ina samyagdarzanAdiko dhAraNa karane vAle jIvoMkI bhI yathAyogya vinaya karanI caahie| usa vinayake dvArA samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra aura tapa AdikI siddhi hotI hai, ataeva ise mokSakA dvAra kahA gayA hai| 1. padmanandi-paJcaviMzati, solApura saMskaraNa, zloka 1138 / 2. puruSArthasiddhaghu pAya, padya 6 / 3. pamanandi-paJcaviMzati 6 / 29-30 / 128 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI bhAva amitagati-zrAvakAcArameM ninna padyoMmeM vyakta kiyA gayA hai saMdhe catuvidhe bhaktyA ratnatrayavirAjite / vidhAtavyo yathAyogyaM vinayo nayakovidaH // samyagdarzana-cAritra-tapojJAnAbhi dehinaa| apApyante vinItena yazAMsIva vipazcitA // paanandine amitagati-zrAvakAcArake caturtha paricchedake kaI padyoMkA anUsaraNa kiyA hai| amitatike 'dvAtrizatikA ke nimnalikhita padyakA prabhAva bhI padmanandipara pratIta hotA hai| ekendriyAdyA yadi deva dehinaH pramAdataH saMcAratA itastataH / kSatA vibhinnA militA nipIDitA stadastu mithyA duranuSThitaM tadA // padmanandine likhA hai- he jina ! pramAda yA abhimAnase jo maiMne mana, vacana evaM zarIra dvArA prANiyoMkA pIDana svayaM kiyA hai, dusaroMse karAyA hai athavA prANipIDana karate hue jIvako dekhakara harSa prakaTa kiyA hai, usake Azrayase honevAlA merA pApa mithyA ho| yathA-- manovo'Gga kRtamaGgipIDanaM pramAdita kAstimatra ynmyaa| pramAdato darpata etadAzrayaM tadastu mithyA jina duSkRtaM mama / / ataeva amitagatise uttaravartI honeke kAraNa padmanandi dvitIyakA samaya I0 sankI 11 vIM bhAtI hai, yataH amitagatine vi0 saM0 1073 meM apanA paJcasaMgraha racA hai| racanAkA paricaya 'pacanandipaJcaviMzati' atyanta lokapriya racanA rahI hai| isapara kisI ajJAta vidvAnkI saMskRta-TIkA hai / 'ekatvasaptati' prakaraNapara kannar3a-TIkA bhI prApta hotI hai| kannar3a-TIkAkArakA nAma bhI pacanandi hai| inake nAmake sAtha paNDitadeva, vratI evaM muni upAdhiyA~ pAyI jAtI haiM / ye zubhacandra rAdvAntadevake aziSya the aura inake vidyAgaru kanakanandI paNDita the| inhoMne amatacandrakI vacanacandrikAse AdhyAtmika prakAza prApta kiyA thA aura nimbarAja 1, amitagati-avakAcAra 13 / 44, 48 / 2. bhAvanAdvAtrizatikA, padya 5 / 3. payanandi gazcaviMzati 21 // 11 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSavAcArya : 129 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sambodhanArthaM ekatva-saptativRttikI racanA kI thii| nimbarAja zilAhAravaMzIya gaNDarAdityanarezake sAmanta the / inhoMne kolhApurameM apane adhipatike nAmase 'rUpanarAyaNavarmAdi' nAmaka jainamandirakA nirmANa karAyA thA tathA kAttika kRSNA zaka saMvat 1058 ( vi0 saM0 1103 ) meM kolhApura aura mirajake AsapAsa ke grAmoMkI AyakA bhI dAna diyA thA / ataH mUlagranthakAra aura TIkAkAra ke nAmamaM sAmya honese tathA dIkSA aura zikSA guruoM ke nAma bhI eka hone se unameM abhinnatvakI kalpanA kI jA sakatI hai / isa racanA meM 26 viSaya haiM 1. dharmApadezAmRta, 2 dAnopadezana, 3. anityapaJcAzata, 4. ekatvasaptati, 5. yatibhAvanASTaka, 6. upAsaka saMskAra, 7. dezavratodyotana, 8 siddhastuti, 9. AlocanA, 10. sadubodhacandrodaya, 11. nizcayapaJcAzata, 12. brahmacarya rakSAvati, 13. RSabhastotra, 14. jinadarzanastavana, 15. zrutadevatAstuti 16. svayaMbhUstuti, 17. suprabhAtASTaka, 18. zAntinAthastotra, 19 jinapUjASTaka, 20 karuNASTaka 21. kriyAkANDacUlikA, 22. ekatvabhAvanAdazaka, 23. paramArthaviMzati, 24. zarIrASTaka, 25. snAnASTaka, 26. brahmacaryASTaka | 1. dharmopadezAmRta - isa adhikArameM 128 padya haiN| dharmopadezakA adhikArI sarvajJa aura vItarAgI hI ho sakatA hai / isa jagat meM asatya bhASaNake do hI kAraNa haiM - 1. ajJAnatA aura 2 kaSAya / 'paralokayAtrAke lie dharma hI pAtheya haiM, pAtheyase yaha yAtrA sakuzala sampanna hotI hai / ' dharmakA svarUpa vyavahAra aura nizcayanaya donoM hI dRSTiyoMse batalAyA gayA hai / vyavahArakI dRSTise jIvadayA, azaraNako zaraNa denA aura sahAnubhUti rakhanA dharma hai| gRhastha aura sunidharmakI apekSA dharmake do bheda, ratnatraya - samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritrakI apekSA tIna bheda aura uttama kSamA, mArdava AdikI apekSA dasa bheda dharmake batalAye haiM / yaha saba dharma vyavahAropayogI hai aura ise zubhopayogake nAmase abhihita kiyA gayA hai / yaha jIvako naraka, tiryaJca Adi durgatiyoMse chur3Akara manuSya aura devagatikA sukha pradAna karatA hai / nizcayadharma jIvako caturgatike duHkhoM se chur3Akara use ajara-amara banA detA hai aura jIva zAzvata - nirbAdha sukhakA anubhava karatA hai / nizcaya dharmako zuddhopayogake nAmase pukArate haiM / batAyA hai ki prANI sAMsArika sukhako abhISTa, viSayopabhogajanita, kSaNika aura sabAdha indriyatRptiko ho antima sukha mAnakara vyavahAra dharmako usIkA sAdhana samajhate haiM aura yathArtha dharmase vimukha rahate haiM / ataH nizcaya - adhyAtma dharmakA sevana karanA Avazyaka hai, isIse mokSakI prApti sambhava hai / 130 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha aura munidharmameM adhika zreSTha munidharma hai, kyoMki mokSamArga-ratnatrayake dhAraka sAdhu hI hote haiM / sAdhukI sthiti gRhasthoM dvArA bhaktipUrvaka diye gaye bhojanake Azrita hotI hai, atAtra gRhasthadharmakI bhI AvazyakatA hai| jo dharmavatsala gRhastha apane SaT AvazyakoMkA pAlana karatA huA munidharmako sthira rakhate hue muniyoMko nirantara AhArAdi diyA karatA hai usIkA gRhastha-jIvana prazaMsanIya hai| zrAvakradharmakI darzana, vrata Adi ekadaza pratimAoMkA bhI varNana kiyA gayA hai| zrAvakako yUtakrIDA, mAMsAdibhakSaNarUpa saptavyasanakA tyAga karanA Avazyaka hai| AcArya ne dhUtAdi vyasanoMkA sevana kara kaSTa uThAne vAle yudhiSThira AdikA udAharaNa bhI diyA hai| hiMsA, asatya, steya, mathuna aura parigraharUpa pApoMkA tyAga gRhastha ekAdeza karatA hai aura muni sarvadeza, ataH munikA AcaraNa sakalacaritra aura gRhasthakA AcaraNa dezacaritra' kahalAtA hai| sakalacAritrako dhAraNa karanevAle muniko ratnatraya, mUlaguNa, uttaraguNa, pA~ca AcAra aura dasa dharmAko dhAraNa karanA cAhie / munike aTThAisa mUlaguNoma pA~ca mahAvratta, pA~ca samitiyA~, pA~ca indriyoMkA nirodha, samatA Adi SaDAvazyaka, kezaluJca, vastraparityAga, snAnaparityAga, bhUmizayana, dantagharSaNakA tyAga, sthitibhojana aura ekabhaktakI gaNanA kI gayI hai| ina 28 mUlaguNoMmeM padmanandine acelakatva, loca, sthitibhojana aura samatAkA hI mukhyattAse varNana kiyA hai| digambaratvakI siddhi aneka pramANoM dvArA kI gayI hai| sAdhujIvanake varNanake pazcAt AcArya aura upAdhyAya parameSThiyoMkA svarUpa pratipAdita kiyA hai| vyavahAraratnatrayakA svarUpa aMkita karane ke sAtha nizcayaratnatrayakA svarUpa batalAte hue likhA hai-AtmAnAmaka nirmala jyotike nirNayakA nAma samyagdarzana, tadviSayaka bodhakA nAma samyagjJAna aura usImeM sthita honekA nAma samyakcAritra hai| yaha nizcayaralaya hI karmabandhako naSTa karane vAlA hai| uttama kSamA, mArdava Adi dasa dharmokA sabana saMvarakA kAraNa hai| saMsArake samasta prANI duHkhase bhayabhIta hokara sukha cAhate haiM aura nirantara usakI prAptike lie prayatnazIla rahate haiN| para sabhIko sukhakA lAbha ho nahIM pAtA / isakA kAraNa unakA sukha-duHkhaviSayaka viveka hai| unheM sAttAvedanIyake udayase kSaNika sukhakA AbhAsa hotA hai, use ve yathArtha sukha mAna lete haiM, jo vastuta: sthAyI yathArtha sukha nahIM hai, yataH jisa iSTa sAmagrI ke saMyogameM sukhako kalpanA karate haiM, vaha saMyoga hI sthAyI nahIM hai / ata: jaba abhISTa sAmagrIkA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya - 131 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viyAga ho jAtA hai, to santApa utpanna hotA hai| vAstavika mukha AkulatA ke abhAva hai, jo mokSameM hI upalabdha hotA hai / isake paJcAt vibhinna dArzanikoM dvArA mAnya AtmasvarUpako mImAMgA kI gayI hai | balAyA hai-- no zUnyo na jaDo na bhUtajanito no kartRtvabhAvaM gato nako na kSaNiko na vizvavitato nityo cikAntataH / AtmA kAryamitazcidekanilayaH karnA ca bhoktA svayaM saMyuktaH sthiratA-vinAza - jananaiH pratyekamekakSaNe // yaha AtmA ekAntarUpase na to zUnya hai, na jar3a hai, na pRthvI Adi bhUtoMse utpanna huA hai, na kartA hai, na eka hai, na kSaNika hai, na vizvavyApaka hai aura na nitya hai | kintu caitanyaguNakA AzrayabhUta vaha AtmA prApta hue zarIrake pramANa hotA huA svayaM hI karttA aura bhoktA bhI hai| yaha AtmA pratyeka samayameM utpAda, vyaya aura dhauvyarUpa hai / tAtparya yaha hai zUnyaikAntabAdI mAdhyamika, mukti avasthA meM vRddhayAdi navavizeSaguNocchedavAdI vaizeSika, bhUtacetanyavAdI cArvAka, puruSAd savAdI vedAntI, sarvathAkSaNikavAdI sautrAntika evaM sarvathA nityavAdI sAMkhyake siddhAMta kA nirasana karane ke lie ukta padma kahA gayA hai| jo vyakti AtmA, karma aura saMsArakI avasthAkA anubhava kara dharmAcaraNa karatA hai, vaha dharmAcaraNa dvArA zAzvanika sukhako prApta kara letA hai / 2. dAnopadezana adhikAra - meM 14 padya haiM / dAnakI AvazyakatA aura mahattva prakaTa hue batalAyA hai ki zrAvaka gRhameM rahatA huA apane aura apane Azrita kuTumbake bharaNa-poSaNa hetu dhanArjana karatA hai, isameM hiMsAdikA prayoga honese pApakA saMcaya hotA hai| isa pApako naSTa karanekA sAdhana dAna hI hai| yaha dAna zrAvake pada Avazyakami pradhAna hai / jisa prakAra jala vastra lage hue rakhatAdiko dUra kara detA hai, usI prakAra satpAtradAna zrAvakake kRSi aura vANijya Adise utpanna pApamalako vokara use niSpApa kara detA hai / dAnake prabhAvase dAtAko bhaviSya meM kaI gunI lakSmIkI prApti hotI hai| gRhastha ke lie pAtradAna hI kalyANakA sAdhana hai, jo dAna nahIM detA, vaha dhanase sampanna honepara bhI raMkake samAna hai / isa prakaraNameM AcAryane uttama, madhyama, jaghanya, kupAtra aura apAtra ke anusAra dAnakA phala batalAyA gayA hai| 1. padmanandipaJcaviMzati 1 / 134 / 132 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. anityapaJcAzat-meM 55 padya haiM / zarIra, strI, putra, dhana, vaibhava Adiko svAbhAvika asthiratA dikhalAkara unake saMyoga aura viyogameM harSa aura viSAdake parityAgake lie preraNA kI gayI hai| AyukarmakA anta honepara prANAnta honA anivArya hai, koI kisIkI Ayuko eka kSaNa bhI nahIM bar3hA sakatA hai, ataH vastu sthitikA vicAra kara harSa-viSAdase pathaka rahanekI ceSTA karanI cAhie / kuTumbI prANI usI prakAra sAyameM rahate haiM, jisa prakAra rAtri honepara pakSI idhara-udhara* se Akara eka hI vRkSa para nivAsa karate haiM, prabhAta hone para punaH aneka dizAoMmeM cale jAte haiN| isI prakAra prANI aneka yoniyoMse Akara vibhinna kuloMmeM janma grahaNa karate haiM aura punaH Ayuke samApta honepara anya kuloMmeM cale jAte haiN| 4. ekatyasaprati--isameM 80 padya haiN| cidAnandasvarUpa paramAtmAko namaskAra karaneke anantara citsvarUpa yadyapi pratyeka prANike bhItara avasthita hai, para ajJAnatAke kAraNa adhikatara prANI use pahacAnate nahIM haiM, ataeva use bAhya padArthoMmeM dahate haiN| jisa prakAra agni kASThameM avyaktarUpase vyApta hai, usI prakAra caitanya-AtmA bhI apane bhItara vyApta hai 1 rAga-dveSake anusAra jo kisI bhI padArthase sambandha hotA hai, vaha bandhakA kAraNa hai tathA samasta bAhya padArthoM meM bhinna ekamAtra AtmasvarUpamaM jo avasthAna hotA hai, vaha muktikA kAraNa hai / bandha-mokSa, rAga-dvIpa, karma-AtmA aura zubha-azubha ityAdi prakArase jo dvaMta buddhi hotI hai, usase saMsArameM paribhramaNa hotA hai aura isake viparIta advaita-- ekatvabuddhise jIva muktike sanmukha hotA hai| zuddha nizcaya nayake anusAra eka akhaNDacaitanya AtmAkI hI pratIti hotI hai, isameM darzana, jJAna aura cAritra tathA kriyA-kAraka AdikA kucha bhI bheda pratibhAsita nahIM hotA / 'jo zuddha caitanya hai, vahI nizcayase maiM hU~' kI pratIti hotI hai / ___ paramAtmatattvakI upAsanAkA ekamAtra upAya sAmya hai| svAsthya, samAdhi, yoga, vittanirodha aura zuddhopayoga ye sabhI sAmyake nAmAntara haiM / zuddha catanyake atirikta AkRti, akSara, varNa evaM anya kisI bhI prakArakA vikalpa nahIM karanA hI sAmya hai| karma aura rAgAdikako heya samajhakara chor3a denA aura upayogasvarUpa paraMjyotiko upAdeya samajhakara grahaNa karanA sAmyasthiti hai| 5. yatibhAvanASTaka-isa prakaraNameM 9 padya haiN| ina padyoM meM una muniyoMkI stuti kI gayI hai, jo pA~coM indriyoMpara vijaya prApta karake viSayabhogose virakta hote hue nAnAprakArake tapazcaraNa karate haiM tathA sabhI prakArake upasagAko sahana karate haiN| prabuddhAcArga evaM paramparApoSakAcArya : 133 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. upAsaka saMskAra- isa adhikArameM 12 padya haiM / sarvaprathama vrata aura dAnake prathama pravartaka Adijinendra aura rAjA zreyAnsake dvArA karmakI sthiti dikhalAkara usakA svarUpa batalAyA hai / dharmake munidharma aura zrAvakadharma bheda batalAkara zrAvakAcArakA nirUpaNa karate hue gRhasthake devapujA, nirgrantha gurukI upAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ina paT AvazyakoMkA kathana kiyA hai / sAta vyasanake tyAgapara jora dete hue sAmAyika vratakA svarUpa pratipAdita kiyA hai / 7. bezavratodyotana meM 27 padya haiN| yahA~ samyaduSTiko prazaMsya batalAte hue samyagdarzanake sAtha manuSya bhavake prApta ho jAnepara tapako grahaNa karane kI preraNA kI hai| yadi moha yA azaktike kAraNa digambarI dIkSA lekara tapAcaraNa kara sambhava na ho, to samyagdarzanake sAtha padyAvazyaka, aSTamUlaguNa aura dvAdazaguNoMko dhAraNa karanA caahie| rAtribhojanatyAga aura chane hue jalakA vyavahAra gRhasthako karanA cAhie | zrAvaka Arambhajanya pApakriyAe~ karatA hai, ataeva use AhAra, auSadha abhaya Adi dAnakAryoM dvArA apanI AtmAko pavitra karanA cAhie 1 zrAvakake bacAvakoMma devadarzana aura devapUjana prathama karttavya hai / devadarzanAdike binA, gRhasthAzramako patthara kI nAva samajhanA cAhie / isake lie caityAlaya nirmANa atizaya puNyavardhaka hai / ataH caityAlayake AdhArase hI muni aura zrAvaka donoMkA dharma avasthita rahatA hai / dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAra puruSArthImeM sarvazreSTha mokSa hI hai / yadi dharma puruSArtha mojhake sAdhanarUpameM anuSThita hotA hai to vaha upAdeya hai| isake viparIpa bhogAdikakI abhilASAse kiyA gayA dharmapuruSArtha pAparUpa hai / ataH aNuvrata yA mahAvrata donoMke pAlana karanekA uddezya mokSaprApti hai / 8 siddhastuti - 29 padyoMmeM karmakSaya karane vAle siddhoMkI stuti kI gayI hai / jJAnAvaraNAdi aSTa karmoke nAza karanese kauna-kauna guNa utpanna hote haiM, isakA bhI kathana AyA hai / 9. AlocanA - isa adhikArameM 33 padya haiN| jinendrake guNoMkA varNana karate hue yaha batalAyA hai ki mana, vacana aura kAya tathA kRta kArita aura anumodana, inako paraspara guNita karanepara jo nau sthAna prApta hote haiM, unake dvArA prANIke pApa utpanna hotA hai| isake lie prabhuke samakSa AtmanindA karanA AlocanA hai / ajJAnatA aura pramAdavaza hokara jo pApa utpanna huA hai, use niSkapaTa bhAva se jinendra aura guruke samakSa prakaTa karanA AlocanA hai / AlocanA karanese Atmazuddhi hotI hai aura lage hue pApoMse chuTakArA prApta hotA 134 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA I Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai arthAt azubha karmokI nirjarA hotI hai| pApakA kAraNa vikalpa hai aura saMkalpavikalpa asaMkhyAta hote haiM, attaH pApAsrava bhI nAnA prakArase hotA hai | ataeva ina samasta pApako dUra karane kA upAya hai mana aura indriyAMkA bAhya padArthoMkI orase haTA kara kAkA paramAtmasvarUpake sAtha ekIkaraNa karanA / isake lie manake Upara vijaya prApta karanA Avazyaka hai| kAraNa manakI avasthA aisI hai ki vaha samasta parigrahako chor3akara vanakA Azraya le lenepara bhI vAhya padArthoM kI ora daur3atA hai| ataeva manako jIrAneke lie use paramAtmavarUpa cintanameM lagAnA zreyaskara hai| kalikAlake prabhAva ke kAraNa jo duSkara tapazcaraNa nahIM kara sakatA hai, vaha sarvajJa vItarAgI prabhuko kevala bhakti karanese hI AtmakalyANakA mArga prApta kara letA hai / 10. sadbodhacandrodayaadhikAra meM 50 patha haiN| isa adhikArameM bhI citsvarUpa paramAtmA kI mahimA dikhalAkara yaha nirdiSTa kiyA hai ki jisakA mana citsvarUpa AtmA meM loga ho jAtA hai, vaha yogI samasta jIva rAziko AtmasadRza dekhatA hai| mohanidrA chor3anepara hI prANI sadbodhako prApta karatA hai 1 11. nizcapaJcAzataadhikAra - meM 62 padya haiN| isameM AtmatattvakA nirUpaNa kiyA gayA hai / samayasArakI aneka gAthAoMkA bhAva akSuNNarUpa meM prApta holA hai / samayasArako nimnalikhita gAthAoMkA prabhAva isa prakaraNake padyoMpara hai / yathA suparicidANubhUA samvatsa vi kAmabhogabaMdha kahA eyattasyuvalabho gari Na sulho vittassa || / - samayasAra, jIvAjIvAdhikAra gAyA | X X X X zrutaparicitAnubhUtaM sarvaM sarvasya janmane suciram / na tu muktaye'tra sulabhA zuddhAtmajyotirupalabdhiH // - 10 vi0 1116 | X x X vavahAro'bhUyatyo bhUyattho desido du suddhaNao / bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jIvo // 1 --samayasAra, jIvAjIvAdhikAra, gAthA 11 / vyavahAro'bhUtArtho bhUtArtho dezitastu zuddhanayaH / zuddhayamAzritA se prApnuvanti yatayaH padaM paramam // - padmanandipaJcaviMzati 1119 / naya do prakArakA hai - 1. zuddhanaya aura 2 vyavahAranaya / vyavahAraya dvArA ajJAnI vyaktiyoMko prabodhita kiyA jAtA hai / yaha naya yathAvasthita vastuko prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 135 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya na karaneke kAraNa abhUtArtha kahalAtA hai / zuddha naya yathAvasthita vastuko viSaya karaneke kAraNa bhUtArthaM kahA gayA hai aura yahI karmakSayakA hetu hai / vastukA yathArthasvarUpa anirvacanIya hai, usakA varNana jo vacanoM dvArA kiyA jAtA hai, vaha vyavahArake Azrayase hI / mukhya aura upacArake Azrayase kiyA jAne vAlA saba vivaraNa vyavahArake Upara hI Azrita hai / isa dRSTise vyavahAra upAdeya mAnA gayA hai / Age zuddhanayake AdhArapara ratnatrayakA svarUpa batalAyA gayA hai / samasta parigrahakA tyAgI muni bhI yadi samyagjJAnase rahita hai, to vaha sthAvarake tulya hai / samyagjJAna dvArA hI samasta vastuoMkI yathArtha pratIti hotI hai, jo jIvAtmA apaneko nirantara karmase baddha dekhatA hai, vaha karmabaddha hI rahatA hai, kintu jo use mukta dekhatA hai, vaha mukta ho jAtA hai / hai samatArUpa amRtake pAnase vRddhiMgata Anandako prApta Atman ! tU bAhyattatvameM mata jA, antastattvameM jA / jaba taka caitanyasvarUpakI upalabdhi nahIM hotI hai, tabhI taka buddhi Agamake abhyAsa meM pravRtta hotI hai, para jaise hI ukta caitanyasvarUpakA anubhava prApta hotA hai, bese hI vaha buddhi Agamako orase vimukha hokara usa caitanyasvarUpameM hI rama jAtI hai / ataeva jIvako zAzvatika sukhakI prApti hotI hai / jisa Atmajyoti meM tInoM kAla aura tInoM lokoMke saba hI padArtha pratibhAsita hote haiM tathA jisake prakaTa honepara samasta vacanapravRtti sahasA naSTa ho jAtI hai, jo caitanyarUpa teja bhaya, nikSepa aura pramANa Adi vikalpoMse rahita, utkRSTa, zAnta evaM zuddha anubhavakA viSaya hai, vahI maiM hU~ / isa prakAra AtmAnubhUtikA vivecana vistArapUrvaka kiyA hai / 12. brahmavarma rakSAvata -- isa adhikArameM 22 padya hai / ArambhameM brahmacarya kA artha batalAte hue likhA hai ki brahmakA artha vizuddha jJAnamaya AtmA hai / usa AtmAmeM caryaM arthAt ramaNa karanA brahmacarya hai / yaha nizcayabrahmacarya kI paribhASA hai / isa prakArakA brahmacarya isa prakArake muniyoMko prApta hotA hai jo zarIrase nirmamatva rakhate hai tathA sabhI prakArase jitendriya hote haiN| brahmacaryake viSaya meM yadi kadAcit svapna meM bhI koI doSa utpanna hotA hai to ve rAtrivibhAgake anusAra Agamokta vidhise usakA prAyazcitta karate haiN| saMyamI mana ho isa prakArake brahmacaryaMkA AcaraNa kara sakatA hai / isa adhikArameM brahmacarya pAlanako vidhi, brahmacaryakA mahatva evaM brahmacaryameM vighna karanevAle kAraNoM kA vivecana kiyA hai / 136 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 13. RSabha stotra - isa stotrameM tIrthaGkara RSabhadevake itivRttakA nirdeza bhI kiyA hai| jaba RSabhadeva sarvArthasiddhise cyuta hokara mAtA marudevI ke garbha meM AnevAle the, usake chaH mahIne pUrvase hI nAbhirAyake gharapara ratna-vRSTi Arambha ho gayI thI / devoMne Akara marudevIke caraNoMmeM namaskAra kiyA / jaba bhagavAna RSabhadeva kA janma huA, to devAne pANDu- zilApara le jAkara unakA abhiSeka kiyA / bhogabhUmikA anta hokara karmabhUmikI racanA Arambha hone lagI thii| kalpavRkSa dhIre-dhIre caSTa hote jA rahe the / ataH prajAjana bhUkhase pIr3ita ho RSabhadevake pAsa gaye aura unhoMne kRSi Adi kAryoMke karane kI zikSA dI / 84 lAkha varSa pUrva kI Ayu 83 lAkha pUrva bIta jAnepara ke eka dina sabhAbhavana meM sundara siMhAsana ke Upara sthita hokara indrake dvArA Ayojita nIlAJjanA apsarAke nRtyako dekha rahe the| isI bIca nIlAJjanA kI Ayu kSINa ho jAnese vaha kSaNabharameM adRzya ho gayI / indrake Adeza se usake sthAna para dUsarI nRtya karane lagI, para RSabhadevakI divyadRSTi se yaha bAta ojhala na raha sakI aura unhoMne usa nIlAJjanAkI kSaNanazvaratAko dekhakara rAjalakSmIkI kSaNanazvaratAko avagata kiyA / ataeva unhoMne samasta rAjyaparigrahakA tyAga kara digambara-dIkSA grahaNa kii| isa prakAra tapazcaraNa karate hue eka hajAra varSa bIta gaye aura anupama samAdhi dvArA cAra ghAtiyA karmoMko naSTa kara kevalajJAna prApta kiyA / samadazaraNa meM aSTa prAtihAryasi suzobhita tIrthaGkara RSabhadevane vizvahitakArI mokSamArgakA upadeza diyA / yaha stotra prAkRta bhASA meM racita hai / 14. jina-darzana- stavana- isa stabanameM 34 gAthAe~ haiM aura yaha bhI prAkRta bhASA meM likhA gayA hai| ArambhameM batAyA hai ki he jinendra ! ApakA darzana honepara mere netra saphala ho gaye tathA mana aura zarIra zIghra hI amRta se sIMce gaye samAna zAnta ho gaye / he jinendra ! ApakA darzana honepara darzana meM bAdhA pahu~cAne vAle samasta moharUpa andhakAra isa prakAra naSTa ho gaye, jisase maiMne samyagdarzana prApta kara liyA | rAgAdivikAroMse rahita Apake darzana se mere samasta pApa naSTa ho gaye / jisa prakAra sUryake udaya honepara rAtrikA andhakAra samApta ho jAtA hai usI prakAra Apake darzanase puNyodaya ho gayA hai aura pApAndhakAra naSTa ho cukA hai| AcAryane jinadarzana se prApta honevAle santISa, vaibhava' sukha, AdikA vistArapUrvaka varNana kiyA hai| darzanake prabhAvase mokSamArga kI upalabdhi hotI hai| 1 1 15. zrutadevatA stuti- adhikArameM 31 padma haiM / ina padyoMmeM sarasvatIkI stuti kI gayI hai / batAyA hai, he sarasvatI ! jo tere donoM caraNa-kamala hRdayameM prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 137 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 dhAraNa karatA hai / usako samasta ajJAnatA aura karmasaMskAra naSTa ho jAte haiM / sarasvatIkA tejana dinakI apekSA karatA hai na rAta kI, na abhyantarakI apekSA karatA hai na bAhya ko na santApa utpanna karatA hai aura na jar3atA ho / samasta padArthoM ko prakAzita karanevAlA yaha teja apUrva hai / saMsArameM jJAnamaya dIpaka ho sabase uttama hai / yaha nevavAloMko to vastudarzana karAtA hI hai, para netrahInoMko bhI vastupratIti karAtA hai / sarasvatI ke prasAdase ho zAstroMkA adhyayana hotA hai aura vastutatvakI pratIti 1 AcAryane likhA hai api prayAtA vazamekajanmani dhenucintAmaNikalpapAdapAH / phalanti hi tvaM punaratra vA pare bhaye kathaM tarUpamIyate budhaiH // X X 'a tvameva tIrthaM zucibodhavAriman samastalokatrayazuddhikAraNam / tvameva cAnandasamudravardhane mRgAGkamUrtiH paramArthadarzinam // 16. svayambhU stuti - isa prakaraNameM 24 padma haiM aura inameM kramazaH 24 tIrthaMkaroMkI stuti kI gayI hai| 17. suprabhAtASTaka - isameM ATha padma haiN| prabhAtakAla honepara rAtrikA andhakAra naSTa ho jAtA hai aura sUryakA prakAza cAroM ora vyApta ho jAtA hai usa samaya janasamudAyakI nidrA bhaMga ho jAtI hai aura netra khula jAte haiN| ThIka isI prakAra se mohanIya karmakA kSaya ho jAnese mohanirmita jar3atA naSTa ho jAtI hai tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoke nirmUla naSTa ho jAnese anantajJAna, darzanakA prakAza vyApta ho jAtA hai / 18. zAntinAthastotra -- isameM 9 padyoMmeM tIrthaGkara zAntinAtha kI stuti kI gayI hai| prasaMgavaza aSTaprAtihArmo kA bhI ullekha AyA hai / 19. jinapUjASTaka - isa prakaraNameM daza zloka haiM aura jalacandanAdi ATha dravyoMke dvArA jina- bhagavAna kI pUjA kiye jAne kA varNana AyA hai| 20. karuNASTaka - isa prakaraNameM 8 padma haiM aura dInatA dikhalAkara jinendradevase dayAkI yAcanA karate hue saMsArase apane uddhArakI prArthanA kI gayI hai / 20. kriyAkANDacUlikA - - isa prakaraNameM 18 zloka haiN| ArambhameM batAyA hai ki jabataka bhokSake kAraNabhUta samyagjJAna, samyagdarzana, samyak cAritra prApta 1. padmanandipaJcaviMzati, padya 15 / 19 / 2. vahI, 15 24 / 138 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hote taba taka bhagavAnakI bhakti prApta hotI rhe| isa bhakti prasAdase hI ratna - zraya kI prApti sambhava hai / ratnatraya mUlaguNa aura uttaraguNoM ke sambandha meM jo aparAdha huA hai tathA mana, vacana, kAya, vRtta, kArita aura anumodanAse jo prANihuA hai! tajjanya Asrava Apake caraNa kamalake smaraNase mithyA ho / cintA duSpariNAmasaMtativazAdunmArgagAthAgiraH / kAyAtsaMvRttirvAjitAdanucitaM karmAjitaM yanmayA / tannAzaM vrajatu prabho jinapate tvatpAdapadmasmRte-- reSA mokSaphalapradA kila kathaM nAsmin rAmarthA bhavet // - 22. ekatvabhAvanAdazaka -- isa prakaraNameM 11 padma hai| yaha paramajyotisvarUpase prasiddha aura ekatvarUpa advitIya padako prApta AtmatattvakA vivecana karate hue yaha kahA gayA hai ki jo isa Atmatattvako jAnatA hai vaha dUsaroMke dvArA pUjA jAtA hai, usakA ArAdhya phira anya koI nahIM hotA / usa ekatvakA jJAna durlabha avazya haiM, para muktiko vahI pradAna karatA hai| muktisukha hI saMsArameM sarvazreSTha hai / 23. paramArthavizati isa prakaraNa meM 20 zloka haiM / isameM bhI zuddha caitanya nirvikalpaka AtmAn2atvako ho sarvazreSTha mAnA hai| nizcayataH yaha AtmA jJAna, darzana, sukhasvarUpa hai / na yaha paravastuoMkA bhoktA hai aura na kartA hI / yaha to svayaM apane pariNAmoM kA karttA aura bhoktA hai| jaba antaraMgameM ratnatrayakA prakAza vyApta ho jAtA hai / to saMsArake sAre parapadArtha niHsAra pratIta hone lagate haiM / AtmA karmaphalarUpa sukha-duHkhase pRthak hai / 24. zarIrASTaka - isa prakaraNa meM 8 padya haiM / zarIrakI svAbhAvika apavitratA aura asthiratAko dikhalAte hue use nAr3IbraNake samAna bhayAnaka aura kar3avI tumbIke samAna upayogake ayogya batalAyA hai / sAtha hI yaha bhI kahA hai ki eka ora manuSya jahA~ aneka poSaka tattvoM dvArA usakA saMrakSaNa karake use sthira rakhane kA prayAsa karate haiM vahIM dusarI ora vRddhatva unheM kramazaH jarjarita karanemeM udyata rahatA haiM aura antameM vahI saphala hotA hai / isa prakAra zarIrakI azucitA aura anityatAkA varNana AyA hai / t 25. snAnASTaka - isameM 8 padya haiN| svabhAvataH apavitra malamUtra Adise paripUrNa yaha zarIra snAna karanese kabhI pavitra nahIM ho sktaa| isakA yathArtha sthAna to viveka hai jo jIvake cirasaMcita mithyAtva Adi rUpa antaraMga malako 1. padmanadipaJcaviMzati, 21 / 12 / prabuddhAcArya evaM paramparA poSakAcArya : 139 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dho detA hai| isake viparIta usa jalake snAnase to prANihiMsAjanita kebala pApamalakA hI saMcaya hotA hai / jo zarIra pratidina snAna karanese bhI apavitra rahatA hai tathA aneka sugandhita lepanoMse lepita honepara bhI durgandhita banA rahatA hai, usa zarIra kI zuddhi jaladvArA nahIM kI jA sakatI aura na koI aisA tIrtha hI hai jisameM snAna karanese vaha pavitra ho sake / 26. bahmacaryASTaka - isa prakaraNameM padya haiM aura brahmacarya kA mahattva pratipAdita kiyA gayA hai / viSayasevana kI ora pravRtti pazuoMkI rahatI hai, ataH yahU pazu karma hai | jaba apanI strIke sAtha bhI viSayasevana karanA nidya hai taba parastrI yA vezyA ke sambandha meM kahanA hI kyA ? vastutaH yaha viSayopabhoga tIkSNa kuThAra hai, jisake sevana se saMyamarUpa vRkSa nirmUla ho jAtA hai| AcAryane batAyA hai--ratiniSedhavidhI yattattAM bhaveccapalatAM pravihAya manaH sadA / viSaya sausyamidaM vipasaMnibhaM kuzalamasti na muktavatastava // jayasena prathama dharmaratnAkara nAmaka granthake racayitA AcArya jayasena lAGabAgaDa saMghake vidvAna the| unhoMne dharmaratnAkarakI antima prazasti meM apanI guruparamparA aMkita kI hai / isa paramparAmeM batAyA hai ki dharmasenake ziSya zAntiSeNa, zAntiSeNake gopasena, gopasenake bhAbasena aura bhAvasenake ziSya jayasena the| inhoMne apane vaMzako yogIndravaMza kahA hai / prazastimeM likhA hai zrImAnso bhUnmunijananuto dharmaseno gaNIMdra ---- stasmin ratnatritayasadanIbhUtayogIndravaMze // 3 // X x X tebhya: zrI ( tasmAcchI) zAMtiSeNaH samajani suguruH pApadhUlI-samIraH // 4 // X X X vRddhA ca saMtatamanekajanopabhogyA zrIgopasenagururAvirabhUtsa tasmAt ||5|| X x X na jJAtaH kalinA jagatsubalinA zrIbhAvasenastataH // 6 // tato jAtaH ziSyaH sakala janatAnaMdajanakaH prasiddhasAdhUnAM jagati jayasenAkhya iha saH / 1. padmanandipaJcaviMzati, 2648 / 140 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idaM cakra zAstraM jinasamaya-sArArtha-nivita hitArthaM jaMtUnAM svamattivibhavAdgarva-vikalaH // 7 // samaya-nirdhAraNa dharmaratnAkarameM jayamena prathamane usakA racanAkAla aMkina kiyA hai| sarasvatIbhavana dhyAcarakI pratimeM racanAkAlakA nirdeza karanevAlA nimnalikhita padya upalabdha hotA hai vANendriyavyomasoma-mite saMvatsare zubhe 11055 / grantho'yaM siddhatA yAtaH sabalIkarahATake / / arthAt vi0 saM0 1055 meM sabalIkarahATaka nAmaka sthAnameM dharmaratnAkarakI samApti haI hai| ata: jayasena prathamake samayake sambandha meM kisI bhI prakArakA vivAda nahIM hai| __ jayasenane ghamaratnAkArameM AcArya attapAta puruSArthahinAya sathA somadevamUrike upAsakAdhyayanase aneka padya uddhRta kiye haiN| yazastilakacampuko antima prazastike AdhArapara somadevakA samaya vi saM0 1016 hai aura amRtacandra AcAryakA vikramakI dazama zatAbdIkA tRtIya caraNa hai| dharmaratnAkarameM tattvAnuzAsanakA bhI eka padya uddhRta hai / ataeva jayasenakA samaya rAmasenake samakAlIna athavA do-cAra varSa pazcAt hI honA cAhiye / dharmaratnAkarake ullekhoMke AdhAra para AcArya amRtacandra aura tattvAnuzAsanakA samaya vikramakI 11vIM zatIkA prathama caraNa sambhava hai / ataeva dharmaralAkarameM jo usakA racanAkAla vi0 saM0 1055 diyA gayA hai umakI puSTi anya pramANoMse bhI hotI hai / racanA ___ AcArya jayasena prathamakI eka hI racanA prApta hai, dharmaratnAkara / isa grantha kA viSaya nAmAnusAra AcAra aura tattvajJAnase sambaddha hai| grantha avasaroMmeM vibhakta hai aura samasta viSayoMkA samAveza bIma avasaroMmeM kiyA gayA hai| granthake antima abasarameM likhA hai yasyA naivoramAna kimapi hi sakaladyotakeSu pratayaM--- maMtyenakena nityaM zlathayati sakalaM vastatattvaM vivakSya / anyenAntyena nIti jinapattimahitAM saMvikarSatyajana, gopI maMdhAnavadyA jagati bijayatAM sA samlI muktilakSmyAH // 66 / / itithIsUrizrIjayasenaviracite dharmaratnAkare uktA'nuktazeSavizeSasUcako vizatitamo'vasaraH / prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 141 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharmaralAkarameM ratnatraya, thAvakake dvAdazavata, saptatattva AdikA vistRta varNana AyA hai| jayasena dvitIya AcArya jayasena dvitIya bhI amalacandrasUrika samAna kundakundaka andhopA TIkAkAra haiN| unhoMne samayasArako TIkAmeM amatacandrave nAmakA ullekha kiyA hai aura unakI TIkAke katipaya padya bhI yathAsthAna uddhRta kiye haiN| ataH yaha nizcita hai ki jayasenake samakSA amatacandra sUriko TIkA vidyamAna thI, para zelI aura arthakI dRSTi unakI yaha TIkA amatacandrasUrikI apekSA bhinna hai| pravacanasArako TokAke antameM ATha padyoMmeM eka prazasti dI gayI hai| isa prazastimeM guruparamparAkA paricaya nimna prakAra AyA hai tataH zrImomarono bhUdgaNI guNagaNAzrayaH / tadineyosti yastasmai jayasenatapobhRte // zIghra babhUva mAlusAdhuH sadA dharmarato vadAnyaH / sanustataH sAdhumahIpatiryastasmAdayaM cArubhaTastanUja: / / ya: saMtataM sarvavidaH saparyAmAryakramArAdhanayA karoti / sa zreyase prAbhUtanAmagranthapuSTAt piturbhaktivilopabhIruH // arthAt mUlasaMghake nirgrantha tapasvI vIrasenAcArya haar| unake ziSya aneka guNoMke dhArI AcArya somasena hue aura unake ziSya AcArya jayasena hue / sadA dharma meM rata prasiddha mAlu nAmake sAdhu hue haiN| unakA putra sAdhu mahIpati huA hai| unase yaha cArubhaTa nAmaka putra utpanna huA hai jo sarvajJako pUjA tathA sadA AcAryoMke caraNoMkI ArAvanApUrvaka sevA karatA hai| usa cArabhaTa arthAt jayasenAcAryane apane pitAkI bhaktike vilopa honese bhayabhIta ho isa prAbhRtanAmaka granthakI TIkA kI hai| __ zrImAn tribhuvanacandra guruko namaskAra karatA hU~ jo AtmAke bhAvarUpI jalako bar3hAneke lie candramAke tulya haiM aura kAmadeva nAmaka prabala mahAparvatake saikar3oM Tukar3e karane vAle haiN| ___ isa prazastise spaSTa hai ki jayasenAcArya ke gurukA nAma somasena aura dAdAgurukA nAma vIrasena thaa| inhoMne tribhuvanacandra guruko bhI namaskAra kiyA hai, para prazastise yaha jJAta nahIM hotA ki ye tribhavanacandra kauna haiM ? itanA spaSTa hai ki jayasenAcArya senagaNAnvayI haiN| inhoMne anya kisI TIkAmeM apanA paricaya nahIM diyA hai| 1. pravacanasAra, jayasenaTIkAko prazasti, paca 3, 4, 5 / 142 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArgaparamparA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasenAcAryane apanI TIkAoM meM aneka zloka aura gAthAe~ anya granthoMse uddhRta kI haiN| ina zlokoM aura gAthAoMkI parIkSA karanese jayasenAcAryake samayapara prakAza par3atA hai| uddhata samasta padyoMkI chAnabIna karanA to zakya nahIM, para unhoMne dravyasaMgraha, tattvAnuzAsana, cAritrasAra, trilokamAra aura lokavibhAga prabhUti granthoMkA ullekha kiyA hai| cAritrasArake racayitA vAmagaDarAya haiM aura inhIMke samakAlIna AcArya nemacandra siddhAntacakravartIne trilokasArako gcanA kI hai / cAmuNDarAyane apanA cAmuNDapurANa zaka saMvat 900 ( I0 san 978 ) meM samApta kiyA hai| ataH nizcita hai ki jayasena I0 san 178 ke pazcAt hI hue haiN| unake mamayako yaha sImA pUrvAddhaM sImAke rUpameM mAnI jA sakatI hai| jayasenane paJcAstikAdhakI TIkA ( pR0 8 ) meM vIranandike 'AcArasAra' ( 495-9.6 ) ke do padya uddhRta kiye haiN| kanATakakavicariteke anusAra ina vIranandine apane AcAramArapara eka kannar3a-TIkA zaka saMvat 1076 ( I0 san 1154 ) meM likhI hai / ataH jayasena I0 san 5. ke pazcAt hI hae ho| DaoN0 e0 ena0 upAdhyene likhA hai ki nayakotike ziSya bAlacandrane kundakundake tInoM prAbhatoMpara kannar3ameM TIkA likhI hai aura unakI TIkAkA mUlAdhAra jayasenako TIkAe~ haiN| inakI TIkAkA racanAkAla I0 san kI 13vIM zatAbdIkA prathama caraNa hai| ataH jayamenakA samaya isase pUrva I0 sankI 11vIM zatAbdIkA uttarArdha yA 12vIM zatAbdIkA pUrvAdha mAnA jA sakatA hai| racanA-paricaya ___jayasenAcAryane kundakundane samayasAra, pravacanasAra aura paJcAstikAya ina tInoM granthoMpara apanI TIkAeM likhI haiN| inhoMne AcArya amRtacandra dvArA kI gayI TIkAse bhinna zailImeM apanI TIkA likhI hai| amRtacandrane samayasArameM jahA~ 415 gAthAoMpara TIkAe~ likhI haiM, vahA~ jayasenAcAryane 445 gAthAoMpara / inakI TIkAoMkI yaha pramukha vizeSatA hai ki pratyeka gAthAke padoMkA zabdArtha pahale spaSTa karate haiM, tadanantara "ayamatrAbhiprAyaH" Adi likhakara usakA spaSTIkaraNa karate haiN| inakI TIkAoMkA nAma tAtparyavRtti hai| zabdazaH samasta mUlagrantha TIkAmeM samAviSTa hai| isake atirikta aneka uddharaNa bhI TIkAmeM diye haiN| isase inakI adhyayanazIlatA vyakta hotI hai| samayasArakI TIkAmeM siddhabhakti, mUlAcAra, paramAtmaprakAza, gommaTasAra Adi granthoMke uddharaNa upalabdha haiN| pravacanasArako TIkA Arambha karate hue batAyA hai ki madhyamarucidhArI 1. pravacanasAra, prastAvanA, pR0 104 / prabuzAcArga evaM paramparApoSakAcArga : 143 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSyako samajhAne ke lie mukhya tathA gauNarUpase antaraMgatattva aura bAhyatattva inake varNana karaneke lie 101 gAthAoMmeM jJAnAdhikAra kheNge| tadanantara 113 gAthAoMmeM darzanAdhikAra aura 97 gAthAoMmeM cAritrAdhikArakA varNana kiyA jAyagA / isa taraha samudAyase 311 sUtroM dvArA jJAna, darzana aura cAritrarUpa tIna mahAdhikAra haiM / athavA TIkAke abhiprAyase samyakajJAna, jJeya aura cAritrAdhikAra cUlikAsahita tIna adhikAra haiN| utthAnikAmeM batAyA hai-"atha kazcidAsannabhavyaH zivakUmAranAmA svasaMvittisamutpannaparamAnandaikalakSaNasurakhAmRtaviparItacaturgatisaMsAraduHkhabhayabhIta: samutpannaparamabhedavijJAnaprakAzAtizayaH, samastadurnayakAntanirAkRtadurAgrahaH, parityaktasamastazatrumitrAdipakSapAtenAtyantamadhyastho bhatvA dharmArthakAmebhyaH sArabhUttAmatyantAtmahitAmavinazvarAM paJcaparameSTiprAsAdotpannAM muktizriyamupAdeyatvena svIkurvANaH zrIvardhamAnasvAmitIrthakaraparamadevapramakhAn bhagavataH paJcaparameSThino dravyabhAvanamaskArAbhyAM praNamya paramacAritramAdhayAmIti pratijJA karoti'' nikaTa bhavya zivakumArako sambodhita karaneke lie kundakundAcAryane yaha grantha racA hai / ve zrIkundakundAcArya svasaMvedanase utpanna honevAle paramAnandamaya eka lakSaNake dhArI sukharUpI amRtake viparIta, cAra matimaya saMsArakaM duHkhoMse bhayabhIta the, jinameM parama bhedajJAnake dvArA anekAntake prakAzakakA mAhAtmya utpanna ho gayA thA, jinhoMne samasta durmayoM ke ekAntakA haha dura kara diyA thA, tathA jinhoMne samasta zatru-mitra AdikA pakSapAta chor3akara aura atyanta madhyas.. hokara dharma, artha, kAma puruSArthoM kI apekSA atyanta sAra aura AtmahitakAro evaM avinApI tathA paJcaparameSThIke prasAdase utpanna honevAle mokSalakSmIrUpI puruSArthako aMgIkAra kiyA thaa| ve zrIvardhamAnasvAmI tIrthakara paramadevako Adi lekara bhagavAn paJcaparameSThiyoMko dravya aura bhAva namaskAra karate haiN| ima sthAnikAme yaha spaSTa hai ki krimI jinnakUmArako sambodhita karane ke lie kundakundAcAryane yaha grantha likhA hai| TIkAkAra jayasenane pravacanasArake tInoM adhikArAMkI vyAkhyA kI hai| isI prakAra samayasAra aura paJcAstikAyakI tAtparyavani bhI likhI hai| inakI TIvAzailIkI pramukha vizeSatAeM nimna prakAra haiM 1 samasta padoMkA vyAkhyAna / 2. AzayakA spaSTIkaraNa / 3. vyAyAma nizcayanayake sAtha vyavahAranayakA bhI avalambana / 1. pravacanasAra, utthAnikA TIkA, zAnti vIra digambara jaina prakAzana, pR. 5 / 144 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArgaramparA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. vyAkhyAnakI puSTike hetu uddharaNoMkA prastutIkaraNa / 5. pAribhASika zabdoMkA spaSTIkaraNa / yahA~ udAharaNArtha kucha paMktiyA~ prastuta kI jAtI haiM, jinase vyavahAra aura nizcaya samanvita inakI vyAyA-zailIkA parijJAna prApta kiyA jA sakemA-- "yo sphaTikamaNivigAyo nirmalopi japApuSpAdiraktakRSNazvaMtopAdhivazena raktakRSNazceta varNo bhavati, tathA'yaM jIvaH svabhAvana paddhava kasnampopi gAtAhAraNa gRhasthApekSayA yathAsambhavaM sarAgasamyavatvapUrvakadAna-gUjAdizubhAnuSThAnena, tapodhanApekSayA tu mUlottaraguNAdizubhAnuSThAnena pariNata: gubho jJAtavya iti / mithyAtvAviti-pramAda-nApAya-yogapaJcapratyayApAzubhopayogenAgabho vijJeyaH / nizcayaratnatrayAtmakazaddhopayogena pariNataH zuddho jJAtavya iti / kiMca jIvasyAsaMkhyeyalokamAtrapariNAmAH siddhAnte madhyamapratipattyA mithyAdRSTyAdicaturdazaguNasthAnarUpeNa kathitAH / atha prAbhUtazAstra tAnyantra gaNasthAnAni saMkSepeNa zubhAzubhazuddhopayogampeNa kthitaani|" / arthAt, jima prakAra sphaTikamaNikA patthara nirmala honepara bhI japApuSpAdi rakta, kRSNa, zveta upAdhike vAse lAla, kAlA, zveta, raMgarUpa pariNamana karatA hai, usI taraha yaha jIva svabhAvase zuddha-buddha-kasvabhAva honepara bhI vyavahAranayAkI apekSA gRhasthaka rAgarmAhata samyaktvapUrvaka dAna-pUjA Adi zubha kAyoko karatA hai tathA manidharma ke mUlaguNa aura uttagguNoMkA acchI taraha pAlana karatA huA pariNAmAMko zubha karatA hai| mithyAdarzana bhAva aciratibhAva, pramAdabhAva, kapAyabhAva aura mana-vacana-kAyayogoMke halama-calanarUpa-bhAva aise pA~ca kAraNarUpa azubhopayogameM bartana karatA huA azubha jAnane yogya hai / tathA nizcaya ratnatraya maya zuddha upayogase pariNamana karatA huA zuddha jAnane yogya hai| Asaya yaha hai ki siddhAnta meM jIbake asaMnyAtalokamAtra pariNAma madhyama varNanako apekSA mithyAdarzana Adi caudaha guNasthAnarUpase kahe gaye haiN| isa pravacanamAra-prAbhRtazAstrameM unhIM guNasthAnAko saMkSepase zubha-azubha tathA zuddhopayogarUpa kahA gayA hai / isa prakAra jayasenAcAryane vyavahAra aura nizcaya donA hI nayoMkA Alambana kara kundakundake tInoM prAbhRna-granthoMkI vyAkhyA ko hai| padmaprabha maladhArideva AcArya kundakundanaH niyamasArakI tAtparyavRni nAmaka TIkAke racayitA padmaprabha maladhArideva haiN| inhoMne apaneko sukavijana payogamitra, paJcendri1. pravacanasAra, 9vIM gAthAkI rIkA / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 145 2 . Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasaravajita aura gAtramAtraparigraha batAyA hai| malavAri yaha vizeSaNa digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyake muniyoMke sAtha jur3A huA milatA hai| padamaprabhane apanI guruparamparA yA gaNa-gacchakA ullekha nahIM kiyA hai| para inhoMne apanI TIkAmeM jina graMthakartAoM aura granthoMkA ullekha kiyA hai unakI sahAyatAse inake samayapara vicAra kiyA jA sakatA hai| inhoMne apanI TokAmaM samantabhadra, pUjyapAda, yogIndradeva, vidyAnanda, guNabhadra, amRtacandra , somadeva paNDita, vAdirAja, mahAsena nAmake AcAryokA tathA samayasAra, pravacanasAra, paJcAstikAya, upAsakAdhyayana, amRtAzIti, mArgaprakAza, pravacanasAravyAkhyA, samayasAravyAkhyA, padmanandipaJcavizati, tattvAnugAsana, zrutabindu nAmaka granthoMkA ullekha kiyA hai| mudrita niyamasArako tAtparyavRttike pRSTha 53-73 aura 99meM "tathAcoktam guNabhadrasvAmibhiH" kahakara guNabhadrAcAryake granthoMke uddharaNa diye haiN| guNabhadrasvAmIne apanA uttarapurANa zaka saMvat 820 ( I0 89.8 ) meM samApta kiyA thaa| paSTha 83 para somadevake yazastilakakA eka padya uddhRta milatA hai aura yazastilakakI samApti zaka saMvat 881 ( I0 san0 955 ) meM huI hai| TIkAke pR060 para, tathA coktaM 'vAdirAjadevaiH' likhakara bAdirAjakA padya diyA hai / bAdirAjane pAzvanAthAtako mahi zaka samvat 1.47 ( I0 san 1025 ) meM kI hai| ataeva padmaprabha maladhAridevakA samaya I0 san 1025ke pazcAt honA cAhie / paSTha 61 meM TIkAkArane candrakIti manike manakI vandanA kI hai aura pa0 142 meM zrutabindu nAmaka granthakA eka padya uddhRta kiyA hai| zravaNabelagolAkI malliSeNaprazastimeM inhIM candrakIrtimunikA smaraNa kiyA gayA hai aura unheM zrutavindugnanthakA kartA bhI batAyA gayA hai vizva yazrata-bindunAtharurudhebhAvaM kuzAgrIyayA budhyevAti-mahIyasA pravacasA baddha gaNAdhIzvaraH / ziSyAnpratyanukampayA kRzamatInedaM yugInAnsugI staM vAcAcata candrakIti-gaNinaM candrAbha-kItti budhaa| yaha abhilekha phAlguna kRSNA tRtIyA zaka saMvat 1050 ( I0 san 1128 ) kA likhA haA hai| isa dina malliSeNa munine ArAdhanApUrvaka zarIratyAga kiyA thaa| isameM gautamagaNadharase lekara usa samaya takake aneka AcAryoM aura graMthakartAoMkI prazastiyA~ dI gayI haiM / yadyapi isa abhilekhameM AcAryokA pUrvApara sambandha aura guru-paramparAkA spaSTataH nirdeza nahIM milatA hai, to bhI aneka 1. jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhilekhasaMkhyA 54, patra 32 / 146 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayI sUcanAoke kAraNa yaha prazasti adhika upAdeya hai / isameM zrutabinduke kartA candrakInike bAda karmaprakRti bhaTTAraka, zrIpAladeva, unake ziSya matisAgara, praziSya vAdirAjasUri, hemasena, dayApAla, zrIvijaya, kamalabhadra, dayApAla, zAntideva, guNasena, ajitasena aura unake ziSya malliSeNakA ullekha AyA hai | candrakIti malliANakI matyuke 25 varSa pahale hue hoM, to inakA samaya vi0 saMvatta 1108ke Asa-pAsa AtA hai / ataeva padmaprabha maladhAridevakA samaya bhI I0 san 1103ke pUrva honA caahiye| ___ niyamasArakI tAtparyavRttike prArambhameM aura pAMcaveM adhyAyake antameM vIranandimunikI bandanA kI gayI hai| madrAma prAntake 'paTazivapuram' prAmameM eka stambhapara pazcimI cAlukyarAjA tribhuvanamalla somezvaradevake samayakA zaka samvat 1107 kA eka abhilekha hai / jabaki usake mANDalika nimananamalla, bhogadevacolla hejarA nagarapara rAjya kara rahe the| usImeM yaha likhA hai ki jaba yaha jainamandira banavAyA gayA thA, taba zrI padmaprabhamaladhArideva aura unake garu zrIbIranandi siddhAntacakravartI vidyamAna the| ataeva ina pramANoMke AdhArapara padmaprabha maladhAridevakA samaya I0 san kI 12vIM zatAbdI siddha hotA hai | __zrI paNDita nAthUrAma premIkA anumAna hai ki paJcaviMzatike kartA padmanandi padmaprabha maladhAridevase abhinna haiM, kyoMki donoMke guru eka haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ekatvasaptati prakaraNake aneka padya niyamasAra-TIkAmeM uddhRta milate haiM, para yaha anumAnamAtra hI hai| maladhAri panaprabhadeva padmanandipaJcaviMzattike kartA padmanandise bhinna hI pratIta hote haiM / racanAe~ ___ niyamasAraTIkAke sAtha pArzvanAtha stotrakI racanA bhI inake dvArA kI gayI hai| niyamasArako TIkAmeM niyamasArake viSayakA hI spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| siddhAntazAstrake marmajJa vidvAna honeke kAraNa TIkAmeM Aye hue viSayoMkA vizada spaSTIkaraNa kiyA hai| pAzvanAthastoza ___ isa stotrakA dUsarA nAma lakSmIstotra bhI isameM 9 padya haiN| antima padyameM kavine apaneko tarka, nATaka, vyAkaraNa aura kAgyake kauzalameM vikhyAta kahA hai tathA antameM lekhakane apanA nAma bhI diyA hai| stotrameM pArzvanAthake guNoMkI carcA karate hue unake marubhUti aura kamaTha bhavoMkI ora bhI saMketa kiyA gayA hai / stotrameM pArzvanAthakI zarIrAkRti, guNa unakI antaraMga aura bahiraMga lakSmIkA varNana kiyA gayA hai / isa stotrameM anuprAsa aura padoMkI cArutA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 147 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adbhuta saundayaMkA sRjana karatI hai / yahA~ udAharaNArtha ekAdha padya uddhRta kiyA jAtA hai lakSmImahastulyasatI satI satI pravRddhakAlo virato rato rtto| jarArujAjanmahatA hatAhatA pAca phaNaM rAmagirI girau girau / / x vivAditAzeSavidhividhividhirvabhUva sAvaharI harI hrii| trijJAnasajJAnaharo haroharo pAvaM phaNe rAmagirI girau girI / / ____ zrIpadmaprabhadevanirmitamidaM stotra jaganmaMgala // AcArya zubhacandra AcArya zubhacandrakA jJAnArNava yA yogapradIpanAmaka grantha prApta haiN| ye zubhacandra kisa saMgha yA gaNa gaccha the aura inakI kyA guruparamparA thI, isake sanbandhameM kucha bhI jAnakArI prApta nahIM hotI hai / zubhacandra nAmake kaI AcArya hue haiN| eka zubhacandrakI carcA zravaNabelagolAke 43 saMkhyaka abhilekhako Ayo hai, jo gaNDavimakta maladhAridevake ziSya the aura jinakA svargavAsa zaka maM0 1180 meM huA thaa| dvitIya zubhacandra devakItike ziSya the, jinakA svargavAsa vi0 saM0 1220 meM haA thA aura jinakA nirdeza zravaNabelagolAke 31veM abhilekhameM AyA hai| vizvabhUSaNa bhaTTArakane 'bhaktAmaracaritra' nAmaka saMskRtagranthakI utthAnikA meM zubhacandra aura bhartRharikI eka lambI kathA dI hai, jisake anusAra zubhacandra tathA bhartRhari ujjayinIke rAjA sindhulake putra the aura sindhulake paidA honeke pahale unake pitA siMhane muJjako eka muMjake kheta meM par3e hue pAkara use pAla liyA thA / siMhako bahuta dinoM taka santAna na huI, jisase vaha cintita rahane lgaa| eka dina mantrIne rAjAkI cintAko avagata kara use dharmAgavana karanekA parAmarza diyA / rAjA sAvadhAna hokara dharmakRtyoMko sampanna karane lgaa| eka dina vaha rAnI aura mantriyoMka sAtha bana-krIr3Ake lie gayA aura vahA~ maeNjake kheta meM par3e hue eka bAlakako paayaa| usa bAlakako dekhate hI rAjAke hRdayameM premakA saMcAra huA aura usane uThA liyA tathA lAkara rAnIko de diyA rAnI usa putrako godame baiThAkara atyadhika prasanna huii| mantrIne rAjAse nivedana kiyA ki nagarameM calakara rAnIko gar3hagarbhavatI ghoSita kiyA jAye aura putro1. pArzvanAthastotra, mANikacandra granthamAlA, padya 1,5,9 / 148 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tsava manAyA jAye | mantrAkA sammAnaka anusAra rAjAne putrotsava sampanna kiyaa| siMhane usa putra kA nAma muJja rakhA / muJjane vayaska hokara thor3e hI dinoMmeM sakala zAstra aura kalAoMkA adhyayana kara liyaa| tadanantara mahArAjane ratnAvatI nAmaka kanyAke sAtha usakA vivAha kara diyA | kucha dinoMke anantara mahArAja siMhako rAjIne garbha dhAraNa kiyA aura dazama mahIne meM eka putrako janma diyA, jisakA nAma siMhala (sindhurAja) rakhA gyaa| isa putrakA bhI janmotsava mampanna kiyA gayA tathA bayaska honepara mRgAvatI nAmaka rAjakanyAse vivAha kara diyA gyaa| magAvatI kucha dinAma garbhavatI huI | zubha muhartama usane do putroMko janma diyA, jinameM jyeSThakA nAma zubhacandra aura kaniSThakA nAma bhartRhari rakhA gayA | bacapana se hI ina bAlakovA citta tattvajJAnakI ora vizeSa rUpase AkRSTa thaa| ataeva vaya prApta honepara tattvajJAna meM acchI yogyatA prApta kara lI / eka dina meghoMke paTalako parivartita hote hue dekhakara siMhako vairAgya ho gayA aura usane muja evaM siMhalako rAjanItisamvandhI zikSA dekara jinadIkSA grahaNa kara lo / rAjA muja apane bhAIke sAtha sukhapUrvaka rAjya karane lagA / eka dina muJja vanakrIr3Ase lauTa rahA thA ki usane mArgameM eka telIko kandhe para kudAla rakkhe hue khar3e dekhA, use garvonmatta dekhakara mujhane pUchA- isa taraha kyoM khar3e ho ? usane kahA maiMne eka apUrva vidyA siddha kI hai, jisake prabhAvase mulama itanI zakti hai ki mujhe koI parAsta nahIM kara sakatA / yadi Apako vizvAsa na ho, to apane kisI sAmantako mere isa lauhadaNDako ukhAr3anekA Adeza diijie| itanA kahakara usane lohadaNDa bhUmimeM gAr3a diyA / saMketa pAte hI sabhI sAmanta usa lauhRdaNDako ukhAr3ane meM pravRtta hue, para kisIse bhI na ukhar3a skaa| sAmantaukI isa asamarthatAko dekhakara zubhacandra aura bhartRharine majase nivedana kiyA, ki yadi Adeza ho, to hama donoM isa lohadaNDako ukhAr3a sakate haiN| muJjane una donoM bAlakoMko samajhAyA, para jaba adhika Agraha dekhA to usane lohadaNDa ukhAr3anekA Adeza de diyA / una donoMne coToke bAloMkA phandA lagAkara dekhate-dekhate eka hI jhaTake meM lauhadaNDako nikAla pheNkaa| cAroM orase dhanya-dhanyakI dhvani gUja uThI / talI nirmada hokara apane ghara calA gyaa| bAlakoMke isa apUrva balako dekhakara muJja Azcaryacakita ho gayA aura vaha socane lagA ki ye bAlaka apUrva zaktizAlI haiM aura jaba ye bar3e ho jAyeMge, to kisI bhI kSaNa mujhe rAjya-siMhAsanase cyuta kara deMge, atAeba inako kisI upAyase mRtyuke mukhameM pahu~cA denA hI rAjanItijJatA hai| usane mantrIko bulAkara apane vicAra prakaTa kiye aura kahA ki zIghra hI ina donoMkA badha ho jAnA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 149 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 cAhie / mantrIne rAjAko pUrNatayA samajhAnekA prayAsa kiyA, para mujako mantrIkI bAteM acchI nahIM lagIM / phalataH mantrI rAjAjJA svIkAra kara calA gayA | mantrIne ekAntameM baiThakara uhApoha kiyA aura antameM vaha isa niSkarSapara pahu~cA ki kumAroM ko isa samAcArase avagata karA denA cAhie, anyathA bar3A bhArI anartha ho jAyagA / usane zubhacandra aura bhartRhariko ekAnta meM bulAyA aura rAjA ci suye| sAtha hI yaha bhI kahA ki Apa loga ujjayinI chor3akara cale jAiye, anyathA prANarakSA nahIM ho sakegI / rAjakumAra apane pitA siMhalake pAsa gaye aura rAjA muJjakI gupta mantraNA prakaTa kara dI / siMhalako muJjakI nIcatApara bar3A krodha AyA aura usane putroMse kahA muJja dvArA SaDyantra pUrA karane ke pahale hI tuma use yamarAjake yahA~ pahu~cA do | kumAroMne bahuta vicAra kiyA aura ve saMsArase virakta ho banakI ora cala par3e | mahAmati zubhacandrane kisI vanameM jAkara munirAjake samakSa digambarI dIkSA dhAraNa kara lI aura teraha prakArake cAritrakA pAlana karate hue ghora tapazcaraNa karane lage / para bhartRhari eka kaula tapasvIke nikaTa jAkara usakI sevA meM salagna ho gayA / usane jaTAe~ bar3hA lIM, tanameM bhasma lagA lI, kamaMDalu, trimaTA lekara, kandamUla bhakSaNadvArA udarapoSaNa karane lagA / bAraha varSa taka bhartRharine aneka vidyAoMkI sAdhanA kI / usane yogI dvArA zatavidyA aura rasatumbI prApta kii| isa rasake saMsagaMle tA~bA suvaNaM ho jAtA thA / bhartRharine svatantra sthAnameM rasatumbIke prabhAva se apanA mahattva prakaTa kiyA / eka dina bhartRhariko cintA huI ki usakA bhAI zubhacandra kisa sthitimeM hai / ata: usane apane eka ziSyako usakA samAcAra jAnane ke lie bhejaa| ziSya jaMgaloM meM ghUmatA huA usa sthAna para AyA, jahA~ zubhacandra tapasyA kara rahe the / dekhA ki unake zarIrapara aMgula bhara vastra nahIM hai aura na kamaNDaluke atirikta anya kucha bhI parigraha hI hai| ziSya do dina nivAsa kara vahA~se lauTa AyA aura bhartRhariko samasta samAcAra Akara sunA diyA / bhartRharine apanI tuMbIkA AdhA rasa dUsarI tuMbI meM nikAlakara ziSyako diyA aura kahA ki ise le jAkara zubhacandrako de Ao, jisase usakI daridratA dUra ho jAya aura baha sukhapUrvaka apanA jIvana yApana kre| jaba ziSya rasatuMbI lekara munirAja zubhacandrake samakSa pahu~cA, to unhoMne use pattharakI zilApara DalavA diyA / ziSyane vApasa lauTakara bhartRhariko rasatu bIkI ghaTanA sunAyI, to ve svayaM bhAIkI mamatAvaza zeSa rasatu bIko lekara zubhacandrake nikaTa aaye| zubhacandrane 150 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa rasako bhI pASANazilA para DalavA diyA jisase bhatRhariko bahuta duHkha huA / zubhacandrane bhartRhariko samajhAte hue kahA - bhAI, yadi sonA banAnA hI abhISTa yA, to kyoM ghara chor3A, gharameM kyA sonA-cAMdI, maNimANikyakI kamI thI / ina vastuoMkI prApti to gRhasthImaM sulabha thIM / ataH sAMsArika vastuoMkI prAptike lie itanA prayAsa karanA vyartha hai / zubhacandrake upadezase bhartRhari bhI dIkSita ho gayA / bhartRhariko munimArgameM dRr3ha karane aura sacce yogakA jJAna karAneke lie zubhacandrane yogapradIpa athavA jJAnArNavakI racanA kI / ukta kathAmeM kitanA tathyAMza hai, yaha vicAraNIya hai / kathAke uttarArdha meM kAlidAsa, vararuci, dhanaJjaya aura mAnaturaMgasUrikI samakAlInatA batalAyI gayI hai | ataH isameM aitihAsika tathyoMkA abhAva dikhalAyI par3atA hai | 'jJAnArNava' ke prArambha meM samantabhadra, devanandi, bhaTTAkalaMka aura jinasenakA smaraNa kiyA hai| isameM sabase antima jinasenasvAmI haiM, jinhoMne jayadhavalA TIkAkA zeSabhAga vi0 saM0 894 meM samApta kiyA thaa| isase yaha spaSTa hai ki jJAnArNavakI racanA hI san 837 ke pazcAt huI hai / aba vicAra yaha karanA hai ki vastutaH jJAnArNavake racayitA zubhacandrAcArya - kA samaya kyA hai ? jJAnArNavake guNa-doSavicAraprakaraNa meM nimnalikhita tIna padya 'uktaJca granthAntare' kahakara uddhRta kiye gaye haiM jJAnahIne kriyA pusi paraM nArabhate phalam / tarozchAyeva kiM labhyA phalazrIrnaSTadRSTibhiH // jJAnaM paGga kriyA nAndhe niHzraddhe nArthakRdvayam / tato jJAnaM kriyA zraddhA zrayaM tatpadakAraNam / hRtaM jJAnaM kriyAzUnyaM hRtA cAjJAninaH kriyA / dhAvannapyandhako naSTaH pazyannapi ca paGgukaH // ye tInoM zloka yazastilakacampUke chaThe AzvAsameM jyoM-ke-tyoM rUpameM upalabdha hote haiM / inameM prathama do padyoMke racayitA to yazastilakake kartA somadeva haiM aura tRtIya padya 'uktaJca' kahakara uddhRta kiyA gayA hai| yaha tIsarA padya kucha pAThabhedake sAtha akalaMkadevake rAjavArtikameM bhI pAyA jAtA hai / yazastilakakI racanA vi0 sa0 1016 ( I0 san 959) meM huI hai / isalie yaha siddha kiM huA jJAnArNava I0 san 959 ke pazcAt likhA gayA hai| jJAnarNavameM puruSArthasiddhaghu1. jJAnArNava, rAmacandra zAstramAlA, tRtIya saMskaraNa, san 1961, sarga 4, padya 27 ke bhAge / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 151 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyakA bhI padya milatA hai| ata: zubhacandrakA samaya amatacandrAcAryake pazcAt hai| 'jJAnArNava'kI eka prAcIna prati pATaNake 'ravetaravasa' nAmaka zvetAmbara jaina bhaNDArameM vidyamAna hai, jisakA lekhanakAla vaizAkha zuklA dazamI vi0saM0 1994 hai| zrI nAthUrAmajI premIne isa pANDulipikI prazastiko uddhata kiyA hai| prazastikI mahattvapUrNa paMktiyAM nimnalikhita haiM "itti jJAnAce yoganadIpAdhikAre paMDitAcAryazrIzabhacandraviracite mokSaprakaraNam / asyAM zrImanapUryA zrImadarhadevacaraNayAmalacaMcarIka: sujanajanahRdayaparamAnandavandalIkandaH zrImAthUrAnvayasamudracandrAyamAno bhanyAtmA paramazrAvakaH zrInemicandro nAmA bhUtaH / tasyAkhila-vijJAnakalAkauzala-zAlinI satI pativratAdiguNagaNAlaMkArabhUSitazarIrA nijamanovRttirivAvyabhicAriNI svarNAnAma dharmapatnI saMjAtA 1 atha tayoH samAsAditadharmArthakAmaphalayo: svakulakumudavanacandralekhA nijavaMza-vaijayantI sarvalakSaNAlaMkRtazarIrA jAhiNi-nAma-putrikA samutpannA / " rAgAdinamlAya zubhacandrAya nAbhine / likhApya pustakaM damidaM jJAnArNavAbhidham / / "saM0 1284 barSe baizAkhasudI 10 zukra gomaMDale digambararAjakula-sahasrakottiH tasyArthe paM0 kezarisutavIsalena likhitamiti' / arthAt nRpurImeM arahanta bhagavAnke caraNa-kamaloMkA bhramara, sajjanoMke hRdayako Ananda denevAlA, mAthurasaMgharUpa samudrako ullasita karanevAlA bhavyAtmA zrInemacandranAmaka paramazrAvaka huA, jisakI patnIkA nAma svarNA thA, jo akhila vijJAna-kalAoMmeM kuzala, satI, pAtivratyAdi guNoMse bhUSita aura parama zIlavatI thii| dharma, artha aura kAmako sevana karanevAle ina donoMke jAhiNI nAmaka putrI huI, jo apane kularUpa kumudavanakI candrarekhA, nijabaMzako vaijayantI aura sarvalakSaNAse suzobhita thii| isake pazcAt isa dampattike rAma aura lakSmaNake samAna gokarNa aura zrIcandra nAma do sundara guNI aura bhavya putra utpanna hue / anantara nemicandrakI vaha putrI jAhiNI saMsArakI vicitratA aura narajanmako niSphalatAko jAnakara Atmazuddhike lie prerita huii| usane muniyoMke caraNoMke nikaTa AryikAke vrata grahaNa kara lie aura manakI zuddhise akhaNDita ratnatrayako svIkAra kiyaa| usa viraktAne yuvAvasthAmeM aisA kaThina tapazcaraNa kiyA, jisase sabhI usakI prazaMsA 1. jaina sAhitya aura itihAsa, prathama saMskaraNa, pR0 443-444 para uddhata / 152 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane lage / isa jAti AryikA ke kSapake lie yaha jAnAti nAmaka pustaka dhyAnaadhyayanazAlI, tapa aura zAstra ke nidhAna, tattvoMke jJAtA aura rAgAdiripuoMko parAjita karanevAle malla jaise zubhacandra yogIko likhAkara dI vaizAkha sudI dazamI zukravAra vi0saM0 1284 ko gomaNDala (kAThiyAvAr3a) meM digambara rAjakula ( bhaTTAraka ) sahasrakItike lie paM0 kesarIke putra bIsalane likhI / prazasti ke adhyayanase aisA jJAta hotA hai ki isa grantha meM lipikartAoMkI do prazastiyA~ hai / prathama prazasti meM to lipikartAkA nAma aura lipi karane kA samaya nahIM diyA hai / kevala lipi karAnevAlI jAhiNIkA paricaya aura jinheM prati bheMTa kI gayI hai unakA nAma diyA hai| zrI premojIkA anumAna hai ki AryikA jAhiNIne jisa lekhakase ukta prati likhAyI hogI usakA nAma aura samaya bhI antameM avazya diyA gayA hogA / parantu dUsare lekhakane ukta pahalI pratikA vaha aMza anAvazyaka samajhakara chor3a diyA hogA aura apanA nAma evaM samaya anta meM jor3a diyA hogA / isa dUsarI pratike lekhaka paNDita kesarIke putra bIsala haiM aura unhoMne gomaNDalameM sahasrakIrtike lie ise likhA thA, jabaki pahalI prati napurI meM zubhacandra yogI ke lie likhAkara dI gayI thI / dusaro pratikA lekhanakAla vi0 1284 hai, taba pahalI pratikA isase pahale lekhanakAla rahA hogA / zrI premIjIne yaha bhI niSkarSa nikAlA hai ki pratikA lekhanasthAna nRpurI gvAliyarakA naravara sambhava hai / nRpurase narapura, narapurase naraura aura naraurase naravara kA honA sambhava hai / ataH pATanakI isa pratike AdhAra para jJAnArNavakI racanA vi0saM0 1284ke pUrva avazya huI hai / ataeva somadeva ke pazcAt aura hemacandrake pUrva zubhacandrakA samaya honA cAhiye / hemacandrake yogazAstrapara jJAnArNavakA paryApta prabhAva dikhalAyI par3atA hai| kaI padya to prAyaH jyoM-ke-tyoM milate-julate haiM, do cAra zabdoM meM hI bhinnatA hai / ataeva hamArA anumAna hai ki zubhacandrakA samaya vi0saM0 kI 11vIM zato honA cAhiye | isase bhoja aura mujakI samakAlInatA bhI ghaTita ho jAtI hai / racanA - paricaya zubhacandrakI ekamAtra racanA "jJAnArNava" upalabdha hai / mahAkAvyake samAna lekhakane isake viSayakA bhI sargoM meM vibhAjana kiyA hai / samasta grantha 42 sargoM meM vibhakta hai | grantharacayitAne anta meM isa granthakA mahattva aMkita kiyA haijinapattisUtrAtsAramuddhRtya kiJcit svamativibhavayogyaM dhyAnazAstraM praNItam / iti prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 153 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibudhamunimanISAmbhodhicandrAyamANaM ___caratu bhuvi vibhUtyai yAvadadrIndra candra: / / jJAnArNavasya mAhAtmyaM cite ko vetti tattvattaH / yajjJAnAttIyate bhavyardustaro'pi bhavArNavaH' // prathama sargameM 49 padya haiM aura mahAkabdhike samAna sajjana-prazasA kI bhayoM hai| Arambhake sAta padya namaskArAtmaka haiN| 8veM padyameM satpuruSoMkI vANIkI prazaMsA kI hai... prabodhAya vivekAya hitAya prazamAya c| samyakatattvopadezAya sattAM sUktiH pravartate / / arthAt satpuruSoMkI uttama vANI jIvoMke prakRSTajJAna, viveka, hita, prazamatA aura samyaka prakArase tattvake upadeza dene meM samartha hotI hai| isI vANIse bhedavijJAna, dhyAna, tapa AdikI siddhi hotI hai| kavine samantabhadra, bhaTTAkalaMka AdikA smaraNa bhI kiyA hai| usane kuzAstrake par3hanekA niSedha kiyA hai aura batalAyA hai ki mithyAtvakA sambaddhana karanevAlA zAstra svAdhyAya karane yogya nahIM hai| jisa zAstrake adhyayana karanese rAga-dveSa, moha, kSINa ho, vahI zAstra upAdeya hai| yaha AtmA mahAmohase kalaMkI aura malIna hai| ata: jisase yaha zuddha ho, vahI apanA hita hai, vahI apanA ghara hai, vahIM parama jyotikA prakAza hai| isa jagatako bhayAnaka kAlarUpI sarpase zaMkita dekhakara mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcaraNake samUhako chor3a nijasvarUpake dhyAnameM lavalIna ho jAnevAle dhanya haiN| jinhoMne indriyoMkI adhInatAkA tyAga kara diyA hai, ve hI vAstavika sukhako prApta hote haiN| saMsAra-bhramaNase vibhrAnta aura moharUpI nidrAse grasta vyakti apane bAstavika jJAnako bhUla jAtA hai / jo satpuruSa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karma, mithyAjJAna tathA kaSAyake viSase macchita nahIM haiM, ve hI zAntabhAvako prApta hote haiN| anAdikAlase lagI huI yaha karma-kAlimA bar3e puruSArthase dUra kI jAtI hai| ata: yaha karmakAluSya jisa upAya dvArA dUra kiyA jA sake, usa upAyakA avalambana lenA cAhiye / manuSya-janma atyanta durlabha hai tathA sAdhana-sAmagrI aura bhI durlabha hai, ataeva vicArazIla vyaktiko ratnatraya aura rAgadveSAbhAvako prApta karanekA prayAsa karanA caahiye| dvitIya sargameM 12 bhAvanAoMkA varNana AyA hai| isameM 7 + 47 + 19 + 17 + 11 + 12 + 13 +9+ 12 +9+ 23 + 7 + 13 + 3 = 203 padya haiN| 1. jJAnArNava, rAyacandra zAstramAlA, dvitIya saMskaraNa, 42187-88 / 2. vahIM, 138 / 154 : tIrghakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanAmeM 47 padya haiM, isameM indriyajanya sukha aura sAMsArikavibhUtiko kSaNavidhvaMsI batalAyA hai| yaha zarIra rogoMkA ghara hai, yauvana bur3hApese yukta hai, jIvana vinAzazIla hai| saMsArameM jo bhI vaibhava prApta huA hai, vaha puNyake udayase hai| puNya kSINa honepara sArI sampatti aura sukha vilIna ho jAte haiN| jIva ajJAnattavaza hI saMsArake sukhoMko vAstavika samajhatA hai, jo isa kSaNika jIvanako prApta kara ahaMkAra karatA hai yA isake nimitta vividha prakArakI mAmagrIkA saMcaya karatA hai, vaha andhra vyaktike samAna saMsArase uttIrNa honekA mArga prApta nahIM kara pAtA hai| jisa prakAra saMdhyA samaya nAnA dezoMse Akara pakSI eka hI vRkSa para ekatra hote haiM aura prAtaHkAla hote hI ve yathAsthAna cala jAte hai, usI prakAra Ayuke sadbhAvameM pUNyayogase sabho kuTumbI eka sAtha rahate haiM aura Ayuke samApta hote hI vibhinna yoniyoMmeM janma grahaNa karate haiN| prAtaHkAlake samaya jisa ghara meM AnandotsAhake sAtha sundara mAMgalika gIta gAye jAte haiM, madhyAhnake samaya sI bharameM duHpo mAra roga sunAI par3atA hai| prabhAtakAlake samaya jahA~ rAjyAbhiSekakI zobhA dekhI jAtI hai, usI dina usa rAjAkI citAse dhuAM nikalatA huA bhI dikhalAI par3atA hai| yaha saMsArakI vicitratA hai / isa prakAra saMsArako anityatAkA citraNa karatA huA kavi kahatA hai-- gamananagarakalpaM saGgama vallabhAnAm jaladapaTalatulyaM yauvana vA dhanaM vA / sujanasutazarIrAdIni vidyuccalAni kSaNikamiti samastaM viddhi saMsAravRttam / / arthAt, priya vallabhAoMkA saGgama AkAzameM devoMke dvArA racita nagarake samAna kSaNavidhvaMsI hai| yauvana aura dhana jaladapaTalake samAna vinAzazIla haiN| svajana, parivArake loga, putra, zarIrAdika vidyatake samAna caJcala haiN| isa prakAra isa jagatakI avasthA anitya hai, jo isameM nityabuddhi karatA hai, vaha bhramameM hai| isa sargakI dvitIya bhAvanA azaraNabhAvanA hai| isameM 19 padya haiN| marate samaya isa jIvakA koI bhI zaraNa nahIM hai| jisa prakAra siMhake pajemeM phaMse hue hiraNako koI bhI nahIM bacA sakatA hai, usI prakAra mRtyuse koI rakSA karane vAlA nahIM hai| anAdikAlase bar3e-bar3e zaktizAlI zalAkApuruSa bhI kAlakalita hue haiM, taba sAdhAraNa vyaktiyoMkI bAta hI kyA ? mRtyuke lie na koI bAla hai, na koI vRddha hai aura na koI yuvA hai| vaha sabhIko samAna rUpase naSTa karatI hai| ata: jo isa asAra saMsArameM rahakara cirantana jIvanakI AkAMkSA 1. jJAnArNava, sarga 2, anityabhAvanA, padma 47 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 155 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai, vaha vyakti bhramameM hai | rudra, diggaja, deva, daitya, vidyAdhara, jaladevatA, gaha, vyantara, dikapAla, nArAyaNa, pratinArAyaNa, balabhadra, dharaNIndra, cakravartI, pavanadeva, saryAdi, jyotiSI deva, baliSTa dehadhArI saba milakara bhI matyuse eka kSaNa bhI rakSA nahIM kara skte| pAtAlaloka, brahmaloka, indrabhavana, samudrataTa, vana-parvata Adi kisI bhI sthAnama mRtyuse rakSA nahIM ho sakatI hai| sara-mAvanAmeM 10 para haiM : hAla meM pAroM ganigoMne prANiyoMke duHkhoMkA barNana kiyA gayA hai / naraka, tiryaJca, manuSya aura deva ina cAroM gatiyoMmese kisI bhI gatimeM sukha-zAnti nahIM hai| yaha jIva saMsArameM anAdikAlase prasa, sthAvara yoniyoMmeM paribhramaNa karatA huA samasta jIvoMke sAtha pitA, putra, bhrAtA, mAtA, putrI Adi sambandha aneka bAra prApta karate haiN| aisA koI bhI saMsArakA prANI nahIM hai, jisake sAtha hamArA kabhI-na-kabhIkA sambandha na huA ho| isa saMsArameM prANIko mAtA marakara putrI ho jAtI hai aura vahana marakara strI ho jAtI hai, phira vahI stro marakara putrI ho jAtI hai / isI prakAra pitA marakara putra ho jAtA hai| phira vahI marakara putrakA putra ho jAtA hai / isa prakAra isa saMsArameM rAgabhAbake kAraNa vibhinna sambandhoMkA sajana hotA hai| saMsArakA kAraNa ajJAnabhAva hai / ajJAnabhAvase paradravyoMmeM moha tathA rAga-dveSakI pravatti hotI hai| rAga-dveSakI pravRttise karmabandha hotA hai aura kArmabandhakA phala cAroM gatiyoMmeM paribhramaNa karanA hai| yahA~ kArya aura kAraNa donoMko hI saMsAra batAyA hai| ekalla-bhAvanAmeM 11 padya haiN| nizcayase to AtmA anantajJAnAdisvarUpa eka hI hai, para saMsArameM jo aneka avasthAe~ hotI haiM, ve karmake nimittase haiN| unameM bhI Apa akelA hI hai, dUsarA koI sAthI nhiiN| anyatva-bhAvanAmeM 12 padya haiN| yaha AtmA anAdikAlase parapadArthoMko apanA mAnakara unameM ramatA hai| isI kAraNase saMsArameM bhramaNa kiyA karatA hai| ataeva parabhAvoMse bhinna apane caitanyabhAvoMmeM lIna hokara muktike prApta karanekA prayAsa karanA caahiye| isa lokameM samasta dravya apanI-apanI sattAko liye bhinna-bhinna haiN| koI bhI kisImeM milatA nahIM hai aura paraspara nimittanaimittikabhAvase kucha kArya hotA hai| usake bhramase yaha prANI parameM ahaMkAra, mamakAra karatA hai| ataeva apane svarUpako anya padArthAse bhinna samajhakara nijarUpakA anubhava karane meM pravRtta honA zreyaskara hai / azuci-bhAvanAmeM 13 padya haiM / AtmA nirmala hai, amUrtika hai / ataeva usameM kisI prakArakA mala nahIM lagatA hai| para karmoke nimittase jo isake zarIrakA sambandha hai use yaha ajJAnase apanA mAnakara apaneko malarUpa samajhatA hai| yaha 156 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI mAghAryaparamparA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra sabhI prakArase apavitratAkA ghara hai karpUra, kezara, agara, kastUrI, hari candanAdi sundara padArthoM ko bhI yaha zarIra saMsargamAtrase azuddha kara detA hai / ataeva isa zarIrako azuddhikA bhaNDAra samajhakara nijAtmAkI pratIti karanA cAhiye / Asrava-bhAvanA 9 padma haiN| batAyA hai ki yaha AtmA zuddha nizcayanayako dRSTise to Asravame rahita kevalajJAnarUpa hai, to bhI anAdikarma ke samvandhase mithyAtvAdipariNAmarUpa pariNamatA hai| ataeva navIna karmoMkA AvartA hai | jaba una mithyAtvAdipariNAmoMse nivRtti prApta kara apane svarUpakA dhyAna kare, taba karmAstroMse rahita ho muktikI ora agrasara hotA hai / saMvara-bhAvanA 12 padya hai / samasta kalpanAoMke jAlako chor3akara apane svarUpameM manako nizcaya karanA hI saMvara-bhAvanA hai| yaha AtmA anAdikAla se apane svarUpako bhUla rahI hai, isa kAraNa AmravarUpa bhAvoMse karmako bA~dhatI haiM aura jaba yaha apane svarUpako jAnakara usameM lIna hotI hai, taba yaha saMvararUpa hokara AgAmI karmabandhako rokatI hai aura pUrva karmoMkI nirjarA honepara mukta ho jAtI hai / maMdara vAhAkAraNa samiti, gupti, dharmAnuprekSA, pariSadjayoMkA abhyAsa karanA hai / nirjarA - bhAvanA meM padya hai| isameM AtmA aura karmakA sambandha anAdikAlase hai / kAlalabdhi ke nimittase yaha AtmA jaba apane svarUpako samhAla tapazcaraNa karake dhyAna meM lIna ho jAtI hai taba maMcita karmoMkI nirjarA hotI hai| aura jaba yaha AgAmI naye karma na bAMdhe aura purAne karmokI nirjarA kare taba mokSako prApti hotI hai / P dharma-bhAvanA 23 padya haiN| isameM AcAryane dharmake svarUpakA aura usake mahattvakA pratipAdana kiyA hai / dharma cAra prakArakA hai - 1. vastusvabhAvasvarUpa, 2. uttamakSamAdidazarUpa 3 ratnatrayarUpa aura 4. dayAmayarUpa | nizcaya-vyavahAranayase sAdhana kiyA huA yaha dharma ekarUpa tathA anekarUpa sakatA hai / vyavahAranayakI pradhAnatAse dharmakA svarUpa, mahimA aura phala AdikA bhI nirUpaNa kiyA hai / loka-bhAvanA meM 7 padya haiN| yaha loka jIvAdika dravyoMkI racanA hai / jo apane-apane svabhAvako liye hue bhinna-bhinna rUpameM rahate haiM, unameM eka Atmadravya bhI hai| usakA yathArthasvarUpa ratnatraya hai / ataeva jo AtmatattvakI sAdhanA karanA cAhatA hai use samasta dravyoMke yathArthasvarUpako samajhakara lokake cintana dvArA AtmajAgaraNa karanA cAhiye / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 157 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhidurlabha bhAvanA meM 13 padya hai / isa bhAvanAmeM bodhi - ratnatrayakI prApti durlabha batAyI hai / apane nija svarUpako jAna lenepara hI mokSakI prApti sulabha hotI hai / vastutaH bodhiko prApta karanA atyanta durlabha hai / batAyA hai-- sularbhAmaha samastaM vastujAtaM jagatyAmuragasuranarendraH prArthitaM cAdhipatyam / kulavalasubhagatvoddAmarAmAdi cAnyat kimuta tadidamekaM durlabhaM bodhiratnam // upasaMhArameM ina bhAvanAoMke abhyAsakA mahattva batalAyA gayA hai / tRtIya sarga meM dhyAnakA svarUpa varNita hai / isa sarga meM 36 padya haiN| isa saMsArameM manuSyaparyAyakA prApta honA kAkatAlIyanyAyake samAna durlabha hai / jo dharma, artha, kAma aura mokSa, ina cAroM puruSArthIkA avirodha bhAvase sevana kara mokSapuruSArtha kI ora pravRta hotA hai, vahI AtmAkI siddhi karatA hai / samyagdarzana, jJAna aura caritra hI muktike kAraNa haiM tathA dhyAna ratnatrayakI siddhikA sabala hetu hai / kamakA kSaya dhyAnake binA sambhava nahIM hai / cittakI caJcalatA dhyAna ke dvArA hI dUra kI jA sakatI hai aura upayogako sthira kiyA jA sakatA hai| mohakA tyAga hI AtmAke svastha honekA kAraNa hai / ajJAnarUpI mahAnidrA, dhyAnarUpI amRtake prApta honese hI dUra hotI hai| kAmabhogoMkI Asaktiko dUra karanekA sAdhana bhI dhyAna hI hai / adhyAtmazAstrakI apekSA AtmAke tIna prakArake pariNAma hote haiM-- zubha, azubha aura zuddha dhyAnake dvArA hI ina tInoM prakArake pariNAmoMmeMse zubha aura zuddha pariNAmoM kI prApti kI jAtI hai / caturtha sarga meM bhI dhyAnake svarUpakA varNana AyA hai| isameM 62 padya haiM / dhyAnake cAra bheda batalAye haiM-- Arta, raudra, dharma aura zukla / dhyAna karane vAlA dhyAtA, dhyAna, dhyAnake darzana, jJAna, cAritra sahita samasta aMga, dhyeya tathA dhyeyake guNa-doSa, dhyAnake nAma, dhyAnakA samaya aura dhyAnake phalakA varNana kiyA gayA hai / dhyAtAke svarUpakA vivecana karate hue batAyA hai, jo jitendriya hai, apramAdI hai, kaSTasahiSNu hai, saMsArase virakta hai, kSobharahita hai, zAnta hai, aisA vyakti hI dhyAtA ho sakatA hai / jo mithyadRSTi hai, saMsArake viSayoM meM Asakta haiM, ve dhyAtA nahIM ho sakate / dhyAtAko kAndarSI Adi pA~ca bhAvanAoMkA bhI tyAga karanA cAhiye - 1. kAndarpI ( kAmaceSTA ) 2. kailviSI ( klezakAriNI ) 3. abhiyogikI ( yuddhabhAvanA ) 4. AsurI ( sarvabhakSiNI ) aura 5. sammohinI ( kuTumbamohinI ) pAparUpa ina pAMcoM bhAvanAoMkA tyAga karanA yogya 1. jJAnArNava, dvitIya sarga, boSidurlabha bhAvanA, padya 13 / 158 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 1 hai / dhyAtAko hAsya, kautUhala, kuTilatA, vyartha bakavAda Adi kriyAoMkA bhI tyAga karanA cAhiye | dhyAnakA Azaya manako ekAgra karanA hai, cittakI caMcalatAko rokanA hai / jo vyakti dhyAna karanekI kSamatA nahIM rakhate, ve apanI karma kAlimAko dUra karane meM asamartha rahate haiM / paJcama sarga 29 padya haiN| isameM dhyAna karane vAle dhogIzvaroMkI prazaMsA kI gayI hai / SaSTa sarga meM 59 pa haiM aura isameM samyagdarzanakA varNana AtA hai / sabhyadarzana pAparUpI vRkSako kATane ke lie kuThAra hai aura pavitra tIrthoMmeM yahI pradhAna hai / isameM saptatattva, SaTdravya, navapadArtha, paJcAstikAya AdikA varNana AyA hai saptama sargameM 23 padya haiM aura samyagjJAnakA varNana hai / aSTama sargameM 59 padya aura ahiMsA mahAvratakA varNana AyA hai / isameM sAmAyika, chedopasthApanA parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAsyAticAritrakA nirdeza AyA hai / paJcamahAvrata, paJcarAmiti aura tIna gupti isa prakAra teraha prakArake cAritrakA kathana kiyA hai| saMyamakA AdhAra ahiMsA mahAvata hai| isakI prazaMsA karate hue likhA hai-- ase jaganmAtA sevAnandapaddhatiH ahiMseca gatiH sAdhvI zrI rahisaiva zAzvatI // arthAt -- ahiMsA hI to jagatakI mAtA hai, kyoMki samasta jIvoM kI pratipAlikA hai / ahiMsA hI AnandakI santati hai / ahiMsA hI uttama gati aura zAzvatI lakSmI hai / jagatameM jitane uttamottama guNa haiM ve saba isa ahiMsA meM hI hai / navama sargameM 42 padya haiM aura satyamahAvratakA svarUpa varNita haiM / dazamasargameM 20 padya haiM aura asteyamahAvrattakA svarUpa nirUpita hai| ekAdaza sargameM 48 padya haiM aura brahmacaryamahAvratakA vistArapUrvaka varNana kiyA hai| isameM zarIrasaMskAra, puSTa rasasecana, gIta, nRtya, vAditrazravaNa, strIsaMsarga, strIsaMkalpa, strIaMganirIkSaNa Adi daza prakArake maMthunoMke tyAgakA bhI varNana AyA hai / dvAdaza sargamaM 59 padya haiM aura brahmacaryamahAvratake varNanasandarbhameM strIsvarUpakA vizleSaNa kiyA hai / trayodaza sargameM 25 padya haiM aura kAmasevanake doSa dikhalAye gaye haiM / caturdaza sargameM 45 padya haiM aura strIsaMsargakA niSedha kiyA hai / paJcadaza sargameM 48 paya haiM aura vRddha sevAkI prazaMsA kI gayI hai / 1. jJAnArNava, sarga 8 pa 32 / prabuddhAcArya evaM paramparApodhakAcArya : 159 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddha-sevA karanese kAyarUpI agni zAnta ho jAtI hai aura rAga-dva eSake upazamase citta prasanna hotA hai| isa sargameM satsaMgatikA mahattva bhI batalAyA gayA hai / SoDasa marga meM 42 padya haiM aura parigrahatyAgamahAvratakA varNana AyA hai / isa meM 24 prakArake parigrahoMkI AsaktikA doSa dikhalAyA gayA hai| saptadaza sargamaM 21 padyoM dvArA AzAkI nindA kI gayI hai / 18veM sargamaM 35 padma haiM aura inameM paJcasamitiyoMkA varNana AyA hai / ekonnaviMzasarga meM 77 padyoM dvArA kaSAyakI nindA kI gayI hai-- krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAroM kapAyeM ratnatrayaguNako vikRta karatI haiM aura prANIko zAnta nahIM rahane detiiN| bIsavaM sargameM 38 padyoM dvArA indriyoMko vaza karanekI prazaMsA kI gayI hai / yataH indriyoMko jote binA kathAyoMpara vijaya nahIM kI jA sakatI hai | ataeva krodhAdi kapAyoMko jItane ke lie indriyavijaya Avazyaka hai / 21veM sargameM 27 padma haiM aura bahuta-sA gadyAMza bhI AyA hai / isameM vitattvakA varNana hai / yaha yogakA prakaraNa hai / isameM pRthvItattva, jalatattva aura agnitattva tathA vAyutattvakA vistArapUrvaka varNana AyA hai / 2kheM sargameM 35 padma haiM aura kucha gadyAMza bhI hai / isameM manake vyApArako rokaneke lie yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra dhAraNA dhyana aura kA bhI kamAna AyA hai / 23veM sargameM 38 padya haiN| isameM rAga-dveSako rokanekA vidhAna varNita hai / 24veM sargameM 33 padya hai aura sAmyabhAvakA nirUpaNa AyA hai| rAga-dveSa mohake abhAvase samatAbhAva utpanna hotA hai, jisase tRNa, kaJcana, zatru, mitra, nindA, prazaMsA, vana-nagara, sukha-sukhaM jIvana-maraNa ityAdi padArthoM meM iSTa-aniSTa buddhi aura mamatva nahIM hotA hai / 25veM sargameM 43 padya haiM aura ArttadhyAnakA vistArapUrvaka nirUpaNa AyA hai / 26 veM sargameM 44 padya haiM aura raudradhyAnakA nirUpaNa kiyA gayA hai / raudradhyAnake hisAnanda, bhUSAnanda cauryAnanda aura saMrakSaNAnanda ye cAra bheda batalAye haiM / 27veM sargameM 34 padyoMmeM dhyAnake viruddha sthAnakA citraNa kiyA gayA hai / dhyAnako vRddhiMgata karanevAlI maitrI, karuNA, pramoda aura madhyasthya ina cAroM bhAvanAoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA dhyAnameM bAdhA karanevAle sthAnoMkA bhI nirUpaNa kiyA hai / 28veM sargameM 40 padya haiM aura inameM AsanakA vidhAna kiyA hai| Asana ke lie kASTha, zilA, bhUmi evaM bAlukAmaya pradeza upayukta batAye gaye haiM / dhyAnake yogya AsanoM meM paryakaAsana, arddhaparyakaAsana, brajAsana, vIrAsana, sukhAsana, kamalAsana evaM kAyotsarga Asanako gaNanA kI hai / 29veM sargameM 102 padya haiM aura prANAyAmakA varNana hai / prANAyAmase jagatake 160 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAzubha aura bhUta-bhaviSyatkA bhI zAna kiyA jAtA hai| manako vazIbhUta' karanese viSaya-vAsanAeM naSTa ho jAtI haiM aura Atmazakti ubuddha ho jAtI hai, jisase samasta vastuoMkA parijJAna prApta kiyA jA sakatA hai| 30 sargameM 14 padya haiM / pratyAhAra garera kAraNAvA isameM nargana bhAyA hai| 31veM sargameM 42 padya haiN| isameM savIryadhyAnakA varNana hai / isameM paramAtmAke svarUpakA bhI citraNa hai aura sAtha hI sAkAra aura nirAkAra bhedoMkA bhI nirUpaNa kiyA hai| 39veM sargameM 104 padya haiN| zarIra aura AtmAke bhedavijJAnake binA AtmAkA svarUpa prApta nahIM hotaa| AtmAke svarUpakA varNana karate hue likhA hai nirlepo niSkala: zuddho niSpanno'tyantanivRtaH / nirvikalpazca zuddhAtmA paramAtmeti varNitaH / / AtmA karmakalasake lepase rahita hai, zuddha hai, rAgAdivikArase rahita hai, niSpanna hai, siddhasvarUpa hai, avinAzI sukharUpa hai, nirvikalpaka hai aura sabhI prakArase zuddha hai| isa sargameM bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmAkA varNana AyA hai| jo deha, indriya, dhana, sampati Adi bAhyavastuoMmeM Atma-buddhi karatA hai vaha bahirAtmA hai | jo antaraGgavizuddha jJAna-darzanamayo cetanAmeM Atmabuddhi karatA hai aura cetanAke vikAra rAgAdikabhAvoMko karmajanita heya jAnatA hai, vaha antarAtmA hai aura vahI samyagdaSTi hai tathA jo samasta karmose rahita kevalajJAnAdiguNasahita hai, vaha paramAtmA hai| usa paramAtmAkA dhyAna antarAtmA hokara karanA cAhie / jo nizcayanayase apane AtmAko hI anantajJAnAdi guNoMkI zaktisahita jAnakara nayake dvArA yugapat zakti-vyaktirUpa parokSakA apane anubhavameM sAkSAtkAra karatA hai aura zuddhAtmarUpa apaneko anubhUtimeM lAtA hai, vaha samasta karmoMkA nAza kara svayaM paramAtmA bana jAtA hai / dhyAnase sAtizaya apramattaguNasthAnazreNIkA ArohaNa karatA hai aura usIse zukladhyAnako prApta kara kamaukA nAza kara kevalajJAna prApta karatA hai| 33 veM sargameM 22 padya haiM aura AjJAvicaya dharmadhyAnakA svarUpa hai| 34 sargameM 17 padya haiM aura apAyavicaya dharmadhyAnakA svarUpa vaNitta hai| 35veM sargameM 31 padyoM dvArA vipAkavicaya dharmadhyAnakA svarUpa batalAyA gayA hai| 36veM sargameM 186 patha haiM aura saMsthAnavicaya dharmadhyAnakA varNana kiyA gayA hai saMsthAnavicaya dharma-dhyAnake antargata lokasaMsthAnakA varNana AyA hai / 37 veM 1. jJAnArNava, 3268 / prabuddhAcArga evaM paramparApoSakAcArga : 161 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga meM 33 padyoM dvArA piNDasyadhyAnakA varNana kiyA gayA hai| isameM pRthvI, agni, pavana, jalAdikakI kalpanA kisa prakAra karanI cAhie, isakA bhI varNana AyA hai / 38 veM sargamaM padasthavyAnakA varNana 126 patroMmeM kiyA gayA hai|in padoM ke abhyAsakA bhI kathana AyA hai / mantrapadoMkA dhyAna mokSakA mahAna upAya hai / isa dhyAna dvArA aNimA, mahimA Adi RddhiyA~ bhI prApta hotI haiM / 39 veM sargameM 46 padyoM dvArA rUpasthadhyAnakA varNana AyA hai / rUpasthadhyAna meM arhanta bhagavAnakA dhyAna karanA caahie| isa sandarbhameM arhantake atizaya aura janma-jarA-maraNa Adi 18 doSoMkA abhAva bhI AcAryane AgamapramANa dvArA sarvajJameM siddha kiyA hai / 40 sarga 31 padyoM dvArA rUpAtIta dhyAnakA varNana AyA hai / jaba dhyAnI siddhaparameSThIke dhyAnakA abhyAsa karake zaktikI apekSAle apane Apako bhI unhIMke samAna jAnakara apaneko unake samAna vyakta karaneke lie lIna ho jAtA hai, usa samaya karmakA nAza hokara siddhapadakI prApti hotI hai| 41 veM sargameM 27 padya haiN| isameM dharmadhyAnake phalakA varNana kiyA gayA hai / 4kheM sargameM 88 gadya haiM / isameM zukladhyAnakA varNana kiyA hai| batAyA hai1 atha dharmamatikAntaH zuddhi cAtyantikIM zritaH / dhyAtumArabhate vIra: zuklamatyantanirmalam || niSkriya karaNAtItaM dhyAna-dhAraNavarjitam ! antarmukhaM ca yaccittaM tacchuvalamiti paThyate // AdisaMhananopetaH pUrvajJaH puNyaceSTitaH / caturvidhamapi dhyAnaM sa zuklaM dhyAtumarhati // dharmadhyAnake anantara atyanta zuddhatAko prApta huA vIra-vIra muni nirmala zukladhyAnako prArambha karatA hai / yaha kriyArahita hai, indriyAtIta hai ora dhyAnakI dhAraNAse rahita hai| isameM citta apane svarUpakI ora saMlagna rahatA hai, yaha dhyAna vajravRSabhanArAcasaMhanana vAleke, jo 11 aMga aura 14 pUrvokA jJAtA hotA hai, zuddha caritravAlA hotA hai, usIko prApta hotA hai / zukladhyAnake pRthakatvavittarka ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti, vyuparata - kriyAnivRtti ye cAra bheda haiN| inameMse prathama do dhyAna chadhastha yogIke arthAt 12 guNasthAnaparyanta alpajJAniyoM ke bhI hote haiM / antake do zukladhyAna sarvathA rAgAdi doSoMse rahita kevalajJAniyoMke hote haiN| isa prakAra isa sarga meM zukladhyAnakA vistArapUrvaka varNana kiyA hai aura antameM jJAnArNavakA mahattva batalAte hue grantha samApta kiyA hai- 1. jJAnArNava, 42 / 3-5 / 162 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnArNavasya mAhAtmya citte ko vetti tattvataH / yajjJAnAttIryate bhavya staro'pi bhavArNavaH / / anantakItiH anantakotti nAmake aneka AcAryokA nirdeza prApta hotA hai / eka anantakotti nandisaMgha sarasvatIgaccha balAtkAra gaNakI paTTAvalIke 33veM guru haiM, jo ujayinIpaTTa ke antargata dezabhUSaNake pazcAt aura dharmanandike pUrva ullikhita haiN| paTTAvaloke anusAra inakA samaya I0 san 708-28 haiN| dUsare anantakItti 'prAmANyabhaMga' nAmaka granthake rayitAke rUpameM ullikhita haiN| inakA nirdeza ravibhadrapAdopajIvI anantavIryane apanI siddhivinizcayaTIkAmeM kiyA hai| tIsare anantakItti vAdirAja dvArA siddhiprakaraNake kartAke rUpameM smRta haiN| caturtha anantItikA ullekha balagAmbero prApta eka nAgarI lipike kanar3a mUrtilekhameM nirdiSTa haiN| isa lekhakA samaya anumAnataH 1075 I0 hai 1 mAlavake zAntinAthadevase sambandhita balAtkAragaNake mani candrasiddhAntadevake ziSyake rUpameM inakA kathana AyA hai| paJcama anantakIti mAthurasaMghI haiM, jinhoMne I0 san 1147 ( vi0 saM0 1204 ) meM mUrti-pratiSThA kI thii| SaSTa anantakIti daNDanAyaka bharatakI patnI jakkavveke guruke rUpameM ullikhita haiN| inhoMne hoysala nareza vIra ballAladeva (I0 san 1173-1230 I0) ke zAsanakAlake 23 veM varSa meM samAdhimaraNa dhAraNa kiyA thaa| saptama anantakIti dezIgaNa pustakagacchake meghacandra vidyadevake praziSya ( I. san 1115 ), AcArasAra ( 1154 I0 )ke kartA vIramandi siddhAnta. cakravartIke ziSya, rAmacandra maladhArike guru aura zubhacandra ke praguru haiN| inakA samaya I0 san 1175-1225 I0 ke lagabhaga hai| aSTama anantakIrti kANUragaNa tintiNigacchake bhaTTAraka haiN| ye I0 san 1207 meM bAndhava' nagarakI zAntinAtha basatike adhyakSa the| yaha aneka zilA1. jJAnArNava, 4248 / 2. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 4, pR0 7.... 3. epigrAphI karNATikA, 7, zikArapura, abhilekha 134 / 4. vahI, abhilekha saMkhyA-196 / 5. jaina sandeza, zodhAi 3.10 125 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 163 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhoMmeM ullikhita bandaNike tIrthAdhyakSa bhAnukIrti ( I0 san 1139-82 I0) ke praziSya the aura sambhavatayA devakItike ziSya aura dharmakItike guru the / kASThAsaMgha mAthuragaccha puSkaragaNake pratiSThAcArya ke rUpameM eka anya anantakIrtikA ullekha milatA hai| inakA I. san 1371 ke candravADake kaI mUrtilekhoMmeM ullekha AyA hai| isI gaNa-macchake bhaTTAraka kamalakItike ziSya bhI anantakIrti hue haiN| eka anantakIrti nandisaMgha sarasvatIgaccha, balAtkAragaNake sAgavAr3A paTake maNDalAcArya ratnakotike ziSya haiM, jinhoMne 1545 I0ke lagabhaga eka vizAla caturvidha saMgha sahita dakSiNa dezako vihAra kiyA thA aura vahA~ jAkara stnakIrtipaTTa sthApita kiyA thaa| isI gaNanAcchake mAlavApaTTake abhinava ratnakotike ziSya kumudacandrake gurubhAI aura brahmarAyamalla tathA bhaTTAraka pratApakItike guru anantakIrti hue haiN| inakA samaya I0 sankI 16vIM zatAbdI hai| ina anantakIsiyoMke atirikta bRhatsarvajJasiddhi aura laghusarvajJasiddhike kartA anantakIrti haiM, jinake zantisUrike 'jena tarkavAtika meM ullekha evaM uddharaNa pAye jAte haiM tathA abhayadevasUri tarkapaJcAnanakI 'tattvabodhavidhAyinI' aparanAma 'cAdamahArNavasanmatiTIkA meM jinakA anusaraNa pAyA jAtA hai| prabhAcandrane bhI apane nyAyakumudacandrameM unakA anusaraNa kiyA hai| prameyakamalamArtaNDake sarvajJasiddhiprakaraNameM bhI anantakotiko bRhat sarvajJasiddhikA zabdAnusaraNa pAyA jAtA hai| bRhatsarvazasiddhike antima pRSTha to yatkiJcit parivartanake sAtha nyAyakumudacandrake kevali-bhuktivAdaprakaraNase apUrva sAdRzya rakhate haiN| ___ anantakItike granthoMke dekhanese jJAta hotA hai ki ve apane yugake prakhyAta tArkika vidvAn the, inhoMne svapnajJAnako mAnasapratyakSa mAnA hai / AcArya zAntisUrine jainatakavAtikavRtti (pR. 77 )meM "svapnavijJAnaM yatspaSTamutpadyate iti anantakIrtyAdayaH" anantakItikA mata udaghRta kiyA hai| yaha mata bRhasarvajJasiddhimeM "tathA svapnajJAne cAnakSa'pi vaizadyamupalabhyate" rUpameM nibaddha hai| zAntisUrikA samaya I0 san 993-1147 I. ke bIca hai| nyAyAcArya zrI paM0 mahendrakumArajIne sanmatitarkake TIkAkAra abhayadevasUri aura bRhatsarvajJasiddhike sAtha tulanA kara yaha niSkarSa nikAlA hai ki anantakIrtikA 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 13, kiraNa 2, pR0 112-215 / 2. jaimavarkavAtika, prastAvanA, pR. 141 / 164 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya I0 san 190 ke pUrva hai| ___ AcArya vAdirAjane apane pAzvanAthacaritameM anantakIrtikA smaraNa nimna prakAra kiyA hai AtmanevAdvitIyena jIvasiddhi nibadhnatA / anantakotinA muktirAtrimArgeva lakSyate // nyAyavinizcayavivaraNake sarvajJasiddhiprakaraNameM AcArya vAdirAjane likhA hai "taccedam- yo yAtrAnupadezAliGgAnandhayavyatirekAvisaMvAdivacanopakramaH sa tatsAkSAtkArI, yathA surabhicandanagandhAdau asmadAdiH, tathAvidhavacanopakramazca kazcit grahanakSannAdigativikalpe mantratantrAdizaktivizeSe ca tadAgamapraNetA puruSa iti / " vAdirAjako ina paMktiyoMpara laghusarvasiddhikI nimnalikhita paMktiyoMkA prabhAva spaSTa hai| sAtha hI jisa hetukA prayoga anantakItine kiyA hai usI mUlahetukA prayoga vAdirAjane bhii| ___"yasya yajAtIyAH padArthAH pratyakSAH tasyAsatyAvaraNe te'pi pratyakSAH / yathA ghaTasamAnajAtIyabhUtalapratyakSatve ghaTaH | pratyakSAzca vimatyadhikaraNabhAvApannasya kasyacidde zAdiviprakRSTatvena dharmAkAzakAlahimavanmadaramakarAkarAdisajAtIyAH naSTamuSTiciMtAlAbhAlAbhajIvitamaraNasukhaduHkhagrahanakSatramaMtrauSadhizaktyAdayo bhAvAstadAgamapraNeturiti / na tAvadayamasiddho hetuH / tathAhi yo yadviSayAnupadezAliMgAnanvayavyatirekAvisaMvAdivacanAnukramakartA sa tatsAkSAtkArI yathA asmadAdiryathoktajalazaityAdiviSayavacanaracanAnukramakArI tavaSTAnaSTamuSTyAdiviSayAnupadezAliMgAnanvayavyatirekAvisaMvAdivacanaracanAnukamakartA ca kazcidvimatyadhikaraNabhAvApannaH puruSa iti / " ataeva spaSTa hai ki vAdirAja ladhusarvajJasikhike kartA anantakotise paricita the| zrI paM0 nAthUrAmajI premIne anantakotike sambandhameM vicAra karate hue likhA hai-"vAdirAjane AcArya jinasenake bAda anantakItikA smaraNa kiyA hai 1. jaina sandeza, zoSAMka 1, pRSTha 36 / 2. pAvanApacaritra, za24 / 3. nyAyavinizcayavivaraNa, bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa, dvitIya bhAma, pR. 297 / 4. laghusarvasidi, mANikacandra granthamALA, pu0 107 (andhakA prathama pRSTha) / prabuvAmArga evaM paramparApoSakAcArga : 165 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura aisA mAlUma hotA hai ki unhoMne pUrva kaviyoMkA smaraNa prAyaH samayakramase kiyA hai / isase anantakautikA samaya jinasenake bAda aura vAdirAjasUrise pahale arthAt vi0 saM0 840 aura 1082 ke bIca mAnanA caahie|" zrI paM0 mahendrakumArajIne vidyAnandake 'talvArthazlokavArtika aura 'laghusarvasiddhi' granthoMko tulanA karate hue yaha niSkarSa nikAlA hai ki vidyAnanda aura anantakItike hetu samAna hai / ataeva vidyAnandake samakAlIna athavA unake tatkAla hI anantakIrti hue haiN| 'svataH prAmANyabhaMga' grantha bhI inhIM anantakotikA honA caahie|' isa vivecanake AvArapara nyAyAcAryajIne I0 san 840 ke bAda aura I0 san 950 ke pUrva unakA samaya siddha kiyA hai| isa mAnyatAkI AlocanA zrI DA. jyotiprasAdajIne kI hai| unhoMne anumAna lagAyA hai ki 'prAmANyabhaMga'ke kartA anantakoti anantavIrya ke pUrvavartI haiM tathA sarvajJasiddhi aura jIvasiddhiTIkAke kartA anantakIrti unake uttaravartI haiN| donoM granthoMke racayitA do bhinna-bhinna anantakIti bhI ho sakate haiM / ina donoM granthoMkI racanA 840-990 I0 ke madhya ho sakatI hai| DA. jyotiprasAdajIkI sambhAvanA hai ki sarvajJasiddhike kartA anantakIti vidyAnandaphe bhI pUrvavartI ho sakate haiM aura isa sthitimeM unheM 'prAmANyabhaMga ke kartAse abhinna mAnA jA sakatA hai| bahuta sambhava hai ki nandisaMghakI paTTAvaloke anantakIti 'prAmANyabhaMga' Adi granyAMke racayitA ho / zrI mahendrakumArajI dvArA kI gayI isa sambhAvanAko DAH jyotiprasAdajI bhI svIkAra karate haiM ki sarvazasiddhike kartA anantakIti hI 'prAmANyabhaMga ke kartA hoN| isa sambhAvanAke AdhArapara anantakItikA samaya I0 sankI 8vIM zatI mAnA jA sakatA hai aura yadi pichale granthoMke racayitA inase bhinna haiM to yaha anantakIrti I0 sanakI 2vIM zatIke utarArdhameM hae hoNge| hameM zrI paM0 mahendrakumArajIke tarka adhika upayukta pratIta hote haiM / ataeva 'sarvajJasiddhi' ke racayitA hI 'prAmANyabhaMga' ke racayitA haiM aura inakA samaya I0 sankI navama zatAbdIkA uttarArdha hai| racanAe~ anantakIrtike cAra granthoMkA nirdeza milatA hai / ina cArameM do hI grantha upalabdha haiM aura ina donoMkA prakAzana mANika candra granthamAlA bambaIse ho cukA hai| zeSa do granthoMke to nirdeza hI milate haiN| 1. jaina sAhitya aura itihAsa, prathama saMskaraNa, pu. 452 / 2. jaina sandeza, zoSAMka 3, pRSTha 126 / 166 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazasiddhi anantakotine bRhat aura laghu ye do sarvajJasiddhinAmaka grantha likhe haiM / laghusarvajJasiddhike antameM eka padya diyA hai, jo nimna prakAra hai--- samastabhuvanavyApiyazasA'naMtakotinA 1 kRteyamujvalA siddhidharmajJasya niragalA' / / ye donoM hI grantha gadya meM likhe gaye haiM, para uddharaNake rUpameM kArikAe~ bhI prastuta kI gayI haiM / ArambhameM batAyA hai ki jo vastu jisa rUpameM hai, sarvajJa usako usI rUpameM jAnatA hai, kintu isase avartamAna vastukA grAhaka honese sarvajJakA jJAna apratyakSa nahIM ThaharatA, kyoMki vaha spaSTarUpase apane viSayako grahaNa karatA hai| nikaTa deza aura vartamAnarUpase arthako jAnanA pratyakSakA lakSaNa nahIM hai| anyathA godameM sthita bAlakake zarIrameM kriyA vagairaha dekhakara jo usake jIvake sadbhAvakA jJAna hotA hai, vaha bhI pratyakSa kahA jAyagA, para jIbakA jJAna to pratyakSa hotA nhiiN| ataH spaSTarUpase arthakA pratibhAsita honA hI pratyakSa hai| ataeva sarvajJako atIta Adi padAyakA maSTa bAMdha honebhaM koI bAdhA nahIM hai| jaise indriyapratyakSake dvArA dUravartI padArthakA grahaNa honepara bhI usake spaSTagrAhI honemeM koI virodha nahIM hai usI prakAra dUrakAlavI padArthako grahaNa karanepara bhI atIndritya pratyakSake spaSTagrAhI hone meM koI virodha nahIM hai| sarvajJa atIta padArthako atItarUpase aura vartamAna padArthako vartamAnarUpase jAnatA hai| mImAMsakane pUrva pakSake rUpameM sarvajJAbhAva siddha karaneke lie aneka tarka diye haiN| usane takaM upasthita kiyA hai ki pratyakSa dvArA koI sarvajJa dikhalAI nahIM par3atA aura na pratyakSase sUkSma, antarita aura dUravartI padArthoMkA sAkSAtkAra hI sambhava hai| yadi ina padArthokA sarvajJako jJAna hotA hai, to indriyapratyakSa dvArA yA atIndriyapratyakSa dvArA? prathama pakSa ucita nahIM, kyoMki sUkSma, antarita aura duravartI padArthoMkA indriyoMke sAtha sarvathA sambandha nahIM hotA / ataH ve kisIke indriyajJAnake viSaya nahIM ho skte| yadi atIndriya pratyakSake dvArA sUkSmAdi padArthoMkA jJAna siddha karate haiM to atIndriyapratyakSa to aprasiddha hai| AcAryane mImAMsakakA uttara dete hue pratyakSasAmAnyase sUkSma Adi padArthoMkA pratyakSajJAna mAnA hai / sUkSma Adi padArthoke sAmAnyarUpase kisIke pratyakSa siddha hone para vaha pratyakSa indriya aura manase nirapekSa siddha hotA hai, kyoMki vaha sUkSmAdi padAthoko grahaNa karatA hai| jo pratyakSa indriyAdise nirapekSa nahIM hotA vaha sUkSmAdi padArthoMko viSaya nahIM karatA / jaise hama logoMkA pratyakSa ! kintu 1. laghusarvasidi, antima pacha / prabuvAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 165 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJakA pratyakSa sUkSmAdi padArthoMko viSaya karatA hai / ataH vaha indriya aura manakI sahAyatAse nhiiN| ___ anumAna dvArA bhI sarvajJakI siddhi hotI hai| svabhAvaviprakRSTa paramANa Adi, kAlaviprakRSTa rAvaNAdi, dezaviprakRSTa himavAnAdi kisIke pratyakSa haiM, anumAnakA viSaya honese / yadi yaha kahA jAya ki svabhAvaviprakRSTa, dezaviprakRSTa aura kAlaviprakRSTa padArtha anumAnase nahIM jAne jA sakate, to anumAna pramANakA hI mUloccheda ho jAyagA / anumAnakI upayogitA isA artha meM hai ki vaha una padArthIko grahaNa karatA hai jo padArtha hamAre pratyakSagocara nahIM haiN| ataeva anumAnase bhI sarvazako siddhi hotI hai / tarka bhI sarvajJako siddha karanemeM sahAyaka hai / vyAptijJAnase tarkako utpatti hotI hai| ataeva sUkSmAdi padArtha vyatirekavyApti dvArA tarkase siddha hote haiM / AcAryane likhA hai yadi SaDabhiH pramANaH syAtsarvajJa: kena vAryate ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate / / nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdInpratipadyate / / yajJAtIyaH pramANastu yajjAtIyArthadarzanaM / / bhavedidAnI lokasya tathA kaalaaNtre'pybhuut|| yatrApyatizayo dRSTa: sasvArthAnattilaMghanAt / / dUrasUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotRvRttittaH / / spaSTa hai ki AcAryane sarvajJakI siddhi SaTpramANa dvArA kI hai aura AvaraNake dUra hone para niSkalaMka AtmA sarvajJa ho sakatA hai| 'sUkSmAdi padArtha kisIke pratyakSa haiM, anumeya honese' isa anumAnameM kisI dUsare anumAnase bAdhA bhI nahIM AtI hai / isa prakAra anantItine sapramANa sarvasiddhi prastuta kI hai| bRhatsarvazasiddhikA viSaya bhI laghusarvajJasiddhikA hI hai / ArambhameM sUkSma, antarita aura dUravartI padArthoMko kisIke pratyakSa siddha kiyA hai, anumeya honese / batAyA hai _ "sUkSmAMtaritadrArthAH kasyacitpratyakSAH anupdeshaaliNgaannvyvytirekpuurvkrvisNvaadinssttmsstticitaalaabhaalaabhsukhduHkhgrhopraagaadyupdeshkrnnaanythaanupptteH| sathAhi-naSTaM dezAMtaritaM kAlAMtaritaM dravyAMtarita vA syAt / muSTistha vastu dravyAMtaritam / ciMtA sUkSmasvabhAvA | lAbhAlAbho kaalaaNtritii| tathA sukhduHkhe| grahoparAgAdi: kAlAMtaritaH / maMtrauSadhizaktayaH suukssmsvbhaavaaH| tadeSAM 1. ladhusarvazasiddhi, mANikacandra granyamAlA, pR0 116-117 / 168 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmAMtaritadUrasvabhAvAnAmarthAnAM yathoktasyopadezasya karaNaM ttsaakssaatkrnnmtrennaanuppnn|" isa prakAra AcAryane sarvajJako siddhi kara arhantako sarvajJa batalAyA hai| malliSaNa ubhayabhASAvicakravartI AcArya malliSeNa apane yugake prakhyAta AcArya hai| inheM karizekharakA bistara pA / gayA ... bhASAdvayakavitAyAM kavayo darpa vahanti tAvadiha / nAlokayanti yAvatkavizekharamalliSeNamunim // ye apaneko sakalAgamavedI, lakSaNavedI aura tarkavedI bhI likhate haiM / AcArya malliSeNako kavi aura mantravAdIke rUpameM vizeSa khyAti hai / ye una ajitasenakI paramparAmeM hue haiM, jo gaGganareza rAcamalla aura unake mantrI tathA senApati cAmuNDarAyake guru ye aura jinheM nemicandra siddhAntacakravartIne bhavanaguru kahA hai| malliSeNake guru jinasena haiM aura jinasenake kanakasena tathA kanakasenake ajitasena guru haiN| malliSeNane 'nAgakumAracarita'ko antima prazastimeM jinasenake anuja yA satIrtha narendrasenakA bhI smaraNa kiyA hai| narendrasenanAmake kaI AcArya hara haiM / ataH nizcitarUpase yaha nahIM kahA jA sakatA ki yaha narendrasena kauna haiM? tasyAnujazcAsa caritravRttiH prakhyAtakItirbhuvi puNyattiH / narendraseno jitavAdiseno vijJAtattattvo jitakAmasUtra: // prazastike pAMcaveM padyameM malliSeNane narendrasenako apanA guru bhI likhA hai tacchiSyo vibudhAgraNIguNanidhiH shriimllssennaahvyH| saMjAtaH sakalAgameSu nipuNo vAgdevatAlaMkRtiH / / AcArya malliSaNane bhAratIkalpa, kAmacANDAlIkalpa, jvAlinIkalpa aura papAvatIkalpa granthoMkI prazastiyoMmeM apaneko kanakasenakA ziSya aura jinasenakA praziSya batalAyA hai / asambhava nahIM ki jinasena aura unake anuja narendrasena donoM hI malliSeNake guru rahe hoM-donoMse bhinna-bhinna viSayoMkA adhyayana 1. bRhatsarvazasisi, mANikacandra granthamAlA, pR0 130 / 2. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 314 / 3. nAgakumAracarita, prazasti, padya 4 / 4. vahI, padya 5 / prayugAcArya evaM paramparApoSakAmAya : 169 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA ho / bhairavapadmAvatIkalpa meM likhA hai sakalanayamukuTadhaTitacaraNayugaH zrImadajittasena gaNiH | jayatu duritApahArI, bhavyoSabhavArNavottArI // jinasamayAgamavedI gurutarasaMsA rakAnanocchedI / karmendhanadahanapaTustacchiSyaH kanakasenagaNiH T: 11 cAritrabhUSitAGgAM nissaGgo mathitadurjanAnaGgaH / tacchiSyo jinaseno babhUva bhavyAbjadharmAMzuH // tadIyaziSyo munimalliSeNaH sarasvatI labdhavaraprasAdaH / tenodito bhairavadevatAyAH kalpaH samAsena catuHzatena // vAdirAjake samAna malliSeNa bhI maThAdhipati pratIta hote haiM / yataH inake dvArA racita mantra-tantraviSayaka granthoMmeM stambhana, mAraNa, mohana, vazIkaraNa, anaMgAkarSaNa vA maThAdhipaTTA siddha karate haiN| unake sAhityase aisA bhI anumAna hotA hai ki gRhastha ziSyoMke kalyANake hetu ve mantra tantra aura rogopacAra meM pravRtta rahe hoNge| paramavirakta vanavAsI muni isa prakArake prayogoMkA vidhAna nahIM kara sakatA hai| isameM sandeha nahIM ki ye saMskRtabhASA, sAhitya aura mantravAdake prasiddha AcArya rahe haiM / sthitiphAla AcArya malliSeNane apane mahApurANako prazastimeM nimnalikhita padya aMkita kiyA hai varSeka trizatAhIne sahasra zakabhubhUjaH / sarvajidvatsare jyeSThe sazukla paJcamIdine 3 // arthAt jyeSTha zuklA paJcamI zaka saM0 969 ( I0 san 1047 ) ko mahApurANa samApta kiyA gayA hai / mahApurANa kI racanA dhAravAr3a jileke mUlagunda nAmaka sthAnameM kI gayI hai / yaha sthAna ukta jilekI gadaga tahasIlase 12 mIla dakSiNa pazcimakI ora hai / isa sthAnapara Aja bhI cAra jaina mandira haiM, jinameM zaka saM0 824, 825, 975, 1197 1275 aura 1597 ke abhilekha hai| eka abhilekhameM AcArya dvArA senavaMzake kanakasena muniko eka khetake dAna denekA bhI ullekha hai / AdaraNIya 1. prazasti-saMgraha, prathama bhAga, vIrasevA mandira, prastAvanA, pR0 61 2. bhairavapadmAvato kalpa, sUrata saMskaraNa, prazasti, padma 53-56 / 3. mahApurANa, padya 2 / 170 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI paNDita nAthUrAmajI premIkA anumAna hai ki malliSeNakA maTha bhI isI sthAnameM rahA hogA / AcArya vAdirAjane 'nyAyavinizcayavivaraNa' kI antima prazasti meM narendrasenakA ullekha kiyA hai aura vAdirAjakA samaya zaka saM0 945 ( I0 san 1025 ) hai | ye narendrasena hI malliSeNa dvArA gururUpameM ullikhita haiM / ataH malliSeNako vAdirAjake samakAlIna mAnA jA sakatA hai| mallipeNake mahApurANako racanA vAdirAjake 22 varSake anantara hI huI hai / ataeva malliSeNa kA samaya I0 sankI 11vIM zatAbdI hai / racanAe~ ubhayabhASAkavicakravartI bhalliSeNako nimnalikhita racanAe~ upalabdha haiM 1. nAgakumA rakAvya, 2. mahApurANa, 3. bhairavapadmAvatIkalpa, 4. sarasvatI mantrakalpa, 5. jvAlinIkalpa, 6. kAmacANDAlIkalpa | nAgakumAra kAvya isa khaNDakAvya meM 5 sarga aura 507 padya haiM / isa kAvya meM nAgakumArakA jIvana varNita hai / kAvyake ArambhameM batAyA hai ki jayadeva Adi kaviyoMne gadyapadyamaya racanAe~ likhI haiM, para vaha mandabuddhike lie viSama hai| meM malliSeNa vidvajjanoMke manako haraNa karanevAlI usI kathAko saMskRta padyoMmeM nibaddha karatA hU~ 1 yathA kavibhirjayadevAdyaiH gadyapadyevinirmitam / yattadevAsti cedatra viSamaM mandamedhasAm || prasiddha saMskRtairvAkyacidvajjanamanoham I tanmayA padyabandhena malliSeNena racyate // yaha kAvya bahuta sarala, sarasa aura pravAhamaya hai / mAnavIya sahRdayatAkA bhANDAra khulA huA hai / jIvanako antaH cetanA tathA saundarya - bhAvanA satyakI ora agrasara karatI hai / ghaTanA - varNana aura dRzya-yojanAke atirikta kavine nAgakumArakA saMgharSapUrNa jIvana citrita kara sAMsArikatAse nirvANakI ora gatizIla honekI preraNA dI hai / kAvyameM mAnavIya bhAvanAoMkA citraNa bhI 1. mahApurANa, padma 2 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 171 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha rUpameM ghaTita huA hai| nAgakumArake jIvanako marmasparzI ghaTanAoMkA camatkArapUrNa zailImeM citraNa kiyA gayA hai| isa kAvyameM zrutapaJcamIvratake mahAtmyako batalAneke lie romAMTika kathA likhI gayI hai | magadhameM kanakapurakA rAjA jayandhara thaa| usakI rAnI vizAlanetrAse zrIdhara nAmakA putra utpanna huA / eka vyApArI saurASTrase girinagarakI rAjakumArIkA citra lekara AyA / rAjA usapara mugdha ho gayA / mantrIko bhejakara usane lar3akIko bulavAkara vivAha kara liyA / nayo rAnIkA nAma pRthvIdevI thaa| eka dina rAjA antaHpurasahita jala-krIDAke lie gayA aura mArgameM apanI sautake vaibhavako dekhakara pathvImatI cintita huI aura cupacApa jinamandirameM calI gayI / stuti ke pazcAt vaha munikA Adeza sunaregI / munile rAmAsvIra honekI bhaviSyavANI kii| rAjA vahA~ paha~cA aura rAnIko lekara ghara calA aayaa| samaya pAkara rAjAko putralAbha huaa| rAjAne dhUma-ghAmapUrvaka putrotsava mnaayaa| bAlaka atyanta prabhAvazAlI thA aura bacapanase hI usake dvArA AzcaryakArI kArya hone lage the| eka bAra vaha vApImeM gira gayA, usakI mA~ bhI usameM gira par3I, nIce eka nAgane use bacA liyA aura isIliye usakA nAma nAgakumAra pdd'aa| yahIMpara usakI zikSA-dIkSA sampanna huii| kumAra aba pUrNa yuvaka ho cukA thaa| usane gandharva kumAriyoMko vINAvAdanameM parAsta kiyA, jisase ve kumAriyA~ usapara mohita ho gayI aura use unase vivAha karanA pdd'aa| eka dina kumAra jalakrIr3Ake lie gayA / mA~ use kapar3e dene gayI thI, parantu usakI sotane use kalaMka lagA diyA / rAjA cupa rahA / rAjAne kumArake bhramaNa karanepara roka lagA dii| isapara nayI rAnI bahuta aprasanna huii| usane nAgakumArako ghUmaneke lie prerita kiyA / vaha hAtho para savAra hokara nagarameM niklaa| use dekhakara kitanI hI kumAriyAM mugdha ho gayIM / avibhAvakoMne rAjAse zikAyata kii| rAjA bahuta nArAja huaa| usane kumArakI mAMka gahane aura kapar3e chInakara adhikArase vaMcita kara diyA / kumArako yaha burA lgaa| vaha dyUtaghara gayA aura vahA~se jAemeM usane bahuta-sA dhana jiitaa| rAjakumArako kalA dekhakara sabhI Azcaryacakita the / kumArane duSTa gaje aura azvako bhI vaza kiyA, jisase kumArakA yaza vyApta ho gyaa| rAjAne kucha samayake lie nAgakumArase bAhara ghUma Aneke lie khaa| mathurAmeM vyAla aura mahAvyAla do rAjakumAra the| ve apane mantrIko rAjya dekara pATaliputra ke rAjA zrIvarmAkI lar3akiyoMke svayaMvarameM gye| donoMke vivAha ho gaye / unhoMne milakara apane sasurake zatruko mAra bhgaayaa| choTA bhAI vahIM172 : tIrthaMkara mahAvIra aura sanakI vAcArmaparamparA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para rahA, para bar3A bhAI nAgakumArase bheMTa karane kanakapura AyA | nAgakumArako dekhate hI usakI A~kheM ThIka ho gayIM, taba vaha kamArakA rakSaka ho gayA ! jaba zrIdharake AdamI nAgakumArako mArane Aye, to usane use bacA liyaa| ve donoM mathurA cale gye| kumArane mathurAmeM eka vezyAkA Atithya svIkAra kiyA / usake kahane para zIlavatIko rAjAkI kaidase mukta kiyaa| mahAcyAlane bhI isa mantrI rAjAse apanA rAjya vApasa le liyA / vahA~se kumAra kazmIra gayA / vyAla usake sAtha thaa| usane kazmIranareza nandakI putrI nandavatIko vINA parAjita kiyaa| nandavatI isapara mohita ho gyii| donoMkA vivAha ho gyaa| kucha dina rahakara unhoMne himAlayake bhItarI bhAgoMkA bhramaNa kiyaa| vahA~ jinamaMdira aura guhAmandiroMke darzana kiye| bhIlarAjakI palIkA guharAja bhAmAsurase uddhAra kiyaa| ___Age bar3hanepara kaMcanaguhAmeM use sudarzanA devI miliiN| usane bahuta-sI vidyAe~ kumArako dii| pahale ye vidyAeM jinazatrune siddha kI thIM, para vaha bAdameM virakta ho gyaa| devI yogya adhikArIko ye vidyAeM dekara prasanna huii| nAgakumAra kaI mahattvapUrNa kArya kara vahA~se vApasa lauttaa| __ apane samasta sAthiyoMke sAtha calatA huvA vaha viSavanameM aayaa| yahAM usane bhUlase viSale Ama khA liye, para ina AmoMkA kuprabhAva usapara na pdd'aa| isapara durmukha bhIlane 500 yoddhAoMke sAtha usakI adhInatA svIkAra kii| isake pazcAt kumArane rAjA arivarmAkI sahAyatA kI / vijayake upalakSyameM usane nAgakumArake sAtha apanI kanyA jayAvatIkA vivAha kara diyaa| itanemeM kumArako eka lekhapatra prApta huA, jisameM eka vidyAdharase sAta kanyAoMke uddhArakI abhyarthanA kI gayI thii| usane vimAnase jAkara una kanyAoMkA uddhAra kiyA / pazcAt kumArase unakA vivAha ho gyaa| eka bAra mahAvyAla madurA phuNcaa| vahA~ vaha bAjArameM bhramaNa kara rahA thA ki rAjakumArI malayasundarI use dekhakara mohita ho gayI, para vaha jhUThamUTha cillAkara kahane lagI-"isane mujhe roka liyA hai|" anucara sahAyatAke lie Aye, para mahAvyAlane unheM harA diyaa| malayasundarIkA vivAha mahAvyAlake sAtha sampanna ho gayA / nAgakumArane ujjayinIkI kumArI menakAse vivAha kiyaa| bahA~se mahAvyAlake sAtha dakSiNa bhAratakI yAtrA karane gyaa| usane tilakasundarIko mRdaMgavAdanameM parAjita kiyaa| toyadvIpa pahuMcakara usane vRkSapara laTakatI huI kitanI hI kanyAoMkA uddhAra kiyaa| vahA~se vaha pANDyadeza phuNcaa| antameM usane tribhuvanatilakadvIpake maNDalika rAjAkI sukanyA lakSmI prabuddhAcArya evaM paramArApoSakAcArya : 173 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matIse vivAha kiyA / yaha pRthvIzvara nAmaka munike darzana karane gayA / vividha dArzanika aura dhArmika vicAra sunaneke pazcAt usane naI patnIke prati vizeSa AsaktikA kAraNa puuchaa| munine kahA-tuma donoMne pichale bhavameM zrutapaJcamIkA vrattAnuSThAna kiyA thA, usIkA yaha puSyaphala hai| tadanantara munirAjane zrutapaMcamIke vidhAnakA svarUpa aura mahattva smjhaayaa| kumAra pitAke ghara A gayA / kumArako abhiSikta kara rAjA jayandhara tapa karane calA gyaa| nAgakumArane cirakAla taka yogyatApUrvaka rAjya kiyA aura pazcAt jinadIkSA dhAraNa kara mokSa lAbha kiyaa| nAgakumArakA yaha jIvana-carita kAvyako dRSTise vizeSa upAdeya hai / kumAra zarIrase jitanA sundara hai; bala, pauruSa aura kalAmeM bhI utanA hI advitIya hai| isameM paJcamIvratake anuSThAnakA phala vaNita hai| 2. mahApurANa ___ isa pugaNameM 63 zalAkApuruSoMke carita varNita haiN| samasta purANa 2,000 zlokoMmeM likhA gayA hai| kolhApurake lakSmIsena bhaTTArakake maThameM isakI eka prati kannar3a lipimeM hai| kavine racanAke samAptisthAnakI sUcanA dete hue apane granthakI vizeSatAkA saMkSepameM ullekha kara diyA hai / yathA tIrthe zrImulagundanAmni nagare shriijaindhrmaalye| sthitvA zrIvicakravatiyatipaH zrImalliSeNAhvayaH // saMkSepAtprathamAnuyogakathanavyAkhyAnvitaM zRNvatAm, bhavyAnAM duritApahaM racitavAnniHzeSavidyAmbudhiH // 1 // arthAt saMkSepase prathamAnuyogakA kathana mavya jIvoMke pApoMko naSTa karane vAlA hai| isa purANameM mahApuruSake jIvana-vRttoMko saMkSepameM nibaddha kiyA gayA hai| jo bhavya jIva isa purANakA svAdhyAya kareMge unakA duritattama vicchinna ho jaaygaa| 3 bhairavapadamAvatIkalpa isa granthameM 400 anuSTup zloka haiM aura 10 badhikAra haiM / 1. maMtra-lakSaNa, 2. sakalIkaraNa, 3. devyarcana, 4. dvAdazaraJjikAmantroddhAra, 5. krodhAdistambhana, 6. aMganA-AkarSaNa, 7. vazIkaraNa yantra, 8 nimitta, 9 vazIkaraNa aura 10 gArUr3a tantra / yaha mantrazAstrakA prasiddha grantha hai| isapara bandhuSeNakRta saMskRta-vivaraNa bhI upalabdha hai tathA isI vivaraNasahita isakA prakAzana bhI huA hai| samasta grantha AryA aura gIti chandameM likhA gayA hai| mantrIkA tAtparya sAdhakase hai| sAdhaka vahI ho sakatA hai jo vIra, pAparahita, guNoMse 174 : tIrthakara mahAvIra aura unakI vAcAryaparamparA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gambhIra, maunI aura mahAbhimAnI ho / gurujanoMse upadeza pAyA huA tandrArahita, nidrAko jItanevAlA aura kama bhojana karanevAlA hI mantrasAdhaka ho sakatA hai| sAdhakake anya lakSaNoMko batalAte hue likhA hai nijitaviSayakaSAyo dharmAmatajanitaharSagatakAyaH / guruvaraguNasampUrNaH sa bhavedArAdhako devyAH / / zuciH prasanno gurudevabhakto dRDhavrataH satya-dayAsametaH / dakSaH paTurbIjapadAvadhArI maMtrI bhavedIdRza evaM loke // jisane viSaya aura kaSAyoMko jIta liyA ho, jisake zarIrameM dharmarUpa amRtase utpanna harSa bharA ho tathA jo sundara sundara guNoMse paripUrNa ho vaha devIkA ArAdhaka hotA hai / jo pavitra, prasanna, guru aura devahA nata, uda mAtAlA dayAla, satyabhASI, buddhimAna, catura aura vIjAkSaroMkA nizcaya karanevAlA ho, aisA vyakti hI lokameM mantrI ho sakatA hai| sakalIkaraNakI kriyA meM aMgazaddhikI mAntrika vidhi dI gayI hai aura mantroMmeM zatrutA evaM mitratAkA nizcaya kiyA gayA hai| tRtIya paricchedameM mantroMke sAdhanakI sAmAnyavidhi varNita hai| dizA, kAla, mudrA, Asana evaM pallavoMke bhedoMkA varNana bhI AyA hai| vazIkaraNa, AkarSaNa, uccATana Adi mantroMko kisa Asana aura dizAmeM siddha karanA cAhie, isakA bhI varNana AyA hai|| ___ AhvAnana, sthApana, sannidhikaraNa, pUjana aura visarjanako paMcopacAra kahA gayA hai / padmAvatIke ekAkSara, SaDakSara, tryakSara Adi mantra bhI diye gaye haiN| ____ caturtha paricchedameM vibhinna mantra, yantra aura bIjAkSaroMkA kathana kiyA gayA hai| paJcama paricchedameM stambhana mantroMkA kathana AyA hai aura jala, tulA, sarpa tathA pakSI stambhanake mantroM aura yantroMkA nirdeza kiyA gayA hai / SaSTha paricchedameM iSTAMganAkarSaNayantravidhi dI gayI hai aura cAra yantroMkA nirdeza AyA hai / isa prakaraNameM kaI mantra bhI haiN| saptama paricchedameM jvara Adi rogoMke upazamana hetu aneka yantra diye gaye haiN| ina yantroMko dhAraNa karanese aneka prakArako siddhiyA~ prApta kI jA sakatI haiN| aSTama pariccheda nimittAdhikAra hai| isameM aneka prakArake mantra aura yantra Aye haiN| navama pariccheda tantrAdhikAra hai| isameM lavaMga, kezara, caMdana, nAgakezara, zvetasarSapa, ilAyacI, manasila, kUTa, tagara, zveta kamala, gorocana, lAla candana, tulasI, pAkha ora kuTaja Adi dravyoMko puSya nakSatrameM lAkara kumArI kanyAse pisavAkara dhatUreke rasameM golI banAkara candrodaya honepara tilaka karanese saMsAra mohita hotA hai| isa prakAra 1. bhairavapadmAvatIkalpa, padya 9-10 / pramukhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 175 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnA prakArako auSadhiyoMko vibhinna nakSatroMmeM vibhinna yogoM dvArA taiyAra karanese aneka prakArakI siddhiyoMkA varNana AyA hai / dazama adhikAra gAruDa adhikAra hai / gAruDa - vidyAke ATha aMga haiM- 1. saMgraha, 2. aMganyAsa, 3. rakSA, 4. stobha, 5. stambhana, 6. viSanAzana, 7. sacodya aura 8 khaTikAphaNidazana / ina AThoM aMgoM kA vistArase varNana AyA hai / isa granthakI mantra-tantravidhi meM kucha aise akhAdya padArthoM ke prayoga bhI batalAye haiM, jinakA mela jainadharmake AcArazAstra ke sAtha nahIM baiThatA hai, para laukika viSaya honeke kAraNa ise ucita mAnA jA sakatA hai / 4. sarasvatImantrakalpa isakA dUsarA nAma bhAratIkalpa bhI hai| ArambhameM kavine likhA haijagadIza jinaM devamabhivandyAbhizaMkaram | vakSye sarasvatIkalpa samAsenAlpamedhasAm || 1 // abhayajJAnamudrAkSamAlApustakadhAriNI / trinetrA pAtu mAM vANI jaTAbAlendumaNDitA // 2 // labdhavANoprasAdena malliSeNana sUriNA / racyate bhAratIkalpaH svalpajApyaphalabradaH ||3|| spaSTa hai ki kavine abhayajJAnamudrAvAlI akSamAlAdhAriNI aura pustakagrAhiNI, jaTArUpI bAlacandramAse maNDita evaM trinetrA sarasvatIkI kalpanA kI hai / isa sarasvatIke prasAdase vyakti apane manorathoMko pUrNa karatA hai / yaha sarasvatI alpa jApa karanese hI santuSTa ho jAtI haiN| isameM 75 padya haiM aura sAtha meM kucha gadya bhI hai| yaha bhI padmAvatIkalpake sAtha prakAzita hai| 5. jvAlinI kalpa yaha manyagrantha hai / isakI prati seTha mANikacandrajI, bambaIke saMgrahameM hai / isameM 14 patra haiM aura pANDulipi vi0 saM0 1562 kI likhI huI hai / yaha jvAlamAlinIkalpase bhinna hai / 6. kAmacANDAlI kalpa yaha bhI mantrasambandhI grantha hai / isake Arambha meM likhA hai chandolaMkArazAstra kimapi na ca paraM prAkRtaM saMskRtaM vA / kAvyaM tacca prabandhaM sukavijanamanoraMjanaM yaH karoti || kurvanturvIzilAdau na likhitaM kila tadyAti yAvatsamApti / sa zrImAnmaliSeNa jayatu kavipatirvAgvadhUmaNDitAsyaH / / 176: tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | spaSTa hai ki kavi kalAkA uddezya manoraJjanamAtra mAnatA hai| vaha chandolaMkAra athavA bhASAsambandhI kisI bhI anubandhako mahattva nahIM detA / vastutaH kAvyake lie chanda, alakAyadAvazyaka hai bhI nhiiN| usakI sattA hI kAvyakA prANa hai / camatkArake rahanese manoraJjana aura rasAnubhUtike honese paramAnandako prApti kAvyameM hotI hai / | mantrakA sambandha lokakalyANake sAtha hai, AtmakalyANake sAtha nahIM ! tAntrika vidhiyoM dvArA bhI lokAnuraJjana kiyA jAtA hai / ataeva malliSeNane lokakalyANa aura lokaraJjanake hetu kAmacANDAlIkalpakI racanA kI hai / isa kRtikI pANDulipi bambaI ke sarasvatIbhavanameM hai / pravacanasAraTIkA, paMcAstikAyaTIkA, vajrapaMjaravidhAna, brahmavidyA Adi kaI grantha malliSeNake nAmase ullikhita milate haiN| para nizcayapUrvaka yaha nahIM kahA jA sakatA ki ye hI malliSeNa ina granthoMke bhI racayitA hai| vajrapaMjaravidhAna aura brahmavidyAmantragrantha honeke kAraNa ina malliSeNake sambhava haiM / vajrapaMjaravidhAnakI pANDulipi zrI jaina siddhAnta bhavana ArAmeM hai / indranandi prathama | indranandi nAmake kaI AcAryoM ke ullekha milate haiM / kintu yahA~ mantrazAstravijJa jvAlamAlinIkalpake racayitA indranandi abhipreta haiM / ekasandhibhaTTAraka dvArA viracita jinasaMhitA meM unake pUrvavartI ATha pratiSThAcAryoMkA ullekha AyA hai / Aryapane zaka saM0 1241 (vi0saM0 1376 ) meM 'jinendra kalyANAbhyudaya' nAmaka grantha likhA hai / isameM 9 pratiSThAcAryoMke ullekha Aye haiM, jinameM eka indranandikA bhI hai / kintu indranandike nAmakI jo saMhitA milatI hai, usake racayitA prastuta indranandise bhinna indranandi haiN| padya nimna prakAra hai-bIrAcAryasupUjyapAdajinasenAcArya saMbhASito yaH pUrvaM guNabhadrasUrivasunandIndrAdinanyajjitaH / yazcAzAvarastimallakathito yazcaikasandhistataH / tebhyaH svAhRtsAramadhyaracitaH syAjjainapUjAkramaH // rAyabahAdura DA0 hIrAlAla jIkI 'A Catlogue of Sanskrit and Prakrit Manscripts in the Central Provinces and Berar' nAmaka granyasUcI nAgapurase I0 san 1926 meM prakAzita huI thii| isa granthakI prastAvanAyeM indranandike sambandha meM likhA gayA hai 1. prazastisaMgraha, ArA, 1060 / 12 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 177 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ By this author we have the work Jvalamalini-Kalpa. It deals with the cult of propitiating the goddess of fire, Jvalamalini. The wosk opx:ns with an account of the circumstances of the origin of the cult. Elachatya, a sage and leader of Dravidagana, lived at Hemagrama in Daksindeya. He hal .i female Pupil namel KamalaSji. Once she becante possessed of a Brahma-kakshusa under whose influence she indulged in all sorts of acts and talks decent or indecent. .....Elacharya saught the aid of Vahnidevata that dwelt on the top of the Nilagiri hills. Ele inculcated the art which Indranandi long after him professes to expose in writing. 1 jvAlamAlinIkalpakI prazastise avagata hotA hai ki indranandi yogIndra mantrazAstrake viziSTa vidvAna the tathA vAsavanandike praziSya aura bappanandike ziSya the| inhoMne helAcArya dvArA udita hae arthako lekara isa jvAlamAlinIkalpakI racanA kI hai| isa granthakI Adyaprazastike 22 3 padyameM grantharacanAkA prAyaH pUrA itivRtta diyA gayA hai| devIke Adezase jvAlinImata nAmaka eka grantha malaya nAmaka dakSiNa dezake hema nAmaka grAmameM dravir3AdhIzvara hemAcAyane racA thaa| unake ziSya gaGgamuni, nIlagrIva aura bIjAva nAmake hue aura 'sAttirasaJbA' nAmaka AyikA tathA 'birubaTTa' nAmaka kSullaka bhI huA 1 isa paripATI evaM avicchinna sampradAyase cale Aye hue mantravAdakA yaha grantha kandarpane jAnA aura usane bhI apane putra guNanandi nAmaka munike prati vyAkhyAna kiyaa| ina donoM ke pAsa rahakara indranandine usa mantrazAstrakA granthataH aura arthataH vizeSa rUpAse adhyayana kiyA / indranandine usa kliSTa prAcIna zAstrako hRdayameM dhAraNakara lalita AryA aura gItAdi chandoMmeM helAcAryake ukta arthako grantha parivartanake sAtha sampUrNa jagatako Azcaryacakita karane vAle isa granthakI racanA kii| rAyabahAdura DaoN hIrAlAla jIne indranandikI guruparamparAkA ullekha nimna prakAra kiyA hai| drAvir3a-gaNa indradeva indranandi ( prathama ) bAsabanandi 1. jvAlAmAlinIkalpa, sUrata saMskaraNa, prAstAvika, pR07 para ughata / 178 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSanandi harSanandi ( prathama ) harSanandi ( dvitIya) indranandi ( dvitIya) isa guruparamparAse aura anyatra prApta panthaprazastise virodha AtA hai| bambaI aura kAraMjAkI pratiyoMmeM nimnalikhita padya prApta hote haiM sa zrIvAsavanaMdisanmunipatiH ziSyastadIyo bhavet // ziSyastasya mahAtmA caturaniyogeSu caturamativibhavaH / zrIbappanaMdigururiti buvamadhupaniSevitapadAnjaH / / lokaM yasya prasAdAdajAna munijanastatpurANArthavedI yasyAzAstaMbhamUrdhAnyativimalayazaH zrIvitAno nibaddhaH / kAlAstAyena paurANikakavivRSabhA dyotitAstatpurANavyAkhyAnAdbaSpanaMdiprathitaguNagaNastasya kiM vayatetra ziSyastasyendranaMdivimalaguNagaNoddAmadhAmAbhirAmaH prajJA-tIkSNAsradhArA-vidalitabalAjJAnavallIvitAnaH / zrI jaina siddhAntabhavana ArAkI pANDulipimeM dazama paricchedake anta meM jo prazasti dI gayI hai, vaha isase bhinna hai| Aga vAlI pratimeM aMkita guruparamparA rAyabahAdura DA. hIrAlAlajI dvArA ullikhita guruparamparAke samAna hai| yathA sa zrIvAsavanandisanmunipati: ziSyastadIyo bhavet // ziSyastasya mahAtmA caturaniyogeSu caturamiti vibhavaH / zrI varSanandigururiti budhamaghupanisevitapadAnjaH / / loke yasya prasAdAdajani munijanaH satpurANArthavedI / yasyAzAstambhamurdhanyativimalayazaH zrIvitAno nibaddhaH xxxpaurANikakavivRSabhAdyotitAstatpurANa vyAkhyAnAd-harSanandi prathitaguNastasya kiM vayate'tra 1. jaina prazastisaMgraha, prathama bhAga, dillI pR. 138-139 para uddhRta / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya ; 179 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSyastasyendranandicimalaguNagaNoddAmadhAmAbhirAmaH prajJatIkSNAstrAvimalitabalAjJAnavallI vitAna:' / sthiti-kAla indranandine apane isa granthako racanAkA samaya uddhRta kiyA hai| yaha padA jaina bhavanakI pratikaramAnanda jI dvArA prakAzita prazastisaMgraha meM samAna hai / patra nimnaprakAra hai aSTazatasyaikapaSTi (861) pramANazakavatsareSvatIteSu / zrImAnyakheTakaTake parvapyakSa [ a ] tRtIyAyAm || zatadalasahita catuHzattaparimANagraMtharacanAyA yuktaM / zrIkRSNa rAja rAjye samAptametanmataM devyA: // arthAt, isa granthakI samApti mAnyaleTa meM (vartamAna malakher3a meM ) zaka saM0 861 I0 (san 939) meM akSayatRtIyA ke dina huI / ataeva spaSTa hai ki AcArya indranandi yogIndra kA samaya I0 san kI dazama zatAbdIkA pUrvArddha hai| AcArya nemicandra guruke rUpa meM jina indranandikA ullekha kiyA hai, samayakI dRSTise ve yahI indranandi sambhAvita ho sakate haiM, para viSayavastu aura AgamajJAnakI dRSTi se ye donoM indranandi bhinna pratIta hote haiM / racanA - paricaya jvAlamAlinIkalpa mantrazAstrakA utkRSTa grantha hai / prastuta grantha daza paricchedoMmeM vibhakta hai / ina paricchedoM ke nAma nimna prakAra haiM 1. mantrIlakSaNa - arthAt mantrasAdhakake lakSaNa 2. divyAdivyagraha- divyastrIgraha, divyapuruSagraha, adivyastrIgraha, adivyapuruSagraha | 3. sakalIkaraNa kriyA - aMzuddhi, bIjAkSarajJAna | 4. maNDalaparijJAna - sAmAnya maNDala, sarvatobhadramaNDala Adi maNDaloMkA vivecana | 5. bhUtAkampana tela 6. rakSAstambhana--bazya prakaraNa 1 17. vazIkaraNa prakaraNa / -- 1. jvAlamAlinIkalpa, ArA jaina siddhAnta bhavanakI hastalikhita antima prazasti / 2. jainagranthaprazastisaMgraha, pU0 139 para udhRta | 180 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. pUjanavidhi prakaraNa | 9. nIrAjanavidhi / 10. ziSyaparIkSA evaM ziSyapradeyastotra Adi vivaraNa | prathama pariccheda 35 padma haiN| maMgalAcaraNake pazcAt jvAlAmAlinI devIke svarUpakA varNana kiyA gayA hai / pazcAt grantharacanAkA kAraNa batalAte hue kamalIkI kathA aMkita hai / kamalazrIko grahabAdhA thI, jise jvAlAmAlinIdevI dvArA mantra prApta kara dUra kiyA gyaa| isI paricchedameM guruparamparAkA bhI ullekha AyA hai / isa paramparA batAyA hai ki kandarpa nAmaka bhunine isa mantrazAstrakA upadeza guNanandiko diyA aura indranandine ina donoMse isa granthakA adhyayana kiyA / 28veM padyameM granthako viSayAnukramaNikA aMkita hai / 30veM padyase 35 veM padyaparyanta mantrasAdhakakA lakSaNa diyA gayA hai / mantrasAdhanA karane vAleko gurubhakta, satyavAdI, catura, brahmacArI aura bhaktiparAyaNa honA cAhiye / dvitIya pariccheda meM grahoMse abhibhUta hone vAle vyaktiyoMke lakSaNoM kA varNana hai / grahoMke divya aura adivya do bheda kara kauna graha kisako pIr3A pahuMcAtA hai, isakA vistAra se varNana kiyA gayA hai| grahoMko kIlita karaneke liye bIjAkSara aura dhvaniyA~ bhI nibaddha kI gayI haiN| isa paricchedamaM 22 padya haiM / tRtIya pariccheda meM sakalIkaraNa kriyAkA zarIrake aMga aura upAMgoko kinakina bIjAkSaroM dvArA zuddha aura rakSita kiyA jA sakatA hai isakA bhI varNana AyA hai / mantroM meM jayA, bijayA, ajitA aparAjitA, jambhA, mohA, gaurI aura gAndhArI ina deviyoMke lie kauna-kauna bIjAkSara jor3akara mantra taiyAra kiye jAte haiM, isakA vivecana AyA hai / isa paricchedake antameM 4 rakSAmantra haiM, jinake dvArA zarIra, sthAna, Asana Adiko rakSA kI jaatii| isa paricchedameM kula 83 padya hai / jvAlamAlinIkA dhyAna karanekI vidhi grahanigrahanidhAna, bhUtAkhya gAyatrImantra aura usakI zakti, kAmArthaka mantra aura usakI tarjanI mudrA, bhaMjanamantra, bhaMjanamudrA, AdhyAyanamantra, AdhyAyanamudrAke varNanake pazcAt bIjAkSaroMkA jJAna aura mahatva varNita hai| bIjoMkI zaktiya tathA dvAdaza vidhi-vIjAkSara evaM sAdhanA vidhi bhI batalAyI gayI hai / caturtha pariccheda 44 padya haiN| isa paricchedake prArambhameM maNDala banAnekI vidhi nibaddha hai / mantrasiddhike lie ATha hAtha caurasa bhUmimeM maNDala banAyA jAtA hai / maNDala pAMca raMgoMke cUrNesa cAra dvAroM vAlA evaM aneka prakArakI dhvajApatAkAoM se yukta hotA hai| puruSa praveza karaneke yogya dvAra para pIpalake prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 181 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ toraNa lagAkara sabhI dizAoMmeM mazAlake samIpa jalase bhare hara ghaToko sthApita kare / isake pUrva Adi ATha koNoMmeM indra, agni, yama, naiRtta, baruNa, yama, kubera aura IzAna devAko samasta lakSaNoMsa yuvana kre| indrako pIta, agniko agnitulya, yamako atyanta kRSNa, naiRtako harita, varuNako candramAke samAna, vAyuko asita -dhUmila varNa, kuberakA samasta raMga yukta aura IzAna devako zveta varNa yukta aMkita kare / inake vAhana kramazaH gaja, meSa, mahipa, zatra, makara, mRga, turaMga aura vRSabha haiN| inake hAthoM meM batra, agni, daNDa, zakti, talavAra, pAza, mahAturaMga, dAtri aura zala haiN| ina lokapAloMke bIca meM devIkI AkRti banAye | anantara mantrIko sthApanA kara pUjA kreN| isa prakaraNa vibhinna prakArake mantra bhI diye gaye haiM tathA paJcopacArakA vidhAna hai| isake pazcAt sarvatobhadra maNDala banAne kI vidhi vaNita hai| isa maNDalameM megha, mahAmegha, jvAla, lola, kAla, sthita, anIla, rodra, atiraudra, sajala, ajala, himakA, himAcala, lulita, mahAkAla aura nAndike aMkita karanekA nirdeza AyA hai / samayamaNDala evaM vibhinna mantroMkA ullekha karane ke pazcAt satyamaNDala racanAko vidhi dI gayI hai| ina maNDaloM dvArA mantrArAdhanAkI vidhi evaM mahattva aMkita kiyA gayA hai| paJcama paricchedameM 20 padya haiN| isameM bhUtA-jhampana-talakA vistArapUrvaka varNana AyA hai| isa talako banAnemeM pUtika, zuka-tuNDikA, kAka-tuNDikA, azvagandhA, bhRkuSamAMDi, indra, vAraNI, pUti, damana, agragandhA, zrIparNI, asagaMdha, kuTaja, kukaraMjA, gozRMgi, zRMginAga, sarpavipa, muSTikA, aMjIra, bhIlIsat, cakAMgI, svarakarNI, gorarU, savalekA, bipa, kanaka, barAhI, aMkola, asthi, prabha, lajjarikA, pAlikA, kAma, madanataru, bhilAvA, kAkajaMghA, kandhyA, devadAru, buhatI, sahadevI, girikaNikA, nadillikA, akazala hastikarNI, nIma, mahAnIma, sirasa, lokezvarI, dAnya, pArivRkSa, mahAvRkSa, kaTukahAra, upayogimUla, zveta aura lAla jayAdi, brAhmI, kokilAkSa, maMga, devapAli, kaTukaeNbI, siMhakesakara, ghoSAlikA, arkabhakti, patilatA, muktilatA, atimuktakalatA, bhagamuSki, nAgakezara, zArdUlanakhI, putrajIvI, zIgraha, eraNDa, tulasI, sandhyA, apAmArga evaM gajamada Adi auSadhiyoMkA prayoga kiyA jAtA hai 1 uparyukta auSadhiyoMko kUTa-pIsa kara vibhinna prakArakI vastuoM dvArA bhAvanA denekI vidhi bhI varNita hai| SaSTa paricchedameM 47 padya haiM ! sarvaprathama sarvarakSAmantrakI vidhikA varNana karate hue dvAdaza kamalapatroMmeM bIjAkSaroMko sugandhita dravya dvArA likhanekA varNana AyA hai| yaha mantra roga, pIDA, apamRtyu, bhaya, graha aura pizAcapIDA Adise 182 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSA karatA hai | mohanavazya, strI-AkarSaNa, senastambhana jihvAstambhana, krodhastambhana AdikA bhI varNana AyA hai| AveSTanamantra ke pazcAt vibhinna prakArake yantra banAnekI prakriyAkA varNana AyA hai / yantra-mantrakI dRSTise yaha pariccheda mahatvapUrNa hai / saptama pariccheda meM 51 padma haiM / zarapuMkhI, sahadevI, tulasI, kastUrI, karpUra gorocana, gajamada, manaHzilA, damanaka, jAtipuSpa, amIpuSpa aura harikAMtA ko samabhAga lekara tilaka karanese sabhI loga kAmeM hote haiN| isI prakAra ilAyacI, lauMga, candana, lagara, kamala, kUTa, kukuma, uzIra, gaurocana, nAgakezara, manazila, rAjikA, hikkA, tulasI aura padmAstrako samabhAga lekara puSya nakSatra meM kanyAse pisavAye / isakA aMjana karanese sabhIko parAjita kiyA jA sakatA hai / bazIkaraNa aura sukhadAyaka aMjanoMkI aura bhI kaI vidhiyAM varNita haiN| vazIkaraNa dazarArika aMjana evaM vazyaprayoga bhI Aye haiN| vazyanamaka, vazyataila, kAmavAraNa, cUrNaM, yonizodhaka lepa evaM santAnadAyaka auSadhikA varNana AyA hai / aSTama pariccheda 25 padya haiM / isa prakaraNameM debIkI pUjAvidhikA kathana AyA hai / sarvaprathama snAnavidhi, aMjanavidhi, tilakavidhi evaM devIkI AradhanAkI vibhinna vidhiyA~ aMkita haiM / jvAlAmAlinI devokI pUjAvidhi aura pUjAphala bhI varNita hai / vasudhAramantra, navagrahamantra evaM vibhinna anuSTheya mantroMkA kathana bhI kiyA gayA hai| navama pariccheda 25 padya haiM aura nIrAjanavidhi gita hai nIrAjana dravyake sAtha mAtRkAna evaM samantra vibhinna dravyAMse devIkI AratI aura pUjAkI vidhi AyI hai / dazama paricchedameM 20 padyoMmeM ziSyako vidyA denekI vidhike nirUpaNake pazcAt candranAthapUjA, jvAlAmAlinIpUjA, havana aura jAryAvidhi, jvAlamAlinIstotra, mUlamantra, mantroddhAra, vazIkaraNamantra, jvAlAmAlinI devIke sAdhanakI tRtIya vidhi, dhyAnamantra, paJcopacAra mantra, kaumArI devI, vaiSNavodevI vArAhIdevI, aindrIdevI cAmuNDAdevI, evaM mahAlakSmIdevIkI pUjanavidhi varNita hai / gadyamaya jvAlamAlinIstotra aura candraprabhastavanake anantara grantha samApta huA hai / candraprabhastotrameM zaurasenI, mAgadhI, apabhraMza, pezAcI, cUlikA paizAcI aura saMskRtakA eka sAtha prayoga kiyA gayA hai| zaurasenI -- vigada duha dehu mohAri kedUdayaM, dadi guru durida madha vihida kumudaksvayaM / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 183 1 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAcataM namadijo sakara nada bacchala lahadi niccadi gadi sodaha NimmalaM // mAgadhI azula zula vilazana lanAya zeviva pade, namila jaya jaMtu tudinnaziba dula pade / calana pula nilada zizAli zalazI lude, dehi maha zA miva zAli zAzada pade // stotra bIjAkSaragarbhita hai aura mantrazAstrako dRSTise mahatvapUrNa hai / hamArA anumAna hai ki yaha stotra indranandi vicita nahIM hai, kisIne pIchese ise jor3a diyA hai| mUla grantha dazama paricchedake anantara samApta ho jAtA hai / ataH bAdameM jitane pUjA-pATha Aye haiM, ve sabhI anya kisIke dvArA racita haiN| isa mantragranthameM bhAratakI 8-9vIM zatIkI mAntrika paramparAkA saMkalana kiyA gayA hai / AcAryane jahAM-tahA~ paMcaparameSThI aura unake bIjAkSaroMkA nirdeza kara sAmAnya mantraparamparAko jenatvakA rUpa diyA hai / jenadarzana aura jaina tattvajJAnake sAtha isakA koI bhI mela nahIM hai para lokavidhike antargata isakI upayogitA hai / madhyakAlameM phalAkAMkSI vyakti zraddhAnase vicalita ho rahe the, ata: usa yugameM jaina-mantroMkA vidhAna kara janasAdhAraNako isa lokaiSaNAmeM sthita kiyA hai| jinacandrAcArya siddhAntasAra granyake racayitA jinacandrAcArya haiM / isa granthakI upAntya gAthAmeM batAyA hai-- pvynnpmaannlkkhnnchNdaalNkaarrhiyhiyaaenn| jiNaiMdeNa pauttaM iNamAgamabhattijutteNa' // isa gAthAmeM "jiNaideNa' padase saMskRta rUpAntara jinacandra hI siddha hotA hai, jinendra nhiiN| ataeva bhASyakArane 'jinacandranAmnA siddhAntagrantha vedinA' jo artha kiyA hai vaha bilkula yathArtha hai / zrI nAthUrAma premIne siddhAntasArAdisaMgrahako prastAvanAmeM sambhAvanA kI hai ki jinacandra bhAskaranandike guru haiM, jinakA ullekha zravaNabelagolake 55veM zilAlekhameM AyA hai / sasvArthako sukhabodhikA, TIkAmeM nimnalikhita prazasti prApta hotI hai, jisameM bhAskaranandike guru jinacandra siddhAntazAstroke pAraMgata vidvAna batalAye gaye haiM--- 1. siddhAntasArAdisaMgraha, mANikacanna digambara jaina granthamAlA, padya 78, pR0 52 / 184 : tIpaMkara mahAvIra aura unako zrAcAryaparabharA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyAsItsuvizuddhadRSTivibhavaH siddhAntapAraMgataH 1 ziSyaH zrIjinacandranAmakalitazcAritracUDAmaNiH // ziSyo bhAskaranandinAmavibudhastasyAbhavattazvavit / tenAkAri sukhAdibodhaviSayA tattvArthavRttiH sphuTam || sukhabodhika TIkAkA nizcita samaya jJAta nahIM hai / para paM0 zAntirAja zAstrIne isakA racanA kAla vi0 saM0 1353 ke lagabhaga mAnA hai / granthake anta raMga parIkSaNa karanese ye jinacandra siddhAntasArake kartA pratIta nahIM hote haiM / jinacandra nAmake eka anya siddhAntavenA vidvAn aura hue haiM / ye dharma saMgrahazrAvakAcArake karttA medhAvIke guru aura pANDavapurANake kartA zubhacandrake ziSya the / tiloyapattikI dAna- prazastimeM inakA paricaya nimna prakAra diyA gayA hai atha zrImUlasaMghe'sminnandisaMghe'nagheJjani / balAtkAragaNastatra gacchaH sArasvatastvabhRt // tatrAjani prabhAcandraH sUricandrAjitAMgajaH / darzanajJAnavIryasamanvitaH // zrImAmbabhUva mArtaNDastatpaTTadayabhUdharaM / padyanandI budhAnandI tamacchedI muniprabhuH // tatpaTTAmbudhimaccandraH zubhacandraH satAM varaH / paMcAkSavanadAvAgniH kapakSmAdharAzaniH // tadIyapaTTAmbarabhAnumAlIkSamAdinAnAguNaratnamAlI / bhaTTArakathIjinacandranAmA saiddhAntikAnAM bhutriyosti mobhA // sarasvatIisa dAnaprazasti meM medhAvIne apanI guruparamparAkA paricaya dete hue gacchake prabhAcandra - padmanandi zubhacandrake ziSya jinacandrakA ullekha kiyA hai / jo saiddhAntikoMkI paMkti meM parigaNita the / ukta prazasti vi0sa0 1510 meM likhI gayI hai / usa samaya jinacandra vartamAna the| siddhAntasArakI prabhAcandra dvArA nirmita eka kannar3a TIkA bhI 'jaina siddhAnta bhavana ArAmeM hai / yaha TIkA kaba likhI gayI isakA koI nirdeza nahIM hai / 'karnATaka kavicarite meM prabhAcandrakA samaya 13 vIM zatAbdI anumAnita kiyA hai / ataH ukta donoM hI jinacandra siddhAntasArake racayitA nahIM haiM / . siddhAntasAragranthakA adhyayana karane se yaha jJAtA hotA hai ki isa granthapara gommaTasAra jIvakANDa aura karmakANDa ina donoMkA prabhAva hai| AcArya nemicandrake gommaTasArakA adhyayana kara hI isa granthakI racanA jinacandrane kI hai| siddhA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 185 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ntasArako prArambhika gAthAe~ gommaTasAra jIvakANDase pUrNatayA prabhAvita haiN| jIvakANDameM siddhagatikA varNana karate hae batAyA hai ki siddhajIvoMkI siddhagati kevalajJAna kSAyikadarzana, kSAyikasamyaktva, anAhAra aura upayogakI akrama pravRtti hotI haiN| siddhaparameSThI-14 guNasthAna, 14 jIva-samAsa, 4 jIva saMjJA, 6 paryApti, 10 prANa-inase rahita hote haiM tathA inake siddhagati, jJAna, darzana, samyaktva aura anAhArako chor3akara zeSa nava mArgaNA nahIM pAyI jaatii| ye siddha sadA zuddha hI rahate haiM, kyoMki mukti prAptike bAda punaH karmakA bandha nahIM hotA / yathA siddhANa siddhagaI kebalaNANaM ca dasaNaM khaiyaM / sammattamaNAhAraM uvajogANakkamapauttI / / guNajIvaThANarahiyA snnnnaapjjttipaannprihonnaa| sesaNavamAgaNUNA siddhA suddhA sadA hoti // jIvaguNaThANasaNNApajjatIpANamaggaNaNacUrNa / siddhatasAramiNamo bhaNAmi siddhe NamaMsittA // jilA simA saNa ma palaM khaiyaM / sammattamaNAhAre sesA saMsArie jIve // ina gAthAoMkI tulanAse spaSTa hai ki AcArya nemicandra siddhAnta cakravartIke pazcAt ho siddhAntasArake racayitA jinacandra hue hoMge / AcArya nemicandrakA samaya I0 san kI dazama zatAbdI hai| siddhAntasArapara prabhAcandrane vikramako 13 vIM zatAbdImeM kannar3a TIkA likhI hai / ataeva jinacandrakA samaya nemicandra aura prabhAcandrake madhyameM honA cAhie / arthAt I0 san kI 11 vIM zatAbdIkA uttarArdha yA 12 vIM zatAbdIkA pUrvArtha nizcita hai| racanA-paricaya jinacandrakA siddhAntasAra prAkRtabhASAmeM nibaddha upalabdha hai| isa granthapara jJAnabhUSaNakA saMskRtabhASya bhI hai| isakA prakAzana mANikacandra granthamAlAse siddhAntasArAdisaMgrahake rUpameM ho cukA hai| isameM 79 gAthAeM haiN| AcAryane 14 mArgaNAoMmeM jIvasamAsoM, guNasthAnoM, yogoM aura upayogoMkA varNana kiyA hai| 14 jIvasamAsoMmeM yogoM aura upayogoMkA evaM 14 guNasthAnoMmeM yogoM 1. gommaTasAra jIvakANDa, rAyacanda jainazAstramAlA, padya-730-31, pR. 272 / 2. sisAntasArAvisaMgraha, mANikapandra prasthamAlA, padya 1.2, pR0 1-2 / 186 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura upayogoMkA varNana kiyA gayA hai| 14 mArgaNAoM, 14 jIbasamAmoM aura 14 guNasthAnoM meM bandhake 57 pratyayoMkA kathana kiyA kiyA gayA hai| granthakArane isa granthameM 14 mArgaNAoMmeM jIvasamAsoMkA varNama 11 gAthAoMmeM, pazcAt mArgaNAoM meM guNasthAnoMkA 12se 20 arthAta 9, gAthAoMmeM varNana kiyA hai / 21vIM gAthAse 31vIM gAthA taka 14 mArgaNAoMmeM 15 yogoMkA kathana kiyA hai | 3vI gAthAse 42vI gAthApayaMnta 14 guNasthAnoMmeM dAdA upayogIkA varNana kiyA gayA hai ! 43vIM aura 44vI gAthAma 14 jovasamAsoMmeM 15 yogoMkA aura 45vIM gAthAmeM upayogoMkA varNana AyA hai| 46vIM gAthAmeM caturdaza guNasthAnoM meM yathAsambhava yogoMkA aura 6dI gAthAma caturdaza guNasthAnoM meM dvAdaza upayogoMkA varNana AyA hai| 48vIM gAthAse caturdaza mArgaNAoMmeM 57 pratyayoMkA kathana 70vIM gAthA taka kiyA gayA hai| 71vIM gAthAse 75vIM gAthAparyanta caturdaza guNasthAnoMmeM pratyayoMkA nistApaNa AyA hai| 78vIM gAthAmeM granthakArakA nAmAMkana aura 79vI gAthAmeM siddhAntasArakA mahattva batalAyA gayA hai| isa prakAra isa laghukAya granthameM paryApta saMddhAntika viSayoMkI carcA AyI hai / zrIdharAcArya ___ zrIdharAcAyaM nAmake aneka jaina vidvAna hue haiN| zrI premIjI dvArA likhita "digambara jaina granyakarttA aura unake grantha' nAmaka pustavase eka zrIdharAcAryakI sUcanA milatI hai, jo zrutAvatAra-gadha aura bhaviSyadattacarita nAmaka granthoMke racayitA haiN| sukumAlacarija ke racayitAke rUpameM zrIdhArAcArya apabhra zake racanAkAra haiN| isa granthako racanAkA kAraNa batalAte hue likhA hai ki baladake jainamandirameM, jahA~ke zAsaka gobindacandra the, padmacandra nAmaka eka muni upadeza de rahe the| upadezameM unhoMne sukumAlasvAmIkA ullekha kiyA / zrotAoMmeM pIche sAhUkA putra kumAra nAmaka eka vyakti thA, jisane sukumAlasvAmIkI kathAke viSayameM adhika jAnanekI icchA vyakta kI, kintu munirAjane kumArako zrIdharAcAryase abhyarthanA karaneko kahA, jo ki usakI jijJAsA zAnta kara sakate the| ataH kumArane zrIdharAcAryako sukubhAlacarita racaneke lie prerita kiyaa| kumAra sAhako puravAr3a kulakA batAyA hai| AcAryane apanI kRti bhI inhIMko samarpita kI hai / grantha samAptikI tithi bhI nimna prakAra hai bArahasaiyaM gayaI kayaharisaiM / aTThottaraI mahIyale varisaI / kasaNapakkhe aggahaNe jAyA! | tijadivase sasivAri samApae / / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 187 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt 1208 varSa vyatIta honepara mArgazIrSa kRSNA tRtIyA candravArako yaha grantha samApta huA / / eka anya zrIdharane anaMgapAlake mantrI naTTalasAhUkI preraNApara saM0 1989 meM 'pAsaNAhacariu' kI racanA kI hai / ye kavi haiM aura inhoMne candraprabhacarita aura vardhamAnacaritakI bhI racanA kI hai / kavi hariyANA dezake nivAsI the aura agravAla kulameM utpanna hue the| Apake pitAkA nAma golhU aura mAtAkA nAma bilhA devI thA / senasaMgha meM zrIdhara nAmake eka anya prasiddha AcArya hue haiN| ye kAvyazAstrake marmajJa, nAnAzAstroMke pAragAmI aura vizvalocanakoSake kartA haiM / inake gurukA nAma munisena batAyA jAtA hai / zravaNabelagolA ke zilAlekha naM0 42 aura 43 meM do AcArya Aye haiM / eka AcArya dAmanandIke ziSya aura dUsare maladhArideva ke ziSya haiN| isa nAmake eka AcArya vaidyAmRtake karttA bhI mAne gaye haiM / zAstrasArasamuccayake racayitA mAghanandIne apanI guruparamparAmeM zrIdharadevakA nAma batAyA hai / I gaNitasAra ke racayitAkA nAma zrIdharAcArya hai / inake nAmake sAtha AcArya zabda bhI jur3A huA hai, ataeva gaNita aura jyotiSamAnya AcArya zrIdhara uparyukta sabhI zrIdharAcAryoMse bhinna haiM / nandisaMgha balAtkAragaNake AcAryoM meM zrIdharAcAryakA nAma yathAvat milatA hai / dazabhaktyAdi mahAzAstra meM kavivara vardhamAnane nandisaMgha balAtkAragaNakI gurvAvalI nimna prakAra dI hai' varddhamAna bhaTTAraka, padmanandi, zrIdharAcArya, devacandra, kanakancandra, nayakIti, ravicandradeva, zrutIti deva, vIranandi, jinacandradeva, bhaTTAraka vardhamAna, zrIdhara paNDita, vAsupUjya udayacandra, kumudacandra, mAghanandi, varddhamAna, mANikyanandi, guNakItti, guNacandra, abhayanandi, sakalacandra tribhuvanacandra, candrakIrti, zrutakItti, barddhamAna, vidhavAsupUjya, kumudacandra aura bhuvanacandra / J uparyukta gurvAvalI meM zrIdharAcArya aura zrIdhara paNDita ye do vyakti Aye hai / inameM zrIdharAcArya gaNitasAra, jAtakatilaka, kannar3a lIlAvatI, jyotirjJAna 1. prazastisaMgraha, ArA, pR0 133 / 2. vastha mauravaNyapadmananditraividhezo guNAlayaH / abhavacchrIdharAcAryastatsadharmA mahAprabhaH // daza bhaktyAdimahAzAstra, jaina siddhAnta bhavana, bArA, pR0 101 / 188 : sIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! vidhi Adi jyotiSa viSayaka granthoMke racayitA aura zrIvara paNDita jayakumAracarita ke racayitA hai| sthitikAla 'karNATakavicarita' ke uddharaNasaM jJAta hotA hai ki zrIdharAcArya ke 'jAtakatilaka' kA racanAkAla IsvI san 2049 hai / mahAvIrAcArya ke gaNitasArameM---- dhanaM vanarNayogAM mUla svarNa tayoH kramAt / RNaM svarUpato'jvagaM yatastasmAnna tatpadam // dhanAtmaka evaM RNAtmaka rAziyoMkA varga dhanAtmaka hotA hai aura usa varga - rAzike vargamUla kramazaH dhanAtmaka aura RNAtmaka hote haiM / yataH vastuoMke svabhAva (prakRti) meM RNAtmaka rAzi, vargarAzi nahIM hotI, isaliye usakA koI vargamUla nahIM hotA / uparyukta gaNitasArasaMgrahakA sUtra zrIdharAcAryakA sUtra hai | ataH spaSTa hai ki zrIdharAcArya mahAvIrAcArya ke pUrvavartI haiN| mahAvIrAcArya ne apane gaNitasArasaMgrahameM amoghavarSakA nimna prakAra smaraNa kiyA hai prINitaH prANisasyaugho nirItirniravagrahaH / zrImatAmoghavarSeNa yena svaSTahitaiSiNA || X X X vidhvastaikAntapakSasya syAdvAdanyAyavAdinaH / devasya nRpatuGgasya bardhatAM tasya zAsanam' || ina padyoMse spaSTa hai ki amoghavarSa ke zAsanakAla meM gaNitasArasaMgrahakI racanA huI hai / rASTrakUTazI isa rAjAkA samaya IsvI san 815-865 hai / ataeva gaNitasArasaMgrahakI racanA navIM zatAbdImeM huI hai| isa prakAra zrIdharAcAryakA samaya IsvI san 80 ke pahale AtA hai / zrIdharAcAryakA ullekha bhAskarAcArya, kezava, divAkara, devajJa Adine AdarapUrvaka kiyA hai| 1. gaNitasArasaMgraha, solApUra saMskaraNa, 152 // 2. vahI, 1 3 / 5. 3. vahI, 118 4. yat punaH zrIcarAcArya brahmaguptyA dibhirvyAsavargAddazaguNAtpadaM paridhiH sthUlo'GgIkRtaH sa sukhAryam / na hi taM jAnantIti -- siddhAntaziromaNi golAdhyAya, bhuvanakoza, zlo 0 52 kI TIkA / zreSThaM riSTahRto dazAktam ihojaH zrIdharAdayoditam / kaSTeSTaghanabalAntarAt kva ca kRtaM tadyuktizUnyaM tvasat / - kezavIya paddhati 032 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 189 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdharAcArya dvArA viracita jyotirjJAnavidhimeM eka prakaraNa pratiSThAmuhUtA hai, isa prakaraNake samasta padya vasunandi-pratiSTApAThameM jyoM-ke-tyoM uddhRta haiN| jyotirjJAnavidhi jyotiSakA svatantra graMtha hai, ataH pratiSThApAThake muhUrta viSayaka zloka isa granthameMse lekara pratiSThApAThameM uddhRta kiye gaye hoNge| jainasAhitya vanAdinAmave tIna lAvArya milate haiM....-ekakA samaya vi0saM0 536, dusarekA vi0saM0704 aura tIsarekA vikrama saMvat 1395 hai| merA anumAna hai ki antima basunandi hI pratiSThApAThake racayitA hai / attaH yaha mAnanA par3egA ki vikrama saMvat 1395meM zrIdharAcAryake pratiSThAmuharnazlokoMkA saMkalana vasunandine kiyA hai| zrIdharAcAryake samayanirdhAraNake lie eka aura mabala pramANa jyotirjJAnavidhikA hai / isa granthameM mAsadhruvA sAdhanakI prakriyA karane meM vartamAna zakAbdameMse eka sthAnapara 720 aura prakArAntarase punaH isa kriyAke sAdhanameM 721 ghaTAye jAnekA kathana hai| jyotiSazAstra meM yaha niyama hai ki ahargaNa sAdhanake lie pratyeka gaNaka apane gata zakAbdake varSoMko yA vartamAna zakAbdake varSoMko kriyA karate samayake zakAbdake varSoM se ghaTAkara anya kriyAkA bidhAna batalAtA hai| udAharaNArtha grahalAghava Adi karNagranthoMko liyA jA sakatA hai| ina graMthoMke racayitAoMne apane samayake gata zakAbdako ghaTAnekA vidhAna batAyA hai / ataeva yaha nizcita hai ki zrIdharAcAryane bhI apane samayake gata zaphAbda aura vartamAna zakAbdako ghaTAnekA vidhAna kiyA hai / jahA~ inhoMne kriyA karate samayake zakAbdameMse 720ko ghaTAnekA vidhAna batalAyA hai, vahIM gata zakAbda mAnA jAyegA aura jahA~ 721ke ghaTAnekA kathana hai, vahA~ vaha vartamAna zaka hai / isake atirikta eka anya pramANa yaha bhI hai ki prakArAntarase mAsadhruvAnayanameM 721ko karaNAbdakAla batalAyA hai, jisase yaha siddha hotA hai ki zaka saMvat 721meM jyotirjJAnavidhikI racanA huI hai / likhA hai karathinyUnaM zakAbdaM karaNAndaM rayaguNaM dvisaMsthApya / rAgahRtamadolabdhaM gatamAMmAzcopari prayojya punaH / / saMsthApyAdho rAdhAgaNite khaguNaM tu varSadekhAdi / / saMtyAjye nIcApte labdhA vArAstu zeSAH ghaTikAH syuH / / 2 / / 1. jyotinividhi-Aga pANDulipi, pR0 26 / 2. vamunanvipratiSThApATha, prathama pariccheda, padya 1-6 / 3. jyotinividhi, ArA jainAsadAnta bhavana ko pANDulipi. patra 5 / 190 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt karathi - 721 karaNAbda zakako vartamAna zaka meM se ghaTAkara 12 se guNA kara guNanaphalako do sthAnoMmeM rakhanA cAhiye / eka sthAnapara 32se bhAga denese jo labdha Aye use gatamAsa samajhanA aura gatamAsoMko anya sthAnabAlI rAzimeM jor3a denA cAhiye / punaH tIna sthAnoM meM isa rAziko rakhakara eka sthAnameM 9 2 se, dUsare meM rase aura tIsare meM 22se guNA kara kramazaH eka dUsarekA antara karake rakha lenA / jo saMkhyA ho usameM 62kA bhAga dene para labdha bAra aura zeSa ghaTikAe~ hotI haiM / yahA~ para zaka saMvat 721 grantharacanAkA samaya batAyA gayA hai| mahAvIrAcAryane isIliye apane pUrvavartI zrIdharAcAryake karaNasUtrako uddhRta kiyA hai / samasta jainetara vidvAnoMne zrIdharAcArya ke siddhAntoMkI samIkSA bhI isIliye kI hai ki ve unake sampradAya ke AcArya nahIM the / yahA~ vicAraNIya prazna yaha hai ki zrIdharake 'jAtakatilaka'kA racanAkAla IsvI san 1049 nirdhArita kiyA hai| isakA samanvaya kisa prakAra sambhava hogA ? yahA~ yaha dhyAtavya hai ki 'jAtakatilaka' meM racanAkAlakA nirdeza nahIM kiyA hai / vidvAnAne varNya viSaya aura bhASAzailIke AdhArapara isa granthake racanAkAlakA anumAna kiyA hai / yathArthataH isakA racanAkAla I0 san 1049 se pahale honA cAhiye / ina AcAryakI prAcInatAkA eka anya pramANa yaha bhI hai ki inhoMne gaNitasArameM gaNitasambandhI jina siddhAntoMkA pratipAdana kiyA hai, unameM kaI siddhAnta prAcIna paramparAnumodita haiM / udAharaNArthaM vRttakSetrasambandhI gaNitako liyA jA sakatA hai / vRttakSetrakI paridhi nikAlanekA niyama - " vyAsavargako dasase guNA kara vargamUla paridhi hotI hai" yaha jaina sampradAyakA hai| vartamAnameM upalabdha sUryasiddhAnta se pahaleke jainagranthoMmeM yaha karaNasUtra pAyA jAtA hai / jainetara sAhitya meM sUryasiddhAnta hI eka aisA grantha hai, jisameM isa sUtrako sthAna diyA gayA hai| jainettara prAyaH sabhI jyotirvidoMne isa siddhAnta kI samIkSA kI hai| tathA kucha logoMne isakA khaNDana bhI / zrIdharAcAryane isa jainamAnyatAkA anusaraNa kiyA hai tathA prAcIna jainagaNitake mUlatattvoMkA vistAra bhI kiyA hai / ataeva zrIdharAcArya kA samaya IsvI sankI AThavIM zatIkA antima bhAga yA navama zatIkA pUrvAdhaM hai / racanAe~ aura unakA paricaya zrIdharAcAryakI jyotiSa aura gaNita viSayaka cAra racanAe~ mAnI jAtI haiM / 1. gaNitasAra yA trizatikA / prabuddhAcAryaM evaM paramparApoSakAcArya 199 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. jyotirjJAnavidhi - karaNa viSayaka jyotiSa grantha 3 jAtakatilaka-- jAtaka sambandhI phalita grantha ( kannar3a bhASA ) | 4. bIjagaNita bIjagaNitaviSayaka gaNita grantha / gaNitasAra -- gaNitasAra gaNitaviSayaka grantha hai| isa granthake anta meM nimnalikhita padya prApta hotA hai / uttarato himanilayaM dakSiNato malayaparvataM yAvat / prAgaparodadhimadhye no gaNakaH zrIdharAdanyaH // isase spaSTa hai ki zrIdharAcAryako kIrti kaumudI usa samaya samasta bhAratameM vyApta thI / jyautiSazAstra ke marmajJa vidvAn mahAmahopAdhyAya paM0 sudhAkara dvivedI ne inakI prazaMsA karate hue likhA hai "bhAskareNA'syAneke prakArAstaskaravadapahRtAH / aho suprasiddhasya bhAskarAdito'pi prAcInasya viduSo'nyakRtidarzanamantarA samaye mahAn saMzayaH / prAcInA ekazAstramAtrai kavedino nA''san te ca bahuzrutA bahuviSayavettAra Asannatra na saMzayaH / " ina paMktiyoMse spaSTa hai ki zrIdharAcAryake gaNitasambandhI aneka niyamoMko bhAskara jaise ghurandhara gaNakoMne jyoM-kA-tyoM apanA liyA hai| P gaNitasAra yA trizatikAkI nAgarI akSaroMmeM likhI prati zrI paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya kAzI dvArA saMskRtaTIkAsahita prApta huI thI / isa pratike saMkSipta TippaNoM ke AdhArapara itanA hI kahA jA sakatA hai ki yaha gaNitakA adbhuta grantha hai | isameM abhinna guNana, bhAgahAra, varga, vargamUla, ghana, ghanamUla, bhinnasamaccheda, bhAgajAti, prabhAgajAti, bhAgAnubandha bhAgamAtRjAti, trairAzika, paMcarAzika, saptarAzika, navarAzika, bhANDa, pratibhANDa, mizravyavahAra, bhAjakavyavahAra, eka patropakaraNa, suvarNagaNita, prakSepakagaNita, samakriya vikrayagaNita, zreNivyavahAra, kSetravyavahAra evaM chAyAvyavahArake gaNita udAharaNasahita diye gaye haiM / isa granthakA jaina evaM jainetaroMmeM adhika pracAra rahA hai| gaNitatilakakI saMskRtabhUmikAmeM kahA gayA hai " gIrvANagIgumphito manoramavividhacchandonibaddhaH sapAdazatapadyapramito gaNitatilakasaMjJako'yaM granthaH zrIdharAcAryakRtatriMzatyAdhAreNa nirmitta ityanumIyate katipayAnAM paJcAnAM sAmyAvalokanena / " 1 gaNaka taraMgiNI, pR0 24 / 192 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI vAcAryaparamparA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina paMktiyoMse spaSTa hai ki zrIpatine inake gaNitasArake anukaraNapara hI apane gaNitagranthakI racanA kI hai| zromitilakasUrine apanI tilaka nAmaka kRtimeM gaNittasArakA AdhAra lekara gaNitaviSayaka mahatAoM kA nirdeza kiyA hai / inhoMne apanI vRttimeM zrIdharAcArya ke siddhAntoMko nyAnokI taraha kalA diyA hai'| isa granthakI jo pANDulipi prApta hai, usameM 45 tAr3apatra haiM, prati patra meM chaH paMktiyAM aura prati paMkti 85 akSara haiN| pANDulipikA maMgalAcaraNa nimna prakAra hai... matvA jinaM svaviracitapATyA gaNitasya sAramuddhRtya | lokavyavahArAya zrIdharAcAryaH // pratrakSyati trizatikAkI jo mudrita prati pAyI jAtI hai, usameM 'jina' ke sthAna para 'ziva' pATha milatA hai | maMgalAcaraNa badalanekI prathA kevala isI grantha taka sImita nahIM hai, kintu aura bhI kaI lokopayogI jyoti aura Ayurveda graMthoMmeM milatI hai / jyotiSa aura Ayurveda donoM viSaya sarvasAdhAraNa ke lie upayogI rahe haiM, jisase lipikartAoM yA sampAdakoMkI kRpAse maMgalAcaraNoM meM parivartana hotA rahA hai / mAnasAgarI meM bhI yaha parivartana dekhA jA sakatA hai| jyotirjJAnavidhi jyotiSazAstrakA yaha mahattvapUrNa grantha hai / isameM karaNa saMhitA aura mahata ina tInoM viSayoMkA samAveza kiyA hai / yaha grantha dasa prakaraNoM meM vibhakta hai1. saMjJAdhikAra - jyotiSa viSayaka saMjJAe~ varNita haiM / 2. tithyAdhikAra - tithisAdhana, tithizuddhi Adi / 3-4 saMkrAnti - RtvahorAtripramANAdhikAra / 5. grahanilayAdhikAra ! 6. grahayuddhAdhikAra 1 7. grahaNAdhikAra / 8. lagnAdhikAra / 9. gaNitAdhikAra / 10. muhUrttAdhikAra 1 isake prArambhameM sATha saMvatsara, tithi, nakSatra, vAra, yoga, rAzi evaM karANoMke nAma tathA rAzi, aMza, kalA, vikalA, ghaTI, pala AdikA varNana kiyA gayA / dvitIya pariccheda meM mAsa aura nakSatra dhruvAkA vistArasahita vivecana kiyA hai / isa prakaraNake prArambhameM zaka saMvat nikAlanekA sundara karaNasUtra diyA hai / 1. gaNitatilaka vRtti pR0 4 9 11 17, 39 / 13 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 193 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nasTiH SoDazagaNita vyayagattamaMvatsaraizca sammizrama / navazUnyAbdhisametaM zakanRpakAlaM vijAnIyAt // arthAt-bItI huI saMvatsara saMkhyAko 16se guNAkara 60 jor3a denepara jo saMkhyA Ave, usameM 409, aura yuktakara denepara zaka saMvat A jAtA hai| tRtIya tithyAdhikArameM madhyama ravi, candra aura spaSTa ravi, candrake sAdhanake pazcAt antarAMzoM parase tithi sAdhanakI prakriyA basalAyI gayI hai| mAsaghravA parase bhI tithikA sAdhana kiyA hai / caturtha paricchedame saMkrAtike sAdhanakI kriyAkA sundara varNana hai| prArambhakA padya nimna prakAra hai--- monavaguNakaraNAbdaM varSonaM sukaloddhataM vAram / na ca guNataddhRtazeSaM ghaTikA zrIdharayuktaM tena saMkrAntyA / yahA~ zrIdhara zabdameM zlaSa hai; nanthakartAne apane nAmakA nirdeza kara diyA hai tathA zrIko dhara zabdase pRthaka kara 20. jor3anevAlI saMkhyAko bhI batA diyA hai| isa prakaraNameM dina-rAtakA pramANa nikAlanekI vidhi nimna prakAra batalAyI hai makarAdi-karkaTAdi jJAtvA rAzyazaktiriha khaguNA / - tatra narAtapa yuktaM nIcahRtaM divasarAtripramANam / / arthAt-makarase lekara mithuna taka abhISTa sUryake rAzyAdi zAta kare / isa rAzyAdike aMza banAkara aMzoMko do se guNA kre| guNanaphalameM 1620 jor3e aura yogaphalameM 60 kA bhAga denese ghaTanAtmaka dinapramANa AtA hai| karkase lekara dhanu taka abhISTa sUryake rAzyazoMke aMza banAkara dose guNA karanepara jo Ave, usameM 1620 jor3akara yogaphalameM 60kA bhAga denese ghaTayAtmaka rAtripramANa AtA hai| ____ isa prakriyA dvArA parama dinamAna 33 ghaTI AyegA / aba vicAra yaha karanA hai ki yaha dinamAna kisa sthAna meM sambhava hai, kyoMki granthakartA jisa sthAnakA nivAsI hotA hai, prAyaH usI sthAnake dina-mAnAdikA nirUpaNa karatA hai| jyotiSa gaNisake AdhArapara kahA jA sakatA hai ki ukta dinamAna 1938 akSAMgavAle sthAnakA hai| vicAra karanepara yaha akSAMza tamilanADa prAntake kaI jiloMmeM AtA hai / attaH yaha sambhava hai ki zrIdharAcAryake isa granthakA nirmANa tamilanADu ke kisI jilemeM huA ho athavA tamilanADu zrIdharAcAryakI janmabhUmi rahI ho| kyoMki uttarabhAratameM parama dinamAna 36 ghaTI taka rahatA hai| ataH zrIdharAcAryako janmabhUmi sambhavataH tamilanADumeM rahI hogii| paJcama paricchedameM zani, rAhu, maMgala, budha guru aura zukra-ina grahoMkA 194 : tIrthakara mahAvIra aura umako AcAryaparamparA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| grahoMkI gatisAdhana kriyAkA bahuta hI sundara varNana AyA hai / SaSTha parichedameM grahoMke yuddhakA varNana kiyA gayA hai| prArambhameM grahayuddhakI paribhASA batalAte hue likhA hai rAzyaMzakalAH sarvAH yadA bhaveyuH samA duyorgrahayoH / yogastayostadA jAyate ca tayuddhamiti vAcyam || arthAt jaba do grahoMke rAzi-aMza kalA samAna hoM, usa samaya una donoMkA yoga yuddha-saMjJaka hotA hai| isa yuddhake pravAjata' purataH daSTa yuddha aura egsa' dRSTa yuddha-ye do bheda batalAye tathA inakA vistArasahita varNana bhI kiyA hai| isake pazcAt saptama pariccheda grahaNAdhikAra nAmakA hai| isameM viTopa, lambana, nati Adike sAmAnya gaNitake sAtha grahaNako dizA, grAsa, sparza aura mokSakI madhyama ghaTikAoMkA Anayana kiyA hai| __aSTama prakaraNa lagna sAdhanakA hai| isameM zaMkucchAyA, padacchAyA Adi nAnA prakAroMparase lagna-sAdhana kiyA hai / grahoMke saMskAra bhI isa prakaraNa meM batAye gaye haiN| yaha prakaraNa paryApta vistRta hai| gaNitake kucha karNasUtra bhI isameM Aye haiN| isake anantara lagna-siddhi prakaraNa meM pratiSThAmuhUrta, yamaghaMTaka, kulika, praharAdhapAta, kacautpAta, mRtyu, kANa, siddha, amata Adi yogoMke lakSaNa diye gaye haiN| dazama prakaraNa meM nakSatroMke vRkSa, devatA evaM zubhAzubhatvakA pratipAdana kiyA hai| yaha grantha apUrNa hai| jAtaka tilaka kannar3a bhASAmeM likhita jAtaka sambandhI granya hai| durgadevAcArya durgadeva nAmake zvetAmbara aura digambara sAhityameM tIna AcAyoMkA ullekha milatA hai| prathama durgadevakA ullekha meghavijayake varSaprabodhameM AyA hai / isameM inheM SaSThi-saMvatsarI' nAmaka granyakA racayitA batalAyA hai| uddharaNa ninna prakAra haiatha jainamate durgadevaH svakRtaSaSThisaMvatsaragranthe punarevamAha-- OM namaH paramAtmAnaM vanditvA zrIjinezvaram / kevalajJAnamAsthAya durgadevena bhASyate / / pArtha uvAca-bhagavAn durgadeva ! devAnAmadhipa ! prabho !! bhagavan kathyatAM satyaM saMvatsaraphalAphalam / ) durgadeva uvAca-zRNu pArtha ! yathAvRttaM bhaviSyanti tathAdbhutam / dabhikSaM ca sabhikSaM ca rAjapIDA bhayAni ca // prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 195 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etad yo'tra na jAnAti tasya janma nirarthakam / tena sarva pravakSyAmi vistareNa zubhAzubham // xxx bhaNiyaM duggadevaNa jo jANai viyvkhnno| so rAncatya vi pujo Nicchayao laddhalacchIya // hitorA dUrgadena kAtantravRttike racayitA hai tathA isa nAmake eka AcAryakA uddharaNa Arambhasiddhi nAmaka granyakI TIkAmeM zrI hemahaMsagaNine nimna prakAra upasthita kiyA hai durgasiMha:-"muNDayitAraH bhAviSThAyino bhavanti baghUmUDhAm" iti / upayukta donoM durgadevoMpara vicAra karanese yaha jJAta hotA hai ki ye donoM jyotiSa viSayake jJAtA to avazya haiM para riSTasammucayake kartA nahIM haiN| riSTasamuccayako racanAzailI bilkula bhinna hai| guruparamparA bhI isa bAtako vyakta karatI hai ki AcArya durgadeva digambara paramparAke haiN| jaina sAhitya saMzodhakameM prakAzita 'bRhaTTimaNikA' nAmaka prAcIna jaina grantha sUcImeM maraNakaNDikA aura mantramahodadhike kartA durgadevako digambara AmnAyakA AcArya mAnA hai / riSTasamuccayakI prazastise bhI jJAta hotA hai ki inake gurukA nAma saMyamadeva' thA / saMyamadeva bhI saMyamasenake ziSya the tathA saMyamasenake gurukA nAma mAdhavacandra thA / __ 'digambara jaina granthakartA aura unake grantha' nAmaka pustakameM mAdhavacandra nAmake do vyakti Aye haiN| eka to prasiddha trilokasAra,kSapaNakasAra,labdhisAra Adi prandhoMke TIkAkAra aura dUsare padmAvatI puravAra jAtike vidvAn haiM / merA apanA vicAra hai ki saMyamasena prasiddha mAdhavacandra avidyake ziSya hoNge| kyoMki isa garamparAke sabhI AcArya gaNita, jyotiSa Adi lokopayogI viSayoMke jJAtA hue haiM / durgadevane 'riSTamamuccaya' granthako racanA lakSmInivAsa rAjAke rAjyameM kumbhanagara nAmaka pahAr3I nagarake zAntinAtha jinAlayameMkI hai| vizeSajJoMkA anumAna jaya jae jiyamANo saMjamadevo muNIrAro ity| tahavi hu saMjamaseNo mAhavacando gurutaya // raiyaM bahusatpatthaM uvajIvittA hu duggaevaMNa / riTThasamuccayasatthaM bayaNeNa saMjamadevassa // --riSTasamacyaya, godhAgranthamAlA, indaura saMskaraNa, gAthA-254, 255 / girikumanayaraNa (ya) e sirilacchinivAsanibairajami / sirisatinAha bhapaNe muNi-bhaviva-sammaume (le) ramme // -riNTasamuccaya, gAthA 261 / 196 : tIsaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki yaha kumbhanagara bharatapurake nikaTa 'kumhara', 'kambhera' athavA 'kumbherI' nAmakA prasiddha sthAna hI hai| mahAmahopAdhyAya sva0 DA. gaurIzaMkara hIrAcanda jo bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki lakSmInivAsa koI sAdhAraNa saradAra rahA hogA tathA kumbhanagara bharatapuraka niphaiTavAlA kumbherI, kumbhera yA kumhara hI hai, kyoMki isa granthakI racanA zaurasenI prAkRtameM huI hai / ataH yaha sthAna zaurasena dezake nikaTa hI honA cAhie / kucha loga kumhAgara kumbhalagar3hako mAnate haiM, para unakA yaha mAnanA Thoka nahIM ba~catA, kyoMki yaha gar3ha to durgadevake jIvanake bahuta pIche banA hai| kumbharANA dvArA vinirmita masindA kilekA kumbha-vihAra bhI yaha nahIM ho sakatA hai, kyoMki itihAsa dvArA isakI puSTi nahIM hotI hai| ataeva riSTasamuccayakA racagAsthAna zarasena dezake bhItara bharatapurake nikaTa vartamAnakA kumhara yA kummera hai| durgadevake samaya meM yaha nagara kisI pahAr3Ike nikaTa basA huA hogA, jahA~ka zAntinAtha jinAlayoM isakI racanA kI gayA hai| yaha nagara usa samaya ramaNIka aura bhavya rahA hogaa| kisI baMzAvalImeM lakSmInivAsakA nAma nahIM milatA hai| ataH ho sakatA hai ki vaha eka choTA saradAra jATa yA jaMdana rAjapUta rahA ho| yaha smaraNIya hai ki bharatapurameM jAToMkA zAsana rahA hai jo apaneko madanapAlakA vaMzaja kahate the / itihAsa meM madanapAlako jadana rAjapUta batalAyA gayA hai| yaha TahanapAlake, jo 11vIM zatAbdI meM bayAnAke zAsaka the, tRtIya putra the / ata: isase bhI kumbhanagara bharatapurake nikaTavAlA kumhara hI siddha hotA hai| bugadevakA pArivasya riSTasamuccayakI prazastimeM saMyamadeva aura durgadeva-ina donoMkI vidvattAkA varNana bAyA hai / durgadevake guru saMyamadeva SaDadarzanake jJAtA, jyotiSa, vyAkaraNa aura rAjanItimeM pUrNa niSNAta the| ve vAdirUpa madonmatta hAthiyoMke jhuNDako parAjita karaneke lie siMhake samAna the | ye siddhAntazAstrake pAragAmI the aura maniyoM meM sarvazreSTha the| ina yazasvI yamadevake ziSya durgadeva bhI vizaddha caritravAn aura sakalazAstroMke marmajJa paNDita the / likhA hai saMjAo ihatassa cArucario nANaM buddhoyaM ( dhoyA ) maI soso desajaI saM (vi) bohaNayaro gosesabuddhAgamo / nAmeNaM duggaeva vidio dAgIsarAyaNNao teNedaM raiyaM visuddhamaiNA satthaM mahattha phuDaM / ' 1. riSTasamuccaya, gApA--258 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 197 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt saMyamadevakA ziSya durgadeva vizuddha caritravAlA, jJAnarUpI jalase prakSAlita buddhivAlA, vAda-vivAdameM deza bharake vidvAnoMko parAjita karanevAlA, sabako samajhAnevAlA evaM sampUrNa zAstroMkA vidvAn huA, jisane apanI vizuddha buddhi dvArA spaSTa aura mahAna arthavAle isa riSTasamuccayazAstrako racanA kii| ___ zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne isa padyameM Aye hue 'desajaI' kA saMskRta rUpAntara 'dezayatti' mAna liyA hai aura isa mAnyatAke AdhArapara dUrgadevako kSallaka batalAyA hai, para yaha bhUla hai| 'desajaI' kA saMskRta rUpAntara 'dezajayI' hai aura isakA artha zAstrArtha meM deza bharake vidvAnoMkA jItanevAlA hai| yadi durgadeva kSullaka hote to unheM cAracarita nahIM kahA jA sktaa| yaha grantha bhI unhoMne muniyoM aura bhavya zrAvakoMko sambodhita karaneke lie likhA hai| muniko magi hI sambodhita kara sakatA hai, zrAvaka yA kSullaka nhiiN| ataH spaSTa hai ki isa granthake racayitA AcArya durgadeva jyotiSa, zakuna, mantra Adike sAtha Agama aura tarkazAstrake bhI jJAtA the| sthiti-kAla dargadevakA sthiti-kAla unakI racanAoMse jJAta kiyA jA sakatA hai| riSTa samacacyameM racanAkAlakA nirdeza karate hae likhA hai ___ saMvaccharaigasahase bolINe NavayasIi sNjutte| sAvaNasukkeyArasi diaimmi ( ya ) mUlarikvami // arthAt saMvat 1089 zrAvaNa zuklA ekAdazIko mUla nakSatrameM isakI racanA kI hai| yahA~ para saMvat zabda sAmAnya AyA hai| ise vikrama saMvata liyA jAya yA zaka saMvat yaha eka vicAraNIya prazna hai| jyotiSake anusAra gaNanA karanepara zaka saMvat 1082 meM zrAvaNa zuklA ekAdazIko mUla nakSatra par3atA hai tathA vi0 saM0 1089. meM zrAvaNa zuklA ekAdazIko prAtaHkAla sUryodayameM 3 ghaTI arthAt eka ghaMTA 12 minaTa taka jyeSThA nakSatra rahatA hai| pazcAta mUla nakSatra AtA hai| niskarSa yaha hai ki zaka saMvat mAnanepara zrAvaNa zuklA ekAdazIko mUla nakSatra dina bhara rahatA hai aura vi0 saM0 mAnane para sUryAdayake eka ghaMTA bAraha minaTa pazcAt mUla nakSatra AtA hai / ataeva kauna-sA saMvat lenA ucita hai| sambhavata: kucha samAlocaka yaha tarka kara sakate haiM ki zaka saMvata lenese dinabhara mala nakSatra rahatA hai| anyakartAne kisI bhI samaya isa nakSatrameM granthakA nirmANa kiyA hogaa| ataeva zaka saMvat lenA hI ucita hai / 1. jaina-anya-prazasti-saMgraha-prathama bhAga, pRSTa-94 / 2. riSTasamuccaya, gApA saMkhyA-260 / 198 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaka saMvat mAnane meM tIna doSa Ate haiN| pahalA doSa to yaha hai ki zaka saMvat meM amAnta mAma gaNanA lI jAtI hai aura yahA~ para pUrNimAnta mAsa gaNanA kI gayI hai| dusarA dopa yaha hai ki uttara bhArata meM vi0 saM0 kA pracAra thA aura dakSiNa bhAratameM zaka saMvat kaa| yadi jhe zaka saMvat mAnate haiM to granthakAra dakSiNake nivAsI siddha hote haiM, para jAta aisI nahIM hai| tIsarI bAta yaha hai ki jahA~-jahA~ zaka saMvatkA ullekha milatA hai, vahA~ saMvatta pUrva zaka vizeSaNa AtA hai| sAmAnya saMvat zabda vi0 saM0 ke lie hI prayukta hotA hai / 'riSTasamuccaya' kI racanA vi0 saM0 1089 zrAvaNa zuklA ekAdazI zukravArako mUryodayake 1 ghaMTA 12 minaTake pazcAt kisI bhI samayameM pUrNa huI hai| I0 san ke anusAra gaNanA karanepara 21 julAI zukravAra I0 san 1032 AtA hai| ataH durgadeva I0 san kI 11vIM zatIke vidvAna haiN| racanAeM durgadevakI nimnalikhita racanAe~ upalabdha haiN| 1. riSTasamuccaya / 2. arghakANDa / 3. maraNakaNDikA / 4. mantramahodadhi / riSTasamuccaya isa granthameM 261 gAthAe~ haiN| ArambhameM jinendra bhagavAnako namaskAra karaneke pazcAt manuSyajIvana aura jainadharmakI uttamatAkA nirUpaNa kara viSayakA kathana kiyA gayA hai| prAkkathanake rUpameM aneka rogAM aura unake bhedoMphA varNana hai| yaha 16 gAthAoM taka gayA hai / viSayameM praveza karaneke pazcAt granthakArane riSToMke piNDastha, padastha aura rUpastha ye sIna bheda batalAye haiN| prathama zreNI meM zArIrika ariSToMkA varNana karate hue vAhA hai ki jisakI A~nheM sthira ho jAyeM, putaliyA~ idhara-udhara na caleM, zarIra kAntihIna kASThavat ho jAye aura lalATameM pasInA Ave vaha kevala 7 dina jIvita rahatA hai| yadi banda bhukha ekAeka khula jAye, AMkhoMkI palakeM na gireM, ikaTaka dRSTi ho jAye tathA nakha-dA~ta sar3a jAyeM yA gira jAyeM to vaha vyakti sAta dina taka jIvita rahatA hai / bhojanake samaya jisa vyaktiko kar3ave, tIkhe, kaSAyale, khaTTe, mIThe aura khAre rasoMkA svAda na Ave usakI Ayu 1 mAhakI hotI hai| binA kisI kAraNake jisake nakha, oTha kAle par3a jAyeM, gardana jhuka jAye, tathA uSNa bastu zIta aura zIta vastu uSNa pratIta ho, sugandhita vastu durgandhita aura durgandhita vastu sugandhita prabuvAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 199 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANUra ho usa vyaktikA nA hotA hai / prakRti viparyAsa honA bhI zIghramRtyukA sUcaka hai | jisakA snAna karaneke anantara vakSasthala pahale sUkha jAye tathA avazeSa zarIra gIlA rahe, vaha vyakti kevala pandraha dina jIvita rahatA hai| isa prakAra piNDastha ariSToMkA vivecana 17 vIM gAthAse lekara 40 vIM gAthA taka 24 gAthAoMma vistArapUrvaka kiyA hai / dvitIya zreNI meM padastha ariSToM dvArA maraNasUcaka cihnoMkA varNana karate hue likhA hai ki snAna kara zveta vastra dhAraNa kara sugandhita dravya tathA AbhUSaNase apaneko sajAkara jinendra bhagavAnukI pUjA karanI cAhiye / pazcAt - "oM hrIM Namo arihaMtANaM kamale kamale vimale- vimalaM udaradevi iTimiTi pulindinI svAhA" isa mantrakA 21 bAra jApa kara bAhya vastuoMke sambandhoMse prakaTa hone vAle mRtyusUcaka lakSaNoMkA darzana karanA cAhiye / upayukta vidhike anusAra jo vyakti saMsArameM eka candramAko nAnA rUpoMmeM tathA chidroMse paripUrNa dekhatA hai usakA maraNa eka varSake bhItara hotA hai / yadi hAtha kI hathelIko mor3anepara isa prakArase saTa sake jisase cullU bana jAye aura eka bAra aisA karanemeM dera lage, to sAta dinakI Ayu samajhanI cAhiye / jo vyakti sUrya, candra evaM tArAoMko kAntiko malinasvarUpameM parivartana karate hue evaM nAnA prakArase chidrapUrNa dekhatA hai, usakA maraNa chaha mAsake bhItara hotA hai / yadi sAta dinoM taka sUrya, candra evaM tArAoMke bimboMko nAcatA huA dekhe, to niHsandeha usakA jIvana tIna mAsakA samajhanA cAhiye / isa taraha dIpaka, candrabimba, sUryabimba, tArikA, sandhyAkAlIna raktavarNa ghUmadhUsita dizAe~, meghAcchana AkAza evaM ulkAeM Adike darzana dvArA AyukA nizcaya kiyA jAtA hai| isa prakAra 41vIM gAthA taka 27 gAthAoM meM padastha riSTakA varNana AyA hai / tRtIya zreNI meM nijacchAyA, paracchAyA aura chAyApuruSa dvArA mRtyusUcaka lakSaNoMkA bar3e sundara DhaMgase nirUpaNa kiyA hai| prArambha meM chAyAdarzanakI vidhi batalAte hue likhA hai ki snAna Adise pavitra hokara -- 'oM hrIM rakte rakte raktapriye samasta samArUDhe kUSmANDI devi mama zarIre avatara avatara chAyAM satyAM kuru kuru hrIM svAhA' isa mantrakA japa kara chAyAdarzana karanA cAhiye / yadi koI rogI vyakti jahAM khar3A ho, vahA~ apanI chAyA na dekha sake yA apanI chAyAko kaI rUpoMmeM dekhe athavA chAyAko bela, hAthI, kauA, gadahA, bhaiMsA aura ghor3A Adi nAnA rUpoM meM dekhe to use apanA 7 dinake bhItara maraNa samajhanA cAhiye / yadi koI apanI chAyAko kAlI, nIlI, polI aura lAla dekhatA hai, to vaha 200 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA I A Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramazaH tIna, cAra, pA~ca aura chaha dina jIvita rahatA hai| isa prakAra apanI chAyAke raMga, AkAra, lambAI, chaMdana- maMdana Adi vibhinna tarIkoMse AdhukA nizcaya kiyA gayA hai| parachAyA darzanI vivikA nirUpaNa karate hue batAyA hai ki eka atyanta sundara yuvakako jo na lambA ho, na nATA ho, snAna karAkara sundara vastroM se yukta kara'oM hrIM kte rakhate raktapriye siMhastakasamArUDhe kUSmANDI devi mama zarIre avatara avatara chAyAM satyAM kuru kuru hrIM svAhA mantrakA 108 bAra jApa karanA cAhiye, pazcAt uttara dizAkI ora mu~ha kara usa vyaktiko baiThA denA cAhiye, anantara rogI vyaktiko usa yuvakakI chAyAkA darzana karanA cAhiye / yadi rogI vyakti kisI vyaktiko chAyAko Ter3hI, adhomukhI, parAGmukhI aura aura nIlavaNaMkA dekhatA hai, to do dina jIvita rahatA hai / yadi chAyAko ha~sate, rote, daur3ate, binA kAna, bAla, nAka, bhujA, jaMghA, kamara, sira aura hAtha-pairake dekhatA hai, to chaha mahIne ke bhItara mRtyu hotI hai| rakta carbI, tela, pIva aura agni Adi padArtho ko chAyA dvArA ugalate hue dekhatA hai, to eka saptAha ke bhItara mRtyu hotI hai / isa prakAra 95 vIM gAthA taka parachAyA dvArA maraNa samayakA nirdhAraNa kiyA gayA hai| chAyApuruSakA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki mantra mantrita vyakti samatala bhUmipara khar3A hokara gairoMko samAnAntara kara hAthoMko nIce laTakA kara abhimAna, chala-kapaTa aura viSaya-vAsanA se rahita jo apanI chAyAkA darzana karatA hai, vaha chAyApuruSa kahalAtA hai / isakA sambandha nAkake agrabhAgase, donoM stanoM ke madhyabhAgase, guptAMgoMse, pairake konoMse, lalATase aura AkAzase hotA hai / jo vyakti usa chAyApuruSako binA sira pairake dekhatA hai, to jisa rogIke lie chAyApuruSakA darzana kiyA jA rahA hai, vaha chaha mAsa jIvita rahatA hai / yadi koI chAyApuruSa ghuTanoMke binA dikhalAyI par3e, to 28 mahIne aura kamara binA dikhalAyI par3e to 15 mahIne zeSa jIvana samajhanA cAhiye / yadi chAyApuruSa binA hRdayake dikhalAI par3e to 8 mahIne, binA guptAMgoM ke dikhalAI par3e, to do dina aura binA kandhoke dikhalAI par3e to jIvana eka dina zeSa samajhanA cAhiye / isa prakAra chAyApuruSake darzana dvArA maraNasamayakA nirdhAraNa 107vIM gAthA taka kiyA gayA hai / mRtyuke lakSaNoMkA kathana rAtako svapna dekhanA ho, isake pazcAt 130dIM gAthA taka svapnadarzana dvArA kiyA hai / isa prakaraNake prArambhameM batAyA hai ki jisa usake pUrva ke dina upavAsasahita maunavrata dhAraNa kare aura usa dina samasta prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 201 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArambhakA tyAga kara vikathA evaM kaSAyoMse rahita hokara 'o hrIM paNhasavaNe svAhA' isa mantrakA eka hajAra bAra jApa kara bhUmipara zayana kre| yahA~ svapnoMke do bheda batalAye haiM--kathita aura sahaja / mantrajAyapUrvaka kisI devavizeSakI ArAdhanAse jo svapna dekhe jAte haiM ve deva kathita aura cintArahita svastha evaM sthira manase binA mantroccAraNake zarIrameM dhAtuoMke sama honepara jo svapna dekhe jAte haiM, ve sahaja kahalAte haiM / prathama prahara meM svapna dekhanese usakA phala daza varSa meM, dUsare praharameM svapna dekhanese usakA phala pA~ca varSameM, tIsare praharameM svapna dekhanese usakA phala chaha mahIne meM aura cauthe praharameM svapna dekhanese usakA phala dasa dinameM prApta hotA hai / jo svapna meM jinendra bhagavAnakI pratimAko hAtha, paira, ghuTane, mastaka, jaMghA, kaMdhA aura peTase rahita dekhatA hai vaha kramazaH 4 mahIne, 3 varSa, 1 varSa, pA~ca dina, varSa, 1 mAsa aura TamAsa jIvita rahatA hai / athavA jisa vyaktike zubhAzubhako jJAta karane ke lie svapnadarzana kiyA jA rahA hai, vaha uparyukta samayoM taka jIvita rahatA hai / svapna meM chatrabhaMga dekhanese rAjAkI mRtyu, parivArakI mRtyu dekhane se parivArakA maraNa hotA hai / yadi raca apanAnA hotA to do mahIne kI Ayu zeSa samajhanI cAhiye / dakSiNa dizAkI ora U~Ta, gadahA aura bhaiMsepara savAra hokara ghI yA tela zarIrameM lagAye hue jAte dekhe to eka mAsakI Ayu zeSa samajhanI cAhiye / yadi kAle raMgakA vyakti gharameMse apaneko balapUrvaka khIMcakara le jAte hue svapna meM dikhalAyI de to eka mAsakI Ayu zeSa samajhanI cAhiye / rudhira, carbI, pIva, carma aura tailameM snAna karate hue yA DUbate hue apaneko svapna meM dekhe yA svapna meM lAla phUloMko bAMdhakara le jAte hue dekhe, to vaha vyakti eka mAsa jIvita rahatA hai / isa prakAra isa prakaraNameM vistArapUrvaka svapnadarzanakA kathana kiyA gayA hai| isake anantara pratyakSariSTa aura liMgariSToMkA kathana karate hue likhA hai ki jo vyakti dizAoMko hare raMgakI dekhatA hai, vaha eka saptAha ke bhItara, jo nIle varNakI dekhatA hai vaha pAMca dinake bhItara, jo zveta varNakI vastuko pIta aura pota varNakI vastuko zveta dekhatA hai vaha tIna dina jIvita rahatA hai| jisakI jIbhase jala na gire, jIbha rasakA anubhava na kara sake aura jo akAraNa apanA hAtha gupta sthAnoMpara rakkhe baha sAta dina jIvita rahatA hai / isa prakaraNameM vibhinna anumAna aura hetuoM dvArA mRtyusamayakA pratipAdana kiyA gayA hai / v prazna dvArA riSToMke varNanake prakaraNa meM praznoMke ATha bheda batalAye hai1. aMguli prazna, 2. alakta prazna, 3. gorocana prazna 4. akSara prazna, 5. 1 202 tIpaMkara mahAvIra aura unakI bAcArya paramparA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdaprazna, 6. praznAkSaraprazna, 7. lagnaprazna aura 8. horAprazna / aMgalipraznakA kathana karate hue batAyA hai ki zrI mahAvIrasvAmIkI pratimAke sammukha uttama mAlatIke puSpoM se-"o hoM ahaNamo arahatANaM hrIM abasara-avatara svAhA' isa mantrakA 1.8 bAra jApa kara mantra siddha kare / punaH dAhine hAthakI tarjanIko 100 bAra mantrase mantrita kara A~khoMke Upara rakhakara rogIko bhUmi dekhaneke lie khe| yadi vaha sUryake vimbako bhUmipara dekhe to chaha mAsa jIvita rahatA hai| isa prakAra amuliprazna dvArA mRtyusamayako jJAta karanekI vidhike uparAnta alaktapraznakI vidhi batalAyI hai ki caurasa bhUmiko eka varNakI gAyake gobarase lopa kara usa sthAnapara "oM hrIM araha Namo arahatANaM hrIM avatara abatara svAhA isa mantrako 108 bAra japanA caahiye| phira kAMseke bartana meM alaktako bharakara 100 bAra mantro mantrita kara ukta pRthvIpara usa bartanako rakha denA cAhie / pazcAt rogIka hAthoMko dUdhase bhokara donoM dAthoMpara mantra par3hate hue dina, mAsa aura varSakI kalpanA karanI cAhiye / puna: 100 bAra ukta mantrako par3hakara alaktase rogIke hAthoMko ghonA caahiye| isa kriyAka anantara hAthoMke sandhisthAnameM jitane bindu kAle raMgake dikhalAyI par3eM utane dina, mAsa aura varSakI Ayu samajhanI cAhiye / lagabhaga yahI vidhi gorocanapraznakI bhI hai| praznAkAravidhikA kathana karate hue likhA hai ki jisa rogIke sambandhameM prazna karanA ho vaha-oM hrIM bada vada vAgvAdinI satyaM hIM svAhA" isa mantrakA jApa kara prazna kre| uttara denevAlA praznavAkyake sabhI vyaJjanoMko dugunA aura mAtrAoMko caugunA kara jor3a de / isa yogaphalameM svaroMkI saMkhyAse bhAga denepara sama zeSa Aye to rogIkA jIvana aura viSama zeSa Anepara rogIkI mRtyu samajhanA cAhiye / akSarapraznake varNanameM dhvaja, dhUma, khara, gaja, vRSa, siMha, zvAna aura vAyasa ina ATha AyoMke akSara kramAnusAra AyukA nizcaya karanA cAhiye / zabda praznameM zabdoccAraNa, darzana Adike zakunoM dvArA ariSToMkA kathana kiyA gayA hai / isa prakaraNameM zabdazravaNake do bheda batalAye haiM--1. devakathita zabda Ara 2. prAkRtikazabda / devakathita zabda mantrArAvanA dvArA sune jAte hai / prAkRtika pazu-pakSI manuSya Adike zabdazravaNa dvArA phalakA kathana kiyA jAtA hai| zabdapraznakA varNana bahuta vistArase kiyA hai / horAprazna isakA eka mahattvapUrNa aMza hai| isameM mantrArAdhanAke pazcAt tIna rekhAe~ khIMcaneke anantara ATha tirachI aura khar3I rekhAeM khIMcakara ATha AyoMko rakhaneko vidhi hai tathA ina AyoMke veSa dvArA zubhAzubha phalakA nirUpaNa kiyA hai| zanicakra, naracakra ityAdi cakroM dvArA bhI maraNasamayakA nirdhA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 203 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNa kiyA gayA hai / vibhinna nakSatroMmeM roga utpanna honese kitane dinoM taka bImArI rahatI hai aura rogIko kitane dinoM taka kaSTa uThAnA par3atA hai Adimana hai ! tampradAya kara dvAdaza bhAvoMmeM rahane vAle grahoke sambandhase phalakA pratipAdana kiyA hai| isa grantha meM gomUtra, godugdha AdikA bhI vidhAna AyA hai, para yaha laukika dRSTise hai / dharmake sAtha isakA koI sambandha nahIM / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki durgadevane adbhutasAgara, caraka, suzruta, purANa Adi granthoMse aneka viSaya grahaNa kara jyoMke tyoM nibaddha kara diye haiM / ata: ina laukika viSayoMkA jainadharmase koI sambandha nahIM hai / maraNakaNDikA isa graMthameM 146 gAthAe~ haiM, jo 'riSTasamuccaya' ko 162 gAthAoM se milatI haiN| riSTasamuccaya meM 163 se Age aura bar3hAkara 261 gAthAe~ kara dI gayI haiM / 'maraNakaNDikA' kI bhASA zaurasenI prAkRta hai| kucha vidvAnoMkA anumAna hai ki 'maraNakaNDikA' kA nirmANa kisI anya vyaktine kiyA hai, durgadevAcAryane isa graMthakA vistAra kara 'riSTasamuccaya' kI racanA kI hai| para merA mana hai ki yaha racanA bhI durgadevakI hai, yataH koI granthakAra bhAvako to grahaNa kara sakatA hai para anyake padyoMko yathAvat nahIM grahaNa krtaa| ataeva durgadevane pahale maraNa kaNDikAkI racanA kI hogI, kintu bAdako use saMkSipta jAnakara usImeM vRddhikara eka navIna grantha raca diyA hogA tathA pahale likhe gaye granthako jyoMkAtyoM chor3a diyA hogA / akANDa isameM 149 gAthAe~ aura dasa adhyAya haiM / isakI racanA zaurasenI prAkRtameM hai / yaha tejI - mandI jJAta karanekA apUrva grantha hai| graha aura nakSatroMkI vibhinna paristhitiyoM ke anusAra khAdya padArtha, sonA, cA~dI, lohA, tAmbA, hIrA, motI, pazu evaM anya dhana-dhAnyAdi padArthoMkI ghaTatI-bar3hatI kImatoM kA pratipAdana kiyA hai, sukAla aura duSkAlakA 'kathana bhI saMkSepameM kiyA hai| jyotiSa candrake gaNanAnusAra vRSTi, ativRSTi aura vRSTi abhAvakA kathana AyA hai| sATha saMvatsaroMke phalAphala tathA kisa saMvatsara meM kisa prakArakI varSA aura dhAnyakI utpatti hotI hai, isakA saMkSepameM sundara varNana AyA hai / grantha choTA honepara bhI upayogI hai / isameM pratyeka vastukI tejI -mandI grahoMkI cAla parase nikAlI gayI hai / saMhitAsambandhI katipaya bAteM bhI isameM saMkalita hai| grahAcAra prakaraNameM guru aura zukrakI gatike anusAra deza aura samAjakI paristhitikA jJAna 204 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAyA gayA hai| zani aura maMgalake nimittaparase lohA aura tA~bekI ghaTAbar3hIkA kathana kiyA gayA hai| mantramahodadhi yaha mantrazAstrasambandhI grantha hai| isakI bhASA prAkRta hai| "riNTasamuccaya' meM Aye hue mantroMse patA calatA hai ki ye AcArya mantrazAstrake acche jJAtA the / mantroM meM vaidikadharma aura jainadharma, ina donoMkI katipaya bAteM AyI haiM, jisase avagata hotA hai ki mantrazAstrameM sampradAya vibhinnatA nahIM lI jAtI thii| athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vaidikadharmake prabhAvake kAraNa hI jainadharmameM isa viSayakA samAveza kiyA gayA hogaa| kyoMki AThavIM zatI meM janadharmako nAstika kahakara vidharmI zraddhAluoMkI zraddhAko dura kara rahe the| ata: jainAcArya aura bhaTTArakoMne vaidikadharmakI dekhA-devI mantra-tantravAdako janadharmameM sthAna diyaa| ___ graMthakartAke jItanakI kApa granthameM rahatI hai. isa niyamake anusAra yaha spaSTa hai ki AcArya durgadeva eka acche mAntrika the| mantramahodadhi mantrazAstrakA mahatvapUrNa grantha hai| muni padmakIrti 'pAsaNAhacarija'ke kartA muni padmakIrti haiN| isa paMthakI pratyeka sandhike antima kar3avakake patte meM 'pauma' zabdakA upayoga kiyA gayA hai| yaha 'pauma' zabda 'kamala' aura 'lakSmI' donoM hI arthoM meM sandarbhake anusAra ghaTita ho sakatA hai| para caturtha sandhike antima ghatte meM 'paumabhaNaI tathA pAMcavIM, caudahavIM aura aThArahavIM sandhiyoMke antima pattoMmeM 'paumakitti' padakA prayoga AyA hai / 14vIM aura 18vI mandhiyoMke antima ghattoMmeM 'paukittimuNi' kA prayoga AtA hai, jisase spaSTa hai ki AcArya padmakIrtimunine 'pAsaNAhacariu'kI racanA kii| granyake anta meM AcAryane kaviprazasti nibaddha kI hai, jo nimna prakAra hai jai vi viruddha evaM NiyANa-baMdha jiNida tuha samaye / taha vi tuha calaNa-kittaM kaittaNaM hojja paumassa / / raiyaM pAsa-purANa bhamiyA puhavI jiNAlayA diTThA / iNiM jIviya-maraNa harisavisAo Na paumassa / / sAvaya-kurlAmma jammo jiNacalaNArAhaNA kaitaM ca / eyA. tiNNi jiNavara bhavi bhave hutu pajamassa / / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 205 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nava-saya-NaupANauye kattiyamAse amAvasI divase / raiyaM pAsa-purANaM kaiNA iha paumaNAmeNa // arthAt-paprakItine pArzvapurANakI racanA kI, pRthvIbhramaNa kiyA aura ninAlayoMke darzana kiye aba use jIvana-maraNake sambandhameM koI harSa-viSAda nahIM hai| zrAvakakulameM janma, jinacaraNoMmeM bhakti tathA kavitva, ye tIna bArte he jinavara ! padmako janmAntaroMmeM prApta ho / antima padyameM kavine apanI racanAke samayakA ullekha kiyA hai| 18vIM sandhike antima kar3avakameM AcAryane apanI guruparamparAkA nirdeza kiyA hai, jo nimna prakAra hai supasiddha mahAgai Niyamavaru thiuseNa-saMdhu iha mahihi baru / tahi caMdaseNu NAmeNa risI vaya-saMjama-NiyamaI jAsu kisI // tahA~ sosu mahAmai NiyamadhAri jayavaMtu guNAyaru baMbhayAri / siri mAhauseNu mahAbumAu jiNaseNu sIsu puNu tAsu jAu / / tahA~ punva-saNeheM paumakitti uppaNNu sosu jiNu jAsU citti / teM jiNavara-sAsaNu-bhAsieka kaha ciraiya jiNasaMgahA maeNa // ghattA-siri-guru-deva pasAe~ kahiu asesu vi cariu mii| paumakitti-muNipugavaho deu jiNesaru vimalamai' // arthAt isa pRthvIpara suprasiddha atyanta pratibhAzAlI, niyamoMkA dhAraka zreSTha senasaMgha huaa| usameM candrasena nAma RSi the| jinake jIvita rahaneke sAdhana hI vrata, saMyama aura niyama the| inake ziSya mahAmati niyamadhArI, nayavAn, guNoMko khAna brahmacArI tathA mahAnumAva zrI mAdhavasena hue| tatpazcAt unake ziSya jinasena hue / pUrvasnehake kAraNa padmakIrti unakA ziSya huA, jisake cittameM jinavara virAjate the| gurudevake prasAdase yaha grantha likhA gayA, muni padyakItiko jinezvara buddhi pradAna kreN| ___isa guruparamparAse spaSTa hai ki parakItike guru jinasena, dAdAguru mAdhavasena aura paradAdAguru candrasena the| senasaMgha atyanta prasiddha rahA hai aura isa saMghameM bar3e-bar3e AcArya utpanna hue haiN| padmakIrti dAkSiNAtya the, kyoMki senasaMghakA prabhutva dakSiNa bhAratameM rahA hai| 'pAsaNAhacarija'ke varNanoMse bhI inakA dakSi1. pAsaNAharita, antima anya prazasti / 2. pAsaNAharita, sampAdaka praphulla kumAra modI, prAkRta TeksTa sosAiTI, 18 // 22 / 206 : tIrthakara mahAvIra bora unakI AcArya paramparA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAtya honA siddha hotA hai| mAmAkI kanyAke sAtha vivAha karanekI paddhatikA varNana isa granthakI 13vI sandhimeM AyA hai| yuddhavarNana sambandhameM karnATaka aura mahArASTrake vIroMkI prazaMsA kI gayI hai / ataeva janmabhUmike premake kAraNa kaviko dAkSiNAtya mAnanegeM kisI prakArako bAdhA nahIM hai / sthitikAla grantha yA nirde, adhine prasArita kiyA hai| para yaha pragasti san 1473kI prAcIna pANDulipimeM upalabdha nahIM hai| usake pazcAtakI Amera bhaNDAra meM surakSita pANDulipiyoMmeM ukta prazasti pAyI jAtI hai / sabase prAcIna pratimeM prazasti na honeke kAraNa kucha sandeha hotA hai, para yaha hameM lipikAroMkA pramAda mAlama par3atA hai | prazastike bhAvoMko dekhanese yaha spaSTa hotA hai ki prazasti granthakartA dvArA hI likhita hai| yadyapi prazasti gAthA chandameM likhI gayI hai, para isase bhI kisI prakArakI AzaMkA nahIM kI jA sakatI, kyoMki puSpadantane bhI apane 'NAyakumAracariukI prazastikA eka bhAga gAthAchandameM likhA hai| prazastike anusAra isa granthakI racanA saMvat 999 kArtika mAsakI amAvasyAko huI hai, para yahA~ yaha vicAraNIya hai ki yaha saMvat zaka saMvat hai yA vikrama saMvat / zraddheya DA0 hIrAlAla jaina ise zaka saMvat mAnate haiM aura pro0 DA0 kochar3a ise vikrama saMvat mAnate haiN| padmakIrti dAkSiNAtya vidvAna the aura dakSiNa bhAratameM kAla gaNanA zaka saMvatke anusAra lI jAtI hai / vi0 saM0 kA upayoga uttara bhAratameM hotA rahA hai| payakotine apane gurukA nAma jinasena dAdAgurukA nAma mAdhavasena aura paradAdAgurukA nAma candrasena batalAyA hai / isa guruziSyaparamparAke nAmoMmeM candrasena (candraprabha) aura mAdhavasenake nAmoMkA ullekha "hireAbali' meM prApta eka abhilekhameM guruziSyake rUpameM huA hai| ima abhilekha meM usakA samaya aMkita hai___ "svasti zrImat vikrama-varSada 4[ ] neya sAdhA [raNa]-saMvatmarada mAghazuddha 5 bR0 vAradandu zrImanmUla-saMghada senANada pogari-garuchada candraprabha siddhAntadeva-ziSyaraSa mAdhavasena-bhaTTArakadevaru" arthAt mUlasena, senagaNa aura paugIramacchake candraprabha siddhAntadevake ziSya mAdhavasena bhaTTArakadeva jimacaraNoMkA manana karake paJcaparameSThike smaraNa kara samAdhimaraNa dhAraNa kara svargastha hae / cAlukyavaMzI rAjA vikramAditya (SaSTha) tribhuvana malladeva zaka saMvat 89.8 I0 san 1076 meM siMhAsanArUDha huA thA aura tatkAla hI usane apane nAmase eka 1. jana zilAlekhasaMgraha, bhAga do, abhilekha saMkhyA 286, pR. 436 / prabuddhAcArya evaM paramparAgoSakAcArya : 207 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMvat calAyA thA / gaironeTa aura jaina zilAlekhasaMgraha dvitIya bhAgake sampAdaka vikrama varSada nAmase nirdiSTa kiyA hai| sAtha hI ina vidvAnoMne abhilekhameM aMkita cArake pazcAt kucha sthAna rikta hone se yaha anumAna kiyA hai ki isa cArake aMkake bAda bhI koI aMka aMkita rahA hai, jo aba lupta ho gayA hai aura yaha lupta aMka 9 honA cAhiye / ina vidvAnoMne isa abhilekhakA samaya cAlukya vi0 [saM0 49 vIM varSa mAnA hai / yaha varSa zaka saMvat 1047, I0 san 1924 aura vi0 saM0 1981 hotA hai / aba yadi isa abhilekhakA samaya zaka saM0 1047 aura usameM ullikhita candrasena aura mAghavasenako padmakIrtikI guruparamparAmeM mAnA jAye to zaka saM0 2047 meM mAdhavasena jIvita the, yaha mAnanA par3egA / abhilekha anusAra unheM ho dAna diyA gayA thA aura yadi padmakIrtike granthakI samApti zaka saM0 199 meM mAnI jAye, to padmakortike dAdAguru mAghavasena isake bhI pUrva 25-30 varSa avazya hI rahe hoMge / manuSyakI Ayu to 100 varSa sambhava hai, para 70-75 varSa taka koI vyakti AcArya rahe, yaha asAdhAraNa pratIta hotA hai / aba yadi sAhacariu kI samAptikA samaya vi0 saM0 19 mAnA jAye, to vi0 saM0 199 - vi0 saM0 1981 meM bhI ve jIvita the aura yaha asabhana jaisA pratIta hotA hai / padmakIrtike guru, dAdAguru aura paradAdAguru sena saMghake the aura 'hireAvali' zilAlekha ke candraprabha aura mAghavasena hI padmakIrtiparadAdAguru aura dAdAguru haiM ke isa carcA para vicAra karanese yaha niSkarSa nikalatA hai ki 'hireAbali' abhilekhameM cArakI saMkhyA ke pazcAt jo 9 ke aMkakI kalpanA kI gayI hai, vaha ThIka nahIM hai / yahA~kA aMka hI mAnanA cAhiye, usake pazcAt kisI aMkakI kalpanAkI saMbhAvanA nahIM hai / jaina zilAlekhasaMgraha dvitIya bhAgake 212, 213 aura 214 saMkhyaka abhilekha bhI isapara prakAza DAlate haiM / geroneTane sA0vA0 ko sAdhAraNa saMvatsara mAnA hai, para cAlukya vikramakA 49 varSa sAdhAraNa saMvatsara nahIM hai / isa varSa zivAvasu saMvatsara AtA hai / abhilekha saMkhyA 203 se spaSTa hai ki vizvavasu saMvatsara zaka saMvat 987 meM thA aura usake bAda zaka saMvat 1047meM AtA hai / yaha zaka saMvat 2047 hI vikrama cAlukyakA 49 va varSa hai / ataeva ukta viSamatAoMse yaha spaSTa hai ki 'hiremAvali' abhilekhameM 4 aMkake Age 9 aMka yA sA0dhA0ko sAdhAraNa honekA anumAna bhrAnta hai / vikrama cAlukyakA dUsarA varSa piMgala saMvatsara ke pazcAt kAlayukta aura tatpazcAt siddhArthina saMvatsara Ate haiM / ataH spaSTa hai ki vikrama cAlukyakA tIsarA varSa kAlayukta aura cauthA siddhArthina saMvatsara thA / ataeva 'hiremAvali' abhilekhake 208 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T sA0vA0ko siddhA mAnanA cAhiye, jo siddhArthinakA saMkSipta rUpa hai / ataH siddhArthinaH saMvat vikrama cAlukyake cauthe varSa me thaa| isakA samanvaya hire Avali abhilekhameM aMkita 4 aura sA0dhA0se ho jAtA hai| abhilekha meM candraprabha siddhAntadevake ziSya mAdhavasena bhaTTArakadevakI svargaprAptikA ullekha hai / isa ullekhase yaha nizcita ho jAtA hai ki mAdhavasenake jIvita honekA yadi kahIM nirdeza ho sakatA hai, to vaha 1002 ke pUrva hI ho sakatA hai / hummacake eka abhilekhameM bhI mAdhavasenakA nAma AyA hai / yaha abhilekha zaka saMvat 184kA hai| isameM laukikavasadike lie 'jamvahalila' pradAna karaneke samaya ina mAdhavasenako dAna diye jAnekA ullekha hai / hummacca aura hire Avali donoM samIpastha gautra haiM / hire AvalimeM bhaTTArakakA paTTa thA, yaha hameM jaina zilAlekhasaMgraha dvitIya bhAgake abhilekha 286 saMkhyakameM ullikhita mAdhavasenakI bhaTTAraka upAdhise bhI jJAta ho jAtA hai / jisa kSetrameM mandira, maThako dAna diyA jAtA thA, vaha usa kSetrake maThAdhIza yA bhaTTArakako hI diyA jAtA thA / ataH yaha anumAna sahaja hai ki abhilekha saMkhyA 198 ke anusAra jina mAdhavasenako dAna diyA gayA ve hire Avali zilAlekha ke anusAra dAna pAnevAle mAdhavasenase bhinna nahIM haiN| Azaya yaha hai ki mAvavasena zaka saMvat 984meM jIvita the aura zaka saMvat 1002meM isa lokakA tyAga kiyA / jainazilAlekhasaMgraha dvitIya bhAgake 158 saMkhyaka abhilekha se bhI mAdhavasenake paTTakA parijJAna hotA hai / ataH anumAna hai ki mAdhavasena ke praziSya padmakItiko apane 'pAsaNAhacariu' ke likhanekI preraNA isI pAzvanAtha mandirase prApta huI hogI / aba yaha anumAna sarvathA satya hai ki hire Avali abhilekha ke mAdhavasena hI padmakIrti dAdAguru haiM aura dAdAgurukA samaya zaka saMvat 1001 ke Asa-pAsa hai / ata: unakA praziSya unake pUrvakA nahIM ho sakatA / yadi padmakIrtike granthakI samApti vi0saM0 999 meM mAneM to unheM zaka saMvat 864 meM jIvita mAnanA par3egA jo ki asambhava hai / ataH pAsaNAhacariukI samAptikA saMvat zaka saMvat hI haiM, vikrama saMvat nahIM / ataeva -- 1. pAsaNAhacariukI samApti zaka saMvat 999 kArtika mAsa kI amAvasyAko huI hai| 2. pratthake racayitA padmakIti gurukA nAma jinasena, dAdAgurukA nAma mAdhavasena hai aura paradAdAgurukA nAma candrasenaM hai / dAdAguru aura paradAdAguruke nAmoMkI siddhi hire Avali abhilekha se hotI hai / racanAparicaya yaha grantha 18 sandhiyoMmeM vibhakta hai / isake parimANa Adike sambandhameM 14 prabuddhAcArya evaM paramparApIkAcArya : 209 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakArane svayaM hI likhA hai aTThAraha-saMghiu eNhu purANu tesaTThi-purANe mahApurANu / saryANi dahottara kaDavAya NANA viha chaMda-suhAvayA hU~ / tetIsa saya tevIsayAi~ aksaraI kipi savisesayAi~ | aiuettha satthi zrahA yamANu phuDa paDa asesu vikaya-yamANu / jo ko vi atthu Arisa biddhu so etthu gaMdhi sahatva bahu / jaM Arisa-pAsa purANa vRttu jaM gaNahara - muNivara-risihi~ buttu / taM etthu satyamaI vitthariu jaM kavva karatai~ saMsariu / nau saMjau jeNa virohu jAhi~ taM etthu gaMthimaI kahi gAhi / sammattahA dusaNu jeNahAra AgamaNa teNa Na vi kajju ko bi / pattA - mitthatta karati ya kavvai~ para sammattai~ maNahara | kiMga va phalotrama - sarisai~ hohiM ati asuhaMkaraI // arthAt 18 saMdhiyoMse yukta yaha purANa 63 purANoM meM sabase adhika pradhAna hai / nAnA prakArake chandoMse suhAvane 310 kar3avaka tathA 3323 se kucha adhika paMktiyA~ isa granthakA pramANa hai / yaha spaSTataH purAkA pUrA prAmANika hai / RSiyoMke dvArA jo bhI tattva nirdhArita kiyA gayA hai, vaha saba isa grantha meM arthayukta zabdoM meM nibaddha hai / jo RSiyoMne pArzvapurANa meM kahA hai, jo gaNadharoM, muniyoM aura tapastriyoMne batalAyA hai tathA jo kAvyakatrtAoMne nirdiSTa kiyA hai, vaha maiMne isa zAstrameM prakaTa kiyA hai| jisase tapa aura saMyamakA virodha ho vaha maine isa granthameM nahIM kahA hai| jisase samyaktva dUSita ho usa Agamase bhI merA koI prayojana nahIM rahA / viparItasamyaktvasahita kintu manohara kAvya mithyAtva utpanna karate haiM tathA kiMpAka phalake samAna antameM azubhakara hote haiM / prathama sandhimeM 23 kar3avaka haiM / 24 tIrthaMkaroMkI stutike pazcAt kavine laghutA pradarzita karaneke anantara kAvya likhanekI preraNAkA nirdeza kiyA hai / khalanindA ke pazcAt madhyadezakA varNana kiyA hai / kavine batAyA hai ki magadha deza dhanadhAnyase bahuta hI sampanna hai, yahA~ke sAdhAraNa vyakti bhI cora, zatruoMse mukta hai / yahaka upavanoMke parisara phalaphUloMse saMyukta haiM / dhAnake lahalahAte hue kheta aura gAtI huI bAlikAoM dvArA unakI rakhavAlI kisake manako nahIM AkRSTa karatI hai / yahA~ bhramara, kamalasamUhoM ko chor3akara kRSaka bandhuoMke mukhoM 1. pAsaNAhacariu, prAkRta TeksTa sosAITI, 18/20 / 210 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kapoloMkA sevana karate the / yahA~ vividha prakArake samasta vidvAna apane-apane dezoMkA tyAga kara, yahA~ Akara rahate haiN| deva bhI svargase cyuta ho yahA~ nivAsa karanekI kAmanA karate haiN| isI dezameM podanapura nAmakA nagara hai, jo prAkATa, zAlAoM, maThoM, jinamandioM, praNAliyoM bar3akoM, modI -oNbI DAlikAoM, ArAmoM, upavanoM, nadiyoM, kUpoM, vApiyoM, vRkSoM, caurAhoM evaM vibhinna prakArake bAjArase suzobhita hai / isa nagarameM cauzAlA, U~cA, vizAla tathA vicitra grahoMse yukta rAjabhavana thA / yaha mahItalapara usI prakAra suzobhita thA jisa prakAra nabhattalameM nakSatroMsahita candramA / rAjabhavanake varNanake pazcAta mahArAja aravinda aura unakI patnI prabhAvatIke rUpa, saundarya aura guNoMkA varNana kiyA hai| anantara rAjAke purohita vizvabhUtike guNoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa purohitakI patnIkA nAma anuddharI thA, jo apane rUpalAvaNyase vizvabhUtiko AkRSTa karatI thii| isa dampattike do putra hue kamaTha aura marubhati / kamaThakI patnI madamatta mahAgajakI kariNIkI zobhA dhAraNa karanevAlI zuddha hRdaya tathA zIlavatI thii| usakA nAma varuNA thaa| marubhUtikI patnI paraloka mArgake viparIta AcaraNa karane vAlI tathA kuzIla thii| usakA nAma vasundharI thA / eka dina vizvabhatiko saMsArase birakti haI aura usane ghara-bAra chor3akara apanA pada apane putrako sauMpakara jinadIkSA grahaNa kara lii| anuddharIne bhI patikA anukaraNa kiyA aura vaha bhI pravajita ho gayI / rAjAne kamaTha aura marubhUtiko bulAkara una donoM se marubhUtiko purohitake padapara pratiSThita kiyaa| eka dina rAjA aravindako kisI zatruko vaza karaneke lie dUra deza jAnA par3A, sAthameM marubhUti bhI gayA / kintu vaha apanA samasta parivAra vahIMpara chor3a gyaa| isI samaya vaha duSTa, vinaSTa citta tathA mahAmadonmatta kamaTha gharameM rahatI huI apanI bhrAtRvadhUko dekhakara usapara anurakta ho gayA / kamaThane apane choTe bhAIkI patnIke sAtha anucita vyavahAra kiyA / jaba marubhUti zatru parAjayake anantara vApasa ghara AyA, to use kmaThakI isa anItikA patA lagA / para udAra marubhUtine kamaThako kSamA kara diyA / para rAjAko kamaThakI yaha anIti pasanda na AyI aura usane use nagarase nirvAsita kara diyaa| kamaTha eka tapovanameM praviSTa huA aura tApasiyoMke AzramameM jAkara rahane lgaa| marubhUti rAjAke dvArA samajhAye jAnepara bhI apane bhAIkI talAza karaneke lie nikala pdd'aa| vaha tApasiyoMke AzramameM pahuMcA aura vahA~ marubhUtiko paJcAgni tapa karate hue dekhakara prabhAvita huaa| usane bhAvapUrvaka usakI tIna pradakSiNAe~ kI aura praNAma karaneke lie usake caraNoM meM sira jhukaayaa| kahane lagA "he mahAbala ! prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 211 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa guNoMje AgAra mujhe kSamA kreN|" kamaTane eka zilAkhaNDa uThAkara marubhakti para prahAra kiyA, jirAsa marubhUtikA prANAnta ho gayA | marAbhUti AtaMdhyAnase garaNa karane ke kAraNa unI kAmeM mahAgajake rUpameM ulAnA huA aura kamaTha kukkUTa nAmakA bhayaMkara sarpa huaa| marubhUtikA jIva apaniyoSa gajarAja apane samUhake sAtha sampUrNa janameM bar3e anurAgase ghUmatA thA, apane samkI rakSA karatA thA / vaha kariNiyoMke sAtha kamalayukta sarovarAma vihAra karatA thaa| dvitIya mandhimeM samasta rAjyakA tyAga kara rAjA aravindake manIndra honekA varNana AyA hai| avinda bhanine cintana karate hue abadhijJAna prApta kiyaa| isa sandarbha meM naravA, tiyaMJca, manuSya aura deva gatike duHkhoMkA varNana hai / rAjA arabindane ziSkramaNa kiyA aura paJcamuSTiloJcakara dokSA dhAraNa kI / dvitIya sandhimeM 16 kar3avA hai aura isameM rAjA arabindake dIkSita hone kI vicAra dhArAkA citraNa AyA hai| tRtIya sandhimeM 16 bar3avaka haiN| tRtIya sandhrimeM aravindakI tagazcayoM aura unake vihArakA citraNa AyA hai / isa sandhi samyaktvakI mahimA, samyaktvake doSa, samyaktvakI prazaMsA, aNuvrata, guNavatta aura zikSApratoMkA svarUpa batalAyA gayA hai| jinavarakI bhavitakI prazaMsA karate hue batalAyA gayA hai ki bhavitake prabhAvase manuSya samasta dargatiyoM ke duHkhoMse chUTa jAtA hai / isI sandhimeM anighoSa gajapati ke udbodhanakA bhI sandarbha AyA hai| aravinda munine use sambo. dhita karate hue kahA-"he gajabala ! meM rAjA avinda hu~, podanapurakA svAmI haiM. yahA~ AyA hai| tU marubhUti hai, jo hAthIke rUpa meM utpanna huA hai| vidhivazAta tU isa sArthake pAsa AyA hai / maiMne pahale hI tujhe kamaThase pAsa jAnese rokA thA / usakI avahelanA kara tU isa du:khako prApta huA hai / he gajavara ! abhI bhI kucha nahIM bigar3A hai| tU mere dvArA kahe hue vacanoMkA yathAsambhava pAlana kara / samyakva aura aNujanoMko grahaNa kara, yahI tere kalyANakA mArga hai|' muni aravindane mokSalAbha kiyA ora gaja zreSTha tapazcaryAma salagna huaa| ___ caturtha sandhimeM 12 kar3avaka haiM aura apanighopa gajakI tapasyAkA varNana AyA hai / apanidhoSakI mRtyu kukkuTa sarpake daMzamase huI, para dvAdaza bhAvanAoMkA cintana karaneke kAraNa usakA janma sahastrArakalpameM huA aura kukkUTa sarpa paJcama narakameM utpanna huaa| isa cauthI sandhimeM rAjA hemaprabhu, rAjakumAra vidyatvegako kathA bhI varNita hai| prasaMgavaza munike 28 mUlaguNa evaM saMyama tapazcaryA AdikA varNana AyA hai| pAMcavIM sandhi 12 kar3avaka haiM / isa sandhimeM marubhUtikA jIva sahasrAra 212 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargase dhuta ho jamya dvIpake agara videha kSetrameM pRthvIpatti honekA varNana AyA hai| kamaThakA jIya bholake rUpameM utpanna huA hai| marubhUtikA jIva cakrAyudha sirake zveta bAloMko dekhakara saMsAnse virakta ho tapazcaryA karane lgaa| pUrva jammake vairabhAvake kAraNa kamaThakA jIva bhIlane cakrAyudhapara vANaprahAra kiyA, jisase mani cakAca dhyAnapUrvaka maraNa kara deyakameM devarUpameM utpanna hue aura bhIlakA jIca narakama utpanna huaa| chaThI sandhimeM 18 kar3avaka haiN| cakrAkA joba veyakase cyuta hokara pUrva videha kSetrake vijaya dezake majAke yahA~ kanakaprabhake rUpameM utpanna huaa| kanakaprabhane bayaska hokara apane rAjyapI samRddhi kii| usake dhana-dhAnyase sadA samRddha 32 hajAra pradeza, 96 karoDa grAbha, 59 hajAra khAna, svarNa aura cA~dIke toraNoMse yukta 84 lAkha zreSTha pura, 84 hajAra barabaTa, sukheTa aura droNamukha the / usake mana aura pavanakI gati cAle. 18 bAror3a zreSTha ghor3e, 84 lAkha madonmatta hAthI evaM samasta zatru dalakA nAza karane vAle utane hI uttama ratha the| isa rAjAke 84 lAkha aMgarakSaka, tI[sau sATha rasoIA evaM ubadana aura sammardana karane vAle 200 anucara the| 96 hajAra rAniyA~ aura tIna karor3a uttama kRSaka the| caturaMgiNI senAse ghirA huA vaha rAjA SaTskhaNDakI vijayake lie cala pdd'aa| vijayake pazcAt vaha vApasa lauTA aura AnandapUrvaka sAmrAjya karane lgaa| usakA apAra aizvayaM thA / AcAryane isa sandhima baTa tuokA varNana karate hue kanakaprabhake bhogavilAsakA citraNa kiyA hai / eka dina kanakaprabhane yazodhara munike darzana kiye aura unase kasiddhAntakA upadeza sunA / kanakaprabhane dIkSA grahaNa kii| saptama sandhimeM 13 kaDavaka haiN| ArambhameM manidIkSAko prazaMsA kI gayI hai| anantara 12 aMga aura 14 pUrvokA varNana AyA hai| muni kanakaprabhane aMga aura pUrvoke adhyayanake pazcAta pUrvAMgoM meM Ayo haI vastuoMkI saMkhyAkA adhyayana kiyA hai / isa sandarbha meM tIna hajAra nau sau pAhaDoMke adhyayanakA kathana AyA hai| kanakaprabhamunine kaThora tapazcaraNa kara AkAzagAminI Rddhi prApta kI, sAtha hI jalacaraNa, tantucaraNa, zreNicaraNa aura jaMghAcaraNa RddhiyoMke sAtha savAMvadhi, manaHparyayajJAna Adi prApta kiye| vikiyA Rddhi evaM akSINa mahAnasa Rddhi bhI prApta huii| kanakaprabhane kSIravana meM praveza kara girizikharapara ArUr3ha ho, dharmadhyAna prArambha kiyA / isI samaya kamaThake jIbane, jo ki siMhake rUpameM vahA~ nivAsa karatA thA, munipara AkramaNa kiyA aura usane munikA prANAnta kara diyA / kanakaprabhamuni samatAbhAvapUrvaka bharaNa kara vaijayanta nAmaka svargameM deva hue / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 213 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaThakA jIva vibhinna yoniyoMmeM janya-maraNa karatA huA AhANa kulameM utpanna huaa| usane raziSTa nAmaka napasTIke mAza nAsadIkSA rAma kI aura vaha paJcAgnitapa karane lgaa| __ AThavI sandhimeM 23 kar3abaka haiM / isa sandhimeM vArANamIke rAjA hayasana aura unakI patnI bAmAdevIkA varNana AyA hai| tIrthaMkara pArzvanAthake garbhama Aneke cha: mahIne pahilese hI devoM dvArA ratnoMkI varSA huI aura bAmAdevIkI sevAke lie devAMganoMkA Agamana huA / vAmAdevIne rAtrike caturtha praharameM 16 svapna dekhe aura ina svapnoMkA phala rAjA hayasenase puuchaa| hayasename svapnoMke phalapara prakAza DAlate hue batalAyA ki tumheM saMsAroddhAraka putra utpanna hogaa| isa putrakA mahattva sarvatra vyApta ho jaaygaa| anantara tIrthaMkara pArzvanAthakA garbhAvataraNa, janmAbhiSeka, karNachedana, nAmakaraNakA varNana AyA hai| indra tIrthaMkara pArvako vAmAdevIke pAsa chor3akara svarga calA gayA / nauvIM sandhimeM 14 kar3avaka hai aura jayasenako bhavanameM kiye gaye janmotsavakA citraNa hai / putra-utpattise hayasenako samRddhi adhika bar3hI | zanaiH-zanaH pArzvanAtha bAlyAvasthA pAra kara 31veM varSa meM praviSTa hAe / hayasenakI rAjasabhAmaM bhUTAna, mauya, ikSvAku, kaccha, sindhu Adi vibhinna dezoMke gajA upasthita hue| eka dina rAjasabhAmeM dUta AyA aura usane kurAsthalo rAjA dvArA dIkSA grahaNa kiye jAnekA varNana kiyA / hRyasebha isa samAcArase duHkhita huaa| isI bIca dUttane kuzasthalapara yavana rAjA dvArA AkramaNa aura dhamakI diye jAnekI bAta btlaayii| hayasenane pratijJA kI ki yavanakA garva khavaM kara duuNgaa| usane yuddhake lie prasthAna kiyA / dasavIM sandhimeM 14 kar3avaka haiN| isa sandhike ArambhameM batAyA gayA hai ki pArzvanAtha yavana senAkA sAmanA karaneke lie cala par3e / hayasenane pArzvanAthako bahuta samajhAyA ki abhI tuma bAlaka ho, yuddha meM praur3ha vyaktiyoMko hI jAnA cAhiye / ata: tuma yahIM nivAsa karo aura maiM yuddhake lie jaauuNgaa| pAzrvanAthane nivedana kiyA ki zizu tathA bAlakakA lAlana-pAlana karanA pitAkA katrtavya hai| isake viparIta vRddhAvasthAmeM pitAkI sevA-suzruSA karanA putrakA dharma hai| ata: kumArane yuddha meM jAneke lie atyadhika Agraha kiyA, jise pitAko svIkAra karanA par3A / caturaMgiNIse yukta kumAra pArzvanAthane yuddha ke lie prasthAna kiyA / mArgameM nAnAprakArake zakuna hue| sarovarake samIpa senAkA zidhira pdd'aa| isa sandarbha meM AcArya ne sUryAsta, sandhyA, rAtri, candrodaya, sUryodaya, sainyaprasthAna AdikA sundara citraNa kiyA hai| kuzasthalake rAjA ravikItine kumAra pAvakA 214 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata kiyaa| isake pazcAt gyArahavIM sandhike 13 kar3avakoMmeM yuddhakA varNana AyA hai| batAyA hai ki kumArakA Agamana sunakara yavanarAja sazaMkita huA / pArardhaka A jAnese ravikItikI senAkA bala bar3hA aura gavanarAjakI senAke sAtha bhayaMkara paddha hone lgaa| ravikIrtine apUrva raNakauzala dikhalAyA / yavanarAjake bahutase sAmanta aura vIra ravikIrti dvAro parAsta kiye gye| bArahavIM sandhimeM 15 kar3avaka haiN| ArambhameM yavanarAjake gajabalakA ravikIrtipara AkramaNa karanekA citraNa AyA hai| vikIrtine atyanta kauzalapUrvaka gajasenAkA vinAza kiyA, para vizAla gajavAhinI ke samakSa unakI gaSita kuNThita hone lgii| ravikItike mantriyoMne isa raNadazAko dekhakara kamAra pAvase nivedana kiyA ki Apa aba yuddha karaneke liA taiyAra ho jAiye / ApakI zaktike samakSa tralokyakI zakti natamastaka hai / kumAra pArzva eka akSauhiNI azva, gaja, ratha aura paidala sainikoM mahita raNabhUmimeM praviSTa hue / pAzcane zatruke majamamUhako kSaNabharameM titara-bitara kara diyaa| kamAra pAtrake mAtha yuddha karaneke lie yavanarAja aneka prakArako taiyAriyAM karane lagA aura usane divya astroMkA prayoga kiyaa| yavanarAjane vibhinna astroMkA prayoga kiyA, para usakA eka bhI vANa sArthaka na huA / kumAra pAvane yavanarAhako bandI banA liga ! terahavIM sandhimeM 20 kar3avaka haiN| ArambhameM yavanarAjake bhaTo dvArA AtmasamarpaNakA vRtAnta AyA hai| yuddhasamAptike anantara kumAra pAyane kuzasthalImeM praveza kiyaa| ravikItine vibhinna prakArase kumArakA svAgata aura Atithya kiyaa| yavanarAjake mantrIne Akara sandhikA prastAva upasthita kiyaa| kumAra pAzcane yavanarAjako mukta kara diyA aura sandhikA prastAva svIkRta kara liyA gyaa| ravikIrtine apane mantriyoMse parAmarza kara apanI kanyAkA vivAha kumAra pAvase karanekI icchA vyakta kii| vivAhake lie ravi, candrase zuddha lAna nizcita kI gyii| isI samaya kumAra pAvako sUcanA milI ki nagarake bAhara kucha tapasvI Aye hue haiN| kumAra pArzva una tapasviyoMko udbodhana karaneke lie cala paDe / vahA~ jAkara dekhA ki jina lakar3iyoMko jalAkara paJcAgnitapa kiyA jA rahA hai, unameM eka lakar3Ike bIca sapaM hai| kumArane rokate hae kahAisa lakar3Iko mata jalAo, isameM sA~pa hai / tapasviyoMke bIca rahanevAlA kamaTha kA jIva tApasI ruSTa huA aura krodhapUrvaka bolA-isa lakar3ImeM sarpa kahA~ hai ? yaha rAjA khala hai / maiM abhI isa lakar3Iko phAr3akara dekhatA huuN| lakar3Iko phAr3A gayA, to usameMse eka viSadhara bhujaMga niklaa| sabhI dekhakara Azcaryacakita raha gye| kamaThake jIvako to atyadhika pazcAttApa huaa| usane anazana kara prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 215 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva hiMsA aura parigrahakA tyAga kara paJcatva prApta kiyaa| svarga gayA aura vahA~ deviyoMke sAtha vicaraNa karane lagA 1 pArcakumArane sarpako paJcanamaskAra mantra diyA jisake prabhAvale pAtAlameM. nAgarAjoMke bIca tIna palyakI AyavAlA dharaNendradeva huaa| sarpakI matyuko dekhakara kumArake manameM virakti huI aura vaha saMsArake bhogoMko asAra samajhane lgaa| laukAntika devoMne Akara kumArake vairAgyakI vRddhi kI aura kumArane jinadIkSA grahaNa kii| kumArake dIkSita honese ravikIti aura prabhAvatIko vizeSa kaSTa huA | jaba hapasenAne kumArakI dIzAkA samAcAra sUnA, to hataprabha ho gyaa| mantriyoMne use bahuta smjhaayaa| mAtA vAmAdevIko bhI putrake dIkSA samAcArase kaSTa huA! mandriyoMne kisI prakAra hayasena aura vAmAdevIko samajhAkara santuSTa kiyaa| caudahavIM saMdhimeM 30 kar3avaka hai| ArambhameM pArzvanAdhake tapa aura saMyamakA citraNa kiyA hai| AkAzamArgase jAte hae asurendra ke vimAnakA sthagana honA aura sthaganakA kAraNa pArzvakUmArako jAnakara asurendra dvArA pArzvanAthako mAra DAlanekA nizcaya karanA evaM nAnA prakArake upasarga denA, aura upasargoke zamanake liyA dharaNandrakA AnA, nAgarAja dvArA pAvakI sevA karanA udhA asurakumArako upargana karane ke lie cetAvanI denA AdikA varNana AyA hai| pArzvanAyakI kevalajJAnakI utpatti bhI isI sandhimeM varNita hai / pandrahavIM sandhimeM 12 kar3avaka haiM ! kevalajJAnako prazaMsAko gayI hai / devoM dvArA kevalajJAnakalyANaka sampanna karanevAle utsavakA varNana AyA hai| indra dvArA chor3e gaye vajrase asurakumArakA pArzvanAthake zaraNa meM jAnA, indra dvArA samabazaraNakI racanA, devoM dvArA jinendrako stuti, indrakI upadeza dene hetu prArthanA Adi viSaya isI sandhimeM Aye haiN| solahavIM sandhimeM 18 kar3avaka haiM / ArambhameM gaNadhara dvArA lokotpatipara prakAza DAlane ke lie Agraha kiyA gayA hai aura samavazaraNa meM AvArA, lokAkAza, meru, adholoka, urva loka, svarga Adike varNanake pazcAt vaimAnika jyotiSI, vyantara aura bhavanavAsiyoMkI AyukA varNana AyA hai / madhyaloka aura usameM sthita jambUdvIpa, sapta kSetra, SaT kulAcala pUrva-apara videha, gaMgAdi nadiyA~ lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDa, kAlodadhi, puSkarArdhadvIpa, DhAIdvIpale kSetra, parvatAdidvIpasamudromeM sUrya-candrakI saMkhyA, tInoM vAtapalayoMkA svarUpa evaM kamaThAsura dvArA jinendrase kSamAyAcanAkA varNana AyA hai| satrahavIM sandhimeM 24 kar3avaka haiN| isa sandhimeM kuzasthalImeM jinendrake samayazaraNakA pahu~canA, ravikIrtikA jinendrake pAsa Agamana, zalAkApuruSoMke sambandha216 : tIrthakara mahAvIra aura unako ApAryaparamparA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jAnane kI icchA, avasarpiNI aura utsarpiNI kAlacakra, suSama-suSamA, suSamA, suSama duHSamA, duHSama- suSamA, duHSamA, duHSama duHSamA ina chaha kAloMkA varNana kiyA gayA hai| tRttIya kAlake antameM RSabhadevAdi caturviMzati tIrthaMkaroMkI utpatti, tIrthaMkaroMkI kAyAkA pramANa, unake janmasthAna, varNa, Ayu, tIrthaMkaroMke tIrtha kI avadhi dvAdaza cakravartI, nava baladeva, nava nArAyaNa, nava pratinArAyaNa AdikA varNana AyA hai| ravikIrti bhI tIrthaMkara pArzvanAthake upadezase prabhAcita hokara dIkSita ho jAtA hai aura pAzvaMbhAthake samavazaraNa meM zaurIpura pahu~catA hai| P 18vIM sandhimeM 22 kar3avaka haiN| samavazaraNa meM naraka jAnevAle manuSyoMke kRtyoMke pazcAt tiryaJcagatike jIvoMkA vivaraNa AyA hai / manuSyagattike jIvoMke do bheda kiye haiM- karmabhUmike manuSya aura bhogabhUmike / bhogabhUmi meM utpanna hone vAleoke satkAryakA varNana karate hue r3hAI dvIpakI 170 karmabhUmiyoM kA vivecana kiyA hai / devagati meM utpanna karAnevAle satkRtyoM kA citraNa kara samavazaraNa meM vAmAdevI aura hamasenako upadeza diye jAnekA kathana AyA hai | nAgarAjadvArA pUrvajanmake vRttAntake sambandha meM pUchanepara dazabhavoM kI kathAkA saMkSepa meM citraNa AyA hai / yasena bhI dIkSita ho jAtA hai aura anta meM grantha paricaya aura granthakArakI guruparamparA ke sAtha grantha samApta ho jAtA hai / yaha grantha jaina siddhAnta aura kAvyako dRSTise mahattvapUrNa hai / isameM samyaktva, zrAvakadharma, sunidharma, karmasiddhAnta, vizvakA svarUpa AdikA citraNa AyA hai / samyaktvake svarUpakA vivecana nizcaya aura vyavahAra donoM hI dRSTiyoMse kiyA gayA hai / isa grantha meM samyaktvake cAra guNa - 1. muniyoMke doSoMkA gopana, 2. cyutacAritra vyaktiyoMkA punaH samyak caritra meM sthApana 3. vAtsalya aura 4 prabhAvanA batalAye haiM / pA~ca doSoMmeM - 1. zaMkA, 2. AkAMkSA, 3 vicikitsA 4 mUDhadRSTi, aura 5. parasamayaprazaMsAkI gaNanA kI hai| zrAvakadharma ke antargata guNavrata, aNuvrata, zikSAvratakA kathana AyA hai| munirmake antargata 28 mUlaguNa -- pAMca mahAvratoMkA pAlana, pA~ca samitiyoMkA dhAraNa, paMcaindriyoMkA nigraha, SaDAvazyaka, khar3e-khar3e bhojana, eka bAra bhojana, bastratyAga, kezaluJca, asnAna, bhUmizayana aura adanta dhAvana mUlAcArake samAna hI isa granthameM Aye haiM / tapake do bheda kiye haiM- bAhya aura Abhyantara / anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayanAsana aura kAyakleza ye chaha bAhya tapake bheda haiM / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtta, svAdhyAya, vyutsagaM aura dhyAna ye chaha Abhyantara tapake bheda haiN| ina mUlaguNoMke sAtha 22 parIpaha aura uttaraguNoMkA bhI kathana prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 217 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyA hai| karmasiddhAnta aura sRSTividyAke sambandhameM aneka mahattvapUrNa bAteM batalAyI gayI hai| ___ kAvyako dRSTi se bhI yaha grantha kama mahattvapUrNa nahIM hai| isameM mahAkAvyake sabhI lakSaNa ghaTita hote haiM / AcArya ne Sar3aRtu, sandhyA, rAtri, nadI, vana, parvata, sUryodaya, candrodaya AdikA sundara citraNa kiyA hai / yahA~ udAharaNArtha candrodaya varNanakI kucha paMktiyA~ prastuta kI jAtI haiM ailvaMtari bhuaNahA suhu jaNaMtu Nahi uiu caMdutama bhAhaNaMtu / ANaMda-jaNaNu paramattha-gabbhu avayariu NAi paha amiya-kuMbhu / caMduggame viyasiya kumubha-saMDa majaliya sarehi pNky-uddNdd| sAsa-somu vilimiha Nata sUhAi suruggama viDasar3a guNaha jAi / ahavA jagi jo jasu Thiyau citti guNa-rahiu vi sammaDa dei titti / mayalaMchaNa-kiraNahiM timiru NaTha joNhANala paripuNNa didacha / koDataha mihuNaha~ sukSu jAu romaMcita taNu ucchalija rAu / pisi bhIsaNa ali-ula-sama-sadosa tama-rahiya sasakeM kiya sattosa / bahu-doSa vi ahavA mahila hoi pariMgariya supuriseM soha dei / ghattA--hu sayalu vikiu akalaMkiu thiu sakalaMkita caMda-saNu / Niya-kajjaho viusa vi bhullAhi garavara kiM puNu iyara-jaNu' ! isI samaya saMsArako sukha pahuMcAtA haA tathA andhakArapaTalakA nAza karatA huA candramA nabhameM udita huaa| Anandako utpatti karanevAlA tathA paramArthabhAvako dhAraNa karanevAlA vaha candra nabhameM amasakumbhake samAna avatarita huA / candrodayake samaya kumudasamaha vikasita huA tathA sarovaroMmeM vikasita kamala mukulita hue| saumyacandra bhI nalinIko nahIM suhaataa| vaha sUryodayapara hI praphullita hotI hai aura guNoMkA utkarNa prApta karatI hai| athavA isa saMsArameM jo jisake cittameM basA huA hai, vaha guNahIna hote hue bhI usakI tRpti karatA hai| candramAkI kiraNoMse andhakArakA nAza huA tathA gagana jyotsnAjalase paripUrNa dikhalAyI diyA 1 krIr3AmeM Asakta yugaloMko sukha prApta huA, unake zarIrameM romAMca huA aura anurAga umar3a pdd'aa| bhramarasamUhake samAna kAlI evaM bhISaNa rAtriko candramAne tamarahita aura zobhAyukta banAyA athavA atyadhika doSapUrNa vyakti bhI satpuruSako saMgatimeM zobhita hotA hai / candramAne samasta AkAzako kalaMkarahita kiyA kintu svayaM candramAkA zarIra kalaMka yukta 1. paasnnaahcriu--10|11| 218 : tIrthakara mahAvIra aura unakI pAcArya-paramparA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahA / jaba vidvAn tathA uttama puruSa bhI apanA kArya bhUla jAte haiM, taba phira anya logoMkI kyA bAta ? isa prakAra AcArya pakSItine dharma, darzana aura kAnyakI triveNo isa granthameM eka sAtha pravAhita ko hai| AcArya indranandi dvitIya indranandi nAmake kaI AcAryoMke ullekha milate haiN| zrutAvatArake kartA aura jyAlinIkalpake kartA indranandise bhinna kaI indranandiyoMke nirdeza prApta haiN| zrutAvatArake kartAko sva. zrI paM0 nAthUrAmajI premIne gommaTasAra aura malliSeNaprazastike indranandise abhinna svIkAra kiyA hai| zratAvatArameM vIrasena aura jinasena AcArya takako hI siddhAntaracanAkA ullekha hai| ataH yadi nAmacandrIMcAyaka pIche hue hAta so bahuta sambhava hai ki gommaTasArakA bhI ullekha karate | caturtha indranandi nItisAra athavA samayabhUSaNake kartA haiM jo nemicandra AcAryake pazcAt hue haiN| unhoMne nItisArake eka padyameM somadevAdikake sAtha nemicandrakA bhI nAmollekha kiyA hai / paJcama indranandi indranandi-saMhitAke racayitA hai / bahuta sambhava hai ki ye hI indranandi pUjA-vidhika bhI kartA ho / dAyabhAgaprakaraNake antameM pAyI jAnevAlI gAthAoMse bahuta kucha spaSTatA prApta hotI hai pujja pujjavihANe jiNaseNAivIraseNagurujuttai / pujjassa yA ya guNabhasUrIhi jaha tahuddiTTA // 63 / / vasuNaMdi-iMdaNaMdi ya taha ya muNiemasaMdhigaNinAhaM (hiM) / raciyA purajavihI yA puvvakkamado viNihiTThA // 64 / / goyama-samaMtabhadda ya acalaM kasumAgadimuNiNAhiM / / vasuNaMdi-iMdaNaMdihiM raciyA sA saMhitA pamANA hu / / 65 / / dUsarI gASAmeM vasunandike sAtha ekasaMSimunikA bhI ullekha hai, jo eka saMdhi-saMhitAke kartA haiM, jinakA samaya vikramako 13vIM zatAbdI hai| ataeva ina indranandiko ekasaMdhibhaTTArakake bAdakA vidvAn mAnanA hogaa| premIjIne cheda-piNDako indranandisaMhitAke kartAkI kRti mAnA hai aura isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki yaha grantha ukta saMhitAmeM usake caturtha adhyAyake rUpameM samAviSTa pAyA jaratA hai| ataeva premIjIne cheda-piNDake kartAko 13vIM zatAbdIke bAdakA vidvAn mAnA hai| zrI AcArya jugalakizora mukhtArane cheda-piNDako svatantra kRti mAnA hai prabuddhAcArya evaM parambharApoSakAcArya : 219 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usakA racayitA indranandise bhinna koI anya indranandi hai| mukhtAra sAhabane likhA hai-"merI rAyameM yaha cheda-piNDa jo apanI racanA zailI Adi parase eka vyavasthita svatantra grantha mAlUma hotA hai| yadi ukta indranandi saMhitAmeM bhI pAyA jAtA hai to usameM usI taraha apanAyA gayA hai jisa taraha ki 17vIM zatAbdokI banI huI bhadrabAhusaMhitAmeM "bhadrabAhu-nimittazAstra' nAmake eka prAcIna granthako apanAyA gayA hai aura jisa taraha usake ukta prakAra apanAye jAnese vaha 17vIM zatAbdIkA anya nahIM ho jAtA, usI taraha cheda-piNDake indranandisaMhitAmeM samAviSTa ho jAnemAse yaha vi0 kI 13vIM zatAbdIkI athavA usake bAdakI kRti nahIM ho jAtA / vAstavameM cheda-piNDa saMhitA zAstrakI apekSA na rakhatA huA apane viSayakA eka bilkula svatantra grantha hai| yaha bAta usake sAhityako AdyopAnta gaurase par3hanepara bhalI prakAra spaSTa ho jAtI hai| usake anta meM gAthA saMkhyA tathA zloka saMkhyAkA diyA jAnA aura usakA grantha parimANa prakaTa karanA bhI isI bAtako puSTa karatA hai| yadi vaha mUlataH aura vastutaH saMhitAkA eka aMga hotA to grantha parimANa usI taka sImita na rahakara sArI saMhitAkA grantha parimANa hotA aura vaha saMhitAke ho antameM rahatA, na ki usake kisI aMgavizeSake anantara / " AcArya jugalakizora mukhtArake uparyukta kathanase spaSTa hai ki cheda-piNDa eka svatantra grantha hai| isakA samAveza indranandisaMhitAmeM kiyA gayA hai| isako sAhityika praur3hatA, gambhIratA aura viSaya-vyavasthA bhI ise svatantra grantha siddha karatI hai| jIvazAstra aura kalpavyavahAra jaise prAcIna granthoMkA ullekha honese cheda-piNDake racayitA indranandikI prAcInatA svata: siddha ho jAtI hai / thI AcArya jugalakizorajIne anumAna kiyA thA ki cheda-piNDake racayitA indranandi malliSeNaprazastimeM nirdiSTa indranandi hai| isa granthakI prazastike padyameM kahA gayA hai-- bhAve' chedapiMDaM jo evaM IdaNadiNiracidaM / loiyalouttarie bavahAre hoi so kusalo / iya iMdaNadijoiMdaviraiyaM sajmaNANa malaharaNaM / vihiyaM taM bhattIe sammatapasattacittaNa // uparyukta gAthAoMse milatA julatA bhAva malliSeNa prazastike nimnalikhita padyameM pAyA jAtA hai1. purAtana jaina vAkya sUcI [prathama bhAga], sampAdaka : AcArya jugalakizora mukhtAra, vIra sevA mandira, san 1950, prastAvanA pR0 108 / 2. chedapiNDa, mANikacandra granthamAlA, granyAMka 28, gApA-361, 362 (1) / 220 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durita-graha- nigrahAdbhayaM yadi bho bhUri-narendra vanditam / nanu tena hi bhavyadehino bhajata zrImunimindranandinam // 1 arthAt he bhavyajIvo ! yadi tumheM durita-nigrahoMse - pAparUpI grahake dvArA pakar3e jAne se kucha bhaya hotA hai to aneka narendra vandita indranandi muniko bhajo / indranandi prAyazcitta vidhi dvArA pAparUpa grahakA nirAkaraNa karanevAla haiM / ataeva unake prAyazcitta zAstrake par3hane kI ora kiyA gayA saMketa pratIta hotA hai / cheda-piNDa granthake prazasti padyameM bhI isa zAstrako malaharaNa karane vAlA batAyA hai / ataeva yaha anumAna nirdoSa hai ki malliSeNa prazasti meM ullikhita indranandi hI cheda- piNDake racayitA indranandi haiM / malliSeNa prazasti zaka saMvat 1050, phAlguna zuklA tRtIyAko ati kI gayI hai / ataeva indranandikA samaya isase pUrva honA caahie| hamArA anumAna hai ki ina indranandikA samaya I0 san kI dazama zatAbdIkA uttarArddha yA 11vIM zatIkA purvAdhaM honA sambhava hai / racanA-paricaya indranandikA chedapiNDa nAmaka grantha upalabdha hotA hai / isa granthakA prakAzana mANikacandra granthamAlAse vi0 saM0 1978 meM huA hai / prakAzita pratimeM 362 gAthAe~ haiM, para grantha meM nibaddha gAthA meM 333 hI gAthAoMkI saMkhyA batAyI hai aura iloka pramANa 420 batAyA gayA hai-- caurasayAI vIsutarAI gaMthassa parimANaM / tetIsuttaratisayapamANaM gAhANibaddhassa / / zrI premIjIne 'tetIsuttara' ke sthAnapara 'bAsaTTayuttara' pATha svIkAra kiyA hai, para AcArya jugalakizora mukhtArane isa mAnyatAkA khaNDana kiyA hai aura unhoMne mUla gAthAe~ 333 hI mAnI haiN| zeSa gAthAoMko prakSipta mAnA hai / 29. gAthAe~ jahA~-tahA~ prakSipta rUpameM samAviSTa ho gayI haiN| mukhtAra sAhabane kucha gAthAoMkI chAnabInakara unheM prakSipta siddha kiyA hai, para hameM mustAra sAhaba ke tarpha samIdhIna pratIta nahIM hote / hamane samasta grantha 362kI akSara saMkhyA ginakara zloka mAna nikAlA to 420 zlokase kucha hI akSara bar3hate haiM / ataeva isa grantha meM prakSipta yA vyarthakI bar3hI huI gAthAoM meM na kahIM puna1. jainazilAlekha saMgraha, mANikacandra panvamAlA, prathama bhAga, zilAlekha saMkhyA54, padya - 27, pR0 106 / 2. chedapiNDa mANika candra graMthamAlA, prathAMka- 18, gAthA - 360 1075 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 221 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rukti hai, aura na aisA krama hI hai jisase kahIM bhI prakSipta honekI kalpanA kI jAya / lipikartAko asAvadhAnIse yA anya kisI kAraNavaza 'tetIsuttara' pATha nimta ho gayA hai| noca kApalepAra 20 iyona mAthAoMmeM hI pUrNa hotI hai| ArambhameM AcAryane prAyazcitta, cheda, mala-haraNa, pApa-nAzana, zuddhi, puNya, pavitra, pAbana-ye saba prAyazcittake mAmAntara batAye haiN| prAyazcittake dvArA cittAdikI zuddhi karake Atma-vikAsako prApta kiyA jAtA hai / jo AtmavikAsa athavA muktiko prApta karanA cAhate haiM unheM apane doSoM-aparAdhoMpara kar3I daSTi rakhane kI AvazyakatA hai| kisa doSa yA aparAdhake lie kauna-sA daNDa yA prAyazcitta vihita hai-yahI isa granthakA varNya-viSaya hai| muni, AryikA, zrAvaka aura dhAvikArUpa catuHsaMgha aura brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdrarUpa caturvidha varNake sabhI strI-puruSoMko lakSyakara grantha likhA gayA hai| doSoMke prakAroM aura unake AgamAdi vihita tapazcaraNAdirUpa saMzodhanoMkA isameM nirdeza aura saMketa kiyA hai| yaha aneka AcAryoMke upadezako adhigata karake jIta aura kalpa vyavahArAdi prAcIna zAstroMke AdhArapara nirmita hai| Atma-zuddhikA sAdhana prAyazcitta ho hai / isa prAyazcittase hI Atmazuddhi sambhava hai / Arambhako 40 gAthAoMmeM mUla guNoMke pazcAt prathama mahAvratakA varNana AyA hai / granthakA prathama mUla guNAdhikAra hai aura dvitIya mahAvratAdhikAra / isa mahAvratAdhikArake antargata prathama prakaraNameM prathama mahAvatakA nirUpaNa kiyA hai| dvitIya aura tRtIya mahAvatAdhikAra nAmaka tRtIya prakaraNa meM 41-46 gAthAeM haiN| ina cha: gAthAoMmeM dvitIya aura tRtoya mahAvratakA varNana kiyA hai tathA ina vratoMmeM honevAle doSoM aura unakI prAyazcitta vidhiyoMkA kathana AyA hai / caturtha prakaraNa caturtha mahAvratAdhikAra nAmakA hai / isameM 47-60 gAthAeM haiM ! isa vratama laganevAle doSoM aura una doSoMko dUra karane hetu upavAsAdi prAyazcittokA varNana hai| paJcama prakaraNa paJcama mahApratAdhikAra nAmakA hai| isameM 61se lekara 68 taka gAthAeM haiN| parigraha parimANa mahAvrata meM pramAda yA ajJAnatApUrvaka laganevAle doSaM aura unakI prAyazcittavidhiyoMkA varNana AyA hai / SaSThaprakaraNa rAtri-bhojana tyAga nAmaka SaSThavatAdhikAra AyA hai / isameM 69-75 gAthAeM haiN| svapnameM rAtri-bhojana karanA, asamaya meM bhojana karanA, rogAvasthA yA upasavisthAmeM beThakara bhojana karanA Adi doSoMke prAyazcitoMkA varNana AyA hai / saptama prakaraNase lekara ekAdaza prakaraNa taka 76103 gAthAeM haiN| inameM paJca samitiyoM meM lagane vAle doSa aura unameM vihita prAyazcittoMkA kathana kiyA hai / dvAdaza indriya nirodhAdhikArameM eka ho 222 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA hai / indriyanirodhameM honevAle aticAroMko zuddhike lie eka, do, tona, cAra aura pAMca upavAsa karanekA varNana AyA hai| 13vo adhikAra kezaluUcAdhikAra hai / isameM 105-108 gAthAeM haiN| samayakA atikramaNa kara kezaluJca karanA yA Agamokta vidhike anusAra kaizalaJca na karane sambandhI prAyazcittoMkA varNana hai| caturdaza SaDAvazyakAdhikArameM 109-123, paJcadaza acelakAdhikArameM 124-25, SoDaza asnAna-adanta-mana-kSitizayanAdhikArameM 126vIM gAthA, saptadaza sthitibhojanakamavatAdhikArameM 127vIM gAthA, aSTAdaza uttaraguNAdhikArameM 129-152 gAthAe~, ekonaviMzati calikA prakaraNameM 153-173 gAthAeM", 20veM dazAvadha prAyazcittAdhikArameM 174-175 gAthAe', 21veM AlocanAdhikArameM 177-181 gAthAeM, 22veM pratikamaNAdhikArameM 182-187, 23veM ubhayAdhikArameM 188-189 gAthAe~, 24veM vivekAdhikArameM 120-193 gAthAeM, 25veM vyutsargaadhikArameM 194-202, 26vaM tapAdhikArameM 203-208, 226-242, 27veM paMcakaadhikArameM 209-215, 28veM mAsika caturmAsika adhikArameM 216-218, 28veM SApamAsikAdhikArameM 212-225, 30veM chedAdhikArameM 243-252, 31veM mUlAdhikArameM 253-261, 32veM svagaNAnupasthAna adhikArameM 262-269, 33ve paragaNAnupasthAna adhikAra meM 270-275, 33veM pArazcika adhikArameM 276-284, 34veM zraddhAnAdhikAra meM 285-287, 35veM RSi prAyazcitta adhikArameM 288vIM gAyA, 36veM saMyatikA yA zravaNo nAma adhikArameM 289-302 aura 37veM trividhazrAvaka prAyazcittAdhikArameM 337-369 gAthAe~ AyI haiN| nAmAnusAra tattadadhikArameM honevAle doSa aura una doSoMke nirAkaraNArtha prAyazcittavidhikA varNana AyA hai / vastutaH yaha prAyazcittazAstra Atma-zuddhike lie atyanta upayogI hai / malaguNa aura aura uttaraguNoMmeM pramAda yA ajJAnase laganevAle doSoMkA kathana kiyA gayA hai| AcArya vasunandi prathama vasunandi nAmake aneka AcArya hue haiN| eka hI vasunandiko AptamImAMsAvRtti, jinazatakaTIkA, mUlAcAravRtti, pratiSThAsArasaMgraha racanAe~ sambhava nahIM haiM / grantha parIkSaNoMse yaha anumAna hotA hai ki AptamImAMsAvRtti aura jinazataka TIkAke racayitA eka hI vyakti haiM / isI prakAra pratiSThApATha aura zrAvakAcArake racayitA bhI eka hI vasunandi hoMge, kyoMki ina donoM racanAoM meM paryApta sAmya hai| vasundi prathamane pratiSThAsaMgrahakI racanA saMskRta bhASAmeM kI hai aura zrAvakAcAra yA upAsakAdhyayanakI racanA prAkRta bhASAmeM | ataH spaSTa hai ki ye ubhaya bhASAke zAtA the| yahI kAraNa hai ki basunandiko uttaravartI prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 223 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryAMne saiddhAntika upAdhi dvArA ullikhita kiyA hai| zrAvakAcArakI prazasti meM vasunandine apanI guruparamparAkA nimna prakAra ullekha kiyA hai gAyI siriSadasaMtANe | siridiNAmeNa || emapa bhavvaNakumuyavarNasisirayaro kittI jassidusumbhA sayalabhuvaNamajjahicchaM bhamittA, NinvaM sA sajjaNANaM hiyama vayaNa-soe nivAsa kareI / jo siddhataMburAsi suNayataraNamA sejjalIlAvatiSNo / vaNNeu' ko samatyo sayalagugagaNaM se viyaDDho biloe // sisso tassa jidisAsaNarao siddha tapAraMgao, khaMtI - meSTva-lAhabAdasahAdhammammi jio / puNe dujjala kittipUrithajao cAritalacchIharo, saMjAo NayanaMdiNAmamuNiNo bhAsANaMda // sisso tassa jiNAgama-jala nihivelAta raMgadhoyamaNo / saMjAo sayalajae vikkhAo nemicandu ti // tassa pasAeNa mae Airiya paraMparAgayaM satthaM / cacchallayAe raiyaM bhaviyANa muvAsayajhaNaM // 1 zrI kundakundAcAryakI AmnAya meM svasamaya aura parasamaya ke jJAyaka bhavyajanarUpa kumudavanako vikasita karanevAle candratulya zrInandi nAmake AcArya hue| jisakI ghandra bhI zubha kIrti samasta bhuvanoMke bhItara icchAnusAra paribhramaNa kara puna: vaha sajjanoMke hRdaya, bhukha aura zrotrameM nivAsa karatI hai, jo sunayarUpa naukA Azraya lekara siddhAntarUpa samudrako lIlAmAtrase pAra kara gaye una zrInandi AcArya ke samasta guNagaNoMkA kauna varNana kara sakatA hai / una zrInandi AcAryakA ziSya jinendrazAsanameM rata siddhAntakA pAraMgata, kSamA, mArdaya, Arjava Adi daza prakArake dharmameM nitya udyata, pUrNacandra ke samAna ujjvalakIrti jalako pavitra karanevAlA cAritrarUpI lakSmIkA dhAraka aura bhavyajIvoMke hRdayako Anandita karanevAlA nayanandi nAmakA muni huA / usa nayanandikA ziSya jinAgamarUpa jalanidhiko belAta raMgoMse dhule hue hRdayavAlA nemicandra - isa nAmase sakala jagat meM prasiddha huA / una nemicandra AcAryake prasAdase maiMne AcArya paramparAse AyA huA yaha upAsakAdhyayanazAstra vAtsalyabhAvanA se prerita hokara bhavyajIvoMke lie racA hai / isa prazastise spaSTa hai ki kundakundAcAryako paramparA meM zrInandi nAmake 1. vasunavi zrAvakAcAra, bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa, prazasti, gAyA - 540 - 544 / 224 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI vAcArya-paramparA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hue| unake ziSya nayanandi aura nayanandike ziSya nemicandra hue / nemicandrake prasAdase vasunandine yaha upAsakAdhyayana likhA hai / __ AcArya vasunandine AcArya nayanandiko apane dAdAguruke rUpameM smaraNa kiyA hai / 'sudaMsagari 3' kI prasaritameM batAyA hai ki pAnaveza mahArAja bhoja aneka vidvAna aura AcAryoMke AzrayadAtA the / likhA hai ArAma-gAma-puravaraNivesa, supasiddha avaMtI NAma desa | suravaipuriva vivahayaNaiTTa, tahi asthi dhAraNayaro gariTTa / / raNiduddhara arivara-sela-vajja, riddhiya devAsura jaNiya cojju / tiyaNu NArAyaNa siriNikeja, tahiM paravaipuMgamu bhoyadeva // maNigaNapahasiyaravigabhasthi, tahi jiNavara yaddhavihAra asthi / Niva vikkammakAlahI bavagaesa, eyAraha saMvacchara sa esu / tahiM kevali cariu amaracchareNa, NayaNaMdI virayau vitthareNa // ' isa prazastise yaha spaSTa hai ki nayanandi dhArAnareza mahArAja bhojake samayavidyamAna the aura unhoMne vi0 saM0 1100 meM 'sudaMsaNacariukI racanA kI / nayanandi suprasiddha tAkika parIkSAmakhasUtrakAra AcArya mANikanandike ziSya the| basunandine apanI prazastimeM nayanandiko zrInandikA ziSya likhA hai| nayanandine apanI garuparampasameM zrInandike nAmakA ullekha nahIM kiyA / vasu. naMdikA zrInandise kyA abhiprAya hai--yaha spaSTa nahIM hotaa| zrI paM0 hIrAlAlajo siddhAntazAstrIkA anumAna hai ki rAmanandike lie hI vasunandine zrInandikA prayoga kiyaa| kyoMki jina vizeSaNoMse nayanandine rAmanandikA smaraNa kiyA hai, unhIM vizeSaNoMkA prayoga vasunandine zrInandike lie kiyA hai / nayanandike ziSya nemicandra hue aura unake ziSya vasunandi / / sthiti-kAla prattharacanAkAra vasanandine isa granthake nirmANakA samaya nahIM diyA hai| parantu unakI isa kRtikA ullekha 13 vIM zatAbdIke vidvAna paMDita AzAdharane apane 'sAgAradharmAmRta'ko TokAmeM kiyA hai / isase spaSTa hai ki inakA samaya 13 dI zatAbdIke pUrva nizcita hai / mUlAcArako AcAravRttimeM 11 vIM zatAbdIke vidvAn AcArya amitagatike upAsakAcArase pAMca zloka uddhRta kiye haiN| isase spaSTa hai ki ve amitagatike bAda hue haiN| ataeva vasunandi zrAvakAcArako racanA vikramakI 12 vIM zatAbdIke pUrvArdhameM huI hai |shrii sva0 paNDita nAthUrAma1. sudaMsaNabariu, prazastibhAga | prAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 225 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI premIne likhA hai--"amitagatine bhI bhagavatI ArAdhanAke antameM ArAdhanA. kI stuti karate hue eka vasunandi yogIkA ullekha kiyA hai yA niHzeSaparigrahemadalane durvArasiMhAyate, yA kujJAnatamoghaTAvighaTane caMdrAzurocIyate / yA cintAmaNireva cintitaphalaH saMyojayantI janAn, sA vaH zrIvasunandiyonihitA paayaatdaaraabnaa|| yA so ye vasunandiyogI ina vasunandise pUrvavartI koI dUsare hI hai aura yA phira amitagati aura vasunandi samakAlIna haiM. jisase ve eka dUsarekA ullekha kara sake haiN| yadi samakAlIna haiM to phira vasunandiko vikramako 11 vIM zatIkA vidvAna honA cAhiye / ataeva zrIpremojI aura AcArya yugalakizora mukhtAra ina donoMke matase vasunandikA samaya amitatake pazcAt aura AzAdharake pUrva honA cAhiye / hamArA anumAna hai ki inakA samaya I0 sankI 11 vIM zatAbdIkA uttarArdha sambhava haiM / yataH vasunandike dAdAguru zrI nayanandine vikrama saMvat 1100 meM 'sudaMsaNacarija' nAmaka granthakI racanA kI hai| vasunandi dvArA dI gayI prazastise yaha anumAna hotA hai ki vasunandi aura nayanandi samakAlIna haiN| una donoMke samayameM koI vizeSa antara nahIM hai| zrI paNDita horAlAlajI siddhAntazAstrIne likhA hai-"itanA to nizcita hI hai ki nayanandike ziSya nemicanda hue aura unake ziSya vasunandi / vasunandine jina zabdoMmeM apane dAdAgurukA prazaMsApUrvaka ullekha kiyA hai, usase aisA avazya dhvanita hotA hai ki ve unake sAmane vidyamAna rahe haiM / yadi yaha anumAna Thoka ho to 12 vIM zatAbdIkA prathama caraNa vasunandikA samaya mAnA jA sakatA hai| yadi ve unake sAmane vidyamAna na bhI rahe hoM, to bhI prazidhyake nAte vasunandikA kAla 12 boM zatAbdIkA pUrvArdha ThaharatA hai" |" zrI paNDita hIrAlAlajI siddhAntazAstrIke ukta kathanase bhI yaha spaSTa hai ki vasunandikA samaya I0 sankI 11vIM zatAbdIkA antima caraNa yA 12vIM zatAbdIkA prathama caraNa sambhava hai| rakhanA paricaya ___ AcArya vasunandike 'pratiSThAsArasaMgraha', 'upAsakAcAra' aura 'mUlAcArakI AcAravRtti' ye tIna grantha inake haiN| AptamImAMsAvRtti aura jinazataka 1. baina sAhitya aura itihAsameM udghRta, pR. 463 / 2. basunanvizrAvakANAra, bhAratIya jJAnapITha kAzI saMskaraNa, prastAvanA, 10 19 / 226 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Toka ke racayitA anya vasunandi haiM / ina samasta granthoM meM inakI sabase mahattvapUrNa racanA upAsakAdhyayana yA zrAvakAcAra hai | upAsakAdhyayana yA zrAvakAcAra zrAvakAcArameM kula 546 gAthAe~ haiM, jo 650 zlokapramANa hai| maMgalAcaraNake anaMtara dezavirati nAmaka paJcama guNasthAna meM darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacittatyAma, rAtribhukkityAma, brA vAlA jimAna baTulatilAga aura uddiSTatyAga ye 11 sthAna - (pratimA) hote haiN| zrAvakako vratI, upAsaka, dezasaMyamI aura AgArI Adi nAmoMse abhihita kiyA jAtA hai, jo abhISTa deva, guru, dharmakI upAsanA karatA hai, vaha upAsaka kahalAtA hai| gRhasya vItarAgadevakI nitya pUjA-upAsanA karatA hai, nigraMthaguruoM kI sevA vaiyAvRtya meM nitya tatpara rahatA hai aura satyArthadharmakI ArAdhanA karate hue yathAzakti use vAraNa karatA hai / ataH bahv upAsaka kahalAtA hai / vasunandine, 19 sthAna samyagdRSTike hote haiM, ataH sarvaprathama samyaktvakA varNana kiyA hai / unhoMne Apta Agama aura tattvoMkA zaMkAdi 25 doSarahita atinirmala zraddhAnako samyaktva kahA hai / Apta aura Agamake lakSaNa ke pazcAt jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMke zraddhAnako samyaktva batalAyA hai / isI sandarbha meM jIvatattvakA varNana karate hue jovoMke bheda-prabheda, unake guNa, Ayu, kula, yonikA kathana kiyA hai / ajIva tattvake bheda batalAkara chahoM dravyoMke svarUpakA varNana kiyA hai| batAyA hai ki ina dravyoMmeM jIva aura pudgala ye do pariNAmI hai, aura ye do hI kriyAcAn hai, kyoMki inameM gamana Agamana Adi kriyAe pAyo jaratI haiN| zeSa cAra dravya kriyArahita haiM, kyoMki unameM halana calana kriyAeM nahIM pAyI jAtIM / joba aura pudgala ina do dravyoM ko chor3a zeSa cAroM dravyoM ko paramAgama meM nitya kahA gayA hai kyoMki unameM vyajanaparyAya nahIM pAyI jAtI hai| jIva aura pudgala ina donoM dravyoMmeM vyaMjanaparyAya pAyI jAtI hai / ataeva ve pariNAmI aura anitya hai / pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pAMca dravya jIvakA upakAra karate haiM, ataeva ve kAraNabhUta haiM / jIva sattAsvarUpa hai, isIliye kisI bhI dravyakA kAraNa nahIM hotaa| jIva zubha aura azubha karmoMkA karttA hai kyoMki vahI karmo phalako prApta hotA hai / ataeva vaha karmaphalakA bhoktA bhI hai| zeSa dravya na kamoMke karttA haiM aura na bhoktA hI haiN| chahoM dravya eka dUsaremeM praveza karake eka hI kSetrameM rahate haiN| to bhI eka dravyakA dUsare dravyameM praveza nahIM hotA, kyoMki ve saba dravya eka kSetrAvagAhI hokara bhI apane-apane svabhAvako nahIM chor3ate / prabuddhAcArya evaM paramparApovakAcArya : 227 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake pazcAt Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa tattvakA svarUpa vizleSaNa kiyA gayA hai| anantara samyaktvake niHzaMka, niHkAMkSa, nirvicikitsA, amUr3ha dRSTi, upagahana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ina ATha aMgoMkA nAma nirdiSTa kiyA gayA hai / samyagdarzanake honepara saMvega, nirvega, nindA, mahA~, upazama, bhakti, vAtsalya aura anukampA ina ATha guNoMke utpanna honekA kathana AyA hai / ATha aGgoM meM prasiddha honevAloMke nAmakA kathana karate hue batAyA hai ki rAjagRha nagarameM ajana nAmaka cora niHzaMkita aMgameM prasiddha huaa| campAnagarImeM anantamatI nAmakI vaNikaputrI niHkaoNkSita aMgameM prasiddha huI / ruddavara nagarameM uddAyana nAmaka rAjA nirvicikitsA aMgameM prasiddha haa| mathurA nagarameM revatI rAnI amar3hadaSTi aGgameM prasiddha hii| mAgadha nagara-rAjagahameM bAriSeNa nAmaka rAjakumAra sthitikaraNa guNa ko prApta haa| hastinApura nAmake nagarameM viSNukumAra munine vAtsalya aMga prakaTa kiyaa| tAmralipta nagarImeM jinadattaseTha upagUhana guNase yukta prasiddha huA aura mathurA nagaromeM vanakumArane prabhAvanA aMga prakaTa kiyaa| isa prakAra samyagdarzanakA svarUpa batalAkara dArzanika zrAvakakA lakSaNa kahA gayA hai| samyagdarzanase vizuddha paMca udumbaraphalasahita sapta vyasanakA tyAgI dArzanikabhAvaka kahalAtA hai| yaha paMca udhumbaraphalake sAtha sandhAnaka, vRkSa, puSpa AdikA tyAga karatA hai| isake pazcAt ghusa madya-mAMsa Adi sAtoM vyasanoMke doSoMkA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai tathA kisa-kisa vyasanake sevanase kisa-kisa vyaktiko kaSTa prApta huA, isakA bhI varNana kiyA hai| vyasana sevana karanevAlA vyakti narakAdi gatiyoMmeM paribhramaNa karatA hai| ataeva 134vIM gAthAse 176vIM gAthA taka arthAt 42 gAthAoMmeM narakagasike duHkhoMkA varNana kiyA hai| narakagatimeM kSetrakRta, kAlakRta evaM pArasparika verajanita vedanAoMkA nirUpaNa kiyA hai| pazcAt chaha gAthAoMmeM tiryaJcagatike duHkhoMkA, ATha gAthAoMmeM manuSyagatike duHkhoMkA aura 14 gAthAoMmeM devagatike duHkhoMkA varNana kiyA gayA hai / antameM upasaMhAra karate hue likhA hai evaM bahuppayAra dukkhaM saMsAra-sAyare ghore| jIvo saraNa-vihINo visaNassa phaleNa pAuNai / ' arthAt, aneka prakArake duHkhoMko ghora saMsArasAgarameM yaha jIva zaraNa- .. rahita hokara akelA hI vyasanake phalase prApta hotA hai / 1. vasunandi zrAvakAcAra, bhAratIya mAnapITha kAzI, eloka 204 / 228 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205vIM gAthAse 312vIM gAthA taka 11 pratimAoMkA varNana AyA hai| bratapratimAke antargata pA~ca aNuvrata, tIna guNa brata aura cAra zikSAktoMkA nirUpaNa kiyA hai| atithisaMvibhAga vratake antargata dAnakA varNana kiyA hai / uttama, madhyama aura jaghanyake bhedase tIna prakArake pAtra hote haiN| inameM prata, niyama aura saMyamakA dhAraNa karanevAlA sAdhu uttama pAtra kahalAtA hai / gyAraha pratimAsthAnoMmeM sthita zrAvaka madhyama pAtra hai| avirata samyagdRSTi jaghanya pAtra hai| jo vrata, tapa aura zIlase sampanna hai, kintu samyagdarzanase rahita hai, vaha kupAtra hai / samyaktva, zIla aura atase rahita jIva apAtra hai / jisa dAtAmeM zraddhA, bhakti, santoSa, vijJAna, alubdhatA, kSamA aura zakti ye sAta guNa hote haiM, vaha dAtA prazaMsya hai| isake anantara dAna vidhikA AhAra, auSadha, zAstra aura abhaya dAnoMkA, dAnake phalakA varNana kiyA gayA hai| sallekhanAvatakA varNana bhI kiyA gayA hai 1 anantara sAmAyikapratimA, proSadhapratimA, sacittatyAgapratimA, rAtribhuktityAgapratimA, brahmacaryapratimA, ArambhanivRttapratimA, parigrahatyAgapratimA, anumatityAgapratimA aura uddiSTatyAgapratimAke svarUpakA nirUpaNa kiyA gayA hai 1 rAtribhojanake doSoMkA varNana karaneke anantara thAvakake anya vidheya kattavyoMkA kathana kiyA hai / yathA-- viNao vijjAvicvaM kAyakileso ya pujjaNabihANaM / sattIe jahajoggaM kAyanvaM desabiraehi / / ' arthAt-dezavirata zrAvakako apanI zaktike anusAra yathAyogya vinaya vaiyAvRtya, kAya-kleza aura pUjana vidhAna karanA cAhiye / darzanavinaya, jJAnavinaya, cAritravinaya, tapa vinaya aura upacAravinaya ye pAMca prakArake vinaya, batalAye gaye haiN| vaiyAvRtyake antargata muni, AryikA, zrAvaka aura zrAvikA isa catuvidha sabake cayAvRtya karanekA varNana kiyA hai ! kAya-klezake antargata vrata, upavAsa evaM paMcamIyata, rohiNInata, azvinIvata, saukhyasampattivatta, nandIzvarapaktivrata aura vimAnapaMktivrata Adi vratoMkA kathana kiyA hai| isake pazcAt nAmapUjA, sthApanApUjA, AdikA kathana karate hue pratiSThAcArya, pratimA-pratiSThAkI lakSaNavidhi aura pratiSThAphalakA kathana AyA hai| kArApaka lakSaNa, indralakSaNa, pratimAvidhAna, pratiSThAvidhAnakA vistArase varNana AyA hai / pazcAt dravyapUjA, kSetrapUjA, kAlapUjA, aura bhAvapUjAkA kathana AyA hai| isake pazcAt AcAryanai piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpA. 1. vasanandi zrAvakAcAra, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, zloka 319 / prayuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 229 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIta dhyAnoMkA varNana kiyA hai / pUjanake phalakA kathana karate hue pratyeka dravyake car3hAneke phalakA pRthak-pRthak nirUpaNa kiyA hai| batAyA hai ki pUjanake samaya niyamase bhagavAnake Age jaladhArA chor3anese pAparUpI mailakA zamana hotA hai| candana rasake lepase saubhAgyako prApti hotI hai| akSatoMse pUjA karanevAlA vyakti akSaya nava nidhi aura caudaha raloMkA svAmI cakravartI hotA hai aura roga zokase rahita ho akSINa Rddhise sampanna hotA hai / puSpoMse pUjA karanevAlA manuSya kamalake samAna sundara mukhavAlA aura vibhinna prakArake divya bhAgoro sampanna kAmadeva hotA hai / naivedAke caTAnese manaSya zakti gAna, tejasvI aura sundara hotA hai| dIpoMse pUjA karanevAlA vyakti kevalajJAnako prApta karatA hai / dhUpase pUjA karanevAlA nirmala yaza, phalase pUjA karanevAlA nirvANaphala evaM abhiSeka karanevAlA vyakti iSTa siddhiyoMko prApta karatA hai| bhagavAnakI pUjA karanese saMsArake sabhI sukha prApta hote haiM | dhAvaka dharmake pAlana karaneke phalakA vivecana karate hue likhA hai aNupAliUNa evaM sAvayaghamma taovasANammi | sallehaNaM ca vihiNA kAUNa samAhiNA kAlaM // sohammAisu jAyai kappavimANesu acyuyNtesu| uvavAdagihe komalasuyaMsilasaMpuDassate / / aMtomuttakAleNa to pajjattimao samANei / divyAmaladehadharo pAyai NavajuyaNo ceva / / samacaurasasaMThANo rasAidhAhiM yajjiyasarIro / dinnaayrshssonnvkuvlysurhinnissaaso|' isa prakAra zrAvakadharmakA paripAlanakara aura usake antameM vidhipUrvaka salle. khanA karake samAdhise maraNakara apane puNyake anusAra saudharmasvargako Adi lekara acyutasvargaparyanta kalpavimAnoMmeM utpanna hotA hai| vahA~ke upapAdagahoMke komala evaM sugandhayukta zilAsampuTake madhyameM janma lekara antarmuhartakAla dvArA apanI chahoM paryAptiyoMko sampanna kara letA hai tathA antarmuhUrta ke bhItara divya nirmala dehakA dhAraka evaM navayauvanase yuktta ho jAtA hai / vaha deva samacaturastra saMsthAnakA dhAraka, rasAdi dhAtuoMse rahita zarIravAlA, sahasra soMke samAna tejasvI, navIna kamala ke samAna sugandhita niHzvAsavAlA hotA hai| isa prakAra zrAvakadharmakA pAlana karanekA phala bhogabhUmi, devagati evaM manuSyagatimeM vividha bhogoMkI upalabdhi honA batalAyA hai| buddhi, tapa, vikriyA 1. vasunandi dhAvakAcAra, bhAratIya jJAnapITha kAzI, eloka 494-497 / 230 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ auSadha, rasa, bala aura akSINa mahAnasa RddhiyoM kI prApti bhI hotI hai / manuSya paryAyako prApta kara munidharmakA AcaraNa karatA huA puNyAtmA nirvANako prApta kara letA hai| vasanandine ekAdaza pratimAoMko AdhAra mAna kara zrAvadharmakA pratipAdana kiyA hai| inhoMne kundakundake samAna sallekhanAko caturtha zikSAvrata batalAyA hai / zrAvakake ATha mUlaguNoMkA ullekha bhI nahIM kiyA gayA hai| saptabyasanoMmeM mAMsa aura madha sevana ye do svatantra viSaya mAne gaye haiM aura madya sevanake antargata madhuke parityAgakA bhI spaSTa nirdeza kiyA hai tathA darzanapratimAdhArI lie sasadhyasagole sApAMca udumbarapharato. sAgakA bhI spaSTa kathana AyA hai / vasunandIne apane ina vicAroM dvArA aSTamUlaguNavAlI paramparAkA bhI samanvaya karanekI ceSTA kI hai| ___ vasunandoke isa zrAvakAcArameM vratoMke aticAroMkA kathana nahIM AyA hai / pratIta hotA hai ki inhoMne AcArya kundakundake 'cAritrapAhuDa'ko zailIkA anusaraNa kara aticAroMkA kathana nahIM kiyA hai| svAmikAttikeyAnUprekSA aura devasenake bhAvasaMgrahameM bhI aticAroMkA kathana nahIM AyA hai| isa prakAra vasunandine apane upAsakAdhyayanameM aneka naye tathyoMkA samAveza kiyA hai| pratiSThAsArasaMgraha isa granthameM chaH pariccheda haiN| prathama aura dvitIya paricchedameM paMcAMga zuddhi aura lagna-zuddhikA varNana AyA hai| lAna-zuddhike sAtha SaDvarga-zuddhi, gocaragraha-zuddhi Adi bhI varNita haiM / tRtIya paricchedameM bhUmi-zuddhi, bhUmi-parIkSA, digdevatA, vAstu-pUjA, vAstupUjAke mantra, dizAoMke svAmo Adi varNita haiM / pranthakartAne isa paricchedakA nAma bAstuvicAra rakhA hai| caturtha paricchedake prArambhameM jinabimbake banAneko vidhikA varNana karate hue likhA hai atha bibaM jineMdrasya kartavyaM lakSaNAnvittam | RjvAyatasusaMsthAnaM taruNAMgaM digaMbaram / / zrIvRkSabhUSitoraskaM jAnuprAptakarAgrajam / nijAMgulapramANena sASTAMgulazatAyutam / / 1. jaina siddhAnta bhavama ArAkI hastalikhita pratila caturtha pariccheda, paJca 1-2 / - pramukhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 231 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA karu, nAbhi, karNaM, jAnu Adi vibhinna aMgoM ke pramANakA vivecana kiyA gayA hai| isa pariccheda meM 82 padya haiM aura mUrtinirmANako vidhikA pUrNatayA varNana kiyA gayA hai / paJcama pariccheda meM pratiSThAkI vedokA varNana hai aura kSetrapAla evaM digpAla ke svarUpakA citraNa kiyA gayA hai / anantara 24 torthaMkaroMke yakSoMke vAhanoMkA varNana AyA hai / pazcAt 24 mantroM dvArA yakSoM kI AhutiyAM varNita haiM / SaSTha pariccheda meM maNDapa - vidhi, vaidika-nirmANa kaNikA-ninAdevI buddhi vibhinna mantra Aye haiM / SoDaza vidyA- deviyoM kI sthApanAke anantara unakI pUjAke mantra diye gaye haiN| caturviMzati jina-mAtrikAoM, 32 indroMke sthApanA - mantra evaM pUjana-mantra diye gaye haiM / dvArapAla aura dikpAlako sthApanA vidhi bhI AyI hai / mAlAsthApanA evaM vibhinna dravyoMke sthApanA - mantra bhI aMkita kiye gaye haiM / sakalIkaraNako viziSTa vidhi dI gayI hai tathA vedIzuddhi aura vedopratiSThA ke vibhinna mantra aura vidhiyA~ aMkita haiM / dhvajAropaNa, kalaza sthApanA Adika vidhi AyI hai / antameM nimnalikhita prazasti aMkita hai "iti zrI vasunandiddhAntika viracite pratiSThAsArasaMgrahe SaSThaparicchedaH svasti zrI kASThAsaMghe mAthuragacche puSkaragaNe lohAcArya mAmnAye bhaTTAraka dillIpaTTAdhIzA zrI 108 rAjendrakItidevAH teSAM ziSyapaNDita paramAnandena likhitamidam // " rAmasenAcArya : vyaktitva aura kArya rAmasena nAmake kaI AcArya bhaTTAraka aura vidvAn hue haiM / unameMse yahA~ tasvAnuzAsana ke karttA rAmasenAcAryake vyaktitva aura kartRtvapara vicAra karanA hai / satvAnuzAsanake anta meM prazasti dI gayI hai jisameM AcAryane apane vidyA guru aura dIkSAgurukA nirdeza kiyA hai / prazasti nimna prakAra hai zrI vIracandra zubhadeva - mahendra devAH zAstrAya yasya guravo vijayAmarazca / dIkSAguruH punarajAyata puNyamUrtiH zrI nAgasena muniruddha caritrakIrtiH // tena prabuddha - dhiSaNena gurUpadezamAsAtha siddhi sukha- sampadupAyabhUtam / 232 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI vAcArya-paramparA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAnuzAsanamidaM jagato hitAya zrIrAmasena-viduSA vyaraci sphuTArtham // arthAt vIracandra, zubhadeva, mahendradhi aura vijaya vicAguru harAyA - murti evaM uccakoTike caritra pArI kIrtimAna nAgasena dIkSAguru haiN| prabaddhabaddhi rAmasena vidvAnne guruoMke upadezako prAptakara isa siddhi-sUkha-sampattike upAyabhUta tattvAnuzAsanazAstrako jagat-hitake lie racanA kI hai| yaha spaSTa arthase yukta hai| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki rAmasenAcAryane jisa guruparamparAkA ullekha kiyA hai usakA samarthana dUsare pramANoMse kahA~ taka hotA hai| yazastilakacampUkI racanA somadevasUrine zaka saMvat 881 (vi0 saM0 1016)meM kI hai| sa nanthake AThaveM AzvAsake antargata 'dhyAna-vidhi' nAmakA eka kalpa AyA hai| isa kalpakA tattvAnuzAsana para kucha bhI prabhAva parilakSita nahIM hotaa| somadevane nItivAkyAmatakI prazastimeM jima mahendradeva bhaTTArakakA apaneko anuja likhA hai aura unheM 'vAdIndrakAlAnala' batAyA hai ve una mahendradevase bhinna nahIM haiM, jinakA rAmasenane apane zAstramuruoMke rUpameM ullekha kiyA hai| ata: AcArya zrI jugalakizora mukhtArake isa anumAnakI puSTi hotI hai ki rAmasenake zAstraguru nItivAkyAmRtakI prazastimeM ullikhita mahendradeva bhaTTAraka hoN| somadevane apaneko nemidevakA ziSya likhA hai jo ki yazodevake ziSya the aura unheM sakalatAkikoMkA cuDAmaNirUpa mahAbAdI prakaTa kiyA hai| ina bhagavAn nemidevake aneka ziSyoMmeM somadeva bhI eka ziSya the| parabhanIke tAmra-zAsanase bhI yaha siddha hotA hai| nemidevake ziSyoMmeM jo 100 ziSya somadevake amaja the unameM mahendradeva pramukha vidvAn tathA somadevake vizeSa samparka meM rahanevAle the| isI kAraNa somadevane nItivAkyAmRtakI prazastimeM unakA ullekha kiyA hai| ke0 ke0 heDiki, upakulapati gohATI vizvavidyAlayane apane 'yazastilaka eNDa iNDiyana kalcara' (Yasastilak and Indian Culture) nAmaka grantha ke pariziSTha saMkhyA 1 meM somadevake pratihAra rAjya kannaujake sAtha prastAvita sambandha viSayameM vicAra karate hue use aitihAsika tathyake rUpameM svIkAra nahIM kiyA hai| somadevane yazastilakameM apaneko devasaMdhakA batalAyA hai aura parabhanoke 1. tatvAnuzAsana, vIrasevAmandira-TrasTa prakAzana, disambara san 1963, padya 256, 257, pR. 215 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSanAcArya : 233 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmrazAsanameM unake dAdAguru yazodevako goDasaMghakA likhA hai, jisase kucha . vidvAnoMne yaha niSkarSa nikAlA hai ki somadeva gauDa (baMgAla)se dakSiNa dezako jAte hue mArga meM kucha samayake lie kannauja Thahare hoNge| usa samaya vahA~ke rAjA mahendrapAla prathamane, jinakA samaya I. san 893 se 907 hai yA adhika sambhAvya mahendrapAla dvitIyane, jinake samayakA eka zilAlekha saMvat 1003kA pratApagar3hase upalabdha huA hai, unheM notivAkyAmatako racanAke lie prerita kiyA hogA, para isa vicArakA samarthana kisI bhI pRSTa pramANase nahIM hotA hai| ataH mahendrapAlakA somadevake sAtha sambandha nahIM hai| yaha to mahendradeva AcArya haiM, jinakI preraNAse 'nItivAkyAmRta' likhA gayA hai | prazastimeM aMkita 'vAdIndrakAlAnala' vizeSaNa kisI rAjAkA nahIM ho sakatA hai, balki kisI AcAryakA ho sambhava hai / ataeva rAmasenake vidyAguru mahendradeva nemidevake ziSya aura somadevake bar3e gurubhAI the / rAmasenake caturtha zAstraguru vijayadeva haiM / ye vijayadeva sambhavataH bhagavato ArAdhanApara vijayodayA TokA likhanevAle vijayadeva haiM, jinakA dUsarA nAma aparAjitasUri thaa| DaoN. e. ena0 upAdhyene apane bahatakathAkozako prastAva meM apara sari mAyaka' sitArase vicAra kiyA hai / eka vijayakA ullekha zaka saMvat 999 meM utkIrNa nagara tAllukake 65 saMkhyaka abhilekhameM AyA hai| isameM vAdirAjake uttaravartI l. "It has recently been suggested by some scholars that Somadeva may have passed some time at Kanouj : and during his rojourn there, he was encouraged to compose his 'Nitivakyamrita' by Mahendra-Pala I (Circa 899-907 A. D.), or more probably, by Mahendrapala II, who is known to have reigned about the middle of the tenth century A. D The Partabgarh Inscription of the time of Mahendrapala II of Kanoujis, lor instance, dated Samvat 1003 = 9:16 A. D. (Ep. Ind. Vol. XIV, pp. 176-189), But thc Supposed connection of Somadeva with the Pratihara cocurt of Kancuj can hardly be accepted as a historical fact, an, unlike his association with the Deccon, it is mentioned neither in the colophona to hit works nor in the Parbhani inscription.' Yayastilak and Indian culture, By K K. Handiqui, Jivaraja Jain Granthamala No. 2,Appendix I. Page 464. 234 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalabhadrAcAryako eka dAna diyA gayA hai / isameM pUrvavartI guruoMkA ullekha karate hue vAdirAjamUrike anantara do padya zrIvijayakI prazaMsAmeM likhe gaye haiM, jinameM eka padya vahI hai jo vAdirAja dvArA unakI prazaMsAmeM kahA gayA hai| vAdirAjasUrine apane pArzvanAthacaritameM zrIvijayakI prazaMsA kI hai| vAdirAjamUri kAraH zaMsita vijaya hI padi aparAjitasUra hote to unakI vijayodayA TIkAmai jinasenake mahApurANa aura amRtacandrAcAryake granthoMkA prabhAva avazya rahatA, para aisA nahIM hai| eka vijaya 'jambUdIvapaNNattI'ke kartA padyanandike zAstraguru haiM, jinake sambandhameM unhoMne likhA hai-ve nAnA narapatiyoMse pUjita, vigatabhaya, saMghabhaMgaunmukta, samyakadarzanazuddha, sAtapazIlasampUrNa, jinavaravacanavinirgata paramAgamadezaka, mahAsattva, zrInilaya guNAMse yukta aura vizeSa khyAtiprApta garu the| unase Agamako sunakara tathA prAptakara isa granthako racanA kI hai| isa ullekhase spaSTa hai ki jaMbUdIvapaNAstIke nirmANake samaya athavA isake pUrva zrIvijaya vidyamAna the| ataeva yaha sambhava hai ki ye hI vijayamuni rAmasenake zAstraguru hoN| senagaNakI paTTAvalI meM bhI rAmasenake sAtha vijayakA ullekha milatA hai| isa paTTAvalImeM eka nAgasenakA nAma AyA hai| bahuta sambhava hai ki ye nAgasena hI rAmasenake dIkSAguru haiM ! paTTAvalImeM batAyA hai zrInemisenAH khalu tatra paTTe zrIrAmasenAH khalu tArkikAdyAH / zrIvajrasenazca vasansaseno vinItaseno vinayeSu dhImAn / / zrImannAgarasenastu vijayazca munIzvaraH / tapassu dvAdazAGgeSu rato jinaparAyaNaH // zrIrAmabhadro muninAgaseno mahendraseno munibhdrnaamaa| zrojenamArgAbdhivivardhanAya rAkApatitvaM samupAgatAste // isa par3AvalImeM nemisenake paTTapara rAmasenake AsIna honekA ullekha AyA hai| isameM vijaya, mahendra aura nAgasenake bhI ullekha haiN| ataeva rAmasenako senagaNakA AcArya honA cAhie aura inake dIkSAguru nAgasena bhI isI gaNake haiN| 1. jambUdIvapaNNattI, solApura saMskaraNa, 133143-145 / 2. The Jaina Antiquary Vol. XIHI, N-2, Arrah, Sengana Pattavali padya 23, 24, 30 / payuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 235 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jugalakizora mukhtArane kASThAsaMghananditaTagacchakI gurvAvalI ullikhitakI hai| isa gurvAvalI meM nimnalikhita ATha AcAryoM kA nirdeza AyA hai - 1. arhadvallabhasUri 2 paMcaguru, 3. gaMgasena, 4. nAgasena, 5. siddhAntasena, 6. gopanIya aura 8. rAma / isa gurvAvaloke AdhAra para rAmasena aura nAgasenako kASThAsaMcake nanditadagaccha aura vidyAgaNakA AcArya batAyA hai / candrakIrtine pArzvapurANako prazasti meM rAmasenako vidyAgaNakA adhIzvara, sUrividyAmanavadha, syAdvAdavidyAkA nivAsa, vizadavRtta aura kIrtimAna prakaTa kiyA hai| bhaTTAraka zrIbhUSaNane pANDavapurANa meM bhI rAmasenakA ullekha kiyA hai / ataeva ina samasta ullekhoMke AdhArapara yahI kahA jA sakatA hai ki tattvAnuzAsanake racayitA muni rAmasena senagaNake AcArya hai / sthiti-kAla nAgasenake nAma aura samayapara vicAra karanese jJAta hotA hai ki isa nAmake kaI AcArya hue haiN| prathama ve nAgasena haiM, jo dazapUrvake pAThI the aura jinakA samaya vi0 saM0 se 250 varSa pUrva hai / dUsare nAgasena ve haiM, jo RRSabhasena guruke ziSya the aura jinakA ullekha zravaNabelagolAke zilAlekha naM0 14 meM AyA hai / inakA samaya vi0 saM0 757 hai| tIsare nAgasena ke haiM jo cAmuNDarAya ke sAkSAt guru aura bhajisasenake praguru the aura jinakA cAmuNDarAyapurANa meM AcArya kumArasenake bAda ullekha bhAyA hai / isa purANakA racanAkAla vi0 saM0 1035 hai / caturtha nAgasena ve haiM jinheM rAnI amakAdevIne 'goNada verDAgi' jinAlaya ke lie I0 san 1047 meM bhUmidAna kiyA thA aura jo mUlasaMgha senagaNa aura pogarigaccha ke AcArya the'| paMcama nAgasena nanditaTagacchako gurvAvalI ke anusAra gaMgasena ke uttaravartI tathA siddhAntasena aura gopasenake pUrvavartI hue haiN| inakA samaya dazavIM zatAbdIkA madhyakAla hai / ataeva nAgasenake samaya ke AdhArapara rAmasenakA samaya bhI nirNIta kiyA jA sakatA hai | hamArA anumAna hai ki mUlasaMgha senagaNa aura mogarigaccha ke vidvAn AcArya nAgasena ho rAmasenAcArya ke guru haiM / ataeva rAmasenakA samaya I0 san 1047 ke AsapAsa honA caahie| zrI nAcArya jugalakizorajI mukhtArane tattvAnuzAsanakI prastAvanA meM rAmasena samayakI pUrva sImA vi0 saM0 900 nirdhArita kI hai / vi0 kI 13vIM 1. Jainism in South india, Page 106 236 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya- paramparA : * Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zasIke vidvAn paM0 AzAdharajIne iSTopadeza Adi TokAoMmeM sattvAnuzAsanake kitane hIpadyoMko granyake nAmasahita uddhRta kiyA hai / kisI-kisI TIkAmeM uddhRpta padyoMke sAtha rAmasenAcAryakA nAma bhI diyA hai| jinayajJakalpako prazasti meM iSTopadezakI TokAke racanekA ullekha AyA hai aura jinayajJakalpakA racanAkAla vi0 saM0 1285 hai| ataeva rAmasenake samayakI uttara sImA vi0 saM0 1285 ke pUrva hai| uttarapurANakA eka padya tattvAtuzAsanake padyase bahuta sAmya rakhatA hai| ataH yaha spaSTa hai ki rAmasenane uttarapurANake padyakA anusaraNa kiyA hai| guNabhadrAcArya dvArA viracita AtmAnuzAsanake katipaya padyoMkA prabhAva bhI tattvAnuzAsanapara hai| yathAdehajyotiSi yasya zakrasahitAH sarve'pi magnAH surA jJAnajyotiSi paJcatattvasahitaM lagnaM nabhazcAkhilam / lakSmIdhAmadadhadvidhUtacisatadhvAntaH sa ghAmadvayaM panthAnaM kathayatvanantaguNaguNabhRtkunyubhavAntasya vaH // arthAt, jinake zarIrako kAntimeM indrasahita samasta deva nimagna ho gaye, jinakI zAnarUpa jyotimeM paJcadravyasahita samasta AkAza samA gayA, jo lakSmIke sthAna haiM, jinhoMne phailA huA ajJAna andhakAra naSTa kara diyA, jo Abhyantara aura bAhyake bhedase donoM prakArake tejako dhAraNa karate haiM aura jo ananta guNoMke dhAraka haiM, aise kunthunAtha bhagavAn sabhIke lie mokSamArga pradarzita kreN| __isI Azayako lekara AcArya rAmasenane bhI padya racA hai, jo bhAvakI dRSTise thor3A-sA bhinna honepara bhI guNabhadrakA anukaraNa hai / yathA dehajyotiSi yasya majjati jagadugvAmburAzAviva zAna-jyotiSi ca sphuTatyatitarAmoM bhuurbhuvHsvstryii| zabda-jyotiSi yasya darpaNa iva svArthAzcakAsantyamI sazrImAnamarAcito jinapatijyotistrayAyA'stu na: // isase spaSTa hai ki rAmasenAcArya guNabhavaphe uttarakAlIna haiN| guNabhadrakA uttarapurANa zaka saMvat 815, vi0 saMvat 950meM pUrNa huvA hai / ataeva rAmasenake samayakI pUrvasImA 950 taka pahuMca jAtI hai| 1. usarapurANa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 64455 / 2. tasvAnuzAsana, vIrasevAmavira, caloka 259 / pramuvAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 237 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAya gAthA 146 kI tAtparyavRttimai jayasenAcAryane 'tathA coktaM tattvAnuzAsanadhyAnagranthe' isa vAkya ke sAtha tattvAnuzAsanakA 86vAM padya uddhRta kiyA hai| jayasenAcAryakA samaya I0 san ko 12vIM zatAbdo hai / paramAtmaprakAzake dvitIya adhikArake 36 padyakI TIkAmeM brahmadevane tathA 'tathA coktaM tattvAnuzAsane dhyAna granthe' isa vAkyake sAtha tattvAnuzAsanakA 84 saMkhyaka padya uddhRta kiyA hai| isI prakAra dravyasaMgrahakI 57vIM gAthAkI TIkAmeM brahmadevane isa graMthakI 83 saMkhyaka gAthA uddhRta kI hai| isase spaSTa hai ki rAmasenAcArya brahmadeva aura jayasenake pUrvavartI haiN| tattvAnuzAsanake padyoMkI samatA hemacandrAcAyaMke yogazAstrake padyoMmeM bhI prApta hotI hai| tulanAse aisA jJAta hotA hai ki hemacandrane tattvAnuzAsanakA anusaraNa kiyA hai| devasenakI AlApapaddhatike paryAyAdhikArameM tattvAnuzAsanakA 112 saMkhyaka padya aMga bana gayA hai| brahmadevakA samaya bhojakA rAjyakAla hai / bhojanevi0 saM0 1075-1107 taka zAsana kiyA hai| ataeva brahmadevakA rAmaya I0 san kI 11 vIM zatAbdIkA uttarArdha yA 12vIM zatAbdIkA pUrvArdha hai| ina saba graMthoMke uddharaNoM aura pramANoMse yaha spaSTa hai ki rAmasenakA samaya I0 sankI 11vIM zatAbdIkA uttarArdha hai / isa samayakI siddhi unake gurunAgasenake samayase bhI ho jAtI hai| racanA-paricaya 'tattvAnuzAsana' nAmaka graMtha upalabdha hai| isa graMthameM 259 padya haiN| isa graMthakA prakAzana mANikacandra graMthamAlAke graMthAMka 13meM kiyA gayA hai| isa prakAzanameM isa graMthake racayitA nAgasena batalAye haiM, para AcArya jugalakizora mukhtArane isa granthakA saMzodhita saMskaraNa prakAzita kiyA hai, jisameM isake racayitA rAmasenAcArya siddha kiye haiM / yaha grantha adhyAtmaviSayaka hai aura svAnubhatise anuprANita hai| maMgalAcaraNa, granthanirmANapratikriyA, vAstava sarvajJake astitva aura lakSaNa nirdezake anantara sarvajJake kathanAnusAra duHkhake kAraNa bandha aura usake hetuoMko heyatattva tathA sukhake kAraNa mokSa aura usake hetuoMko upAdeyatattva batalAkara bandhake svarUpakA nirdeza kiyA gayA hai| bandhake cAra bheda batalAye haiM-1. prakRtibandha, 2. sthitibandha, 3. anubhAgabandha aura 4. pradezabandha / bandhakA kArya hI saMsAra-paribhramaNa hai / bandhake mukhya sIna hetu haiM-1. mithyAdarzana, 2. mithyAjJAna aura 3. mithyAcAritra / inake lakSaNa pratipAdita karaneke anantara mithyAdarzanarUpa mohako cakravartI rAjA, mithyAjJAnako mohakA mantrI aura ahaMkAra, mamakArako mohake putra batAyA 238 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isa prakAra mohakI senA aura parivArakA kathana kiyA hai| mamakAra aura ahaMkArase rAgadveSakI, rAgadveSase krodhAdi kaSAyoM tathA hAsyAdi nava kaSarayoMkI utpatti hokara kisa prakAra kroke bandhanAdirUpa saMsAracakra calatA hai aura yaha jIva usake cakkarameM par3a sadAbhramatA hI rahatA hai, kathana kara bhavyAtmAko hitakara upadeza diyA hai| "he Atman ! tU isa dRSTivikArarUpa mohako, aura mamakAra tathA ahaMkArako apanA zatru samajha, inake vinAzakA prayAsa kara / ina mukhya hetuoM kA kramazaH nAza ho jAne para zeSa rAgadveSAdi bandhahetUoMkA bhI vinAsa ho jAtA hai, aura saMgaraparibhramaNa haTa jAtA hai / bandhake hetuoMkA nAza tabhI sambhava hai, jaba mokSake hetuoMko apanAyA jAya, kyoMki donoM zIta tathA uSNa sparzake samAna eka dUsareke viruddha haiM / likhA hai--- bandhahetu-vinAzastu mokSahetu-pariMgahAt / paraspara - viruddhatvAcchItoSNa-sparzavattayoH / / ' mokSahetu yA mokSamArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa tritayAtmaka hai, nirjarA aura saMvararUpa pariNamatA huA mokSaphala pradAna karatA hai| isake anantara dhyAnakA mukhya viSaya AyA hai| dhyAnake cAra bheda haiMAtaM, raudra, dharma aura zukla / prathama + durdhyAna haiM, jo mumukSuoMke lie tyAjya haiM aura zeSa do saddhyAna hai evaM bandhanase mukti prApta karanevAloM ke lie upAdeya hai| atItakAlame jina mahAnubhAvoMne zukladhyAnako dhAraNa kiyA hai, unake nirdezAnusAra, baccasaMhanana, pUrvavRtajJatA aura upazama tathA kSapakadhaNI car3hanekI sAmagrI apekSita hai / dharmadhyAnake icchuka yogIko dhyAtA, dhyeya, dhyAna, dhyAnaphala, dhyAnasvAmI, dhyAnakSetra, dhyAnakAla aura dhyAnAvasthA ina AThakA svarUpa avagata karanA cAhiye / saMkSepameM indriyoM tathA manakA nigraha karanevAlA vyAtA, yathAavasthita vastu dhyeya, ekAgracintana dhyAna, nirjarA tathA saMvara dhyAnake phala, jisa deza, kAla tathA avasthA meM dhyAnakI nirvighna siddhi ho, vaha kSetra, kAla tathA avasthA hai| dhyAnake svAmI apramatta, pramatta, dezasaMyata, samyagdaSTi ina cAra guNasthAnavI jIvoMko batAyA hai / sAmagrIke bhedase dhyAtAoM aura unake dhyAnoMko tIna-tIna bhedoMmeM vibhakta kiyA gayA hai-uttama, madhyama aura jaghanya / uttama sAmagnIke yogase dhyAtAmeM uttama vyAna, madhyama sAmagrIke yogase madhyama dhyAna 1. tasvAnuzAsana, phloka 23 / / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 239 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM jaghanya sAmagrIke yogase jaghanya dhyAna hotA hai| isake pazcAt dharmake lakSaNAdibhedase dharmadhyAnako prarUpaNA kI gayI hai| sarvaprathama samyagadarzana, jJAna, cAritrarUpa ratnatrayarUpako liyA gayA hai / dvitIya paribhASAke anusAra moha-kSobhase bihIna AtmAke pariNAmako dharma kahA gayA hai| tRtIya paribhASAke anusAra vastuke svarUpa, svabhAva athavA yAthAtmyako dharma kahA hai| caturtha paribhASAke anusAra uttama kSamAdi dAnarUpa dazalakSaNadharmakA ullekha AyA hai| parispandahita ekAgra cintAnirodhako dhyAna kahA hai aura usa dhyAnako saMcita karmoMkI nirjarA tathA naye karmoke AzrayadvArako rokane rUpa saMvarakA hetu nirdiSTa kara nirjarA tathA saMbara donoMko dhyAnake phala sUcita kiyA hai| tadanantara dhyAnake lakSaNa meM prayukta hae ekAgracintA aura nirodha zabdoMke vAcyArthako grahaNa kiyA hai| vastutaH yaha dhyAna vizuddhabuddhidhAraka yogIke hotA hai| jo zrutajJAna udAsIna rAma-dveSase rahita, upekSAmaya yathArtha aura ati nizcala hotA hai, vaha dhyAnako koTimeM A jAtA hai / use svarga tathA mokSaphalakA dAtA bhI batalAyA hai| __isake pazcAt dhyAnakI nitikA nirUpaNa karate hue usakI utpattimaM sahAyabhata sAmagrIkA nirdeza kiyA hai aura vaha hai parigrahoMkA tyAga, kaSAyoMkA nigraha, batoMkA dhAraNa aura iMdriyoM tathA manakA jItanA / indriyoMko unmArgI ghor3oMkI upamA do hai aura batAyA hai ki jitendriya mAnava hI jJAna tathA vairAgya rUpI do rassiyoMke dvArA unmArgagAmI ghor3oMko vaza karatA hai| isI sandarbha meM dvAdaza anuprekSAoM. paJcanamaskAra mantrakA prabhAva evaM japa, dhyAna AdikA phala batalAyA hai / guruupadezapUrvaka dhyAna karanevAlA vyakti sabhI prakArako siddhiyoMko isa prakAra prApta kara letA hai| dhyAnake icchuka vyaktike lie, dhyAnake yogya, deza, kAla, Asana, avasthA, prakriyA aura dUsarI sAdhanasAmagrIkA bhI samAveza kiyA hai| ___ tadanantara nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoMko dRSTise dhyAnake AgamAnusAra do bheda batalAye haiM jinameM nizcayadhyAna svarUpAvalambanarUpa aura vyavahAradhyAna parAvalambanarUpa hotA hai| nizcayanayAzrita svarUpAvalambI dhyAnako 'abhina' dhyAna aura vyavahAranayAzrita parAvalambI dhyAnako 'bhinna dhyAna kahA hai / bhinnadhyAnameM jisakA abhyAsa paripakva ho jAtA hai, vaho nirAkulatApUrvaka abhinnadhyAnameM pravRtta hotA hai| anantara isa granthameM yogake ATha aMgoMmeMse dhyeya aMgakA viSaya vizeSa rUpase prArambha hotA hai / AzAvicaya, apAyavidhaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya 240 : tIrthakara mahAvIra aura sanakI AcArya-paramparA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | | ina cAroMkA vistArapUrvaka varNana AyA hai| dhyeyake dUsare cAra prakAra - nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake bhedase batalAye gaye haiM / AtmajJAnI ina cAroMko athavA ina cAroMmeMse kisI ekako apanI icchAnusAra dhyAnakA viSaya banA sakatA hai / vAcyake vAcakako nAma, pratimAko sthApanA, guNaparyAyacAnuko dravya aura guNa tathA paryAya donoMko bhAvadhyeya batalAyA hai / yahA~ dhyAna karane ke lie kaI mantroMkA bhI kathana AyA hai / sthApanAdhyeya, dravyadhyeya aura bhAvadhyeyakA nirUpaNa bhI vistArapUrvaka kiyA gayA hai| dravyake jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye mUla chan bheda batalAye hai| isa grantha meM jIva ke sthAnapara puruSa zabdakA prayoga AyA hai / bhAvadhyeyakA spaSTIkaraNa karate hue batalAyA hai ki jisa samaya dhyAtA dhyAnake balase zarIrako zUnya banAkara dhyeyasvarUpameM AviSTa ho jAnese apaneko tatsadRza banA letA hai usa samaya usa prakArakI dhyAnasaMvittise bhedavikalpako naSTa karatA huA vahI paramAtmA garur3a athavA kAmadeva ho jAtA hai / vyeya mora dhyAtA donoM kA jo yaha ekIkaraNa hai, usIko samarasobhAva kahate haiM / jo dhyAtA bAhya padArthoM meM samatA, upekSA, vairAgya, sAmya, aspRhA, vaiSamya, prazama aura zAnta jaise zabdoMke dvArA apane mAdhyasthyabhAvako vRddhigata karatA hai, vaha bhI vAstavika dhyeyako prApta kara letA hai | vyavahAradhyAna parAvalambanarUna hai| isameM dAdi paMcaparameSThiyoMke svarUpakA dhyAna kiye jAnekA kathana AyA hai / svAvalambI dhyAna icchuka 'sva' aura 'para' ko yathAvasthita rUpameM jAnakara tathA zraddhAnakara 'para'ko nirarthaka samajhate hue tyAga karatA hai aura 'sva' ke jAnane-dekhane meM pravRta hotA hai, vaha saMskArita AtmAmeM tallInatAko prApta hotA hai / zrIto bhAvanAkA varNana zloka 147 - 152 taka kiyA gayA hai| isameM 'sva' aura 'para'ko bhitra pratIti kA kathana AyA hai anyaccharIramanyo'haM cidahaM tadacetanam | anekametadeko'haM kSayodamahamakSayaH / / acetanaM bhavennA'haM nA'hamapyasmyacettanam / jJAnAtmA'haM na me kazcinnAhamanyasya kasyacit' | arthAt - zarIra anya hai, meM anya hU~, kyoMki meM cetana hU~, zarIra acetana hai, yaha zarIra anekarUpa hai, meM ekarUpa hU~, yaha kSayI - nAzavAn hai, meM akSaya avinAzI hU~ / 1. tattvAnuzAsana padya 149-150 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 249 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acetana kabhI AtmA nahIM hotA, na AtmA kabhI acetana / maiM jJAnasvarUpa haiM, merA koI nahIM hai aura na meM kisI dUsarekA huuN| isa saMsArameM merA zarIrake sAtha jo sva-svAmI sambandha haA hai. zarIra merA sva aura meM usakA svAmI banA hU~ tathA donoMmeM jo ekatyakA bhrama hai, vaha saba bhI parake nimittase hai, svarUpase nhiiN| isa prakAra zrItI bhAvanAkA vizleSaNa kiyA gayA hai| anantara muktike lie nairAtmyAdvaitadarzanakI uttikA spaSTIkaraNa karate hue batalAyA hai ki anyake pratibhAsase rahitako AtmAkA samyak avalokana hai, vahI nairAtmyAdvaitadarzana hai| anyAtmarUpake abhAvakA nAma nairAtmya hai aura vaha svAtmAko sattAko lie hue hotA hai / ataH ekamAtra svAtmake darzanakA nAma hI samyak nairAtmyadarzana hai | AtmAko anyase saMyukta dekhanA dvaita hai aura vibhakta dekhanA advaita hai / isa nerAtmyAda tadarzanako dharma aura zukla ina donoM hI dhyAnoMkA dhyeya kahA hai| isa prakAra vistArapUrvaka dveta, addhata evaM AlambanarUpa vastukA kapana AyA hai| ___isake pazcAt dhyAna dvArA kArya-siddhike vyApaka siddhAntakA kathana AyA hai / jo jisa karmakA svAmI athavA jisa karmake karane meM samartha hai, usake ghyAnase vyAsacitta hA dhyAtA usa devattArUpa hokara apane vAMchita kAryako siddha karatA hai| isake bAda vaise devatAmaya kucha dhyAnoM aura unake phaloMkA nirdeza kiyA gayA hai, jisameM pArzvanAtha, indra, garuDa, kAmadeva, vaizvAnara, amRta aura kSIrodadhirUpa dhyAnoM tathA unake phaloMkA vizeSarUpase ullekha AyA hai / tadanantara dhyAnakA anuSThAna karanevAloMke lie AkarSaNa, vazIkaraNa, stambhana, mohana, vidrAvaNa, nirviSIkaraNa, zAntikaraNa, vidveSaNa, uccATana, nigaha Adi daSTigocara hote haiN| dhyAnake parivArakA kathana karate hue pUraNa, kumbhana, recana, dahana, plavana, sakalokaraNa, mudrA, maMtra, maMDala, dhAraNA, karmake adhiSThAtAdevoMkA saMsthAna-liMga-Asana-pramANa-vAhana-cIrya-jAti-nAma-jyotidizA-mukhasaMkhyA-netrasaMkhyA-bhujasaMkhyA-krUrabhAva zAntabhAva-varNa-sparza avasthA, vastra-zrAbhUSaNa-Ayudha Adi dhyAnake parikara batalAye gaye haiN| tatpazcAt laukika aura pAralaukika donoM prakArako phalasiddhiyoMkA kathana AyA hai| dhyAnako siddhikA mukhya hetu guru upadeza, zraddhAna, nirantara ambAsa aura sthiramana batalAye haiN| sAtha hI yaha nirdeza kiyA hai ki laukika phala cAhanevAloMke jo dhyAna hotA hai, vaha yA to mAptadhyAna hai athavA raudra / mumukSu ina donoM dhyAnoMkA tyAgakara dharmadhyAna aura zukladhyAnakI upAsanA karate 242 : tIthaMkara mahAvIra aura unakI bAcArya-paramparA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| indriyaviSayoMke sukhako grAhya mAnanA sargayA anucita hai| mAsmika aura indriya sukhakI tulanA karate hue likhA hai yadatra cakriNAM saukhyaM yacca svarge divaukasAm / kalayApi na tattulyaM sukhasya paramAtmanAm / / -tatvAnuzAsana 246 isa prakAra isa granthameM vistArapUrvaka dhyAnakA varNana AyA hai| AcArya gaNadharakIrti AcArya gaNadharakItti adhyAtmaviSayake vidvAna haiN| ye darzana vyAkaraNa aura sAhityake pAraMgata vidvAna the / gadya aura padya likhanekI kSamatA inameM vidyamAna thii| adhyAtmataraMgiNIke TIkAkArake rUpameM maNadharakotiko khyAti hai| ye gujagata pradezakaM nivAsI the / inhona apanA yaha TAkA somadeva nAmake kisI vyaktike anurotrase racI hai | gaNadharakotine adhyAtmataraMgiNo-TIkAko prazastimeM apanI guruparamparA nibaddha ko hai| sAtha hI gujarAtakI prazaMsA bhI kI hai sphUrjadbodhagaNebhavadhattipati cayama: saMyamI, jaje janmavato supotamamalaM yo janmayAdo vibhoH / janyo yo vijayo manojanapatejiSNorjagajjanminAma, zrImatsAgaranaMdinAmaviditaH siddhAntavAvidhuH // sthAdvAdasAtmakatapovanitAlalAmo bhavyAtisasyaparivarddhananIradAmaH / kAmorubhUruvikartanasaMkuThArastasmAdvilobhahanano'jani svarNanando / tasmAd gautamamArgago guNagaNe gamyo guNiyAmaNIgItArtho gurusaMganAgagaruho gorvANagIrgocaraH / gusigrAmasamagratAparigata: progragrahodgArako, granthagraMthivibhedako gurugamaH zrIpadmanandI muniH / / AcAryocittacAturocayacitazcAritracaJcuH zucizcAvasiMcayacitracitraracanAsaMcetanenoccakaiH / cittAnandacamatkRtipravicaranprAMcatpracetomatAM, prabhUccAruvicAraNekanipuNaH zrIpuSpadantastataH // samabhavadiha cAtazcandravatkAyakAntistadanuvihitabodho bhavyasatkeravANAs / munikuvalayayacandraH kauzikAnandakArI, nihittimirraashishcaarucaaritrrociH|| 1. adhyAtmataraMgiNI TokA, antima prazasti, paJca 8-12 / prasAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 243 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazastise spaSTa hai ki inakI guru-paramparAmeM sAgaranandi, svarNanandi, pAnandi, puSpadanta, kuvalayacandra aura gaNadharakIrtike nAma Aye haiN| AcArya somadevane adhyAtmataraMgiNI granthakI racanA kI hai| isI granthapara gaNadharakItine TIkA likhI hai| somadevakA samaya vi0 saM0 1016 hai| ata: yaha TIkA usake bAda hI likhI gayI hogii| TIkA gujarAtake cAlukyavaMzI rAjA jayasiMha yA siddharAja jayasiMha rAjyakAlameM samApta kI gayI hai| TIkAke likhe jAnekA samaya bhI aMkita hai saMvatsare zubhe yoge puSya nakSatrasaMjJake / caitramAse site pakSe'tha paMcamyAM ravau dine | siddhA siddhipradA TIkA gaNabhatkotivipazcitaH / nistriaaNshtjitaaraativijyshriiviraajni| jayasiMhadevasaurAjye sajjanAnandadAyini / / ' arthAt vi0 saM0 1189 caitra zuklA maMcamI, ravivAra puSya nakSatrameM isa TIkAkI racanA kI gayI hai| racanA-paricaya zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne isakI do pANDulipiyoMko carcA kI hai| eka pANDulipi ailaka pannAlAla digambara jaina sarasvato bhavana jhAlarApATanameM hai| yaha prati saMvat 1533 Azvina zuklA dvitIyAke dina 'hisAra' meM likhI gayI hai| yaha prati sunAmapurake vAsI khaDelavAlavaMzI saMghAdhipati zrAvaka kalhake cAra putroMmeMse prathama putra dhorAkI patno dhanazrIke dvArA apane sAnAvaraNIya karmake kSayArtha likhAkara tAtkAlika bhaTTAraka jinacandrake ziSya paNDita medhA. gIko pradAna kI gayI hai / dUsarI prati pATanake svatAmbarI zAstrabhaNDArameM hai / ___ gaNadharakotine apanI isa TIkAmeM padyagata vAkyoM evaM zabdoMke arthake sAthasAtha kahIM-kahIM usake viSayako bhI spaSTa kiyA hai| viSaya spaSTIkaraNameM kundakunda, samantabhadra, akalaMka, vidyAnanda, jinasena Adi AcAryoMke granthoMkA anusaraNa evaM ullekha kiyA gayA hai / viSaya spaSTIkaraNakI dRSTise yaha TIkA mahattvapUrNa hai / TokAkA gadya prAr3ha, samasyanta aura sAnuprAsa hai| bhASA aura sAhityakI dRSTi se bhI TokA kama mahattvapUrNa nahIM hai / yathA-- "nikhilasurAsurasevAvasaramAyAtasurasambodhanAvadhAritadharmAvasaraNa[f] amaroraganarendra zrIkalpAnokahArAmollAsAmRtAmbhovarAyamANa[f] mahAparama1. adhyAtmaptaraMgiNI TokA, antima prazasti, padya 17-19 / 244 : tIkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakalyANakokanadakAnanotpattisAgaraM]bhavAmbhodhisamuttaraNaikasetubandhaM samyaktvaratnaM goNigaNA[na]nugrAhyatA, aSTAdazasAgaropamakoTIkoTI dhA yAvannaSTatvA yAdamatyAmAdisvabhAvasya dharmasya bharate dharmakarmANi pravartayan ti] bhagavAniti jAtAkUtaparipAketa samAdhi[ viniSyadAsannamRtyuM vairAgyayogyA gA] yanIlayasAM prahitAM goNeizvareNa, tAM ca zRGgArAdirasAbhinayadakSAM hAva-bhAvavibhramavilAsavatI zAntarasAnantaraseva nazvarasvabhAvAM vibhAtyAtmano'nazvarasvabhAvatAM cikIrSurAdideva ityaM yogamudrAmunmudritavAnityAha' / " __ AcArya bhaTTavosari AcArya bhaTTayosari jyotiSa aura nimittazAstrake AcArya haiM / ye digambarAcArya dAmanandike ziSya the / inhoMne svayaM likhA hai-- jaM dAmanaMdigaruNo'maNayaM AyANa jANi (ya) mujjhaM / taM AyaNANatilae bosariNA bhannae paya // __ "zrImahAmanandigurusakAzAt yat mayA vosariNo AyA-AyAnAM manAk guhyaM parijJAtamasti tadetasmin svayaM viracyamAnAyajJAnatilakAbhidhAnazAstre natanataM dustarasaMsArasAgarotIrNa sarvajJaM vIrajinaM siddhaM saMdhaM pulidinI ca natvA prakaTa bhavyatta iti samudAyArtha:31" / ___ spaSTa hai ki bhaTTavosarine guru dAmanandike pAsase AyoMkA rahasya prAptakara Aya-viSayaka sampUrNa zAstroMke sArarUpameM yaha grantha likhA hai| isa granthapara svayaM andhakArakI racI huI saMskRtaTIkA bhI hai / TIkA athavA mUlagranthameM racayitAne racanAsamayakA nirdeza nahIM kiyA hai / granthake sandhi-vAkyoMmeM nimna prakAra puriekA prApta hotI hai -. ___iti digambarAcArya-paMDitazrIdAmanandi -ziSyabhaTTavosariviracite sAyazrITIkAyajJAnatilake AyasvarUpaprakaraNaM prathamam / ' ___ pratyeka sandhi-vAkya ke pUrva eka saMskRta-padya AtA hai / ina padyoMmeM bhaTTavosarikA jIvanaparicaya prApta hotA hai| prathama sandhikA padya nimna prakAra hai prAcyodIcyakule dvijocyuta iti khyAtastasya yaH zrInArAyaNasajJayAbhavadataH sUnuH kulInAgraNIH / 1. aghyA. taraMgi0, antima prazasti, gadhabhAga / 2. AyajJAnatilaka, pANDulipi jaina siddhAnta bhavana, ArA, gAthA 2 / 3, vahI, dvitIya gAthAko TokA / 4. vahI, prathama saMdhi / prabuvAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 245 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAn durlabharAja ityabhihitastasyAtmajo vosariH sve zAstre racanAM cakAra rucirAnAthasvarUpasthitim // ' isa padyase jJAta hotA hai ki prAcya udIcya brAhmaNa vaMzameM nArAyaNa nAmaka vyakti huA / inakA putra durlabharAja aura durlabharAjakA putra bhaTTavosari huA / bhaTTavasari bhAIkA nAma 'koka' batAyA gayA hai| pacama prakaraNake antima pAse kokakI sUcanA prApta hotI hai yattatkAlasamAgattasya janayatyullAmamAtrAdapi praSTunakara covikAraTutizatir / tatsaMvatsara mohajAlapaTala pradhvaMsadivyauSadhaM kArya jJAnamidaM cakAra ruciraM kokAnujo vosari // bhaTTavasara AyajJAnagrantha ke pAtaprakaraNa meM 'aNahilapATalapura'kA nirdeza kiyA hai| isa padyase yaha bhI jJAta hotA hai ki sugrIva Adi AcAryoMne jisa mahAzAstrakI racanA kI thI, usakA adhyayana AcArya dAmanandine kiyA aura dAmanandise samasta viSayakA parijJAna bhaTTavosarine prApta kiyA / padya nimna prakAra hai sugrIvAdimunIndragumphitamahAzAstreSu yajjasthitaM sAmnAyaM gurudAmanandivacasA vijJAya sarvaM punaH // saMkSepAdaNa hillapATalapuri prajJApadaM jJAninaM pAtasamAzrayaM tadaghutA cakre sphuTaM bosari || antima samdhi vAkyake pUrva bhI eka prazastipadya AyA hai, para padya azuddha hai / isa padyase bhaTTa vosarikA digambarAcAryatva siddha hotA hai / pathameM batAyA hai ki mahAdeva nAmake vidvAnse alpa viSayako jAnakara supraNayinIke rUpameM zAbdI kalAko prAptakara kokake bhAI kosari sudhIne yaha zAstra racA, jo ki skurAyamAna varNoMvAlI AyazrI somAgyako prApta hai| athavA usa AyazrI se suzobhita hai| yahI kAraNa hai ki AyajJAnakI svopajJa TIkAkA nAma AyazrI hai| padya nimna prakAra hai- mahAdevAnmAMtrI pramitaviSaya rAgavimukho viditvA zrIkotkavisamayazA supraNayanIM || 1. prathama prakaraNakA antima patha, AyajJAna tilaka | 2. vahI, paMcama prakaraNa / 3. vahI, dvitIya prakaraNa 246 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI vAcArya-paramparA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAM daddhyAcchAbdI viracadidaM zAstramanuja; sphuradvayazrImubhagamadhunA bosarisudhIH // saMkSepameM yaha kahA jA sakatA hai ki vosarike pitAkA nAma durlamarAja, dAdAkA nAma nArAyaNa aura bar3e bhAIkA nAma koka thaa| yaha prAdhya-udozya brAhmaNa the| jainaguruoMke prabhAvase ye jaina dharma meM dIkSita hue / digambarAcArya dAmanandi inake guru the| ye mantrI, mantravAdI, sudhI aura rAgavimukha-virakta digambarAcArya the| ___ zrI jugalakizorajI mukhtArane batAyA hai ki dAmanandike ziSya bhaTTavosari vahI haiM, jinakA zravaNabelagolake abhilekha 5. meM ullekha hai| inhoMne mahAvAdI viSNubhaTTako parAjita kiyA thA / ye dAmanandi-abhilekhAnusAra prabhAcandrAcAryake sagharmA the, jinake caraNa dhArAdhipati bhojarAja ke dvArA pUjita the aura jinheM mahAprabhAvaka una gopanandi AcAryakA sadharmA likhA hai, jinhoMne kuvAdi daitya dhUrjaToko bAdameM parAjita kiyA thaa| __ zrI mukhtAra sAhabakA anumAna hai ki jaMTI aura mahAdeva donoM paryAyavAcI zabda haiN| Azcarya nahIM ki jina mahAdevakA ukta prazastipadyameM ullekha hai, ve ye hI dhaGTI hoM aura inakI tathA viSNubhaTTakI ghora parAjayako dekhakara ho bhaTTavosari jainadharmameM dIkSita hue hoM aura isIse unhoMne mahAdevase prApta jJAnako 'pramita-viSaya' vizeSaNa diyA ho aura dAmanandise prApta jJAnako 'amanAk' vizeSaNase vibhUSita kiyA ho| isa prakAra prabhAcandrakA sagharmA honese bhadra vosarikA samaya bhI bhojarAjake samakAlIna mAnA jA sakatA hai / dAmanandi to bhojarAjake samakAlIna haiM ho, ataH unake ziSyakA samaya bhI I. sankI 11vIM zatAbdIkA uttarArdha honA caahie| granyake antaraMga parIkSaNase bhI yahI siddha hotA hai| AyajJAnakA pracAra 13 vIM zatI taka ho prApta hotA hai| isake pazcAt praznazAstrameM Aya vAlI kalpanA luptaprAya dikhalAI par3atI hai / graha-yoga prakaraNameM jina yogoMkI carcA kI gayI hai una yogoMkI sthiti dazama zatAbdIke uttarArdha yA gyArahavIM zatAbdIke pUrvArSakI hai| bhASAzailI aura viSaya ina donoM hI dRSTiyoMse AyabhAnasilaka 11 vIM zatAbdI ke bAdakI racanA pratIta nahIM hotii| rakhamaparicaya ____ isa granthameM kula 415 gAthAeM aura 25 prakaraNa haiM / praznazAstrako dRSTise 1. AyajJA0, 25ve prakaraNakA antima padya / 2. purAtana jainavAkya sUcI, vIra sevA mandira saMskaraNa, san 1950, pR0 103 / pravRddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 245 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha mahattvapUrNa hai / isameM dhvaja, dhUma, siMha, gaja, khara, vAna, vRSa aura dhvAMkSa ina ATha AyoM dvArA praznoMke phalakA sundara varNana kiyA hai| inhoMne ATha AyoM dvArA sthira caka aura cala-cakrAdikakI racanA kara vividha praznoMke uttara diye gaI hai| granthaprakaraNa nimna prakAra hai 1. AyasvarU-ATha AyoMka svarUpa, guNa aura AkRtiyoMkA vizleSaNa 47 gAthAoM meM kiyA hai| 2. pAtavibhAga - rudra, maddha-vimukta, ruddha-gahIta-vimukta, saMsthAna, anakala, pratikUla, calita, sarita, abhimukha, pUrvamukha, antarita Adi 16 pAtoMkA kathanakara unake AyarUpa akSaroMkA vivecana kiyA hai| isameM 4 gAthAeM haiN| 3. AyAvasthA-19, gAthAoMmeM mitra, zubha, azama, gpUi Adi sambandhoM dvArA AyoMkI avasthAoMkA kathana kiyA gayA hai| 4. graha-yoga-isa prakaraNameM 28 gAthA hai| grahoMke malataH do bheda kiye haiM-1. saumya aura 2. pApa ! ina donoM hI prakArake grahoMke AyavarNa evaM zubhAzubha phalokA nirdeza kiyA hai| 5. pRcchAkAyaMjJAna-16 gAthAoMmeM pRcchakako caryA, ceza, dRSTi evaM vArtAlAga Adike dvArA AyoMkA Anayana / 6. zubhAzubha-isameM 17 gAthA haiN| inameM AyoM dvArA Aye haga zubhAzubha varNoparase phalAdeza batalAyA gayA hai| ___7. lAbhAlAbha-isa prakaraNa meM 10 gAthAe~ haiM / inameM pRcchakake praznAnusAra AdhoM kA nirdhAraNa kara lAbhAlAbha phalAdezakA varNana kiyA hai| 8. rAga-nirdeza- isameM 2: gAthAeM haiN| rogake sambandhameM kiye gaye praznoMke uttara diye gaye haiN| sarvaprathama rogako sAdhyAmAdhyatApara vicAra kiyA gayA hai / pazcAt kitane samaya taka roga rahegA, isapara bhI vicAra kiyA gayA hai| 2. kanyA-parIkSaNa-isa prakaraNa meM 11 gAthAe~ haiN| zrAvakatramake paripAlana hetu vivAha Adi kriyAe~ Ayazyaka haiN| ataeva kanyAko parIkSAkA varNana ina gAthAoMmeM AyA hai| kisa prakArake praznameM bhAryA bananevAlo kanyA suzola hogI, yaha praznazAstrakI dRSTise vicAra kiyA hai| 10. bhU-lakSaNa-isa prakaraNa meM 25 gAthAe haiN| praznAnusAra kisa prakArako bhUmi kula, gotra, dhana ityAdi karanevAlI hogI aura kisa prakArako bhUmi hAni karanevAlI hogI, isakA vivecana kiyA hai| 248 : tIrthakara mahAyora aura unakI AcArya paramparA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. parijJAna- pAdhAyoMmeM pratyakake praznAkSaroM dvArA garbhasambandhI guhya praznoMkA uttara diyA gayA hai| 12. vivAha - isa prakaraNameM kevala pA~ca gAyAe~ haiM / inameM vivAhasambandhI praznoM ke uttara diye gaye haiM / 13. gamanAgamana - isa prakaraNameM 9 gAthAe~ haiM / videza yA dUra deza gaye hue vyaktike lauTa kara Aneke samayakA vicAra kiyA gayA hai| 14. paricita jJAna - 5 gAthAoM meM kauna vyakti kisa samaya mitra yA zatrukA rUpa prApta karegA tathA kisa paricitase lAbhAlAbha hogA -- isakA vicAra kiyA gayA hai / 15. jaya-parAjaya - 13 gAthAoM ke jaya-parAjayakA vicAra kiyA gayA hai / kisa samaya AkramaNa karanese vijaya lAbha hogA aura kisa samaya AkramaNa karanepara parAjaya hogI Adi bAtoMkA praznAkSaroM dvArA vicAra kiyA gayA hai| 16. varSA -lakSaNameM 28 gAthAe~ haiM / varSAkAla meM Akara pRSchakake varSA sambandhI praznoM kA uttara diyA gayA hai| batAyA hai ki manuSyoM ko sukha, buddhi aura aizvaryakI prApti ana dvArA hotI hai aura annakA hetu varSoM hai / ataeva varSA sambandhI praznoM kA uttara isa prakaraNa meM diyA gayA hai| 17. ardha-kANDa - isa prakaraNa meM 21 gAthAe~ haiM aura tejI-mandIkA vicAra gayA hai / 18. naSTa - parijJAna -- isa prakaraNa meM 31 gAthAe~ haiM aura naSTa huI, corI gayo vastukA praznAkSaroM dvArA vicAra kiyA gayA hai / 19. taponirvAha-parijJAna -- isa prakaraNa meM 7 gAthAe~ haiM / saMsArase virakta honevAlA vyakti apanI dIkSAkA nirvAha kara sakemA yA nahIM Adi praznoMkA vicAra kiyA gayA hai / 20. jIvita mAna - - isa prakaraNameM 7 gAthAe~ haiM / grahadazAvaza AyukA parijJAna prApta karanekI vidhikA varNana hai / 21. nAmAkSarodda eza - isa prakaraNameM 11 gAthAeM haiN| ArambhameM batAyA hai ki jaise dAnake binA vana, candrake binA rAtri zobhita nahIM hotI usI prakAra nAmake binA vidyamAna vastu bhI zobhita nahIM hotI / ataH praznAkSaravidhi dvArA vastu aura vyaktike nAmakA varNana kiyA hai / 22. praznAkSarasaMkhyA - isa prakaraNa meM 11 gAthAe~ haiM / praznAkSaragaNanA dvArA zubhAzubha phalakA vivecana kiyA hai| prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 249 17 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. saMkIrNa---isa prakaraNameM 16 gAthAeM haiM aura vividha prakArake praznoMke uttara nikAlaneko vidhi varNita hai| 24. kAla-sAta gAthAoMmeM nAnA prakArake kiye gaye praznoMke phala kaba prApta hoMge isakA vicAra kiyA hai| 25. cakrapUjA-isameM pA~ca gAthAeM haiM aura antameM 12 padyoMmeM eka stuti aMkita kI gayI hai / antameM 12 mantra bhI nibaddha haiN| ___ isa prakAra praznAkSaroM dvArA phalAdeza vidhikA nirUpaNa kiyA hai| praznakartAkI zArIrika zuddhike sAtha mAntrika gadi bhI apekSita hai / AcArya tamamanakI zuddhikA varNanakara antameM mAntrika zuddhikA vidhAna kiyA hai / praznazAstrako dRSTi se yaha grantha vizeSa mahattvapUrNa hai / ugrAdityAcArya Ayurvedake vizeSajJa vidvAn ugrAdityAcAyane apanA vizeSa paricaya nahIM likhA hai| inhoMne apane gurukA nAma zrInandi, granthanirmANasthAna rAmagiri parvata batAyA hai| rAmagiri parvata beMgImeM sthita thaa| beMgI trikaliMga dezameM pradhAna sthAna hai / gaMgAse kaTaka takake sthAnako utkala deza kahA gayA hai / yahI uttara kaliMga hai| kaTakase mahendragiri taka parvatIya sthAnakA nAma madhya kaliMga hai| mahendragirise godAvarI takake sthAnako dakSiNa kaliMga kahate haiN| ina tonoM kA sammilita nAma vikaliMga hai| isa vikaliMgake beMgImeM sundara rAmagiri parvatake jinAlayameM sthita hokara ugrAdityane isa granthako racanA ko hai| deGgozatrikaliGgadezajananaprastutya sAnUtkaTa: prodyavRkSalatAvitAnanirataiH siddhezca vidyAdharaiH / sarvemandirakandaropamaguhAcaityAlayAlaGkRte ramye rAmagirAvidaM viracitaM zAstraM hitaM prANinAm // ' yaha rAmagiri parvata sambhavataH vahI hai jisakA padmapurANameM nirdeza AyA hai / hindI vizvakoSake sampAdakane likhA hai-trikaliMga janapada mandrAjake uttara palikaTa nAmaka sthAnase lekara uttara gaMjAma aura pazcimameM vipati bellArI karnUla, bidara tathA candA taka vistRta hai| zrI nandalAla Dene apane 'The geographical Dictonary of Ancient and Madicvel India' nAmaka koSameM madhyabhAratako trikaliMga mAnA hai aura nAgapurase 24 mIla uttara 1. kalyANakAraka, aMtima prazasti, prazastisaMgraha, ArAke pR0 53se uddhRta / 250 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI bAcArya-paramparA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyamAna rAmaTekako rAmagiri mAnA gyaa| zrI paM0 ke0 bhujabalI zAstrIne bhI nAgapurake nikaTavartI rAmaTekako ho rAmagiri batAyA hai aura yahIM para ugrAdityAcArya dvArA kalyANakArakakI racanA huI hogI / ugrAdityAcAryane apane gurukA nAma zrInanda batAyA hai| zrInandi nAmake kaI AcArya hue haiN| prAyazcittacUlikA evaM yogasArake karttA gurudAsake gurukA nAma zrInandi batAyA gayA hai / nandisaMghakI paTTAvalI meM eka zrInandikA nAma AyA hai| isameM inakA samaya vi0 saMvat 749 batAyA gayA hai ora inheM ujjaina kA paTTAdhIza batAyA gayA hai| zrIcandrake guru bhI zrInanda batAye gaye haiM | AcArya vasunandine bhI apane zrAvakAcArameM eka zrInandikA ullekha kiyA hai jo inake praguru the| hamArA anumAna hai ki nandisaMghakI paTTAvalImeM ullikhita zrInandi hI ugrAdityAcArya ke guru hai / sthiti kAla ugrAdityane apane isa grantha meM pUjyapAda, samantabhadra, pAtrasvAmI, siddhasena, dazarathaguru, meghanAda, aura siMhasenakA ullekha kiyA hai| inake atirikta zrutakIrti, kumArasena, vIrasena aura jaTAcAryake ullekha bhI Aye hai / ataH yaha spaSTa hai ki ugrAdityAcArya ina AcAryoMse uttaravartI haiM / granthakArane likhA hai"ityazeSavizeSaviziSTaduSTa pizitAzivaidyazAstreSu mAMsanirAkaraNArthamugrA divyAcAryenRpatuMgavallabhendramabhAyAmudddghoSitaM prakaraNam" isa uddharaNa se spaSTa hai ki auSadhimeM mAMsakI nirupayogitAko siddha karaneke lie svayaM AcAryaMne zrInRpatuMgavallamendrakI sabhA meM isa prakaraNakA pratipAdana kiyA / graMthake anta meM eka diye hue padyase bhI yaha avagata hotA hai ki nRpatuMga amoghavarSaM prathamako rAjasabhA meM moSatrimeM mAMsa sevanakA nirAkaraNa karane ke lie isa granthakI racanA sampanna kI gayI hai / khyAtaH zrInRpatuMgavallabhamahArAjAdhirAja sthitaH pro. risabhAntare bahuvidhaprakhyAtavidvajjane / mAMsAzipraka reMdratAkhilabhiSagvidyAvidAmagrato mAMse niSphalatAM nirUpya nitarAM jeneMdra vaidyasthitam // arthAt prasiddha nRpatuMgavallabha mahArAjAdhirAjako sabhAmeM jahA~ aneka prakAra ke udbhaTa vidvAna the evaM mAMsAzanakI pradhAnatAko poSaNa karanevAle bahuta se Ayurveda vidvAn the / unake samakSa mAMsako niSphalatAko siddha karake isa 1. kalyANakAraka hitAhita adhyAya, antima prazasti / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 251 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra vaidyane vijaya prApta kii| amoghavarSa prathamako nRpatuMga, vallabha aura mahArAjAdhirAja upAdhiyA~ prApta thIM / itihAsakAroMke matase amoghavarSake rAjyArohaNakA samaya zaka saMvat 736 (vi. saM0811) hai| guNabhadrasUrikRta uttarapurANase bhI jJAta hotA hai ki amodhavarSa prasiddha jainAcArya jinasenakA ziSya thaa| yasya prAMzanakhAzujAlAMvasaraddhArAntarAvirbhavat paadaambhojrjHpishnggmukuttprtygrrtldyutiH| saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH pUto'hamadyetyalaM sa zrImAnjinasenapUjyabhagavatpAdo jaganmaMgalam / / ' zrIjinasenasvAmIphe dedopyamAna nakhoMke kiraNasamUha dhArAke samAna phailate the aura usake bIca unake caraNa, kamalake samAna jAna par3ate the| unake caraNa. kamaloMkI rajase jaba rAjA amoghavarSake mukuTameM lage hue navona ratnoMkI kAnti pIlI par3a jAtI thI taba vaha apane Apako aisA smaraNa karatA thA ki maiM Aja atyanta pavitra huA huuN| spaSTa hai ki amoghavarSakA samaya jinasenakA kAryakAla haiN| pro0 sAletorane likhA hai "The next prominent Rastrakuta ruler who extended his patronage to Jainism was Amoghavarsa I, Nripatunga, Atishayadhawala (A. D. 815-877). From Gunabhadra's Uttarpurana (A. D. 898), we know that king Amoghavarsa I, was the disciple of Jinasena, the author of the Sankrit work Adipurana (A, D, 783) Thc Jaina leaning of king Amoghavarsa is turther corroborated by Mahabiracharya, the author of the Jain Mathmatical work Ganitasara sangraha, who relates that, that nonarch was a follower of the Syadwad Doctrine." isa uddharaNase bhI saSTa hai ki amoghavarSa bhagavat jinasenAcAryake ziSya the| amoghavarSa syAvAdamatakA anuyAyI thA-isa bAtakA samarthana gaNitasArasaMgrahake kartI mahAvIracAryake kathanase bhI hotA hai| isI amoghavarSa ke zAsanakAlameM siddhAntagranyakI jayadhavalATokA vi0 saM0 894 meM samApta huii| jinasenane apane pArvAbhyudayameM bhI amoghavarSako paramezvarako upAdhise 1. uttarapurANa, prazasti zloka 9 / 2. Mediaeval Jainism, Page 38 / 252 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhUSita batalAyA hai / paccIsaveM kalpAdhikAra ke anta meM jo prazasti dI gayI hai usameM zrIviSNurAjakA ullekha AyA hai- zrIviSNurAjaparamezvaramaulimAlAsaMlAlitAMtriyugalaH sakalAgamajJaH // AlApanIyaguNasonnatasanmunIndraH / zrInaMdinaMdita gurugu rurUjito'ham / / mahArAja viSNurAjake mukuTakI mAlAse jinake caraNayugala zobhita hai, jo sampUrNa Agamake jJAtA haiM, prazaMsanIya guNoMke dhArI, yazasvI, zreSTha muniyoMka svAmI haiM - aise zrInandinAmake prasiddha AcArya hue haiN| ye AcArya hI unAditya guru haiM / yahA~ yaha vicAraNIya hai ki viSNurAja paramezvara kauna hai ? zrI paM0 ke0 bhujabalI zAstrIne inheM kalacurI rAjavaMzakA anumAnita kiyA hai / para yaha anumAna bhrAnta hai| DA0 jyotiprasAda jainane ukta viSNu rAjako afier pUrvI cAlukya nareza viSNuvardhana caturthaM siddha kiyA hai aura usI rAjAke rAjya ke antargata rAmatIrthaM parvatako ugrAdityakA rAmagiri sUcita kiyA hai / -- hamArI dRSTise yaha viSNurAja amoghavarSa ke pitA govindarAja tRtIyakA hI apara nAma hai / jinasenane pAzvabhyudaya meM amoghavarSako paramezvara upAdhi basalAyI hai | bahuta sambhava hai ki yaha upAdhi rASTrakUToMko gitu paramparAgata ho / katipaya aitihAsika vidvAn viSNurAjako cAlukya rAjA viSNuvardhana mAnate haiM, para isase umrAdityAcAyake samaya nirNaya meM koI bAdhA nahIM aatii| sambhava hai ki usa samaya isa nAmakA koI cAlukya rAjA bhI rahA ho / purAtattvavettA narasiMhAcAryane bhI yaha tathya svIkAra kiyA hai ki kalyANakArakakI racanA ugrAdityane amoghavarSa prathamake zAsanakAlameM kI hai / likhA hai Another manuscript of some interest is the medical work kalyanakaraka of Ugraditya, a Jaina author, who was a contemporary of the Rastrakuta king Amoghavrsa-I and of the Eastern chalukya king kali Vishnuvardhana V. The work opens with the statement that the science of medicine is divided into two parts, 1. kalyANakAraka, pariccheda 25, padya 51 / 2. prazastisaMgraha, ArA, pRSTha 94 / 1. Jaina Sources of the History of Ancient India pp. 204-206, prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 253 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namely prevention and cure, and gives at the end a long discourse in Sanskrit prosc WIJ the uselessiERS of a flesh clied, said to have been delivercu by the author all the court of Angliavarsha, where many learned men and doctors haul assembled." ___arthAta aneka mahattvapUrNa viSayoMse paripUrNa AyurvedakA kalyANakAraka nAmaka grantha umAdityAcArya dvArA biracita milatA hai / ye jainAcArya rASTrakUTa rAjA amoghavarSa prathama evaM cAlukya rAjA kaliviSNuvardhana paMcamake samakAlIna the / granthakA Arambha Ayurveda tattvake pratipAdanase huA hai, jisake do vibhAga kiye gaye haiM-(1) rogarodhana aura (2) cikitsA / antima eka gadyaskhaNDameM usa vistRta bhASaNako aMkita kiyA hai, jisameM mAMsakI niSphalatA siddha kI gayI hai aura jise aneka vidvAn aura baMdyoMko upasthitimeM nRpatuMgako sabhAmeM ugrA. dityAcAryane diyA thaa| ugrAdityAcAryake gurukA nAma zrInandi hai / ina zrInandikA samaya vi0 saM0 749 hai / yadi isako zaka saMvat mAna liyA jAya to ugrAditya AcArya nandi saMghake AcArya siddha hote haiM / racanA-paricaya ugrAdityAcAryakA kalyANakAraka nAmaka eka bahakAya anya prApta hai / isa granthameM 25 paricchedoMke atirikta antameM pariziSTa rUpameM ariSTAdhyAya aura hitAdhyAya ye do adhyAya bhI Aye haiN| granthakarttAne pratyeka paricchedake ArambhameM jinendra bhagavAnko namaskAra kiyA hai| grantha racanekI pratijJA, uddezya AdikA varNana kiyA gayA hai| 25 paricchedoMke viSaya-krama nimna prakAra haiM (1) svAsthya-saMrakSaNAdhikAra-isameM 45, padya haiN| vaidyazAstrake saMkSipta viSaya-varNanake pazcAt zakuna, nimitta aura sAmudrika zAstra dvArA Ayu evaM svAsthyako parIkSA kI gayI hai| (2) garbhotpatti-lakSaNa-isa paricchedameM 60 padya haiN| garbhasaMrakSaNakI vidhi garbhAdhAnakrama, garbha-poSaNa aura garbha meM zarIra-vRddhi honeke kramakA kathana kiyA gayA hai| (3) sUtravyAvarNana-isa paricchedameM 69 padya haiN| inameM asthi, sandhi, 1. Mysore Archacological Report 1922, Page 22, 254 : sIkara mahApaura aura unakI zrAcArya-paramparA Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamanI, mAMsarajju, marmasthAna, danta, vAta, mUtra, mala, auSadha, sthUla zarIra, kSINa-zarIra, madhyama zarIra, vAta-pitta-kapha AdikA varNana AyA hai / (4) dhAnyAdi-guNAdhikAra--isa pariccheda meM 48 padyoM dvArA samaya varNana ke pazcAt vizeSa vizeSa pAluoM se hone ke honevAle vizeSa dhAnyoMkA guNa varNana kiyA gayA hai| prayukta (5) annapAnavidhi-varNanAdhikAra -- isa adhikArameM 45 padya haiN| jala, yavAgU, maNDa, mudgayUSa, dugdha, dadhi, takra, navanIta, ghRta, tela Adike guNadharmoka varNanake pazcAt vibhinna pazuoMke sUtroMkA guNadharma batAyA gayA hai / (6) rasAyana vidhi - isa pariccheda meM 45 padya haiM / udvartana, snAna, tAmbUlabhakSaNa, pAdAbhyaMga, brahmacayaM, nidrA, godhUmacUrNa, triphalA, yaSTicUrNa, viDaMga-sAra, nAgabala, bAkucIrasAyana, vajrAdirasAyana, candrAmRtarasAyana AdikA nirUpaNa kiyA hai / (7) vyAdhisamuddeza -- isa pariccheda meM 63 padma hai / rogoMkI utpattike hetukA varNana karane ke anantara rogoko zayyA, zayana-vidhi, dinacaryA, cikitsA, auSadhake guNa AdikA kathana AyA hai / (8) vAtarogAdhikAra - isa pariccheda meM 73 padya hai aura vividha prakArake vAta rogoM kA varNana kiyA gayA hai / (9) pittarogAdhikAra - 103 padyoMmeM vibhinna prakArako pittavyAdhiyoM aura unake zamanake upAya batalAye gaye haiM / (10) kapharogAdhikAra - isa paricchedameM 28 padya hai| isameM vividha prakArake kapharogoM aura unakI cikitsAkA varNana AyA hai / (11) mahAmAyAdhikAra - isa pariccheda meM 180 pa haiM aura vibhinna prakArakI kuSThAdi mahAvyAdhiyoMkA kathana AyA hai / (12) dvAdazama paricchedameM 136 padya haiM aura isameM bhI vAta-pitta janya mahAvyAviyoMkA svarUpa aura unakI cikitsA batalAyI gayI hai / (13-14-15-16-17) -- ina pA~ca paricchedoMmeM kSudra rogoMkA varNana AyA hai| trayodazama pariccheda meM 91 padya haiM aura isameM bhagandara aura upadaMza jaiso vyAdhiyoM kI cikitsA varNita hai / caturdaza paricchedake 91 padyoMmeM zotha, zlIpada aemIka-pAda, galagaNDa, nAr3I-vraNa, prabhRti rogoMkI cikitsA batalAyI gayI hai / paJcadaza pariccheda meM 292 padya haiN| inameM tAluroga, jihvAroga, dantaroga, netraroga, ziroroga Adiko cikitsA batalAyI gayI hai / SoDaza adhikArameM 101 pazca hai / inameM svA~sa, mahAsvAMsa; tRSNAroga, chadi roga, mUtrAvarodha Adi prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 255 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka rogoMkI cikitsA pratipAdita hai / saptadaza adhikAra meM 120 padma haiM aura inameM tridoSotpanna laghuvyAdhiyoM ko cikitsA batalAyI gayI hai / (18) bAlagrahabhUta tantrAdhikAra -- isa pariccheda meM 137 padya haiM aura vibhinna bAlarogoMkI cikitsA varNita hai / (19) viSarogAdhikAra - isa adhikAra meM vibhinna prakArake viSoMkI cikisAvarNita hai / (20) zAstra saMgrahAdhikAra - 94 padyoMmeM dhAtuoM evaM vibhinna prakArake zarIrasya roMgoM kI cikitsA batAI gayI haiM / (21) karmacikitsAdhikAra -- isa pariccheda 66 padya haiM aura vamana virecanAdi cikitsA vidhiyoMkA varNana hai / (22) bhaiSajyakarmopadravacikitsAdhikAra isa pariccheda meM 172 padya haiM / vamana, virecana, parisrAva, basti dhAdi vitriyoMkA varNa hai / (23) sarvoSadhakarmavyApaccikitsAdhikAra -- isameM 109 padya haiM / vibhinna prakArakI vamana virecana vidhiyoMkA varNana AyA hai / (24) rasarasAyana siddhayadhikAra - isa pariccheda meM 56 padya haiN| rasakI mahattA rasake bheda, rasa-zuddhi tathA pAradasiddha rasa AdikA varNana AyA hai / (25) kalpAdhikAra meM 57 padya haiN| harItikI, triphalA, zilAjatu, pAyasa, bhallAtapASANakalpa, mRttikAkalpa, eraNDakalpa, kSArakalpa Adi kalpoMkA pratipAdana kiyA / pariziSTa rUpa meM riSTAdhikArameM ariSToMkA varNana aura hitAhitAdhikAra meM pathyApathyakA nirUpaNa AyA hai / AyurvedakI dRSTise yaha grantha atyanta upayogI evaM mahattvapUrNa hai / AcArya bhAvasena traividya Andhrapradezake anantapura jilemeM amarApuram grAmake nikaTa eka samAdhilekhameM nimnalikhita padya aMkita hai zrImUlasaMghasenagaNadavA digirivajradaMDamappa bhAvasena traividyacakravartiya niSidhaH || kAtantrarUpamAlAvRttike racayitA bhI bhAvasena va vidyA hai| isa grantha ke antameM AyI huI prazastise jJAta hotA hai ki ye mUlasaMgha senagaNake AcArya the / senagaNakI paTTAvalI meM bhI inakA ullekha AyA hai- 256 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramazabdabrahmasvarUpatrividyAdhipAravAdiparvatavajradaMDazrIbhAvasenabhaTTArakAraNAm // paTTAlimeM Aye hue vAdi, parvata, bajra aura zabdabrahmasvarUpa ina vizeSaNoMse spaSTa hai ki prastuta ullekha bhAvasena vidyakA hI hai| paTTAvali 17vIM zatIkI hai| ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki bhAvasena vidya atyanta prAcIna haiN| itanA to spaSTa hai ki senagaNake purAtana AcAryoM meM inakI gaNanA kI gayI hai| prakaTa hai ki inheM 'bAdigirivajadaNDa' aura 'vAdiparvatavajra' ye vizeSaNa vAdIrUpI. parvatoMke liye vajrake samAna siddha karate haiN| kAtantrarUpamAlAvRttimeM 'paravAdigirisurezvara' vizeSaNa bhI AyA hai, jisase inakA zAstrArthI vidvAna honA siddha hotA hai / granthapUSpikAoMmeM inheM vidya, vidyadeva aura vidyacakravartI vizeSaNa diye gaye haiM | jaina AcAryoM meM zabdAgama (vyAkaraNa), tAMgama (darzana) tathA paramAgama (siddhAnta) ina tIna vidyAoMmeM nipuNa vyaktiko vidya' upAdhi dI jAtI thii| isase spaSTa hai ki bhAvasena tarka, vyAkaraNa aura siddhAnta ina viSayoMke marmajJa vidvAna the| vizvatattvaprakAzake antameM unakI ziSya dvArA jo prazasti dI gayI hai, usameM SaTtarka, zabdazAstra, svamata-paramata Agama, vaidyaka, saMgIta, kAvya, nATaka Adi viSayoMke jJAtA bhI inheM batAyA hai / isameM sandeha nahIM ki bhAvasena cArvAka, vedAntI, yoga, bhATTa, prAbhAkara, sAMkhya aura bauddha darzanoMke jAtA the | prazasti meM AyA huA padya nimna prakAra hai SaTatarka zabdazAstra svaparamatagatAzeSarAddhAntapakSaM vaidya vAkyaM vilekhyaM viSamasamavibhedaprayukta kavitvam / saMgItaM sarvakAvyaM sarasakavikRtaM nATakaM vetsi samyam vidyatve pravRttistava kathamavanau bhAvasenanatIndra || yaha prazasti 10 padyoMkI hai| anya padyoMmeM abhinavavidhi, sIndra, manipa, vAdobhakezarI ityAdi vizeSaNoM dvArA prazaMsA kI gayI hai / isa prazastike tIna padya kannar3a bhASAke haiM aura pUrvokta samAdhilekha bhI kannar3a bhASAmeM hI hai| asa. bhAvasenakA nivAsasthAna karnATaka pradeza thA, yaha spaSTa hai| 1. jaina siddhAnta bhAskara, varSa 1, pR0 381 2. siddhAnta jinadhIrasenasadRzaH zAsyAbabhAbhAskaraH, paTtavakalaMkadevavidhaH sAkSA dayaM bhUtale / sarvavyAkaraNe vipazcivadhipaH zrIpUjyapAdaH svayaM vaiviyosamameSacandra ___ munipo vAdImapaMcAnanaH ||-nshilaalekhsNgrh, prathama bhAga, pR. 62 / 3. vizvatattvaprakAza, antima prazasti, padya 5 / prajAcArya evaM paramparApoSakApArya : 257 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya paramparA sena nAmake do anya aura bhI hue ma vidvAna kASThAsaMgha lADavAgaDagacchake AcArya the / ye posenake ziSya aura jayasenake guru the| jayasenane san 999meM zakalIkarahATaka nagarameM dharmaratnAkara nAmaka saMskRtagrantha likhA thaa| ataH ina bhAvasenakA samaya dazama zaktIkA uttarAddha hai| dUsare bhAvasena kASThAsaMgha mAthuragacchake AcArya haiN| ye dharmasena ke ziSya tathA sahastrakIrtike guru the / sahastrakIrtike ziSya guSNakIrtikA ullekha gvAliyara pradezameM san 1412 - 1417taka prApta hotA hai / ataH ina bhAvasenakA samaya 14vIM zatIkA uttarArdhaM / prastuta bhAvasena ukta donoM AcAryoMse bhinna haiM / samaya- vicAra bhAvasenane apane kisI grantha meM samayakA ullekha nahIM kiyA hai / ataH unake samaya - nirNaya meM antaraMga sAmagrI aura bAhya sAmagrI kA upayoga karanA Avazyaka haiN| vizvatattvaprakAzako eka prAcIna prati zaka saMvat 1367 I0 san 1445 ) kI hai / kAtantrarUpamAlAkI hastalikhita prati zaka saMvat 1305 ( I0 san 1383) kI upalabdha hai| isI granthakI eka anya pratikA ullekha kannar3a prAMtIya tAr3apatrIya grantha-sUcI meM AyA hai / kAtantrarUpamAlAko yaha prati zaka saMvat 1289 ( I0 san 1367) kI hai / ataeva ina hastalikhita pratiyoMke AdhArapara bhAvasena vicakA samaya I0 san 1367ke pUrva sunizcita hai / AcAryane nyAyadarzanako carcA meM pUrva pakSa ke rUpameM bhAsarvajJakRta nyAyasArake kaI padya uddhRta kiye haiN| yaha grantha 10 vIM zatAbdI kA hai / vedAntadarzana ke vicAra meM lekhakane vimuktAtmakI iSTasiddhikA ullekha kiyA hai| tathA AtmAke aNu AkArako carcAmaM rAmAtujake vicAra upasthita kiye haiN| ina donoMkA samaya 12 vIM zatI hai / vedaprAmANyako carcAke sandarbhameM lekhakane turuSkazAstrako bahujana sammata kahA hai tathA vedoMke hiMsA upadezakI tulanA turuSkazAstrase kI hai| turuSkazAstra muslimazAstrakA paryAyavAcI hai aura uttara bhArata meM muslimasattAkA vyApaka prasAra I0 san 1192 se 1210 taka huA tathA sulatAna iltumasake samaya I0 san 1210 se 1236 taka yaha sattA dRDhamUla huI aura dakSiNabhArata meM bhI muslima sattAkA vistAra huA / ataH turuSkazAstrako bahusammata kahanA 13 vIM zatAbdI ke madhyase pahale pratIta nahIM hotA / isa taraha bhAvasena ke samayakI pUrvAvadhi I0 san 1236 aura uttarAvadhi I0 san 1300 ke lagabhaga mAnI jA sakatI hai| mAyasenane 13 vIM sadIke antimacaraNa ke naiyAyika vidvAna kezavamizrako tarkabhASAkA upayoga nahIM kiyA hai| ataH inheM 258 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI bhAcArya paramparA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezava mizra se kiMcit pUrva athavA samakAlIna honA caahie| dUsarI bAta yaha hai ki bhAvasenake samApilekhakI ligi 13 vIM zatAbdI ke anukUla hai / isase bhI inakA samaya I0 sankI 13 vIM zatAbdIkA madhyabhAga honA saMbhava hai / racanAeM mAvasena pratibhAzAlI vibhinnaviSayoMke jJAtA AcArya haiN| inakI nimnalikhita racanAe~ prApta hai- 1. pramAprameya-grantha ke prArambhameM maGgalAcaraNa karate hue likhA haizrI vardhamAnaM surarAjya pUjyaM sAkSAtkRtAzeSapadArthaM tatvam / sIkhyAkaraM muktipati praNamya pramAprameyaM prakaTaM pravakSye // granthakI antima prazasti meM bhAvasena traividyake vizeSaNoM kA prayoga AyA hai / isameM kevala eka hI pariccheda prApta hai aura yaha mokSazAstrakA pahalA prakaraNa hai tathA prameyakI hI carcA kI gayI hai / granthakA uttarArdha bhAga aprApya hai, jisameM pramAcarcA bhI sammillita rahI hogI / antima prazasti nimna prakAra hai 'iti paravAdigirisurezvarazrImadbhAvasena traividyadevaviracite siddhAntasAre mokSazAstre pramANanirUpaNaH prathamaH paricchedaH / ' isa grantha meM pratyakSa indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, yogipratyakSa aura svayaMvedanapratyakSa ye cAra bheda kiye haiM / parokSake smRti, pratyabhijJAna, tarka, kahApoha, anumAna aura Agama ye chaH bheda mAne haiN| anumAnake pakSa, sAdhya, hetu dRSTAnta, upanaya aura nigamana ye chaH avayava tathA hetukA lakSaNa anyathAnupapattiko na mAnakara vyAptimAna pakSadharmako batAyA hai| anumAnake bhedoMkA nirUpaNa do rUpoM meM kiyA hai- 1. kevalAnvayI, kevalavyatirekI aura anvayavyatirekI / 2. dRSTa, sAmanyatodRSTa aura adRSTa / } hetvAbhAsake sAta bheda batalAye gaye haiM-asiddha virUddha anekAntika, akiJcitkara, anadhyavasit, kAlAtyayApadiSTa tathA prakaraNasama / vipakSa se samAnatA batalAne vAle vAkyase diyA huA uttara jAti kahalAtA hai / jatiyoMkI saMkhyA bIsa hai, yataH varNyasamA jAtimeM sAdhyasamA jAtikA antarbhAva hotA hai, ataH usakA pRthak varNana nahIM kiyA hai| pratyudAharaNa jAtikA samAveza sAdhamrmyasamA jAtimeM hotA hai| arthApattisamA tathA upapattisamA jAtiyA~ prakaraNasamA jAtise bhinna nahIM hai tathA anityasamAjAti avizeSasamA jAti se abhinna hai / ataH punaruka jAtiyoMko chor3a denepara jAtiyA~ bIsa hotI haiM / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 259 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa granthameM 22 nigrahasthAna aura vAdake cAra aMgoM-1. sabhApati, 2. sabhyajana, 3. prativAdI aura 4. bAdIkA samyaka pratipAdana kiyA gayA hai| vAdake 1. tAttvikabAda, 2. prAtibhavAda, 3. niyatArthavAda aura 4. parArthanavAdakA varNana AyA hai| patrakA lakSaNa, patrake aMga evaM patrake viSayameM jaya aura parAjayakI vyavasthA vaNita hai| kathAke vAda, vAdavitaNDA, jalpa aura jalpavitaNDA ye bheda kiye gaye haiM tathA vAda aura jalpako abhinna mAnA gayA hai / likhA hai "tasmAt samyaksAdhanadaSaNavattvena vAdAnna bhiyate jalpaH / tad vitaNDApi vAdavitaNDAto na bhidyate / tato vAdo jalpa itynaantrm| tadvitaNDe'pi tathA / tata eva kathAyAM vItarAgavijijIviSayavibhAgo nAstyeva / -pramAprameya 1|108pR0 6.7.98 / Agama, AgamAbhAsa, dravyapramANa, kSetrapramANa aura kAlapramANake pratipAdana prasaMgameM mAna, unmAna, avamAna, pratimAna, tatpratimAna evaM gaNamAnakA svarUpa bhI pratipAdita hai| upamAnapramANake antargata AgamikaparamparAke palya, rajju Adiko gaNanA bhI batalAyI gayI hai / 2. kathA-vicAra-isa granthakA kevala ullekha hI prApta hotA hai| isameM dArzanikavAdoMse sambaddha vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna AdikA vistRta vicAra kiyA gayA hogaa| yaha grantha adyAvadhi prApta nahIM hai| 3. zAkTAyanavyAkaraNa-TokA-madhyaprAntIya hestalikhita sUcI meM isa granthakA nirdeza AyA hai| isI AdhArapara jaina sAhitya aura itihAsa meM paMDita nAthUrAmajI premIne aura jinaratnakoSa meM zrI velaNakarane isakA ullekha kiyA hai, para abhI taka isakI koI hastalikhita yA mudrita prati prApta nahIM hai| 4. kAtantra rUpamAlA-kAtantrarUpamAlA vyAkaraNa ke sUtroMke anusAra zabdarUpoMko siddhikA varNana AyA hai| grantha do bhAgoMmeM vibhakta hai| pUrvAddhaM aura uttarArdha / pUrvArdhameM 274 sUtroM dvArA sandhi, nAma, samAsa aura taddhitake rUpoMko siddhi kI gayI hai| uttarArghameM 809 sUtroM dvArA tiGanta kRdantake rUpoMkA sAghutva AyA hai / kAtantrarUpamAlA yaha nAma bhAvasenakA diyA huA hai| yoM isa grantha1. madhyaprAntIya hastalikhita granthasUcI, pu0 25 / 2. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 155 / 3. jinaratnakoSa, pR0 377 / 26. : vIkara mahAvIra aura unakI vAcArya-paramparA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke vAstavika nAma 'kalApa' aura 'kaumAra' haiM / lekhakakA kathana hai ki bhagavAn RSabhadevane brAhmIkumArI ke lie isa granthako racanA kI, ataH yaha nAma par3A / svayaM bhAvasenane isa vyAkaraNa ke lie 'sarvabarmAkRta' isa vizeSaNakA prayoga kiyA hai / isa vyAkaraNa ke do saMskaraNa prakAzita hue haiN| pahalA saMskaraNa jaina- grantha- ratnAkara kAryAlaya bambaI aura dUsarA vIra pustaka bhaNDAra jayapurase prakAzita huA hai / saMskRta bhASA ke Arambhika abhyAsiyoMke lie yaha grantha bahuta upayogI hai / 5. nyAyasUryAvali - isa granthako pANDulipi sTrAsabarga (jarmanI) ke saMgrahAlaya meM hai| isameM mokSazAstra ke 9 paricchaMda haiM / 6. bhukti-muktivicAra isa granthakI pANDulipi bhA uparyukta saMgrahAlaya meM hai / isameM strImukti aura carcA kI hai| 7. siddhAntasAra - jina ratna koSake varNanAnusAra yaha grantha mUDavidrIke maThameM hai tathA isakA 700 zlokapramANa hai / para zrIvidyAdhara joharApurakarakI sUcanAke anusAra yaha grantha vahA~ nahIM hai / * 8. nyAyadIpikA - isa granthakI sUcanA luI rAisa dvArA sampAdita mesUra aura kurgakI hastalikhita granthasUcIse prApta hotI hai / kahA nahIM jA sakatA ki yaha dharmabhUSaNako nyAyadIpikAse bhinna koI svatantra kRti hai athavA vahI hai / saptapadArthI TIkA -- isakA ullekha pATanake hastalikhita granthoMkI sUcIkI prastAvanA meM AyA hai / - " 10. vizvatattvaprakAza - isa grantha meM cArvAkadarzanamImAMsA, sarvajJasiddhi, IzvaramImAMsA vedaprAmANyamImAMsA, svattaH prAmANyavicAra, bhrantivicAra, mAyAvAdavicAra AtmAputvavicAra, AtmavibhUtvavicAra AtmAsarvajJazvavicAra, samavAyavicAra, guNavicAra, indriyavicAra, digdravyavicAra, vaizeSikamatavicAra, nyAyamatavicAra, mImAMsAdarzanavicAra, sAMkhyadarzanavicAra aura bauddhadarzana vicAra prakaraNoMkA samAveza kiyA gayA hai / viSayoMkI dRSTise sarvaprathama AtmAke svarUpakI sthApanA kI gayI hai / cArvAkoMkA AkSepa hai ki jIva nAmaka koI anAdi, ananta, svatantra tatva kisI pramANase jJAta nahIM hai / jIva yA caitanyakI utpatti zarIrarUpameM pariNata cAra mahAbhUtoMse ho 1. viennA oriyenTala jaranala san 1857, pR0 305 / 2, vizvatattvaprakAza jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura prastAvanA pR0 6 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 261 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai| yaha caitanya zarIrAtmaka hai athavA zarIrakA hI guNa yA kArya hai / isake uttarameM kahA gayA hai ki jIva aura zarIra bhinna-bhinna haiM, kyoMki jIva cetana, niravayava, bAhya indriyoMse agrAhya aura sparzAdise rahita hai / isake pratikUla zarIra jar3a, sAvanayabAhya indriyoMse grAhya evaM sparzAdi sahita hai| caitamyakI utpatti caitanyase hI sambhava hai, jar3ase nhiiN| zarIra jovarahita avasthAmeM bhI pAyA jAtA hai tathA jIva bhI azarIrI avasthAmeM pAyA jAtA hai| ataeva cetanyaAtmAko siddhi pramANase hotI hai / Agamake upadezaka sarvajJakA astitva cArvAka aura mImAMsaka nahIM maante| unake AkSepoMkA uttara dete hue bhAvasenane batAyA hai ki sarvazakA astitva bAgama aura anumAnase siddha hotA hai / jJAnake samasta AvaraNa naSTa ho jAnepara svabhAvataH samasta padArthoMkA jJAna hotA hai| jJAna aura vairAgakA parama prakarSa hI sarvazatva hai| puruSa honA athavA vaktA honA sarvajJatvameM bAdhaka nahIM hai| sarvajJakA astitva anumAna dvArA sunizcita hai| nyAyadarzanameM sarvajJakA astitva svIkAra kiyA gayA hai| kintu sarvajJa jagatkartA hai, isakI mImAMsA kI gayI hai| Izvara jagatkartA hai, yaha kahanekA bAdhAra hai, jagatko kArya siddha karanA / kArya vaha hotA hai, jo pahale vidyamAna na ho tathA bAdameM utpanna ho jaaye| kintu jagat amuka samayameM vidyamAna nahIM thA, yaha kahanekA koI sAdhana nahIM hai / ataH jagatko kArya siddha karanA hI galata hai| isa prakAra kAryatvahetukA khaNDana kara jagatkartAkA khaNDana kiyA hai| momAMsaka sarvazapraNIta Agama to nahIM mAnate, kintu anAdi apauruSeya vedako pramANabhUta Agama mAnate haiN| inakA cArvAkoMne khaNDana kiyA hai| vedako apauruSeya mAnanA bhrAnta hai, kyoMki kArya honese vedakA bhI koI kartA hogA ! vedako adhyayanaparamparA anAdi hai, yaha kathana bhI ThIka nahIM, kyoMki kANva, yAjJavalka Adi zAkhAoMke nAmoMse una paramparAoMkA prArambha una RSiyoMne kiyA thA, yaha spaSTa hotA hai| vedakaki sUcaka vAkya vaidika granyoMmeM hI upalabdha hote haiN| ataH vedakA prAmANya apauruSeyatAke kAraNa nahIM ho sakatA hai| veda svataH pramANa hai, isa mImAMsaka matake silasile meM jJAna svataH pramANa hote haiM yA parata: pramANa hote haiM, isakA vicAra lekhakane kiyA hai / jJAna yadi vastutattvake anusAra hai, to vaha pramANa hotA hai tathA vastuke svarUpake viruddha hai, to apramANa hotA hai / ataH mAnakA prAmAbhya vastuke svarUpapara AdhArita 262 : tIpaMkara mahAvIra kaura unako AcArya-parampaya Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-parataH nizcita hotA hai, svataH nahIM / isI sandarbha meM jJAnake svasaMvaidha aura asvasaMvedyakI bhI carcA kI gayI hai| prAmAdhyake sambandhameM apramANa jAnakA--bhrAntikA svarUpa kyA hai, yaha vistArase batalAyA gayA hai| mAdhyamika bauddha sabhI prakArake padArtha ke jJAnako bhrama kahate haiN| 'saMsArameM koI padArtha nahIM hai, saba zUnya hai| yaha unakA abhimata hai, para sarvajanaprasiddha pratyakSa, anumAna, zabda Adi pramANoMkA isa prakAra abhAva batalAnA yukta nahIM ; rAdhi pramANa jAmaH' hai. jara prameya - bAhya padArthoM kA bhI astitva avazya mAnanA hogaa| isI prakAra yogAcAra bauddhoMke vijJAnavAdako bhI samIkSA kI gayI hai| jagatke svarUpako bhramaanya mAnanevAle vedAntadarzanakI samIkSA vistArase kI hai| vedAntiyoMkA kathana hai ki prapaJca-saMsArakI utpatti ajJAnase hotI hai, tathA jJAnase usako nivRtti hotI hai / para ajJAna jaise niSedhAtmaka abhAvarUpa tattvase jagat jemA bhAvarUpa tasva utpanna nahIM ho sakatA hai / isI prakAra jJAna vastuko jAna sakatA hai, usakA nAza nahIM kara sktaa| vaidika vAkyoMmeM aneka sthAnopara prapaJcako brahmasvarUpa kahA hai| ata: brahma yadi satya ho, to prapaMca bhI satya hogaa| prapaMcako gatyatAmeM bAdhaka koI pramANa nahIM hai| brahmasAkSAtkArase prapaMca bAdhita nahIM hotaa| isa prakAra mAyAvAdakI samIkSA bhI vistArase kI gayI hai| pUrvokta dArzanika mAnyatAoMke atirikta vezeSika aura naiyAyika dvArA abhimata AtmasavaMgatavAdakA nirasana kiyA gayA hai| vaizeSika matameM indriyoMko pathvI Adi bhUtoMse utpanna mAnA hai tathA indriyoM aura padArthoM ke sannikarSake binA pratyakSajJAna sambhava nahIM hotaa| anta meM pratyeka karmake bhoge binA mukti nahIM milatI, isa matakA nirAkaraNa kiyA hai, tathA dhyAnabalase karmakSayakA samarthana kiyA hai| nyAyadarzanakI tatvavyavasthAmeM pramANa, prameya Adi solaha padArthoM kI gaNanA kI gayo hai| ina 16 padArthoM kI samIkSAke anantara jJAnayoga, bhaktiyoga aura kriyAyogapara vicAra kiyA hai| bhATTa mImAMsaka andhakArako dravya mAnate hai| naiyAyikAdi use prakAzakA abhAvamAtra kahate haiM / yahA~ ina sabhI matoMko vistRta samIkSA kI gayI hai / sAMkhyoMke matase jagatkA mUla kAraNa prakRtinAmaka jar3atatva hai tathA yaha satva, rajas Ara tamas ina tIna guNoMse banA hai / buddhi, ahaMkAra, indriya tathA prabuddhAcArya evaM parampayapoSakAcArya : 263 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamahAbhUta inhIMse bane haiN| kintu jainadRSTise buddhi, ahaMkAra ye caitanyamaya jIvake kArya haiM, jar3a prakRti ke nahIM / sAMkhyoMkA dUsarA pramukha siddhAnta hai stkaarybaad| kArya nayA utpanna nahIM hotA, kAraNameM vidyamAna hI rahatA hai| yaha pratyakSavyavahArase viruddha hai / sAMsya puruSako akartA mAnate hai bandha aura bhokSa puruSake nahIM hote, prakRtike hI hote haiM / isa kathanakI bhI janadRSTi se samIkSA kI gayI hai| bauddhAbhimata kSaNikavAdakA vivecana karate hue likhA hai ki bauddha AtmA jaisA koI zAzvata tattva nahIM mAnate / rUpa, saMjJA, vedanA, vijJAna, saMskAra ina pAMca skandhoMse hI saba kArya hote haiN| nitya AtmAkA astitva pratyabhijJAna gadvAra: rise mikatAkA niraja ho jAtA hai / AtmA nitya na ho, to muktikA prayAsa vyartha ho jAyagA aura pUmarjama bhI ghaTita nahIM ho skegaa| isa prakAra vistArapUrvaka kSaNikabAdakI samIkSA kI hai| yaha vizvatatvaprakAza bhI kisI granthakA eka paricacheda hI pratIta hotA hai / sambhavataH pUrNa grantha AcAryakA dUsarA ho rahA hogaa| AcArya nayasena dharmAmatake racayitA AcArya nayasanakA janmasthAna dhAravAr3a jilekA mUlagundA nAmaka tIrthasthAna hai / uttaravartI kaviyoM ne unheM 'suvinikarapikamAkanda' 'sukavija namana:sarojarAjahaMsa', 'vAtsalyaratnAkara' Adi vizeSaNoMse vibhaSita kiyA hai| nayona ke garukA nAma narendrasena thaa| narendrasena muni uccakoTike tapasvI aura dvAdazAMga zAstrake pAragAmI the| nayasenane inheM siddhAntazAstrameM jinasenAcAryake samAna vyAkaraNa aura AdhyAtmika zAstrake pANDityameM pUjyapAdake samAna evaM tarkazAstrameM suprasiddha dArzanika samantabhadrAcArya ke samAna batalAyA hai / inheM 'vidyacakravartI' bhI kahA hai| nayasenAcArya, saMskRta, tamila aura kannar3ake dhurandhara vidvAna the / inhoMne dharmAmRtake atirikta kannar3akA eka vyAkaraNa bhI racA hai / gharmAmutake adhyayanase avagata hotA hai ki pratyaracanAke samaya ye muni avasthAmeM the| inhoMne apaneko tarkavAgIza' kahA hai tathA apaneko cAlukyavaMzake bhuvanekramalla (zaka saMvat 1069-2076) dvArA bandanIya kahA hai| yaha rAjA inakI sevAmeM sadA tatpara rahatA thA / nayasenAcArya apane samayake prasiddha AcArya rahe haiN| sthiti-kAla dharmAmRtameM santharacanAkA samaya diyA huA hai| isase inakA samaya I0 sankI 12vIM zatIkA pUrvArdha siddha hotA hai / dharmAmRtameM batAyA hai264 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- i giri zikhivAyumArga saMkhyayoH lAbagagamindIvattiSu stire / kAlamunnatiya nandavatsaromuyutsavaM vivazazirada, bhAdrapadamA salamada zuklapakSa dala niruyabhapyahastayutA kaMvAradola // 1 arthAt zaka saMvat 1037 bhAdrapada zuklapakSa meM ravivAra ke dina hasta nakSatrake rahane para isa granthakA nirmANa huA / isa zaka saMvat meM 78 jor3ane para 1125 I0 san AtA hai / kintu nandasaMvatsara I0 san 1921 meM AtA hai tathA hastAka bhI bhAdrapada zukla pakSa meM isI saMvat meM par3atA hai / ataH inakA samaya 1921 I0 mAnanA par3atA hai | yahA~ yaha prazna utpanna hotA hai ki girizabdakA prasiddha artha sAta tyAga kara cAra kyoM grahaNa kiyA gayA hai ? jaina paramparAmeM girizabdakA artha cAra grahaNa kiyA gayA pratIta hotA hai / yahI kAraNa hai ki granthakarttAne bhI cArake artha meM girizabdakA prayoga kiyA ho / racanAe~ nayasenake do granthoMkA nirdeza upalabdha hotA hai| dharmAmRta aura kannar3a vyAkaraNa | dharmAmRtameM 14 rocaka kathAeM haiM / ina kathAoM dvArA dharmatatvoMkA upadeza diyA gayA / pahalI kathA casubhUti aura dayAmitra saMThakI hai| isa kathAmeM samyaktvakI mahimA batalAyI gayI hai / vasubhUti brAhmaNane ghana ke lobhase kRtrima jinadIkSA lii| use munidIkSA meM nAnA prakArake kaSToMkA anubhava huA / parantu pralobhanoMke kAraNa ATha dina taka muni banA rhaa| isI bIca ghaTanAcakrake badala jAnese luTeroM dvArA vasubhUti ghAyala ho gayA / dayAmitrane use AtmadharmakA upadeza diyA / phalataH vasubhUtiko samyakdarzana utpanna ho gyaa| sAMsArika padArthoMse usakA moha haTa gayA aura use jenadharmakI satyatApara vizvAsa ho gayA / mRtyuke pazcAt vasubhUtine svargalAbha kiyaa| kathA meM samyakdarzana aura zrAvaka kA paryApta upadeza AyA hai / dusarI kathA nizakita aMgakI mahattA batAne vAlI lalitAMgadevakI hai / isa kathAse spaSTa hai ki pApI se pApI manuSyakI bhI jainadharma dvArA sudhAra ho sakatA hai / isa dharma ke siddhAntoM kA pAlana aizvaryaM aura vibhUtiko ho nahIM detA, apitu AtmakalyANakA kAraNa hotA hai / arhanta bhagavAnkI bhakti kalpavRkSatulya hai / jo vyakti vItarAgI prabhukI zaraNa meM pahuMca jAtA hai, unake Adarza dvArA apanI AtmAko una jaisA hI banAnekA prayatna karatA hai, vaha vyakti nizcaya hI una jaisA bhagavAn bana jAtA hai| jainadarzanameM vyaktiko hona yA niHzakti nahIM prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 265 18 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnA gayA hai| pratyeka AtmA paramAtmA hai| vikAroMke dUra karanese AtmA paramAtmA bana jAtI hai / lalitAMgadeva bar3A upadravI aura adharmAtmA thA, para nizaMkita hokara AtmagharmakA pAlana karanese vaha mahAna bana gayA / tIsarI kathA ni:kAMkSita aMgakI mahattA prakaTa karanevAlI anantamatIkI hai| anantamatIke Upara kitane saMkaTa Aye, vipattiyoMke pahAr3a gire, para vaha apane kartavyapathase vicalita nahIM huii| usane dharmakI ArAdhanA kisI phalaprAptikI AkAMkSAse nahIM kii| pratyuta dharma AtmAkA svarUpa hai, ataeva dharmameM sthita rahanA hI mAnavatA hai, aisA nizcaya kara vaha apane dharmameM sadA dRr3ha rhii| anansamatIko kathA usake caritrapara pUrA prakAza DAlatI hai| cauthI kathAmeM nirvicikitsA aMgakA samucita pAlana karanese kyA phala prApta hotA hai tathA sevAkArya pratyeka vyaktike jIvanako kitanA unnata banAtA hai, isakA varNana kiyA gayA hai / jo vyakti ghRNA, dveSa, mAtsarya Adi durbhAvoM kA parityAga kara sevAmArgameM laga jAte haiM, ve apanA kalyANa avazya kara lete haiN| rAjA udAyana aisA hI dharmAtmA vyakti thaa| dAna denA, sevA karanA, mAnavamAtrako sahAyatA karanA, rAjA uddAyanakA jIvanavata thA / usakI AtmA atyanta nirmala aura pralobhanoMse achUtI thii| pAMcavIM kathAmeM bamabadaSTi aMgakI mahattA batalAyI gayI hai| saccA vizvAsa kitanA phaladAyaka hotA hai, yaha revatI rAnIkI dRr3hatAse spaSTa hai| yoM to revatI rAnIko kathA anya granthoM meM bhI AyI hai, para isa granthameM zrAvakaghamake varNanake sAtha vizeSarUpase pratipAdita kI garI hai / zAna aura cAritra samyaktvake binA jhUThe haiN| bar3e-bar3e zAnI bhI samyaktvake abhAvameM naraka-nigodake pAtra banate haiN| prAyaH dekhA jAtA hai ki manuSya bAhyADambaroMko jIvana meM saralatAse sthAna de detA hai| dharma aura AtmAdharaNake nAmapara ADambara evaM guruDama jIvanako khokhalA banAkara naSTa kara dete haiM / isa kathAmeM ADambaroM aura garuDamoMko jIvanase pRthaka kara jIvanako sAtvika banAnepara jora diyA hai / pratyeka vicAraka vyakti AtmAkA zodhana karaneke lie pralobhanoMkA tyAga karanA cAhatA hai, para mohavaza vaha vaisA nahIM kara pAtA hai| muni yA zrAvaka donoMko hI pralobhanoMkA tyAga karanA par3atA hai| ahaMkAra aura mamakAra bAtmAke zatru haiM, jo inake adhIna rahatA hai, vaha nizcayata: Atmadharmase cyuta hai / dIkSA lenA AsAna hai, bhAvukatAmeM Akara koI bhI vyakti dIkSA le sakatA hai, para usakA yathArtha nirvAha saba kisIse nahIM ho sakatA hai| isa kathAmeM abhavyasenamunikA jIvana citrita huvA hai| 266 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I + T 1 chaThI kathA upagUhana aGgako vizeSatA prakaTa karanevAlI hai / isa aGgakA pAlana jinendradatta seTane kiyA thA / prAyaH pratyeka vyakti apanI galatiyoM aura truTiyoMko na dekhakara dUsaroMkI galatiyoM aura truTiyoM ko dekhatA hai| pariNAma yaha nikalatA hai ki hama dUsaroMkI galatiyA~ hI dekhate raha jAte haiM, apanA sudhAra nahIM kara pAte / upagUhna aMgako kathA batalAtI hai ki dUsaroMke doSoMkA AcchAdana kara unheM mAgaMpara lAyA jAye / ghRNA hameM pApase karanA cAhiye, pApIse nahIM / sAtavIM kathA sthitikaraNa aMgake pAlana karanevAle vAriSeNakumArakI hai / isa kathAse spaSTa hai ki saccA mitra kisa prakAra apane mitrakA kalyANa kara sakatA hai / mitrakA kArya kevala manoraMjana karanA hI nahIM, pratyuta mitrakA sudhAra karanA hai / vAriSeNakumArane apane mitra puSpaDAlakA kitanA upakAra kiyaa| dIkSAse vicalita hote hue mitrako AtmakalyANa meM sthira kiyA / puSpaDAla 12 varSo taka muni bane rahane para bhI apanI bhAryAke moha meM Asakta rahA / AtmadhyAna ke sthAnapara usake rUpalAvaNyakA ho cintana karatA rahatA thA / kathA bar3I hI rocaka hai, bIca-bIca meM diyA gayA dharmopadeza janma- jarArUpI maleriyAko dUra karaneke lie cInI lapeTI kunenakI golI hai / AThavIM kathA vAtsalya aMgake dhArI viSNukumArako hai| isa kathAme batAyA gayA hai ki sAdharmI mAIse vAtsalyabhAva rakhanA, saMkaTameM sahAyatA pahu~cAnA aura usake sAtha hara tarahakA sahayoga rakhanA pratyeka vyaktike lie Avazyaka hai / jo svArthavaza apanA hI lAbha socate haiM, anya vyaktiyoMke lAbhAlAbhakA vicAra nahIM karate, ve mAnava nahIM dAnava hai / mAnavazabda hI isa bAtakA dyotaka hai ki vivekazIla banakara premabhAvase rahanA tathA paropakAra meM sadA pravRtti karanA | dharmadveSa vyaktiko kitanA nIcA girA detA hai, yaha rAjA balike AcaraNa se spaSTa hai / sahanazIlatA jIvanake vikAsake lie eka Avazyaka aura upayogI guNa hai / jo vyakti choTI-sI bAtako lekara ruSTa ho jAtA hai aura badalA leneko bhAvanAko manameM baiThA letA hai, vaha vyakti nIca prakRtikA hai / viSNukumAramunine vAtsalyase prerita hokara munisaMghakI rakSA kI / navIM kathAmeM prabhAvanA aMgakI mahattA batalAyI gayI hai / isa aMgakA pAlana vajrakumAramunine kiyA hai / pracalita kathAko apekSA isameM aneka avAntara kathAe~ Ayojita kI gayI haiM / avAntara kathAoMke rahanese kathA rocaka bana gayI hai / dharmamArgakA udyotana karaneke lie pratyeka vyaktiko sadA taiyAra rahanA cAhiye / dharmaM vaha rasAyana hai, jisakA sevana kara koI bhI vyakti saMsAra prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 267 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgarase pAra karanekI zakti prApta kara letA hai| vajrakumAra munine dharmapracArake lie saMkaTa sahakara bhI ohilI devIke jaina rathako calAyA / ataeva pratyeka vyaktiko dharmAtmAoMkI sevA karanA, dharmamArgakA upadeza denA, duHkhI aura dIna prANiyoMko dharmakA saccA svarUpa samajhAkara acche mArgapara lagAnA cAhiye / dasavIM kathA ahiMsA dharmakI vizeSatA prakaTa karane vAlI hai| samAja aura vyaktiko ahiMsAke dvArA hI zAnti prApta ho sakatI hai| rAga, dveSa aura mohake adhIna hokara hI vyakti hiMsAmeM pravRtta hotA hai| seTha gaNapAlakI kathA vidharmIko kanyA denekA virodha karatI hai| dazavI kathA dvArA dhanakIti kumAra alpahisAke tyAgase hI mahAna bana gayA, kI siddhi kI gayI hai| gyArahavIM kathA satyANuvratakI mahattA batalAneke lie likhI gayI hai| jIvanameM ahiMsA dharmako usAraneke lie satyakA pAlana karanA paramAvazyaka hai| nidha vacana, kaThora vacana aura kisIke dilako dukhAnevAle vacana asatya vacanake antargata haiN| asalya bhASaNa karanese saMghazrIkI kyA durgati huI, yaha isa kathAse spaSTa hai / dhanada rAjAne bauddhadharmAnuyAyI saMghazrIko jainadharmameM dIkSita kara bhI liyaa| kti apane maruke bahakAne meM Akara saMghazrI asatya bhASaNa kara punaH bauddha ho gyaa| asatya bhASaNa ke kAraNa saMghazrIko anyA bananA pdd'aa| jo vyakti jIvana meM satyavratakA pAlana karate haiM, unakA AtmakalyANa hone meM vilamba nahIM hotaa| ___ bArahavIM kathA to itanI rocaka aura jJAnavarddhaka hai ki pAThaka satyako prApta karaneke lie utsuka hae binA nahIM raha sakatA hai / jIvanasatya, jo ki kaThina AvaraNa meM chipA rahatA hai, isa kathA dvArA prakAzameM A jAtA hai / galataphahamIke kAraNa svArthavaza manuSya kitanA nIca ho sakatA hai, dharmAtmAoMpara kitane atyAcAra kara sakatA hai, yaha isa kathA meM vaNita jinadatta seThake AcaraNase spaSTa hai / dhanakA moha manuSyako kitanA jaghanya kRtya karaneke lie prerita karatA hai, yaha bhI isa kathAmeM AyA hai| avAntara kathAe~ bhI bar3I hI rocaka aura Atmazodhaka haiN| terahavIM kathA zIlavatako mahattA batalAneke lie likhI gayI hai / isa gratameM apUrva zakti hai| isake dvArA manuSya apanI AtmazaktikA vikAsa karatA hai| rAga-dveSarUpa vibhAvariNati brahmacaryavratake pAlana karanese dUra ho jAtI hai / isa kathAmeM prabhAtikumAra aura candralekhAkA adbhuta caritra citrita huA hai| 268 : zIrthakara mahAvIra aura unako AcArya paramparA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhadavI kathAmeM parigrahake doSoMkA vivecana karate hue aparigrahakI vizeSatA batalAyo gayo hai| tRSNA aura lAlasA vyaktiko kitanA becaina rakhatI hai, yaha isa kathAse spaSTa hai| viSayAsakti ko lekara maraNa karanese vyakti liyaMJca Adi yoniyobha bhramaNa karatA hai / isa pAthAmeM batAyA gayA hai ki rAjA anuparicarane mRtyuke samaya parigrahameM Asakti rakhane ke kAraNa sarpayonimeM janma grahaNa kiyaa| anantavIrya mahArAja dvArA sambodhana prApta honepara apane zatrase badalA lene kI bhAvanAke kAraNa vaha bhavanabAsI deva huaa| gazcAt bahA~se jyuta hokara isI rAjAkA jIva hastinApurake rAjA jayadattake yahA~ garudatta nAmakA putra huA aura samaya pAkara samasta parigrahakA tyAga kara AtmakalyANa kiyaa| AcArya ne parigrahako samasta pApoMkA khajAnA batAyA hai / isa eka pAparvaH kAraNa asaMkhyAta pApa karane par3ate haiN| isa prakAra isa granthameM kathAoMke mAdhyamase dharmake mahattvapUrNa siddhAnta pratipAdita kiye gaye haiN| zrAvakAcArako prAya: sabhI bAteM isa graMthameM batAyI gayI haiM / saptatattva, Sadravya, paMcAstikAya, aSTAMga samyakdarzana, karmasiddhAnta, sapta vyasanatyAga, aSTamalaguNa, dvAdazauttaragaNa, sallekhanA AdikA vistArapUrvaka varNana pAyA hai | viSaya pratipAdana karanekI vidhi atyanta sarala aura sarasa hai| kathAtmaka zailIma dharmasiddhAntoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai / vIranandi siddhAntacakravartI AcArasArake racayitA vIranandi siddhAntacakravartI malasaMgha pustakagaccha aura dezIyagaNake AcArya haiM / AcArasAra graMthake antameM jo prazasti dI gayI hai, usase itanA hI jJAta hotA hai ki inake guru meghacandra siddhAntacakravartI the| likhA hai zrImeghacandrojjvalamUttikottiH smstsaiddhaantikckrvrtii| zrovIranandI kUtavAnudAramAcArasAraM yattivRttasAram / / graMthake pratyeka adhikArake ansameM jo puSpikA do gayI hai usameM bhI AcArya vAranandine apane guru meSacandrakA ullekha kiyA hai "iti zrImanmeSacandratravidyadevapAdaprasAdA''sAditAtmaprabhAvasamastavidyAprabhAvasakaladigpattikotinomavIranaMdisatAMtikacakravattipraNIte zrI'AcArasAra' nAmni graMthe zIlaguNavarNanAtmako dvaadsho'dhikaarH"|| 1. AcArasAra, mANikacandra granpamAlA, granyAMka 11, 12 / 33 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 269 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazasti aura puSpikAvAkyase yaha spaSTa hai ki vIranandi siddhAntacakravIke guru meghacandra the aura inakA paricaya zravaNabelagolAke abhilekha naM0 47 meM nimna prakAra prApta hotA hai takanyAyasuvajravediramalArhatsUktisanmauktika: zabdagraMthavizuddhazaMkhalita: syAdvAdasadvidrumaH / vyAkhyAnAMjitapoSaNapravipula prajodavIcIcayo jIyAdvizrutamedyacandramunipastravidyaratnAkaraH / / zrImUlasaMghakRtapustakagacchadezo yodyadgaNAdhipasutArkikacakravartI / ddhAntikezvarazikhAmaNimeSacandra stravidyadeva iti sadvibudhAH stuvanti / / siddhAnte jina-vIrasenasadazAH zAstrAbjanIbhAskara: paTatarkeSvakalaMkadevavibudhaH sAkSAdayaM bhatale / savavyAkaraNa vipAzcadadhipaH zrIpUjyapAdaH svayaM vidyottamamedhacandramunipo vAdIbhapaMcAnanaH' / ina padyoMse spaSTa hai ki vIranandike guru meghacandra nyAya, vyAkaraNa, siddhAnta Adi sabhI viSayoMke apUrva vidvAn the / unake aneka ziSya the, jinameM prabhAcandra aura zubhacandra Adi kaI pradhAna ziSyoMka smRtilekha zravaNabelagolAko zilAoM para aMkita haiN| 'karNATakAvicArate'se avagata hotA hai ki ina meghacandrane pUjyapAdake samAdhitantrako eka TokA likhI hai aura ye abhinava pampa (nAgacandra ke guru bAlacandrake sahAdhyAyI the| meghacandrako guruparamparA nimna prakAra hai| golAcArya abhayanandi somadeva sakalacandra meSacandra 1. jaina zilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, bhilekhasaMkhyA 44, pava 28, 29, 30 paTha 62 / 270 : sIkara mahAvIra aura canako vAcArya-paramparA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa graMthako prazastise tathA zravaNabelagolAke 50veM abhilekhase yaha bhI mAta hotA hai ki AcArya doranandi simAntacakravartIkA meghacandrake sAtha guru-ziSyake sAtha pitA-putrakA bhI sambandha thA vaidagdhyazrAvadhUTopatiratulaguNAlaMkRtirmeghacandravidyasyAtmajAto madanamahibhRto bhedane vajrapAtaH / saiddhAntavyUhacUDAmaNiranupacintAmaNibhUjanAnAM yo'bhUtsaujanyarUndrazriyamavati maho vIranandI munondraH // yahI pacha abhilekhasaMkhyA 50 kA 50 vA padya bhI hai| isase spaSTa hai ki medhacandrake putra vIranandI the| sthiti kAla zravaNabelagolake abhilekhasaMkhyA 47,50 aura 52 se jJAta hotA hai ki AcArya meSacandrakA svargavAsa zaka saMvat 1037 (vi0 saM0 1972) meM aura unake zubhacandradevanAmaka ziSyakA svargavAsa zaka saMvat 1062 (vi0 saM01203) meM huA thA tathA unake dvitIya ziSya prabhAcandradevane zaka saMvat 1041 (vi0 saM0 1176) meM eka mahApUjA pratiSThA karAyI thii| isase pratIta hotA hai ki AcArasArake kartA pauranandi siddhAntacakravartI isI samayake lagabhaga arthAt I0 sankI 12vIM zatAbdIke pUrvAdhameM hue hoNge| 'karNATakavicarite' ke anusAra nAgacandrakA samaya vi0 saM0 1162 ke lagabhaga nizcita kiyA gayA hai aura inake guru bAlacandrako meghacandrakA sahA. dhyAyI batAyA hai| ataeva spaSTa hai ki medhacandrake ziSya vIranandIkA samaya I0 sankI 12vIM zatAbdIkA madhya bhAga hai| prastuta vIranandi 'candraprabhacarita' ke kartA AcArya vIranandise bhinna haiN| abhayanandike ziSya aura guNanandike praziSya the| racanA-paricaya vIranandi siddhAntacakravartIko eka ho kRti prApta hai-'AcArasAra' / isameM muniyoMke AcArakA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| grantha 12 paricchedoMmeM vibhakta hai| granthakA pramANa svayaM hI granthakAne batAyA hai anthapramANamAcArasArasya zlokasammitam / bhavetsahanaM dvizataM paMcAzacanAMkatastathA // 1. bApArasAra, 12 / 32 / 2. vahI, antima pr| prAcArya evaM paramparApovaphAcArya : 271 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhikAra meM 49 padya haiM aura 28 mUlaguNoM kA kathana AyA hai| dvitIya adhikAra meM 94 padya haiM aura munike rahana-sahana AcAra-vicAra, kriyA-kalApa AdikA varNana kiyA gayA hai| tRtIya adhikAra meM 75 padya haiM aura darzanAcArakA varNana AyA hai| caturtha adhikArameM e7 padyoM dvArA nAphAkA karma kiyA gayA hai / paMcama adhikArameM 151 padma haiM aura cAritrAcArakA vistArapUrva nirUpaNa kiyA gayA hai / SaSTha adhikArameM 102 padma haiM aura tapAcArakA varNana AyA hai / saptama adhikArameM 26 padya haiM aura bIryAcArakA kathana kiyA hai / aSTama adhikAra meM 84 padya haiM aura aSTazuddhiyoM kA vistArapUrvaka kathana AyA hai | navama adhikArameM svAdhyAya parva karttavya evaM samatAkA varNana AyA hai dazama adhikArake 63 padyoM meM dhyAnakA varNana hai| ekAdaza adhikAra meM 190 padya haiM aura jIva tathA karmIko prarUpaNA kI gayI hai / dvAdaza adhikAra meM 33 padya hai aura zIlakA varNana AyA hai| isa prakAra yaha grantha muniyoMke AcAra-vicArako avagata karane ke lie upAdeya hai / paMcAcAra aura baDAvazyakoMkA mUlAcArake samAna hI varNana AyA hai / vyavahAracaryAke varNana meM katipaya navIna bAteM bhI sammilita ko gayA haiM, jinakA sambandha lokAcAra ke sAtha hai| AcArya zrutamuni 1 zrI DaoN0 jyotiprasAdajIne 17 zrutamuniyoMkA nirdeza kiyA hai / para hamAre abhISTa AcArya zrutamuni paramAgamasAra, tribhaMgI, mArgaNA, Asava, sattAtricchitti Adi granthoMke racayitA haiM / ye zrutamuni mUlasaMgha dezIgaNa pustakagaccha aura kundakunda AmnAyake AcArya hai / inake aNuvrataguru bAlendu yA bAlacandra the| mahAvrataguru abhaya candra siddhAntadeva evaM zAstragurU abhayasUri aura prabhAcandra the | AsravatribhaMgo ke anta meM apane guru bAlacandrakA jayaghoSa nimna prakAra kiyA hai idi maggaNAsu. jogo paccayabhedo mayA samAseNa | kahido sudamuNiNA jo bhAvai so jAi appasuhaM // payakamalajuyalaviNamiyaviNeya jaNakayasupUyamAhappo / NijjiyamayaNamahAvo so bAlido ciraM jayaka // ArA jaina siddhAnta bhavanameM bhAvatribhaMgIkI eka tAr3apatrIya prAcIna prati 1. jaina sandeza, zoSaka 10 pR0 358-61 / 2. mAnava-tribhaGgI, mANikacandra granthamAlA, granyAMka 20, padma 61,62, pu0 283 / 272 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI mAcArya-paramparA I Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, jisameM mudrita pratiko apekSA nimnalikhita sAta gAthAeM adhika milatI haiM / ina gAthAoMparase grantharacayitAke samayake sambandhameM jAnakArI prApta hotI hai-- ''aNuvadagurubAleMdu mahathvade abhayacaMdasiddhati / satthe'bhayasUri-pahAcaMdA khalu suyamuNista gurU / / sirimUlasaghadesiya putthayagaccha koMDakuMdamuNiNAhaM (?) / paramaNNa iMgalesabammijAdamuNipahadAhANa) ssa / / siddhatAhayacaMdassa ya sisso baalcNdmnnipvro| so bhaviyakUcAlayANaM ANaMdakaro sayA jayata / / sadAgama-paramAgama-tamakAgama-niravasesavedo hu / vijidasayalaNNavAdI jayau cira abhayasarisiddhati // gayaNikkhevapamANaM jANittA vijidsylprsmjho| varaNivaiNivadvaMdiyapayapammo cArukittimuNI // NAdaNikhilatthasatyo sayalaNaridehiM pUjio vimlo| jiNamaggagamaNasUro jayau ciraM cArakittimuNI / / varasArattayaNiuNo suiM parao viyiprbhaao| bhaviyANaM paDiboharSayaro phaacNdnnaammunno|| ina gAthAoMse spaSTa hai ki dezIyagaNa pustakagaccha iMgalezvarabalIke AcArya abhayacandrake ziSya bAlacandramuni hue / AcArya abhayacandra vyAkaraNa, paramAgama, tarka aura samasta zAstroMke jJAtA the| inhoMne aneka nAdiyoMko parAjita kiyA thaa| gAthAoMmeM Aye hue AcAryoM para vicAra karanese inake samayakA nirNaya kiyA jA sakatA hai / zravaNabelagolAke abhilekhoMke anusAra zrutamuni abhayacandra siddhAntacakravartI ke ziSya the / inake ziSya prabhAcandra hue aura unake priya ziSya zrutakIrtideva hae / ina zrutakItikA svargavAsa zaka saMvat 1306 (I0 san 1384) meM huA ! inake ziSya Adideva muni hue|pustkgcchke zrAvakoMne eka caityAlayakA jIrNoddhAra karAkara usameM, ukta zrutakIrtikI tathA sumatinAtha tIrtharako pratimAeM pratiSThita kI thii|' ___ bAlacandramunine zrutamuniko zrAvakadharmakI dIkSA dI thI / AsravatribhaMgImeM dhutamunine inakA smaraNa kiyA hai| abhayacandra-ye mUlasaMgha dezIyagaNa pustakagaccha aura kundakunda AmnAyake 1. epi karNA0 4, hanasUra, 123 / prabukhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 2733 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya the aura iGgaleza nAmaka sthAnake muniyoMmeM pradhAna the| ye vyAkaraNa, dharmazAstra, nyAyazAstra Adi vizeSa viSayoMke jJAtA the / bAlacandrabhuni inake ziSya the| zrutamunine inase muni-dIkSA lI thI aura zAstrAdhyayA bhI kiyA thaa| prabhAcandra-samayasAra, paJcAstikAya aura pravacanasArake jJAtA the, parabhAvoMse rahita the aura bhajanoMko pratibodhita karanevAle the ! ye zanamunike vidyAguru the| cArukIrti - ye naya, nikSepa aura pramANake jJAtA, samasta paravAdiyoMko jItanevAle, bar3e-bar3e rAjAoM dvArA pUjita aura samasta zAstroMke jJAtA the| 'karNATakakavicarite' ke karttAne zratamunike guru bAlacandrakA samaya vi0 saM01330 ke lagabhaga batAyA hai| unakA abhimata hai ki bAlacandramunine zaka saMvat 1195 meM dravyasaMgrahako eka TokA likhI hai aura usameM unhoMne apane gurukA nAma abhayacandra likhA hai / isase siddha hai ki zrutamunikA samaya I. san kI 13vIM zatAbdI hai| zravaNabelagolAmeM zrutamunikI niSadyApara maMgarAja kavikA eka 75 padyoMkA vizAla saMskRta abhilekha hai| yaha niSadyA zaka saMvat 1355 (vi0 saM0 1490) meM pratiSThita kI gayI hai / isameM pradhAnataH zrutakIti, cArukIti, yogirAT paNDitAcArya aura zrutamunikI mahimAvA varNana AyA hai| yaha niSadyA zrutamunike 100 yA 125 varSa pazcAt pratiSThita kI gayo hogii| ataH zrutamunikA samaya I0 san kI 13vIM zatAbdIkA antima bhAga hai| racanA-paricaya zrutamuniko tIna racanAe~ prApta hotI hai1. paramAgamasAra 2. AsravatribhanI 3, bhAvatribhanI 1. AsravatribhaGgImeM 62 gAthAe~ haiN| Asravake 57 bhedoMkA guNasthAnoMmeM kathana kiyA gayA hai tathA sandRSTi bhI dI gayI hai| isI prakAra yoga, kaSAya AdikA bhI guNasthAnakramase varNana AyA hai| 2. bhAvatribhaGgImeM 116 gAthAeM haiM / para jainasiddhAnta bhavana ArAkI pratimeM isake Age prazastimUlaka sAta gAthAe~ bhI milatI haiN| isa granthameM gaNasthAna aura mArgaNAkramAnusAra bhAvoMkA varNana AyA hai| aupazAmaka, kSAyika, kSAyopamika, audayika aura pariNAmika ina bhAvoMkA vizeSa varNana kiyA gayA 274 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| pAMca jJAnoMmeM kauna kSAyika hote haiM aura kauna kSAyopamika, isa varNanake pazcAt mithyAtvaguNasthAnameM kauna-kaunase jJAna rahate haiM tathA zeSa guNasthAnoMmeM kauna-kaunase jJAna sambhava haiM / isI prakAra cakSu-darzana, acakSu-darzana, avadhi-darzana aura kevalajJAna-darzanakA bhI kathana kiyA hai| guNasthAna aura mArgaNA pratyayoMmeM bhAvoMko avagata karaneke lie yaha grantha upayogI hai| 3. paramAgamasAraga 230 gAthAeM haiM aura Agamake svarUpa tathA bheda-prabhedoMkA varNana AyA hai| zrutamanikI ye tInoM racanAe~ unake siddhAntajJAnakA mahattva prakaTa karatI haiN| ina racanAoM para gommaTasAra karmakANDa aura jIvakANDakA prabhAva pUrNatayA jJAta hotA hai / bhAvavibhaGgI meM pAMcoM bhAvoMke uttara bhedoM se kisa sthAnameM kitane bhAva hote haiM aura kitane nahIM hote aura kitane bhAva usI sthAna meM hokara Age nahIM hote ina tInoM bAtoMkA spaSTIkaraNa kiyA hai| isI kAraNa isa granthakA nAma tribhaMgI hai| isI prakAra Asravapratyaya kisa guNasthAnameM kitane hote haiM, kitane nahIM hote aura kitane pratyaya usI guNasthAna taka hote haiM, Age nahIM hote ina tInoMkA kathana kiyA hai| donoM tribhaMgI grantha mANikacandra granthamAlA granthasaMkhyA 20 meM prakAzita haiN| AcArya hastimalla ___ jisa prakAra zvetAmbara sampradAya meM rAmacandra nATakakArake rUpameM khyAta haiM, usI prakAra digambara sampradAyameM hastimalla / hastimalla vatsyagotrIya brAhmaNa the aura inake pitAkA nAma govindabhaTTa thaa| ye dakSiNa bhAratake nivAsI the| vikrAntakaurabakI' prazastise avagata hotA hai ki govindabhaTTane svAmI samantabhadra ke prabhAvase AkRSTa hokara mithyAtvakA tyAga kara jainadharma grahaNa kiyA thaa| govindabhaTTake chaha putra the--1. zrIkumArakavi, 2. satyavAkya, 3. devaravallabha, 4. udayabhUSaNa, 5. hastimalla aura 6. vartamAna ! ye chahoM putra kavIzvara the| hastimallake sarasvatosvayaMvaravallabha, mahAvitallaja aura sUktiratnAkara govindabhaTTa ityAsIdvidvAnmithyAtvajitaH / devAgamanasUtrasya zrutyA saddarzanAndhitaH // 10 // --vikrAntakauravaprazasti / zrIkumArakaniH satyavAkyo deravallabhaH // 12 // -vikrAntakauravaprazasti / uccabhUSaNanAmA ca hastimallAbhidhAnakaH / vardhamAnakavizceti SaDabhUvan kavIzvarAH / / 13 / / -vikrAntakauravaprazasti / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 275 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viruda the| unake bar3e bhAI satyavAkyane kavitA sAmrAjyalakSmIpati kahakara hastimallakI sUktiyoMkI prazaMsA kI hai / 'rAjAvalikathe' ke karttAne unheM 'dvayabhASA kavicakravartI' likhA hai / pratiSThAsAro dvAra ke racayitA brahmasUrine apane vaMzakA paricaya dete hue likhA hai ki pANDavadeza meM guDipattanake zAsaka pANDaya narendra the / ye pANDaya rAjA bar3e dharmAtmA, vIra, kAkuzala aura paNDitoM kA sammAna karate the| vahA~ RSabhadevakA ratna svarNajaTita sundara mandira thA, jisameM vizAkhamandi Adi muni rahate the / govinda bhaTTa bhI yahIM nivAsa karate the / hasti putrakA nAti batAyA jAtA hai jo ki pitA ke samAna hI yazasvI aura bahuzAstrajJa thA / bahu apane vaziSTha kAzyapAdi bandhuoMke sAtha hoyasala dezakI rAjadhAnI chatratrayapuromeM jAkara rahane lgaa| pArzvapaNDita candrapa, candranAtha aura vaijaya putra hue| candrapake putra vijayendra aura unake putra indrasUri hue| ataeva spaSTa hai ki guDipattanadvIpa vattaMmAna tajaura jilAntargata dIpanaguDi sthAna hI hai / nATakakAra hastimalla iso sthAnake nivAsI the / hastimalla gRhasthAvasthA meM putra-pautrAdise samanvita the / inakA yaha vAstavika nAma nahIM hai / yaha upAdhiprApta nAma hai| vAstavika nAma malliSeNa thA / ApaTene dakSiNake granthAgAroMke granthoMkI jo sUcI taiyAra kI thI, usameM malliSeNa aura hastimalla ye donoM nAma milate haiN| malliSeNa nAma senagaNIya AcAryoMko paramparAmeM apaneko sammilita karane kA sUcaka hai, kyoMki dakSiNa meM una dinoM se nagaNoya AcAryoM kI bar3I pratiSThA' thI / paravAdIrUpI hastiyoM ko vaza karaneke kAraNa hastimalla yaha upAdhinAma pIche prasiddha huA hogA / hastimalla yuvAvasthA meM uddhata aura abhimAnI the, yaha vikrAntakauravakI prastAvanA se spaSTa hai / ve apaneko sarasvatI dvArA svayaM vRttapatti samajhate haiM / niHsaMdeha * hasti malla bhramaNapriya the / yahI kAraNa hai ki subhadrAnATikA meM bhramaNako unhoMne puruSoMkA sukha maunA hai / pitAko AzAko ye alaMghya mAnate 4 the / ye apane prArambhika jIvana meM kautike abhilASI the| inhoMne apane jIvanameM 1. sUtradhAra asti kila sarasvatIsvayaMvaravallabhena bhaTTAragovindasvAmisUnunA hastimallanAmnA mahAkavi tallajena viracitaM vikrAntakauravaM nAma rUpakamiti / -vikrAntakauravaprazasti, pR0 3, mANikacandra granthamAlA, bambaI 1972 / P 2. prazasti saMgraha, ArA, pR0 105 / 3. nAnAdezaparibhramo nAmakaM saukhyaM puruSasya subhadrA nATikA, pR0 2 / 4. pitaH stu saMketamalaMghanIyaM - vikrAntakaurava, 7415 / 276 : tIrthaMkara mahAvora aura unakI AcArya-paramparA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koti prApta bhI kii| inheM bhAgyavAdI bhI mAnA jA sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki pahale rAjya dvArA tiraskRta hue, pazcAt inheM sammAna prApta huaa| sabhI nATakoMmeM bhAgya aura pUrvajanmameM kiye gaye karmoko mAnyatA prakaTa karanevAle aneka sthala Aye 1 inake nATakoMke adhyayanase avagata hotA hai ki AcAryahastimalTa, bahabhASAvid, kAmazAstrajJa, siddhAntatarka vijJa evaM vividha zAstroke jJAtA the| saMgItagAstrako aneka mahattvapUrNa vAteM vikrAntakogva aura maithilIkalyANa meM AtI haiN| guruparamparA vikrAnsakauravameM jo vaMzaparamparA dI hai, usase inake samaya evaM gurvAvalopara prakAza par3atA hai / vaMzaparamparA nimna prakAra hai samantabhadra zivakoTi zivAyana vIrasena jinasena guNabhadra anyaziSya govindabhaTTa (putra) hastimalla nemicandadevane pratiSThAtilakameM jo vaMzaparamparA dI hai vaha nimna prakAra hai cIrasena jinasena vAdIsiMha vAdirAja hastimalla prabuddhAcArya evaM paramarApauSakAcArya : 277 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paravAdimalla lokapAlAcArya samayanAtha kavirAjamalla cintAmaNi anantavIrya pAyanAtha AdinAtha jahAdeva devendra AdinAtha nemicanda vijayapa yaha vaMzaparamparA prastuta hastimallakI hai, yaha nizcitarUpase nahIM kahA jA sktaa| yadi inhIM hastimallakI hai, to unake do putra hone cAhiye eka pAzvapaNDita aura dUsarA paravAdimalla / pAcapaNDisakI paramparAmeM brahmasUri aura paravAdimallakI paramparAmeM nemicanda mAne jaayeNge| ___ ayyapArya dvArA jinendra kalyANAbhyudayameM jo vaMzaparamparA dI gayI hai vaha guruziSya paramparA hai / hastimallake pUrvakI to vahI paramparA hai, jo hastimalla aura brahmasUri dvArA dI gayI hai| hastimallake pazcAtakI guru-ziSyaparamparA nimnaprakAra hai 1. hastimalla 2. guNavIra sUri 3. puSpasena 4. karuNAkara 5. (putra) ayyapArya 278 : tIrthakara mahAbIra aura unakI AcArya-paramparA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikrAntakauravameM jo guru-ziSyaparamparA dI gayI hai usake anusAra samantabhadrakI ziSya-paramparAmeM zivakoTi aura zivAyana hae / zivAyana zivakoTikA choTA bhAI thA aura inakI paramparAmeM vIrasena, jinasena, guNabhadra, anya ziSya govindabhaTTa aura hastimala hue| ataeva saMkSepameM yaha mAnA jA sakatA hai ki hastimalla senasaMghake AcArya haiM aura ye vIrasena aura jinasenakI paramparAmeM hue haiN| sthitikAla 'karNATakakavicarite ke anusAra kavi hastimallakA samaya vi0 saM0 1347 (I. san 1290) hai / ayyapArya nAmaka vidvAnane jinendrakalyANAbhyudayanAmaka anya vastunandipratiSThApATha, indranandisaMhitA, AzAdharapratiSThApAThake AdhArapara likhA hai| yaha jinendrakalyANAbhyudaya vi0 saMvat 1376 I0 mana 1319) meM racA gayA hai / ataH istimallake samayakI uttaravartI sImA I0 san 1319ke pazcAta nahIM ho sakatI / haslimallakI pUrvavartI samayasImA gaNabhadrAcAryaka bAda hI honA caahiye| inake prApta nATakoMkI kathAvastukA AdhAra 'mahApurANa' aura 'padmacarita' hai / ataeva inakA samaya I0 sankI 9vIM zatIke pUrva sambhava nahIM hai| zrI ema0 kRSNabhAcAryarane apanI History of classical anskrit Hae.taketx. meM Rminphare, mAyA vicAra karate hue likhA hai "Hiy fatlicr was a remote disciple of Gunabhadra, the disciple of Jinasena who lived about Saka 705. Hastimalla probably lived in the 9th Century A.1)." ataH spaSTa hai ki hastimallake pitA gaNabhadrake ziSya the| isa kAraNa hastimallakA samaya guNa bhadrake pazcAt aura I0 san 1319ke pUrva honA cAhiye / aba vicAraNoya yaha hai ki hastimallako isa samayasImAke bIca kahA~ rakhA jAya? hassimalla pANDayanareza dvArA sammAnita the tathA sundarapANDayane, jo ki pANDayanarezakA uttarAdhikArI thA, kavikA sammAna kiyA thaa| sundarakANDayakA rAjyakAla vi0 saM0 12071 I0 san 1250) hai / ataeva inakA samaya I0 sana kI 13vIM zatAbdI honA caahiye| zrI vAsudeva paTavardhanane apanI aMgrejI prastAvanAmeM niSkarSa nikAlate hue likhA hai "In Conclusion the only thing we can say about Hastimalla's 1. History of classical Sanskrit literature. Madras 1937, Page 641-42. prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 279 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ date is that he livedl souctimes between the end of the 9th and the end of the 13111 century AD." appArya nAmaka cidgAnane man 1320 meM apanA pratiSThApATha likhA hai / unhoMne isakI Arambhika prazasti meM paNDita AzAdhara aura hastimallake nAmakA ullekha kiyA hai| usa prazastimeM yadyagi AzAdharakA ullekha pahale aura hastimallakA ullekha AzAdharake pazcAt AyA hai, isase ina donoMkA samakAlIna honA siddha hotA hai / ataeva hamArI namra sammatike anusAra hastimallakA samaya vi0 saMvat 1217-1237 (I. sana 1161-1981) taka mAnA jAnA cAhiye / racanA ubhayabhASAkavicamA mAghArya hI maha nikAlikhita cA nATaka aura eka purANa grantha prApta hai| inake dvArA viracita eka pratiSThApATha bhI batAyA jAtA hai| vikrAntakaurava-isa nATakameM chaha aGga haiN| mahArAja somaprabhake pUtra kauravezvarakA kAzInareza akampanakI putrI sulocanAke sAtha svayambaraviSise vivAha sampanna honekI kathAvastu varNita hai / kavine sulocanA aura kauravezvarake premAkarSaNakA sundara citraNa kiyA hai| jaba svayaMvarameM sulocanA kauravazvarakA varaNa kara letI hai, to cakravartI bharatakA putra arkakIti kAzInarezase ruSTa ho jAtA hai| rAjA akampana apanI choTI putrI ratnamAlAke sAtha vivAha kara denA cAhatA hai, para akIrti sahamata nahIM hotaa| phalataH koravezvarakA arkakotike sAtha yuddha hotA hai, jisameM arkakIrti parAsta ho jAtA hai| mahArAja akampana isa yuddhase bahuta hI cintita haiN| isI bIca cakravartIkA sandeza prApta hotA hai, jisameM ve arkakotike anucita vyavahArakI bhartsanA karate haiN| phalataH arkakIrti akampanake prastAvako svIkAra kara letA hai aura ratnamAlAke sAtha usakA vivAha sampanna ho jAtA hai / anantara akampana kauradezvarake sAtha sulocanAkA vivAha bhI sampanna kara detA hai|| nATakakArane kathAvastukA saMghaTana nATakIya siddhAntoMke AdhArapara kiyA hai| isameM prArambha, prayatna, prAptyAzA, niyatApti aura phalAgama nAmaka pA~coM avasthAeM ghaTita huI haiN| kathAvastukA kramaniyojana saralarekhAke rUpa meM sampanna nahIM huA hai / kathAkA krama vakrarekhAke rUpameM gatizIla hokara uddezyako prApta 1. 'anjanApavarnajayaM nATaka subhadrA nATikA ca'kA Introduction, Fage 14, mANikacandra granthamAlA, bambaI 1950 / 280 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA hai| nAyaka dhIrodAtta aura tinAyA todd'aa| kanine rodanubhUtimeM sahAyaka mAnavIya vyApAroM aura unake paraspara sammilita saMgharSoMkA varNana kiyA hai| kathAvastukA antima lakSya aihika siddhi hai| kavine bharata bAkyameM kAma aura dharma donoM puruSArtho kI prAptikI kAmanA kI hai| 2. maithilIkalyANam --yaha pAMca aMkoMkA nATaka hai| isameM batAyA gayA hai ki vasaMtotsabake avasarapara sItA upavanameM kAmadevake mandira ke nikaTa jhalA zalate mamaya rAmake apUrva saundaryakA darzana kara abhibhUta ho jAtI haiM aura rAma bhI sItAke darzanase premavihvala hote haiN| mAdhavI banameM puna: sItA aura rAmakA sAkSAtkAra hotA hai| isa prakAra kavine svayaM barake pUrva rAma aura sItAke milanAkarSaNakA sundara citraNa kiyA hai| svayamvarameM bacAvataM dhanuSake tor3ane kI zarta rakho jAtI hai 1 aneka rAjA dhanuSapara apanI zakti AjamAte haiM. para unake prayatna viphala ho jAte haiN| rAma sahajabhAvase Akara dhanuSakI pratyaJcAko car3hAte haiM aura dhanuSa TUTa jAtA hai| janaka rAmake sAtha sItAkA vivAha kara 3. ajanApavanaMjaya-isameM sAta aMka haiN| vidyAdhararAjA prahalAdake putra pavagaMjaya evaM vidyAdharakumArI ajanAke bivAhakA varNana hai| mahendrapurake rAjamahalameM aJjanA apanI sakhI vasaMtamAlA aura madhulikA tathA mAlato nAmaka paricArikAoM ke sAtha praveza karatI hai| unakI carcA kA viSaya hai nikaTa bhaviSyameM honevAlA svayaMvara tathA usakA pariNAma | pavanaMjaya chipakara apane mitra vidaSakake sAtha rAjamahalameM sastriyoMke vArtAlApako sunatA hai aura use yaha mithyA vizvAsa ho jAtA hai ki ajanA usase vAstavika prema nahIM karato / ataH vivAhake pazcAt aJjanAkA parityAga kara detA hai| varuNake viruddha rAvaNako sAmarika sahAyatA deneke lie pavanaMjaya jAtA hai| vaha vahA~ kumudavatIke tIrapara cakravAkIko kAmAbhibhUta dekha aJjanAkI smatise Akulita ho jAtA hai / phalataH vaha vimAna dvArA AdityapurameM AtA hai aura aMjanAke bhavana meM rAtri vyatIta kara prAtaHkAla honeke pUrva hI samarabhUmiko calA jAtA hai| ajanAke prakaTa hote hue garbhAcalloMko dekhakara, usapara durAcAriNI honekA abhiyoga lagAyA jAtA hai| ajanAko gharase nirvAsita kara diyA jAtA hai| kUmAra java vijayase lauTakara AtA hai, to aJjanAko na pAkara bahuta duHkhI hotA hai aura usakI talAzameM nikala paJjatA hai| kisI prakAra donoMkA milana hotA hai| 4. subhadrAnATikA-isa nATikAmeM cAra aMka haiN| mahArAnI belAsI mahA prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 281 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAja bharata aura subhadrAke premameM vighna banatI hai / subhadrA aura bharatakA premAkarSaNa arniza vRddhiMgata hotA jAtA hai / antameM nami apanI bahina subhadrAkA vivAha bharata mahArAjake sAtha yaha kahakara sampanna karate haiM ki jyotiSiyoMne yaha bhaviSyavANI kI hai ki subhadrAkA vivAha jisake sAtha sampanna hogA, vaha cakravartI banegA / mahArAnI bailAtI pati-abhyudayako sunakara ukta prastAvase sahamata ho jAtI hai aura subhadrAkA vivAha bharatake sAtha sampanna ho jAtA hai / 5. AdipurANa-jaina siddhAnta bhavana ArA granthAgArameM isa granthakI pANDalipi vartamAna hai / kathAvastu jinasenake AdipurANake samAna hI hai / uparyuta cAra nATaphoMke atirikta 1. udayanarAja 2. bharatarAja, 3. arjuna rAja aura 4. meghezvara ye cAranATaka aura inake dvArA viracitta mAne jAte haiM | bharatarAja sambhavataH subhadrAnATikA aura meghezvara vikrAntakauravakA hI aparanAma hai| udayanarAja aura arjunarAja ina do nATakoMke sambandhameM abhI taka yathArtha jAnakArI upalabdha nahIM hai| AcArya hastimalla atyanta pratibhAzAlI aura vahuzAstrajJa vidvAn haiM | AcArya mAghanandi jaina sAhitya meM mAghanandi nAmake teraha AcAryokA ullekha prApta hotA hai / 1. eka AcArya kundakundake AmnAyameM kulabhUSaNake ziSya mAdhanandikA ullekha AtA hai| yaha guru-ziSyaparamparA nimna prakAra hai kulabhUSaNa mAghanandi zubhacandratravidya cArukotipaNDita mAghanandinato abhayacandra bAlacandrapaNDita rAmacandra 2. dUsare mAdhanandivatI cArukIti paNDitake ziSya haiN| 3. tIsare mAgha282 : tIthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandi kolhApurIya haiM jo kulacandradevake ziSya the | inakI guru-paramparA isa prakAra hai gollAcArya kAlyayogoM aviddhakarNa pamanandi (kaumAradeva) kulabhUSaNa prabhAcandra kulacandradeva mAghanandi muni (kolhApurIya) gaNDavimukta deva !. ... .-.bhAnukoti devakotti (svarga0 1085 4. mAturma mAghAnti mU: yesoga ra sundakundAnvayake haiN| isa AmnAyameM devendra siddhAntadevake pazcAt caturmukhadevakA dvitIya nAma vRSabhanandyAcArya diyA hai| caturmukhadevake ziSyoMmeM mahendracandra paNDitadevakA nAma prasiddha hai / mAghanandike ziSyoMmeM triratnanandikA nAma adhika prasiddha hai / zravaNabelagolAke 55veM abhilekhameM caturmukhadevake 84 ziSyoMke nAma Aye haiN| inhIM ziSyoMmeM eka mAghanandi bhI haiM / 5. paMcama mAghanandi guptiguptake ziSya haiM / inakI guruparamparAmeM bhadrabAhuke ziSya guptigupta, guptiguptake ziNya mAvandi, mAghanandike ziSya jinacandra aura jinacandrake ziSya kundakunda batAye gaye haiN| ye mAghanamdi dhRtajJAniyoMmeM parigaNita haiN| 6. chaThe mAdhanandi nayakItike ziSya haiN| inakA ullekha zravaNabelagolAke abhilekhasaMkhyA 42, 124 aura 128meM AyA hai| batAyA hai "gAmbhIrye makarAkaro vitaraNe kalpadrumastejasi procaNDa-jhumaNiH kalAsvapi zazI dhairye punamaMndaraH / sonI-paripUrNa- nirmala-yazo-lakSmI - manoraJjano bhAsyasyAM bhuvi mAdhanandimunipo bhttttaarkaagresrH||" 1. jaina zilAlekhasaMgraha prathama bhAga, amilekhasaMkhyA 42, padyasaMsthA 36, pR. 40 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 283 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa padya meM mAghanandiko samadrake samAna gambhIra, kalpavRkSake samAna dAnazIla, sUryake samAna tejasvI, candramAke samAna kalapavAn, mandarAcala ke samAna dhairyazIla aura samasta pRthvI meM nirmala yazasvI prakaTa kiyA gayA hai| 7. saptama mAghanandi zrIdharake ziSya haiN| zravaNabelagolAke 42veM abhilekhameM batAyA hai ki ye mAdhanandi siddhAntacakrezvara kahalAte the| 8. aSThama mAdhanandi mUlasaMgha dezoya. gaNa pustakagaccha kundakundAnvayake haiN| inakA nirdeza nimnalikhita abhilekha meM AyA hai__ 'svasti thomalasaMghadeziyagaNa-postakagacchada koNDakundAnvaya kollApurada sAvantana basadiya pratibaddhada zrI mAghanandi-siddhAnta-devara ziSyaru zubhacandra vidya-devara ziSyarappa mAgaraNandi-siddhAntadevarige vasudhaika-bAndhava zrI karaNAda recimayyadaNDanAyakaru zAntinAtha-devara pratiSTheyaM mADiyArA pUrvaka kottttru|" 9. navama mAdharnAnda yogIndra haiN| inhoMne zAstrasArasamuccaya nAmaka grandhako racanA kI hai| isa grantha ke anta meM eka padya aMkita hai, jisameM mAdhanandi yogIndrako siddhAntAmbodhicandramA' kahA gayA hai.--- zrImAdhanandiyogIndraH siddhaantaambodhicndrmaaH| acIkaradvicitrArtha zAstrasArasamuccayam // karNATakakavi cariteke anusAra eka mAghanandikA samaya I0 san 1260 hai aura unhoMne isa granthapara eka kannar3a-TIkA likhI hai tathA ye ho mAdhanandi zrAvakAcArake racayitA bhI haiN| isase avagata hotA hai ki zAstrasArasamuccayake kartA I0 san 1260 ke pahale hue haiN| madrAsa oriyaNTala lAibrerI meM pratiSThAkalpaTippaNa yA jinasaMhitA nAmakA eka grantha hai, jisake prArambhameM likhA hai zrImAghanandisiddhAntacakravatittanUbhavaH / kumudendurahaM vacmi pratiSThAkalpaTippaNam / / aura anta meM likhA hai'iti zrImAghanandisiddhAstacakravartitanUbhavacaturvidhapAMDityacakravartizrIvAdikumudacandramunIndraviracite jinasaMhitATippaNe pUjyapUjakapUjakAcAryapUjAphalapratipAdanaM samAptam / / ' ___ isase spaSTa hai ki pratiSThAkalpaTippaNake kartA kumudacandra mAghanandi siddhAntacakravartIke ziSya the| 1. jaina zilA lekha saMgraha, abhilekhasaMkhyA 471 pR0 375 / 284 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAghanandi-thAvakAcAra aura zAstrasArasamuccayake TIkAkAra mAghanandine 'karNATakakavicarite ke anusAra kumudendrako apanA guru batAyA hai| sambhava hai kimAnasAramA mandike ziSya mudacandra hI zrAvakAcArake racayitAke guru hoN| zrI premIjIkA yaha anumAna satya pratIta hotA hai ki dAdA aura pautrake nAma samAna ho sakate haiN| ataeva zAstrasArasamuccayake kartAkA samaya I0 san ko 12vIM zatAbdIkA antima bhAga hai / racanA-paricaya __ yaha grantha cAra adhyAyoMmeM vibhakta hai / prathama adhyAyameM tIna kAla, daza kalpavRkSa, caturdaza kulakara, SoDaza bhAvanA, caturvizati tArthaMkara, 34 atizaya, paJcamahAkalyANa, cAra ghAtiyAkarma, 18 doSa, 11 samavazaraNabhUmi, dvAdaza gaNaghara, aSTamahApAtihAyeM, anantacatuSTaya, dvAdaza cakravartI, sapta aga, caturdaza ratna, navanidhi, dazAMga bhoga, nava vAsudeva, nava nArada aura ekAdaza rudroMkA kathana AyA hai| yaha anya sUtrazailIma likhA gayA hai| prathama adhyAyama 20 sUtra haiN| dvitIya adhyAyameM 45 sUtra haiM / tIna loka, sAta naraka, 49 paTala, indraka, prakIrNaka aura dhaiNIbaddha bila, cAra prakArake duHkha, jambadvIpa, lavaNasamudrAdi dvIpa aura samudra, manuSyaloka, 96 kubhogabhUmi, paJcamandarAcala, jambavRkSa, zAlmalIvRkSa, zatasarovara, sahasra kanakAcala, zatavakSAragiri, SaSThivibhaMganadI, bhogabhUmi, bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika devoMkA kathana AyA hai| tRtIya adhyAyameM 66 sUtra haiN| isameM paJca labdhi, tIna karaNa samyaktvake bheda-prabheda, aSTa aMga, aSTa gaNa, paJca aticAra, 11 nilaya, sasa vyasana, tIna zalya, ATha mUlaguNa, paJca aNuvrata, tIna guNavatta, cAra zikSAprata, dainika SaTkarma, dazavidha pujA, cAra prakArake dAna, 12 anuprekSA, 10 dharma, 28 malaguNa, pA~ca prakArake svAdhyAya, cAra prakArake dhyAna Adi varNita haiN| caturtha adhyAya 65 sUtra haiM 1 isameM chaH dravya, pA~ca astikAya, sapta tatva, nava padArtha, do prakArake pramANa, pA~ca prakArake jJAna, tIna kujJAna, matijJAnake 336 meda, zrutajJAnake bheda-prabheda, naba naya sapta bhaMga, pA~ca bhAva, guNasthAna, jIva samAsa, prANa, saMjJA, lezyA, aSTa karma, cAra prakArake bandha, karmokI mala uttara prakRtiyAM aura siddhoMke aSTaguNa pratipAdita haiN| choTA-sA grantha honepara bhI siddhAnta, tattvajJAna aura AcArakI jAnakArI prApta karaneke lie upayogI hai| prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 285 - - - Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajUnandi malliSeNa prazasti meM vajranandikA hai| inheM vo ezi batAyA hai| likhA hai navastotraM tatra prasarati kavIndrAH kathamapi praNAmaM vajrAdo racayata parannandini munI / navastotraM yena vyaraci sakalAtpravacanaprapaJcAntarbhAva-pravaNa-vara sandarbhasubhagaM // -- AcArya jinasenane apane harivaMzapurANa meM bhI vajrasUrikA ullekha kiyA haivajrasUrevicAriNyaH sahetvorbandhamokSayoH / pramANaM dharmazAstrANaM pravaktRRNAmivoktayaH 2 // arthAt, jo hetusahita bandha aura mokSakA vicAra karanevAlo haiM, aisI zrI vajrasUrikI uktiyA~ dharmazAstrakA vyAkhyAna karanevAle gaNadharoMkI uktiyoM ke samAna haiM, pramANarUpa haiM / isa kathanase yaha dhvanita hotA hai ki vajrasUri prasiddha siddhAntazAstra ke bettA hue hai| apabhraMza bhASAke kavi dhavalane apane harivaMzapurANa meM likhA hai vajjasUri supasiddha muNivaru, jeNa pamANagaMthu kiu jaMgala ! arthAt vajrasUri nAmake prasiddha munivara hue, jinhoMne sundara pramANagrantha banAyA / jinasena aura dhavala donoMne hI vajrasUrikA ullekha pUjyapAda ke pazcAt kiyA hai| ataeva ye vahI vajranandi mAlUma hote haiM jo pUjyapAdake ziSya the aura jinheM devasenasUrine apane darzanasArameM drAviDasaMghakA saMsthApaka batalAyA hai / navastotrake atirikta inakA koI pramANagrantha bhI thA / jinasenake ullekha se inake kisI siddhAntagranthake hone ko bhI sambhAvanA kI jA sakatI haiM / mahAsena dvitIya jinasena prathamane apane harivaMzapurANameM sulocanA kathA ke racayitA mahAsenakA ullekha kiyA hai / likhA hai mahAsenasya madhurA zIlAlaGkAradhAriNI / kathA na varNitA kena vaniteva sulocanA // 1. jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhilekhasaMkhyA 54, padya 11 / 2. harivaMzapurANa, jJAnapITha saMskaraNa, 1132 / 3. vahI, 1/33 // 286 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt mAdhurya guNase sahita alaGkAra aura rasayukta mahAkavi mahAsenakI sulocanAkathA kisake manakA haraNa nahIM karatI hai / dhavala kavine bhI apabhraMzake harivaMzapurANa meM sulocanAkathAkI prazaMsA kI hai-- mRNa mahaseNu suloyaNu jeNa, paumacariu muNi raviseNeNa / kuvalayamAlA ke racayitA udyotanasUrine bhI mahAsenakavikI sulocanAkathAkI carcA kI hai / yaha kathA sambhavataH prAkRta meM rahI hogI / likhA haisaNihiya jiNavaridA dhammaka hA baMdhadivikhayaNaridA / kahiyA jeNa sukahiyA suloyaNA samavasaraNaM va ||39|| arthAt jisane samavazaraNa jaisI sukathitA sulocanAkathA likhI, jisa taraha samavazaraNa meM jinendra sthita rahate haiM aura dharmakathA sunakara rAjA loga dIkSita hote haiM, usI prakAra sulocanAkathAmeM bhI jinendra sannihita haiM aura usameM rAjAne dIkSA le lI hai / udyotanasUrine jinasena prathamase 5 varSa pUrva apane granthakI racanA kI hai / ataeva yaha nizcita hai ki donoMke dvArA prazaMsita sulocanAkathA eka ho hai / mahAsenakA samaya I0 sankI 8 vIM zatAbdIkA uttarAvaM yA 9 vIM zatAbdI kA pUrvAdhaM honA cAhiye 1 AcArya sumatideva malliSeNaprazasti meM sumatideva nAmake AcAryakA ullekha hai, jo sumatisamaka ke racayitA hai| likhA hai sumati- devamamuM stutayena vassumati - saptakamAptarAyAkRtaM / parihRttApatha-tattva - pathAtthinAM sumati-koTi-vivartibhavAttihRt // 13 // zrI premIjIne vAdirAjasUri dvArA pArzvanAthacarita ullikhita sanmati AcAryako sumatidevase abhinna svIkAra kiyA hai aura ina sanmatine siddhasenake saMmatiprakaraNa nAmaka granthapara TIkA likhI thI / zrI premIjIne malliSeNaprazastimeM kundakunda, samantabhadra siMhnandi, vakragrIva, vajranandi aura pAtrakesarIke pazcAt sumatidevakI stuti kiye jAneke kAraNa inakA samaya 7 vIM, 8 vIM zatAbdI anumAnita kiyA hai / 1. jainazilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhilekhasaMkhyA 54, padya 13 | prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 287 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmasiMha muni padmasiMha munine jJAnasAra nAmaka prAkRtagranthakI racanA vi0 saM0 1086 meM ambakA nAmake nagarameM kI hai| likhA hai NiyamaNapaDivohatthaM paramasarUbassa bhAvaNaNiminaM / miripaumasihamaNiNA himmatriyaM NANasAramiNaM / / sirivikkamassa kAla dazasayachAsIjumi bahamANe ! sAdaNasiyaNavamIe aMvayaNayaramma kayameyaM / / ina gAthAoMse spaSTa hai ki padmasiMhamunine 63 gAthAeM 74 zloka pramANa racI haiN| vijJAna, pramANa, naya, kasiddhAnta Adi viSayoMkA pUrNa jJAtA hai| bhagavAn varddhamAnasvAmIko namaskAra karaneke pazcAt batAyA hai ki pArmasambaddha jIva vAstavika jJAnako prApti na honese duHkhabhArase AkrAnta ho caturgati meM bhramaNa bAratA hai--- jIvA kammaNabaddho saMzArA dhore / budaI duvakhAto alahato pANabohityaM / / mAdhavacandra vidya mAvacandra nAmaH 10-11 vidvAn dikhalAI par3ate haiN| eka mAdhavacandra vinadeva hai, jona bilokasArapara saMskRta-TIkA likhI hai| ye prAcArya nemicandrasiddhAntacakravartIka ziSya the / inakA mamaya I0 san 975-1000 honA cAhie / dasare mAdhavacandra vidyadeva ve haiM jinake ziSya nAgacandradevake putra mAdevasena bovako tolapuruSa vikrama zAntarakI rAnI pAliyakkane apanI mAtAko smRtimeM nirmApita pAliyabamati ke lie dAna diyA thaa| laIsa rAIsane isa abhilamvakA samaya lagabhaga 150 I0 anumAnita kiyA hai, kintu svayaM tolapuruSa vikramazAnta gyA zilAlakha I0 san 8.97 kA prApta hai / ataH yaha mAdhavacandra vidyadeva, jo isa nAmake sarvaprathama jJAta AcArya haiM, 2,00I0 ke lagabhaga hae hoMge / eka mAdhavacandra nandisaMgha balAtkAramA sarasvatIgacchako paTTAvalI meM mahIcandra pUrva ullivita haiM / paTTAvaloke anusAra unakA samaya I. san 233-966 hai / '' 1. jJAnamAra, mANikacandra granthamAlA, ganyAMka 13, mAthA 61-62 / 2. vahI, gAthA 2 / 3. epi varNa0 8, nAgara 45 / 4. epi0 karNa08, nAgara 60 / 5. jainasiddhAntabhAskara, bhAga 1, kAraNa 2, pRSTha 111 / 288. : sothaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha mAdhavacandra ve haiM, jinakA smaraNa durgadevane kiyA hai / durgadevane zrInivAsa rAjAke rAjya meM kumbhanagarameM riSTasamuccayako racanA ko tho / sva. DaoN. gaurIzaMkara hIrAcandrana zrInivAsa yA lakSmInivAsako eka sAdhAraNa saradAra mAnA hai aura kumbhanagarako bharatapurake nilambAlA tumbhe gA kumTo kaTA hai| durgadevane apane gurusaMyamasenake sAtha mAdhavacandrakA bhI smaraNa kiyA hai| inhoMne mAdhavacandrake sambandhameM likhA hai __ jayau jae jiyamANo saMjamadevo muNIsaro itya / tahavi hu saMjamaseNo mAhavacando gurU saha ya / / arthAt saMyamadevake guru saMghamasena aura saMyamasenake guru mAdhavacandra batAye gaye haiN| durgadevake gurukA nAma saMyamadeva hai aura durgadevakA samaya I. san 1032 hai| ataeva mAdhavacandrakA samaya inase 50 varSa pUrva honA cAhie / isa prakAra ye mAdhavacandra nemicandra siddhAnta cakravartIke ziSya mAdhavacandrase abhinna pratIta hote haiN| eka anya mAdhavacandrakA nirdeza devagar3hake I. san 1082 ke abhilekhameM AyA hai| malasaMgha dezIyagaNa pustakagancha hanasogebalike AcAryake rUpa meM bhI eka mASavacandrakA nirdeza prApta hotA hai / viSNavardhana hoyasalane apane putrake janmopalakSya meM inheM droha gharaTTa jinAlayake lie prAmAdi dAna diye the | yaha ullekha nayakIti siddhAntacakravartIke ziSya nemicandra paNDitadevako usI jinAlayake lie varSa 'pramAdina meM diye gaye zAsanameM huA hai| la. rAIsane isa abhilekhakA samaya 1133 I0 anumAnita kiyA hai| ataH yaha mAghavacandra I. san 1900-1225 ke lagabhaga hone caahie| eka anya mAdhavacandra zubhacandra siddhAntadevake ziSya the| I0 san 1135 ke lagabhaga viSNuvardhanake prasiddha daNDanAyaka gaMgarAjake putra bopadeva daNDanAyakane apane pitAke bar3e bhAI bammadevake putra tathA aneka basatiyoMke nirmAtA eca. rAjakI mRtyupara inako niSadyA banavAkara unhIMke dvArA nirmApita basatiyoMke lie svayaM eca0 rAjako patnI aura mAtAko preraNApara ina mAdhavacandrako dhArApUrvaka dAna diyA thA 13 hamAre abhISTa mAdhavacandra nemicandra siddhAntacakravartIke ziSya mAdhavacandra vidya haiM, jinhoMne apane guruko sammatise kucha gAthAeM yatra-tatra samAviSTa kI haiM / yathA1. riSTasamuccaya, godhA jaina granthamAlA, indaura, vi0saM0 2005, pR0 168, padya254 / 2. epi. karNaH 5, ballUra, 124 / 3. jainazilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, abhilekhasaMkhyA 144 / prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 289 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurumicaMdasammadaka divayagAhA jahi tarhi raiyA | mAhavadativijjeNiya maNu sadaNijja majjehi // AcArya jugalakizora mukhtAra aura premIjI donoM hI gommaTasAra meM ullikhita tathA trilokasArake saMskRtaTIkAkArako nemicandra siddhAntacakravartIkA ziSya mAnate haiM, para DaoN0 jyotiprasAdajIne kSapaNAsArako prazastike AdhArapara usakA racanAsthAna dullakapura / chullakapura / kolhApura batAyA hai| usameM tatkAlIna zAsaka prazasti meM ullikhita bhojarAja vahI zilAhAravaMzI bhojadeva pratIta hote haiM, jinake rAjyameM san 1205 I0 meM AcArya somadevane zabdAva candrikAkI racanA kI thI / ina mAghavacandrake praguru siddhAntAdhipa nemicandragaNi gommaTasAra trilokasArAdike kartA nemicandra siddhAntacakravartI nahIM, kintu bRhadadravyasaMgrahake karttA nemicandrale abhinna pratIta hote haiM / ataH kSapaNAsArake karttA mAdhavacandra vidya AcArya nemicandragaNike ziSya mAdhavacandra bidyase bhinna haiM / trilokasAra-saMskRta TIkA ke racayitA aura yatra-tatra gAthAaMki nirmAtA mAdhavacandra vidya nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya hI haiM, unase bhinna anya koI mAghacacandra nahIM / AcArya nayanandi AcArya nayanandi apane yuga ke prasiddha AcArya haiN| inake gurukA nAma mANi kyanandi vidyathA / nayanandine apane grantha 'sudaMsaNacariu' meM apanI guruparamparA aMkita kI hai| unhoMne batAyA hai ki mahAvIra jinendrake mahAn tIrtha meM kundakundAnvayakI kramAgata paramparA meM nakSatra nAmake AcArya hue| tatpazcAt padmanandi, viSNunandi aura nandanandi AcArya hue| anantara jinopadiSTa dharmakI zubharazmiyoMse vizuddha, aneka granthoMke racayitA, samasta jagatameM prasiddha, bhavasamudrake lie naukAsvarUpa vizvanandi hue| tatpazcAt kSamAzIla saiddhAntika vizAkhanandi hue / inake ziSya jinendrAgamake upadezaka, tapasvI, labdhapratiSTha, narendroM aura devendroM dvArA pUjya rAmanandi hue| inake ziSya mahApaNDita mANikyana di jo azeSa granthoMke pAragAmI, tapasvI, aMgoMke jJAtA, bhavyarUpI kamaloMke lie sUrya tulya evaM trilokako AnandadAyI the / unake prathama ziSya jagat vikhyAta nayanandi hue likhA hai hue, jiNidassa vIrassa titthe mahaMte / mahAkundakundaNNae etate // suNakkhAhihANo tahA pomaNaMdI / puNo viNDuNaMdI to gaMdiNaMdI || 290 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiddiTThadhampa surAsIvisuddha / kayANeyagaMtho jayate pasiddho // bhavabohipoo mahAvissaNaMdI | khamAjutsu siddhatio visahRNaMdI || jiNidAgamAhAsaNe eyacittAM / kAyAraNiTTAe lAe hu || garidAmaridehiM so NaMdabaMdI / huo tassa sIso gaNI rAmaNaMdI || asesANa gaMthANa pArammi patto / tave aMgavI bhavvarAIvamitto // guNAvAsabhUo sutillokkaNaMdI | mahApaMDio tassa mANikkaNaMdI || dhattA- paDhamasIsu taho jAyau jagavikkhAyau muNi Nayadi aNidiu / cariu sudaMsaNaNAho teNa avAhaddo virai buhua hinaMdiu ||9|| prazasti se spaSTa hai ki sunakSatra, padmanandi, vizvanandi, nandanandi, viSNunandi, vizAkhanandi, rAmanandi, mANikyanandi aura nayanandi nAmaka AcArya hue haiM / sthiti-kAla 'sudaMsaNacariu' kA racanAkAla svayaM hI granthakarttAne aMkita kiyA hai / yaha grantha vikrama saMvat 1100 meM racA gayA hai| AcAryane batAyA hai ki avanti dezakI dhArA nagarImeM jaba tribhuvananArAyaNa zrIniketanareza bhojadevakA rAjya thA, usI samaya dhArA nagarIke eka jaina mandirake mahAvihArameM baiThakara vi0 saM0 1100 meM sudarzanacaritakI racanA kii| prazastimeM ullikhita mAlavA ke paramAravaMza suprasiddha nareza bhojadeva haiM, jinake rAjyakAlake abhilekha vi0 saM0 1077 se 1104 taka pAye jAte haiN| bhojakA rAjya rAjasthAnake cittor3ase lekara dakSiNa meM koMkaNa va godAvarI taka vistIrNa thA / ataeva nayanandikA samaya vi0 [saM0 kI 11vIM zatAbdIkA antima aura 12vIM zatIkA prArambhika bhAga hai / racanA nayanandikI 'sudaMsaNacarita' aura 'sayalavihivihANakavva' nAmaka do racanAe~ upalabdha haiM / sudaMsaNacariu apana zakA eka prabandhakAvya hai, jo mahAkAvyakI koTi meM parigaNita kiyA jA sakatA hai| rocaka kathAvastuke kAraNa Aka ka honeke sAtha sAlaMkAra kAvyakalAkI dRSTise bhI yaha grantha uccakoTikA hai / paJcanamaskAra mantrakA phala prApta karane vAle seTha sudarzanake caritakA varNana kiyA gayA hai / caritanAyaka dhIrodAtta nAyakake guNoMse paripUrNa hai / grantha 12 sandhiyoMmeM vibhakta hai / 1. sudaMsaNacariu, sampAdaka DaoN0 hIrAlAla jaina, prakAzaka jaina zAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI ( bihAra ) san 1960, 129 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 291 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sandhimeM NamokAramantrakA pATha karanese eka gvAlA sudarzanake rUpameM janma grahaNa karatA hai| isa sandhimeM jambUdvIpa, magadhadeza, rAjagRha nagara aura vipulAcala parvatapara sthita bhagavAn mahAvIrake samavazaraNakA varNana kiyA gayA hai| dvitIya sandhimeM rAjA zreNikane gautamagaNagharase pancanamaskAramantrake phalake sambandhameM prazna kiyaa| usake uttarameM gautamagaNadharane trailokyakA varNana karake aMgadeza, campAnagarI, dadhivAhana rAjA, vahA~ke nivAsI seTha RSabhadAsa, unakI patnI ahaMdAsI tathA unake subhaga nAmaka gvAlekA varNana kiyA hai| isa gvAleko eka bAra vanameM munirAjake darzana hue aura unase NamokAramantra prApta kara usakA pATha karane lgaa| seThane use mantrakA mAhAtmya samajhAyA aura dharmopadeza diyaa| usa gvAlene gaMgAnadImeM jalakrIr3A karate hue ThUThase Ahata hokara mantrake smaraNa pUrvaka prANa tyAga kiye| tRtIya sandhimeM gvAlekA vaha jIva seTha RSabhadAsake yahA~ putrake rUpameM janma grahaNa karatA hai| subhaga aura zumalakSaNoMse yukta honeke kAraNa putrakA nAma sudarzana rakhA jAtA hai| vayaska hone para sudarzana aneka prakArakI vidyAoM aura kalAoMmeM nipuNatA prApta karatA hai| sudarzanako sundaratAke kAraNa nagarakI nAriyoM usapara Asakta hone lagatI haiN| caturtha sandhimeM batAyA gayA hai ki sudarzanakA eka ghaniSTha mitra kapila thaa| eka dina vaha apane isa mitrake sAtha nagara-paribhramaNa kara rahA thA ki sudarzanakI dRSTi manoramA nAmaka kumArI yuvatIpara par3I aura vaha usapara kAmAsakta ho gyaa| manoramA bhI usa para mohita ho gyii| paJcama sandhimeM sudarzana aura manoramAke vivAhakA varNana AyA hai aura isI sandhimeM mahAkAvyako prathita paramparAke anusAra sUryAsta, sandhyA, rAtri, prabhAta evaM vara-vadhUko vibhinna kAmakrIr3AoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai| SaSTha sandhimeM sadarzanake pitA seTha RSabhadAsa munikA darzana karate haiM aura munike upadezase prabhAvita hokara viraka ho Ate hai tathA apane sutra sudarzanako gRhasthamArgako zikSA dekara aura use samasta kuTumbakA bhAra sauMpakara ve munidIkSA grahaNa kara lete haiM aura anta meM unheM svargakI prApti hotI hai| saptama sandhimeM batAyA gayA hai ki sadarzanake mitrakI patnI kapilA unapara mohAsakta hotA hai aura chalase use apane yahAM bulAtI hai| sudarzana bahAnA banAkara kisI prakAra apane zIlakI rakSA karatA hai| vasanta RtukA Agamana huA aura utsava manAneke lie rAjA evaM prajA sabhI upavanameM sammilita hue| rAnI abhayA sudarzanake rUpalAvaNyako dekhakara mugdha ho gayI aura usane phapilA 292 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se marmako bAteM kara pratijJA kI ki vaha sudarzanako vazIbhUta karegI / aSTabha sandhimeM abhayA rAnAMkI virahavedanAkA varNana hai / abhayAkI dayanIya avasthA dekhakara usako paNDitA nAmaka sakhIne bahuta samajhAyA, para rAnIkA haTha na chUTA aura antataH vivaza hokara paNDitAko abhayAkI kAmavAsanA tRpta karAneke lie vacanabaddha honA par3A / paNDitAne eka kuTila cAla clo| usane kumhArase manuSyAkRtike miTTI ke sAta putale banavAye / vaha pratipadA se lekara saptamI taka kamase eka-eka putalA Dha~kakara apane sAtha lAtI, pratolIke dvArapara dvArapAlase jhagar3akara putalA phor3a DAlatI aura dvArapAlako rAnIkA bhaya dikhAkara Age lie use cupa karA detI / isa prakAra paNDitAne mahalake sAtoM dvArapAloMko apane adhIna kara antaHpurakA praveza nirvAdha banA diyaa| amoke dina sudarzana zmazAna meM kAyotsarga karaneke lie gayA / paNDitAne usake pAsa jAkara pahale to use dhyAnacyuta evaM pralobhita karanekA prayatna kiyA, para jaba use isa asaprayAsa meM saphalatA na milI, to vaha sudarzanako uThAkara rAjamahala meM le gayI / rAno abhadhAne sudarzanako vicalita karaneke lie aneka prayAsa kiye, para sudarzana sumerukI taraha aDiga rhaa| jaba prayAsa karate-karate mamasta rAtri vyatIta ho gayI, to rAnIne dUsarA kapaTajAla racA aura sudarzana para zIlabhaMga karanekA Aropa lagAyA / rAjAne binA soce-samajhe seTha sudarzanako prANadaNDakA Adeza diyA / rAjapuruSa use pakar3akara zmazAna le gaye aura usakI hatyAkA prayAsa karane lge| sudarzanake dharmaMdhyAnake prabhAvase eka vyantaradevane hatyAroM ko stambhita kara diyA aura sudarzanake prANoMkI rakSA kI / navama sandhimeM vyantaradevakA rAjAkI senA evaM rAjAke sAtha bhayAnaka yuddha honekA varNana AyA hai| rAjAko apanI parAjaya svIkAra karanI par3I aura vyantaradevakI AdezAnusAra use sudarzanake zaraNa meM jAnA pdd'aa| sudarzanane use kSamA kara diyA | dazama sandhimeM jIvana saMkaTase mukta hokara jinamandira meM gayA aura vahAM usane vimalavAhana munise apane bhavAntara puuche| munine usake kramazaH vyAghra nAmaka krUra bhIla, zvAna tathA subhaga gopAla ina tIna bhavoMkA varNana kiyA / isI prasaMga meM NamokAra mantra ke prabhAvakA bhI kathana kiyaa| sAtha ho manoramAkI pUrvabhavAvali bhI btlaayii| munikA dharmopadeza sunakara sudarzanane mahAvrata dhAraNa kara liye / ekAdaza sandhimeM muni sudarzanake Upara Aye hue upasargIkA varNana hai / abhaya ke jIva vyantarIne sudarzanako nAnA prakArase vicalita karanekA prayAsa fear | eka vyantarane Akara unakI rakSA kii| prabuddhAcArya evaM paramparApazeSakAcArya : 293 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavIM sandhimeM AyA hai ki sudarzana munine cAra ghAtiyA karmoMkA nAza kara kevalajJAna prApta kiyaa| svargase Akara indrane unakI stuti kI aura kuverane samavasaraNakI racanA kI / kevaloke atizaya tathA unake upadezako sUnakara abhayArAnIke jIva vyantarIko bhI vairAgyabhAva ho gayA aura usane samyaktvabhAva dhAraNa kiyA / isa prakAra isa mahAkAvya meM AkarSaka kathAvastu gamphita hai| komala pada, gambhIra artha aura alaMkAroMkI adbhuta chaTA kAvyasaundaryako vRddhigata karatI hai| sayalavihivihANa 'sakalavidhividhA kAya pariyoM kA sahamA hai, para yaha grantha apUrNa hI upalabdha hai / isameM 16 sandhiyAM nahIM haiM / prArambhako do tona sandhiyoMmeM granthake avataraNa Adi para prakAza DAlA gayA hai / 12vIM se 15vIM sandhi taka mithyAtvake kAlamithyAtva aura lokamithyAtva Adi aneka mithyAvoMkA svarUpa batalAte hue kriyAvAdI aura akriyAvAdI Adi medoMkA vivecana kiyA hai / 15vIM sandhise 31vI sandhi taka 16 sandhiyoM prApta nahIM haiN| kavine isa graMthameM bilAsinI, bhujaGgapriyA, majarI, candralekhA, mauktikamAlA, pAdAkulA, madanalIlA Adi vividha chandoMkA prayoga kiyA hai / ataeva chandazAstrakI duSTise bhI yaha graMtha mahanIya hai| 32vIM sandhimeM madya, mAMsa, madhuke doSa, udambarAdi paMcaphaloMke tyAgakA vidhAna batAyA hai| 33vIM sandhimeM paJcaaNuvratoMko vizeSatAoMkA varNana hai aura unameM prasiddhi prApta karane vAle vyaktiyoMke AkhyAna bhI Aye haiN| 56vIM sandhike antameM sallekhanAkA ullekha hai| isa granthameM gRhasthAcArakA varNana vistArake sAtha AyA hai| itihAsakI dRSTise bhI yaha graMtha kama mahatvapUrNa nahIM hai| isameM kAJcI pura, ambAiya aura ballabharAjakA kathana AyA hai| isa graMthakI racanAko preraNA muni harisiMhane ko tho / prazastimeM vararuci, vAmana, kAlidAsa, kautUhala, vANa, mayUra, jinasena, vAdarAyaNa,zrIharSa, rAjazekhara, jasacandra, jayarAma, jayadeva, pAdalipta, dhiMgala, vIrasena, siMhanandi, sihabhadra, guNabhadra, samantabhadra, akalaMka, rudragovinda, daNDo, bhAmaha, mAgha, bharata, caumuha, svayambhU, puSpadanta, zrIcandra, prabhAcandra aura zrIkumArakA nirdeza AyA hai| ___isa graMthako sAmagrI atyanta mahatvapUrNa hai / saMsArako asAratA aura manuSyako unnati-avanatikA isameM hRdayaggrAhI citraNa AyA hai| 294 : tIrthakara mahAbora aura unakI AcArya-paramparA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda paramparApoSakAcArya prAstAvika AyArya kevala 'sva'kA utthAna hI nahIM karate haiM, apitu paramparAse vAGmaya aura saMskRtikI rakSA bhI karate haiM / ve apane caturdika phaile vizvako kevala bAhya netroMse hI nahIM dekhate, apitu antaHcakSudvArA usake saundarya evaM vAstavika rUpakA avalokana karate haiM / jagatke anubhava ke sAtha apanA vyaktitva milA kara dharoharake rUpameM prApta vAGamayakI paramparAkA vikAsa aura prasAra karate haiN| yahI kAraNa hai ki AcArya apane dAyitvakA nirvAha karaneke liye apanI maulika pratibhAkA pUrNatayA upayoga karate haiN| dAyitva nirvAhakI bhAvanA itanI balavatI rahatI hai, jisase kabhI-kabhI paramparAkA poSaNa mAtra hI ho pAtA hai / yaha satya hai ki vAGmaya nirmANa kI pratibhA kisI bhI jAti yA samAjakI samAna nahIM rahatI hai| ArambhameM jo pratibhAe~ apanA camatkAra dikhalAtI haiM, -295 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha zatAbdiyoM ke bAda unameM nUtanatA nAmako vastu kama hI zeSa raha jAtI hai / 'tIrthaMkara mahAvIra kI jo ArAtoya paramparA Arambha huI, zanaiH-zanaiH usa paramparA meM bhI maulikatAkA hrAsa hone lagA | prAcIna AcAryoMne jina viSayoM para grantha-racanAeM kI thIM, unhIM viSayoMpara bhASA aura zailI badalakara racanAe~ likhI jAne lagoM | adhyAtma, siddhAnta darzana, kAvya, AkhyAna, carita Adi vividha prakArake vAG mayakA nirmANa to avazya huA, para maulikatAkA abhAva hone ke kAraNa eka prakArase paramparAkA nirvAha hI hotA rahA / paramparA ke nirvAhikA eka kAraNa rAjanItika asthiratA bhI hai / 13vIM zatAbdI se hrAsakA praveza huA aura muslima yugane sAhitya evaM saMskRtike vikAsa meM bahuta adhika yogadAna nahIM diyA hai| hindU rAjAoMkI rAjazakti kSINa ho rahI thI, phaktaH deza meM sthiratA aura zAntikA abhAva thA | isa vAtAvaraNa ke prabhAvase vAGmaya bhI achUtA na rahA aura jainAcAryoM meM hI nahIM, samasta bhAratIya lekhakoM meM maulika pratibhAkA abhAva dikhalAyI par3ane lagA | sArasvatAcAryoM aura prabuddhAcAryoMne kiyA zrI. unhIM nAmoMko lekara sarala aura camatkArazUnya zailI meM racanAoMkA punarAvartana prArambha huA / yadyapi do-cAra pratibhAzAlI AcArya isa punarAvRttikAla meM bhI utpanna hue, para bahusaMkhyaka AcAryoMne bhAvoM aura sandarbhoMkA piSTapeSaNa hI kiyA / paramparA poSaNakA netRtva bhaTTArakoM ke hAthameM AyA, jo ki maThAdhIzake rUpa meM apanI vidyAbuddhikA camatkAra janasAdhAraNake samakSa prastuta kiyA karate the / vAGamaya-sRjana kI maulika pratibhA aura adhyayanakA gAmbhIryaM prAyaH inheM prApta nahIM thA / zranI-mAnI ziSyoMse veSTita rahakara tantra-mantra yA jAdU-TonekI carcAe~ kara jana-mAnasa ko ye apanI ora AkRSTa karate the| dharmapracAra karanA, pUjA pratiSThAoM dvArA sarvasAdhAraNako dharmake prati zraddhAlu banAye rakhanA evaM vAGamayakA saMrakSaNa sambaddhana karanA prAyaH bhaTTArakoM kA lakSya huA karatA thA / yahI kAraNa hai ki bhaTTArakoM dvArA maddiyoMpara samRddha granthAgAra sthApita kiye gaye / navIna racanAoM ke sAtha ArSa aura mAnya AcAryoM evaM sAhityakAroM dvArA racita vibhinna prakArake vAGmayakI pratilipiyA~ bhI inhoMke tattvAvadhAna meM prastuta kI gayIM / isameM sandeha nahIM ki ina bhaTTArakoMne paramparAke saMrakSaNa meM apanA pUrA yogadAna kiyA hai | para yugakI mAMga ke anusAra uttama koTike vAGamayakA praNayana nahIM kiyA gayA / dharmapracArArthaM kathAkAvya -- caritakAvya likhe haiM aura 296 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAMza bhaTArakoMne aneka granthoMkI racanA kI hai, para ina racanAoMse paramparAkA saMrakSaNa hI huA hai, vikAsa nhiiN| dharma aura saMskRtike vikAsakA uttaradAyitva bhaTTArakoMne samhAlA / ArambhameM yaha varga nizcaya hI nispahI, jJAnI, tyAgI evaM jitendriya thA / svayaM vidvAna honeke sAtha manISI vidvAnoMkA saMpoSaNa bhI bhaTTArakoMkI gaddiyoM dvArA hotA rahA / paramparApoSaNake isa yugameM rakhe gaye granthoMkI saMsthA tahalo haiM / kara inakA guNAtmaka mUlya alpa hai / ataH yaha yuga grantha-parimANakI dRSTise bhale hI mahasvapUrNa ho, para mUlyoMko dRSTise utanA mahattvapUrNa nahIM hai|| isa paramparAkI eka vizeSatA yaha hai ki loka-jIvanase sambandha rakhanevAlI vividhaviSayaka racanAeM sampanna huI haiN| paramparApoSaka AcAryoM dvArA nirmita vAGmayako nimnalikhita vagoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai 1. nyAya-darzanaviSayaka vAGmaya 2. adhyAtma evaM siddhAnta sambandhI vAGmaya 3. caritra yA AcAramulaka dhArmika vAGamaya 4. paurANikacaritagrantha 5. laghuprabandhagrantha 6. dUtakAvya 7. prabandhAtmaka prazastimUlaka grantha 8. aitihAsika grantha 9. sandhAnakAvya 10. suktikAvya 11. stotra, pUjA aura bhakti viSayaka sAhitya 12. saMhitAviSayaka sAhitya 13. mantra-tantra evaM camatkAra viSayaka sAhitya 14. prattamAhAtmyasambandhI sAhitya 15. udyApana evaM kriyAkANDa viSayaka sAhitya 16. jyotiSa-AyurvedaviSayaka sAhitya paramparApoSaka AcAryone vaidika aura bauddha tantra-mantravAdakA adhyayanakara katipaya racanAeM unhIM granthoMke AdhArapara likhI haiM, jo jainadarzana aura Agamako dRSTise anukUla siddha nahIM hotI / zAsana-devoMko mahattva dekara, unake ArAmanA viSayaka grantha likhe haiN| adhyAtma aura karmasiddhAntake sthAnapara camatkAroMkA praNayana vizeSarUpameM huA hai / yaha satya hai ki bhaTTArakoMne apane yugakI Ava pravRddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 297 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyakatAke anusAra lokamAnasako zraddhAlu banAye rakhaneke liye camatkAroMkA praNayana kiyA hai| yadi bhaTTAraka apane yugameM lokacetanAkA adhyayana na karate, aura tadanukUla sAhityakA praNayana na karate, to bahuta sambhava hai ki jainadharmake anuyAyiyoMkI zRkhalA TUTane lgtii| ataH paramparAke nirvAha ke lie bhaTTArakoMko bAdhya hokara loka-sAhityakA sRjana karanA pdd'aa| paramparApoSaka ApAgoM dvArA ranita narinakAyoMmeM kAvyAtmaka alaMkRta zailIkA vikAsa nahIM ho pAyA hai| AcAryoMne paurANika kathAko grahaNakara varNana vistAra aura camatkArake binA hI kathAko dhArAko pravAhita kiyA hai / pariNAma yaha nikalA hai ki paramparA-poSaka AcAryo dvArA racita kAvya purANa taka hI sImita raha gye| kAvyacamatkAra evaM rasobodhake lie jisa saundaryAnubhUtiko AvazyakatA rahatI hai aura jisa saundaryAnubhUtikI abhivyaJjanAse paurANika itivRttakAvya banatA hai, usakA prAyaH abhAva hI raha gayA hai / anu STup, upajAti, vaMzastha, zArdUlavikrIDita aura mAlinI chandoMkA hI prayogapAyA jAtA hai / chandavaividhya aura citramayatA prasphuTita nahIM ho pAyI hai| kathAvastumeM gahanatAkI apekSA vyAsakA samAveza hayA hai| ghaTanAoM, pAtroM yA parivezako sandarbhapurassara vyAkhyAke sthAnapara kevala vAtAvaraNake saurabhakA hI niyojana ho sakA hai / ataH isa yugameM purANa aura kAvya sAdhAraNIkaraNako sthitiko prApta nahIM ho ske| marmasparzI kathAnakoMke sthAnapara avAntara aura janma-janmAntarake AkhyAnoMkA vistRta jAla ina AcAryoM kI racanAoM meM gumphita hai| janma-santati, svarga-naraka, puNya-pApakA citraNa vizeSarUpameM sampanna huA hai / laghukAvyoMmeM kevala kathAmAtra ho likhI gayI hai| ise hama padyabaddha kathA kaha sakate haiN| kathAko alaMkRta karane yA rasamaya banAnekA prayAsa nahIM kiyA gayA hai / kalpanAzaktikA virATarUpa, mahad uddezya evaM vibhinna mAnasika dazAeM prasphuTita nahIM ho pAyI haiN| carita aura AcAra mUlaka racanAoMmeM zrAvakAcAra mA munyAcArakA varNana milatA hai / zrAvakAcArakA AdhAra AcArya samantabhadrakA 'ratkakaraNDazrAvakAcAra' hI rahA hai / isa kSetrameM nayI udbhAvanAeM nahIM ho sakI haiM, para itanA satya hai ki zrAvakAcArake viSayakA pracAra ina paramparApoSaka AcAryoM ne vizeSarUpase kiyA hai| jIvanamUlyoM, AdarzoM aura naitika mAnyatAoMkA spaSTIkaraNa vizeSarUpase huA hai| saMhitAviSayaka racanAeM vizeSarUpameM sampanna huI haiN| hameM jaina sAhityameM do prakArake jIvanamUlya dRSTigocara hote haiN| prathama prakArake ve jIvanamUlya 298 : tIrthakara pahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, jo bhautika, zArIrika, sampatti tathA sukhabhogake tyAgase sambandha rahate haiM, to dUsare ve jIvanamUlya haiM jo aihika sukhabhogake sAdhanoMko prApta karaneke lie mantra-tantra evaM ArAdhanAke upayogapara jora dete haiM / yadyapi anekAntAtmaka dRSTise ukta donoM prakArake jIvanamUlyoMkA samanvaya kara antima lakSya tyAga yA nivRttiko hI sthApita kiyA hai aura bhArambhika pravRttiko nivRttiko ora le jAnevAlA ho kahA hai| paramparApoSaka AcAryoMne isa prakArake sAhityakA pracurarUpameM praNayana kiyA hai / jo bhautika sukha evaM aizvaryako vRddhike lie sabhI prakArake naitika sAdhanoMkA upayoga kara leneke aucityakA samarthana karatA hai| isameM sandeha nahIM ki vibhinna jIvanamalyoMke ApekSika mahatva aura unakA lAbha karanevAle sAdhanoMko ApekSika upAdeyatAke sambandhameM lambA evaM gaharA cintana kiyA hai| ataH jIvanake bar3hate hue anubhava, sampattike badalate hue upayoga, vibhinna sukhabhoga sambandhI sAmanoMkI eptake deta AgadhAstra, Ayurveda, jyotiSa, nimitta Adi viSayoMkA samAveza huA hai / saMkSepameM paramparApoSaka AcAryoMne apanI pratibhAkA pUrNa pradarzana kara lokahita sAdhaka vAGmayakA praNayana vizeSarUpameM kiyA hai| bhale hI Agama, darzana, adhyAtma Adi viSayoM meM nUtanatAkA samAveza na huA ho, para laukika sAhitya kA prabhUta praNayana kara janamAnasako apanI ora AkRSTa karane kA pUrNa prayAsa kiyA hai| vRhapramAcandra IsvI san 1944meM AcArya zrI jugalakizora mukhtArane vorasevAmandirase brahaprabhAcandra ke tattvArthasUtrakA prakAzana kiyA hai| yaha prabhASandra kauna haiM, kaba hae? isake saMbaMdhameM nizcita jAnakArI nahIM hai / zrI mukhtAra sAhabane apanI prastAvanAmeM cAra prabhAcandroMkA ullekha kiyA hai| prathama prabhAcandra to ve haiM, jinhoMne prameyakamalamAtaNDa aura nyAyakumudacandra jaise nyAyagranthoMkI racanA ko hai / inase pUrvavartI eka anya prabhAcandra bhI hue haiM, jo paraluru nivAsI vinayanandi AcAryake ziSya the aura jinheM cAlukya rAjA kIrtivarmA prathamane eka dAna diyA thaa| ye AcArya vi0 kI 6vIM aura 7vIM zatAbdIke vidvAna haiM / ataH ukta kIrtivarmAkA astitva zaka saMvat 489 hai| tIsare pramAcandra ve haiM, jinakA devanandi AcAryane jainendra vyAkaraNake 'rAtreH kRtiprabhAcandrasya' dvArA ullekha kiyA hai| ina prabhASandrakA samaya bhI vi0kI chaThI zatAbdIse pUrva honA cAhiye / 1. sAutha iNDiyA jayanijmA, bhAga 2, pR0 88 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 299 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prabhAcandra ve haiM, jinakA ullekha zravaNabelagolAke prathama zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura jinake sambandhameM yaha kahA jAtA hai ki ve bhadrabAha zratakevalIke dIkSita ziSya samrATa candragupta the| inakA samaya vi0 saM0 se bhI 300 varSa pUrva hai| prabhAcandrake tattvArthasUtrakA adhyayana karanese kucha aise tathya upasthita hote haiM, jinake AdhArapara unake samayakA anumAna kiyA jA sakatA hai / prabhAcandane 5veM adhyApana anyakA 15 basalA rasiyA hai-- sattvaM dravyalakSaNam // 6 // utpAdAdiyuktaM sat // 7 // sahakramabhAviguNaparyayavadvyam // 8 // dravyake ina lakSaNoMpara vicAra karanese jJAta hotA hai ki prabhAcandrane jahA~ gRddhapicchAcAryake sUtroMkA saMkSepIkaraNa kiyA hai, vahAM aSTamasUtrameM vRddhi kI hai| guNoMko sahabhAvI aura paryAyoMko kramabhAvI batalAyA gayA hai / isa lakSaNapara spaSTata: akalaMkadevakA prabhAva mAlUma par3atA hai| akalaMkadevane apane nyAya vinizcayameM batalAyA hai 'guNaparyayavadvyaM te sahakramavRttayaH' arthAt guNa sahabhAvI aura paryAya kramabhAvI batalAyI gayI haiM / ataHprabhASandrane apanA tattvArthasUtra gaddhapicchAcArya ke anusaraNapara likhA aura sucoMmeM jahAM-tahAM parivarddhana aura parivartana pUjyapAda, akalaMkadeva Adike AdhArapara kiyA hai| ataeva ina prabhAcandrakA samaya akalaMkadevake pazcAt honA caahiye| prabhAcandrake nAmameM prayukta 'bRhada' vizeSaNa anya prabhAcandroMse unheM pRthaka karatA hai / tattvArthasUtrake pratyeka adhyAyakI puSpikAmeM bRhad vizeSaNa prApta hotA hai / yathA iti zrIvRhatprabhAcandra-viracite tattvArthasUtra prathamo'dhyAyaH // 1 // prabhAcandrake nAmase ahaMdpravacana nAmakA eka grantha bhI milatA hai| isa arhatpravacanake adhyayanase jJAta hotA hai ki arhatpravacanake racayitA prabhAcandrane bRhatprabhAcandrake tatvArthasUtrakA avalokana kiyA hai ! akalaMkadevane apane 'tattvArthavAtika' 5 / 38 meM 'uktavca mahatpravacane' likhakara eka ahastravacanakA nirdeza kiyA hai, jisase yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki apane isa ahapravacana nAmaka sUtragranyako usake karttAne prAcIna arhapravacanake anusaraNapara 300 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramarA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhA hai| isI kAraNa unhoMne-"athAtohatpravacanaM sUtra' vyAkhyAsyAmaH" likhA hai| isa kathanase spaSTa hai ki inhoMne mahatpravanasUtrakA vyAkhyAna kiyA hai| arthAt prAcIna granthameM jina mukhya tatvoMkA pratipAdana kiyA gayA thA, unhIMkA nirUpaNa hai| ___'tattvArthasUtra' aura 'arhatpravacana' ina donoMke adhyayanase yaha avagata hotA hai ki bahatprabhAcandrake 'tasvArthasUtra'kA avalokana 'ahespravacana'ke racayitA prabhAcandrane kiyA hai / ahaMpravacanameM 5 adhyAya haiM aura 84 sUtra haiN| isameM pratipAdya vastubhoMkI saMkhyA batalAyI gayI hai| jIvoMke chaha nikAya haiM, pAMca mahAvrata haiM, pAMca aNuvrata haiM, tIna guNavata haiM, cAra zikSApnata hai, sIna gaptiyA~ haiM aura pAMca samitiyA~ haiM / isa prakAra viSayakA varNana na kara saMkhyA hI nirdeza kiyA hai / prastuta bahatprabhAcandrake nAmase jo tattvArthasUtra nAmaka grantha upalabdha hotA hai usameM 10 adhyAya haiM aura 107 sUtra haiN| sUtroMko saMkhyAkA krama nimna prakAra hai 15 + 12+18+6+6+ 14 + 11+ 8++5=107 isameM gupicchAcArya dvArA racita tattvArthasUtrake sUtroMkA saMkSiptIkaraNa hI pAyA jAtA hai / yathA pramANe dve // 6 // nayAH sapta // akhaNDa kevalam // 14 // spaSTa hai ki tasvArthasUtrake sUtroMkA yaha saMkSiptIkaraNa hai / tRtIya adhyAyake antameM 63 zalAkApuruSa, 11 rudra, 9 nArada, 24 kAmadeva batalAye gaye haiN| yaha kathana gRpicchAcAryako apekSA adhika hai| isI prakAra saptama adhyAyameM zrAvakoMke 8 mUlaguNa aura muniyoMke 28 mUlaguNa batalAye gaye haiN| __ katipaya sUtroMmeM tatsvArtha sUtrakI apekSA adhika spaSTIkaraNa pAyA jAtA hai / tattvArtha sUtra meM dAnakI paribhASA 'anugrahArya svasyAtisargo dAna ke rUpameM kI hai, para bRhatprabhAcandrane svaparahitAya svasyAtisarjanaM dAnam // 11 // 1. mANikacandra digambara jaina granthamAlA dvArA siddhAntasArAvisaMgrahake antargata, pR. 114-116 prkaashit| 2. bahanabhAcandrakA tasvArtha sUtra 11 / prabuddhAcArya evaM parambharApoSakAcArya : 301 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt apane aura parake hitake lie apanI vastukA tyAga karanA dAna hai| yahA~ 'svaparahitAya' pada gRpicchAcAryake 'anugrahArtham' padase adhika spaSTa hai| isI prakAra SaSTha adhyAyake caturtha sUtrameM jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake hetuoMkA kathana bhI ina graMthameM adhika spaSTa hai / gRpicchane 'tatpradoSaninhava' Adi sUtra likhA hai, para prabhAcandrane 'garunimhavAdayo' pada prayukta kiyA hai, jisase ukta sUtrakI apekSA adhika spaSTokaraNa A gayA hai| ataeva prabhAcandrakA yaha tattvArthasUtra gaddhapicchAcAyaMke anukaraNapara likhA honepara bhI kaI bAteM vizeSa hai| ___ AcArya pArzvadeva AcArya pArzvadeva laukika viSayoMke marmajJa paNDita haiN| inhoMne anya zAstroMge nAga sNgii| samInA bhI racanA kI hai / eka prazastimeM inake sambandhameM batAyA gayA hai-"zrImadabhayacandra-munIndra caraNakamalamadhukarAyitamastakamahAdevAziSyasvaravimalavidyApUtrasamyaktvacUDAmaNibharatabhANDIka - bhASApravINazrutijJAnacakravartIsaMtotAkaranAmadheyapAvadevaviracite saGgItasamaya sAre" saMgItasamayasArakI mudrita pratimeM prazasti nimna prakAra hai-"zrImadabhinavabharatAcAryasaravimalahemaNAvidyAputrazrutijJAnaca(ka)vAtisaGgItAkaranAmadheyapAzcadevaviracite-saMgItasamayasAre" | __isa prazastise spaSTa hai ki pArzvadeva mahAdevArya ke ziSya aura abhayacandrake praziSya the | kRSNamAcAryane inheM zrIkAnta jAtike Adideva evaM gaurIkA putra batAyA hai| inakI 'zrutajJAnacakravartI', 'saMgItAkara' aura 'bhASApravINa' upAdhiyA~ thIM / zrInArAyaNa morezvara kharene pArzvadevako dAkSiNAtya anumAnita kiyA hai| unhoMne likhA hai-"sthAyIke nAmoMko dekhate hue aisA mAlUma hotA hai ki mahArASTra tathA karnATakameM pracalita saMgItakI ora vizeSa dhyAna diyA hai| karnATakake nAma bahuta bAra dekhane meM Ate haiM, isase andhakAra svayaM karnATakakI orake hoM; aisI bahuta sambhAvanA hotI hai|" pArzvadevane saMgItasamayasArake dvitIya adhikaraNake prathama zlokameM bhojarAja aura somezvarakA ullekha kiyA hai| bhojarAjakA samaya I0 san 1053 aura somezvarakA 1183 hai| isase yaha dhvanita hotA hai ki 'saMgItasamayasAra ke racayittA pArzvadevakA samaya I0 san 1983 ke pazcAta honA cAhiye / isa 1. jaina siddhAntamAskara, ArA, bhAga 10, kiraNa 1, pR0 17 / 302 : tIyaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granyakA nirdeza 'rAgavibodha'kAra zrIsomanAthadevane apane 'rAgavibodha'ke tRtIya viveka meM prabandhake sambandhameM spaSTa karate hue likhA hai-"tathA ca pAcadevaH" evaM-"catubhirdhAtubhiH ssddbhishcaaNgrysmaatprbdhyte| tasmAtprabandhaH kadhito gotalakSaNakovidaH // " spaSTa hai ki rAgavibodhakAra pArzvadeva aura unake saMgItasamaya sArase suparicita the| inakA samaya zaka saMvat 1531 arthAta I. sana 1600 ke lagabhaga hai / ataeva pAvaMdevakA samaya I0 san 1183 aura I0 san 1600 ke bIca honA caahiye| saMgItasamayasArapara saMgItaratnAkarakA prabhAva hai aura saMgItaratnAkarakA samaya I. san 1210-1247 I0 hai| ina donoM granthoMke racayitAoMne eka-dUsarekA ullekha nahIM kiyA hai| sambhavata: eka-dUsarene ina donoM graMthoMkA avalokana na kiyA ho| donoM granthoM kA viSaya eka hai, para bhASA bhinna hai| saMgIta ratnAkarameM pratyeka viSayakA vizada varNana hai jaba ki saMgItasamayasArameM aisA nahIM hai| mArga aura dezI ina donoM paddhatiyoMkA saMgItaratnAkarameM varNana AyA hai, para saMgItasamayasArameM kevala dezI saMgItapara hI vicAra kiyA gayA hai / dezI saMgotake jitane viSayoMkA pratipAdana saMgItaratnAkarameM milatA hai, utanekA ho saMgItasamayasArameM bhii| rAgoMke nAma aura lakSaNa bhI donoM graMthoM meM samAna hai| viSaya-niyojana aura bhASA donoM graMthakI bhinna-bhinna hai| ataeva pAzcadevakA samaya 12vIM zatAbdIkA antima pAda yA 13vIM zatAbdIkA prathama pAda honA saMbhava hai| kucha vidvAna pArzvadevako kadambavaMzIya zAsakoMkA samakAlIna mAnakara pArzvadevako ukta baMzake rAjA vijayazivamRgeza varmAkA samakAlIna mAnate haiM, jisase inakA samaya I0 san kI 6ThI-7vIM zatAbdI AtA hai| para graMthake antaraMga parIkSaNase yaha tithi siddha nahIM hotii| granthameM bhoja Adi rAjAdhoMkA ullekha hone evaM saMgItake anya graMthoMkA prabhAva rahane ke kAraNa pArzvadevakA samaya 12vIM zatAbdIkA antima pAda svIkAra kiyA jA sakatA hai| racanA-paricaya-pArzvadevako 'saMgItasamayasAra' nAmaka eka hI kRti upalabdha hai, jisakA prakAzana trAvaMkorase trivendram saMskRta sirIja dvArA huA hai| graMtha nava adhikaraNoMmeM samApta huA hai| prathama adhikaraNameM nAdotpatti, nAdabheda, dhvanisvarUpa, usake bheda, mizradhvani, zArIralakSaNa, gItalakSaNa aura usake bheda, Alapti, varNa, alaMkAra Adi viSayoMkA samAveza hai| nAdotpattike pazcAt svara, zruti, mUchanA AdikI vyAkhyAe~ dI gayI hai| sthAyo aura dUsare milAkara 13 alaMkAra evaM sAta gamaka diye gaye haiN| maMgalAcaraNake padyase dhvanita hotA hai ki RSabha nAmaka prathama svarakA nAmakaraNa Adi prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 303 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara RSabhadevake nAmapara huA hai aura ise saMgIta svaroMmeM prAthamikatA dI gayo hai / mudrAlaMkAra dvArA AcAryane RSabhasvarako utpattipara prakAza DAlA hai nAbhessamudito vAyuH kaNThazIrSasamAhataH / RSabha vinaded yasmAttasmAd RSabha IritaH // arthAt nAbhise uThanevAlA vAyu kaNTha tathA zISaMbhAgase samAhata hotA hai, saba RSabhasvarakI u:zahatA hai| isa prakAra RSabhadevake maMgalAcaraNase saMgIta 'RSabha' svarakA bodha karAyA hai| svara, gIta, vAdya aura tAla ina cAroMnI siddhi nAdake dvArA hI sambhava hai| nAdakI utpattikA kathana karate hue likhA hai ki nAbhimeM brahmasthAna hai, jise brahmagranyi mAnA jAtA hai, usa brahmagranthimeM, usake kendra meM prANako sthiti hai, usa kendrastha prANase agniko utpatti hotI hai / jaba agni aura mAratakA saMyoga ho jAtA hai, taba nAda utpanna hotA hai / 'nAda'ke 'na' aura 'da' ye donoM varNa kramazaH prANamArata aura prANAgnike vAcaka haiN| nAdake pAMca bheda haiM.-1. ati sUkSma 2. sUkSma 3, puSTa 4. apuSTa aura 5. kRtrima / nAbhimeM atisUkSma, hRdaya pradeza meM sUkSma, kaNThameM puSTa, zirodezameM apuSTa aura mukha meM kRtrima nAdakI sthiti nAdabhedase bhAsita hotI hai| yathA-- nAbhau yad brahmaNaH sthAnaM brahma granthizca yo masaH / prANastanmadhyavartI syAdagneH prANAt samudbhavaH ||4|| agnimAruttayoryogAd bhavenAdasya sambhavaH / nakAra: prANa ityukto dakAro vahnirucyate / / 5 / / artho'yaM nAdazabdasya saMkSepAt parikIrtitaH / sa ca paMcavidho nAdo masaMgamunisammataH / / 6 / / atisUkSmazca sUkSmazca puSTo'puSTazca kRtrimaH / atisUkSmo bhavenAmI hRdi sUkSmaH prakAzate // 7 puSTo'bhivyajyate kaNThe tvapuSTaH zirasi smRtaH / kRtrimo mukhadeze tu sthAnabhedena bhAsate || dhvani cAra prakArako batalAyI gayo hai-1. kAbula-khAbula, 2. bambala, 3. nArATa aura 4. mizrakA dhvanike vicArakramameM kaNThasambandhI guNa aura avaguNoMpara bhI prakAza DAlA gayA hai / kaNThake 1. mAdhuyaM, 2. zrAvakatva, 3. snivatva 4. ghanatA aura 5. sthAnakatrayazobhA ye pAMca gaNa mAne haiM tathA kheTi, svegi aura bhagna zabda ye tIna kaNThadoSa batAye haiN| ina sabhIko paribhASAeM bhI nibaddha 304 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI gayI haiN| Alaptike bhedoMkA kathana bhI kiyA gayA hai / sAlaka, viSama, sAlaka prAnjala, sAkSarA, anakSarA aura atAlA AlatiyoMke lakSaNa nibaddha kiye haiN| isa prakAra prathama adhikaraNameM nAda, dhvani aura Alapti sambandhI vicAra kiyA gayA hai| dvitIya adhikaraNameM Apa maMda, sthAyIkA nAmakaraNa mora unake svarUpa diye haiM / isa adhikaraNameM karnATaka dezameM pracalita saMgItapara vizeSa prakAza DAlA hai / vAdIsvarakI vyAkhyA karate hue likhA hai "saptasvarANA madhye'pi svare yasmin surAgatA / sa jIvasvara ityuktaM aMzo vAdI ca kathyate // saMvAdI, vivAdI aura anuvAdIkI vyAkhyA bhI isI adhikaraNameM kI gayI hai| rAgoMke sambandha vicAra bhI isI prakaraNameM pAyA jAtA hai | graha, nyAsa, aMza, vyApti aura rasakA kathana bhI isI adhikaraNa meM hai| rAga, rAgAGga, bhASAGga, kriyAGga Adika vicArake sAtha yAdI, saMvAdI aura vivAdI svaroMke saMyogI bheda bhI batalAye hai| saMgoke pADava aura oDhava rUpoMkA varNana karane ke sAtha, bhairava, hiMDola, mAlakaMsa ityAdi rAgoMkA varNana bhI kiyA hai / tRtIya adhikaraNameM tor3I, vasanta, bhairava, zrIrAga, zuddhabaMgAla, mAlazrI, dharADI, goDa, dhanAzrI, guNDakRti, garjarI aura dezI ina teraha rAgAGga rAgoMkA lakSaNasahita nirUpaNa kiyA hai| velAvalI, aMdhAlI, AsAvarI, maMjarI, lalitA, kezakI, nATA, zuddha barArI aura zrIkaNThI ye 9 bhASAGga rAga diye gaye haiN| isa tRtIya adhikaraNameM saba milAkara 33 rAgoMke lakSaNa likhe gaye haiN| yahA~ udAharaNArtha bhairava aura zrIrAgake lakSaNa diye jA rahe haiM bhinnaSaDjasamudbhUtomanyAsodhAMzabhUSitaH / samasvaroripatyakaH prArthane bhairavaH smRtaH // zrIrAgaSTakArAgAGgamatAro mandragastathA / ripaMcavihIno'yaM samazeSasvarAzrayaH / SaDjanyAsamahAsazca rase vIre prayujyate // caturtha adhikaraNameM prabandhakI vyAkhyA dI hai / yaha vyAkhyA, somanAthane bhI apane rAgaviboSameM uddhRta kI hai / cAra SAtu aura chaha aGgoMse jisakA niyamana hotA hai, vaha prabandha hai| jisa prakAra AsthAyI, antarA, Abhoga aura saMcArI ye dhrupadake prabandhaka dhAtu batAye gaye haiM / isake pazcAt pAda, bandha, svarapada, pramavApArya evaM paramparApoSakAcArya : 305 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra, tena, mizra ityAdi karaNoMkI vyAkhyA ekAdaza dhruvoMke anantara unakA upayoga karanekI vidhi batalAyI gayI hai| pratyakSa gAyana kisa prakAra karanA cAhiye, isake sambandhameM bhI mahattvapUrNa sUcanAeM aMkita kI gayI haiN| paJcama adhikArameM anavadyAdi cAra prakArake vAdyoMke bheda batalAkara tatsambandhI paribhASA bhI aMkita ko gayI hai| pAThavAyake 12 meda batalAye haiM aura kina-kina akSaroMko kisa-kisa vAdyapara kisa prakAra bajAnA cAhiye, yaha bhI batalAyA gayA hai| SaSTha adhikaraNameM nRtya aura abhinayake sambandhameM prakAza DAlA gayA hai| aMga-vikSepake vibhinna prakAra diye gaye haiN| bharatamunine apane nATyazAstrameM jina abhinayoMkA jikra kiyA hai, unakA varNana bhI isa adhikaraNa meM hai| saptama adhikaraNameM tAlakA uddezya, lakSaNa aura usake nAma diye gaye haiN| antameM saMgItameM tAlakA mahattva pratipAdita karanevAlA nimna padya pAyA jAtA hai-- tAlamalAni geyAni tAle sarva pratiSThitam / tAlahInAni meyAni maMtrahInA yathAiti: / / aSTama adhikaraNa gItAdhikaraNa hai| isameM gIta gAnekI vidhi, gItake guNadoSa, nataMka, vAdaka Adiko paribhASAe~ evaM uttama, madhyama aura jaghanya gAyakake lakSaNa batAye gaye haiN| prabandhagIta, tAlagIta evaM AlApagIta Adi bhedoMkA bhI kathana kiyA hai| navama adhikaraNameM prastAra, naSTa, uddiSTa AdikA varNana kiyA gayA hai| isa saMgItasamayasArameM 11vIM-12vIM zatAbdIke dezI saMgItakA vistRta vivecana kiyA gayA hai| andhakAra mArgasaMgItake prapaMcameM nahIM par3A hai| usane kevala dezI saMgItakA hI aMkana kiyA hai| isameM sandeha nahIM ki pAzcadevane saMgItako mokSazAstrake samAna hI upAdeya batAyA hai| rAgavarddhaka honepara bhI saMgIta vItarAgatAko ora le jAtA hai| isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki bhagavadbhaktike liye tanmayatA upAdeya hai aura yaha saMgItameM prApta hotI hai| vINAko jhaMkAra, veNuko svaramAdhurI, mRdaMga, muraja, paNava, dudura, puSkara maMjIra, Adi vAdyoMko svaralaharI AtmA aura prANoM meM ekomAva-utpanna karatI hai aura isa ekI. bhAvase dhyAnakI siddhi hotI hai| mana, vacana, kAya ekaniSTha hokara samAdhikA anubhava karate haiM / isa prakAra pAvadevane apane isa granthameM saMgItako upAdeyatA svIkAra kI hai aura ise samAdhiprAptikA eka kAraNa mAnA hai| prathama adhi306 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-parabharA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNameM racayitAne gamakoM dvArA manakI ekAgratAkA nirUpaNa kiyA hai| likhA hai svadhatisthAnasaMbhUtAM chAyAM zrutyantarAzrayAm / svaro yad gamayed gote gamako'sI nirUpitaH / / 4 / / sphuritaH kampito lInastiripuzcAhatastathA / Andolitastrabhinnazca gamakAH sapta kIrtitAH // 42|| isa prakAra dharmazAstrake samAna hI saMgItazAstrakA mahattva svIkAra kiyA hai| bhAskaranandi tattvArthake TIkAkAroMmeM bhAskaranandikA apanA sthAna hai / TIkAko antima prazastimeM batAyA hai 'tasyAsIt suvizubadRSTivibhavaH siddhAntapAraGgataH, ziSyaH zrIjinacandranAmakalitazcAritrabhUSAnvittaH / ziSyo bhAskaranandinAma vibudhastasyAbhavat tattvavit, tenAkAri sukhAdibodhaviSayA tattvArthavRttiH sphuTam // 4 // arthAt bhAskaranandike gurukA nAma jinacandra hai| ye jinacandrasiddhAntake pAragAmI tathA cAritrase bhUSita the| granyake puSpikAvAkyoMmeM mahAsiddhAnta jinacandrabhaTTAraka nAma diyA gayA hai| prazastimeM jinacandrabhaTTArakake gurukA nAma sarvasAdhu likhA hai| batAyA gayA hai ki sarvasAdhune saMnyAsapUrvaka maraNa kiyA hai / ___ tattvArthavRttike adhyayanase spaSTa hai ki bhAskaranandike gurukA nAma jinacandra aura jinacandrake garukA nAma sarvasAdhu thaa| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki jinacandra kauna haiM aura inakA samaya kyA hai ? itihAsake avalokanase jinacandra nAmake cAra-pAMca AcAryoM kA parijJAna prApta hotA hai| eka jinacandra candranandike ziSya the, jinakA ullekha kannar3a kavi ponane apane 'zAntipurANa' meM kiyA hai | bhAskaranandike guru jinacandra sarvasAdhuke ziSya hai ata: pona dvArA ullikhita jimacandra bhAskaranandike guru nahIM ho sakate haiN| dUsare jinacandra siddhAntasArake racayitA haiN| inakI guruparamparA jJAta nahIM hai| ata: inakA sambandha bhI bhAskaranandike sAtha nahIM jor3A jA sakatA hai| tRtIya jinacandra dharmasaMgrahazrAvakAcArake racayitA meghAvIke guru aura pANDavapurANake racayitA zubhacandrAcAryake ziSya the / tiloyapaNNanti'ko prazasti meM inakA ullekha nimna prakAra pAyA hai prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 307 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpaTTAmbudhisaccandraH zubhacaMdraH satAM varaH / paMcAyaNadAvAgniH kAmApasazaniH / / tadIyapaTTAmbarabhAnumAlI kSamAdinAnAguNaratnazAlI / bhaTTArakaH jinacandranAmA saiddhAntikAnAM bhuvi yo'sti sImA / / 17 // syAdvAdAmatapAnaptatamanaso yasyAtanotsarcataH, kottibhUmitale sazAdhavalA sujJAnadAnAtsataH / cArvAkAdimatapravAditimiroSNAMzobhunIndraprabhoH, sUrizrIjinacandrakasya jayatAtsaMgho hi tasyAnaghaH' ||18|| isa prazastise spaSTa hai ki jinacandra vi0 saM0 1915 meM vidyamAna the| ataeva zubhacandra ke ziSya jinacandra bhAskaranandike guru sambhava nahIM haiM / cauthe jinacandra zravaNabelagolake abhilekhasaMkhyA 55 meM dvitIya mAghandike AcAryake pazcAt ullikhita haiM / paNDita e0 zAntirAja zAstrIne sukhavIdhavRttiko prastAvanAmeM inhIM jimacandrako bhAskaranandike guru honeko sambhAvanA vyakta kI hai| batAyA hai ki mAdhanandi AcArya saMvat 1250 meM jIvita the| attaH inake uttarakAlameM honevAle jinacandrakA samaya saMvat 1275 sambhava hai| zravaNabelagolAke ukta abhilekhakA sambhAvita samaya zaka saMvat 1022 (vi0 saM0 1157) hai| usameM ullikhita mAdhandikA samaya saMvat 1250 kaise ho sakatA hai| karnATakakaviriteke anusAra eka mAghanandikA samaya I0 san 1260 hai| ve mAghanandizrAvakAcArake kartA haiM aura unhoMne zAstrasArasamuccayapara kannar3ameM TIkA likhI hai| paNDita zAntirAjajIkA abhiprAya sambhavataH ukta mAghanandise hI hai, para abhilekhameM pratipAdita mAdhanandi inase bhinna haiM / ataH jinacandrakA samaya paNDita zAntirAjajI dvArA nirdhArita sambhava nahIM hai| puSTa pramANake abhAvameM zravaNabelagolAke abhilekhameM nirdiSTa jinacandrako bhAskaranandikA guru nahIM mAnA jA sakatA / abhilekhameM jinacaMdrako vyAkaraNameM pUjyapAdake samAna, takameM akalaMkake samAna aura kAvyapratibhAmeM bhAravike samAna batalAyA hai, para bhAskaranandike guru mahAsaiddhAntika haiM / inake pANDityako jAnakArI sukhabodhavRttise hI prApta kI jA sakatI hai| bhAskaranandi pUjyapAda, akalaMka aura vidyAnaMdake pazcAt hue haiN| yaha unakI TIkAke maMgalazlokameM Agata 'vidyAnandAH' padase spaSTa hai / bhAskaranandine yazastilaka, gommaTasAra, saMskRtapaJcasaMgraha, aura vasunandiprAvakAcArake 1. jaina siddhAntabhAskara ArA, kiraNa 2, bhAga 11, pR0 109 / 308 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada uddhRta kiye haiM / vasunandikA samaya vikramako 12vIM zatAbdI hai / ataeva bhAskaranandikA samaya isake pazcAt honA caahiye| hamArA anumAna hai ki ina bhAskaranandikA samaya 14vIM zatAbdIkA antima pAda sambhava haiM / bhAskaranandine apanI vRtti pUjyapAda kI sarvArthasiddhi ke anukaraNapara likhI hai| isameM vibhinna AcAryakiM padya bhI uddhRta kiye haiM aura TIkAkI zailI 13voM, 14vIM zatAbdIkI hone se inake samaya ke sambandha meM ukta anumAna yathArtha pratIta hotA hai / yo paM0 milApacandra kaTAriyAne tRtIya prazastipadya meM Aye hue 'zubhagati' pAThake sthAnapara 'zubhamata' pATha mAnakara bhAskaranandike praguru zubhacandra muniko mAnA hai / ina zubhacandrakA samaya vi0 saM0 1450-1507 hai / inake paTTapara jinacandra AsIna hue aura unakA samaya vi0 saM0 1507 - 1571 hai / ina jinacandrane mur3AsA meM jIvarAja pApar3IvAlakI vi0 saM0 1548 meM pratiSThA karAyI thI | zrAvakAcArake karttA medhAvI bhI inake ziSya the| ataH isa AdhArapara bhAskaranaMdikA samaya vi0 saM0 16vIM zatI hai / racanA bhAskaranandikI eka racanA upalabdha hai- 'tasvArtha sUtravRtti - sukhasubodhaTIkA / isakA prakAzana maisUra vizvavidyAlayane kiyA hai| TIkAkArane pUjyapAdake sAtha akalaMka aura vidyAnandake graMthoMse bhI prabhAva arjita kiyA hai| prathama sUtrakI vRtti likhate hue bhAskaranandine anya vAdiyoMke dvArA mAne gaye mokSake upAyoMkA samAlocana karate hue somadebaracita 'yazastilakacampU' ke chaThe mAzvAsase bahuta kucha aMza grahaNa kiyA hai / tIsare adhyAyake 10veM sUtrakI vRttimeM akalaMkadeva tattvArthavAtikase videhakSetrasambandhI varNanako grahaNa kiyA hai / isa vRttikI pramukha vizeSatAeM nimna prakAra hai- 1. viSayapaSTIkaraNake sAtha navIna siddhAntoM kI sthApanA / 2. pUrvAcAryoM dvArA pratipAdita siddhAntoM ko AtmasAt kara unakA apane rUpameM prastutIkaraNa / 3. graMthAntaroMke uddharaNoMkA prastutIkaraNa / 4. mUla mAnyatAoM kA vistAra 5. pUjyapAdakI zailIkA anusaraNa karanepara bhI maulikatAkA samAveza | inakI eka anya racanA dhyAnastava bhI hai, jo rAmasena ke tattvAnuzAsanake AdhArapara racita hai / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 309 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmadeva adhyAtmazelIke TIkAkAroMmeM AcArya brahmadevakA nAma ullekhanIya hai / ye jainasiddhAntake marmajJa vidvAna the| inhoMne 'sva' samava aura para samayakA anDA adhyayA kiyA hai| inake sambandhameM vRhadravyasaMgrahako bhUmikAmeM paMDita jabAharalAlajone likhA hai ki brahma unako upAdhi hai, jo batalAtI hai ki ve brahmarArI the aura deva unakA nAma hai / kaI granthakAroMne apane nAmake prArambhameM brahmazabda kA upayoga upAdhike rUpama kiyA hai| yathA-ArAdhanAkathAkozake kartA brahma nemidatta aura zrutaskandhake racayitA brahma hemacandra / isameM sandeha nahIM ki brahma nemidatta brahmacArI the, para 'brahma' yaha unakI upAdhi na hokara sambhavataH brahmadeva yahI pUrA nAma rahA ho| unake upalabdha granthoMse unake pANDityakA to parijJAna hotA hI hai, sAtha hI aneka viSagoMko jAnakArI bhI milatI hai| brahmadevake paricayake sambandhameM unake granthoMse kucha bhI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| zrI paNDita paramAnandajo zAstrIne apane eka nibandha meM batAyA hai ki 'dravyasaMgraha ke racayitA nemicandra siddhAntadeva, vRttikAra brahmadeva aura somarAja thaSTi ye tInoM hI samasAmayika haiN| unhoMne apane kathanakI puSTi ke lie 'bRhadravyasaMgraha' ko TokAke utthAnavAkyako upasthita kara likhA hai 'pahale nemicandra siddhAntadeva dvArA somanAmake rAjazreSThike nimitta mAlava dezake AzramanAmaka nagarake munisUbata caityAlayameM 26 gAthAtmaka dravyasaMgrahake laghurUpameM race jAne aura bAdameM vizeSa tatvaparijJAnArtha unhIM nemicandrake dvArA vRhadravyasaMgrahakI racanA huI hai / usa bRhadravyasaMgrahake adhikAroMke vibhAjanapUrvaka yaha vRtti Arambha kI jAtI hai| sAthameM yaha bhI sUcita kiyA hai ki usa samaya AzramanAmakA yaha nagara mahAmaNDalezvarake adhikArameM thA aura soma nAmakA rAjazreSThi bhANDAgAra Adi aneka niyogoMkA adhikArI honeke sAthasAtha tatvajJAnarUpa sudhArasakA pipAsu' thA / " zrI paramAnandajokA anumAna hai ki brahmadevake ukta ghaTanAnirdeza aura lekhanazailIse yaha spaSTa hai ki ye saba ghaTanAeM unake sAmane ghaTI haiN| ataeva vRttikAra brahmadevako nemicandra siddhAntadevake samakAlIna yA unase kucha hI uttarakAlavartI mAnanA caahie| dravyasaMgrahake racayitA nemicandra siddhAntadeva mAlavadezake nivAsI the| inhoMne Azramanagarako apane nivAsase pavitra kiyA thA aura bhavyacAtakoMko jJAnA 1. anekAnta varSa 19, pR0 145 / 310 : tIthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtakA pAna karAyA thaa| muni zrInemicandra siddhAntadeyane pahale somazreSThike vizeSa nimitta 26 gAthAtmaka padArthalakSaNarUpa laghudravyasaMgrahakI racanA kI, pazcAt tattvaparijJAnArtha 58 gAthAtmaka bRhadravyasaMgrahakI racanA ko, jisakA ullekha vRtikArane utthAnavAkyameM kiyA hai| vRttikAra brahmadevane usI Azrama nagarake munisuvrata caityAlayameM adhyAtmarasabhita dravyasaMgrahako mahattvapUrNa TIkA likhI hai| yaha TokA aura malagrantharacanA bhojadevake rAjyakAla vi0 saM0 1070-1110ke madhya likhI gayI hai| utthAnikAvAkyase yaha spaSTa hai ki brahmadevakI TIkA aura dravyasaMgraha donoM hI bhojake kAlameM rane gaye haiN| ataeva brahmadevakA samaya vi0 saM0 ko 12vIM zatAbdI honA caahie| ___ DaoN0 e0ena0 upAdhyene brahmadevako jayasenake bAdakA vidvAna batalAyA hai| para brahmadeva inase pUrvavartI siddha hote haiM, kyoMki jayasenane 'paJvAstikAya' kI pahalI gAthAkI TokAmeM granthake nimittakI vyAkhyA karate hue likhA hai-atha prAbhUtagraMthe zivakumAramahArAjo nimittaM anyatra dravyasaMgrahAdI somazreSThayAdi jnyaatvyN"| isase spaSTa hai kijayasena nimitta kathanakI bAtase paricita the| ataeva ve brahmadevake uttaravartI jAta hote haiN| yoM to brahmadevakI TIkAzailI jayasenAcArya jeso hI pratIta hotI hai| jayasenAcAryane TIkAoM meM zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aura bhAvArthakA kathana karanekA nirdeza kiyA hai| maMgalAdikI carcA evaM vyAkhyAna karanekI paddhati jayasenAcArya jaisI hI pratIta hotI hai| ataH sahasA aisA pratIta hotA hai ki brahmadevane ayasenAcAryakA anusaraNa kiyA ho / jayasenane 'paMcAstikAya'kI 146vIM gAthA aura samayasArakI 217vIM gAthAkI TokAmeM, dravyasaMgrahako 57vIM mAthAko TIkAmeM uddhata uddharaNoMko apanAyA hai| ataH anumAna yaha hai ki 'bRhadvyasaMgraha'ko 13vI gAthAmeM uddhRta gadyavAkyoMke AdhArapara paNDita AzAdharajIne zlokako racanA ko hai__ "sahajazuddhakevalajJAnadarzanarUpAkhaNDakapratyakSapratibhAsamayanijaparamAtmaprabhRtiSaDdavyapaJcAstikAyasaptatattvanavapadArtheSu mudatrayAdipaJcaviMzatimalarahitaM vItarAgasarvajJapaNItanavibhAgena yasya zraddhAnaM nAsti sa mithyAdRSTirbhavati / pASANarekhAsadazAnantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnyatarodayena ........." indriyasukhAdiparadravyaM hi heyamityarhatsarvajJapraNotanizcayavyavahAramayasAdhyasAdhakabhAvena manyate, paraM kintu bhUmirekhAdisadRzakrodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimittaM talavaragRhItataskaravadAtmanindAsahitaH sanindriyasukhamanubhavatIyaviratasamyagdaSTelakSaNam / yaH pUrvoktaprakAreNa samyagdRSTi: san bhUmirekhAdisamAnakrodhAdidvitIya1. paramAtmaprakAza, prastAvanA (aMgrejI), pR072 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 311 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayanayenekadezarAgAdirahitasvAbhAvikasukhAnu bhUtilakSaNeSu bahiviSayeSu punarekadezahiMsAnRtAsteyAbrahmaparigrahanivRttilakSaNeSu" damaNabayasAmAjhyaporAhasacittarAibhattayA......sa eva sadRSTi lirenvAdidRzakopAditRtIyakaSAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayanayena rAmAhApAdhirahitasvazuddhAtmasaMvittisAmuAnnasukhAmRtAnubhavalakSaNeSu bahirviSayeSu puna: sAmastyena hiMsAnRtasteyabrahmaparigranivRttilakSaNeSu ca paJcamahAvrateSu vartate sa eva jalarekhAdizadRzasaMjvalanakaSAyamandodaye.. ."satyapUrvaparamAlAdaikasukhAnubhUtilakSaNApUrvakaraNopazamakakSapakasaMjJo'STamaguNasthAnavartI bhavati / "1 - yahI abhiprAya paNDita AzAdharajIke nimnalikhita padyameM aMkita upalabdha hotA hai bhUrekhAdisadakkaSAyavazago yo vizvadazvAjJayA heyaM vaiSayika sukhaM nijamupAdeyaM viti zraddadhat / cauro mArayituM dhRtastalavareNevAtmaniMdAdimAna zarmAkSaM bhajate rujatyapi para nottapyate sopyaghaH // ukta gadya-padyameM zabda aura artha sAdRzya hai / ataH yaha mAnanA par3atA hai ki kisI ekane dUsarekA anusaraNa kiyA hai| AzAdharajIkA samaya vi0 kI 13vIM zatAbdI hai| AzAdharajIne bahadadravyasaMgrahako TIkAke aneka vAkya grahaNa kiye haiM- ataH brahmadeva AzAgharake pUrvavartI haiN| inakA samaya jayasenase pUrva hai| paM0 ajitakumAra zAstrIke sampAdakatvameM prakAzita bRhadravyasaMgrahakI bhUmikAmeM likhA hai--"jayasalamerake zvetAmbarIya bhaNDArameM vi0 saM0 1485 zrAvaNa sudI terasa zanivArakI likhI huI TIkAvAlI dravyasaMgrahakI eka prati hai / jo mANDavagar3ha vartamAna mANDUmeM kASThAsaMgha, mAthurasaMghake bhaTTAraka guNakotike ziSya bhaTTAraka yaza kIti, haribhUSaNadeva aura jJAnacandrako AmnAyameM agravAlavaMzI, magaMgotrI thAvaka sAha dhInuke putra hIMgAkI dharmapatnIne apane jJAnAbaraNakamake kSayArtha limbabAyI thii| isase spaSTa hai ki brahmadevakA samaya isa pANDulipikI tithise pUrvavartI hai| ataH niSkarSarUpameM brahmadevakA samaya I0 san ko 12vIM zatI hai| racanAe~ 1. bRhadravyasaMgrahakI TIkA 1. bRhadravyasaMgraha, prathama saMskaraNa, gAthA 13, pR0 33-35 / 2. sAgAradharmAmRta, 1 / 13 / 312 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2. paramArthaprakAzako TokA 3. tatvadIpaka 4. jJAnadIpaka 5. pratiSThA tilaka 6. vivAhapaTala kathAkoSa 7. bRhadvyasaMgrahako TIkA - bRhadravya saMgrahako TIkAmeM aneka saiddhAntika bAtoMkA samAveza kiyA gayA hai / 10vIM gAthA ke vyAkhyAna meM samudghAtakA, terahavIM ke vyAkhyAnameM guNasthAna aura mArgaNAoMkA 35vIM gAthAke vyAkhyAna meM 12 anuprekSAoMkA aura vizeSataH tInoM lokoM kA bahuta hI vistAra ke sAtha varNana kiyA hai| jJAna aura darzanake prakaraNameM jJAna ke pratyakSa aura parokSa bhedoMkI carcA kara darzanopayogakA varNana kiyA gayA hai / dvitIya adhikArako prArambhika gAthAoMkI utthAnikAmeM pariNAmi jIvamuttaM' gAthA uddhRta kara chahoM dravyoM kA vistArase vyAkhyAna kiyA hai / likhA hai pariNAmapariNAminI jIvapudgalo svabhAvavibhAva paryAyAbhyAM kRtvA zeSacatvAri dravyANi vibhAvavyaJjanaparyAyAbhAvAnmukhyavRttyA punarapariNAmInIti / 'jIva' zuddhanizcayena vizuddhajJAnadarzana svabhAvaM zuddhacaitanyaM prANazabdenocyate, tena jIvatIti jIvaH / vyavahAranayena punaH karmodayajanitadravyabhAva rUpezcatubhiH prANairjIvati, jIviSyati jIvitapUrvo vA jIvaH / pudgalAdipaJcadravyANi punarajIvarUpANi / "mutaM" zuddhAtmano vilakSaNasparzagandhavarNavatI mUrtirucyate, tatsadbhAvAnmUrta: pudgalaH / jIvadravyaM punarupacaritA sadbhUttavyavahAreNa mUrttamapi zuddhanizcayanayenAmUrttam, dharmAdharmAkAzakAladravyANi cAmUrttAni / " sapadesaM" lokamAtrapramitAsaMkhyerpradezalakSaNaM jIvadravyamAdi kRtvA paMcadravyANi paMcAstikAya saMjJAni sapradezAni / kAladravyaM punarbahupradezalakSaNakAyatvAbhAvAdapradezam / ' arthAt svabhAva aura vibhAva paryAyoM dvArA pariNAmase jIva evaM pudgala ye do dravya pariNAmI haiN| zeSa cAra dravya arthAt dharma, adharma, AkAza aura kAla vibhAvavyaJjanaparyAyake abhAvakI mukhyatAse apariNAmI haiN| 'jIva' zuddha nizcaya nayase nirmala jJAna-darzanasvabhAvadhAraka zuddha caitanyarUpa hai | AgamameM zuddha caitanyako prANa kahate hai / usa zuddha cetanyarUpa prANase jo jItA hai, vaha jIva 1. bRhadravyasaMgraha prathama saMskaraNa, dvitIya adhikAra, cUlikA prakaraNa, 1076-77 1 prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 313 21 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / vyavahAranaya se karmoMke udayase prApta dravya tathA bhAvarUpa cAra prANoMse arthAt indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa nAmaka prANase jItA hai, joyegA aura pahale jItA thA, vaha jIva hai| pudgala Adi pA~ca dravya ajIvarUpa haiM / zuddha AtmA se vilakSaNa, sparza, gandha, rasa tathA varNakA sadbhAva jisameM pAyA jAtA hai, vaha mUrtika hai / pudgala mUrtivAlA honese mUrti kahalAtA hai / jIvadravya anupacaritaasadbhUtavyavahAranayase mUrta hai kintu zuddha nizcayako apekSA amUrta hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya bhI amUrtika haiM / lokAkAzake barAbara asaMkhyAta pradezoMko dhAraNa karanese jIvAdi pA~ca dravya paMcAstikAya nAmase kahe jAte haiM aura bahupradezarUpa kAyatva ke na honese kAladravya apradeza hai | isa prakAra dravyArthika naya aura paryAyArthika nayakI apekSA dravyoMkA vistArase nirUpaNa kiyA hai / dravyoM ke isa vivecanaprasaMga meM zaMkA-samAfare bhI prastuta kiyA gayA hai| batAyA hai ki yadi jIva-ajIva ye donoM dravya sarvathA apariNAmI hI haiM, to saMyogaparyAyarUpa eka hI padArtha siddha hotA hai aura yadi sarvathA apariNAmI haiM, to jIva ajIba dravyarUpa do hI padArtha siddha hote haiM, AtravAdi sAta padArtha nahIM ? isa zaMkAkA uttara dete hue batAyA hai ki kathaMcit pariNAmI honese sAta padArthoMkA kathana saMgata hotA hai / jIva zuddhadravyAthikanayase zuddha cidAnanda svabhAvarUpa hai, para anAdi karmabandharUpa paryAyake kAraNa rAga Adi paradravyajanita upAdhiparyAyako grahaNa karatA hai / yadyapi jIva paryAyarUpase pariNamana karatA hai, to bhI nizcayanayase apane zuddha rUpa ko nahIM chor3atA hai| isI prakAra anya dravyoMkA bhI kathana kiyA hai / isa prakAra TIkAkAra brahmadevane gAthAkA zAbdika vyAkhyAna hI nahIM kiyA, apitu usakA vizeSa vivecana yA vyAkhyAna kiyA hai| jaina Agamika paramparAnusAra mati, zruta jJAnako parokSa kahA hai, kintu brahmadevane gAthA 5kI TIkAmeM zaMkA-samAdhAnapUrvaka unheM sAMvyavahArika pratyakSa kahA hai| isI prakAra gAthA 44kI vyAkhyA meM darzanakA svarUpa tarkazAstra aura siddhAnta granthAnusAra upasthita kiyA gayA hai / brahmadevane isa svarUpakA vivecana dhavalA aura jayadhavalA TIkAoMke AdhArapara kiyA hai| nizcayataH brahmadevane Agama aura adhyAtmake prakAzameM dravyasaMgrahako TIkA likhI haiN| isa TIkAmeM uddharaNapadyoMkI bahulatA hai / samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, paramArthaprakAza, yogasAra, mUlAcAra, bhagavatI arAdhanA, iSTopadeza, yazastilaka, AptasvarUpa, trilokasAra aura tattvAnuzAsana ke uddharaNa upalabdha hote haiM / gAthA 49 meM paMcanamaskAragrantha, laghusiddhacakra ora bRhadasiddhacakrakA kathana AyA hai| paMca 314 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra granthako 12000 zlokapramANa kahA hai-"anyadapi dvAdazasahasrapramitapaMcanamaskAragranthakathitakrameNa laghusiddhacakraM bRhatsiddhacakramityAdidevArcanavidhAnaM bhedAbhedaralatrayArAdhakaguruprasAdena jJAtvA dhyAtavyam / " isI prakAra paMcaparameSThipranthakA kathana bhI AyA hai | likhA hai-"tathaiva vistareNa paMcaparameSThigranthakathitakrameNa, ativistAreNa tu siddhacakrAdidevArcanAvidhirUpamantravAdasambandhipaMcanamaskAragranthe ceti|" isa prakAra bRhadravyasaMgrahakI TIkAmeM aneka grantha aura granthakAroMkA nirdeza AyA hai, jo itihAsakI dRSTise mahatvapUrNa haiN| paramArthaprakAzavRtti-paramArthaprakAzakI yaha TIkA bhI bRhadravyasaMgrahakI TIkAke samAna vistRta hai| yaha satya hai ki isameM dravyasaMgrahakI TIkAke samAna saiddhAntika viSayoMkA samAveza nahIM ho sakA hai / bhAvanAtmakagrantha honeke kAraNa TIkAkArane AtmA, bhakti, vItarAgatA evaM sarAgatAkA vistArapUrvaka kathana kiyA hai / dravyasaMgrahake samAna isameM bhI zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aura bhAvArthakI paddhatiko apanAyA gayA hai| viSayoMke lie zaMkA-samAdhAnapUrvaka pratyeka viSayakA spaSTIkaraNa kiyA hai| gAthA 2017 ke vyAkhyAnameM batAyA hai ki nizcayasamyaktva vItarAgacAritrakA avinAbhAvI hai, para nizcayasamyaktva to gRhasthAbasthAmeM bhI sambhava hai, para vItarAgacAritra vahA~ nahIM rahatA hai| ataH pUrvApara virodha AtA hai| isa virodhakA parihAra nayaSTi dvArA kiyA gayA hai| isI prakAra zuddhAtmAkA dhyAna karanese mokSakI prAsi hotI hai, para anyatra yaha bhI batAyA gayA hai ki dravyaparamANubhAvameM paramANukA dhyAna karanese kevalajJAna utpanna hotA hai| isa zaMkAkA samAdhAna bhI tAtvikadaSTrise kiyA hai| TokAke antameM batAyA hai ki "isa granthameM adhikatara padoMkI sandhi nahIM kI gayI hai aura sukhapUrvaka bodha karAne ke lie vAkya bhI pRthaka-pRthak rakhe gaye haiN| ataH vidvAnoMko isa granthameM liMga, vacana, kriyA, kAraka, sandhi, samAsa, vizeSya, vizeSaNa, vAkya, samApti Adi sambandhI dUSaNa nahIM dekhanA caahiye|" TokAko vyAkhyAnazailIkA nirUpaNa karate hue svayaM TIkAkArane likhA hai"evaM padakhaNDanArUpeNa zabdArthaH kathitaH / nayavibhAgakathanarUpeNa nayArtho bhaNitaH / bauddhAdimatasvarUpakathanaprastAve matArtho'pi nirUpitaH, evaM guNaviziSTAH siddhA muktAH santItyAgamArthaH prasiddhaH / atra nityaniraJjanajJAnamayarUpaM paramAtmadravyamupAdeyamiti mAvArthaH / anena prakAreNa zabdanayamatAgamabhAvArtho vyAkhyAnakAle 1. bRhadrvyasaMgraha, prathama saMskaraNa, gAyA 49, pR0 208 / 2. vahI. gAthA 54, pR. 222 / 'prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 315 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAsambhava sarvatra jJAtavyaH / " sandhi Adike sambandhameM isI AzayakA kathana vRhadravyasaMgrahako TIkAmeM bhI pAyA jAtA hai| batAyA hai--atra granthe vivakSitasya sandhirbhavati' iti vavanAtpAdAnAM sandhiniyamo nAsti / vAkyAni ca stokastAkAni kRtAni sukhabodhanArtham / tathaiva liGgavacanakriyAkArakasambandhasamAsavizeSaNavAvayasamAptyAdiSaNaM tathA ca zuddhAtmAditattvapratipAdanaviSaye vismatidUSaNaM ca vidvadbhirna graahymiti"| ____ isa uddharaNase spaSTa hai ki brahmadevakI TIkAzelI bhASyAtmaka honepara bhI sarala hai| vyAkhyAeM naye rUpameM prastuta kI gayI haiM / anya granthoMse jo uddharaNa prastuta kiye gaye haiM, unakA viSayake sAtha mela baiThatA hai| TIkAkArake vyaktitvake sAtha mUlalekhakakA vyaktitva bhI brahmadecameM samAviSTa hai / ravicandra AcArya ravicandra apaneko munIndra kahate haiM / unakA nivAsasthAna karnATakaprAntake antargata 'panasoja' nAmakA sthAna hai| karnATakake zilAlekhoMmeM ravicandrakA nAma kaI sthAnoMpara AyA hai| abhilekhoMse inakA samaya I. sankI dazama zatAbdI siddha hotA hai| dhAravAr3ake san 1962 I0 ke eka abhilekha meM ravicandra munikA ullekha AyA hai| tRtIya ravIcandrakA ullekha zravaNabelagolAke abhilekha saM0 .3 meM AyA hai| isa abhilekhake anusAra san 1130meM ve vartamAna the| eka anya ravicandrakA ullekha mAsopavAsI saiddhAntikake rUpa meM prApta hotA hai| isa abhilekha meM mAghanandikI guruparamparA dI gayI hai| batAyA hai ki nandisaMgha balAtkAragaNake vattamAna muni hoysala rAjAoMke guru the| zrIdhara vidyapadmamandi vidyadAsupUjya saiddhAntizubhacandra-bhaTTAraka-abhayanandibhaTTAraka-aruhadi siddhAnti, devacandra aSTopavAsi kanaka candra, nayakIti, mAsopavAsi ravicandra, hariyanandi, zrutakIti vidyavIranandisiddhAnti, gaNDavimukta, nemicandrabhaTTAraka, 1. paramArthaprakAza, TI0 pR0 7-8 } 2. bRhadvya saMgraha, gAthA 58, pR0 240 // Epigraphic Carcatica, XII, Gulbi Taluk, NO 57, Journal of ___the Bombay Branch of the R. A.S, X, PP. 171-2, 20+ t DA0 e0 ena0 upAdhye, ArAdhanAsamuccaya, yogasArasaMgraha, bhAratIya jJAnapITha, san .1967, pR07| 4. dakSiNabhAratIya epigrAphikAkA vArSika prativedana, san 1934-35, pR0 7 / abhi lekhasaMkhyA 432 / 316 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNacandra, jinacandra, varSamAna, dhIvara, vAsupUjma, vidyAdi svAmi, kaTa kopAdhyAya zrutakIrti, vAdivizvAsaghAtaka maleyAlapANDapadeva, nemicandra madhyAhnakalpavRkSa vAsupUjya' / isa abhilekhase spaSTa hai ki mAdhava drako guruparampagameM mAsopavAsi ravicandra hue haiN| ina ravicaMdrakA samaya I. sanko 13 vIM zatI siddha hotA hai| 'ArAdhanAsArasamuccaya'ke racayitA ravicandra uparyukta ravicandra hI haiM yA inase bhinna haiM, yaha nizcitarUpase nahIM kahA jA sakatA hai| granthAntameM AcAryane apanA paricaya eka hI padyameM diyA hai zrIravicandramunIndraH panasogegrAmavAsibhigraMnyaH / racito'yamakhilazAstrapravINavidvanmanohArI / / 4 / / isa paricayase itanA to spaSTa hai ki AcArya dakSiNabhAratake nivAsI the aura inhoMne jaina AgamakA pANDitya prApta kiyA thaa| ArAdhanAsArameM ravicandrane pUrvAcAryoMke aneka uddharaNa prastuta kiye haiN| ina uddharaNoMse inake samayake sambandhameM anumAna lagAyA jA sakalA hai| inhoMne rAmasena dvArA viracita tatvAnuzAsanakA nimnalikhita padya ArAdhanAsArasamuccayameM 'uktaJca' kahakara uddhRta kiyA hai tattvajJAnamudAsInamapUrvakaraNAdiSu / zubhAzubhamalAbhAvAdvizuddhaM zuklamabhyadu: // 204 / / arthAt apUrvakaraNa Adi sthAnoMmeM jo udAsI-anAsaktimaya tattvajJAna hotA hai, vaha zubha aura azubha donoM prakArake malake nAza hone ke kAraNa zakladhyAna kahA gayA hai| zrI paNDita jugalakizorajI mukhtArane rAmasenakA sthitikAla dazama zatIkA madhya mAnA hai| ataeva ravicandrakA samaya rAmasenake bAda AtA hai| 'ArAdhanAsArasamuccaya'kA ullekha zubhacandrane svAmIkArtikeyAnuprekSAkI saMskRtavyAkhyAmeM kiyA hai| zubhacandrane apanI yaha vyAkhyA I0 san 1556meM pUrNa kI hai| ataeva yaha nizcita hai ki ravicandrakI khyAti usa samaya taka vyApta ho cukI thii| ataeva unakA samaya I0 san 1556 ke pUrva avazya hai / mAghacandrako guruparamparAke avalokanase aisA pratIta hotA hai ki ArAdhanAsArasamuccayake racayitA hU,lebIDake kannar3a lekha meM varNita ravicandra hI haiM / yaha abhilekha I0 san 1205 kA hai| isI prakAra 13 vIM zatoka 'kelagere ke abhilekhameM bhI mAso1. jainazilAlekhasaMgraha, bhAga 4 / 2. tatvAnuzAsana, paya 342 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 317 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavAsI ravicandra siddhAntadevakA ullekha hai| ataeva inakA samaya I0 sankI 12vIM zatAbdI kA antima pAda yA 13vIM zatIkA prathama pAda saMbhava hai / ravicandrakA ArAdhanAsArasamuccaya saMskRtapadyoMmeM likhA gayA upalabdha hai / isa granthameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakanAritra aura samyaktapa ina cAroM ArAdhanAoMkA varNana kiyA gayA hai / samyakcAritra ArAdhanAmeM adhruva, azaraNa, ekatva, anyatva, saMsAra, loka, Asrava, saMvara, nirjarA, dharma aura bodhidurlabha ina dvAdaza anuprekSAoMkA bhI varNana AyA hai| tapArAghanAkA svarUpavizleSaNa karaneke pazcAt ArAdhya, ArAdhaka, ArAdhanopAya, ArAdhanAphalakA bhI citraNa kiyA gayA hai| isa granthameM do prAkRta aura pAMca saMskRtake uddharaNa bhI Aye haiN| bhASA prAMjala hai / AcAyane viSayakA pratipAdana bahuta hI sundararUpameM kiyA hai| aneka padyoMpara kundakundakA prabhAva dikhalAyI par3atA hai| samyagdarzanakA mahattva batalAte hue likhA hai vRkSAraH bApA bhUlaM nAya ca pathaH hAziSThAnam / vijJAnacaritatapasAM tathA hi samyaktvamAdhAraH // 38 // darzananaSTo naSTo na tu naSTo bhavati caraNato naSTaH / / darzanamaparityajatAM paripatanaM nAsti saMsAre // 39 / lokyasya ca lAbhAdarzanalAbho bhavettarI zreSThaH / labdhamapi trailokyaM parimitakAle yatazcyavate // 40 // nirvANarAjyalakSmyAH samyaktvaM kaThikAmata: prAhuH / samyagdarzanameva nimittamanantAvyayayasukhasya // 41 / / ina padyoMpara kundakundako nimnalikhita gAthAoMkA spaSTa prabhAva mAlUma par3atA hai daMsaNamUlo dhammo uvaiTTo jiNavarehi sissANaM / taM soUNa sakaNNe dasaNahINo Na vaMdivco 1 // 2 // dasaNabhaTTA bhaTTA daMsaNabhaTTassa Nasthi nnibvaannN| sijjhati cariyabhaTTA dasaNabhaTTA Na siti / / 3 / / sammattarayaNabhaTTA jANatA bahuvihAI satthAI / ArAhaNAvirahiyA bhamati tatyeka tattheva / / 4 // sampattavirahiyANaM suddha vi uggaM tavaM caraMtANaM / Na lahaMti bohilAI avi vAsasahassakoThIhi // 5 // 1. sampAdaka DaoN0 e0 ena0 upAdhye, bArASanAsArasamuccaya 1 / 38-41 / 2. saNapAhu, gAthA 25 / 318 : sIkara mahAbIra aura umako bAcArya-paramparA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravicandrane yaha samasta grantha AryAchandoMmeM likhA hai / abhayacandra siddhAntacakravartI mUlasaMgha, dezIyagaNa, pustakagaccha, koNDakundAnvayako iMgalezvarI zAkhAke zrImamudAyameM mAghanandi bhaTTAraka hue haiN| inake nemicandra bhaTTAraka aura abhayacandra siddhAntacakravartI ye do ziSya hue haiN| abhayacandra vAlacandra paNDitake zrutaguru the / likhA hai___ "svasti zrImUlasaMghadeziyagaNapustakagacchakoNDakundAnvaryAdaGgAlezvaradabaliya zrIsamudAyada-mAdhanandibhaTTAraka-devarapriyaziSyasaM zrImannemicandra-bhaTTAraka-devasaM zrImadabhayacandra-siddhAntacakravatigalaM.....zakavarSa 1197 neSabhAvasaMvatsarada bhAdrapada zuddha 12 budhvaard......|'' halebIDake eka saMskRta aura kannar3a mizrita abhilekha meM abhayacandra siddhAntacakravartIke samAdhimaraNakA ullekha AyA hai / yaha abhilekha zaka saMvat 1201 (I0 san 1979)kA hai| isI sthAnake eka anya abhilekhameM abhayacandrake priya ziSya bAlacandra ke samAdhimaraNakA nirdeza hai / yaha abhilekha zaka saMvat 1197 (I0 san 1274)kA hai / IsvI sana 1205ke halebADake eka anya kannaDa bhilekhameM mAghanandikI guruparamparAmeM abhayanandi bhaTTArakakA nAma AyA hai| kelagerake abhilegna meM bhI abhayanandi ullikhita haiM / yaha abhilekha IsvI sankI terahavIM zatI ke uttarAddhaMkA hai|5 uparyukta abhilekhoMmeM abhayacandrakA nirdeza Anese unakA samaya IsvI san 13vIM zatI siddha hotA hai / bahuta saMbhava hai ki ye 13vIM zatIke prArambhameM hue hoM aura 79 varSa taka jIvita rahe hoN| ___ rAvandUrake saMskRtamizrita kannar3a abhilekhameM abhaya candra siddhAntacakravartIke ziSya zrutimuni aura unake ziSya pramendra ke nAma Aye haiM 1 bhAraMgIke eka zilAlekhameM batAyA gayA hai ki rAya rAjaguru maNDalAcArya mahAvAdavAdozvara 1. janazilAlekhasaMgraha bhAga 3, abhilekha 514 / 2-3, vahI, abhilekha 524 / 4. janazilAlekhasaMgraha, bhAga 4, abhilekha 342 / vahI, abhilekha, 376 / 5. janazilAlekhasaMgraha, saturtha bhAga, abhi0 saM0 376 / 6. janazilAlekhasaMgraha, tRtIya bhAga, abhi0 saM0 584 / prabudAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 319 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyavAdi pitAmaha abhayacandra siddhAntadevakA jyeSTha ziSya bullagaur3a thA, jisakA putra gopagor3a nAgarakhaNDakA zAsaka thA / nAgarakhaNDa karnATaka pradezameM thaa|' bullagaur3ake samAdhimaraNakA ullekha bhAraMgIke eka anya abhilekhameM bhI milatA hai, jisameM batAyA gayA hai ki bulla yA bullupako yaha avasara abhayacandrakI kRpAse prApta huA thA / hummacake eka anya abhilekhameM abhayacandrako caityavAsI kahA hai| abhayacandra ke samAdhimaraNase sambandhita abhilekhameM kahA gayA hai ki vaha chanda, nyAya, nighaNTu, zabda, samaya, alaMkAra, bhacakra, pramANazAstra Adike viziSTa vidvAna the| isI taraha zruritI paramAra ...rake usameM bAyapadramUri paricaya dete hue likhA hai sAgama-paramAgama-takkAgama-NiravasesavedI hu / vijida-sayalaNNavAdI jayau ciraM abhayasUri-siddhatI / / isase bhI abhayacandrasiddhAntacakravartIke pANDityapara prakAza par3atA hai / zrutamunikA paramAgamasAra zaka saMvat 1263meM samApta huA hai / ataeva zrutamunikA samaya I0 sanko 13vIM zatAbdI nizcita hai| racanA abhayacandra siddhAntacakravatIne kamaprakRtinAmaka granthakI racanA kI hai| zrI AcArya jugalakizora mustArane inako gommaTasAra jIvakANDako mandaprabodhikA TIkAkA racayitA bhI mAnA hai| karmaprakRtike Adi aura antameM maMgalapadya diye gaye haiM, jo nimnaprakAra haiM prakSINAvaraNadvaitamohapratyUhakarmaNe / anantAnantapIdRSTisukhavIryAtmane namaH // x jayanti vidhtaashesspaapaajnsmuccyaa:| anantAnantadhIdRSTisukhavIryA jinezvarAH / / ina donoM padyoMke atirikta zeSa samasta grantha gadyameM likhA gayA hai| 1. jainazilAlekhasaMgraha, bhAga 3, abhi0 saM0 610 / 2. vahI abhi0 saM0 646 / 3, baho. abhi 0 saM0667 / 4. anekAnta, varSa 8, kiraNa 12, 10 441 / 320 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNake pazcAt tIna prakArake karma batalAye gaye haiM tathA dravyakarmake cAra bheda haiM "AtmanaH pradezeSu baddha karma dravyakarma bhAvakama nokarma ceti trividham !" "tatra prakRtisthityanubhAgapradezabhedena dravyakarma caturvidham / " AtmapradezoM meM baMdhA huA karma dradhyakarma, bhAvakama aura nokarma isa taraha tIna prakArakA hotA hai / dravyakarma prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezake medase cAra prakArakA hotA hai| abhayacandrane prakRtikA svarUpa jJAnapracchadanAdi svabhAva batalAkara usane tIna bheda kiye haiM--1. mUlaprakRti, 2. uttaraprakRti aura 3. uttarottaraprakRti / __"tatra jJAnapracchAdanAdisvabhAvaH prakRti / sA mUlaprakRtiruttaraprakRtiruttarIttaraprakRtiriti vidhaa|" isake pazcAt mUlaprakRtiko jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAyarUpa ATha prakArako batalAkara pratyekakA pRthaka-pathaka svarUpa nidiSTa kiyA hai| uttaraprakRtiyoMke 148 bheda batalAye haiM tathA pratyeka prakRtikA svarUpa bhI batalAyA hai| svarUpapratipAdana bar3I saralatA. pUrvaka kiyA gayA hai, jisase sAdhAraNa pAThaka bhI karmaprakRtike svarUpako hRdayaMgama kara sakatA hai| jJAnAvaraNIyakarmako pA~ca uttaraprakRtiyoMke svarUpa nidarzanako yahA~ udAharaNArtha prastuta kiyA jAtA hai-"tatra paMcabhirindriyairmanasA ca mananaM jJAnaM matijJAnaM tadAvRNototi matijJAnAvaraNIyam / matijJAnagRhIttAdinyasyArthasya jJAnaM zrutajJAnaM tadAvRNotIti dhutajJAbhAvaraNIyam / varNagandharasasparzayuktasAmAnyapudgaladravyaM tatsaMbandhisaMsArIjobadravyANi ca dezAntarasthAni kAlAntarasthAni ca dravyakSetrakAlabhavabhAvAnavadhIkRtya yatpratyakSa jAnAtotyavadhijJAnaM tadAvaNAtIsthavadhijJAnAvaraNIyam / pareSAM manasi bartamAnamarthaM yajjAnAti tanmanaHparyayajJAnaM tadAbRNotIti manaHparyayajJAnAvaraNIyam / indriyANi pramAzaM manazcAnapekSya trikAlagocaralokasakalapadArthAnAM yugapadavabhAsanaM kevalajJAna tadAvRNotIti kevalajJAnAvaraNImam / " __ isa prakAra isa granthameM samasta 148 uttaraprakRtiyoMkA svarUpanirdhAraNa aura bheda batalAye gaye haiN| nokarmavarNana prasaMgameM saMsArI jIva, mukta jIva, bhavya, abhavya AdikA varNana kiyA hai| samyaktvavarNanake sandarbha meM kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyatAlabdhi aura karaNalabdhikA varNana kiyA hai| 14 guNasthAnoMke varNanake pazcAt matAvasthAkA citraNa kiyA gayA hai| prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 321 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka padmanandi saMskRtabhASA ke unnAyakoM meM bhaTTAraka AcArya padmanandikI gaNanA kI jAtI hai / ye prabhAcandra ke ziSya the| kahA jAtA hai ki dillI meM ratnakIdike paTTapara vi0 saM0 1310 kI pauSa zukla pUrNimAko bhaTTAraka prabhAcandrA abhiSeka huA thaa| inakA janma brAhmaNa jAtimeM huA thA / svambhAta vAga. devagiri Adi sthAnoM meM bihAra kara dharma aura saMskRtika pracAra-prasAra kiyA thA | inhoMne dillI meM nAsiruddIna muhammadazAha ko bhI prasanna kiyA thaa| prabhAcandra 74 varSa taka paTTAdhoza rahe | eka bAra pratiSThA mahotsavake samaya vyavasthApaka gRhastha upasthita nahIM rahe, to prabhAcandrane usI utsavako paTTAbhiSekakA rUpa dekara padmanandako apane paTTa para abhiSikta kara diyA thaa| inhoMne vi0 saM0 1450 kI vaizAkha zuklA dvAdazI ko eka AdinAthasvAmIkI mUrti pratiSThita karAyI thii| ye mUlasaMgha sthita nandisaMgha balAtkAragaNa aura sarasvatIgacchake AcArya the ! bhaTTAraka padmanandike tIna pramukha ziSya the, jinhoMne bhaTTArakaparamparAe~ sthApita anya ziSyoM ke sAtha madanadeva, nayanandi aura madanakIti ina pramukha ziSyoMke bhI nAmollekha pAye jAte haiM / sthitikAla AcArya padmananda bhaTTAraka aura muni donoM vizeSaNoM dvArA abhihita haiM / inakA paTTAbhiSeka vi0 saM0 1385 ( I0 san 1328) meM huA thA / ye pandrah varSa, sAta mAha aura 13 dina gRhasthI meM rahe / pazcAt 13 varSa taka dIkSita ho jJAna aura cAritrakI sAdhanA karate rahe / 29 varSakI avasthAke anantara ye paTTapara adhiSThita hue aura 65 varSoM taka paTTAdhIza bane rhe| isa prakAra inakA janma samaya I0 san 1300 ke lagabhaga AtA hai | AdinAthasvAmIkI mUrtikI pratiSThA vi0 saM0 1450 ( I0 san 1393 ) meM inake dvArA sampanna huI hai / vi0 1. zrImatprabhAcandramunIndra paTTe zazvatpratiSThaH pratibhAga riSTha | vizuddhasiddhAnta rahasyaratna - ratnAkaro nandatu padmanandI || 28 // gurvAvalI, jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 4, pR0 53 / 2. vi0 saM0 1385 posa sudi 7 padmanandijI gRhastha varSa 15 mAsa 7 dIkSA varSa 13, mAsa 5 paTTavarSa 65 divasa 18 antara divasa 10 sarva varSa 99 divasa 28 jAti brAhmaNa paTTa dillI / -bhaTTArakasampradAya, lekhAMka 237 // 3. bhaTTAraka sampradAya, solApura, lekhAMka 239 / 322 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' saM0 1465 ( I0 san 1408) aura vi0 saM0 1483 ( I0 san 1426 ) ke vijIliyA zilAlekhoM meM inakI prazaMsA kI gayI haiM aura vahA~ mAnastambhoM meM inakI pratikRti aMkita milatI hai / ToDAnagara meM bhUgarbha se 26 digambara jaina pratimAe~ upalabdha huI haiM, jinheM vi0 [saM0] 1470 ( I0 san 1413) meM prabhAcandra ke praziSya aura maTTAraka padmanandike ziSya bhaTTAraka vizAlakIrttike upadezase khaNDelavAla jAtike gaMgelavAla gotrIya kisI zrAvakane pratiSThita karAyA thA / isase spaSTa hai ki bhaTTAraka padmanandi I0 san 1413 ke pUrvavartI haiN| ataeva saMkSepameM paTTAvaliyoM aura prazastiyoM ke AdhArapara AryanakA samaya I0 vIM zatI hai| racanAe~ AcArya padmanandike nAmase kaI stotra milate haiN| para gurukA nAma nirdiSTa na hone se yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki prApta stotra inhIM padmanandike haiM yA kinhIM dUsare AcAryake / ataeva yahA~ sunirNIta aura saMdigdha donoM ho prakArako racanAoM kA nirdeza kiyA jAtA hai 1. jIrApallI pArzvanAthastavana 2. bhAvanApaddhati 3. zrAvakAcA rasAroddhAra 4. anantavratakathA 5. varddhamAnacarita sandigdha kRtiyA~ 1. vItarAgastotra 2 zAntijinastotra 3. rAvaNapArzvanAthastotra 1. jIrApallIpArzvanAthastotra meM jIrApallI sthita devAlayake mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI stuti kI gayI hai| isa stotra meM 10 padya haiM / kavine rathoddhatA, zAlino aura vasantatilakA chandoM kA prayoga kiyA hai / kavi ArAdhyakI stuti karatA huA kahatA hai dustare'tra bhava-sAgare satAM karma - caNDima bharAnnimajjatAm / prAsphurIti na karAvalambane tvatparo jinavaro'pi bhUtale // 1. prazastisaMgraha prathama bhAga, dillI 1954 prastAvanA, pU0 19 // vAcArya evaM paramparApopakAcArya 123 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvatpadAmbuja-yugA''zrayAdidaM puNyameti jagato'vatAM satAm / spRzyatAmapi na cA'nyazIrSagaM tava ( tvat) samo'tra tavako nigadyate' || antima padya meM aMkita ananvaya alaMkAra dvArAdhyako upamArahita aura sarva zreSTha siddha karatA hai / isa saMsAra sAgara meM karmabhArake kAraNa nimajjita hone vAle prANiyoM ko bhagavAna pArzvanAthakA karAvalambana ho rakSA karane meM samartha hai| ataeva jagata uddhArakake rUpameM gala nAyaka pArzvanAtha hI prasiddha haiM / 2. bhAvanApaddhati ima racanAkA dUsarA nAma bhAvanAcatutriMzaktikA bhI hai| bhAvanAko nirmala karane ke lie 34 padyapramANa yaha bhAvapUrNa stuti hai / rUpaka alaMkArako yojanA karatA huA kavi kahatA hai ki yaha mAnasahaMsa jinendra sevArUNI mandAkinIka nirmala jala meM vicaraNa kareM / yataH yamarAja jAla honepara yaha prANI kisa prakAra AnandapUrvaka vicaraNa kara sakegA / ataeva samaya rahate hue sajaga hokara bhaktirUpI bhAgIrathIma snAna karane kI ceSTA karanI cAhiye / adyaiva mAnasa-marAla ! jinendra sevA devApagAMbhasi ramasva manasvimAnye 1 yAte'thavA vidhivazAddivasAvasAne, kInAza-pAza-patitasya kutto ratistaM ||| isa padya meM 'mAnasamarAla' aura 'jinendrasavAdevApagAbhAsa' meM rUpaka alaMkArakI sundara yojanA ko gayI hai / kavi sampatti, bala, vaibhavako vidyut ke samAna capala aura putramitra, suhuta, suvarNAdika ko bhI nitAnta asthira aura vinazvara anubhava karatA huA apaneko sambodhita karatA hai aura kahatA hai ki saMkar3oM ahamindrA ke dvArA jinake caraNakamaloMkI pUjA kI jAtI hai una sanAtana caitanyasvabhAva, jJAna-darzana svarUpa, Ananda ke AgAra jinendra meM merA mana lIna ho / yathA saMmeva saMpadabalA capalA ghanAlI lAlaM vapuH suta- suhRt- kanakAdi-sarva / jJAtveti so'hamahamidra-zata stutAhe ! laya mudA tvayi sanAtana ! citsvabhAve ||14|| 1. anekAnta va kiraNa 7 julAI 1938 meM prakAzita 1 2. anekAnta varSa 11, kiraNa 7-8, san 1952, pR0 258-59 para prakAzita | 324 sArthaMkara mahAvIra aura unako AcArya - paramparA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi AcArya AtaMka, zoka aura janma-maraNako uttaMga zelakA rUpaka dekara sAMsArika kaSToMkI abhivyaMjanA karate hue kahate hai ki isa uttuga zailapara bArabAra car3hane aura utaraneke mahAna kaSTake kAraNa meM kaThina saMtApase pIr3ita huuN| ataeva prabho ! maiM Apake vacanarUpI pavitra nirmala sarovara meM praveza karatA hai| jisa prakAra parvatAra bAra-bAra car3hane aura utaranese aneka prakArakA saMtApa hotA hai aura usa saMtApako dUra karaneke lie snAnAdi aneka kriyAe~ sampanna kI jAtI haiM, isI prakAra janma-maraNa, roga-zoka Adiko dUra karaneke lie bhagavAn jinendrake vacanoMkA avalambana lenese zAnti prApta hotI hai AtaMka zoka-maraNodbhava-tuMgazaila __ rohA'varohakaraNemama pIDitasya / duritApahanaye bhavatAjineza ! yuSmadvacaH zuci-sudhA-sarasi pravezaH // 15 // kavi bhAvavibhora hokara gaganale prArthanA patA humAkAhAnA hai ki bho! jo ApakI pASAnimita mUrtikA dhyAna karatA hai vaha bhI saMsArameM patanase baca jAtA hai phira jo Apake jJAnAtmaka rUpakA dhyAna karegA, vaha kisa phalako prApta hogA, yaha kahA nahIM jA sakatA hai prAvAdi-nimmita-zubhapratimAsu yastvAM dhyAyatyamartya-patitAmupayAti so'pi / jJAnAtmaka tu bhajatAM bhavata: svarUpaM kIdRkkiyatphalamalaM tadahaM na jAne // 3. zrAvakAcArasAroddhAra- isameM tIna pariccheda haiN| tRtIya paricchedake antameM likhA gayA hai-'iti zrAvakAcArasArodvAre zrIpaddhandimaniviracite dvAdazapratavarNano nAma tRtIyaH paricchedo samApta:" / isa granthameM gRhasthaviSayaka . AcArakA varNana kiyA gayA hai| isa zrAvakAcArake praNayanakI preraNA lambakaJcakakulAnvaya sAhU bAsAdharase prApta huI tho / sAhU bAsAgharake pitAmaha 'gokarNa'ne 'sUpakArasAra' nAmaka granthako racanA kI thii| gokarNake putra somadeva hue| inakI dharmapatnokA nAma premA thaa| inake sAta putroM meM bAsAdhara sabase bar3e putra' the| 4. anantavatakayA---isameM 85 padya haiN| anantacaturdazIke vratako sampanna karanevAle phalAdhikArI vyaktiko kathA vaNita hai| antama kavine apanA paricaya bhI diyA hai| 9. isakA pANDulipi Ameraka zAstra bhaNDArameM hai| prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 325 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. barddhamAnacarita-isa saMskRtagranthameM tIrthaMkara varddhamAnakA itivRtta vaNita hai| padyasaMkhyA anumAnata: 300 hai / sadigdha granzIko sambandhama kucha nahIM kahA jA sakatA hai| AcArya pamanandikI racanAoM meM bhaktisambandhI Adarza ucca koTikA pAyA jAtA hai / __ bhaTTAraka sakalakIrti vipula sAhitya nirmANakI dRSTise AcArya sakalakItikA mahattvapUrNa sthAna hai| inhoMne saMskRta evaM prAkRta vAGmayako saMrakSaNa hI nahIM diyA, apitu usakA paryApta pracAra aura prasAra kiyaa| harivaMzapurANako prazastimeM brahmajinadAsane inako mahAkavi kahA hai tatpapaGkajavikAsamAsvAn babhUva nirgranthavaraH pratApo / mahAkavitvAdikalApravINaH taponidhi: zrIsakalAdikItiH / / isase spaSTa hai ki inakI prasiddhi mahAkavIzvara ke rUpa meM thii| AcArya sakalakotine prApta AcAryaparamparAkA sarvAdhikarUpameM poSaNa kiyA hai| tIrthayAtrAe~ kara janasAmAnya meM dharmake prati jAgarUkatA utpanna kI aura navamaMdiroMkA nirmANa karAkara pratiSThAeM karAyIM / AcArya sakala kItine apane jIvanakAlameM 14 bimbapratiSThAoMkA saMcAlana kiyA thaa| galiyAkoTameM saMghapati mUlarAjane inhIMke upadezase caturvizati jinabimbakI sthApanA kI thii| nAgadaha jAtike zrAvaka saMghapati ThAkurasiMhane bhI kitanI hI vimbapratiSThAoMmeM yoga diyaa| AbUma inhoMne eka pratiSThA mahotsavakA saMcAlana kiyA thA, jisameM tIna caubIsoko eka vizAla pratimA parikarasahita sthApita kI gayI thii| niHsandeha AcArya sakalakotikA asAdhAraNa vyaktitva thaa| tatkAlIna saMskRta, apabhraza, rAjasthAnI Adi bhASAopara apUrva adhikAra thaa| bhaTTAraka sakalabhUSaNane apane upadezaratnamAlA nAmaka granthako prazastimeM sakalakotiko aneka purANagranthoM kA racayitA likhA hai| bhaTTAraka zubhacandrane bhI sakalakotikA purANa aura kAvya granthoMkA racayitA batAyA hai| likhA hai__ 'tAcchaSyAgresarAnekazAstrapayodhipAraprAptAnAma, ekAvali-dvikAli-kanakA. bali - ratnAvali - muktAvali - sarvatobhadra-siMhavikramAdimahAtapovajranAzitakarmaparvatAnAm , siddhAntasAra-tattvasAra-yatyAcArAdyanekarAddhAntavidhAtRNAm, mithyAtvatamovinAzakamANDiAnAm, abhyudayapUrvanirvANasukhAvazyavidhAyi-jinadharmA. mbudhivivarddhanapUrNacandrANAm, yathoka caritrAcaraNasamarthananigraMthAcAryAvaryANAma zrIzrIzrIsakalakIttibhaTTArakANAm / ' 1. zubhacandrAcAryapaTTAvali, 7 anuccheda / 326 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-pAnandika ziSya, aneka zAstroMka pAragAmI. // kAli, dvikAli, ratnAli, muktAvali, sarvatobhadra, sihavikrama Adi mahAtapoMke AcAraNadvArA kamarUpI patIko naSTa karane vAle, siddhAntasAra, tattvasAra, yatyA cAra Adi AgamagranthoMke racayitA, mithyAtvarUpI andhakArakomaTa karane ke lie sUryatulya, jinadharmarUpI samudrako vRddhigata karaneke lie candramAtulya aura yathokta cAritra.. kA pAlana karanevAle nigraMthAcArya saphalakotti hue| ataH spaSTa hai ki nigraMthAcArya sakalakatti eka bar3e tapasvI, jJAnI dharmapracAraka aura grantharacayitA the / usa yugameM yaM advitIya pratibhAzAlI evaM zAstroM. ke pAragAmI the| AcArya sakalakItikA janma vi0 saM0 1443 (I. san 1386)meM hA thaa| inake pitAkA nAma dhamasiMha aura mAtAkA nAma zobhA thA / ye hUMbar3a jAtike the aura ahipura paTTanake rahane vAle the / garbha meM Ane ke samaya mAtAko svapnadarzana huA thaa| pati ne isa svapnakA phala yogya, karmaTha aura yazasvI pUtrakI prApti homA batalAyA thA / bAlakakA nAma mAtA-pitAne pUrNasiMha yA pUnasiMha rakhA thA / eka paTTAvalI meM inakA nAma 'padArtha bhI pAyA jAtA hai| inakA varNa rAjahaMsake samAna zubhra aura zarIra 32 lakSaNoMse yukta thaa| pA~ca varSako avasthAmeM pUrNasiMhakA vidyArambha saMskAra sampanna kiyA gyaa| kuzAgrabuddhi hone ke kAraNa alpasamayameM hI zAstrAbhyAsa pUrNa kara liyaa| mAtA-pitAne 14 varSako avasthAmeM hI pUrNasiMhakA vivAha kara diyA / vivAhita ho jAnepara bhI inakA mana sAMsArika kAryoke bandhanameM ba~dha na skaa| putrakI isa sthitise mAtA-pitAko cintA utpanna haI aura unhoMne gamajhAyA-'apAra sampatti hai, isakA upabhoga yuvAvasyA meM avazya karanA cAhiye / sayama prAptike lie to abhI bahuta samaya hai| yaha to jIvanake cauthe panama dhAraNa kiyA jAtA hai| pitA-putrake bIca meM jo vArtAlAga haA use bhaTTAraka bhuvanakotine nimnalikhita rUpameM vyakta kiyA hai ............. . .. 1. ghoUda zritAli prabhAgi pUrai dina putra janamIu / 2. nyAti mAMhi muhRtavata hUMbaDa haghi yakhANidae / karamasiMha vitapanna udayavaMta ima jANIie / / zobhita tarasa araghAMgi, mUli sarIsya sudarIya / sIla syaMgArita aGgi pekhu pratyakSe puraMdarIya // -sakalakotirAsa, jaina sandeza, zoSAta 16 meM uddhRta / prabuddhAcArya evaM paramarApoSakAcArya : 327 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhavi caJcala citta mAtA pitA kahi vacha suNi / aham maMdira baha vitta Avisiha kAraNi kvi|| lahuA lIlAvaMta sukha bhogavi saMsAra tnnaae| pachai divasa bahUta, achiha saMyama tapa taNAe / vayaNi taM ji suNevi putra pitA prati hama kahie / nijamana suvisa karevi dhIra je taraNi tapa gahie / jyovana gii bhamAra pachai pAlai zIyala ghnn| te kuhu kavaNa vicAra viNa avasara je varasIyie / kahA jAtA hai ki mAtA-pitAke Agrahase ye cAra varSoM taka gharameM rahe aura 18veM meM praveza karate hI vi0 saM0 1463 (I0 san 1406) meM samasta sampattikA tyAga kara bhaTTAraka padhanandike pAsa neNavAMmeM cale gye| bhaTTAraka yazaHkIrti zAstrabhaNDArako paTTAvalIke anusAra ye 26veM varSa meM neNavAM gaye the| 343 varSameM AcArya padavI dhAraNa kara apane pradezameM vApasa Aye aura dharmapracAra karane lge| isa samaya ye nagnAvasthAmeM the| AcAyaM sakalakIrtine bAgar3a aura gujarAtameM paryApta bhramaNa kiyA thA aura dharmopadeza dekara thAvakoMmeM dharmabhAvanA jAgRta kI thii| una dinoMme ukta pradezoM meM digambara jaina mandiroMkI saMkhyA bhI bahuta kama thI tathA sAdhuke na pahu~caneke kAraNa anuyAyiyoMmeM dhArmika zithilatA A gayI thii| ataeva inhoMne gAMvagAMvameM vihAra kara logoMke hRdayameM svAdhyAya aura bhagavadbhaktikI ruci utpanna kii| balAtkAragaNa iDara zAkhAkA Arambha bhaTAraka sakalakotise hI hotA hai| ye bahuta hI medhAvo, prabhAvaka, jJAnI aura caritravAna the| bAgar3a dezameM jahAM kahIM pahalaM koI bhI prabhAva nahIM thA, vi0 saM0 1492 meM galiyAkoTameM bhaTTAraka gaddIko sthApanA ko tathA apane Apako sarasvatIgaccha evaM balAtkAragaNase sambodhita kiyaa| ye utkRSTa tapasvI aura ratnAvalI, sarvatobhadra, muktAvalI Adi vratoMkA pAlana karane meM sajaga the| sthitikAla bhaTTAraka sakalakIti dvArA vi0 saM0 1490 (I. san 1433) vaizAkha zuklA navamI zanivArako eka 'caubIsI mUrti; vikrama saMvat 1492 (I0 san 1435) vaizAkha kRSNa dazamIko pArzvanAthamUrti; saM0 1494 (I0 san 1437) 1. bhaTTArakasampradAya, solApura, lekhAMka 331 / 2. vahI, lekhAMka 331 / 328 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha zuklA trayodazIko AbU 'parvatapara eka mandirako pratiSThA karAyI gayI; jisameM tIma caubIsIkI pratimAe~ parikarasahita sthApita kI gayI thIM / vi0 saM0 1497 (I0 san 1440) meM eka AdinAthasvAmIkI mUrti tathA vi0 saM0 1499 (I. san 1442)meM sAgavAr3AmeM AdinAtha mandirakI pratiSThA kI thii| isI sthAnameM Apane bhaTTAraka dharmakotikA paTTAbhiSeka bhI kiyA thaa| bhaTTAraka sakalakItine apanI kisI bhI racanAmeM samayakA nirdeza nahIM kiyA hai, to bhI mUtilakha Adi sAdhanoMke AdhAraparase unakA nidhana vi. saM0 1429 pauSa mArAmeM mahasAnA (gajarAta) meM honA siddha hotA hai| isa prakAra unakI Ayu 56 varSa kI AtI hai| "bhaTTArakasampradAya granthameM vidyAdhara joharApurakarane inakA samaya vi0 saM0 1450-1510 taka nirdhArita kiyA hai / para vastutaH inakA sthittikAla vi0 saM0 1443-1499 taka AtA hai / racanAe~ AcArya sakalakIti saMskRtabhASAke praur3ha paMDita the| inake dvArA likhita nimnalikhita racanAoMkI jAnakArI prApta hoto hai 1. zAntinAthacarita 2, varddhamAnacarita 3. mallinAthacarita 4. yazodharacarita 5. dhanyakumAracarita 6. sukamAlacarita 7. sudarzanacarita 8. jambUsvAmIcarita 9. zrIpAlacarita 1. bha0 saM0 lekhAMka 333 / 2. vahIM, lekhAMka 334 / 3. vahI, lekhAMka 330 / 4 prazastisaMgraha, prathama bhAga, dillI, prastAvanA pR0 11 tathA DaoN0 kAsalIvAla dvArA likhita tIna aitihAsika padAvaliyA~ / 5. bhaTTArakasampradAya, solApura pR 158, balAtkAragaNa, iSTarazAkhA kAlapaTa 1 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 329 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mUlAcArapradIpa 11. praznottaropAsakAcAra 12. AdipurANa..vRSabhanAthacarita 53. uttarapurANa 14. madApitAvalI-mUktimuktAvalI 15. pAranAthapugaNa 16. siddhAntasAradIpaka 17. vratakathAkoSa 28. pusA maha 11. karmavipAka 20. svArthasAradIpaka 21. paramAtmarAjastotra 22. AgamamAra 23. sAracaturviMzatikA 24. paJcaparameSThIpUjA 25. aSTAlikApUjA 26. solAkAraNapUjA 27. dvAdazAnuprekSA 28. gaNadharavalayapUjA 29. samAdhimaraNotsAhadIpaka rAjasthAnI bhASAmeM likhita racanAeM 1. ArAdhanAprativodhasAra 2. nemIzvara-gIta 3. muktAvalI-gIta 4. NamIkAra-gIta 5. pAzvanAthASTaka 6. solahakAraNa rAso 7. zikhAmaNirAsa 8. ratnatrayarAsa 1. zAntinAthacarita isa caritakAvyameM 16 adhikAra haiM aura 3475 padya haiN| isameM 16veM 330 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara zAntinAthakA jIvanavRtta aMkita hai| kAvyacanatkAra yatra-tatra pAyA jAtA hai / mahAkAvyatva ke sthAnapara paurANikatAkA hI samAveza huA hai / 2. barddhamAnacarita isa caritakAvya meM antima tIrthaMkara varddhamAnake pAvana jIvanakA varNana kiyA gayA hai| kathAvastu 19 sarga yA adhikAroMmeM vibhakta hai| prathama chaha murgI meM mahAvIra ke pUrva bhavoMkA aura zeSa 13 sargoM meM garbhakalyANakase lekara nirvANakalyANaka taka vibhina lokottara ghaTanAoMkA vistRta varNana milatA haiN| bhASA sarala aura kAvyamaya hai / 3 mallinAthacarita isa caritakAvyameM 7 sarga yA pariccheda haiM aura 874 zloka haiM / isameM tIrthaMkara mallinAthakA carita varNita hai / granthakarttAne Arambha meM mallinAtha svAmIko hI namaskAra kiyA hai- namaH zrI mallinAthAya karmamallavinAzine / anantamahimAptAya trijagatsvAmine'nizaM // zeSAn sarvAn jinAnuvande dharmacakrapravartakAn / vizvabhavya hito ktAn paMcakalyANanAyakAn / / -- prathama sarga, padya 1, 2 kavi vastuvarNana meM bhI kuzala hai / anuSTup jaise choTe chanda meM grAma, nagara, parikhA, Rtu sarita, vasanta AdikA camatkArapUrNa varNana karatA hai| vItazokA nagarI, vistIrNa khAiyoM, UMce parakoToM aura toraNoM Adike varNana meM utprekSAkA prayoga camatkArarUpameM kiyA gayA hai| dIrghakhAtikrayA tuGga zAlagopuratoraNeH / manojJeyaM dabhAjjaMbUdvIpavethabdhadattarAm // puNyacaddhAmakUTAgradhvaja hastairmarudvazeH / nAkinAmAhvayatIva muktaye yadbhuvastarAm || - prathama sarga padya 19, 20 isa kAvya meM dAna, ahiMsA, ratnatraya, bhakti, pUjA AdikA bhI varNana AyA hai / kAvyatattvake sAtha darzanatattvako avagata karane ke lie yaha racanA mahattvapUrNa hai / yazodharacarita yazodharakI kathA atyanta lokapriya rahI hai / isa kathAko AdhAra mAnakara aneka jaina kaviyo vibhinna bhASAoM meM kAvyoMkI racanA kI hai | sakalakIrtikI prabuddhAcArya evaM paramparApoSanAcArya 332 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha racanA saskRta bhASAma hai| isameM mAha sa haiN| ina hiMsAkA mahattva pratipAdita kiyA gayA hai| dhanyakumAracarita isa caritakAvyameM dhanyakumArako kathA varNita hai| isameM sAta sarga yA adhikAra haiN| kavine ghaTanAoMko kAvyazailImeM prastuta kiyA hai aura dhanyakumArake jovanakI kautuhalapUrNa ghaTanAoMko kAvyAtmaka rUpameM upasthita kiyA hai| sukumAlacarita isa kAvyameM sukUmAlake jIvanakA pUrvabhavasahita varNana kiyA gayA hai / sampUrNa kathA-vastu 9. sargoM meM vibhakta hai| pUrvabhavameM kiyA gayA bairabhAva janmajanmAntarameM kitanA kaSTakArI hotA hai, isakA citraNa isa kAvya meM sundararUpameM kiyA hai / sukumAla daibhavapUrNa jIvanayApana karatA hai, para muni avasthAmeM atyanta ghora tapazcaraNa kara Atmazaddhi lAbha karatA hai| sudarzanacarita ___ isa cantikAvyameM seTha sudarzanakA jIvanavRtta varNita hai aura kathAvastu 8 paricchedoM meM vibhakta hai| zolanatake pAlana meM sudarzanako dRr3hatAkA citraNa bar3e hI sundara rUpameM huA hai | kavine antardvandvoMkA vikAsa bar3e hI sundara rUpameM kiyA hai| kapilAke yahA~ sudarzanake pahuMcanepara evaM kapilA dvArA kamottejanAoMke utpanna honepara bhI sudarzanakI dRr3hatA kisake hRdayako sparza nahIM krtii| abhayA rAnI sUdarzanako vicalita karanekA prayAsa karatI hai, para vaha sumerukI caTTAnake samAna dRr3ha rahatA hai / sudarzanake caritrako yaha dRr3hatA aura zIlakI aTalatA kAvyakA udAttIkaraNa hai| kavine muni avasthAmeM pATalIputra devadattA gaNikA dvArA jo upasarga dikhalAye haiM yA jina kAmaceSTAoMkA varNana kiyA hai, ve pUnarukta jaisI pratIta hotI haiN| zIlake citraNameM AThoM kArakoMkA niyojana kiyA gayA hai-- zIlaM muktivadhUpriyaM bhava zIlaM sazIlAH zritAH zAlenAtra samApyata zivapadaM zolAya tasmai namaH / zolAnnAstyaparaH sudharmajanakaH zIlasya sarve guNAH zole cittamanArataM vidadhataM mAM zIla mukti naya / / 3 / 130 saMkSepameM yahI kahA jA sakatA hai ki yaha caritakAvya kAvya muNoMse yukta udAtta 332 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zailI meM likhA gayA hai / aSTama sargameM sudarzanako ArAdhanA rUpaka alaMkArameM citraNa kiyA hai / bhASA sarala aura kathA rasase paripUrNa hai| sUktiyA~ aura dharmopadeza paryApta mAtrAmeM haiN| zrIpAlacarita ____ isameM koTIbhaTTa zrIpAlake jIvanako pramukha vizeSatAoMkA varNana AyA hai| samasta kathAvastu 7 sarga yA paricchedoMmeM vibhakta hai| zrIpAlakA rAjAse kuSThI honA, samudra meM giranA, zUlIpara car3hanA Adi kitanI hI aiso ghaTanA haiM, jo pAThakoM ke mana meM kautuhala jAgRta karatI haiN| kavine nATakIya DhaMgase gharanAoMkA niyojana kiyA hai| isa caritakAvyako racanA karmaphara ke siddhAntako pratiSThita karane ke lie kI gayI hai| vizvake samasta prANI hArmakRtaphalako prApta karate haiN| nikAcitakarma phala diye binA nahIM rahate haiN| kAvyako bhASA sarala aura parimArjita hai| mUlAcArapradIpa __ yaha AcArasambandhI grantha hai| isame munika jAvanakA samasta kriyAoM, vidhioM aura sAdhanAoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa granthameM 12 adhikAra haiM, jinameM 28 mUlaguNa, paMcaAcAra, dazalakSaNadharma, dvAdazAnuprekSA evaM dvAdazatapoMkA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / praznottaropAsakAcAra isa granthameM zrAvakoMke AcAradharmakA varNana hai| isameM 24 pariccheda haiM / mUlaguNa, dvAdazavata, aNuvrata, guNavrata zikSAvata AdikA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / isa granthakI vizeSatA yaha hai ki bhaTTAraka sakalakAtine zraddhAlu bhaktoMke AcAviSayaka praznoMkA samAdhAna karaneke lie isa grandhakI racanA kI hai| AdipurANa ____ isa purANameM bhagavAna AdinAtha, bharata, bAhubali, sulocamA, jayakumAra Adike jIvanavRttakA varNana kiyA gayA hai| yaha 20 sargauma vibhakta hai aura isameM 4628 padya haiN| isa kRtikA dUsarA nAma vRSabhanAthacarita bhI hai| pradhAnataH isameM Adi tArthaMkara RSabhadevakA jovana vaNita hai / uttarapurANa prathama tIrthaMkarako chor3a zeSa 23 tIzaMkaroMkA jIvanavRtta isa purANameM varNita hai| mAtha hI isameM cakravartI, balabhadra, nArAyaNa, pratinArAyaNa Adi zalAkApuruSoM ke jIvana bhI aMkita haiN| isameM 15 adhikAra hai| prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 333 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadbhASitAvalI isa subhASita grantha meM dharma, samyaktva, mithyAtva indriyajaya strIsahavAsa, kAmasevana, nigranthasevA, tapa, tyAga, rAga-dveSa, kodha, lobha, moha Adi vibhinna viSayoMkA vivecana kiyA hai| isameM kula 389 padya haiN| sabhI padya upadezaprada I. -- ' sarvaSu jIveSu dayA kuru tvaM satyaM vaco brUhi dhanaM pareSAm | cAbrahmasevA tyaja sarvakAla, parigraha muMca kuyonibAja || pArzvanAthapurANa isakA dUsarA nAma pArzvanAthacarita bhI hai| isameM 23 veM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha ke jIvanakA varNana hai / kathAkA Arambha vAyubhUtike jIvanase huA hai / vAyubhUti apanI sAdhanA dvArA pArzvanAtha bana nirvANa prApta karatA hai / samasta kathAvastu 23 sargoM meM vibhakta hai / siddhAntasAradIpaka yaha racanA karaNAnuyogasambandhI hai / isameM urdhvaloka, madhyaloka evaM adholoka inasAnoM lokoMkA evaM ina tInoM lokoMmeM nivAsa karanevAle deva, manuSya, tiryaMca aura nArakiyoM kA vistRta varNana kiyA hai / "tiloyapaNNatta' aura 'trilokasAra ke viSayako isa kRti meM nibaddha kiyA gayA hai / isakA racanAkAla vi0 saM0 1481 aura racanAsthAna baDAlo nagara hai / samasta grantha 16 adhikAroMmeM vibhakta hai / vratakathAkoza isa granthameM vibhinna vrata sambandhI kathAeM nibaddha kI gayI haiM / vratapAlana dvArA jina vyaktiyoMne apane jIvana meM vibhUtiyA~ prApta kI haiM, una vyaktiyoMke AkhyAnoM kA varNana isa kathAkozagrantha meM kiyA gayA hai| purANasArasaMgraha prastuta grantha meM AdinAtha, candraprabha, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura varddhamAna ina chaha tIrthaMkaroMke caritAMko nibaddha kiyA gayA hai| tIrthaMkaroMkA jovanavRtta atyanta saMkSepameM likhA gayA hai| karmavipAka yaha grantha saMskRtagadya meM likhA gayA hai| isameM ATha karma tathA unake 148 bhedoM 334 kara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA varNana hai| prakRtibandha, pradezabandha, sthitibandha evaM anubhAgabandhako apekSAse kaki bandhakA varNana sundara evaM bodhagamya hai| isameM 547 padya haiN| tattvArthasAradIpaka jIva-ajIva, Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tatvoMkA 12 adhyAyoMme varNana kiyA gayA hai| prathama sAta adhyAyoMmeM jIba evaM usakI vibhinna avasthAoMkA citraNa hai| aSTama adhyAyase dvAdaza adhyAya taka ajAba, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSakA kramazaH varNana hai| isa granthako AcAryane AdhyAtmika racanA kahA hai| paramAtmarAjastotra yaha laghu stotra hai / isameM 16 padya haiM / racanA bhAvapUrNa hai| AcAryadvArA likhita pUjAsAhitya bhI kama lokapriya nahIM rahA hai| nAma anusAra, paMcaparameSThI, aSTalikA aura solahakAraNa Adiko pUjAe~ aMkita haiM / dvAdazAnuprekSAmeM anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva Adi bhAvanAoMkA citraNa kiyA gayA hai| isa prakAra AcArya sakalakInine siddhAnta, tatvajJAna, adhyAtma, karmasiddhAnta, AcAra evaM caritamranthAkI racanA kara saMskRtasAhityako samRddha kiyA hai| rAjasthAnI bhASAmeM AcArya sakalakItine gIta, rAsa aura phAga viSayaka racanAoMkA praNayana kiyA hai / gItoM meM laghugIta aura prabandhagIta donoM hI pAye jAte haiN| rAjasthAnIke sAtha gujarAtI bhASAkA prayoga bhI jahA~-tahA~ upalabdha hotA hai| niHsandeha AcArya sakalakIti apane yugake pratinidhi lekhaka haiM / inhoMne apanI purANaviSayaka kRtiyoMmeM AcAryaparamparA dvArA pravAhita vicAroMko hI sthAna diyA hai| caritranirmANa ke sAtha siddhAnta, bhakti evaM karmaviSayaka racanAe~ paramparAke poSaNameM vizeSa sahAyaka haiM / siddhAntasAradIpaka, tattvArthasAra, AgamasAra, karmavipAka jaisI racanAoMse jainadharmake pramukha siddhAntoMkA unhoMne pracAra kiyA hai| munyAcAra aura zrAvakAcArapara racanAeM likhakara unhoMne muni aura zrAvaka donoMke jovanako maryAdita banAnekI ceSTA kI hai| inakI hindImeM likhita 'sArasokhAmaNirAsa' aura 'zAntinAthaphAga' acchI racanAeM haiN| inameM viSayakA pratipAdana bahuta hI spaSTarUpama huA hai / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 335 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka bhuvanakIrti sakalakotike pradhAna ziSyoM meM bhaTTAraka bhuvanakIrtikI gaNanA kI gayI hai | sakalakIrtiko mRtyu ke pazcAt inheM bhaTTArakapada kisa saMvatmeM prApta huA thA, isakA koI nizcita ullekha nahIM milatA hai| zrI joharApurakarane apanI bhaTTArakasampradAya nAmaka pustaka meM inakA samaya vi0 saM0 1508-5527 mAnA' hai / para anya bhaTTArakapaTTAliyAMma sakalakotike pazcAt dharmavoti evaM vimalendrakItike bhaTTAraka honekA nirdeza pAyA jAtA hai| inhIM paTAvaliyoMke anusAra dharmakIrti 24 varSa aura vimalendra kIti 9 varSa taka bhaTTAraka rahe / isa prakAra sakalakotike 33 varSake pazcAt bhuvanakItiko vi0 saM0 1532 meM bhaTTArakapada milA hogA, para bhuvanakIsike pazcAt honevAle sabhI vidvAn aura AhArakoMne ukta donoM bhaTTArakoMkA kahIM bhI nirdeza nahIM kiyA hai| isase paha niSkarSa nikalatA hai ki AcArya sakala kIrti kI paramparAmeM bhuvanakIti ho prathama ziSya aura bhaTTAraka hue haiN| inheM vi0 saM0 1499 ke pazcAt kisI bhI mAmaya paTapara abhiSikta kara diyA gayA hogA tathA bhaTTArakapaTTAvalI bhaTTArakaH yazaHkoti-zAstrabhaNDAra (RSabhadeva) meM prApta hai| AcArya bhubana kIti vividha bhASAoM aura zAstroM ke jJAtA the| inheM vibhinna kalAoMkA parijJAna bhI thaa| brahmajinadAsane apane rAmacaritakAvyameM inakI kItikA guNAnuvAda kiyA hai tathA inheM yatirAja kahA hai / yathA paTTe tadIyaM guNAvAn manISI kSamAnidhAne bhuvanAdikotiH / jIyAcciraM bhavyasamUhabaMdyA mAnAyatinAtanipevaNIyaH / / jagati bhuvanakotirbhUtalakhyAtakItiH, zrata jalanidhivettA anaMgamAnaprabhektA / vimala gurNAnavAsaH chinnasaMsArapAzaH sa jayati yati rAjaH sAdhurAjisamAjaH // bhuvanakotika sambandha meM brahmajinadAsa, bhaTTAraka jJAna kAti Adina batAyA hai ki pahale ya muni rahe haiM aura sakalakArtiko mRtyuke pazcAt inheM bhaTTArakapada pradAna kiyA gayA hai / zubhacandra-paTAlima bhI isakA ullekha milatA hai / 1. bhaTTArakasampradAya, pu. 158 / 2. dekheM, rAjasthAnake jaina rAsta, pR0 175 ke phuTanoTa naM. 3 meM / 3. rAmacaritra (70 jinadAsa) zloka 185-186 / 336 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ! "tatpaTTAbharaNAnekadakSamoravyaniSpAdana sakalakalAkalApa kuzala ratnasuvarNaraupya pittalA zmapratimA-tantrapratiSThAyAtrAcaMnavidhAnopadezAjjitakottika pUMrapUritatrailokyavivaraNAnAm, mahAtapodhanAnAM zrImadbhuvanakIrtidevAnAm / * : sakalakAra bhUSaNatulyAeko ra barga, raupya, pittala, pASANakI pratimA, yantra aura prAsAdamandirakI pratiSThA aura arcanavidhAnajasya kIti karpUra se tribhuvanavivarako pUrita karanevAle mahAtapasvI zrI bhuvanakIrttideva hue | bhuvanako tine grantharacanA ke sAtha-sAtha pratiSThAeM bhI karAyA thiiN| vi0 saM0 1511 me inake upadezase hUbar3a jAtIya zrAvaka karamaNa evaM usake parivArane caubosa pratimA sthApita kI thI / saM0 1513 meM inhIMke tatvAvadhAnamaM caturviMzatipratimAko pratiSThA sampanna huI thI / sa0 1515 meM gaMdhArapurameM pratiSThA sampanna huI thI tathA inhIke upadezase jUnAgar3ha meM eka zikharavAle mandirakA nirmANa karAyA gayA aura usama bAlukI AdinAthasvAmIkI pratimA pratiSThita kI gyii| isa utsava meM saurASTra ke choTebar3e rAjA-mahArAjA bhI sammilita hue the / bhuvanakAMti isameM mukhya atithi the| saM0 1525 maM nAgadahAjAti, zrAvaka pUjA evaM usake parivAravAlona inhIMke upadeza se AdinAthasvAmIko dhAtumaya pratimA pratiSThita kI thI 1 saM0 1527 meM vaizAkha kRSNa ekAdazAko bhuvanakottine baNajAtIya jayasiMha Adi zrAvako bAkI ratnatraya caubIsI pratiSThita karAyA thI / racanAe~ AcArya bhuvanakI tine 'jIvandhararAta', 'jambUsvAmorArA' aura 'aJjanAcarita' grantha upalabdha haiM / 'jIvandha ra rAsa' meM jIvandharake puNyacaritakA aura jambUsvAmI rAsameM jambUsvAmI ke pAvanacaritakA rAsazailI meM akana kiyA gayA 1. zubhacandra paTTAvali, anuccheda 8 / 2. saMvat 1511 varSe vaizAkha badI zrIzAMtinAtha nityaM praNamati / 3. saMkalakI tinUrAsa, padma 19-21 / 4. saMvat 1527 varSe vaizAkha vadI 11 upadezAt baDa brahma jayasiMga bhAryA bhUrI budhe zrImUlasaM maTTAraka zrI bhuvanakIti sutadharmA bhAryA hIru bhrAtA vIrA bhAryA maragadI suta mADyA bhUvara khImA ete zrI ratnatrayacatuviMzatikA nityaM praNamati / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 337 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai | aJjanAcarita choTA-sA naritakAvya hai / isameM satI aJjanAke AkhyAnako nibaddha kiyA hai / brahama jinadAsa brahmajinadAsa saMskRtake mahAn vidvAn aura kavi the| ye kundakundAnvaya, sarasvatI gacchake bhaTTAraka sakalakIrtike kaniSTha bhrAtA aura ziSya the / balAtkAragaNako IMDara zAkhAke sarvAdhika prabhAvaka bhaTTAraka sakalakortike anuja honeke kAraNa inakI pratiSThA atyadhika thI / srat mAtAkA nAma zobhA aura pitAkA nAma karNasiMha thaa| ye pATanake rahanevAle tathA bar3a jAtike zrAvaka the / paryApta dhanika aura samRddha the / kucha samayake bAda inheM gharase virakti ho gayo aura inhoMne zramaNa jIvana svIkAra kiyA / inhoMne guruke rUpameM sakalakIrtikA AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai / sthitikAla brahmajinadAsakI janma tithi ke sambandhameM koI nizcita jAnakArI prApta nahIM hai, para vi0 saM0 1510 se AcAryaM brahmajinadAsa khyAti prApta kara cuke haiM tathA aneka mUrtilekhoM meM unake nirdeza milate haiM / sakalakIrtikA janma vi0 saM0 2443meM huA hai / ataH laghubhrAtA hone ke kAraNa inakI janma tithi 4-5 varSa bAda mI svIkAra kI jAye to vi0 saM0 1450 ke pUrva hI inakI janmatithi jAtI hai| inhoMne vi0 saM0 1510 mAgha zuklA paJcamIko eka paJcaparameSThIkI mUrti sthApita kI thI / yathA " savat 1510 varSe mAhamAse zuklapakSe 5 khau zromUla bhaTTAraka padmananditatyaTTe bha0 zrosakalakIti tacchiSya brahmajinadAsa huMbaDa jAtIya sA teju bhA0 malAI / " kabine gujarAtI harivaMzarAsameM usakA racanAkAla vi0 saM0 1520 (I0 san 1463) aMkita kiyA hai| kahA jAtA hai ki bhaTTAraka sakalakIrtine vi0 saM0 1981 meM saMghasahita baDAlImeM cAturmAsa kiyA thA aura vahA~ke abhIjharA pArzvanAtha caityAlaya meM baiThakara 'mUlAcArapradIpa' nAmaka grantha apane anuja aura ziSya brahmajinadAsake Agrahase vi0 saM0 1481 zrAvaNa zuklA pUrNimAke dina pUrNa kiyA thaa| kavike saMskRta harivaMzapurANakI pANDulipi mArgazIrSa kRSNA trayodazo ravivAra vi0 saM0 1555 kI prApta hotI hai| ataH inakA yaha grantha I0 san 1498 ke pUrva avazya hI racA gayA hogA / ataeva hamArA anumAna 338 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki brahmajinadAsakA samaya vi0 saM0 1450-1525 honA caahie| isa samayAvadhi meM kavikI racanAoMkA lekhana bhI sambhava hai / inakI racanAoMse avagata hotA hai ki manohara, mallidAsa, guNadAsa aura nemidAsa inake ziSya the / brahmajinadAsa grantharacayitA hone ke sAtha kuzala upAdhyAya bhI the / yahI kAraNa hai ki inake sAnidhya meM aneka ziSyona jJAnArjana kiyA thA / racanAe~ (saMskRta) 1. jambUsvAmIcarita 2. rAmacarita 3. harivaMzapurANa 4. puSpAJjalivratakathA 5. jambUdvIpapUjA 6. sArddhadvayadvIpapUjA rAjasthAnI 1. AdinAtha 2. harivaMzapurANa 3. rAma-sItArAsa 4. yazodhararAsa 5. hanumaMtarAsa 6. nAgakumAra rAsa 7. paramahasarAsa 8. ajitanAtharAsa 9. holIrAsa 10. dharmaparIkSArAsa 11. jyeSThajinavara rAsa 12. zreNikarAsa 13. samakita mithyAtvarAsa 14. sudarzana rAsa 7. sapta SipUjA 8. jyeSTha jinavara pUjA 9. solahkAraNapUjA 10. gurupUjA 11. anantavratapUjA 12. jalayAtrAvidhi 15. ambikArAsa 16. nAgazrIrAsa 17. zrIpAlarAsa 18. jambUsvAmI rAsa 19. bhadrabAhurAsa 20. karmavipAka rAsa 21. sukauzalasvAmIrAsa 22. rohiNIrAsa 23. solahakAraNarAsa 24. dazalakSaNa rAsa 25. anantavrata rAma 26. 27. cArudattaprabandharAsa 28. puSpAJjalirAsa * dhannakumAra rAma 1. ziSya manohara rupar3A brahma mallidAsa guNadAsa / par3ho par3hAvo bahu bhAva soM jina hoI sAMkhya vikAsa // harivaMzapurANakI prazasti brahmajinadAsa ziSya niramalA nemidAsa suvicAra | par3hAI par3hAvo vistaro paramahaMsa avatAra // - paramahaMsarAsa, padya 8 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 339 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. ghanapAlarAsa 30. bhaviSyadattarAsa 31. jIvandhararAsa 32. nemIzvararAsa 33. karakaNDurAsa 34. subhImacakravartIrAsa 19. alAMbIrAmAnasugapaNAsa 36. mithyAduvar3avinatI 37. bAravatagIta 38. jIvar3Agota 39 jindagIta 40. AdinAthastavana 41. AlocanAjayamAla 42. gurujayamAla 43. zAstrapUjA 44. sarasvatIpUjA 45. gurupUjA 46. jambUdvIpapUjA 47. nirdoSa saptamIvratapUjA 48. ravivratakathA 49. caurAsIjAtijayamAla 50. bhaTTAraka vidyAdhara kathA 51. aSTAMgasamyaktvakathA 52. vratakathA 53. paJcaparameSThI guNavarNana jambUsvAmIcarita isa caritakAvya meM antima kevalI jambUsvAmIkA jIvanavRtta aMkita hai / sampUrNa kAvya 11 sargoM meM vibhakta hai / zRGgAra aura vorarasakA sundara varNana pAyA jAtA hai| alaMkAroMkI dRSTise upamA, utprekSA, rUpaka, arthAntaranyAsa, kAvyaliMga, nidarzanA, parisaMkhyA Adi sabhI pramukha arthAlaMkAra prApta hai / bhASAzailIko sazakta banAne ke lie subhASitoMkA bhI prayoga kiyA gayA hai| harivaMzapurANa -- isa purANa meM rakheM tIrthaMkara neminAtha aura zrIkRSNake vaMza harivaMzameM utpanna hue vyaktiyoMkA varNana kiyA gayA hai| kaurava aura pANDa vokI kathA bhI nibaddha hai / samasta kathA 40 sargoM meM vibhakta hai / rasa, alaMkAra, guNa aura rIti kI dRSTi se bho isa purANakA paryApta mUlya hai / sRSTi-vidyA, zrAvakAcAra, zramaNAcAra, guNa-dravya, tattvajJAna, naya AdikA bhI kathana AyA hai / rAmacarita - raviSeNAcArya ke padmapurANake AdhArapara isa rAmakathAkI racanA ko gayI hai| samasta itivRtta 83 sargo meM vibhakta hai aura 1500 padya pramANa haiM / mASA ke sarala hone para bhI zailI alaMkRta hai / AdinAthapurANa - rAjasthAnI mizrita hindI meM racA gayA yaha purANa grantha kaviko sabase bar3I racanA hai / RSabhadeva, bAhubali, bharata Adi mahApuruSoMke jIvanavRtta aMkita haiN| Adi tIrthaMkara RSabhadevakI pUrvabhavAvalI, 340 : sIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I bhobhUmiko samRddhi, kulakaroMkI utpatti tathA unake dvArA vibhinna samayoM meM sampAdita vibhinna kRtyoMke nirdeza, karmabhUmiyoMkA prArambha evaM ina pharmabhUmiyoM meM ghaTita honevAlI vibhinna avasthAoMkA citraNa kiyA gayA hai / ] AcAryane dezI bhASA meM granthakA race jAnekA kAraNa batalAte hue likhA hai- bhaviNa bhAveM suNo Aja rAsa kaho manohAra / AdipurANa joI karI, kavita karUM manohAra // bAla gopAla jima par3he guNe, jANe bahu bheda / jina sAsaNa guNa niramalA, mithyAmata cheda || kaThina nArela dIje bAlaka hAya, te svAna na jANe / cholyAM kelA drAkha dIje, te guNa bahu mAne // tima e AdapurANa sAra, desa bhASA bakhANaM 1 praguNa guNa jima vistare, jina sarasaNa bakhANU harivaMzapurANa - isa granthakA dUsarA nAma neminAtharAsa bhI hai / kavine saMskRta meM likhe gaye apane purANapara hI rAjasthAnI bhASAmeM isa kAvyagraMthakI racanA kI hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1520 hai / rAmasItArAsa - rAma ke jIvanavRttako rAjasthAnI bhASAmeM nivaddha kiyA gayA hai / yaha racanA vi0 saM0 1508 mArgazIrSa zuklA caturdazIko likhI gayI hai / yajJAdhararAsa - - mahArAja yazodharakI kathA ahiMsAkA mahatva varNita rahaneke kAraNa sAhitya sraSTAoMke lie vizeSa priya rahe haiN| brahmajinadAsane bhI ukta yazodharakathAko AdhAra mAnakara isa kRtiko racanA kI hai| bhASAzailIko dRSTise yaha racanA grAhya hai / hanumatarAsa-puNya puruSa hanumAnakA jIvana jaina AcArya aura jaina lekhakoMko vizeSa priya rahA hai / yaha eka laghu kAvya hai, jisameM caritanAyaka hanumAnake jIvanakI mukhya-mukhya ghaTanAoMkA varNana kiyA gayA hai| isa rAsameM 727 dohA, caupAI bandha hai / nAgakumArarAsa - jJAnapaMcamIvratakA mAhAtmya dikhalAneke lie nAgakumArako kathA prasiddha hai| isa kathA ke AdhAra para saMskRta, apabhraMza aura prAkRta Adi bhASAoMma bhI kAvya likhe gaye haiM / brahmajinadAsane rAjasthAnImizrita hindI meM nAgakumArasakI racanA kara paMcamIvratakA mAhAtmya prakaTa kiyA hai| paramahaMsarAsa -- isa AdhyAtmika rUpakakAvyakA nAyaka paramahaMsa nAmaka prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 341 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gajA hai aura cetanAnAmaka rAnI nAyikA hai| nAyaka mAyArAnIke vaza hokara apane zaddha svarUpako bhUla jAtA hai aura kAyAnagarIya rahane lagatA hai| rAjAkA amAtya mana hai, jisakI pravRtti aura nivRtti nAmaka do paliyA~ haiM / isa kAvyakA pratinAyaka moha hai| isa prakAra moha aura paramahaMsakA saMgharSa dikhalAkara mohakA parAjaya aura paramahaMmako vijaya dikhalAyI gayI hai / yaha pratIka racanA bar3I sundara hai| ajitanAtharAsa-isa rAsagranthameM dvitIya tIrthaMkara ajitanAthakA jIvana vaNita hai| racayitAne ajitanAthake jIvanakI pramukha ghaTanAoMko saMkSepameM nibaddha karanekA prayAsa kiyA hai| holorAsa--racayitAne jena mAnyatAke AdhArapara holIkI kathA aSita kI hai| isa rAsagranthameM kula 188 padya haiM, tathA dohA, caupAI aura vastubandha chandoMkA prayoga kiyA gayA hai| ___ dharmaparokSArAsa- manuSyako pApapravRttiyoMse haTAkara zubhapravRttiyoMko ora agrasara karaneke lie isa granthakI racanA ko gayI hai| isa rAyameM do vyaktigoMke kArya-kalApa vizeSa rUpase aMkita hai / eka vyakti manovega hai, jo zaddhAcaraNa vAlA hai aura dUsarA vyakti pavanavega hai, jo sanmArgase bhraSTa ho cukA hai / ina donoM vyaktiyoMke AdhArase kathAvastukA vikAsa huA hai| jyeSTajilavararAsa- yaha laghukathAkAvya hai| batAyA gayA hai ki somAne pratijJA kI thI ki vaha pratidina eka kalaza jala lekara zrIjIkA abhiSeka kregii| usane vibhinna paristhitiyoMke Anepara bhI apanI isa pratijJAkA nirvAha kiyA hai| kavine somAkI isa pratijJAkA bar3e hI udAtta rUpa meM varNana kiyA hai / padyasadhyA 120 hai| zreNikarAsa-isa kRtimeM magadhasamrAT zreNikakA jIvanavatta aMkita haiN| ye bhagavAnke pramukha zrotA the| yaha rAsagrantha dohA aura caupAI chandameM likhA gayA hai / bhASA sarala aura sundara hai| samakitamithyAtarAsa-isa laghukAya rAsameM samyaktva aura mithyAtvakA citraNa kiyA gayA hai / isameM 70 padya haiN| pAkhaNDamUr3hatA, devamUr3hatA aura gurumUr3hatAkA acchA nirAkaraNa kiyA gayA hai / phalaprAptike hetu kisI bhI devakI AgavanA karanA mithyAtva hai| samyakSTikI zraddhA dRr3ha aura nirmala hotI hai / baha jJAna, darzana, cAritrarUpa AtmAkA hI zraddhAn karatA hai| usakI daSTi meM apane kiye hue karmoMkA phala bhoktA yaha saMsArI jIva hai| ataeva kisI bhI devavizeSakI upAsanA karanese putra,dhana AdikI prApti saMbhava nahIM hai| 342 : nIzaMkara mahAdora aura unako AcArya-pagapaga Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzanarAsa--isa rAmakAvyameM 337 padyoM dvAga sudarzanakI kathA varNita hai / kavine vikAroM aura kaSAyoMkA acchI citraNa kiyA hai| ambikArAsa--158 chandroM dvArA ambikAdevIkA carita nibaddha kiyA gayA hai| kAvyagaNoMkA sAmAnyatayA samAveza huA hai| nAgamorAsa-isa rAsameM rAtribhojanake tyAgakA mahattva varNita hai| isa vratakA pAlana nAgazrIne kiyA hai| ataH kavine 253 padyoMmeM nAgazrIkA carita likhA hai| zrIpAlarAsa--isa rAsa kAvyameM 448 padya haiM aura isameM koTibhaTa zrIpAlake jIvanakA citraNa huA hai / kavine bhAgyavAdakA mahattva batalAyA hai zrIpAlake atirikta, maMnA sundarI, rayaNa maMjUSA, dhavala seTha Adi pAtroke caritakA citragara kiyA gayA hai| jambUsvAmIrAsa--1005 padyoMmeM antima kevalI jambasvAmIke cAratakA aMkana rAsazailI meM kiyA gayA hai / bhadravAharAsa-sima zratakAvalI bhadrabAhasvAmIka jIvanakA citraNa isa rAsakAvyameM kiyA gayA hai| maurya samrAT candragupta bhadravAhukke ziSya the| ravivratakathA-46 padyoM meM ravivratakA mAhAtmya varNita hai| isa kRtikI bhASA sarala aura subodha hai / kavine pUjAsAhityameM nAmAnusAra pUjAoMkA aMkana kiyA hai| gota aura stavanoMmeM bhAvoMkI gaharAI paryApta rUpameM pAyI jAtI hai / brahmajinadAsako kAvyapratibhA amAdhAraNa hai / granthabAhulyako duTise inakA sthAna jaina sAhityameM pramukha hai| saMskRtako apekSA rAjasthAnImizrita hindI-racanAeM adhika sarasa haiM / aJjanAko godase zizu hanumAnake giranekA citraNa karatA haA kavi kahatA hai ajhai vidhAya tanayaM yaavtpshyettdjnii| lolatvAtpatitastAvadarbhakaH parvatApari // zatakhaNDagatAtatra zilA bAlakagataH / hAhAkAra bimAne hi jAtaM tatra nabhastale / / ajanAsundarI tAvadrodanaM vidadhe param / hA putra hA guNAdhAra hA mAgmadazAkRte / / samAptiJca mayA nItA: sarve duHkhakadambakAH / tvayA navInA vihitAstatkiM karavANyaham // prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 343 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUrNIbhUtAM zilA davA zizuJcopadravopsittam / uttAnazayyAmAzrityAdhayamAna karAGgalim / / hanumaccarita 5 / 1.2-147 padyoMmeM saMgItAtmayata bhI pAyI jAtI hai / nimnalikhita padma darzanIya haitaralatarataraMgAsta.gAjabInA, bagghaTapaTutAbhogajitAvAreNandrAH / datapathamacanogrA manISA sira. ..yo / hanumaccarita 6122 kavine kAvyakI samAptikI sUcanA dete hue likhA haijainendrazAsanasudhArasapAnapuSTo, devendrakottiyatinAyakanaiSTikAtmA / tacchiSyasaMyamadhareNa caritrametat, sRSTaM samIraNasutasya mahaddhikasya / / hanuccarita 12 / 91 harivaMzapugaNako prazastimeM kavine bhuvanakotikI prazaMsA karate hue likhA hai jagati bhuvanakotiH bhUtale khyAtakItiH dhutajalanidhivettA'naMgamAtrapramettA / vimalagaNanivAsazchinnasaMsArapAlA: ___ sa jayati jinarAjaH sAdhurAjIsamAjaH / / 39 // 38 pravandha-saMghaTanameM AcAryako pUrNa saphalatA prApta huI hai / kathAke mAdhyamase paurANika, dhArmika aura dAnika tathyoM kI sundara abhivyaMjanA huI hai| carita, dharma aura darzanako paramparAkA poSaNa carita aura rAsa kAvyoMke rUpameM kiyA gayA hai| ye bhaTTAraka sakalakIti aura bhuvanakIttike saMghameM praviSTa the aura unheM gurutulya mAnate the| inakI racanAe~ 60 se bhI adhika haiM / . somakIrti pandrahavIM zatAbdIke pramukha sAhityaseviyoMmeM bhaTTAraka somakItiko gaNanA ko gayo hai / AtmasAdhanAke sAtha svAdhyAya, sAhityasajana evaM ziSyoMke paThanapAThanameM ye pravRtta rahate the / ye kASThAsaMghako nanditaTa-zAkhAke bhadrAraka the tathA 10vIM zatAbdIke prasiddha bhArata rAmasenakI parampasameM honevAle bhaTTAraka the | inake dAdAgurukA nAma lakSmIsena aura garukA nAma bhImasena thA / inhoMne saM0 1518meM racita eka aitihAsika paTTAvalImeM apane Apako kASThAsaMghakA 87vAM 344 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka likhA hai / sAhityika aura paTTAvaliyoMke nirdezase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki vi0 saM0 1518 meM inheM bhaTTArakapada prApta ho cukA thaa| zrIvidyAdhara joharApUrakarane inakA samaya vi0 saM0 1526-1540 batalAyA hai| joharApurakarane likhA hai "bhImasenake paTTaziSya somakIti hue| Apane savat 1532 meM vIrasena sUrike sAtha eka zItalanAthasvAmIko mUrti sthApita kI (le0 651) | saMvat 1536meM goDhilomeM yazogharacaritakI racanA pUrI kI (le0652) tathA saMvata 1540 meM eka marti sthApita kI (le0 653), Apane sultAna pirojazAhake rAjya. kAlameM pAvAgar3hameM padmAvatIkI kRpAse AkAzagamanakA camatkAra dikhalAyA yA (le02 654) / " ___ somakItine 'pradyumnacarita' aura 'saptavyasanakathA' kI racanA kramazaH vi0 saM0 1531 tathA 1526meM kI hai| ataeva somakIrtikA samaya 1526ke pUrva honA caahiye| jina mUrtilekhoMmeM inakA nAmAMkana milatA hai, ve mUtilekha vi0 saM0 1526ke pazcAtke haiM / inhoMne kucha pratiSThAeM karAyI thIM / eka mUrtilekhameM AyA hai "saMvat 1527 varSe vaizAkha sudi 5 garI zrIkASThAsaMghe naMdataTagacche vidyA. gaNe bhaTTAraka zrI somakIti AcArya zrI vIrasena yugavaM prtisstthitaa| narasiMha rAjJA bhAryA sAMpaDiya gotre........."lAkhA bhAryA mAMka delhA bhAryA mAn putra banA sA0 kAnhA delhA kena zrI AdinAtha bimba kArApitA / " arthAt vi0 saM0 1527 vaizAkha sudI paJcamIko inhoMne vIrasenake sAtha narasiMha evaM usako bhAryA sApar3iyAke dvArA AdinAthasvAmIkI mUrti pratiSThitakI thii| ___ vi0 saM0 1532 vIrasenasUrike sAtha zItalanAtha svAmIko mUrti pratiSThitakI thii| vi0 saM0 1536meM apane ziSya vIrasenasUrike sAtha hU~bar3a jAtIya zrAvaka bhUpA bhAryA rAjake anurodhase caubIsI mUrti pratiSThita kI thii| vi0 saM0 1540meM bhI inhoMne eka mUrtikI pratiSThA karAyoM thii| 1. bhaTrAraka sampradAya, solApura, pR0 saM0 298 / 2. bhaTTAraka sampradAya, pR0 293 / 3. bhaTTAraka sampradAya, lekhAGka 651 / 4. vahI, lekhAGka 653 / prabuddhAcArya evaM parammarApoSakAcArya : 345 23 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina saba tithiyoMse spaSTa hai ki bhaTTAraka somakotikA janma vi0 saM0 1500ke Asa-pAsa honA cAhiye / aitihAsika paTTAvalIke anusAra vi0 saM0 1518meM inheM bhaTTArakapada prApta ho cukA thaa| isake kAryakAlakA jJAna vi0 saM0 1540 pazcAt nahIM hotA hai / inakI avasthA yadi 60 varSakI bhI rahI ho, to inakA janma vi0 saM0 1480ke lagabhaga AtA hai| inake ziSyoMmeM yazaH kIrti, vIrasena aura yazodhara ye tIna pradhAna haiM / inakI matyuke pazcAt yazaHkIti hI bhaTTAraka bane / somakIrti labdhapratiAla vidvAna the aura inakI vANI meM amata jaisA prabhAva thA / racanAeM AcArya somakotine saMskRta evaM hindI ina donoM hI bhASAoM meM granthapraNayana kiyA hai| upalabdha racanAe~ nimna prakAra haisaMsAmA pahanAe~ 1. saptavyasanakathA 2. pradyumnacarita 3. yazodharacarita rAjasthAnI-racanAe~ 1. gurvAvali 2. yazodhararAsa 3. RSabhanAthako dhUli 4. malligIta 5, AdinAthavinatI saptavyasanakathA--isa kathAgranthameM sAta sarga haiN| prathama sargameM dhUtavyasanakathA, dvitIyameM steyavyasanakathA, tRtIyameM AkheTavyasanakathA, caturthamaM vezyAvyasanakathA, paMcamameM pararamanIsevanavyasanakathA, SaSThameM madyasevanavyasanakathA aura saptamameM mAMsasebanavyasanakathA likhI gayI hai| grantha padyabaddha hai| anta meM graMthasamAptikI tithi aMkita hai / batAyA hai rasanayanasamete vANayuktena candre (1526) gatati sati nUnaM vikramasyaiva kAle pratipadi dhavalAyAM mAghamAsasya some haribhadinamanojJe nimito grantha eSaH / / 7 / / 346 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI ASArya-paramparA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 1 pradyumnacarita -- isa caritakAvya meM zrIkRSNa ke putra pradyumnakA jIvanacarita aMkita hai | samasta kathAvastu 16 sargo meM vibhakta hai / isakA racanAkAla vi0 saM0 1531 pauSa zuklA trayodazI budhavAra hai / yazodharacarita - yazodharakA jIvana jaina kaviyoMko vizeSa priya rahA hai / yazodharake isa AkhyAnako kavine ATha sargoM meM vibhakta kiyA hai| racanAkAlapara prakAza DAlate hue kavine svayaM likhA hai- varSe SaTatriMzasaMkhye tithiparagaNanAyukta saMvatsare (1536) ve | paMcamyA poSakRSNe dinakaradivase botamasya hi caMdra | goDhilyA : medapATe jinavarabhavane zItalendraramye / somAdikIttinedaM nRpavaracaritaM nirmitaM zuddhabhaktyA / / gurvAvali - yaha eka aitihAsika racanA hai| isameM kavine apane saMghake pUrvAcAryo kA saMkSipta varNana kiyA hai| gurvAvali saMskRta aura hindI donoM bhASAoM meM likhI gayI hai| hindImeM gadya-padya donoMkA upayoga kiyA gayA hai | isakI samApti vi0 saM0 1518meM kI gayI hai| isameM kASThAsaMghakA itihAsa aMkita hai / isa saMghake nandItaTagaccha, mAthuragaccha, vAgar3agaccha evaM lATabAgar3a gacchakA paricaya diyA gayA hai / isa gurvAvalI meM AcArya ahaMdUvaliko nandotara gacchakA prathama AcArya likhA hai / anantara anya AcAryoMkA saMkSipta itihAsa batalAte hue 86 AcAyakA nAmollekha kiyA hai aura 87veM AcArya bhaTTAraka somakIrti hI batalAye haiM / isa gaccha ke AcArya rAmasenane narasiMhapurA jAtikI tathA nemisenane bhaTTTapurA jAtikI sthApanA kI thI / yazodhararAsa yaha eka prabandhakAvya hai / kavine isameM prabandhakAvya ke samasta guNoM kA samAveza kiyA hai| samasta kAvya 10 DhAloM (sargo) meM vibhakta hai / AcAryane yazodharako jIvanakathA sodhe rUpameM prArambha na hokara sAdhuyugalase kahalAyI gayI hai| isa kathAko sunakara rAjA mAridapta hiMsaka jIvana chor3akara ahiMsaka bana jAtA hai ! vastuvyApAroMkA varNana kavine vistArapUrvaka kiyA hai / trepana kriyAgIta - zrAvakake pAlana karane yogya trepana kriyAoMkA varNana isa gItikAvya meM kiyA gayA hai / varNanapaddhati gItikAvyakI hai| isa prakAra kavine gItizailI meM zrAvakAcArasambandhI vizeSatAoMkA nirUpaNa kiyA hai / RSabhanAthakI dhUli - yaha prabandhakAvya hai aura isameM AditIrthaMkara RSabha - devakA jovanavRtta varNita hai / samasta kathAvastu cAra DhAloM yA sagoM meM vibhakta hai | kavine isa granthakA prArambha karate likhA hai hue prabuddhAcArya evaM paramparApoSaNAcArya : 347 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | praNamavi jinavara pAu, tu gaDa tribhavana nue / samaravi sarasati deva tu sevA suranara karie || gAisu Adi jiNaMda ANada ati upajie / kauzala deza majhAra tu susAra guNa Agalue // nAbhi narida suriMda jisu surapura barAe / murA devI nAma aradhaMga suraMgi raMbhA jisI e / / isa prakAra somakIrtine ahiMsA, zrAvakAcAra anekAnta Adi viSayoM kA pratipAdana kiyA hai | , AcArya jJAnabhUSaNa jJAnabhUSaNa nAmake cAra AcAryoMkA ullekha prApta hotA hai / prathama jJAnabhUSaNa bhaTTAraka kIrtikI paramparAmeM bhaTTAraka bhuvanakItike ziSya hue haiM / dvitIya jJAnabhUSaNa sUrata zAkhA ke bhaTTAraka devendrakI rtikI paramparA meM bhaTTAraka vIracandra ke ziSya ke rUpameM hue haiN| inake bhaTTAraka hone kA samaya saM0 16001616 hai / tRtIya jJAnabhUSaNakA sambandha aTera - zAkhAke sAtha rahA hai aura inaka samaya 17 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| cauthe jJAnabhUSaNa nAgaurake bhaTTAraka ratnakortike ziSya the| inakA samaya 18 vIM zatAbdIkA antima caraNa hai / vivecanIya jJAnabhUSaNa prArambha meM bhaTTAraka vimalendrakoti ke ziSya the / kintu uttarakAlameM inhoMne bhuvanakIrtiko apanA guru svIkAra kiyA hai| jJAnabhUSaNa evaM jJAnakIti ye donoM hI sage bhAI evaM gurubhAI the / ye golAlAre jAtike zrAvaka the / vi0 saM0 1535 meM sAgavAr3A evaM nogAmameM eka sAtha eka hI dina Ayojita hone ke kAraNa do bhaTTAraka paramparAeM sthApita huI / sAgavAr3A meM honevAlI pratiSThA ke saMcAlaka bhaTTAraka jJAnabhUSaNa the aura nogAmake pratiSThA mahotsava ke saMcAlaka jJAnakIrti the / yahIMse jJAnabhUSaNa bar3asAjanoMke guru aura jJAnakIrti lohar3asAjanoM ke guru kahalAne lage / nandiko paTTAvalise jJAta hotA hai ki jJAnabhUSaNa gujarAta ke rahanevAle the / gujarAta meM inhoMne sAgAradharma dhAraNa kiyA, ahora (AbhIra) dezameM 11 pratimAe~ dhAraNa kIM aura vAgavaTa yA bAgar3adezameM durdhara mahAvrata grahaNa kiye / taula deza ke yatiyoMmeM inakI bar3I pratiSThA huI / tailaMgadezake uttama - uttama puruSoMne inake caraNoM kI vandanA ko / dravir3a dezake vidvAnoMne unakA stavana 1. rAjasthAna ke jaina sansa, vyaktitva evaM kRtitva, jayapura, 10 49 348 tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA, mahArASTrameM unheM bahuta yaza milA, saurASTrake dhanI dhAvakoMne unake lie mahAmahotsava kiyA, sayadeza (IDarake Asa-pAsakA prAnta) ke nivAsiyoMne unake vacanoMko atizaya pramANa yA, medapAra mezAta) manAmI logoM ko janhoMne pratibodhita kiyA, mAlaveke bhavyajanoMke hRdayakamalako vikasita kiyA, mevAtameM unake adhyAtmarahasyapUrNa vyAkhyAnase vividha vidvAna zrAvaka prasanna hue, kurujAGgalake logoMkA ajJAnaroga dUra kiyA, tUravake SaDdarzana aura tarkake jAnanevAloMpara vijaya prApta kiyA, vairATa (jayapurake Asa-pAsa) ke logoMko ubhayamArga (sAgAra-anagAra) dikhalAye, namiyALa (nimAr3a) meM jinadharma kI prabhAvanA kI, TagarATa haDI-baTI nAgaTa cArla (?) Adi janapadoM meM pratibodhake nimitta vihAra kiyA, bhairava rAjAne unakI bhakti kI, indra rAjAne caraNa pUje, majAdhirAja devarAjane caraNoMkI ArAdhanA kI, jinadharmake ArAdhaka mudilipAra, rAmanAtha rAya, ghommarasarAya, kalaparAya, pANDurAya Adi rAjAoMne pUjA kI aura unhoMne aneka tIrthoM kI yAtrA ko / vyAkaraNa-chanda-alaMkAra-sAhitya-tarka-Agama-adhyAtma Adi zAstrarUpI kamaloMpara vihAra karane ke lie ve rAjahaMsa the aura zuddha dhyAnAmRtapAnakI unheM lAlasA' thii"| nandisaMghakI paTTAvalImeM jo yaha prazasti dI gayI hai vaha AMtazayoktipUrNa mAlUma par3atI hai, para isameM sandeha nahIM ki bhaTTAraka jJAnabhUSaNa medhAvI aura prabhAvazAlI the| inake vyaktitvake sambandhameM zabhacandra-paTTAlise pUrA prakAza prApta hotA hai| isa paTTAvalike navama anucchedameM batAyA hai ki inhoMne aneka janapadoMmeM vihAra kara pratiSThA prApta kI thii| likhA hai___"inake (bhuvanakotike) paTTarUpI udayAcalake lie sUrya ke samAna, gurjaradezameM sarvaprathama sAgAradharmake pracAraka, ahIra-AbhIra deza meM svIkRta ekAdaza pratimAse pavitra zarIravAle, vAgvara dezameM aMgIkRta durddhara mahAvatake bhArako dhAraNa karanevAle, karNATaka dezameM UMce-UMce caityAlayoMke darzanase mahApuNyako upArjita karanevAle, taulava dezake mahAvAdIzvara vidvajjanoM aura cakravattiyoMmeM pratimA prApta karanevAle, tailaMga dezake sajjanoMse pUjita caraNakamalavAle, draviDa dezake suvijJosa stuti kiye jAnevAle, mahArASTra dazameM ujjvala yazakA vistAra karanavAle, saurASTra dezake uttama upAsakoMse mahotsava manAye jAnevAla. samyagdarzanase yukta rAyadezake nivAsI prANisamUhase pramANIkRta vAkyavAle, medapATa 1. nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura itihAsa, prathama saMskaraNa, san 1942, pR. 529-30 / prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 349 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezake aneka ajJajanoMko udbodhita karanevAle, mAlava dezake bhavyoMke hRdayakamalako vikasita karaneke lie sUryake samAna, mevAta dezake anyAnya vijJa upAsakoMko apane Adhyatmika vyAkhyAnoMse rajita karanevAle, kurujAMgala dezake prANiyoMke jAna leMgako sTAra ke lie vaidyake samAna, turaba dezameM SaDdarzana nyAya Adike adhyayanase utpanna akharva garvako dabAkara vijaya prApta karanevAle, virAT dezameM ubhaya mArgako pradarzita karanevAle, namiyAr3a dezameM jinadharmakI atyanta prabhAvanA aura nava hajAra upadezakoMko niyata karanevAle, raMga, rATa, har3I, vaTo, nAga aura cAla Adi aneka janapadoMmeM jJAnapracArake lie vihAra karanevAlaM zrImalasaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgacchake dillI siMhAsanake adhipati, apane pratApase diGamaNDalakA AkramaNa karanevAle, aSTAMgayukta samyaktva Adi aneka gaNagaNase alaMkRta aura zrImAn indrAdi bhUpAloMse pUjita caraNakamalavAle, gajAntalakSmI, dhvajAntapuNya, nATadhAntabhoga, samudrAntabhUmibhAgake rakSaka, sAmantoMke mastakase ghRSTa caraNavAle zrI devarAyase pUjitapAdapanavAle, jinadharmake ArAdhaka muditapAlarAya, rAmanAtharAya, bommasarAya, kalparAya, pANDurAya Adi aneka rAjAoMse cacita caraNayugalavAle, aneka tIrthayAtrAoMko sampanna karanevAle, mokSalakSmIko vazIbhUta karanevAle, ratnatrayase suzobhita zarIravAle, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, sAhitya, nyAya aura adhyAtmapramukha zAstrarUpI mAnasarovarake rAjahaMsa, zaddhadhyAnarUpI amatapAnako lAlasA karanevAle aura vasundharAke AcArya zrImadbhaTTArakavarya zrIjJAnabhUSaNa hue' !" sthitikAla AcArya jJAnabhUSaNa bhaTTAraka bhuvanakotike pazcAt sAgavAr3Ake paTTapara Asona hue| inakA prAcIna ullekha nimnalikhita mUrtilekhameM pAyA jAtA hai_ "saMvat 1531 varSe vaisAkha dado 5 budhe zrImUlasaMghe bha0 zrIsaphalakotistatpaTTe bha0 bhuvanakIrtidevAstatpaTTe bha0 zrIjJAnabhUSaNadevastadupadezAt meghA bhAryA TIgU praNamaMti zrI giripure rAvala zrI somadAsa rAjJI gurAI surAjye" arthAt vi0 saM0 1531 vaizAkha kRSNA dvitIyAmeM inake sAnnidhya meM yaha pratiSThA sampanna huI hai| zrI joharApurakarane jJAnabhUSaNakA bhaTTAraka-kAla 1534 mAnA hai, para yaha samaya yuktisaMgata pratIta nahIM hotaa| DaoN0 premasAgarane apane hindI jainabhaktikAvya aura kavi'meM inakA samaya vi0saM0 1532-1557 mAnA 1. zubhacandra paTTAli, anuccheda 9 / 2. bhaTTAraka sampradAya, solApura, 10 158 / 3, hindI jaina bhakti kAvya aura kavi, bhAratIya jJAnapITha, pR0 73 / 350 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-parAmparA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, para DUMgarapuravAle abhilekhase jJAta hotA hai ki mAnabhUSaNa vi0 saM0 1531 yA isake pahale hI bhaTTAraka gaddIpara AsIna hae the| inhoMne vi0 saM0 1560 meM 'tattvajJAnataraMgiNI kI racanA kI hai, jisakI puSpikAmeM inake nAmake pUrva 'mumukSu' zabda jur3A huA milatA hai| isase yaha dhvanita hotA hai ki vi0 saM0 1560 yA usake do-eka varSa pUrNa ho me bhaTtAkada chor3a ke anya abhilekhoMse yaha jJAta hotA hai ki vi0 saM0 1557 taka ye nizcitarUpase bhaTTAraka padapara AsIna rahe haiN| isake pazcAt ye apane ziSya vijayakotiko bhaTTAraka padapa ra pratiSThita kara svayaM sAhityasAdhanAmeM pravRtta hue haiN| bhaTTAraka padapara pratiSThita hote hI jJAnabhUSaNake kAryakAla meM aneka mahattvapUrNa pratiSThAeM sampanna huI haiN| inhoMne 1531meM DUgarapurameM sahasrakUTa pratiSThAkA saMcAlana kiyA / 1534 phAlguna zuklA dazamomeM Ayojita pratiSThA mahotsabake samaya pratiSThita kI gayI matiyAM aneka sthAnoMpara Aja bhI prApta hotI hai| vi0 saM0 1535meM inhoMne do pratiSThAoMmeM bhAga liyA thaa| eka pratiSThAkA nirdeza jayapurake chAbar3oMke mandirameM aura dUsarokA ullekha udayapurake mandirameM milatA hai| vi0 saM0 1540 meM haMvar3a jAti zrAvaka lAkhA evaM usake parivArane inhIMke Adezase AdinAthasvAmIkI pratiSThA karAyI thii| inake tattvAvadhAna meM vi0 saM0 1543, 1544 evaM 154' meM vividha pratiSThA-mahotsava sampanna hue the| vi0 saM0 1552meM eka bRhad Ayojana huA, jisameM bhaTTAraka jJAnabhUSaNa sammilita hue the| vi0 saM0 1557 taka sampanna huI pratiSThAoMmeM inake sammilita honeke ullekha prApta hote haiN| vi0 saM0 1560 aura 1561meM sampanna huI pratiSThAoMmeM inake ziSya bhaTTAraka vijayakItikA ullekha milatA hai ! yathA___ "saMvat 1560 varSe zrI mUlasaMdhe bhaTTAraka zrI jJAnabhUSaNa tatpaTTe bha0 zrI vijayakotigurUpadezAt bAI zrIgroddhana zrobAI zrIvinaya zrovimAna paMktiyataudyApane zrIcandraprabha"....." "saMvat 1561 varSe caitra vado 8 zukra zrI mUlasaMdhe sarasvatIgacche bhaTTAraka zrI sakalakoti tatpaTTe bha0 zrI bhavanakoti tatpaTTe bha. zrIjJAnabhUSaNa tatpaTTe bha0 vijayakAttigurupadezAt havaDa jJAtIya zreSThi lakhamaNa bhAryA maragadI suta zre0 samathara bhAyoM macakU suta zre0 gaMgA bhAryA valli suta harakhA horA jhaThA nityaM zrI Adozvara praNamaMti bAI macaka pitA doso rAmA bhAryAH pUrI puSI raMgI ete praNamati / " ataeva bhaTTAraka jJAnabhUSaNakA samaya vi0 saM0 1500-1562 hai| prabhutAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 351 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAe~ bhaTTAraka jJAnabhUSaNane saMskRta aura hindo donoM hI bhAyoMmeM racanAe~ likhI haiM / nimnalikhita saMskRta-racanAe~ prasiddha hai 1. Atmasambodhana kAvya 2. RSimaNDalapUjA 3. tattvajJAnataraMgiNI 4. pUjASTakaTIkA 5. paJcakalyANakodyApanapUjA 6. neminirvANakAdhyakI paJjikATIkA 7. bhaktAmarapUjA 8. zrutapUjA 9. sarasvatIpUjA 10. sarasvatIstuti 11. zAstramaNDalapUjA hindI racanAe~ 1. AdIzvaraphAga 2. jalagAlanarAsa 3. posaharAsa 4. paTkamarAsa 5. nAgadrArAsa Atmasambodhana-Atmasambodhana AdhyAtmika kRti hai| isakI prati jayapurake bAbA dulocandake zAstrabhaNDArameM saMgrahIta hai! sattvajJAnataraMgiNI-isa granthameM 18 adhyAya haiM aura samasta padyasaMkhyA 536 hai / kavine anta meM apanA paricaya nimna prakAra nibaddha kiyA haijAtaH zrIsakalAdikotimunipaH zrImUlasaMghegnagI statpaTTodayaparvate ravirabhUdbhathyAMbujAnaMdakRt / vikhyAto bhuvanAdikotiratha yastatpAdakaMje rataH tatvajJAnataraMgiNIM sa kRtavAnetA hi cidbhUSaNaH // 21 // spaSTa hai ki jJAnabhUSaNake praguru sakalakIti aura guru bhuvanakoti the| isa 1. tattvajJAnataraMgiNI, 18 / 21 / 352 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha meM zuddha caitanyasvarUpakA pratipAdana kiyA gayA hai| dhyAna, meda-vijJAna, kAra-mamakArakA tyAga, ratnatrayasvarUpa, zuddha caitanyarUpakA vistArase vivecata kiyA gayA hai| batAyA hai ki zuddha caitanyasvarUpakA smaraNa hI samasta sukha pradAna karanevAlA, mohako jItanevAlA, azubha Asrava evaM duSkarmoM kA hartA, samyagdarzana, samyagjJAna aura pranyacArika pratisAdhaka aura manuSyajanmako saphalatAkA sUcaka hai / saukhyaM mohajayo'zubhAsravahatirnAzotiduSkarmaNA matyaMsaM ca vizuddhatA nari bhavedArAdhanA tAttvikI / ratnAnAM tritayaM tujanma saphalaM saMsArabhInAzanaM cidrUpormitismRtezca samatA sadbhyo yazaH kIrttanaM // AcAryane batAyA hai ki medavijJAnake binA zuddha virUpakA dhyAna nahIM kiyA jA sakatA hai / jo bheda-vijJAnakA dhArI hai, use yaha sArA saMsAra bhrAnta pratIta hotA hai / ataeva bhedavijJAna kI prApti ke lie nirantara prayAsa karanA cAhiye | AcAryane likhA hai unmattaM prAMtiyuktaM gatanayanayugaM digvimUDhaM ca suptaM nizcita prAptamUrccha jalavahanagataM bAlakAvasthametat / svasyAdhInaM kRtaM vA grahilagatigata vyAkulaM mohadhUrtaH sarvaM zuddhAtmadRgbhIrahitamapi jagad bhAti bhedajJacittaM / isa prakAra isa tattvajJAnataraMgiNImeM zuddha cetanyakI prAsike liye paradravyoMke tyAgakA varNana kiyA hai / Atmatattvako avagata karaneke lie yaha grantha upAdeya hai / bhaktAmara zruta, sarasvatI, zAstramaNDala Adi pUjAgranthoM meM tattadapUjAoMkA saMkalana kiyA gayA hai| pUjASTakameM ATha pUjAoMkI svopajJa TIkA hai| samasta kRti daza adhikAroM meM vibhakta hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1528 hai / antima puSpikA nimna prakAra hai " iti bhaTTArakazrIbhuvanako siziSya munijJAna bhUSaNaviracitAyAM svakRtASTakadazakaTIkAyAM vidvajjanaballabhasaMjJAyAM nandIzvara dvIpajinAlayAcana varNanIyenAma dazamo'dhikAraH // " 1. ta0 taraMgi0, 25 2. vahI, 62 / prabhuddhAcArya evaM paramparApovakAcArya: 353 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdozvaraphAga--phAgasambandhI hindIko racanAmoMmeM isa kRtikA viziSTa sthAna hai| isa kRtimeM AditIrthakarakA jIvanacarita varNita hai| ArambhakA aMza saMskRtameM likhA gayA hai aura avaziSTa hindIme / 239 padya saMskRtameM likhe gaye haiM aura zeSa 262 hindiimeN| samasta padyoMkI saMkhyA 501 hai| tIrthakara AdinAthakA janma, zaizavAvasthA aura yuvAvasthAkA sAMgopAMga citraNa kiyA gayA hai| nIlAJjanAke natya karate samaya vilIna ho jAne ke kAraNa AdinAtha saMsArase virakta ho jAte haiN| kavine isa ghaTanAkA sajIva citraNa karate hue likhA hai-- Ahe dhiga-dhiga iha saMsAra, bekAra apAra asAra / nahIM sama mAra samAna kumAra, ramA parivAra / / Ahe ghara pura nagara nahIM nija raja sama rAja akAja / hya gaya payadala cala mala sarikhaDa nAri samAja // Ahe Ayu kamala dala sama caMcala capala zarIra / yauvana dhana ica athira karama jiya karatala nora / / Ahe bhoga viyoga samantita roga taNa ghara aNg| moha mahA muni nidita nidita nAdIya saMga / / Ahe chedana bhaMdana vedana doThoya naraga mjhaari| bhAminI bhoga taNai phali tau kima bAMdhai nAri / / posaharAsa-yaha vratavidhAnake mahAtmyapara AdhArita rAsa hai| bhASA evaM zailIkI daTise isameM rAsokAvya jesI sarasatA aura madhuratA pAyI jAtI hai| kavine kRtike antameM apanA nAmAMkana kiyA hai-- vAri ramaNiyamugatija sama anupa sukha anubhava ! bhava ma kAri punarapi na yAvai iha bU phalajasa gamai / / te nara posaha kAna bhAvai eNi pari posaha dharaija nara nAri sujaNa / jJAna bhUSaNa guru ima bhaNai, te nara karai bakhANa !! isI prakAra SaTkarmarAsa karmasiddhAnsapara AdhArita hai| isameM devapUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, sayama, tapa aura dAna ina SaTkarmoM ke pAlana karanekA sundara upadeza diyA hai| isameM 53 chanda haiM aura antima chandameM kavine apane nAmakA ullekha kiyA hai| 'jalagAlanarAsa' meM 33 padya haiN| isameM jala chAnanekI vidhikA rAsazailImeM varNana hai / isa prakAra jJAnabhUSaNane sAhitya, saMskRti aura samAjake utthAnake kArya kiye haiN| 354 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako nAcArya-paramparA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka abhinava dharmabhUSaNa dharmabhUSaNa nAmake kaI AcArya hue haiN| eka dharmabhUSaNa ve haiM, jo bhaTTAraka dharmacandrake paTTapara AsIna hae the, jinakA ullekha barAra prAntake matilekhoMmeM pAyA jAtA hai| ye matilekha zaka saMvat 1522, 1535, 1572 aura 1577 meM utkoNita haiN| dvitIya dharmabhaSaNa ve haiM, jinake AdezAnusAra kezavavarNIne apanI gommaTasArako jIvatatvapradIpikA nAmaka kannaDaTIkA zaka saMvat 1281 / I0 san 1359) meM racI hai| tRtIya dharmabhUSaNa ve haiM, jinakA vijayanagarake zilAlekha naM0 2meM uparyukta do dharmabhUSaNoMse pahale ullekha AyA hai| sambhavataH ye amarakItike guru the| caturtha dharmabhUSaNa amarakotike ziSyake rUpameM aura pUrvokta dharmamA prazikSaNa meM sthiti hai aura ye siMhandI vratIke sadharmA' haiN| ____ abhinava dharmabhUSaNa ukta cAroM dharmabhUSaNoMse bhinna vyakti haiN| inakA ullekha vijayanagarake zilAlekha naM0 rameM darddhamAna bhaTTArakaka ziSyake rUpame AyA hai| nyAyadIpikAmeM tRtIya prakAzakI puSpikAvAkyameM tathA granthAntameM Aye hue pachameM dharmabhUSaNane apane ko barddhamAna bhaTTArakakA ziSya batalAyA hai / likhA hai "iti zrImadartamAnabhaTTArakAcAryagurukAruNyasiddhasArasvatodayazrImadabhinavaghUrmabhUSaNAcAryaviracitAyAM nyAyadIpikA parokSaprakAzastRtIyaH / / " madgurovaMdamAnezo barddhamAnadayAnidheH / zrIpAdasnehasambandhAtsiddherya nyAyadIpikA / / vijayanagarake zaka saMvat 1307 I0 san 1385)ke abhilekhameM abhinava dharmabhuSaNako guruparamparA prApta hotI hai / isa paramparAmeM mUlasaMgha, balAtkAragaNa aura sarasvatIgacchameM pAnandi, dharmabhUSaNa, amarakIti, dharmabhUSaNa bhaTTAraka dvitIya, varddhamAna munIzvara aura dharmabhaSaNa tRtIyakA nirdeza prApta hotA hai / isI prakAra zravaNabelagolAke zilAlekha naM0 111meM bhI dharmabhUSaNako guruparamparA nirdiSTa milatI hai| yaha abhilekha zaka saMvat 1295kA hai| isameM mUlasaMgha balAtkAragaNake AcAryoMkA ullekha karate hue devendrakIrti, vizAlakIrti, 1. yo DaoN0 dararArIlAla koThiyA dvArA likhita nyAyadIpikAkI prastAvanA, vIrasevA mandira, san 1945, pR0 91 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 355 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakotideva maTTAraka, dharmabhaSaNa prathama, amarakItiprAcArya, dharmabhUSaNa dvitIya aura varddhamAnasvAmIke nAma Aye haiM / ina donoM abhilekhoMkA tulanAtmaka adhyayana karanese dharmabhUSaNa, amarakoti, dharmabhUSaNa dvitIya aura varddhamAna muni ye nAma samAnarUpase Ate haiN| isa tulanAse yaha bhI spaSTa hai ki zaka saMvat 1295ke pazcAt tRtIya dharmabhUSaNa jinakA nAma abhinava dharmabhUSaNa hai hue hoNge| zravaNa belagolAke abhilekhase yaha spaSTa hai ki zaka saMvat 1295ke pazcAt hI abhinava dharmabhUSaNako bhaTTAraka pada milA hogaa| sthitikAla abhinava dharmabhUSaNako nizcita tithikA parijJAna nahIM hai 1 DaoN0 pro0 horAlAlajIne dvitIya dharmabhUSaNako niSadyAke nirmANakA samaya zaka saMvat 1295 batalAyA hai / DaoN0 darabArAlAla koThiyAne likhA hai ki 'kezavava ko apanI gommaTasArakI jIvatattvapradIpikA nAmaka TokA likhane kI preraNA evaM Adeza jina dharmabhuSaNase prApta huA, ve dharmabhUSaNa ho dvitIya dharmabhuSaNa hoMge / inake paTTakA samaya yadi 25 varSa bhI ho, to paTTArUr3ha honekA samaya zaka saMvat 1270 pahuMca jAtA hai / kezavavarNIne apanI ukta TokA zaka saMvat 1281meM pUrNa ko| itanI vizAla TokAko likhane meM 11 varSakA samaya laganA sambhava hai / ataeva prathama aura tRtIya dharmabhUSaNa kezavavarNIke preraka nahIM ho sakate haiN| tRtIya dharmabhUSaNa jIvatasvapradIpikAke samAptikAlase lagabhaga 19 varSa pazcAt garupaTTake adhikArI hue jAna par3ate haiM / ataeva TokAkI preraNAke samaya unakA astitva hI na rahA hogaa| prathama dharmabhUSaNa bhI TokAke preraka nahIM ho sakate, kyoMki inakA paTTakAla sambhavataH zaka saMvat 1220-1245 honA cAhiye / ataeva dvitIya dharmabhUSaNako hI kezavavargIkA preraka mAnA jA sakatA hai|' tRtIya dharmabhUSaNa zaka saMvat 1295-1307ke madhya kisI bhI samaya apane guru varddhamAna bhaTTArakake padapara AsIna hue haiN| yadi paTTapara AsIna honeke samaya inako avasthA.20 varSa bhI mAnI jAye, to janmatithi zaka saMvat 1280 (I0 san 1358)ke lagabhaga AtI hai| isakI puSTi vijayanagara sAmrAjyake abhilaMkhoMse bhI hotI hai| isa sAmrAjyake svAmI prathama devarAya aura unakI patnI bhImAdevo vakhamAna guruke ziSya dharmabhUSaNake parama bhakta the tathA unheM apanA guru mAnate the / padmAvatI bastIke eka abhilekhase avagata hotA hai ki rAjAdhirAja paramezvara devarAya prathama va mAna munike ziSya dharmabhUSaNa guruke 1. nyAyabIpikA, prastAvanA, pR0 92-97 / 356 : sIpaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNoMmeM namaskAra kiyA karate the / isa kathana kI puSTi dazabhaktyAdimahAzAstrase bhI hotI hai rAjAdhirAjaparamezvaradevarAyabhUpAlamaulilasadaMdhisarojayugmaH / zrIbaddha mAnamuni vallabhamodaya mukhyaH zrIdharmabhUSaNa sukhI jayati kSamAdayaH " / / uparyukta padyase spaSTa hotA hai ki vijayanagaranareza prathama devarAya hI 'rAjAdhirAjaparamezvara' ko upAdhise vibhUSita the / inakA rAjyakAla sambhavataH I0 san 1418 taka rahA hai aura dvitIya devarAyakA samaya I0 san 1419 se 1446 taka mAnA jAtA hai / ataH ina ullekhoMke AdhArase yaha dhvanita hotA hai ki vRddha mAnake ziSya dharmebhUSaNa hI prathama devarAyake dvArA sammAnita the / ataeva abhinava dharmabhUSaNa prathama devarAyake samakAlIna haiN| isa prakAra inakA antima samaya I0 san 1418 AtA hai / 0 uparyukta vivecanake AdhArapara abhinava dharmabhUSaNa kA samaya I0 san 13581418 hai | zrI DaoN0 darabArIlAla koThiyAne batAyA hai ki 'nyAyadIpikA pR0 21 meM 'bAlizAH' zabdoMke sAtha sAyaNake sarvadarzanasaMgrahase eka paMkti uddhRta kI hai / sAyaNakA samaya zaka saMvat 13vIM zatAbdikA uttarArddha hai kyoMki zaka saM 1312kA eka dAnapatra milA hai, jisase ve isI samayake vidvAna siddha hote haiM / nyAyadIpikA meM AyA huA bAlizAH pada abhinava dharmabhUSaNako sAyaNakA samakAlIna siddha karatA hai| donoM hI vidvAna vijayanagarake rahanevAle the / ataeva unakA samakAlIna honA bhI siddha hai / ' racanAe~ abhinava dharmabhUSaNa rAjAoM dvArA mAnya evaM labdhapratiSTha yazasvI vidvAna the| inake dvArA racita nyAyadIvikAnAmaka eka nyAyagrantha upalabdha hotA hai / isa grantha meM tIna prakAza yA pariccheda hai / prathama prakAzameM pramANakA sAmAnya lakSaNa, usakI prabhANatA, boddha, bhATTa, prAbhAkara aura naiyAyikoM dvArA mAnya pramANalakSaNoM kI samIkSA kI gayI hai / dvitIya prakAzameM pramANake bheda aura pratyakSakA lakSaNa varNita hai / bauddhoM dvArA abhimata pratyakSalakSaNakA nirAkaraNa karaneke pazcAt yogAbhimata sannikarSakA nirAkaraNa kiyA gayA hai| pratyakSa ke sAMvyavahArika pratyakSa aura pAramArthika pratyakSake svarUpa aura bhedoMkA kathana kiyA hai / isa prakAzake antameM sarvajJasiddhi evaM arahantako sarveza siddha kiyA gayA hai / | 1. prazastisaMgraha jaina siddhAnta bhavana, ArA, 10 125 / prabuddhAcArya evaM paramparApovakAcArya : 357 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakAzameM parokSapramANakA vistArase varNana kiyA hai| parokSake meda aura unameM jJAnAntarasApekSatAkA kathana kara smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAnakA nirUpaNa kiyA hai / sAdhana aura sAdhyake lakSaNakathanake anantara svArthAnumAna aura parArthAnumAnoMkA pratipAdana kiyA gayA hai / bauddhAbhimata vairUpya aura naiyAyikAbhimata pAJcyarUpyakA nirAkaraNa kara vijigISukathA aura vItarAgakayAkA samAlocana kiyA hai / anyathAnupapattirUpa hetuke samarthana ke pazcAt hetvAbhAsa, udAharaNAbhAsa, upanyAbhAsa aura nigamanAbhAsake lakSaNa batalAye gaye haiM / Apa naya, anekAnta aura saptabhaMgIke bhedoMkA pratipAdana kiyA hai / isa prakAra isa choTese grantha meM nyAyazAstrasambandhI siddhAntoMkA acchA samAveza kiyA gayA hai / bhaTTAraka varddhamAna prathama varddhamAna bhaTTArakane barAMgacaritakI racanA kI hai| ye mUlasaMgha balAtkAragaNa aura bhAratIgacchake AcArya haiN| 'paravAdipaMcAnana' inakI upAdhi thI / kahA jAtA hai ki balAtkAragaNameM sarasvatIgaccha aura usake paryAya bhAratI, vAgezvarI, zAradA Adi nAmoMkA prayoga vi0 saM0 14vIM zatose prArambha huA hai / sarasvatI yA bhAratIgaccha ke sambandhameM yaha mAnyatA pracalita hai ki digambara saMghake AcArya pacanandine zvetAmbaroMse vivAda kara pASANako sarasvatI mUttise mantrazaktidvArA nirNaya karAyA thaa| yaha vivAda girinAra parvatapara huA kahA jAtA hai / isI kAraNa kundakundAnvaya pracalita huA / balAtkAragaNakA sabase prAcIna ullekha AcArya zrIcandrane kiyA hai / inake dIkSAguru AcArya zrI nandI aura vidyAguru AcArya sAgarasena the / ye mahArAja bhojake samaya meM dhArAnagarI meM nivAsa karate the / isa gaNa meM dUsare AcArya kezavanandi hue / anantara pakSopavAsI padmaprabha hue| inakI ziSyaparamparAmeM nayanandI, zrIdhara, candrakauti, zrIdhara, vAsupUjya, nemicandra, padmaprabha kumudacandra, vezanandi, zravaNasena, vanavAsi vasantakIrti prabhRti AcArya hue haiN| isa paramparAkI 26vIM pIr3hI meM varddhamAna bhaTTArakakA ullekha milatA hai / kavine isa kAvyakI prazastimeM likhA hai svastizrImUlasaMghe bhuvi viditagaNe zrIbalAtkArasaMjJe zrIbhAratyAkhyagacche sakalaguNanidhirvarddhamAnAbhidhAnaH / 1. bhaTTAraka sampradAya, vidyAdhara joharApurakara, solApura 1958 I0 pR0 44-45 / , 358 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! AsoTTArako'sau sucaritamakarocchro varAGgasya rAjJo bhavyazAMsi tanvat bhUmi caritamidaM vartatAmArphatAram // ! sthitikAla i AcArya varddhamAnane apane gurukA nirdeza nahIM kiyA hai| jaina sAhitya paramparAme nandisaMghake eka varddhamAna bhaTTAraka haiM, jinakA dazabhaktyAdimahAzAstra hai aura jo devendrakItike ziSya haiN| inakA samaya I0 san 154 ke lagabhaga hai / balAtkAragaNameM do vaddhamAna prasiddha haiM / prathama vaddhamAna vaha haiM, jo nyAyadIpikA ke karttA dharmabhUSaNake guru haiM aura dvitIya hummacca zilAlekha ke racayitA haiM | vijayanagara ke zilAlekha se avagata hotA hai ki caddha mAnake ziSya dharmabhUSaNa hue| inake samayameM zaka saMvat 1307 ( I0 san 1385) ko phAlguna kRSNA dvitIyAko rAjA hariharake mantrI caitradaNDanAyakake putra irugappane vijayanagara meM kunyanAthakA mandira banavAyA thA / barAMga0 13/87 1 nyAyAcArya paNDita darabArIlAla koThiyAne nyAyadIpikA kI prastAvanA meM likhA hai -- "vijayanagaranareza prathama devarAya hI rAjAdhirAja paramezvarakI upAdhi se vibhUSita the / inakA rAjya sambhavataH 1418 I0 taka rahA hai aura dvitIya devarAya san 1419-1446 I0 taka mAne jAte hai| ataH ina ullekhoMse spaSTa hai ki varddha mAnake ziSya dharmabhUSaNa tRtIya ( granthakAra ) hI devarAya prathamake dvArA sammAnita the / prathama athavA dvitIya dharmabhUSaNa nahIM, kyoMki ve vaddhamAnake ziSya nahIM the / prathama karmabhUSaNa zubhakIrtike aura dvitIya dharmabhUSaNa amarakIrtike ziSya the / ataeva yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki abhinava dharmabhUSaNa devarAya prathamake samakAlIna haiM / " | isa sandarbha meM zrIkoThiyAjIne dharmabhUSaNako sAyaNakA samakAlIna siddha kara unake samayakI pUrva sImA zaka saMvat 1280 ( I0 san 1358) mAnI hai / isa adhyayana ke prakAzameM varddhamAna bhaTTArakakA samaya dharma bhUSaNa ke guru honeke kAraNa I0 sankI 14vIM zatIkA uttarAddha hai| 1. svasti zakavarSe 1307 pravartamAne krodhanavatsare phAlguna mAse kRSNapakSe dvitIyAyAM tithI zukravAsare --- jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 4, 50 90 / 2. nyAyadIpikA, vIra sevA mandira, sarasAvA, vartamAna dillI, san 1945 I0, prastA banA pu0 99 / 3. nyAyadIpikAkA 'bAlizA:' pada unheM mAyaNake samakAlIna hone kI ora saMketa karatA hai / vahI pu0 99 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 359 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ! ! 1 vindhyagirike eka abhilekhase varddhamAna bhaTTArakakA samaya zaka saMvat 1285 ( I0 san 1363) siddha hotA hai| zrI DaoN0 e0 ena0 upAdhyene jaTAsinandI dvArA viracita varAGgacaritakI aMgrejI prastAvanA meM bhaTTAraka ImAnakA samaya 13vIM zatoke pazcAt ho anumAnita kiyA hai / ataeva varAGgacarita mahAkAvya ke racayitA barddhamAna bhaTTArakakA samaya I0 sankI 14vIM zatI hai| racanA bhaTTAraka varddhamAnane saMskRta bhASA meM 'varAMgacarita' nAmaka mahAkAvya likhA hai / isameM 13 saga~ haiN| sagoM kA nAmakaraNa kathAvastuke AdhArapara kiyA gayA hai / varAMga, 22veM tIrthaMkara neminAtha aura zrIkRSNake samakAlIna dhorodAtta nAyaka haiN| inako kathAvastu kaviyoMko bahuta priya rahI hai| yahI kAraNa hai ki 7vIM zatI se hI ukta nAyakapara mahAkAvya likhe jAte rahe haiM / saMskRta ke atirikta kannar3ameM dharaNi paM0 kA varAGgacarita evaM hindImeM lAlacandra aura kamalanayanakRta varAGgavarita bhI upalabdha haiM / prastuta kAvyakA pramANa 1383 zloka hai / . isa kAvya meM kathAko anviti sargavibhAjana aura chandoMmeM abhivyanjana ye tInoM milakara prabandhake bAhya rUpakA nirmANa karate haiN| vicArapradhAna honese isa kAvya meM prakRti-citraNakI alpatA hai| phira bhI bhAvAtmaka citroMkI kamI nahIM hai / kathAvastu bhI zrRMkhalAbaddha hai / darzana yA dharmatattva ghaTanAoMke kramameM bAdhaka nahIM hai / ghaTanAoM, prasaMgoM aura varNanoMko isa prakAra prastuta kiyA gayA hai, jisase mArmika sthala svayaM upasthita hote gaye haiN| rAjakumAra varAMga janma letA hai / usakA 10 sundariyoMke sAtha vivAha ho jAtA hai aura usakI yogyatA se prabhAvita honeke kAraNa bar3e putrake rahate hue bhI rAjA dharmasena use yuvarAja banA detA hai / vimAtAko yaha bAta khaTakatI hai / usakA sautelA bhAI suSeNa mI rAjakumAra varAMgase IrSyA karatA hai / vimAtA aura bhAI donoM mantrI se milakara SaDyantra racate haiM aura eka duSTa ghor3e dvArA kumArakA apa haraNa karA dete haiM / ghor3A eka andhakUpameM kumArako lekara kUda jAtA hai / usa andhakUpase nikalane meM asamartha rahanese usa duSTa ghor3ekI mRtyu ho jAtI haiM aura kumAra kisI prakAra bacakara nikala AtA hai| isa ghora araNyameM use vyAghra, ajagara, bhilla AdikA sAmanA karanA par3atA hai| vaha kisI prakAra ina saMkaToMse mukti prApta karatA hai / kavine ina ghaTanAoMko saprANa banAneke 1. jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhilekha - saM0 111, pR0 224 / 360 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye nATakIya tattvoMkI yojanA bhI kI hai| phalataH Antarika dvandva sahajarUpameM upasthita hue haiN| kisI bhI kAvyakA prabandha tabhI prANavaMta hotA hai, jaba usameM jIvanake samAnavirodhI svaroMkI yojanA kI jAye / kavine AtmaniSTha anubhUtiko vastuparaka bimboM dvArA pAThakoM taka preSita karanekA prayAsa kiyA hai| zRGgAra, vIra, karuNa aura zAnta rasoMkA paripAka sundararUpameM huA hai / kavine kumAra varAGgakI vicAradhArAkA aMkana karate hue likhA hai viyogavanto bhavabhogayogA vAyuHsthiraM no navayauvanaM ca / rAjyaM mahAklezasahasrasAdhya tato na nitye bhavi kiMcidasti // 134 lakSmIriyaM vAritaraGgalolA, kSaNe kSaNe nAzamupaiti tAyuH / tAruNyametatsaridambupUropamaM nRNAM ko'tra sukhAbhilASaH / / 13 / 5 kavine isa kAvyameM sampUrNa jIvanamUlyoMkA ullekha kiyA hai ! kavi AdhyAtmika jIvana ke sAtha lokajIvanakA mo mahattva detA hai| vaha dharmabuddhi, guruvinaya, mitra-bandhusneha, dIna-anAthakaruNAbhAva, zatruoMke madhya pratApapradarzanako jIvanake lie Avazyaka mAnatA hai / jIvanakA antima lakSya bhale hI maktilAbha hai, para saMsArake madhya rahate hae kaThora zrama dvArA saMyamita AcAradhyavahArako jIvanameM utAranA hI vAstavika upalabdhi hai / kavine jIvanazodhanake upakaraNoMkA vizleSaNa karate hue likhA hai samyagjJAnaM sUcaraNayutaM prAptasamyaktvamucce: pAtre dAnaM jinapattivibhoH pUjana bhAvanaM c| dharmadhyAnaM tapasi ca mati sAdhusaGga vitanvana zreyomArgaprakaTanaparaH zrIvarAGgo rarAja // 342 samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrapUrvaka pAtradAna denA. jinendrakI pUjA-bhakti karanA, dharmadhyAna-zubhadhyAna karanA, tapazcaraNa karanA, sAdhu-sajjana aura sadAcArI vyaktiyoMkI saMgati karanA evaM kalyANakArI mArgakA anusaraNa karanA jIvana lakSya hai| __kavine rAtribhojanatyAga, zodhita anna-jalakA grahaNa, maunapUrvaka bhojana, navanItatyAga, kanda-bhakSaNa-tyAga, paMcodambarabhakSaNaphala-tyAga Adiko bhI jIvana ke lie Avazyaka batAyA hai| yaha kAvya dharma, darzana, saMskRti aura lokajIvanake siddhAntoMse sampRkta hai / prayuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 361 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka vijayakIrti bhaTTAraka sakalakIrtine apane tyAga evaM vidvattApUrNa jIvanase gujarAta aura rAjasthAna meM bhaTTAraka saMsthAko lokapriya banA diyA thaa| inake pazcAt bhuvanakIrti aura jJAnabhUSaNane bhI jainaparamparA ke pracAra aura prasAra meM pUrNa yogadAna diyA / vijayakIrti bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke ziSya the aura sakalakIrti dvArA sthApita bhaTTArakagaddI para AsIna hue the| vijayakIrti ke pramukha ziSya bhaTTAraka zubhacandra the, jinhoMne apane gupta kI hai|ttttaark vijayakIrtike prArambhika jIvanake sambandhameM nizcita jAnakArI prApta nahIM hotI / para zubhacandra ke gItoMmeM pAye jAnevAle ullekhoMse yaha jJAta hotA hai ki inake pitAkA nAma zAhagaMga aura mAtAkA nAma ku~ari thaa| inakA zarIra kAmadeva ke samAna sundara thA / bAlyakAla meM inhoMne vizeSa adhyayana nahIM kiyA thA, para bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke samparka meM Ate hI inhoMne gommaTasAra, labdhisAra aura trilokasAra jaise saiddhAntika granthoMke sAtha nyAya, kAvya, vyAkaraNa Adi viSayoMkA bho adhyayana kiyA thA / yuvAvasthA meM hI inhoMne sAdhujIvana grahaNa kara liyA thA aura pUrNataH saMyamakA pAlana kara kaThora sAdhanA svIkAra kI thI / vijayakIrtikI sAdhanAkA varNana AcArya zubhacandra ne rUpaka kAvya ke rUpameM kiyA hai| batAyA hai ki jaba kAmadevako AcArya vijayakItiko sundaratA evaM saMyamakA jJAna huA to vaha IrSyAsi jalabhuna gayA aura krodhita hokara usane unheM saMyamase vicalita karanekA nizcaya kiyA / usane devAGganAoMko bulAyA aura unheM vijayakIrti saMyamako bhaMga karanekA Adeza diyA / vijayakI tikI sAdhanA ke samakSa devAGganAe~ apane kriyAkalApa meM niSphala ho gyiiN| isake pazcAt kAmadevane krodha, mAna, mada evaM mithyAtvakI senA ekatra kii| cAroM ora vasanta Rtu vyApta ho gayI aura amarAiyoM meM koyalako madhura kUja sunAyI par3ane lagI / raNabherI baja uThI aura AcArya vijayakItiko kAmadevakI senAne AveSTita kara liyA / krodha, mAna Adi vikAroMne apane-apane prahAra Arambha kiye, para vijayakIti ke saMyama ke samakSa kAmadevakA eka bhI sainika Thahara na skaa| mohasenA meM bhagadar3a maca gayo / vijayakIrti dhyAna meM tallIna ho gaye / unake samA, dama aura yamake samakSa madanarAja parAjita ho gayA tathA vijayakIrtike cAritrakI nirmalatA sarvatra vyApta ho gayI / zreNikacaritameM vijayakItiko yatirAja, puNyamRti Adi vizeSaNoM dvArA ullikhita kiyA hai jayati vijayakIrtiH puNyamUrtiH sukIrtiH, jayatu ca yatirAjo bhUmipaiH spRSTapAdaH / 362 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayanalinahimAMzujJAnabhUSasya paTTe vividhapara-vivAdi kSamAMdhare vacapAta:' / / vijayakIrtine aneka sAMskRtika aura sAmAjika kAryokA sampAdana kiyA hai| vi0 saM0 1557, 1560, 1561, 1564, 1568 evaM 1570 Adi varSoM meM sampanna honevAlI pratiSThAoMmeM inhoMne bhAga liyA hai| vi0 saM0 1561 meM inhoMne samyagdarzana, samyakajJAna evaM samyakcAritrakI mahattAko vyakta karaneke lie ralatrayakI mUrti pratiSThApita kI' yo / sthitikAla bhaTTAraka vijayakIti jJAnabhUSaNake paTTapara AsIna hue the| jJAnabhUSaNa vi0 saM0 1557 taka gaddIpara AsIna rahe haiN| asaeva vi0 saM0 1557-1570 taka inake bhaTTArakapadapara AsIna rahanekA ullekha milatA hai| zrI DaoN. kastUracanda kAsalIvAlane vijayakItika jIvanakA svarNakAla vi0 saM0 15521570 mAnA hai| unhoMne likhA hai-"ina 18 varSoM meM inhoMne dezako eka nayI sAMskRtika cetanA dI tathA apane tyAga evaM tapasvI jIvanase dezako Age bar3hAyA / saMvat 1557 meM inheM bhaTTArakapada avazya mila gayA thaa|" ataeva vijayakotikA samaya vikramako 16vIM zatAbdI hai| DaoN. joharApurakarane likhA hai-"bhaTTAraka jJAnabhUSaNake paTTaziSya bhaTTAraka vijayakIrti hue / bApane saMvat 1557 ko mAgha kRSNA paMcamIko tathA saMvat 1560 kI vaizAkha zuklA dvitIyAko zAntinAthamUrtiyA~ tathA saMvat 1561 kI vezAkha zuklA dazamIko ratnatrayamati sthApita kI | saMvat 1558 kI phAlguna zuklA dazamIko zrIsaMghane apanI mAMganI AryikA devazrIke lie pacanandi-paMcaviMzatikI prati likhavAyo thii| paTTAvaloke anusAra mallirAya, bheravarAya aura devendrarAyane vijayakotikA sammAna kiyA thaa|" vijayakIti zAstrArthI vidvAna the| inhoMne apane vihAra aura pravacana dvArA bainadharmakA pracAra evaM prasAra kiyA thA / inake dvArA likhita koI bhI pratya abhI taka upalabdha nahIM huA hai / 1. rAjasthAnake jaina saMta, vyaktitva evaM kRtitva, jayapura, pR0 66 para uddhRta / 2. bhaTTAraka sampradAya, solApura, lekhAra 364 / 3. rAjasthAnake jaina saMta, vyaktitva evaM kRtitva, jayapura, pu. 67 / 4. bhaTTAraka sampradAya, solApura, pR0 154-155 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 363 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zubhacandra bhaTTAraka zubhacandra vijayakItike ziSya the| inhoMne bhaTTAraka jJAnabhUSaNa aura vijayakIti ina donoM ke zAsanakAlakA darzana kiyA thaa| inakA janma vi0 saM0 1530-1540 ke madhya meM kabhI huA hogA / zaizavase inhoMne saMskRta, prAkRta evaM dezI bhASAkA adhyayana prArambha kiyA thA / vyAkaraNa, chanda, kAvya, nyAya Adi viSayoMkA pANDitya sahaja meM hI prApta kara liyA thaa| trividhavidyAdhara aura SadbhASAkavicakravartI ye inakI upAdhiyA~ thiiN| inhoMne aneka dezoM meM vihAra kiyA thA / gauDa, kaliMga, karnATaka taulava, pUrva, gurjara, mAlava Adi dezoMke vAdiyoMko parAjita kiyA thA / inakA dharmopadeza sunaneke lie janatA TUTa par3atI thI / inhoMne anya bhaTTArakoMke samAna kitane hI pratiSThA -samArohoMmeM bhI sammilita hokara dharmako prabhAvanA kI thii| udayapura, sAgavAr3A, DUMgarapura, jayapura Adi sthAnoMke mandiroMmeM inake dvArA pratiSThita aneka mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM / AcArya zubhacandrakI ziSyaparamparAmeM sakalabhUSaNa, varNI kSemacandra, sumatikIrti, zrIbhUSaNa Adike nAmollekha milate haiN| inakI mRtyuke pazcAt surmAtakIti inake paTTapara AsIna hue the / sthitikAla DaoN0 joharApurakarane zubhacandrakA bhaTTArakakAla vi0 saM0 1573-1613 mAnA hai | zubhacandrakI mRtyuke pazcAt sumatikIrti unake padapara AsIna hue haiM aura sumatitikA samaya vi0 saM0 1622 hai / ataH bhaTTAraka zubhacandrakA jIvanakAla vi0 saM0 1535 - 1620 honA caahie| 40 varSoM taka bhaTTAraka padapara AsIna rahakara zubhacandra ne sAhitya aura saMskRtikI sevA kI hai / inhoMne tribhuvanakIrtike Agrahase vi0 saM0 1573 kI AzniI zuklA paJcamIko amRtacandrakRta samayasAra kalazoMpara adhyAtmataraMgiNI nAmaka TIkA likhI hai / saMvat 1590 meM IDara nagarake SaDjAtIya zrAvakoMne brahmacArI tejapAla ke dvArA puNyAzravakathA kozakI prati likhavAkara inheM bheMTa kI thii| saMvat 1581 meM inhIM ke upadeza se bar3ajAtIya zrAvaka sAha, horA, rAjU Adine pratiSThAmahotsava sampanna kiye the / " saMvat 1581 varSe poSa vadI 13 zuke dhAmUlasaMghe sarasvatIgacche balAskAragaNe zrI kundakundAcAryAnvaye bha0 zrI jJAnabhuSaNa tatpaTTe zrI bha0 vijayakIti tatpaTTe bha0 zrI zubhacandragurupadezAt bar3ajAti sAha hIrA mA0 rAjU 364 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sata saM0 tArA dvi0 bhAryA poI sutta saM0 mAkA bhAryA hIrA de..."bhA0 nAraMga de bhrA0 ratnapAla bhA-virAlA de suta rakhabhadAsa nityaM praNamati / " saMvat 1599meM DUMgarapurake AdinAthacaityAlaya meM inhIMke upadezase aMgaprajJaptiko pratilipi karavAkara virAjamAna kI gayI thI / saMvat 1607kI vaizAkha kRSNA tattIyAko eka paMcaparameSThIkI mUrti sthApita kI thii| saMvat 1608 kI bhAdrapada dvitIyAko sAgavAr3AmeM 'pANDavapurANa' kI racanA pUrNa kI thI / saMvat 1611 meM karakaNDacarita aura saMvat 1613 meM kArtikeyAnuprekSAko TokA likhI / isa prakAra AcArya zubhacandrakA jIvanakAla 1535-1620 taka AtA hai| racanAeM zubhacandra jJAnake sAgara evaM vidyAoM meM pAraMgata the| grantha-parimANa aura mUlyako dRSTise inakI racanAeM ullekhanIya haiN| saMgha vyavasthA, dharmopadeza evaM AtmasAdhanAke atirikta jo bhI samaya inheM milatA thA, usakA sadupayoga inhoMne grantharacanAmeM kiyA hai| vi0 saM0 1608 meM inhoMne pANDava-purANako racanA kI hai| isa granthako prazastise avagata hotA hai ki isa racanAke pUrva inakI 21 kRtiyAM prasiddha ho cukI thIM / saMskRta aura hindI donoM hI bhASAoM meM inakI racanAeM upalabdha haiN| saMskRta-racanAeM 1. candraprabhacarita 13. aSTAnikAkathA 2. karakanDarita 14. karmadahanapUjA 3. kIrtikeyAnuprekSATIkA 15. candanaSaSThIvratapUjA 4. candanAcarita 16. gaNadharavalayapUjA 5. jIvandharacaritta 17. cAritrazuddhividhAna 6. pANDavapurANa 18. tIsacaubIsopUjA 7. zreNikacarita 19. paJcakalyANakapUjA 8. sajjanacittavallama 20. pallIvratodyApana 9. pAzrvanAthakAvyapaJjikA 21. terahatIpapUjA 10. prAkRtalakSaNa 22. puSpAJjalivratapUjA 11. adhyAtmataraMgiNI 23. sADhavayadvIpapUjA 12. ambikAkalpa 24. siddhacakrapUjA hindI racanAe~ 1. mahAvIrachanda 3. guruchanda 2. vijayakItichanda 4. neminApachanda prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 365 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 5. tattvasA rahA 6. aSTAnikagIta janAoM kArtikeyAnupekSArIkA, sajjanacittaballabha, ambikAkalpa, gaNagharavalayapUjA, candanaSaSThIvratapUjA, terahadvIpapUjA, paMcakalyANaka pUjA, puSpAJjalivratapUjA, sAddha dvayadvopapUjA evaM siddhacakrapUjA Adi saMvat 1608 ke pazcAt arthAt pANDavapurANake bAdako kRttiyA~ hai / 7. kSetrapAlagIta 1. karakaNDucarita -- karakaNDukA jIvana isa kAvyakI mukhya kathAvastu hai aura yaha 15 sargoM meM vibhakta hai / vi0 saM0 1611 meM javAcchapurake AdinAthacaityAlaya meM isa grantha kI racanA pUrNa huI hai| isa grantha ke sahAyaka zubhacandrake pramukha ziSya sakalabhUSaNa bhaTTAraka the / granthakI antima prazasti nimna prakAra hai zrImUlasaMdhe kRti nadisaMghe gacche balAtkAra idaM caritraM / pUjAphaleddha karakaNDurAjJo bhaTTArakazrI zubhacandrasUriH // ndyASTe vikramattaH zate samahate caikAdazAbdAdhike / bhAdre mAsi samujvale yugatithau baje jAcAchapure / zrImacchrI vRSabhezvarasya sadane cakre caritraM tvidaM / rAjJaH zrIzubhacandrasUriyatipazcaMpAdhipasyAd gha. vraM // zrImatsakalabhUSeNa purANe pANDave kRtaM tadAkArasvasiddhaye // tenA'tra sAhAya yena 2. adhyAtmataraMgiNI - isa granthakA AdhAra AcArya amRtacandra ke samayasArake kalaza haiM / isa AdhyAtmika kRtimeM nizcaya aura vyavahAra nayakI apekSA racanA eka prakArase samayasArapara AvRta 1573 hai | AtmatattvakA varNana kiyA gayA hai| yaha TIkA hai / isakA racanAkAla vi0 saM0 3. kArtikeyAnuprekSATIkA - prAkRta bhASAmeM likhita svAmI kArtikeyAnuprekSAkI yaha TIkA hai / isa granthako AcArya zubhacandrako saMskRtaTIkAne vizeSa lokapriya banAyA hai / isa granthakI racanA vi0 saM0 1600 mAgha zuklA ke ekAdazIke dina hisAra nagara meM huI hai| granthakI prazastimeM batAyA hai zrImat vikramabhUpateH paramite varSe zate SoDaze, mAghe mAsidazApravahnimahite khyAte dazamyAM titho / zrImahrImahIsAra-sAra nagare caityAlaye zrIpuroH / zrImI zubhacandradevavihitA TIkA sadA nandatu // 366 : sIrthaMkara mahAvIra aura unakI vAcArya-paramparA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha TIkA zubhacandrake ziSya varNI vImacandrake Apase likhI gayI hai| TokA sarala aura granthake hArdako spaSTa karatI hai| jIvandharacarita-kumAra jIvandharakA jIvanavRtta saMskRptake kaviyoMko vizeSa priya rahA hai| zubhacandrane puNyapuruSa jIvandharake AkhyAnako grahaNa kara 13 sargapramANa yaha racanA listrI hai| isakI samApti vi0 saM0 1603 meM candraprabhacarisa-aSTama tIrthakara candraprabhake pAvana caritako 12 sagomeM nibaddha kiyA gayA hai| granyake antameM AcAryane apanI laghutA pradarzita karate hue likhA hai ki na to chanda-alaMkArakA parijJAna hai, na kAvyazAstrakA, na jainendravyAkaraNakA, na kalApakA aura na shaakttaaynkaa| trilokasAra evaM gommaTasAra jaise mahAna granthoMkA bhI adhyayana nahIM kiyA hai| yaha racanA meM bhaktivaza likha rahA huuN| candanAcarita yaha eka kathAkAvya hai| isameM satI candanAke pAvana evaM ujjavala jIbanakA citraNa kiyA gayA hai / kAvyako kathAvastu pA~ca sa!meM vibhakta hai / isakI racanA vAgaDa pradezake DUMgarapura nagarameM huI hai 1 zAstrANyanekAnyavagAhya kRtvA purANasallakSaNakAni bhUyaH / saccaMdanAcArucaritrametat cakAra ca zrIzubhacandradevaH / / pANDavapurANa-jaina sAhityameM kaurava aura pANDavoMkI kathAkA Arambha jinasena prathamake harivaMzapUrANase hotA hai / svatantrarUpameM isa caritakA praNayana devaprabha sUrine vi0 saM0 1250 meM kiyA hai| pazcAt AcArya zubhacandrane vi0 saM0 1608 meM isa caritakI racanA kI hai| kathAke prArambhameM bhogabhUmikAlameM honevAle 14 kulakaroMke utpattikramake kathanake pazcAt batAyA hai ki RSabhadevane ikSvAku, kaurava, hari aura nAtha nAmaka cAra kSatriyagotra sthApita kiye| kuruvaMzakI paramparAmeM somaprabha, jayakumAra, anantavIrya, kurucandra, zubhaMkara aura dhutikara Adi rAjAoMke pazcAt vizvasena rAjAke putra zAntinAtha tIrthaGkara he| isI paramparAmeM bhagavAn kuntha aura arhanAtha tIrthakara utpanna hue| isake pazcAt isa paramparAmeM zAntanu rAjA utpanna huA / isakI patnIkA nAma savako thaa| ina donoMke parAsara nAmaka putra utpanna huaa| parAsarakA vivAha ranapuranivAsI jananAmaka vidyAdharakI putrI gaGgAke sAtha huA / inake putrakA nAma gAGgeya bhISma pitAmaha thA / parAsara rAjAne yogya samajhakara gAGgeyako yuvarAjapadapara pratiSThita kiyA / eka dina parAsara yamunAke taTapara gaye aura vahA~ ve dhIvarakI kanyAko dekhakara mohita ho gye| kAlAntarameM gAGgeyako pradhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 365 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 bhISmapratijJAke anantara guNavatI yA sampanna huA / isa patnIse parAsarako patnIkA nAma subhadrA thA aura isase utpanna hue| inameM dhRtarASTrakA vivAha mathurA nivAsI kanyA gAndhArIke sAtha sampanna huaa| isase dhRtarASTrako utpanna hue| vidurakA vivAha devaka rAjAkI putrI yojanagaMdhAke sAtha parAsarakA vivAha vyAsanAmaka putra utpanna huA / vyAsakI dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye tIna putra rAjA bhojakavRSTikI duryodhanAdi 100 putra kumudavattIke sAtha sampanna huA / dhRtarASTrane pANDu ke lie rAjA andhakabuSTise unakI putrI kuntokI yAcanA kI / parantu pANDu ke pANDurogase pIDita hone ke kAraNa andhakavRSTine use svIkAra nahIM kiyA / pANDu kAmarUpaNI mudrikA dvArA apanA rUpa badalakara kuntI ke mahalameM jAne-Ane lagA / phalataH kuntI garbhavatI huI aura isa putrakA nAma karNa rakhA gayA / vidhivat vivAha na honeke kAraNa, karNako eka peTImeM rakhakara yamunA meM pravAhita kara diyA gayA aura vaha peTI campApurIke rAjA bhAnuko prApta huii| usane usa tejasvI bAlakako apanI patnI rAdhAko de diyA aura rAdhAne usakA vidhivat pAlana kiyA / kAlAntara meM andhakavRSTine kuntI aura mAdrI ina donoM kanyAoM kA vivAha pANDuke sAtha kara diyA / kuntIse yudhiSThira, bhIma aura arjuna ye tIna putra tathA mAdrIse nakula aura sahadeva ye do putra hue| ye pA~coM hI pANDava kahalAye / kaurava aura pANDavoMko droNAcAryane dhanurvedako zikSA do / eka dina pANDu mAdrIke sAtha krIr3Artha vanameM gaye aura vahA~ AkAzavANI sunakara virakta ho gaye / unhoMne apanI 13 dina Ayu zeSa jAnakara dIkSA grahaNa kI aura pAMcoM putroMko bulAkara unheM rAjya dekara ghutarASTrake adhIna kara diyA / kAlAntara meM kauravoM aura pANDavoMkI IrSyA prajvalita huii| duryodhanate lAkSAgRha meM pANDavoMko dagdha karanekA prayAsa kiyA, para ve suraMgake rAstese baca kara nikala gaye aura grAmAnugrAma dezATana karane lage / hastinApura lauTa Ane ke pazcAt arjunakA vivAha draupadI aura subhadrAke sAtha sampanna huA / tadanantara yudhiSThira dyUtakrIr3A meM samasta rAjya hAra gaye aura 12 varSoM taka unheM banavAsameM rahanA pdd'aa| anta meM rAjyake lie kauravoM aura pANDakA bhayaMkara yuddha huA / yaha kathA paccIsa partho meM vibhakta hai / 2veM parva meM yuddha ke pazcAt pANDava dIkSA grahaNa karate haiM aura durdhara tapazca raNake avasarapara unheM upasargAdi sahana karane par3ate haiN| ve anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva mAdi 12 bhAvanAoMkA cintana kara karmokI nirjarA karate haiM / phalataH yudhiSThira, bhIma aura arjunako muktilAbha hotA hai evaM nakula aura sahadevako sarvArthasiddhilAbha hotA hai / 268 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI lAcArya-paramparA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryane dharmakA mahattva batalAte hue likhA hai dharmAdvairijanasya bhedanamaho dharmAcchubhaM satprabham dharmAdbandhusamAgamaH sumahimAlAbhaH sudharmAtsukham / dharmAtkomalakamrakAyasukalA dharmAtsutAH samatA: dharmAcchIH kriyatAM sadA budhajanA zAstreti dharma: zriyaiH / / pUjAgranthoMmeM tattat viSayoMkI pUnAe~ nibaddha haiM / hindIracanAoM meM mahAvIrachandameM bhagavAna mahAvIrake sambandhameM 27 padyoMmeM stavana haiN| vijayakAtichanda eka aitihAsika kRti hai| yaha kavike guru vijayakotikI prazaMsAmeM likhA gayA hai| isameM 29 padya haiN| yaha eka rUpakakAvya hai| isake nAyaka vijayakIrti haiM aura pratinAyaka kAmadeva / isa rUpakakAvyameM adhyAtmazaktiko vijaya dikhalAyI gayI hai| garun ? padya haiM aura baTArA dijagakI nikara mAnabAda kiyA gayA hai| neminAthachandameM tIrthakara neminAthakai pAvana jIvanakA citraNa 25 padyoMmeM kiyA hai| tattvasAraguhA meM 91 dohe evaM caupAiyA~ haiM / sAta tattvoMkA varNana hai / isa pranthakI racanA dulahA nAmaka zrAvakake anurodhase kI gayI hai| bhaTTAraka vidyAnandi AcArya vidyAnandi balAtkAragaNakI sUrata-zAkhAke bhaTTAraka the| isa zAkhAkA Arambha bhaTTAraka devendrakItise huA hai| ye bhaTTAraka padmanandike ziSya the| padamandike tIna ziSyoMne tIna bhaTTAraka-paramparAe~ Arambha kI haiN| zubhacandrana dillI-jayapurazAkhA, sakalakotine IDara-zAkhA aura devendrakItine sUrata-zAkhAko samRddha kiyA hai / balAtkAragaNa utsara zAkhAmeM vi0 saM0 1264 meM vasantakIrti, vi0 saM0 1266 meM vizAlakoti, tatpazcAt zubhakIti, vi0 saMvat 1271-1296 meM dharmacandra, vi0 saM0 1296-1310 meM ratnakIti, vi0 saM0 1310-5384 meM prabhAcandra aura vi0 saM0 1385-1450 meM padmanandi bhaTTAraka hue| ina padmanandike ziSya devendrakIrti vi0 saM0 1493 meM paTTa para AsIna hue| devendrakItike ziSya vidyAnandi hae / inhoMne vi0 saM0 1499 kI vaizAkha zuklA dvitIyAko eka caubIso mUrti, vi0 saM 1513 kI vaizAkha zuklA dazamIko eka merU tathA caubIso mUrti, vi. saM 1518 ko mAgha zuklA paMcamIko do matiyA~, vi0 saM0 1521 ko gaizAkha kRSNA dvitIyAko eka caubIsI mUrti evaM vi0 saM0 1537 kI vaizAkha zuklA dvAdazIko eka anya1. pANDavapurANa, 18.201 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 369 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrti sthApita kI hai / vi0 saM0 1513 kI caubIsI mUrti AryikA saMyamazrIke liye ghoghAmeM pratiSThita ko gayI thI / vidhAnandike sambandhameM nimnalikhita abhilekha upalabdha haiM saM0 1537 varSa vaizAkha sudi 10 gurau zromUlasaMghe ma0 jinacandrAmnAye maMDalAcArya vidyAnandi tadupadezaM golArArAnvaye piyU putra ||" X X x X x " saMvat 1544 varSe sAla sudi 3 some zrImUlasaMghe bha0 zrIvidyAnandi bhaTTAraka zrIbhuvanakIti bha0 zrIjJAnabhUSaNa gurUpadezAt hUMbaDa sAha cAMdA, bhAryA remAI" ..24 I ina abhilekhoMsa spaSTa hai ki vidyAnandine mandira pratiSThA aura mUrti pratiSThA meM pUrNa yogadAna diyA thaa| sAha lakharAjane paJcAstikAyakI eka prati kharIda kara inheM arpita kI thI | paMcastikAyakI puSpikAmeM batAyA gayA hai "svasti zrImUlasaMce huMbaDa jJAtIya sA0 kAnhA bhAryA rAmati eteSAM madhye sA0 lakharAjena mocathitvA paMcAstikAyapustakaM zrIvidyAnaMdine jJAnAvarNIkarmakSayArtha dattaM zubhaM bhavatu / inake ziSya brahmAjisane bhaDaca meM hanumatcaritakI racanA kI hai| inake anya ziSya chADane vi0 saM0 1591 se bhaDacameM dhanyakumAracaritakI eka prati likhI hai / inake tRtIya ziSya brahmagharmapAlane saM0 1505 meM eka mUrtikI sthApanA kI hai / vidyAnandine sudarzana caritakI racanA kI hai| isa granthako prazasti meM pUrvAcAyakA smaraNa karate hue apanI gurvAvahni aMkita kI hai| likhA hai zrImUlasaDye varabhAratIye gacche jAta: balAtkAragaNe'tiramye 1 prabhAcandramahAmunIndraH // zrI kundakundAkhyamunIndravaMze paTTe sadIye munipAnando bhaTTArako bhavyasaroja bhAnuH / jAto jagattrayahito guNaratnasindhuH kuryAt satAM sArasukhaM yatIzaH // 1. bhaTTAraka sampradAya, jIvarAja jaina manthamAlA, prathAka 8, solApura, vi0 saM0 2014 lekhAMka 427-433 / 2. vahI, lekhAMka 257,356 / 3. vahI, lekhAMka 435 / 370 : torthaMkara mahAvIra aura unakI bAcArya-paramparA Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satpaTTapadmAkarabhAskaro'tra devendrakItirmunicakravartI / tatpAdapaGkajasubhaktiyukto vidyAdinandI caritaM cakAra / / tatpAdapaTTe'jani mallibhUSaNaguruzcAritracUDAmaNiH saMsArAmbudhitAraNakacaturazcintAmaNiH prANinAm / sUrizrIzrutasAgaro guNanidhiH zrIsiMhanandI guruH / sarve te yatisattamAH zubhatarAH kurvantu vo maGgalam // isa prazastise spaSTa hai ki sUrata-zAkhAke balAtkAragaNake AcAryoMmeM devendrakotike ziSya vidyAnandi hai| granthake bhArambhameM bhI guruparamparAkA smaraNa kiyA gayA hai| vidyAnandike gRhastha jIvana sambandhI koI bhI vRttAnta granthaprazastiyoMmeM upalabdha nahIM hotA hai| kevala eka paTTAvalImeM 'aSTazAkhAprAgvATavaMzAvataMsa' tathA 'harirAjakulodyotakara kahA gayA hai, jisase jJAta hotA hai ki ye prAgvATa poravAr3a) jAtike the tathA inake pitAkA nAma harirAja thA / pauravAr3a jAtimeM athavA usake nidI paka varga meM thATa zAlAoMkI mAnyatA pracalita rahI hogii| isa jAtikA pracAra prAcInakAlameM gajarAta pradezameM rahA hai| isa pradezakI prAcIna rAjadhAnI zrImAla thii| iza prAgavATa jAtimeM vidyAnandike gurubhaTTAraka devendrakItikA vizeSa sammAna rahA hai| inhoMne paurapATAnvayakI azAkhAvAle eka zrAvaka dvArA vi0 saM0 1493 meM eka jinamUrtikI sthApanA karAyI thii| _ "saMvat 1493 zAke 1358 varSe vaizAkha vadi 5 gurau dine mUlanakSatre zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye bha. zroprabhAcandradevAH tatpaTTe vAdivAdIndra bha0 padmanandidevAH tatpaTe zrIdevendrakItidevAH paurapATAnvaye aSTazAkhe AhAradAnadAnezvara siMghaI-lakSmaNa tasya bhAryA akhasirI kukSisamutpanna arjuna......" ataeva spaSTa hai ki prAgvATa, paurapATa aura poravAr3a eka hI jAtike vAcaka haiN| DaoN0 hIrAlAlajI jainakA anumAna hai ki bhaTaTAraka devendrakIrti bhI isI jAtimeM utpanna hue hoMge aura unhIMke prabhAvase vidyAnandi bhI dIkSita hue hoNge| vi0 saM0 1499 ke mUrtilekhameM unheM devendrakItikA ziSya kahA gayA hai, para vi0 1. hA. hIrAlAsa jaina, sudarzanacarita, san 1970, zloka 12 / 47-50 / 2. bhaTTAraka sampradAya, solApura, lekhAMka 439 / 3. bhaTTAraka sampradAya, solApura, lekhAMka 425 / 4. sudarzanaparita, sampAdaka hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, dillI, san 1950 prastAvanA, pR0 16 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 371 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvat 1513 ke mUrti lekhameM unakA zrIdevendraphIti dIkSita AcArya zrIvidyAnandike rUpameM ullekha AyA hai| saMvat 1537 ke mUrtilekha meM devendrakIrtipade pratiSThita vidyAnadiko batAyA hai| isase spaSTa hai ki ve saMvat 1513 ke pazcAt aura saMvat 1537 ke pUrva bhaTTAraka gaddI para AsIna ho cuke the| zrI joharApurakarane vi0 saM0 1499 - 1537 unakA bhaTTArakakAla mAnA hai / vidyAnandane paryApta bhramaNa kiyA thaa| paTTAvalI ke anusAra unhoMne sammedazikhara, campA, pAvA, urjayantagiri Adi samasta tIrthakSetroMkI yAtrA kI thI / inakA sammAna rAjAdhirAja mahAmaNDalezvara vajrAGga- gaGga-jayasiMha- vyAghra-narendra Adike dvArA kiyA gayA thA / inake dvArA pratiSThita karAyI gayI mUrtiyoMmeM bahujAti zrAvakoM ke ullekha adhika Aye haiM / anyajati aura varga sambandhI nirdezoM kASNa na par3a jAti, ikabAlajAti, golazrRMgAravaMza, pallovAlajAti evaM agrotakAnvaya ( agravAla) ke nAma prApta hote haiM / paTTA valiyoM, mUrtilekhoM evaM granthaprazastiyoMke AdhArapara vidyAnandikA samaya vi0 saM0 1499 1538 pAyA jAtA hai / isa kAryakAlake bhItara unhoMne dharmapracArake liye dharmopadezake sAtha mUrti evaM mandiroMkI pratiSThA karAyI / racanAe~ bhaTTAraka vidyAnandike dvArA sudarzanacaritanAmaka caritakAvyakI racanA gandhAra nagara yA gandhArapurImeM kI gayI hai| isa gandhAra nagarakA ullekha anya AcAryoM ke granthoMmeM bhI milatA hai / sambhavataH yaha sUrata nagarakA hI nAmAntara hai| isa kRtikI racanA vi0 saM0 1355 ke lagabhaga sampana huI hai / isa grantha meM puNyapuruSa sudarzanakA AkhyAna varNita hai / kathAvastu 12 adhikAroMmeM vibhakta hai| prathama aura dvitIya adhikArameM tIrthaMkara mahAvIrakA vipulAcalapara samavazaraNa prastuta hotA hai aura usameM gotama gaNadhara unase dharmaviSayaka prazna pUchate haiN| stavanaprakaraNameM gaNadharoMke namaskArake pazcAt - kundakunda, umAsvAmI, samantabhadra, pAtrakesarI, akalaMka, jinasena, ratnakIrti, guNabhadra, prabhA candra, devendrakoti aura AzAdharakA saMsmaraNa kiyA hai| zreNika jinendrakI pUjA-stutike anantara gautama gaNadharase paJcama antaH kRtu kevalI sudarzanamunike carita varNanakI prArthanA karate haiN| gautama gaNadhara usa caritakA varNana karate hai / vidyAnandine isa prakAra tRtIya adhikArameM sudarzanake janmamahotsavakA varNana kiyA hai| caturthaM adhikArameM sudarzana manoramA vivAha, paMcamameM sudarzanakI zreSThipada prApti, SaSTha meM kapilakA pralobhana tathA rAnI abhayamatIkA vyAmoha, saptamameM abhayAkRta upasarga nivAraNa aura zIlaprabhAva varNana, aSTama meM sudarzana aura 372 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI zrAcArya - paramparA Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manoramA pUrvabhava, navamameM dvAdazAnuprekSA, dazamameM sudarzanakA dIkSA grahaNa aura tapa, ekAdazameM kevalajJAnotpatti aura dvAdazameM sudarzanamunikI mokSaprAptikA varNana AyA hai / samasta grantha anuSTupa chandoMmeM nirmita hai / sargAntimeM chaMdaparivartana huA hai / kavine prasaMgavaza subhASitoMkA bhI prayoga kiyA hai| puNyakA mAhAtmya batalAte hue likhA hai puNyena dUrataravastusamAgamo'sti puNyaM binA tadapi hastatalAtprayAti / tasmAtsunirmaladhiyaH kuruta pramodAt puSpaM jinendrakathitaM zivazarmaMzrI jam' // isa prakAra sudarzanacaritake dvArA kavine purANa, dharmazAstra aura darzanakA praNayana kiyA hai| isa granthakI kula zlokasaMkhyA 1362 hai / bhaTTAraka bhalibhUSaNa vidyAnandike paTTaziSyoM meM mallibhUSaNako gaNanA kI jAtI hai / inhoMne vi0 saMvat 1544 ko vaizAkha zuklA tRtIyAko khambhAta meM eka niSadikA banavAyI thI / isa niSadikApara jo abhilekha prApta huA hai, usase AryikA ratnazrI, kalyANazrI ora jinamatokA paricaya prApta hotA hai / yaha abhilekha ArthikI mUrtipara utkIrNa hai "saM0 1544 varSe vaizAkha sudI 3 some zrImUlasaMghe sarasvatI gacche balAtkAragaNe bha0 zrIvidyAnandadevA: tatpaTTe bha0 zrImallIbhUSaNa zrIstaMbhatIrthe huMbaDa jJAteya zreSThI cAMpA bhAryA rUpiNI tatputrI zrIajikA ratnasirI kSullikA janamatI zrIvidyAnaMdIdIkSitA ArjikA kalyANasirI tattvallI agrotakA jJAto sAhadevA bhAryA nAriMgade putrI jinamatI nassahI kArApitA praNamata zreyArtham" / malli bhUSaNa gopAlakI yAtrA kI thI aura gayAsuddIna ke dvArA sammAna prApta kiyA thaa| mahilabhUSaNa padmAvatI ke upAsaka the / paTTAvalImeM inake vAdI hone kA bhI nirdeza milatA hai / mallibhUSaNate dharmopadeza, zAstrArtha Adike dvArA dharmakI prabhAvanA kI thii| batAyA hai 1. sudarzanacarita, DA0 dIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, san 1970, zloka 4|106 / 2. maTTAraka sampradAya, zolApura, lekhAMka 458 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 373 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 yn 1 i "tatpaTTodayAcalabAlabhAskara - pravaraparavAdigajayUthakesari-maMDapagirimaMtravAdasamasyApta candrapUrNavikaTavAdi -- gopAcala durga meghA karSa kabhavikajana-sasyAmRtavANivarSaNasureMdranAgeMdramRgeMdAdisevitacaraNAraviMdAnAM gyAsadIna sabhAmadhyaprApta sanmAnapadyAvatyupAsakAnAM zrImallibhUSaNabhaTTArakavaryANAm // " spaSTa hai ki mallibhUSaNa apane samaya ke prasiddha AcArya aura dharmapracAraka the / inake paTTaziSya lakSmIcandra hue| isI bhaTTArakazAkhA meM eka anya vidyA - nandi bhI hue haiM / inhoMne vi0 saM0 1805 meM sUrata meM eka AdinAthamUrti sthApita kI thI / AcArya vIracandra bhaTTArakIya balAtkAragaNa sUrata zAkhAke bhaTTAraka devendrakItikI parasparA meM lakSmIcandra ke ziSya AcArya vIracandra hue haiN| vIracandra atyanta pratibhA sampanna vidvAn the / vyAkaraNa evaM nyAyazAstra ke prakANDavettA thaa| chanda, alaMkAra evaM saMga sAstI ke bAda vAyA meM bhI ve nipuNa the / sAdhujIvanakA nirvAha karate hue ve gRhasthoMko bhI saMyamita jIvana yApana karaneko zikSA dete the / bhaTTArakapaTTAvalI meM unakA paricaya nimna prakAra prApta hotA hai zrIlakSmIcaMdra | nAti zrRMgAra | zrIvIracaMdra sUrI maNI cittanirodha vicAra X X sUri zrImallibhUSaNa jayo jayo tAsa vaMza vidyAnilu lADa X X "tadvaMzamaMDanakaMdarpadalana vizvalo kahRdaya raMjana - mahAvrasipuraMdarANAM navasahasrapramukha dezAdhipatirAjAdhirAja zrI arjunajIyarAjasabhAmadhya prApta sanmAnA SoDazavarSaparyantazAkapAkapakvAnnazAlyodanAdisarpiH prabhUtisa rasAhAraparivarjitAnAM....... sakalamUlottaraguNagaNamaNimaMDitavibudhavarazrISoracaMdrabhaTTA rakANAm" / uparyukta prazastise yaha spaSTa hai ki AcArya vIracandrane navasArIke zAsaka arjuna jIvarAjase sammAna prApta kiyA thA tathA 16 varSo taka nIrasa AhArakA sevana kiyA thA / vIracandrakI vidvattAke sambandha meM anya vidvAnoMne bhI prakAza 1. bhaTTAraka sampradAya, zolApura, lekhAMka 458 / 2. vahI, lekhAMka, 478, 479 / 374 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAlA hai| bhaTTAraka zubhacandrane apanI kIrtikeyAnupekSAkI saMskRtaTokAmeM inakI prazaMsA kI hai bhaTTArakapadAdhIzAH mUlasaMghe vidAMvagaH / ramAvorendu-cidrUpAH guravo hi gaNezinaH // bhaddAraka sumatakItine bhI inheM vAdiyoM ke liye ajeya batalAyA hai| prAkRtapaMcasaMgrahako TokAmeM inheM yazasvI, apratima vidvAna batalAyA hai duradurvAdikaparvatAnoM vajrAyamAno brbiircndrH| tadanvaye sUrivarapradhAnA jJAnAdibhUSo gaNigaccharAjaH / / lakSmIcandraka ziSya hone ke kAraNa vIracandrakA samaya vi0 saM0 1556. 1582 ke madhya hai| inake dvArA cita kRtiyoMmeM jo samaya prApta hotA hai, usase bhI panAmA kAryakAla ni. dIpAlI kAlagandI siddha hotA hai| racanAe~ AcArya vIracandra saMskRta, prAkRta, hindI aura gujarAtIke niSNAta bidvAna the / inake dvArA likhita ATha racanAe~ prApta hai| 1. vIravilAsaphAga 2. jambUsvAmoveli 3. jinAntara 4. sImandharasvAmIgIta 5. sambodhasattANu 6. neminAtharAsa 7. cittanirodhakathA 8. bAhubaliveli 1. vIravilAsaphAga-isa kAvyameM rakheM tIrthakara neminAthake jIvanakI eka ghaTanA varNita hai / isa phAga meM 137 padya haiM / racanAke prArambhameM neminAthake saundarya evaM zaktikA varNana hai, tatpazcAt rAjulako sundaratAkA citraNa kiyA gayA hai| vivAhake avasara para nagarakI zobhA darzanIya hotI hai| bArAta bar3I sAja-sajjAke sAtha pahuMcatI hai, para toraNadvArake nikaTa pahu~caneke pUrva hI pazucItkArako sUnakara neminAtha virakta ho jAte haiN| jaba rAjalako unake vairA gyakI ghaTanA jJAta hotI hai, to vaha ghora vilApa karane lagatI hai| vaha svayaM ____ AbhUSaNoMkA tyAga kara tapasvinI bana jAtI hai| AcAryane neminAthake tapasvI prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 375 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakA acchA citraNa kiyA hai / neminAthakI sundaratAkA citraNa karate hue likhA hai veli kamaladala komala, sAmala varaNa zarIra | tribhuvanapatti tribhuvana nilo, nIlo guNa gaMbhIra / / mAnanI mohana jinavara, dina dina deha dipaMta / pralaMba pratApa prabhAkara, bhavahara zrI bhagavaMta / / rAjulakI sundaratAkA citraNa karate hue likhA hai-- kaThina supIna payodhara, manohara ati utaMga / caMpaka varNI caMdrAnanI, mAnanI sohi suraMga / / haraNI harakhI nija nayaNou bayaNIu sAha sug| daMta supaMtI dIpaMtI, sohaMtI sikheNI baMdha | kanaka kerI jasI pUsalI, pAtalI padamanI nAri / matIya ziromaNi sundarI, bhavatarI avani majhAri / / kavikA rAjula-vilApa varNana bhI bahuta hI marmasparzI hai / isa phAgake racanA kAlakA nirdeza nahIM hai, para yaha vi0 saM0 1600 ke pUrvakI racanA hai / jammUsvAmI veli-antima kevalI jambasvAmIkA jIbana jaina kaviyoMko bahatta priya rahA hai| yahI kAraNa hai ki saMskRta, apabhraMza, hindI evaM rAjasthAnI Adi vibhinna bhASAoMmeM racanAe~ likhI gayI haiM / isa delikI bhASA gujarAtI mizrita rAjasthAnI hai| kavine ArambhameM apane paTTakA paricaya prastuta kiyA hai zrI mUlasaMdhe mahimA nilo, ane devendra kIrati sUri rAya / zrI vidyAnaMdi vasudhAM nilo, narapati seve pAya / / teha vAreM udayo gati, lakSmIcandra aNa ANa / zrI mallibhUSaNa mahimA dhaNo, name gyAsudIna sulatAna / / teha gurucaraNakamalanamI, aneM velli racI che rasAla / zrI vIracandra sUrIvara kaheM, gAMtA puNya apAra / / jinaAntarA-isa katimeM caturvizati tIrthakaroMke madhyameM honevAle antarakAlakA isameM varNana kiyA gayA hai| kAvyasauSThavako dRSTise yaha racanA sAmAnya hai| udAharaNa nimna prakAra hai zrI lakSmIcandra guru gacchapatI, tisa pATeM sAra zrRMgAra / zrI vIracandra moreM phahyA, jina AMtarA udAra / / 376 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambodhatatANu bhAvanA - yaha eka upadezAtmaka kRti hai, isameM 57 padma hai| sabhI dohe bhAvapUrNa haiM / yahA~ udAharaNArthaM kucha dohe prastuta haiM dharma kArana prANi dhamaM dharma nara uccare, na dhare gharmano marma / niSThura karma || 3 || haNe, na gaNe X X gahe dharma nUnAma | nate nija rAma ||6|| X X X dharmaM dharmaM sahu ko rAsa rAma popaTa par3he, bUjhe kaho, X X X savalI apramANa / dayA boja viNaje kriyA, te zItala saMjala jala bharyA jema jaNDAla na bANa ||19|| X X X X nIcanI saMgati pariharo, dhAro uttama AcAra | durlabha bhava mAnava taNo, jIva tUM Alima hAra // 40 // nemakumAra rAsa - isa kRti meM neminAthako vaivAhika ghaTanAkA varNana hai / DA0 kastUracanda kAzalIvAla kI sUcanA ke anusAra isakI pANDulipi udayapurake agravAla digambara jaina mandirake zAstra bhaNDArameM surakSita hai / ima granthako racanA vi0 saM0 167 meM samApta huI hai| AcAryane liyA hai-saMvata solatAhottari, zrAvaNa sudi guruvAra / dazamI ko dina saMpaDo, rAsa racco manohAra || citta nirodhakrathA bAhubali aura sImandhara svAmIgIta choTI racanAe~ haiM / inameM nAmAnusAra viSayoMkA aMkana haiN| cittavirodha kathAmeM cittako vaza karanekA upadeza diyA gayA hai / isa kRti meM kevala 15 padya haiM / 25 vIracandrakI upalabdha racanAoM meM sabhI racanAe~ gujarAtI mizrita rAja - sthAnI meM hai / viSayase adhika mahattva bhASAkA hai / 16vIM zatAbdIkI hindI bhASAkA rUpa avagata karaneke liye ye sabhI racanAe~ upAdeya hai / sumatikIrti sumatikIti nAmake do bhaTTArakoMkA ullekha milatA hai| eka maTTAraka zubhacandrake ziSya aura dUsare bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke ziSya haiN| 'upadezaratnamAlA' meM bhaTTAraka zubhacandrake ziSya ke rUpameM sumatikItikA nirdeza AyA hai / bhaTTAraka zrIzubhacandrasUristatpaTTapaMke ruhatijmarazmiH trai vidyavaMdyaH sakalaprasiddho vAdI masiho jayatAt pariNyAM // prabuddhAcArya evaM paramparApovakAcArya : 377 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTTe tasya prINitaprANivarga zAMto dAMtaH zIlazAlI sudhImAn / jIyAtsUriH zrIsumatyAdikotiH gacchAdhIzaH kamukAntikalAvAn / / sakalabhUSaNane vi0 saM0 1627 meM upadezaratnamAlAko samApta kiyA thaa| inhoMne apane Apako sumatikItikA gurubhAI honA svIkAra kiyA hai| brahma kAmarAjane apane 'jayakumArapurANa meM bhI sumatikotiko bhaTTAraka zubhacandrakA ziSya likhA hai tebhyaH zrIzubhacandraH shriisumtikotisNymii| gaNakIyAhayA Asan balAtkArANazvaraH / / vi0 saM0 1722 meM bhaTTAraka devendrakIrti dvArA likhita 'pradyumnaprabaMdha meM bhI sumattikItiko zubhacandrakA ziSya kahA gayA hai| dUsare sumatikItikA ullekha bhaTTAraka jJAnabhUSaNake ziSyake rUpameM AtA hai| ina jJAnabhUSaNane karmakANDako TIkA sumatikotikI sahAyatAse likhI tadanvaye dayAMbhodhi jJAnabhUSo gaNAkaraH / TIkA hi karmakAMDasya cakre sumtikottiyuk|| ye samatikIrti nandisaMgha' balAtkAragaNa evaM sarasvattogacchake bhavAraka vIracandake ziSya the| inake pUrva isa paramparAmeM lakSmIbhUSaNa, mallibhUSaNa evaM vidyAnandi ho cuke haiN| sumattikI tine prAkRtapaMcasaMgrahako TokAko vi0 saM0 1620 bhAdrapada zuklA dazamoke dina IDarake RSabhadeva jinAlaya likhA hai / isa TokAkA saMzodhana jJAnabhUSaNa bhaTTArakane kiyA hai / yahA~ jina sumatikotikA nirUpaNa kiyA jA rahA hai, ve bhaTTAraka devendrakautikI paramparAmeM honevAle bhaTTAraka jJAnabhUSaNake ziSya haiM / sambhavataH ye sumatikIti kisI bhaTTAraka gaddo para AsIna nahIM hue haiM / apitu birakta sAdhuke rUpameM vicaraNa karate rahe haiM / bhaTTAraka-virudAvalI meM batAyA gayA hai "anekadezanaranAthanarapattituragapatigajapatiyavanAdhIzasabhAmadhyasaMprAptasanmAna zrIneminAthattIthaMkarakalyANikapavitra zrIUrjayaMtazayuMjaya-tuMgIgiri-cUlamiryAdisiddhakSetrayAtrApavitrAkRtacaraNAnAM ................""sakasiddhAMtavedinigraMthAcArya 1. zrImadvimabhUpateH parimite varSe zate ssoddshe| viMzatyagragate (1620) site mubhatare bhAdre dazamyAM tithoM // IlAve vRSabhAlayaM vRSakare suzrAyake dhaamike| sUrizrImuma tIzI tivihitA TIkA sadA naMdatu / / prAkRtapaMcasaMgrahakI TIkAkA antima padha / 378 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vayaMziSya zrIsumatikIti-svadezavikhyAtazubhamUrtizrIratnabhUSaNapramusvasUripAThakasAdhusaMsevitacaraNasarojAnA...."bhaTTArakazrIjJAnabhUSaNaguruNAm" / spaSTa hai ki sumattikIti siddhAntavedi evaM nigranthAcArya the| inakA samaya 16vIM zatAbdIkA antima bhAga aura 17vIM zatAbdIkA madhyabhAga hai / racanAeM bhaTTAraka sumatikotine 'karmakANDa' aura 'prAkRtapaJcasaMgraha' jaise siddhAntaanyoMkI TIkA likhI hai| ina TokAoMse inake siddhAntaviSayaka pANDityakA parijJAna hotA hai| ye AcAra, darzana, kasiddhAnta, adhyAtma evaM kAvyake niSNAta vidvAna the| saMskRta racanAe~ 1. karmakANDaTIkA 2. paJcasaMgrahaTIkA hindI racanAe~ 1. dharmaparIkSArAsa 4. jinavarasvAmIvinatI 2. basantavidyAvilAsa 5. zItalanAthagIta 3. jihvAdantasaMvAda 6. phuTakarapadya 1. karmakANDa-TokA-AcArya nemicandrane prAkRtameM karmakANDakI racanA ko hai| isa anthakI saMskRtaTokA bhaTTAraka jJAnabhUSaNako sahAyatAse sumattikotine kI hai| TIkAke ArambhameM likhA hai mahAvIraM praNAmyAdI vizvatattva-prakAzakaM / bhASyaM hi karmakANDasya vakSye bhavyahitakaraM / / vidyAdi-sumallyAdibhUSa-lakSmIndu-sadgurUn / vIrendaM zAnabhUSaM hi vaMde sumatikotiyuk / / TokA dvArA viSayakA spaSTIkaraNa to hotA hI hai, sAtha ho kaI sthAnoM para nare viSayoMkA samAveza bhI pAyA jAtA hai| 2. prAkRtapaMcasaMgrahadokA-AcArya amitagati dvArA vi0 saM0 1073 ma prAkRta-paMcasaMgrahakA saMzodhana kara saMskRta-pacasaMgraha granthakA gaThana kiyA gayA hai| 1. bhaTTArakasampradAya, zolApura, lekhAMka 486 / prAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 379 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoM yaha grantha paryApta prAcIna hai, isameM pAMca prakaraNa haiM aura isa para bhASya evaM saMskRtaTIkAeM likhI gayI haiN| isa paMcasaMgrahake saMskRta-TokAkAra bhaTTAraka sumatikIti haiN| TIkAke ArambhameM gadyabhAga hai aura anta meM padyoMmeM prazasti do gayI hai| prazAstake padya nimnaprakAra haiM zrImalasaMve'jani nandisaMdho varo balAtkAragaNaprasiddhaH / zrIkuMdakuMdo varasUribaryo babhI budho bhAratiganchasAre // tadanvaye devamanIndravaMdyaH zrIpadamanandI jindhrmnNdii| tato hi jAto divijendrakotividyA[di]naMdI baradharmamUrtiH // tadIyapaTTe napamAnanIyo mallayAdibhUSo munivaMdanoyaH / tato hi jAto varadharmadhartA lakSamyAdicandro bahuziSyakartA / paMcAcArarato nityaM sUrisadguNadhArakaH / lakSmIcaMdgurusvAmI bhaTTArakaziromaNiH / / durvAradurvAdikaparvatAnAM vajrAyamAno varavIracandraH / tadanvaye sUrivarapradhAno jJAnAdibhUSo gaNigaccharAjaH / / 3. dharmaparIkSArAsa--yaha hindI racanA hai| isakA ullekha paNDita paramAnandajI zAstrIne bhI apane prazasti saMgrahakI bhUmikAmeM kiyA hai| isa rAsakA racanAkAla vi0 saM0 1625 hai / batAyA hai saMvat sola paMcavIsame, mArgasira sudi bIja vAra / rAsa rur3o raliyAmaNo, pUrNa kidho cha sAra / / isa dharmaparIkSArAsameM prasiddha grantha dharmaparIkSAkA sArabhAga nibaddha kiyA gayA hai| 4. basantavilAsa-tIrthaMkara neminAthakA vivAha-sandarbha atyantamarma sparzI ghaTanA hai| isa ghaTanAko AdhAra mAnakara aneka jainakaviyoMne kAvyoMko racanA kI hai| prastuta vasantavilAsameM 32 chanda haiM aura ukta sandarbhako lekara rAsarUpa meM isakI racanA kI gayI hai / bhASA mujarAtI prabhAvita rAjasthAnI hai| 5. jilhyAvantasaMvAda-isa laghukAya racanAmeM 11 padya haiN| jihvA aura dAMtoMke bIca honevAle vivAdakA kAvyAtmaka varNana kiyA hai| bhASA sarala aura gujarAtI prabhAvita rAjasthAnI hai / 6 jinavarasvAmIvinatI-isa stavanameM 23 padya haiN| aura jinendra bhagavAnkI stuti, varNita hai / kavine batAyA hai ki indriyAeM usIkI saphala haiM, 380 : sIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo prabhu stuti, pUjana, vandana aura nAmasmaraNa Adi karatA hai / indriyoM kI sArthakatA prabhubhakti meM hI hai / kavine likhA hai dhanya hAtha te nara taNA, je jina pUjanta / netra saphala svAmI havAM, je tuma nirakhansa || zItalanAtha gottameM zItalanAtha tIrthaMkarakI stutiko gayI hai / phuTakara padoM meM saMsAra, zarIra aura bhogoMke citra aMkita kiye gaye haiM / inakI eka anya gaNita viSayaka racanAko sUcanA paNDita paramAnandajIne dI hai| yaha racanA usarachattIsI nAmako hai / DaoN0 kastUracanda kAzalIvAla kI sUcanA ke AdhAra para isa kavikI hindI aura saMskRtako anya racanAe~ bhI honI caahiye| sumatikI tine grAma aura nagaroM meM bihArakara dharmavimukha janatAko dharmako ora agrasara kiyA hai aura mithyADambara meM phaMse hue vyaktiyoM kA uddhAra kiyA hai | AtmasAdhanA meM saMlagna hone ke hetu inhoMne janajAgaraNakA adbhuta kArya kiyA hai / ataeva dharmapracAra aura sAhityasevAko dRSTisaM inakA mahattvapUrNa sthAna hai / kAraka dinacandra dilloko bhaTTArakagaddI ke AcAryoM meM jinacandrakA mahattvapUrNa sthAna hai / yoM to jinacandra nAmake tIna AcArya hue haiM / prathama guNacandra ke ziSya jinacandra, dvitIya merucandra ke ziSya jinacandra aura tRtIya zubhacandra ke ziSya jinacandrapaTTAvalI meM batAyA gayA hai"saM0 1507 jeSTha vadi 5 bha0 jinacandrajI gRhasthavarSaM 12 dikSAvarSa 15 paTTavarSa 64 mAsa 8 divasa 17 aMtara divasa 10 sarva varSa 91 mAsa 8 divasa 27 bagheravAla jAti paTTa dillI / " isa prazastise spaSTa hai ki vi0 saMvat 1507 jyeSTha kRSNA paMcamIko inakA paTTAbhiSeka bar3I dhUma-dhAmake sAtha huA thA / 12 varSakI avasthA meM inhoMne ghara chor3akara dIkSA grahaNa kI aura 15 varSo taka zAstroMkA adhyayana kiyA / 64 varSa taka ye bhaTTAraka padapara AsIna rhe| inakI Ayu 91 varSa ATha mAha, sattAIsa dina thI / ye bagherabAla jAtike the| jinacandra ne rAjasthAna, uttarapradeza, paMjAba evaM dillIke vibhinna pradezoM meM paryApta vihAra kiyA aura janatAko dharmopadeza diyA / prAcIna granthoMkI nayI-nayI pratiyAM likhavAkara mandiroMmeM virAjamAna karAyoM tathA naye-naye granthoMkA svayaM nirmANa bhI kiyaa| purAtanamandiroMkA jIrNoddhAra evaM naye mandiroMkI prati1. bhaTTAraka sampradAya, zolApura, lekhAMka 248 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcA : 381 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ----- SThAe~ karAkara jainasaMskRti aura dharmakA paryApta pracAra kiyA / vi0 saM0 1548 meM jIvarAja pApar3IvAlane jo pratiSThA karAyI thI, usakA AcAryatva Apake tattvAdhAna meM hI sampanna huA / 'paumacariya' ko prazasti evaM darzana yantra para utkIrNita abhilekhase yaha pramANita hotA hai ki jinacandrane 16vIM zatAbdI meM jainadharma ke jAgaraNa ke liye aneka kArya kiye haiM / granthalekhana, pratilipi saMpAdana dharmopadeza, mUrtipratiSThApana Adi kAryoM dvArA inhoMne dharma aura saMskRtikA utthAna kiyA hai / saMvat 1512 kI ASADhakRSNA dvAdazIko neminAthacaritakI eka pratilipi karAyA gayI thI, jise inheM nayanandimunine ghoghA bandaragAhameM samarpita kI thI / vi0 saM0 1517kI mArgazIrSa zuklA paMcamI meM jhUjaNapura meM 'tiloyapaNNatti' kI eka prati likhAyI gayo / isI prakAra vi0 saM0 1521kI jyeSThazuklA ekAdazIko gvAliyara meM 'paumacariya kI eka prati likhAyI gayI, jo netrinandimuniko arpaNa ko gayI thI / vi0 saM0 15367 vaizAkha zuklA dazamIko jinacandrako AmnAyameM vidyAnandane eka mahAvIra svAmIko mUrti sthApita kI thI / saMvat 1543 ko mArgazArSa kRSNA trayodazoko jinacandrane samyagdarzanayantra sthApita kiyA tathA vi0 saM0 1545 ko vaizAkha zuklA dazamoko RSabhadevakI ekamUrti sthApita kii| nizcayataH jinacandra apane samaya ke prasiddha vidvAn bhaTTAraka the 1 racanAe~ - AcArya jinacandrane maulika granthalekhanake sAtha prAcIna granthoM kI pANDulipiyAM taiyAra karAyIM / unhoMne ina lipiyoM kA upayoga svayaM kiyA tathA anya muniyoM aura tyAgiyoMkA paThanArthaM pratilipiyA~ arpita kii| inake mahatvake sambandha meM paNDita meghAvIne vi0 saM0 1541 meM likhita dharma saMgrahazrAvakAcAra meM inakI paryApta prazaMsA kI hai| likhA haiM-- tasmAnnIranidherivendurabhavacchrImajjinendugaMNI syAdvAdAmbaramaNDale kRtagatidigvAsasAM maNDanaH / yo vyAkhyAnamarIcibhiH kuvalaye pralhAdanaM cakravA nsadvRttaH sakalaH kalavikalaH SaTkarmaniSNAtadhIH // 1. bhaTTAraka sampradAya, zolApura, lekhAMka 251 / 2. vahI, lekhAMka 254 / 3. vahI, lekhAMka 255 / 4. dharmasaMgrahazrAvakAcAra prakAzaka bAbU, sUrajabhAnu vakIla, devabaMda (sahAranapura) man 1910, antima prazasti, padma 12 / 382 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI Avaya-paramparA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAta jisaprakAra jaladase candamA samudbhUta hotA hai usI prakAra zubhapandramunirAjase jinacandra utpanna hue| ye syAdvAdarUpI gaganamaMDala meM vihAra karanevAle munirAjoMke alaMkArasvarUpa, sadAcArayukta, bhavyajanoMke bAMdhava / rUpa evaM samasta kalA aura zAstroMke vijJa hue| inakI nimnalikhita racanAeM upalabdha haiM 1. siddhAntasAra 2. jinacaturdizatistotra 1. siddhAntasAra-siddhAntasArameM 71 gAthAeM haiM / isa grantha para jJAnabhUSaNakI saMskRttaTIkA bhI hai| zrI paNDita nAthUrAma premIne siddhAntasArAdikI bhUmikAmeM zubhacandrAcAryake ziSya aura paNDita meSAvIke guru jinacandrako ho isa kRtikA lekhaka mAnA hai| yoM to unhoMne bhAskaranandike guru jinacandrake bhI lekhaka honekI sambhAvanA vyakta kI hai, para unakA abhimata medhAvIke guru jinacandrabhaTTArakako hI isakA racayitA mAnanekI ora adhika hai| siddhAntazAstrake saMskRtaTIkAkAra zAnabhUSaNakA samaya vi0 saM0 1534-1561 hai / isa prakAra TIkAkAra aura malagranya racayitA samasAmayika siddha hote haiN| siddhAntasArameM varNita viSayoMkA aMkana prathamagAthAmeM hI kara diyA gayA hai| batAyA hai jIvaguNasthAnasaMzAparyAptiprANamArgaNAnayonAn / siddhAntasAramidAnoM bhaNAmi siddhAn namaskRtya / / aryAt jovasamAsa, guNasthAna, saMjJA, paryApti, prANa aura mArgaNAoMkA isameM varNana kiyA gayA hai| 14 guNasthAnoMmeM caturdaza mArgaNAoMkA sundara vivecana AyA hai| isa prakAra mArgaNAoMmeM jIksamAsoMkI saMkhyA bhI dikhalAyI gayI hai / 78vIM gAthAmeM lekhakakA nAma aMkita hai pavayaNapamANalakSaNachaMdAlaMkArarahiyahiyaeNa / jiNaiMdeNa pauttaM iNamAgamabhattijutteNa // 2. jinacatuvizatistotra--saMskRta bhASAmeM 24 tIrthaMkaroMkI stutiyAM nibaddha kI gayI haiN| yaha stotra jayapurake vijayarAma pANDyAke zAstramaNDArake eka guTakemeM saMgrahIta hai| jinadevake ziSyoMmeM raranakoti, siMhakoti, pramAcandra, jagatakoti, cArukoti, jayakIrti, bhImasena aura paNDita medhAvIke nAma ullekhanIya haiM / rastakotine vi0 saM0 1572meM nAgaurameM bhaTTAraka gaddIkI sthApanA kI / siMhakIrtine prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 383 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C baTera meM bhaTTAraka gaddI sthApita kii| isa prakAra bhaTTAraka jinacandrane apane samaya meM sAhitya, purAtattva evaM dharmakI sevA kI / bhaTTAraka prabhAcandra prabhAcandra nAmaka cAra bhaTTArakoM kA ullekha milatA hai| prathama prabhAcandra bAlaka ziSya the, jo lagabhaTTAraka se tathA jinakA samaya 12vIM zatAbdI hai / dvitIya prabhAcandra bhaTTAraka ratnakIrtike ziSya the, jo gujarAtakI balAtkAragaNa uttara zAkhA ke bhaTTAraka the| camatkArI kArya karaneke rUpameM inakA yaza vyApta thA / eka bAra inhoMne amAvasyAko pUrNimA banAkara pradarzita kiyA thA 1 dehalI meM rAghava cetanameM jo vivAda huA thA, usameM inhoMne vijaya prApta kI thii| apanI mantrazakti ke kAraNa ye pAlakI sahita AkAza meM ur3a gaye the / inakI maMtrazakti ke prabhAva se bAdazAha phirojazAhakI sAmrAjJI itanI prabhAvita huI ki unheM usako rAjamahala meM darzana deneke liye AnA par3A / tRtIya prabhAcandra bhaTTAraka jinacandrake ziSya the aura caturtha prabhAcandra bhaTTAraka jJAnabhUSaNake ziSya the / yahA~ jinacandra ke ziSya prabhAcandrake vyaktitvapara prakAza DAlA jAtA hai / inake sambandha meM paTTAvalIma batalAyA hai-- "saMvat 1571 phAlguna vadI 2 bha0 prabhAcaMdrajI gRhasthavarSa 15 dikSAvarSa 35 paTTavarSa 9 mAsa 4 divasa 25 aMtara divasa 8 sarvavarSa 59 mAsa 5 divasa 2 eka bAra gacha doya huA cItoDa ara nAgorakA saM0 1572 kA adhvAla' 1" prabhAcandra khaNDelavAla jAtike zrAvaka the / ye 15 varSoM taka gRhasya rahe / eka bAra bhaTTAraka jinacandra vihAra kara rahe the ki unakI dRSTi prabhAcandra para par3o / prabhAcandrako pratibhAse jinacandra prabhAvita hue aura unheM apanA ziSya banA liyA / yaha ghaTanA vi0 saM0 1551 kI hogI / 20 varSa taka apane pAsa rakhakara vidyAdhyayana karAyA aura vAda-vivAdameM paTu banA diyA / vi0 saM0 1571 kI phAlgunakRSNA dvitIyAko dillImeM dhUma-dhAmase inakA paTTAbhiSeka huA / paTTAvalauke anusAra ye 15 varSa taka bhaTTArakapadapara rhe| bhaTTAraka bananeke anantara inhoMne apanI gaddIko dillIse cittor3ameM sthAnAntarita kara liyA / sthAnAntaraNakA samaya vi0 saM0 1572 hai / inhoMne apane samaya meM maNDalAcAyakI niyukti kI / dharmacandra pahale maNDalAcArya haiN| vi0 saM0 1593 meM dharmacandra maNDalAcArya dvArA kitanI hI mUrtiyA~ pratiSThita huI haiM / inhoMne mA~vA nagara meM 1. bhaTTAraka sampradAya, sAlApura, lekhAMka 265 / 384 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AghAyaM-paramparA Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F apane tIna guruoM ko niSedhikAeM sthApita kIM, jisase yaha jJAta hotA hai ki prabhAcandrakA inake pUrva hI svargavAsa ho cukA thA / eka lekhaprazastimeM prabhAcandrake pUrvAMcala dinamaNi SaTtarkatArkikacUDAmaNi, vAdimadakuddala, abudhapratibodhaka Adi vizeSaNa pAye jAte haiM, jisase inakI vidvattA, tarkazaktikA paricaya milatA hai| prabhAcandrane apane jIvanakAla meM granthasaMrakSagakA sabase bar3A kArya kiyA hai / inhoMne pramukha granthoMkI pratilipiyAM karAyI aura granthabhaNDAra meM virAjamAna kI / di0 saM0 1575 mArgazIrSa zuklA caturthIko pArvatIbAIne puSpadantakRta 'jamaharacariu' kI pratilipi karAyoM aura bhaTTAraka prabhAcandrako bheMTa dI / vi0 saM0 1589 meM Tokanagara meM vihAra huA aura vahA~ paNDita narasena kRta 'siddhacakrakathA' kI pratilipi karAyI aura use bAI padmazrIko svAdhyAyake liye bheMTa kiyA 1 saM0 1582 meM ghaTabAlIpura meM zrIcandrakRta ratnakaraNDakI pratilipi karAyI gayI aura use granthAgAra meM virAjamAna kiyA gayA / saMvat 1583 kI AsAr3ha zuklA tRtIyAke dina inake pramukha ziSya maNDalAcArya dharmacandra ke upadeza yazaHkIrti viracita 'candappa carija' ko pratilipi ko gayI, jo jayapurake Amera-zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai / vi0 saM0 1584 meM mahAkavi dhanapAlakRta 'bAhubali carita' kI bagheravAlajAti meM utpanna zAha mAdho dvArA pratilipi karAvI bhI vIzicArI ratnakIrtiko svAdhyAyake liye bheMTa meM do gayI / nissaMdeha AcArya prabhAcandrane vibhinna sthAnoM meM vihAra kara aneka jIrNagranthoMkA uddhAra kiyA aura unakI pratiyA~ vibhinna zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta kI gayIM / prabhAcandra grantha- jIrNoddhAra ke sAtha navIna mandiroMkI pratiSThA karAne meM bhI bhI apUrva sahayoga pradAna kiyaa| vi0 saM0 1571 kI jyeSTha zuklA dvitIyAko SoDazakAraNayantra evaM vi0 saM0 1573 kI phAlguna kRSNA tRtIyAko dazalakSaNayantra pratiSThita kiyaa| saM0 1578 kI phAlguna zuklA navamIke dina tIna caubIsI kI mUrti pratiSThita karAyI aura isa taraha saMvat 1583 meM bhI caubIsI kI pratimA pratiSThita karAyI / vi0 saM0 1523 meM maNDalAcArya dharmacandrane AMcA nagara meM honevAle bar3e pratiSThAmahotsavakA netRtva kiyA aura usameM zAntinAthasvAmIkI eka vizAla evaM manoza mUrti pratiSThita kii| isa prakAra prabhAcandrane sAhitya, purAtattva anyoddhAra evaM janasAdhAraNameM dharmake prati abhiruci utpanna karaneke kArya sampanna kiye| prabhuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 385 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka jinasena dvitIya jinasenanAmake do bhaTTArakoMkA nirdeza milatA hai| eka somasenake paTTa para AsIna honevAle jinasena haiN| inhoMne zaka saMvat 15795 ko mArgazIrSa zuklA dazamIko pAzrvanAthako mUrti pratiSThita kI thI aura zakasaMvat 1580 meM padmAvatoko mUrti / yaha pratiSThA kArajAmeM sampanna huI thii| zaka saMvat 1581 kI phAlguna zuklA trayodazoko cariyA mANikane ratnAkara viracita samavazaraNapAThako eka prati Apako samarpita kI thii| kahA jAtA hai ki acalapurameM Apako ekavarara sarpadaMza haA aura dUsarI bAra dhokhese bhojanameM bacanAga khilA diyA gayA, para donoM hI bAra viSApahAra stotrake pAThase Apa nAroza ho gaye : samA jAgira rAyamalazAhake putra the| inakI janmabhUmi khambhAta thii| inhoMne vidyAbhyAsa padmanaMdike pAsa kiyA thA / aura kArajA meM pAbhiSeka huA thA / giranAra, sammedazikhara, mANikyasvAmI AdikI yAtrAe~ inhAne kI thiiN| inake dvArA soyarAzAha, nimbAzAha, mAdhavazAha, ganavAzAha ora kAnhAzAha ina pAMca vyaktiyoM ko saMdhapatiko upAdhi prApta huI thii| ye myUpiccha dhAraNa karate the| pUranamalane inakI stuti kI hai-- malasaMgha kulatilaka, gacha puSkara me sohe| cAritra gaName mukhya senagaNa mahimA mohe / / bhaTTAraka jinasena guru mArapIcha haste dhare / pUranamala yoM kahe bhavyaloka tAraNa taraNa || dvitIya jinasena bhaTrAraka yazaHkotike ziSya haiN| inakI eka kRti neminAtharAsa upalabdha haI hai, jisakI racanA vi0 saM0 1558 mAdha zabalA paMcamI guruvAra siddhayogameM javAccha nagarameM sampanna haI hai| granthake anta meM apane guru evaM racanAkAlakA nirdeza kiyA hai zrI yAkarati sUrIni sUrIzvara kahIi, mahIpali mahimA pAra na lahI re / tAta rUpavara varasi nita vANI, sarasa sakomala amIya sayANI re / / tAsa calaNe cita lAiu re, gAiDa rAi aparakha rAsa re| jinasena yugati karI de, teha nA vayaNa taNAu valI vAsa re // 11 // caMdra vANa saMvacchara kIji, paMcANu puNya pAsi dIji / mAgha sudi paMcamI bhaNIji, guruvAri siddhayoga ThavIjire // jAkcha nayara jagi jANoi re, tIrthaMkara balI kahIMi sAra re / zAMtinAtha tinhAM solamu re| kasyu rAma teha mavaNa majhAra re / / 93 // 386 : tIrthakara mahAvIra aura unako nAcArya-parambhaga Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTa hai ki ina jinasenakA samaya vi0 sa0 kI 16vIM zatAbdI hai 1 inakA eka mAtra kRti naminAtharAsa upalabdha hai| isameM tIrthakaraneminAthake jIvanakA citraNa kiyA gayA hai| janma, varAta, vivAhakaMkaNako tor3akara vairAgya grahaNa karanA, tapazcaraNa, kaivalyaprApti evaM girvANalAbha ina sabhI ghaTanAoMkA saMkSepameM varNana hai| yaha rAsa prabandhakAvya hai aura jIvanako samasta pramukha ghaTanAeM isameM citrita haiN| samasta racanAme 93 padya haiN| isakI prati jayapurake digambara jaina bar3A mandira teraha paMthI zAstramaNDAra meM saMgrahIta hai| pratikA lekhanakAla vi0 saM0 1516 pauvA klA pUrNimA hai| rAmako bhASA darajasthAnI hai jisapara gujarAtIkA prabhAva hai| brahma jIvandhara bhaTTAraka brahma jIvandhara bhaTTAraka somakosike praziSya evaM yazaHkotike ziSya the| bhaTTAraka somakIti kASThAsaMghako nanditaTa-zAkhAke guru the tathA ye 10vIM zatAbdIke bhaTTAraka rAmasenakI paramparAmeM hue haiN| somakIttike aneka ziSyoMmeM yazaHkIti, vIrasena aura yazodhara prasiddha hae haiN| inhIM yazaHkotike ziSya brahma jIvandhara haiN| inhoMne vi0 saM0 1590 vaizAkha zaklA trayodazI somavArake dina bhaTrAraka vinayacandra 'svopajJacanaDITIkA' kI pratilipi apane jJAnAvaraNIyakarmake kSayArtha kI thii| ata: inakA samaya vi0 saM0 kI : 6vIM zatAbdI hai| inakI nimnalikhita racanAe~ prApta haiMracanAe~ 1. guNasthAnaveli 2. khaTolArAsa 3. jhubukagIta 4. zrutajayamAlA 5. nemirita 6. satIgIta 7. tInacaubIsostuti 8. darzanastotra 9. jJAnavirAgavinatI 10. AlocanA 11. bIsasIrthaMkarajayamAlA 12. caubIsatIrthakarajayamAlA prabuddhAcArya evaM paramparApopakAcArya : 385 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnaveli-AtmavikAsake 14 sopAna batalAye gaye haiN| ye guNasthAna moha aura yogake nimittase utpanna hote haiN| mithyAtvaguNasthAnameM darzanamohake udayase jIvakI dRSTi viparIta hotI hai| aura svAda kaTuka hotA hai / vastutattva use rucikara pratIta nahIM hotA hai| jIva mithyAtvaguNasthAnameM ananta kAlataka nivAsa karatA hai / mithyAtvake pA~ca bheda hai--1. viparIta, 2. ekAnta, 3. vinaya, 4. saMzaya aura 5. ajJAna / mithyAtvake ina bhedoMke kAraNa jIvake pariNAmoMmeM asthiratA banI rahatI hai / use hitakara mArga nahIM sUjhatA hai| isI kAraNa vaha saMsArameM aneka paryAyoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai| kavine AditIrthakarake samavazaraNa meM bharatacakravartI dvArA guNasthAnoMke sambandha meM kiye gaye praznake uttarasvarUpa, guNasthAnoMkA svarUpa pratipAdita kiyA hai / utthAnikAmeM batAyA hai sAta nagara aANiyA mAviyA saba parivAre jI risaheyara pAya vaMdIe, pUjIe aTThapayAre jo adRpayArIya racIya pajA bharata rAjA pche| guNaThANa cauda vicAra sArA bhaNahi jiNa suNi bacchae / mithyAta nAmai guNahaThANe vasahiM kAlu anaMtae / mithyAta paMcahu nitya pUre bhahi ciMhugati jNtue|| darzanamohanIyakarmake upazama, kSaya yA kSayopazamase jo tatvaruci utpanna hotI hai, use samyagdarzana kahate haiN| samyagdarzanake utpanna hote hI AtmAmeM nirmalatA utpanna hotI hai aura kaSAyoMkA kAluSya uttarotara kSINa hone lagatA hai| AtmanirIkSaNa karanese cAritra aura jJAnakI bhI vRddhi hotI hai| isa prakAra caturtha, paJcama, SaSTha, saptama Adi guNasthAnoMkA kramazaH ArohaNa karatA hA jIva apane kA nirmala banAtA hai| isa prakAra isa kRtimeM svAtmApalabdhi. kA citraNa kiyA gayA hai| 2. khaTolA rAsa--isa rAsameM 12 padya he aura khaTolekA rUpaka dekara AtmatattvakA vizleSaNa kiyA hai| yaha Atmasambodhaka rUpakakAvya hai / khaTolemeM cAra pAye hote haiM, do pATI aura do seruve / AtmatattvarUpI khaTolA ratnatrayarUpI bAnase bunA huA hai| usapara zuddhabhAvarUpI sejako saMyamazrIne bichAyA hai| usapara baiThA huA AtmArAma paramAnandakI nIMda letA hai| mukti-kAntA paMkhA jhalatI hai aura sura-narakA samUha sevA karatA hai| vahAM Atmaprabhuko anantacatuSTayarUpa svAtmasampatti yA sampadAkA upabhoga karatA hai| nemicaritarAsa--isa rAsakAdhyameM 115 padya haiN| vasantaRtuke varNanake 388 : mIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAjase kavine 22 veM tIrthaMkara nemijinakA carita aMkita kiyA hai / vasantaaj meM kavine purAnI rUr3hike anusAra aneka vRkSoM, phaloM, puSpoMke nAmoMkI gaNanA kI hai| likhA hai - vasaMta Rtu prabhu Aiyau phUlI phalo banarAi / phulI karaNI ketakI phUlI, maula siri jAi // 16 // phUlI pADaline vAlI phUlI lAla rAya veli phUlI bhalI, jAkI vAsu phUliu marutro mogaro, aru phUle phUlI kaNiyara sevatI, phUle sari phule kadaMbaka caMpakI aru phUlI juhI camelI phUlasI, phUlI vana vasantotsava manAneke liye dvArAvatI ke sabhI nara-nArI jana ullAsase bhara rahe haiM aura ve ToliyoMke rUpameM banakI ora jA rahe haiN| sundara gItoM kI dhvanise mArga vAcAla banA huA hai| unake pazu-pakSI bhI kalarava kara rahe haiM / rAjakulameM bar3I cahala-pahala hai| zrIkRSNa kI rukmiNI, satyabhAmA Adi paTTamahiSiyA~ saja-dhajakara kezara, karpUra, mizrita bAvanacandanake gholako taiyArakara sAthameM le jA rahI hai| jina kI bhAbhiyoMkoraNA vasanto liye taiyAra ho rahe haiM / vanameM pahu~cakara sabhIne vasantotsava sampanna kiyA / vasantotsavase vApasa loTanepara kavine prasiddha ghaTanAkI ora dhyAna AkRSTa kiyA hai| eka dina rAjasabhAmeM nemijinake balakA kathana ho rahA thA / baladevane kahA ki nemijinase bar3hakara koI zaktizAlI nahIM hai| isa kathanako sunakara zrIkRSNako abhimAna utpanna ho gayA aura unhoMne nemijinase kahA ki yadi Apa adhika balazAlI haiM, to mallayuddha kara dekha lijiye| taba nemijinane uttara diyA- " yoddhA mallayuddha karate haiM, satya hai, para rAjakumAroMke bIca zaktiparIkSA ke liye mallayuddhakA honA ucita nahIM hai| yadi tumheM mere balakI parIkSA karanI hai, to mere hAtha yA pairakI uMgalIko jhukAo / kintu zrIkRSNa hAtha yA pairako jaMgalIko jhukA nahIM sake / mijinane apanI uMgalIse hI zrIkRSNako jhulA diyA, jisase unheM unakI zaktikA parijJAna huA / jaba nemijinake vivAhakA upakrama kiyA gayA, to zrIkRSNane SaDyantrakara pazuoMko eka bAr3emeM ekatra kara diyaa| jaba bArAta jUnAgar3ha pahu~cI, to nemijina pazuoM kA karuNa krandana suna virakta ho gaye / unhoMne digambarI dIkSA dhAraNa kI aura ujjayantagiripara tapasyA karane cale gaye / jaba rAjulako nemijinako viraktakA samAcAra milA, to vaha mUcchita prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 389 gulAla | rasAla // 27 // macakuMda araviMda ||28|| kacanAra / kalhAra ||29|| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hokara gira pdd'ii| vaha sakhiyoM ke sAtha giranArapara jAne ke liye taiyAra ho gayI / mAtA-pitA aura parijanoMne bahuta samajhAyA, para vaha na mAnI aura dIkSA lekara tapazcaraNa karanemeM saMlagna ho gayo / kavine likhA hai parama mahocchaki Aie, nemijina toraNa dvAra | ziva saMbudehi dayAja, pazuvaha kiu pukAra ||10|| dona vayaNu surNevi kari, sArathi puMchita tAma | tisu kahaNI meTha jANiyoM, avadhi nemi jinu tAma // 105 // nemIsama ima bolae viMg dhig yaha saMsAra / rAjya vivAhe kAraNako karai jIu saMsAra // 106 // ghari virAgu ra pheriyau, tihA taiM karuNAdhAra | paza baMdhana chor3Avikari nemi car3he giranAra // 107 // X X X X rAjamatI saMyamadharI samakita rayaNa acyuta svarga sura bhayo nArI liMgu sahAya / vihAya // isaprakAra nemicarita uccakoTikA kAvya hai / isameM khaNDakAvyake sabhI guNa pAye jAte haiM / 4. jhuMbikagIta---isa kRti meM navadevoMkA kathana kiyA hai / batAyA hai ki jo vyakti bhakti bhAva se navadevoMkI ArAdhanA karatA hai, vaha isa kalikAlameM sabhI prakAra kI sukha-samRddhiyoMko prApta karatA hai| isa racanAke udAharaNarUpa do padya prastuta haiM navamau jhuMbuka zAsanahi, pUjaha suranara bhavya / akkiTTima kaTTima paDimA tehaMDa baMdau sabba 11 jina mArama navadevatA mAne nahi jo loi / kAla anaMta paribhamai, sukkhu na pAvai soi / / 5. zrutajayamAlA - yaha racanA saMskRta-padyabaddha hai| isameM AcArAMgAdi dvAdaza agoMkA paricaya diyA gayA hai| Agamake viSaya paricayake sAtha kavitAmeM alaMkArikatA bhI pAyI jAtI hai / 6. catuvizatijinastavana - yaha saMskRta meM racita stutikAvya hai / 24 tIrthaMkaroMkI saMskRta bhASA meM stuti likhI gayI hai / kavitA rasAtmaka aura sarala hai / kavine upamA, utprekSA aura rUpaka jaise alaMkAroMkA bhI prayoga kiyA hai| 390 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. satIgIta - isameM 27 padya hai / zIlakI mahattA aMkita kI gayI hai / pratyeka gIta meM satomAhAtmya varNita hai / 8. bosatIrthaMkarajayamAlA - bIsa tIrthaMkaroMkI mahattvasUcaka stutiyA~ aMkita aura trikAlavartI 9. somosIstuti isa racanA caubIsa tIrthaMkaroM kI stutiyA~ gumphita haiM / 19 zrutasAgarasUri zrutasAgarasUri kevala paramparA paripoSaka hI nahIM haiM, apitu molika saMsthApaka bhI haiM / inakI tattvArthasUtra para eka zrutasAgarI nAmakI vRtti upalabdha hai, jisase inakA maulikatAca paricaya prApta hotA hai| zrutasAgarane apanI racanAoM ke anta meM apane guru AdikA nAma aMkita kiyA hai| ye mUlasaMgha sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNake AnAyaM haiM / inake gurukA nAma vidyAnanda thA / vidyAnandike gurukA nAma devendrakIti aura devendrako tika gurukA nAma padmanandi thA | ye padmananda sambhavataH vahA haiM, jinakI giranAra parvatapara sara svatodevIne digambara paMtha ke sacce honekI sUcanA dI thii| inhIMkI eka ziSyazAkhA meM sakalakoti, vijayakIti aura zubhacandra bhaTTAraka hue haiN| ye balAtkAragaNako sUrata- zAkhA ke bhaTTAraka haiN| vidyAnandike pazcAt mallibhUSaNabhaTTAraka hue, jo zrutasAgara ke gurubhAI the / malliSeNake anurodha se zrutasAgarane yazodharacarita, mukuTasaptamIkathA aura pallavidhAnakathA Adiko racanA kI hai / I zrutasAgarake aneka ziSya hue haiM, jinameM eka ziSya zrIcandra the, jinake dvArA racita vairAgyamaNimAlA upalabdha hai / ArAdhanA kathAkoza, nemipurANa AdigranthoMka racayitA brahmanemidattane bhI zrutasArako gurubhAvase smaraNa kiyA hai / ye brahmanemidatta mallibhUSaNa ke ziSya the / 1 zrutasAgarane apaneko dezavratI, brahmacArI yA varNoM likhA hai tathA 'nakmavatimahAvAdivijetA, tarka-vyAkaraNa- chaMda - alaMkAra - siddhAnta-sAhityAdi-zAstranipuNa, prAkRtavyAkaraNAdi anekazAstracaJcu ubhayabhASA kavicakravartI, tArkika ziromaNi, paramAgamapravINa Adi vizeSaNoMse alaMkRta kiyA hai / tattvArthavRttike 1. " ityanavadyagadyapadyavidyA vinoditapramodapIyUSa rasapAnapa vinamatisa bhAja ratnarAjamatimA - garayati rAjarAjitArthaM na samarthena tarkavyAkaraNa chando'laGkAra sAhityA dizAstra nizitamavinA zrImaddevendra kAMtibhaTTa / rakapraziSyeNa ziSyeNa sakalavidvajjanavihita caraNasevasya zrI prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 391 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima sandhivAkyase jJAta hotA hai ki inhoMne tattvArthaM zlokavArtika, sarvArthasiddhi, nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa, tattvArthaM vArtika aura aSTasahastrI Adi graMthoMkA gambhIratApUrvaka adhyayana kiyA hai| isase spaSTa hai ki zrutasAgara apane samayake acche vidvAn aura granthakAra the / , zrutasAgarasUri dvArA racita pallivimAnakathAmeM IDarake rAjA bhAnu athavA rAvabhANajIke rAjyakAlakA nirdeza hai| isa granthako prazasti meM batAyA hai ki bhAnubhUpatikI bhujArUpo taladArake jalapravAha meM zatru kulakA vistRta prabhAva nimagna ho gayA thA aura unakA maMtrI hummaDa kulabhUSaNa bhojarAja thA / usakI paramIkA nAma dinadevI thA jI kI paridratA sAdhvI aura jinacaraNakamaloMkI upAsikA tho / usake cAra putra utpanna hue the, jinameM prathama putra karmasiMha, jisakA zarIra bhari rahanaguNoMse vibhUSita thA aura dUsarA putra kulabhUSaNa thA, jo zatrukulake liye kAlasvarUpa thaa| tIsarA putra puNyazAlI zrI ghoSa thA, jo saghanapApA garIndrake liye vaJcake samAna thA aura cauthA gaMgAjalake samAna nirmala mana vAlA gaMgA thaa| ina cAra putroMke pazcAt inakI eka bahana bhI thIM, jo jinavara ke muqhase nikalI huI sarasvatI ke samAna thI / zrutasAgarane svayaM usake sAtha saMgha sahita gajapantha aura tuMgogiri Adiko yAtrA' kI thI / zrutasAgarakA vyaktitva eka jJAnArAdhaka tapasvIkA vyaktitva hai, jinakA eka-eka kSaNa zrutadevatAko upAsanA meM vyatIta huA hai | zrutasAgara nissandeha atyanta pratibhAzAlI vidvAna hai / ye kalikAlasarvajJa kahe jAte the / tArkika honeke kAraNa asahiSNu bhI pratIta hote haiM / anya matakA khaNDana aura virodha karanemeM atyanta satarka rahe haiM / vidyAnandadevasya saMditamithyAmatadurgAreNa zrutasAgaraMga sUriyA viraMcitAyAM zlokavAtika-rAjavArtika-sarvArthasiddhi-nyAyakumudacandodaya- prameya kamala mArtaNDa-pracaNDASTa sahazrIpramukha grantha sandarbhAvalokanabuddhi virAjitAyA" - zrutasAgarItasvArthavRtti bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa, pR0 326 para uddhRta / tathA---' -" tarka- vyAkaraNAta pravila satsiddhAMtasArAmalado tipUrva navyakR taSIsaM zravyakAvyocca ye " - jainagrantha prazasti saMgraha, prathama bhAga, yazodhara caritaprazasti pR0 31 / 1. jaina grantha prazasti saMgraha, prathama bhAga, borasevAmandira, dillI, san 1954, prastAvanA, pR0 16 / 392 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitikAla dhrutasAgarane apane kisI bhI granthameM racanAkAla aMkita nahIM kiyA hai, kintu anya AdhAroMse unake samayakA nirNaya kiyA jA sakatA hai / 1. padmanandike ziSya devendrakItikA eka abhilekha devagar3hama hai, jisapara saM0 149,3 aMkita hai| ye devendra kIrti zrutasAgarake dAdAguru' the| 2. suratake eka mUrti-abhilekhameM saMvat 1499 aura ekameM saMvat 1513 aMkita hai / ye donoM matiyA~ devendrakotike ziSya vidyAnandike upadezase pratiSThita huI thiiN| vidyAnandike upadezase pratiSThita anya mUrtiyoMpara vi0 saM0 1518, 1521 aura 1537 aMkita hai| 3. sUratameM padyAvatIko eka mUrtipara vi0 saM0 1544 aMkita hai| usa samaya vidyAnandike paTTa para mallibhaSaNa virAjamAna the| inhIM mallibhUSaNake upadezase zrutasAgarane kucha kathAe~ likhI haiM aura ye zrutasAgarake gurubhAI the / ___ 4. brahmanemidattane apane ArAdhanAkathAkozako prazastimeM vidyAnandike paTTayara maslibhUSaNa aura unake ziSya siMhahnandikA gururUpameM smaraNa karake zrutasAgarakA jayaghoSa kiyA hai / isase dhvanita hotA hai ki ve usa samaya jIvita the| inhIM brahmanemidattane vi0 saM0 1585meM zrIpAlacaritakI racanA kI hai aura usameM zrutasAgarasUri dvArA racita 'zrIpAlacarita'kA nirdeza karate hue inako pUrvasUri tathA unake dvArA 'zrIpAlacarita'ko purAracita kahA hai| isase jJAta hotA hai ki usa samaya zrutasAgarakA dehAvasAna ho cukA thaa| 5. pallividhAnakathAko prazastise bhI zrutasAgarakA samaya vi0 saM0 15021522 taka AtA hai| vidyAnandi aura mallibhUSaNake paTTakAloM para vicAra karanese bhI zrutasAgarakA samaya vi0 saM0 1544-1556 AtA hai| isa prakAra bhaTTAraka zrutasAgarasUrikA samaya vi0 ko 16vIM zatAbdI hai| 1. bhaTTAraka sampradAya, solapura, lekhAMka 425 / 2. vahI, lekhAMka 425 / 3. vahI, lekhAMka 458 / 4. vahI, lekhAMka 466 / 5, jaina grantha prazasti saMgraha, villI, prathama bhAga, pu0 17 / 6. bhaTTAraka sampradAya, solApura, lekhAMka 463 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 313 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAeM prasasAgarasUrikI abataka 38 racanAeM prApta haiN| inameM ATha TokAgrantha hai, aura caubIsa kathAgranya haiM, zeSa chaha vyAkaraNa aura kAvya granya haiN| 1. yazastilakacandrikA 20. puSpAJalivratakathA 2. tattvArthavRtti 21. AkAzapaMcamIvratakathA 3. tattvatrayaprakAzikA 22. muktAvalIvatakathA 4. jinasaharUlanAmaTIkA 23. niduHkhasaptamIkathA 5. mahAbhiSekaTIkA 24. mugavaTasamIkazA 6. SaTpAhuDaTIkA 25. zrAvaNadvAdazIkathA 7. siddhabhaktiTIkA 26. ratnatrayavratakathA 8. siddhacakrASTakaTIkA 27. anantavratakathA 9. jyeSThajinavarakathA 28. azokarohiNIkathA 10. ravivratakathA 29. tapolakSaNapaMktikathA 11. saptaparamasthAnakathA 30. merupaMktikathA 12. mukuTasaptamIkathA 31. vibhAnapaMktikathA 13. akSayanidhikathA 32 pallividhAnakathA 14. Sor3asakAraNakathA 33. zrIpAlacarit 15. medhamAlAvratakathA 34. yazodharacarit 16. candanaSaSThIkathA 35. audAryacintAmaNi 17. labdhividhAnakathA (prAkRta vyAkaraNa) 18. purandaravidhAnakathA 36, zrutaskandhapUjA 19. dazalAkSaNIvratakathA 37. pArzvanAthastavana 38. zAntinAthastavana yazastilakacandrikA--zrutasAgarane yazastilakagraMthapara candrikA nAmakaTIkA likhI hai | TIkAmeM batAyA hai "iti zrIpamanandi-devendrakIti-vidyAnandi -mallibhUSaNAmnAyena bhaTTArakazrImallibhUSaNagAparamAbhISTagarubhrAtrA gurjararadezasiMhAsanasthabhaTTArakazrIlakSmIcandrakAbhimatena mAlabadezabhaTTArakazrIsiMhandiprArthanayA yatithIsiddhAntasAgara vyAkhyAkRtinimittaM navanavatimahAvAdisyAdvAdalabdhavijayena tarka-vyAkaraNachandolaMkArasiddhAntasAhityAdizAstranipuNamatinA vyAkaraNAnekazAstracaJcunA sUrizrIzrutasAgareNa viracitAyAM yazastilakandrikAbhidhAnAyAM yazodharamahA394 : tIrthakara mahAvIra aura unako bAcArya-paramparA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjacaritacampUmahAkAvyaTIkAyAM yazodharamahArAjarAjalakSmI vinodavarNanaM nAma tRtIyA zvAsacandrikA parisamAptA"" / isa prazastise spaSTa hai ki zrutasAgarane apane paricaya ke sAtha yazastilaka kI TIkA likhanekA nirdeza kiyA hai| zrutasAgarane isa TIkAmeM viSayoMke spaSTIkaraNa ke sAtha kaThina zabdoMkI vyAkhyA bhI prastuta kI hai / yazastilaka meM jitane naye zabdoM kA prayoga somadevane kiyA hai, una sabhIkA vyAkhyAna isa TIkA meM kiyA gayA hai / yazastilakako spaSTa karaneke liye yaha TIkA bahuta upAdeya hai / zrutisAgarI TIkA - isa vRttimeM tattvArthamUtrapara racita samasta vRttiyoM kA nicor3a aMkita hai| zrutasAgarane tattvArtha sUtrakAra umAsvAmI ke sAtha pUjyapAda, prabhAcandra, vidyAnanda aura akalaMkakA bhI smaraNa kiyA hai| ye cAroM hI AcArya tatvArtha ke TIkAkAra haiM / vRttikA prArambha sarvArthasiddhikI Arambhika zabdoM kI zailIko apanAkara kiyA hai| sarvArthasiddhi meM praznakarttA bhavyakA nAma nahIM likhA hai, para zrutasAgarane 'dvaiyAkanAmA' likhA hai / 13vIM zatAbdI ke bAlacandra muni dvArA tattvArthasUtrakI jo kannar3aTIkA likhI gayI hai, usameM usa praznakartAkA nAma siddhayya pAyA jAtA hai| sarvArthasiddhike prArambha meM nibaddha maMgalazloka - 'mokSamArgasya nettAraM' AdikA vyAkhyAna Aki zrutasAgarane bhI kiyA hai| zrutasAgarasUrikA pUrA vyAkhyAna eka taraha se sarvArthasiddhi nAmaka vRttikA hI vyAkhyAna hai, jo bAteM sarvArthasiddhi meM saMkSeparUpa meM kahI gayI haiM, unhIM bAtoMko vistAra aura spaSTatA ke sAtha isa vRttimeM aMkita kiyA gayA hai / yathAsthAna granthAta roMke pramANa dekara vizeSa kathana bhI kiyA gayA hai / granthAtaroMke uddharaNa pracura parimANa meM prApta haiN| pANini aura kAtantra vyAkaraNake sUtroMke uddharaNa bhI prApta haiM / zrutasAgara ke vyAkhyAnameM katipaya virodha bhI prApta hote hai / nyAyAcArya paNDita mahendrakumArajIne zrutasAgara ke skhalanakA nirdeza kiyA hai / sarvArthasiddhimeM 'dravyAzrayA nirguNA: guNA:' ( 5/41 ) sUtrakI vyAkhyA meM 'nirguNa' isa vizeSaNako sArthakatA batalAte hue likhA hai -- "niguNa iti vizeSaNaM dvayaNukAdinivRttyartham, tAnyapi hi kAraNabhUtaparamAradravyAzrayANi guNavanti tu tasmAt 'nirguNAH ' iti vizeSaNAttAni nivartitAni bhavanti / " arthAt dvyaNukAdi skandha naiyAyikoM ko dRSTise paramANurUpa kAraNadravyoM meM zrita hone se dravyAzrita haiM aura rUpAdi guNavAle hone se guNavAle bhI haiN| ataH 1. tattvArthavRtti, bhAratIyajJAnapITha, kAzI, prastAvanA, pR0 100 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 395 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yd inameM bhI ukta guNakA lakSNa ativyAsa ho jAyegA / isa kAraNa inakI nivRttike hetu 'nirguNAH' yaha vizeSaNa diyA gayA hai| isakI vyAkhyA karate hue zrutasAgarasUrine likhA hai " nirguNaH iti vizeSaNaM dvaNUka tryaNukAdiskanvaniSedhArtham, tena skandhAzrayA guNA guNA nocyante / kasmAt ? kAraNabhUtaparamANudravyAzrayatvAt tasmAt kAraNAt nirguNA iti vizeSaNAtskandha guNA guNA na bhavanti pryaayaashrytvaat| " arthAt 'nirguNa' yaha vizeSaNa hyaNuka, vyaNuka Adi skambake niSedhake lie hai / isase skandhameM rahanevAle guNa guNa nahIM kahe jA sakate, kyoMki ve kAraNabhUta paramANudrazyameM rahate haiM / ataeva skandhake guNa guNa nahIM ho sakate, kyAMki ve paryAya meM rahate haiM / yaha hetuvAda bar3A vicitra hai aura hai siddhAntake pratikUla | siddhAnta meM rUpAdi cAhe ghaTAdi skandhoM meM rahanevAle hoM, yA paramANumeM sabhI guNa kahe jAte hai / ye skandhake guNoMko guNa hI nahIM kahanA cAhate, kyoMki pAzrita haiN| alae 'nirmANa' padakI sArthakatAkA mela nahIM baiThatA hai / isa asaMgati ke kAraNa Age zaMkA-samAdhAnameM bhI asaMgati pratIta hotI hai / zrutasAgarI vRttike 281 veM pRSThapara guNasthAnoMkA varNana karate samaya likhA hai ki midhyAdRSTiguNasthAna se samyagdRSTiguNasthAna meM pahu~canevAlA jIva prathamo - pazamasamyaktvameM hI darzanamohana kI tIna aura anantAnubandhI cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama karatA hai| yaha siddhAntaviruddha hai, kyoMki prathamopazamasamyaktvameM darzana mohanIyakI kevala eka prakRti mithyAtva aura anantAnubandhI cAra isa taraha 5 prakRtiyoMke upazamase hI prathamopazamasamyaktva batAyA gayA hai / sAtakA upazama to, jinake ekabAra samyaktva ho cukatA hai, una jIvoMke dvArA prathamopazama ke samaya hotA hai / 92/47 sUtrakI vRtti meM zrutasAgarane dravyaliMgakI vyAkhyA karate hue asamartha muniyoMko apavAda rUpase vastrAdi grahaNa karane para sahamati prakaTa kI hai , "kecidasamarthA maharSayaH zItakAlAdau kambalazabdavAcyaM kauzeyAdikaM gRhNanti na tat prakSAlayanti na tat sovyanti na prayatnAdikaM kurvanti, aparakAle pariharanti / keciccharIre utpannadoSA lajjitatvAt tathA kurvantIti vyAkhyAnamArAdhanAbhagavatoproktAbhiprAyeNa apavAdarUpaM jJAtavyam / utsargApavAdayorapavAdo vidhibalavAn ityutsargeNa tAvad yathoktamAcelakyaM proktamasti, AryAsamarthadoSavaccharIrAdyapekSayA apavAdavyAsthAne na doSaH / ' arthAt asamartha - muni zItakAla AdimeM kambala vageraha grahaNa kara lete haiM, kintu na to ve use dhote haiM, na sIte haiM aura na koI usake liye prayatnAdi hI karate haiM / zItakAla 396 : tIrthaMkara mAhavIra aura unakI mAcArya-paramparA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bItane para use tyAga dete haiN| kucha munizarIra meM doSa utpanna honese lajjAvaza vastrako grahaNa kara lete haiM / yaha vyAkhyA bhagavatIArAdhanAmeM kahe hue abhiprAyase apavAdarUpa jAnanI cAhiye / para bhagavatI ArAdhanAmeM isa tarahakA koI vidhAna nahIM hai, usake TIkAkAra aparAjitasUrine apanI vijayodayATokarmeM Acelaar Adi daza kalpoMkA nirUpaNa karanevAlI 421vIM gAthAkI vyAkhyA karate hue AcArAMga Adi sUtroMmeM pAye jAnevAle kucha vAkyoMke AdhArapara yaha mAnA hai ki yadi bhikSukA zarIrAvayava sadoSa ho, athavA vaha parISaha sahana karanemeM asamartha ho, to vaha vastra grahaNa kara sakatA hai / aparAjitasUrine to samanvayArtha isa prakArakI vyAkhyA kI hai, para zrutasAgarasUri digambara hote hue, kyoM isa prakArakI bhUla kara gaye ? SaTprAbhUtaTIkA - AcArya zrutasAgarasUrine SaTprAbhRtakI TIkA prArambha karate hue likhA hai "atha zrIvidyAnandibhaTTAraka paTAbharaNabhUtazrI mallibhUSaNabhaTTArakANAmAdezAdadhyeSaNAvazAd bahugaH prArthanAvazAt kalikAlasarvajJavirudAvalIvirAjamAnAH zrIsaddharmopadezakuzalA nijAtmasvarUpaprApti paJcaparameSThicaraNAn prArthayantaH sarvajagadupakAriNa uttamakSamApradhAnatapo ratnasaMbhUSitahRdayasthalA bhavyajanajanakatulyAH zrIzrutasAgarasUrayaH zrI kundakundAcAryaviracitaSaTprAbhRtagranthaM TokayantaH svaruciviracitasadRdRSTayaH / " arthAt kalikAlasarvajJa Adi virudAvalise suzobhita, zrIsampanna, Adharma ke upadezameM kuzala, paJcaparameSThI ke caraNoM ko prArthanA se AtmasvarUpake dhyAtA, sarvajagatake upakAra karanevAle uttamakSamAdi tapoMse vibhUSita, samyagdarzanayukta aura bhavya jIvoMke lie pitAke samAna sukhadAyaka zrutasAgarasUri zrIvidyAnandi bhaTTAraka sambandhI paTTake alaMkArasvarUpa zrImalli bhUSaNabhaTTArakakI AjJAse, preraNAse aura aneka jIvoMkI prArthanAse zrI kundakundAcArya dvArA viracita 'SaTprAbhRta' granthakI TIkA karaneke liye pravRtta hue haiM / isa TokAmeM bhI 'tayAcoktaM' kahakara aneka sthAnoMke uddharaNa saMkalita kiye haiN| kundakundasvAmoke mUlavacanoMkA vyAkhyAna sarala aura saMkSeparUpameM kiyA hai / yadyapi isa TIkAmeM zrutasAgarIvRtti jaisI gambhIratA yA praur3hatA nahIM hai, to bhI viSayako spaSTa karane kI kSamatA isa TIkAmeM hai / TokAkI zailI bahuta hI sarala, svaccha aura spaSTa hai / darzana, caritra, sUtra, bodha, bhAva aura mokSa ina chaha prAbhRtoMkA vyAkhyAna zrutasAgarasUrine kiyA / TokA kevala bhAvoMke spaSTIkaraNa prabuddhAcArya evaM paramparApASakAcArya : 397 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye kI gayI hai| mokSaprAbhUtake anta meM pUrva prazasti bhI dI gayI hai / isa prakAra saMkSepameM padmAbhRtako TIkA kundakundake anyako spaSTa karatI hai| tattvatrayaprakAzikA-yaha jJAnAvaNaMvake gadyabhAgakI saMskRta TokA hai| yaha TIkA abhI taka aprakAzita hai| zubhacandrAcAryane yogaviSayako lekara jJAnArNabako racanA kI hai| zrutasAgarane kevala isake gadyAMzapara hI saMskRta TIkA likhI hai / jinasahasranAmaTokA-yaha 10 AzAdhara kRta sahasranAmakI vistRta TIkA hai| TIkAke anta meM nikalA hai - zrutasAgarakRtivaravacanAmRtapAnamana yevihitam / janmajarAmaraNaharaM nirantaraM taiH zivaM labdham / asti svAtti samastasaGkatilaka zrImalasaGgho'naghaM vRttaM yatra mumukSuvagaMzivadaM saMsevitaM sAdhubhiH / vidyAnandigurusvihAsti guNavadgacche giraH sAmprataM tacchiSyaznutasAgareNa racitA TIkA cira nandatu // mahAbhiSekaTokA-paM0 AzAdharake nityamahodyotakI yaha TIkA hai / isakA praNayana usa samaya huA thA, jaba zrutasAgara dezavratI yA brahmacArI the| audAryacintAmaNi-prAkRta bhASAkA zabdAnuzAsana hai| do adhyAyoMmeM parNa haA hai| prathama adhyAyameM 245 sUtra aura dvitIya adhyAyameM 213 sutra haiN| prathama adhyAyake antameM likhA hai-- zrIpUjyapAdasUrividyAnandI samantabhadraguruH / zrImadakalavadevo jinadevo maGgalaM dizatu !! __ "ityubhayabhASAkavicakravattivyAkaraNakamalamArtaNDatArkikabudhaziromaNipa - ramAgamapravINasUrizrIdevendrakItipraziSya - mumukSuzrIvidyAnandipriyaziSyazrImUla . saghaparamAtmavidussurizrIzrutasAgaviracite audAryacintAratnanAmni svopajJavRttini prAkRttavyAkaraNe varNAdezanirUpaNo nAma prathamo'dhyAyaH samAptaH / " dvitIya adhyAyake anta meM bhI isI prakArakI prazasti hai| isa adhyAyakA nAma saMyukta avyayanirUpaNa hai| isameM saMyukta varNavikAra aura avyayoMke nipAtakA kathana AyA hai| prathama adhyAyameM svara aura vyaJjanoMke vikArakA nirUpaNa hai / isa adhyAyakA prathama sUtra tadArSaJca bahulam // 2 // tatprAkRtamaSipraNItamArSamanArSaca bahumityadhikRtaM veditavyam / tatra 398 : tArthaMkara mahAvAra aura unakI AcArya-paramparA Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R, R, la, lu, e, au, cha, Ja, za, Sa plutta svara vyaJjana dvivacana caturthI bahuvacanAni ca na syuH / ke avaM | sau arivaMkauravA / iti ca dRzyate / sarvavidhiAMvakalpazcArSe // arthAt prAkRtameM R, R, la, la, ai, o, cha, tra, Sa pluta nahIM hote haiN| dvivacana aura caturthI vibhakti bho nahIM hai| ArSa prayogoMmeM sabhI vidhiyA~ vikalpase prayukta hotI haiM / prathama adhyAyake dvitoya sUtrameM samAsameM paraspara hrasva aura doghaM kI vyavasthA batAyI gayI hai / yathA-antarvoda antAvaI / saptabittiH sttaavosaa| apravRttau juvianno| vikalpe vArimai, vArimaI ! bhujayantra bhatrAyaMta, bhuayaMta / patigRhapaIhara, paiharaM / gorIgRhaM gorihara, goroharaM / tRtIyasUtrameM sandhivyavasthA, caturtha, paJcama, SaSTha evaM saptamamaM bhI sandhivyavasthApara prakAza DAlA gayA hai| navama, dazama aura ekAdaza sUtra meM upasagaMvyavasthA batalAyI gayI hai| caturdaza sUtrase vizati sUtra paryanta zabdoMke AdezakA kathana AyA hai / ikkosa aura bAisa sUtrameM anusvAravyavasthAkA kathana hai| isake pazcAt zabdoMke AdezoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai / adhyAyake antameM katipaya vizeSa zabdoMkI vyavasthA batalAyI gayI hai| tathA dantya nakArake sthAnapara madhanya NakArakA kathana AyA hai / isa prakAra prathama adhyAyameM svara aura vyamjanoMko vyavasthA batalAyo gayI hai| dvitIya adhyAyake prArambhameM mRdutva Adi pAMca zabdoMmeM saMyukta varNake sthAna para kakArako vyavasthA batalAyI gayo hai / ko vA mRduttva-rugNa-daSTa-muktasakteSu / / 1 / / mRduttvAdiSu paJcasu zabdeSu yaH saMyukto varNastasya kakAro bhavati vA / madattvaM mAuttaNaM mAukke, rujyatesma rugNa:-bhugNaparyAyaH (1) rAmAdinA vakrIbhUte lumgo lukko / daSTa:-daTTho Dakko, muktaH-mutto-mukko, zaktaH satto sakko / khaH kSasya jhachau ca kvacit / / 2 / / kSakArasya khakAro bhavati / jhachau ca kvacidbhavataH lakSaNaM-lakkhaNaM, kSayaH kho, kSIyate-jhijjai chijjai khijjai, kSINaM-jhINaM chINaM svINaM / isI prakAra isa adhyAyameM ska, ka, stha, spha, sta Adike vikArakA bhI anuzAsana varNita hai| saMyukta vokI vyavasthA vistArake sAtha batalAyI gayI prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 399 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| avyayoMke nipAtakI vyavasthA 171veM sUtrase 213ve sUtra taka varNita hai| isaprakAra isa prAkRtavyAkaraNameM svara ora vyaJjana parivartanake sAtha zabdarUpa evaM avyayoMkA kathana AyA hai| dhAturUpa sadAkRdantapratyayokA anuzAsana isameM vaNita nahIM hai| isa vyAkaraNake do hI adhyAya upalabdha hai, zeSa do adhyAya abhI taka prApta nahIM hue haiN| ye do adhyAya jena siddhAnta bhavana bArA, evaM vyAvarake granthAgarameM upalabdha haiN| zrIpAlacarita---isa caritakAvyake ArambhameM maMgalAcaraNa padyabaddha hai tathA antameM prazasti bhAga bhI padyameM diyA gayA hai| madhyakA kathAbhAga saMskRta-gadyameM likhA gayA hai| zrIpAlake puNya caritakA aMkana isa kAvyameM hai / siddhacakravidhAnake mahAtmyako dikhalAneke liye yaha kAvyagrantha likhA gayA hai / antima prazastimeM batAyA hai siddhacakravatAtso'yamIdazA'bhyudayo babhau / niHzreyasamito'smabhyaM dadAtu svargAta prabhuH / / yazodharadharita-puNyapuruSa yazodharako kathA saMskRta, prAkRta aura apabhraMzake jaina kaviyoMko vizeSa rucikara rahI hai| yahI kAraNa hai ki yazodharake ritako lekara aneka kAvya likhe gaye haiN| ArambhameM namaskArAtmaka padya likhe gaye haiM, jinameM vidyAnanda, akalaMka, samantabhadra, umAsvAmI, bhadrabAha, guptigapta AdikA smaraNa kiyA gayA hai / antima prazastimeM zrutasAgarane apanA paricaya likhA hai| isa paricayameM guruparamparA evaM apanA pANDitya batalAyA gayA hai / ahiMsAvatakA mAhAtmya batalAneke liye yazIgharako kathA vizeSa AkarSaka hai| yaha kathA vahIM hai, jisakA aMkana somadevate apane yazastilakacampU kiyA hai| ataskandhapUjA-zrutaskandhakA pUjana nibaddha kiyA gayA hai| zrutake mAhAtmyake sAtha zrutajJAnake padoM aura akSaroMkI saMkhyA bhI batalAyo gayI hai / yaha choTI-sI kRti hai, isako pANDulipi bambaIke sarasvatIbhavanameM hai| vatakayAkoza-zrutasAgarane AkAzapaJcamI, mukuTasaptamI, candanaSaSThI, aSTAlikA, jyeSThajinavara, ravivrata, saptaparamasthAna, akSayanidhi Sor3azakAraNa, meghamAlA, labdhividhAna, purandaravidhAna, dazalAkSaNIvrata, puSpAJjalivrata, muktAvalIvata, niduHkhasaptamI, sugandhadazamI, zrAvaNadvAdazI, ratnatraya, anantavrata, azokarohiNI, tapolakSaNapaMkti, merupaMkti, vimAnapaMkti aura pallividhAna vratoMko kathAeM likhI haiM / ina kathAoMkI saMkhyA 24 hai| paNDita paramAnandajI zAstrIne ina kathAgranyoMko svatantrarUpameM sthAna diyA hai aura eka kathAkoza ma mAnakara 24 kathAgrantha mAne haiN| unhoMne batAyA hai ki bhinna-bhinna kathAeM 400 : tIrthakara mahAvIra aura unako bAcArya paramparA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinna-bhinna vyaktiyoMke liye bhinna-bhinna mahAnubhAvoM ke anurodhase likhI gayI haiM / ataeva ve svatantra grantha haiM / jaina granthaprazasti saMgraha prathama bhAga meM 143 granthasaMkhyAse 166 grantha saMkhyAtaka 24 kathAgranthoMkI prazastiyA~ saMkalita kI gayI haiN| jyeSThajinavaravratakathA ke AdimeM maMgalAcaraNa karate hue likhA hai jyeSTaM jinaM praNamyAdAva kalaMkakaladhvani / zrIvidyAdinaMdinaM jyeSTa jinadratamathocyate // 1 // prAyaH pratyeka kathAgrantha ke antameM aMkita prazasti meM zrutasArakI guruparamparA upalabdha hotI hai / ina kathAgranthoMkI zailIse bhI inakA svatantra astitva siddha hotA hai / pratyeka kathA ke anta meM, jo prazasti bhAga diyA gayA hai, vahI usakA svatantra astitva siddha karatA hai / ye kathAeM cAMda kathAkozake rUpame likhI jAtIM, to pratyeka kathAke anta meM prazasti denekI AvazyakatA nahIM thI / ratnatrayakathA, anantavratakathA aura azoka rohiNIkathA ke antameM dI gayI prazastiko udAharaNArtha prastuta karate haiM sarvajJasAraguNaratnavibhUSaNAMma vidyA dinadigururutaraprasiddhaH / ziSyeNa tasya viduSA zrutasAgareNa ratnatrayasya sukathA kathitAtmasiddhaye // X X X X sUrirdevendrako tivibudhajananutastastha paTTAbdhicaMdro rudrI vidyAdinaMdA gururamalatapA bhUribhavyAbjabhAnuH / tatpAdAMbhojabhRMgaH karttAmuSyA'nantavratasya zrutasamupapadaH sAgaraH zaM kriyAdvaH // kamaladallasallocanazcaMdravaktraH X X x X gacche zrImati mUlasaMghatila ke sArasvate nirmala tattvajJAnanidhirbabhUva sukRto vidyAdinandI guruH / tacchiSyazrutasAgareNa racitA saMkSepataH satkathA rohiNyA: zravaNAmRtaM bhavatu vastApacchidaM saMtatam // ukta donoM prazastiyoMse spaSTa hai ki ye grantha svatantra haiM / zrutasAgara kI zailI aura jaina saMskRtiko dena zrutasAgarakI bhASA aura zailI subodha hai / unakI zailomeM kahIM bhI jaTilatA nahIM hai / svatantrarUpa se likhe gaye carita aura kathAgranthoM meM bhASA kI praur3hatA pAyo jAtI hai / yathA zrImadvIra jinendra zAsana - ziroratnaM satAM maMDanaM sAkSAdakSayamokSakAri karuNA kRnmUlasaMghe'bhavat / -- prabuddhAcArya evaM paramparApISakAcArya: 401 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - ----- vaMze zrImatkuMdakuMdaviduSo devendrakItiguruH paTTe tasya mumukSarakSayagaNo vidyAdinaMdIzvaraH / / tatpAdapAvanapayoruhamatta,ga: zrImallibhUSaNagarurgarimapradhAnaH / saMpreritohamamunAbhayamacyabhikhye bhaTTAkareNa carite zrutasAgagakhyaH / / ina padyoMse spaSTa hai ki caritamranthoMkI bhASA praur3ha, parimArjita aura kAnyocita hai| isI prakAra kathAgranthoMkI bhASA bhI kAyocita hai / yatasAgarasarine grantharacanA dvArA to jainadharmakA prakAza kiyA hI, para zAstrArtha dvArA bhI unhoMne jainadharmakA paryApta prakAza kiyA hai| zrutasAgara apane samayake bahuta hI prasiddha mAnya aura prabhAvaka vidvAna rahe haiN| inhoMne apane samayake rAjAoM, sAmantoM aura prabhAvaka vyaktiyoMko bhI prabhAvita kiyA thaa| zratasAgarakA vyaktitva bahumukhI hai| usameM prayukta vizeSaNa hI yaha siddha karate haiM ki ve kalikAla gautama the| jisa prakAra gautama gaNadharane zrutakA bIjarUpameM pracAra aura prasAra kiyA, uso prakAra, paramAgamapravINa, tAkikaziromaNi zrutasAgarane aneka vAdiyoMko parAjita kara jainadharmakA udyota kiyA hai / brahmanebhidatta brahma nemidatta mUlasaMgha sarasvatI gaccha balAtkAragaNake vidvAna bhaTTAraka mallibhUSaNake ziSya the / inake dobhAguru bhaTTAraka devendrakItike ziSya vidyAnandi the| inhIM vidyAnandike paTTapara mallibhUSaNa pratiSThita hue, jo samyagdarzana, jJAna, cAritrarUpI ratnatrayase suzobhita the| ArAdhanAkathAkozakI prazastimeM mallibhUSaNakI prazaMsA karate hue likhA hai zrImajjainapadAbjasAramadhukRcchImalasaMghAgnaNIH / samyagdarzanasAdhubodhavilasaccAritracUr3AmaNi: / / vidhAnandiguruprapaTTakamalollAsaprado bhaaskrH| zrIbhaTTArakamAllabhUSaNagurubhUyAtsatA zarmaNe || brahmanemidatta saMskRta, apadaMza, hindI aura gujarAtI bhASAke vidvAna the / inhoMne saMskRtameM carita, purANa, kathA Adi granthoMkI racanA kI hai| inhoMne mAlArohiNI nAmaka eka prasiddha racanA likhA hai, jisameM mUlasaMdhake AcArya zratasAgarako namaskArakara phUlamAlA kahane kI pratijJA kI gayI hai| moMgarA, pArijAta, campA, jUhI, camelI, mAlatI, mucakunda, kadamba evaM raktakamala Adi sugandhita puSpa samUhoMse gumphita jinendramAlako svargamIkSa sukhakAriNI batAyA hai aura ise samasta duHkha-dAridra dUra karanevAlI kahA hai| isa mAlArohiNIse pratIta hotA hai ki brahmajinadAsako svAbhAvika kavipratibhA 402 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AmArya-paramparA - -- - - - -. . . ' Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta thI / ve sarasvatIke varada putra the / inakA vyaktitva bahumukhI thA / pratibhAnirmANa aura mandira nirmANa ke kAryoM meM sahayoga bhI dete the| eka mUrtilekha meM brahmamidatta ke sAtha brahmamahendradatta ke nAmakA bhI ullekha AyA hai, jisase ve inake sahapAThI pratIta hote haiN| ye agravAlajAtike the aura inakA gotra goyala thA | mAlava dezake AzAnagara ke nivAsI the| inhoMne apane granthoMkI racanA pramukha vyaktiyoMke anurAdhase kI hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki aneka vyakti inake samparka meM rahe haiM / sthitikAla brahmanemidattako racanAoM meM unake samayakA nirdeza prApta hotA hai, jisase inake sthitikAlapara samyak prakAza par3atA hai / inhoMne vi0 saM0 1985 meM zrI zAntidAsake anurodhase zrIpAlaparitakI racanA kI hai| saM0 1575 meM ArAdhanAkathAkoza likhA hai / neminAthapurANakI rastA bhI 1585 meM huI hai / ataeva inakA samaya vikramako 16vIM zatAbdI hai / sudarzanacaritakI prazasti meM kavine padmanandi, prabhAcandra, devendrakIti, vidyAnandi, mallibhUSaNa aura zrutasAgarakI prazaMsA kI hai| isa prazaMsA ke adhyayanase spaSTa jJAta hotA ki mallibhUSaNa vi0 kI 16 vIM zatAbdI meM hue haiM aura unake prasiddha ziSya brahmanemidatta bhI isI zatAbdImeM hue haiN| ataeva brahmanemidattakA samaya vi0 kI 16 vIM zatAbdI hai / sudarzanacarita ke anta meM likhA hai zrI mUlasaMdhe varabhAratIye gacche balAtkAragaNetiramye / zrI kundakuMdAkhyamunIMdravaMze jAtaH prabhAcandramahAmunIMdraH // 2 // paTTe tadIye munipadmanandIbhaTTArako bhavyasaroja bhAnuH / jAto jagatrayahito guNaratna siMdhuH kuryAt satAM sArasukhaM yatozaH // 3 // tatpaTTapadmAkarabhAskaro'tra deveMdrakItimunicakravanoM / tatpAdapaMkeja subhaktiyukto vidyAdinaMdI caritaM cakAra // 8 // tatpaTe'jani mallabhUSaNagurucAritracUDAmaNiH, saMsArAMbudhitArakacaturazcitAmaNiH prANinAM / sUriH zrazrutasAgaro guNanidhiH zrosiMhanandI guruH, sarve te yatisattamAH zubhatArA kurvaMtu vo maMgalaM // 5 // gurUNAmupadezena saccaritramidaM zubhaM / nemidatto vratI bhaktyA bhAvayAmAsa zammaMda " ||6|| 1. prazastisaMgraha, jayapura, san 1950, pR0 67-68 para udbhUta | prabuddhAcArya evaM paramparApoSakaracArya : 403 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAe~ ajha nemidatta ko lagabhaga 12-13 racanAeM prApta haiM 1. ArAdhanAkathAkoza 2. neminAthapurANa 3. zrIpAlacarita 4. sudarzanacarita 5. rAtri-bhojanatyAgakathA 6. prosakaramahAmuninarita 7. dhanyakumAracarita 8. neminirvANakAvya-isako prati IDarameM prApta hai| 9. nAgakumArakathA 10, dharmopadezapIyUSavarSazrAvakAcAra 11. mAlArohiNI 12. AdityacAranatarAsa ArASanAkathAkoza-ArAdhanAkathAkoza prasiddha kathAnanya hai| isakA prakAzana ho cukA hai| isako sabhI kathAeM ahiMsAdi vratoMse sambaddha haiM / sAmAnya vyakti bhI ina kathAoMke adhyayanase apane caritako ujvala kara sakatA hai| saMsArake viSaya-kaSAyoMmeM nimagna vyaktiko ye kathAeM AtmotthAnakI ora prerita karatI haiN| vAstava meM brahmanemidattake ArAdhanAkathAkozakA kathAsAhityakI dRSTise bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai / bhopAlacarita-isa granthameM 9 adhikAra haiM aura zrIpAlako kathA varNita hai| isako prazastimeM kavine apanA paricaya likhA hai| 93 adhikArake anta meM dI huI prazastimeM batAyA hai "iti zrasiddhacakrapUjAtizayaM prApte zrIpAlamahArAjacarite bhaTTArakazrImalli. bhUSaNaziSyAcArya zrIsiMharnAndabrahmazrIzAMtidAsAnumodite brahmanebhidaviracite zrIpAlamahAmunIMdranirvANagamano nAma navamodhikAraH samAptaH / " isa caritake racanekA uddezya kavine siddhacakrakA mahAtmya batalAyA hai| sargabaddha kathA niyojita hai / zrIpAlake janmase lekara unake nirvANaparyanta caritakA aMkana kiyA gayA hai / bhAva aura zailIko dRSTise yaha racanA adhyayanIya hai| neminApapurANa-isa purANagranthakI racanA solaha adhikAroMmeM kI gayI hai aura isameM neminAthakA carita aMkita hai| unake gabhaM, janma, tapa, jJAna aura kevala ina pAMcoM kalyANakoMkA vistArapUrvaka varNana AyA hai| neminAthako apUrva zaktise 404 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA - -- Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvita hokara rAjanItijJa kRSNa dvArA prastuta kI gayI kUTanItikA bhI citraNa AyA hai / zrIkRSNako kUTanItike phalasvarUpa hI neminAtha virakta hote haiM / vilakhatI huI rAjulake A~suoMkA prabhAva bhI unapara nahIM par3atA / kavine sabhI marmasparzI kathAMzoMkA udghATana kiyA hai| antameM isa caritako mokSaprada batAyA gayA hai / likhA hai yasyopadezavazato jinapugavasya nemipurANamatulaM zivasaukhyakArI, cakra mayApi matitucchatayAtra bhavatyA, kUryAdidaM zubhamataM mama maMgalAni / / sudarzanacarita-sudarzanacaritake racayitA yadyapi AcArya vidyAnandi haiM / para ekAdaza adhikArake antameM brahmanemidattakA nAma AyA hai, tathA gurUNAmupadezena saccaritramidaM zubham / nemidatto vratI bhaktyAbhAvayAmAsa zarmadam / / isa padyameM 'bhAvayAmAsa' pada AyA hai, jisakA artha, prakaTa kiyA, pradarzita kiyA yA pAlana-poSaNa kiyA athavA manana dvArA pAvana kiyA, kiyA hai| ataeva yahA~ prakaTa kiyA thA nirmita kiyA yaha artha lenese virodha AtA hai| jisakA samAdhAna kucha vidvAna yaha kaha kara karate haiM ki sudarzanacaritake daza adhikAra mumukSu vidyAnandi dvArA viracita hai aura 11veM adhikArake racayitA brahmanemidatta hai / hamArI dRSTise yahA~ 'bhAvamAmAsa'kA artha racanA kiyA gayA na hokara saMzodhana yA sambarddhana kiyA gayA honA caahiye| ataeva brahmanebhidatta sudarzanacarito racayitA nahIM haiM, apitu usake saMzodhanakartA yA sampAdanakartA haiN| dharmopadezapIyUSavarSoM zrAvakAcAra-isa granthameM zrAvakAcArakA nirUpaNa kiyA gayA hai| prArambhameM likhA gayA hai-- zrIsarvajJaM praNamyoccaiH kevalajJAnalocanam / saddharma dezayAmyeSa bhatryAnAM zamahetave / / isa magalAcaraNase spaSTa hai ki brahmanemidatta sadharmakA upadeza bhavyajIvoMke kalyANake liye likhate haiM / isa graMyameM zrAvakoMke mUlaguNa aura uttara guNoMkA vivecana karaneke pazcAt vrattoMke aticAroMkA nirUpaNa AyA hai / zrAvakakI dainika SaTa kriyAoM, pUjA-bhakti evaM ArAdhanA AdikA bhI ullekha kiyA gayA hai| yaha granya pAMca adhikAroMmeM vibhakta hai aura paMcama adhikAra sallekhanA nAmakA hai| antakA puSpikAvAkya nimna prakAra hai prabuddhAcArya evaM paramparApAgakAcArya : 405 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'iti dharmopadezapIyUpavarpanAmathAvakAcAra bhaTa TArakazrImalinabhUSaNaziSyabrahmanemidattaviracite sallekhanAkramavyAvarNano nAma paMcamo'dhikAraH' / rAtribhojanatyAgakathA--rAtribhojanatyAga vratakA mahattva batalAneke lie nAgathIko kathA likhI gayI hai / AcAryane kathAke madhyameM rAtribhojanake doSoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai ! animeM puSpikAvAkya nimnaprakAra AyA hai "iti bhaTTArakathImallibhUgaNaziSyAcAryazrIsiMhanandigurUpadezena brahmanemidattaviracitA rAtribhojana-garityAgaphaladRSTAnta-zrInAgazrIkathA smaaptaa|" mAlArohiNI--isa phUlamAlAmeM ArambhameM 24 tIrthaMkaroMkA stavana kiyA gayA hai| madhyameM dhana, sampatti, yauvana, putra, kalatra Adiko kSaNavidhvaMzI kahakara dAna denekI pravRttiko protsAhita kiyA gayA hai| saMsArake samasta aizvaryoko prAptakara jo vyanitta prabhAvita nahIM karatA, tIrthaMkaroMke caraNoMkI ArAdhanA nahIM karatA, vaha apane janmako nirarthaka vyatIta karatA hai| isa paMcama kAlameM tIrthaMkarabhakti hI AtmotthAnakA sAdhaka hai| bhakta saralatApUrvaka apane rAga, dveSa, roga, zoka, dAridraya Adiko dUra kara detA hai| racanA nimnaprakAra hai vRSabha ajita saMbhava abhinandana, sumati jiNesara pApa nikaMdana ! pama prabhu jina nAmeM gajjau~ zrIsupAsa caMdappaha pujjuN| puSphayaMtu sIyala pujjijjai, jiNu seyaMsu mahiM bhAvijjai / vAsupujja jiNa pujja kareppiNu, vimala aNaMta dhammujhAeppiNu / / xx surAsura kinara kheyara bhUri, jipiAda payacahiM Nacahi NAri / suraapchara gAvahi sokkhaha dhAma, jiNidaha sohai mottiya dAma // galati jhatti jAi kAlu moha jAlu vaTa Tae / su hohi jANu bhavya bhANu aggi jema kar3aDhae / jiNida caMda pAya pUjja dhammakajjakijjae, supattadANu puNNaThANu vayaNihANu lijje|| 406 : tIrthakara mahAvIra aura unakI vAcAyaparamparA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdityavratarAsa- isameM 132 pa hai / jagatI mizrita hindImeM yaha racanA likhI gayI hai| ravi kathA vahI aMkita hai, jo anyatra gAyI jAtI hai / ArambhameM hI vine likhA hai grAma jinegara va pragati paramAnaMdana | bhavansAyara taraNatAraNa bhavIyaNa guhataruvaMdanu || zrIzAradA himAMza nirmala saukhyanidhAnanu | AdityavratabasvANaguM e jinapAsanaparavAnanu || isa prakAra brahmanemidatta purANakAvya aura AcAra zAstra ke racayitA haiM / inake granthAmeM maulikatAkI kamI ho sakatI hai, para purAne kathAnakako grahaNa kara use apanI zailI meM nivaddha karanekI prakriyA meM AcArya pAraMgata haiM / yazaHkIrti kASThAsaMghake mAthurAnvaya puSkaragaNake bhaTTArakoMmeM bhaTTAraka yazaHkIrtikA nAma AyA hai / yoM to yazakIni nAmake kaI AcArya aura bhaTTAraka hue haiM / eka yazaHkIti padmanandike ziSya jesTa zAkhAke bhaTTAraka haiN| inakA samaya vi0kI 17vIM zatI hai / dUsare yazaH koti nemicadrake ziSya hue haiN| ye nau varSa gRhasthIma rahe the aura 40 varSa taka unhoMne paTUTa para nivAsa kiyA thaa| tIsare yazaHkIrti mAthuragacchake padmanandike ziSya haiM / inakA samaya vi0kI 18vIM zatAbdI hai / yazakIni ratnakIttike miSya haiN| vi0saM0 1953 ke pazcAt nAgAma meM inakA paTTAbhiSeka huA thA aura vi00 1643meM unakA svargavAsa huA | ina kIrti pazcAt mihanandi tathA unake paJcAt guNacandra bhaTTAra hue| chaThThe yaNaHkIti rAmakItike ziSya haiN| rAmakIrtikA samaya vikI 19vIM zatI hai / ye balAtkAragaNa Izvara yAvAka bhaTTAraka the| inake dAdAguru candrakIrtine vi0maM0 1822 kesariyAjI torthakSetra meM 24 tIrthakaroM kI caraNapAdukAeM sthApita kI zrI candrakIti ke padacAt rAmakIrti aura unake pazcAt yazaH kIrti bhaTTAraka hue| inake upadezase saMvat 1863kI ASAr3ha zuklA tRtIyA ko kesariyAjI mandirake parakoTekA nirmANa pUrA huA thaa| zrIbrahmacArI zItalaprasAdajoM ne IDarake bhaTTArakoM kA jo vRtAnta likhA hai, usameM yazaH kautike pazcAt kramazaH surendrakoti, rAmakorti, kanakakIrti aura vijayakIrtikA ullekha kiyA hai| sAtaveM yazaHkIti vijayasenake ziSya haiM aura veM yazaHkIti vimalakIrtika viSya batAye gaye hai / jagatasundaroprayoga mAlAmeM 1. dAnavora mANikacandra, pR0 32 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 407 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalakItiko prazaMsA kI gayI hai aura unake ziSya yaza:kIrti bhI prazaMsanIya mAne gaye haiN| maMjAu tasna mIno civaTo siribimalaitti vivkhaao| vimalapani khaDiyA dhaliyA dhUNiya gayaNAyayale / / jagatti grAma papaDo parAmayamjualapaDiyabhandhayaNo / mamiNa jaNadulahaM teNa hahiya samuriyaM / / aganoga makAHkoni kAmAsaMgha, mAthuragacchako puSkaragaNa zAkhAke sarvAdhika yazasvI, uccakoTike. sAhityakAra, kaThina tapasvI, prAcIna jIrNa-zIrNa granthoMke uddhAraka, gayI pIr3hI ke sAhityakAroM ke preraka, ugadeSTA evaM kalA-sAhitya sambandhI vibhinna pravRttiyoMke marmajJa vidvAna the| inakI pratibhAga rAjanyavarga, zreSThivarga evaM sAmAnya jana-gamaha prabhAvita thaa| bhaviSyadattAJcamIkathAvI prazastimeM inheM gaNakItikA zilya kahA gayA hai___ "saMvat 1486 varSe ApADhadi 7 gurudine gopAcaladurge rAjADUMgarasiMha rAjyapravarttamAne zrokASThAsaMghe mAthuragacche puSkaragaNaM AcAryathIsahasrakIrtidevA: tatpaTTe AcAryazrIguNakIrtidevAH tacchiSya zrIyazaHkIrtidevAH tatpaTTe AcArya zrIguNakIrtidevA: tacchiya zrIyaza:kIrtidevAH tena nijajJAnAvaraNIkarmakSayArtha idaM bhaviSyadattapaJcamIkamA lintraapitm|" mahAkavi raiyUna inhe agana guruko rUpamaM smaraNa kiyA hai / unhoMne likhA hai-- ........" | siri gukittisuri pAyaujaNi / taha zihAmaNa sihara pariTThiu / muttiramaNi rArANIva-Thiu || sujasayamara bAgi divAsau~ / siri jakitti NAma divvAsau~ / -sammai0 1013011-13 taha puNu sutvtaavpiyNgo| bhnbkmlsNbohpyNgo| nniccaanbhaasiymyynnaNgo| vaMdivi ziri jakitti araaNgo|| -sammataguNa zaza6-7 puNu taha paTTi padara jasabhAyaNu / siri jasakitti bhaJca suhadAyaNu / / -mahesara0 1 / 3 / 5 arthAt guNakIrttike siMhAsana para sthita, muktirUpI ramaNIse anurAga karaneke lie utkaMThita, prAtaHkAlIna sUryake samAna tejonmukha, yazasvI, divya nAma dhArI aura tapAyukta yazaHkorti hue| ye bhavyajana-kamaloMko sambodhita 1. bhaTTAraka sampradAya, zolApura, lekhAMka 557 / 408 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanevAle, aMgasAhitya ke pravacanakartA, niSparigrahI, yatIzvara, mandara, gaumya. munigaNatilaka aura dharmAnurAgI the| mahAkavi raidhUne inako guNakIrttikA bhAI bhI batalAyA hai / likhA hai-- ......"jo guNasmukitti mAmalo // sutAsu paTTi bhaayro| vi aaytysaayge| risIsa gacchaNAyako / jagattamisbadAyako | jasaklukitti suNdro| aMkayu NAyamaMdiro || --pAmaNAha0 12 / 8-11 isa kathana puSTi anya prazastise bhI hotI hai saMyamaviveka nilayAn vivudhakulasilakAn bhaTTAravA-laghu-bhrAtA yatA:kIrtidevAH / ___ arthAt bhaTTArakayazaHkIrti bhaTTArakagaNakIrtike bhAI, AgamagranthoMke arthake lie sAgarake samAna, RpIzvaroMke gacchamAyaka, vijayakI zikSA denevAle, sundara, nirbhIka, jJAnamandira, bhaTTAraka guNakIrti ke ziSya tathA kSamAguNase suzobhita the| bhaTTArakayazaHkotiko guNakIrtikA laghubhAI mahAkavisiMhane 'pajjuNyAcariu'ko antya puSpikAmeM batAyA hai| bhaTTArakayazaHkIrtine bhI apaneko guNakIrttikA bhAI likhA hai-- taha vikkhAyau muNi guNakittiNAmu / taba teeM, jAsu sarIsa khAmu / taho Niyabadau jasakitti jAu / / .-yaza kIrti pANDavapurANa, antya prazasti / ataH yaha sambhava hai ki yazaHkIti gRhasthAvasthAmeM guNakIrtike laghubhAI rahe hoN| guNakIrtike paTTAsIna honepara ye unake ziSya ho gaye hoNge| bhaTTAraka paramparAke itihAsa para dRSTipAta karanese avagata hotA hai ki madhyakAlIna mAthuragaccha paramparAkA Arambha mAdhavasenase huA hai| inake do ziSya hue-uddharasena aura vijayasena / uddharasenake pazcAt kramazaH devasena, vimalasena, dharmasena, bhAvasena, sahasrakIrti aura guNakIrtibhaTTAraka hue / guNakIrtike AmnAyameM vi0saM01468meM gvAliyarameM rAjA vIramadevake rAjyakAlameM agravAla sAdhvI devazrIne paJcAstikAyakI prati likhavAyI thii| Apane saMvat 1473meM eka mUrti sthApita kI thii| 1. Amera prazasti saMgraha ( jayapura ), pR0 137 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 409 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muNakIrtike paTTaziSya-yazaHkorti hue tathA inake paTTaziSya malayakIrti hue| yasaHkIrti apane samayake atyanta prasiddha aura yazasvI vyakti the / sthitikAla ___ 'bhaviSyadattacarita'ke pratilipikI puSpikAse spaSTa hai ki vi0saM0 1486meM DUMgarasiMhake rAjyakAlameM bhaTTArakayaza kIrti yazasvI ho cuke the| bhaTTAraka yagaHkIrtine jIrNazIrNa granthoDAve lAgu anyoMkI lipiyoMkA bhI kArya karAyA thaa| ina granthoMmeM do racanAe~ pradhAna haiM---1. sukumAlacarita' ( apabhraza) aura 2. bhavidhyadattacarita 1 ina donoM granthoMke lekhaka paM0 vivadha zrIdhara the| paM0 thala kAyasthane ina donoM granthoMkI pratilipiyAM kI thiiN| ina pratilipiyoMke puSpikAoM evaM gvAliyarake eka mUrti lekhame yaza kIrtikA samaya vi0saM0 1486-1510 siddha hotA hai / grazaHkIttiMne pANDavapurANako racanA vi0 saM0 142.7 meM kI hai tathA gopAcala dUrgakI zrIAdinAtha matikA eka abhilekha vi0 saM01497 kA prApta hai, jisameM guNakIrtikaM paTa Tapara yazaHkIrtike AsIna honekI carcA hai| isa mUrtikA pratiSTAkArya paM0 radhune sampanna kiyA thaa| vi0 saM0 1510 ke mUrti lekhoMmeM malayakItikA ullaMkha milane lagatA hai tathA ekAdha mUrti lekhameM yaga kIrzikA bhI nAma haiM / igase yaha niSkarSa nikalatA hai ki vi0 saM0 1510 ke lagabhaga yazaH kIti apanA paTaTa vimalakIrtiko de cuke the| vi0 saM0 1502 ke eka mantra lekha meM bhI malaya kIrtikA nirdeza hai| isa AdhAra para zrI joharApurakagne yazaHkIttikA gabhaya 1486-1457 vi0 saM0 mAnA hai| para gopAcalake mUrti lekhoMmeM inakA nirdeza vi0 1510 taka pAyA jAtA hai| ataeva inakA samaya vi0ma0 kI pandrahavIM gatIkA antima bhAga tathA solahavIMkA pUrva bhAga hai / ___ yama.kottikA vyaktitva bahumukhI hai / granthakartA, graMthoddhArakartA, granthasaMrakSaka honeke mAtra naye sAhityakAroM ke preraNAsrota bhI ye rahe haiN| mUrti pratiSTAoMmeM bhI inhoMne yogadAna diyA hai| isa prakAra jaina saMskRtike pracAra aura prasArako daSTise yama:kItika kAryokA mahattva kama nahIM hai| ....-.. 1. ma0 3.486 va azviNirvAda 13 sogadine gopApaladurge rAjA DUMgarasiMha devavijaya rAjapravattAne zrInASTAce mAthurAnvaye puSkaragaNe AcArya zrIbhAvasena devAstapaTTe zrIrAhasakoti devAstatpaTe zrIguNakoti devAttacchiSyeNa zrI yaza-kIrtidevana | 410 : tAthavara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAe~ AcAryayazaH kIrttikI cAra racanAe~ prApta haiM 1. pANDavapurANa ( apabhraMza ) | 2. harivazapurANa ( apabhraMza ) 3. jiNa ratikahA ( apabhraMza ) 1 4. ravivayakA | apabhraMza } 1. pANDavapurANa - isa grantha meM 24 sandhiyA~ haiM / isa granthakI racanA muvAki zAha ke rAjyakAlameM sAdhuvIlhA ke putra hemarAjakI preraNAse kI gayI hai / hemarAja yoginIpura ke nivAsI aura agravAlavaMzIya the / grantha meM hemarAjakI prazaMsA karate hue batalAyA hai ki ye satyavAdI, vyavasanarahita, jinapUjaka, ra strItyAgo, udAra aura paropakArI haiN| inakI mAtAkA nAma ghetAhI aura pitAkA nAma sAdhuvIlhA tathA dharmapatnIkA nAma gaMdhA thaa| hemarAjakA parivAra dharmAtmA aura karttavyaparAyaNa thA / isa grantha meM pANDava aura kauravoMke sAtha zrIkRSNa kA carita bhI aMkita kiyA gayA hai / racanAkI bhASAzailI praur3ha hai| 2 harivaMzapurANa- isa racanAkA praNayana hisAranivAsI agravAla garbhagotrIyasAhUdivaDDhA ke anurodha se kiyA gayA hai / granthakarttAne prazasti meM batalAyA hai ki yoginIpura meM paM0 DUMgarasiMha aura divaDDhA nivAsa karate the | divaDDhA sudarzana ke samAna zuddhamanavAle, karmaparAyaNa, dainika SaTkarmakA AcaraNa karanevAle, dayAlu, ekAdaza pratimAoM ke anuSThAtA evaM jJAnI the / inakI preraNA prApta kara yazaH kIrttine harivaMzapurANakI apabhraMza bhASAmeM racanA kii| isameM 13 sanciyA~ aura 271 kar3avaka haiN| harivaMzako kathA aMkita hai / 3. jiNaratikahA- isa laghukAya kAvya meM mahAdIrakI nirvANarAtri kArtikakRSNA caturdazIkI rAtrikA kAvyAtmaka citraNa hai / 4. ravivayakahA yA AdityavAra kathA- isameM ravivratakathA aMkita hai / choTI-sI yaha racanA bhI upAdeya hai / zubhakIrtti zubhakIrti nAmake aneka AcArya hue haiN| inameM eka zubhakIrttivAdIndra vizAla kIrttike paTTadhara the / inake sambandhameM batAyA hai I "tapo mahAtmA zubhakorttidevaH / ekAnta rAdyunnatapovidhAnAddhAteva sanmArgavidhervidhAne paTTAvalizubhacandraH prabuddhAcArya evaM paramparApodhakAcArya: 411 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpaTa Tejani vikhyAtaH paMcAcAra pavitradhIH / zubhakIrttimunizreSThaH zubhakItti zubhapradaH // -sudarzanacaritam arthAt zubhakItiM paJcAcArake pAlana karanemeM dattanita the aura sanmArgake vidhividhAna meM brahmA tulya the| muniyoMmeM zreSTha aura zubhapradAtA bhI inheM kahA gayA hai / eka mUrti abhilekha se inakA samaya tri0 kI 13 vIM zatAbdI siddha hotA haiN| gurvAvalimeM batAyA hai tato mahAtmA zubhakIrtidevaH / ekAntarAdyugratapovidhAtA dhAteva sanmArgavidheviMdhAne || eka anya zubhakIrtikA nAma candragiriparvatake abhilekha meM AyA hai| isa abhilekhameM kundakundAcArya se prArambha kara meghacandravatI takakI paramparA dI gayI hai / meghacandra ke gurubhAIkA nAma bAlacandramunirAja batAyA hai / tatpazcAt AcArya zubhakIrtikA ullekha kiyA hai, jinake sammukha vAdage bauddha mImAMsakAdi koI bhI nahIM Thahara sakatA thA / yaha abhilekha zakasaMvat 1068 kA hai / ataH zubhakIrtikA samaya isake kucha pUrva hI honA cAhiye' / tIsare zubhakIrti kundakundAnvayI prabhAvazAlI rAmacandrake ziSya the / caturtha zubhakIrti apabhraMza zAntinAtha caritake racayitA hai| isa caritakAvya meM granthakarnAkA kisI bhI prakArakA paricaya prApta nahIM hai / granthakI puSpikAmeM nimnalikhita vAkya upalabdha hotA hai- "udyabhASAcakkavaTiTa suha kittideva viraiye " arthAt grantha racayitA saMskRta aura apabhraMza donoM bhASAoMke niSNAta vidvAn the / kavine granthake antameM devakIrtikA ullekha kiyA hai| eka devakIrti kASThAsaMgha mAthurAnvayake vidvAna haiN| unake dvArA vikrama saM0 1494 ASAr3ha vadI dvitIyAke dina eka dhAtumUrti pratiSThita kI gayI thI, jo AgarAke kacaur3A bAjArake mandirameM virAjamAna hai| mUrtilekha meM batAyA hai- saM0 1494 aSAr3ha di 2 kASThAsaMghe mAthUrAnvaya zrIdevakIrti pratiSThitA / " upalabdha zAntinAtha - caritakI prati vi0 saM0 1551 meM likhI gayI hai| ataH isakA racanAkAla isake pUrvavartI honA cAhiye | devakIrtikA samaya vi0 saM0 1494 hai, ata: bahuta 1. zrIbAlacandra muni rAjapavitra putraH proTTatatrAdi janamAnalatAlavitraH / jIyAdayaM jitamanojabhujapratApaH syAdvAdasUktizubhaga zubhakotidevaH || jaina zilAlekhasaMgraha, prathamabhAga, abhilekha saM0 50 pR0 77, padya 37 / " 412 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambhava hai ki zubhakIti inake samAna rahe hoM unakA samaya di0 saM0 kI 15 vIM zatAbdI AtA hai | racanA zubhakIrti dvArA viracita apabhraMza zAntinAthacarita upalabdha hotA hai / jisakI pANDulipi nAgorake zAstra bhaNDAra meM surakSita hai / grantha 19 sandhiyoM meM pUrNa huA hai| isameM 16 veM tIrthaMkarazAntinAthakA jIvanacaritra varNita hai 1 zAntinAtha paMcama cakravartI bhI the| inhoMne padkhaNDoM ko jota kara cakravartI pada prApta kiyA thA / pazcAt digambara dIkSA le tapazcaraNarUpa samAdhikase mahAdurjaya mohakarmakA vinAza kara kevalajJAna prApta kiyA aura antameM aghAtiyAkarmoMkA nAzaka acala avinAzI siddhapadako prApta kiyA / grantha ke ArambhamaM AcAryane gautama gaNadhara jinasena, puSpadantakA smaraNa kriyA hai aura batAyA hai ki jisa caritako jinarAjane gautama gaNadhara kahA, usa caritako jinasena aura puSpadantane apane granthoMmeM nibaddha kiyA / usI caritako zubhakIti rUpacandake anurodhase nibaddha karate haiN| rUpacandakA paricaya dete hue likhA hai ki ikSvAkuvaMzameM AzAdhara hue, jo Takkura nAmase prasiddha the aura jinavAsana ke bhakta the| inake 'navau' Thakkura nAmakA eka putra huA, jisakI patnIkA nAma lonAvatI thA aura jo samyaktva se vibhUSita thI / inhIkA putra rUpacandra huA, jisake anurodhase kavine zAntinAthacarita likhA 1 granthake puSpikA vAkya meM rUpacandakA paricaya nimna prakAra diyA gayA hai ikSvAkUNAM vizuddha jinavara vibhavAmnAya samAse, tasmAdAzAdharIyA bahujanamahimA jAta jamAlavaMza 1 lIlAlaMkAramA rodbhavavibhavaguNAsArakhakArakuddheH 1 suddhimiddhArthasArAM pariyaNaguNI rUpacandraH sucandraH // afar ke antameM eka saMskRta padyameM usakA racanAkAla 1436 diyA hai / yaha grantha ko nAmaka saMvatsara meM phAlguna mAsameM kRSNatRtIyA budhavArako samApta huA hai / AsIdvikramabhUgateH kaliyuge zAMnottare saMgate, satyaM kavananAmadheyavipule saMvaccha samate / datte trayacaturdaze tu paramAM padbhizake svAMzake / mAsa phAlguNa pUrvapakSaka budhe samyak tRttIyAM tithau || isase spaSTa hai ki zubhakItikA samaya nizcitarUpase vi0 kI 15vIM zatAbdI hai aura unakA zAntinAthacarita mahAkAvya hai| isa granthakaM prArambha meM hI mahA pravRddhAcArya evaM paramparANokAcArya: 413 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAdhita upakaraNAMkA nirdeza karate hue, sabdAlaMkAra aura arthA-nAroMke sAA gaNa, naiti aura rasabhAvoMko mahattva diyA gayA hai| siddhAnta viSayoMka paricaya prasaMgameM gaNarabhAna, mArgaNA, dhyAna evaM tagoMkA vivecana kigA gayA hai| igarI spaSTa hai ki kAvya, siddhAnta aura AcAra ina tInoMkI triveNI isa granthameM pAyo jAtI hai / TIkAkAra nemicandra nemicandra nAmake aneka AcAryokA nirdeza jaina itihAsa prApta hotA hai| gommaTamAra aura trilokasAra Adi granthoMke racayitA siddhAntacakravatIne nemicandra aura dravyasaMgrahake racayitA nemicandrake atirikta gommaTasArako jIvatattvapradIpikAke racayitA nemicandra bhI upalabdha hote haiN| inake atirikta vijayakItika ziSya nAmacandra, jinakA samaya vikI 18vIM zatAbdI hai, nirdeza prApta hotA hai| balAtkAragaNa IDara zAkhAka padApara narendrakIttike pazcAt kramazaH vijayakoti, nemicandra aura candrakIti bhaTTAraka hue haiN| balAtkAragaNake AcAryoMmeM zrIdhara ziSya nemicandrakA ullekha prApta hotA hai| zravaNabelagolAke abhiTekhoma koNa rake abhilekhameM batAyA hai A munimukhyana ziSyaM zrImaccAritrakrisujanavilAsaM / bhamipakirITatADitakomalanakharazminemicandrabhanI / / zravaNabelagolAke abhilekhoMmeM nayakotike ziSya nemicandrakA nirdeza milatA hai| abhilekhasaMkhyA 122 aura 124meM nayoti siddhAntadevakI paramparAmeM bhAnukIti, prabhAcandra, mAghanandi, padmanandi aura nemicandra ke nAma Ate haiN| ye abhilekha zakasaMvat 1103 aura zakasaMvat 1122ke haiN| isase nemicandrakA samaya ci0saM0 ko 13vIM zatAbdI siddha hotA hai| __ nemicandra nAmake eka anya bhaTTArakaH sahasrakIrtita ziSyake rUpameM ulli. khita milate haiN| inakA samaya vi0ko 17vIM zatAbdI pratIta hotA hai / paTTAvalImeM namicandrake gRhasthavarSa, dIkSAvarSa aura svargArohaNavarSakA ullekha hai| batAyA gayA hai ki sahasrakItike paTTapara vi0 saM0 1650ko zrAvaNa zuklA trayodazIko nemicandrakA paTTAbhiSeka haa| ye 11 varSoM taka bhaTTAraka padapara AsIna rhe| saMvat 1654kI ASAr3ha kRSNA ekAdazIko ajamerameM inakI ziSyA bAI savIrAke lie vasunandicAvakAcArako eka prati likhAyI gayI | 1. bhaTTAraka sampradAya, zolApura, lekhAMka 91, padya 23 / 2. bhaTTAraka-sampradAya, lekhAMka 285 / 3. vasunandi-zrAvakAcAra, bhAratIya jJAnapITa kAzI, san 1944, prastAvanA, pR0 15 / 414 : tIrthakara gahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa samaya dillI-jayapura zAkhA meM bhaTTAraka candrakIrti paTTAdhIza the / nemicandra lie pANDavapurANa kI bhI eka prati likhAyI gayI thI / vi0saM0 1672 phAlguna zuklA paJcamIko pATaNIgotra ke bhaTTAraka yayaHkIti revA nahara paTTAzrI hue, tathA 18 varSa taka paTTapara AsIna raheM / isa prakAra jaina sAhitya meM kaI nemicandroM kA ullekha prApta hotA hai / gommaTasArako jIvatyadIpikAne TIkAkAra ko aura inakI guruparamparA kyA thI ? yaha saba vicAraNIya haiN| gommaTasAra ke kalakattA saMska raNameM eka prazasti prApta hotI hai, jisase negicandrake saMgha, gaccha, gaNa AdikA paricaya prApta hotA hai / prazasti meM likhA gayA hai vyy tatra zrIzAradAgacche vasatkAragaNojjvayaH / kundakundamunIndrasya nandyAmnAyo'pi nandatu // yo guNaguNamRdagoto bhaTTArakaziromaNiH / bhaktyA namAmi taM bhUvo guru zrIjJAnabhUpaNam || karNATaprAyadezazamallibhUpAlabhaktitaH / siddhAntaH pAThitAM yena munindraM namAmi tam // yo'bhya dharmavRddhayarthaM mahyaM sUripadaM dadau / bhaTTArakaziroratnaM prabhenduH sa namasyate // vividhavidyAvikhyAtavizAlakIrtisUriNA / sahAyo'syAM kRtI ka'dhItA ca prathamaM mudA // zrIdharmacandrasyAbhayacandragaNezinaH sUre: vaNilAlAdibhavyAnAM kRte karNATavRttitaH // racitA citrakUTe zrIpArzvanAthAlayemunA / sAdhu sAMgAsa sAbhyAM prArthitena mumukSuNA || gommaTasAravRttihi nadyAdubhayaiH pravattitA / zodhayantvAgamAt kiMcidviruddhaM cet bahuzrutAH // nirgranthAcAryavaryeNa vidyacakravartinA / 1: L saMzodhyAbhayacandraMNAlekhi prathamapustikA // isa prazastise spaSTa hai ki saMskRta jIvapradIpikATIkAke racayitA mUlasaMgha balAtkAragaNa zAradAgaccha kundakundAnvaya aura nandi AmnAyake nemicandra haiM / 1. jainasiddhAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 4, 10 39 / 2. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 288 / 3. gommaTasAra karmakANDa, pR0 2097-98 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArtha : 415 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye jJAnabhUSaNa bhaTTArakake ziSya the| prabhAcandra bhaTTAravAne inheM AcAryagada pradAna kiyA thaa| karnATakake jaina gajA mallibhUpAlaka bhaktivaza inheM municandrane siddhAntazAstrakA adhyayana karAyA thaa| zrIlAlAvIke Agrahase ye gurjara dezase Akara citrakUTa jinadAsa zAha dvArA nirmApita caityAlayameM Thahare the / yahAM inhoMne sUridhI dharmacandra, abhayacandra bhadrAraka aura lAlAvI Adi bhavya jIvoMke lie khaNDelavAla vaMzake zAha sA~gA aura zAha sahesakI prArthanAgara karnATakIya bRttike anusAra jIvatattvapradIpikAvRtti likhI / isakI racanAmeM vidyavidyAtrikhyAtavizAlakIrtisagnei sahAyatA kI aura use prathama bAra harSapUrvaka par3A | avidha cakravatI nigraMnyAcArya abhayacandra ne usakA saMzodhana karake usakI prathama prati taiyAra ko zrI / ataH uparyukta prazastike anusAra kedAbavargIkI kammar3a TokAke AdhArapara jIvAcapradIpikA TIkAke racayitA nemicandra haiN| isa TokAke antamaM jo sandhivAkya Ate haiM, unameM bhI nemicandrakA ullekha hai| yathA---'ityAcAryathonemicandrakRtAyAM mommaTasArAparanAmapaJcasaMgrahavRttau'-yahA~ 'nemicandrakRttAyAyAM' yatikA vijJapaNa hai, gommaTamArakA nhiiN| ataeva yahA~ gommaTasArake racayittA AcArya nemicandra siddhAntacakravartIkA bhrama nahIM honA cAhiye / TIkAke prArambhameM jo maMgalAcaraNa kiyA gayA hai, vaha bhI nemicandra TIkA. kArako sUcita karatA hai| TIkAkArane yahA~ zlepa dvArA apanA aura apane gurukA nAma prastuta kiyA hai / yathA nemicandraM jina naravA siddha zrIjJAnabhUSaNam / vRtti gommaTasArasya kurve karNATavRttitaH // kezavavarNIne gommaTasArakI karnATakavRtti likhI hai| isa vRttikA nAma bhI jIvatattvapradIpikA hai| kezavavarNIko hI kucha loga saMskRta jIvatattrapradIpikAkA racayitA mAnate haiN| para DaoN0 e0 ena0 upAdhyene kezabavarNIko kannana TIkA battalAyI hai aura isa TIkAke AdhArapara nemicandrane saMskRttameM jIvatattvapradIpikA TIkA likhI hai| karnATakavRtti ke racayitA kezavavarNIke guru abhayacandra sUri siddhAntacakravartI the| inhoMne gommaTasArako vRtti zaka saMvat 1281 / vi0saM0 1416 )meM pUrNa kI hai / sthitikAla vRttikAra negicandrane apanI prazastimeM samayakA nirdeza nahIM kiyA hai| kezavatrIne apanI karnATaka vRttiko zaka saMvat 1281 ( vi0saM0 1416)meM 1. anekAnta varSa 4, kiraNa 1, pR0 113 / 416 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta kiyA haiN| jIvatattvapradIpikA kaTakravRtti ke anusaraNapara likhI gayI hai| ata: usakA racanAkAla vi0saM0 1416ke pazcAt honA caahiye| paNDita ToDaramalajIne saMskRta-jIvatattvapradIpikAke AdhArapara hindI-TIkAkA nirmANa vi0saM0 1818meM kiyA hai / attaH ina donoM samaya-sImAoMke bIca meM hI jIvatattvapradIpikAkA racanAkAla sammAna hai| ___TIkAkI prazastimeM karnATaprAyadezake svAmI mallibhUpAlakA ullekha AyA hai| DaoN0 e0 ena0 upAdhyene saMskRta-jIvatattvapradIpikAkA racanAkAla I0 sankI 16vIM zatAbdI batalAyA hai / DaoN0 upAdhyene likhA hai-'jaina sAhityake uddharaNoMpara dRSTi ddaalne| mujhe mAlUma hotA hai ki mallinAmakA eka zAsaka kucha jaina lekhakoMke sAtha prAyaH samparkako prApta hai| zubhacandra-gavilIka anusAra vijayakIti ( I0 san 16vIM zatAbdIke prAraMbhameM / mallibhapAlake dvArA sammAnita huA thaa| vijayakIttikA samakAlIna honese usa mallibhUpAlako 16vIM zatAbdIke prArambhameM rakhA jA sakatA hai| usake sthAna aura dharma viSayakA hameM koI paricaya jJAta nhiiN| dUsare, vizAlakAttike ziSya vidyAnandike viSayameM kahA jAtA hai ki ye mallirAyake dvArA pUje gaye the aura ye vidyAnandi I0 san 1541meM divaMgata hue haiM / isase bhI mAlUma hotA hai ki 16vIM zatAbdIke prArambhamai eka mallibhUpAla thaa| hummacakA zilAlekha isa viSayako aura bhI spaSTa kara detA hai| usameM batAyA gayA hai ki yaha rAjA jo vidyAnandike samparka meM thA, sAluva mallirAya kahalAtA thaa| yaha ullekha hameM mAtra paramparAgata kiMvadantiyoMse haTAkara aitihAsika AdhArapara le AtA hai| sAluba narezoMne kanArA jileke eka bhAgapara rAjya kiyA hai aura ve jainadharmako mAnate the| mallibhUpAla mallirAyakA saMskRta kiyA huA rUpa hai / aura mujhe isameM koI sandeha nahIM hai ki nemindra sAluvasayakA ullekha kara rahe haiN| yadyapi unhoMne unake vaMzakA ullekha nahIM kiyA hai| 1530 I0ke lekhameM ullikhita honese hama sAluva mallirAyako 16vIM zatAbdI ke prathama caraNameM rakha sakate haiN| aura usake vidyAnandi tathA vijayaMkItti viSayaka sampakake sAtha bhI acchI taraha saMgata jAna par3atA hai| isa taraha nemicandra ke sAluva mallirAyaka samakAlIna honese hama saMskRta-jIvatattvapradIpikAko racanAko IsAkI 16vIM zatAbdI ke prArambhakI ThaharA sakate haiN|" DaoN0 upAdhyeke ukta kathanase spaSTa hai ki TIkAkAra nemicandrakA samaya 16 vIM zatI hai| aba yaha vicAraNIya hai ki prazasti aura maMgalAcaraNameM jina jJAna1. anekAnta varSa 4, kiraNa 1, pR0 120 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 417 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaSaNakA ullekha AyA hai, unake samayapa' vicAra karane se bhI nemacandrakI tithi jJAta kI jA sakatI hai | jaina sAhityameM mAra jJAnabhUSaNoMkA ullekha milatA hai| gaka jJAna bhapaNa bhuvanakotika ziSya hai gare nakIsika zima hai, nIsare vIracandra ke ziSya haiM aura cauthe golabhapaNa jigya / bhavanakonimA lipya jJAnabhaSaNa balAtkAragaNa ramAbAka bhaTrAraka the / inhoMne vana 1968 ma cAritrayantra, saMvat 1535 meM eka nayamiti aura gaMvA 1:42 meM gudapaprabhamativI pratiSThA karAyI thI / vi0 gaM0 .88 nazAtagaNIcI racanA' bhI inhIM jJAnabhUSaNane kI hai| nandipakI pttttaanlaa| kAvA gacaya diyA gayA hai| ataH bhavanakattike ziSya jJAnabhUpaNahI nAMgayandrakA hogAta hai / jAnapaNa gajarAtake rahanevAle the aura dakSiNa tathA uttaragaH prazAma jayanya the| macandra bhI gujarAtase citrakUTa gaye the| nemicandrako sUripada bhaTrAraka prabhAcandrane pradAna kiyA thaa| yAdicandrana vikrama saMvat 1540 meM pAzvapurANa aura vi0 saM0 1648 meM jJAnamayodaya nATaka likhA hai| inhoMne apane gurukA nAma bhaTTAraka prabhAcandra batalAyA hai, sAtha hI apaneko jJAnabhUSaNakA praziSya aura prabhAvako ziSya batAyA hai| inake dvArA racita zrIpAlAkhyAna nAmaka gujarAtI granthameM inakI guruparamparAmeM vidyAnandi, mallibhUSaNa, lakSmIcandra, vIracandra, jJAnabhUSaNa, prabhAcandra aura vAdicandra ke mAma Aye haiM / ataH isa paramparAke anusAra tattvajJAnataraMgiNIke racayitA bhaTTAraka jJAnabhUSaNake ziSya bhaTTAraka prabhAcandra the / inhIM prabhAcandra bhaTTArakane nemicandrako sUripada pradAna kiyA thaa| ataH jJAnabhUSaNa aura prabhAcandrakI saMgati nemi'candrake sAtha baiTha jAtI hai| ataeva TIkAkAra nemicandrakA samaya 16vIM zatI siddha hotA hai aura jIvatattvapradIpikAkA samAptikAla I0 san 1515 ke lagabhaga AtA hai| zrI paM0 nAthUrAma premIne bhI dIra nirvANa saMvat 2177-605 = 1572 mAnA hai| para ve ise zaka saMvat mAnate haiM, jo galata hai| yaha vikrama saMvat hai, zaka nhiiN| isa prakAra nemicandrakA samaya IsvI sankI 16vIM zatIkA madhya bhAga hai| nemicandravI 'jIvatattvapradIpikA' nAmaka gommaTasArakI saMskRta-TIkA prApta 1. yadaiva vikramAtItAH zatapaJcadazAdhikAH / SaSTiH saMvatsarA jAtAstadeyaM nirmitA kRtiH / / -tattvajJAna0 kalakattA 1916, 18023 / 2. jainasiddhAntabhAskara bhAga 1, kiraNa 4, pR0 43-45 1 418 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : hai / yaha TIkA kRta hI mahatvapUrNa hai / isameM gambhIra aura kaThina viSayako atyanta saralatApUrvaka spaSTa kiyA gayA hai| saiddhAntika viSayoMkI carcAke sAtha hI sAtha gaNita saMkhyAta, asaMkhyAna, ananta, zreNi, jagatpratara, ghanaloka Adi yA kapana hai, use manAniyoM dvArA aMkasaMdRSTike rUpameM spaSTa kiyA gayA hai | rAmarana gUr3ha aura gha fvapayoMkA spaSTIkaraNa samyaktayA kiyA hai / jIva aura kavi pratyeka carcita viSayakA saiddhAntika rUpameM sundara vivecana kiyA hai| TIkAke adhyayana se yaha spaSTa jJAta hotA hai ki TIkAkArako viSaya, bhASA, gaNita, siddhAnta, AcAra AdikA spaSTa jJAna thA / kalakI yaha vizeSatA hai ki isameM na to anAvazyaka vistAra hai aura atyadhika saMkoca ho / viSayake vivecanameM paryApta santulana rakhA gayA hai / isa TIkA saMskRta, prAkRta Adi bhASAoka zatAdhika uddharaNa prastuta kiye gaye / inhone magantabhadrAcArya AptamImAMsA, vidyAnandake AptaparIkSA, nAmadeva ke mastika, namicandrake trilokasAra aura AgAdharake anagAradharmAta prabhRti prayAsa apane vipayakI puSTi ke lie uddharaNa diye haiN| TIkAmeM banivRpabha, bhUtavalI, samantabhadra, bhaTTAkalaMka, nemicandra, mAdhavacandra, abhayacandra aura kaMgavarNI Adi granthakAroMka nAmoMkA bhI nirdeza kiyA hai / yaha rAjya hai ki yaha saMskRta TIkA na hotI, to paM0 ToDaramalajI gommaTasArakA rahasyodghATana nahIM kara paate| kezavavarNIkI karNATaka vRttikA Azraya liyA gayA hai| muni mahanandi bhuni mahanandibhaTTAraka vIracandake ziSya the / ye apane yuga atyanta pratiSThita sAhityakAra the / inake dvArA viracita 'bArahakhar3I dohA' yA 'pAhuDa dohA ' grantha prApta haiM | isameM 333 dahe haiM / inhoMne granthake AdimaM apane gurukA nAma ullekha kiyA hai bAraha viuNA jiNa navami kiya vAraha akkharakakka / mahyaMdiNa bhaviyAyaNa ho, NisuNahu zriramaNa thakka || bhatra dukkhaha nivviNaeNa, vIracanda sisse | bhaviyaha paDinohaNa kathA, dohA kavvamiseNa || upalabdha pANDulipike anta meM nimnalikhita grantha-prazasti pAyI jAtI hai" saMvat 1602 varSe vaizAkha sudi 10 tithI ravivAsare uttarAphAlgunakSatre / rAjAdhirAja sAhi Alama rAye | nagara caMpAvatImadhye zrIpArzvanAthacaityAlaye / prabuddhAcArya evaM paramparApoSAcArya: 410 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImUlasaMghe naMdyAmnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche bhaTTAraka zrIkuMdakuMdAcAryanvaye / bhaTTAraka zrIpadyanandidevAstatpaTe bhaTTAraka zrIzubhacandradevAstapaTTe bhaTTArakazrIjinacandradevAstatpaTTe bhaTTAraka zrIprabhAcandradevastacchiSya maMDalAcArya zrIdharmacandradevAstadAmnAye / " isa prazastise spaSTa hai ki yaha pANDulipi vi0 saM0 1602 meM taiyAra kI gayI hai / yaha prati campAvatIke pAzvanAthake caityAlaya meM likhI gayI hai / mahanandine apanA vizeSa paricaya nahIM diyA hai aura na isa grantha ke likhanekA kAla hI diyA hai| bhaTTAraka vIracandra, jinako inhoMne apanA guru mAnA hai vaha bhI nizcitarUpase kauna vIracandra haiM, yaha nahIM kahA jA sakatA hai| balAtkAragaNa saMgha sUrata- zAkhAke bhaTTArakoMmeM bhaTTAraka lakSmIcandrake do ziSyoM ke nAma Ate haiM-- abhayacandra aura vIracandra / vIracandrakA samaya eka mUrtilekha ke AdhArapara 16 vIM zatAbdI pratIta hotA hai / yadi inhIM vIracandrake ye ziSya hoM, to mahanandikA samaya bhI 16 vIM zatIkA uttarArddha honA cAhiye / mahanandi muni the, bhaTTAraka nahIM / ataeva vIracandrakI paTTAvalI meM inake nAmakA ullekha na honA svAbhAvika hI hai / ataH hamArA anumAna hai ki lakSmIcandra ke ziSya vIracandra hI inake guru haiM aura inakA samaya vi0 saM0 kI 16 vIM zatAbdI hai / racanA mahanandikI eka hI racanA prApta hai-- paahudddohaa| yaha racanA bAharakhar3Ike kramase likhI gayI hai / isa bArahakhar3ImeM ya, za, Sa, Ga, Ja aura Na ina varNoMkA samAveza nahIM kiyA hai aura na ina varNoMpara koI dohA hI likhA gayA hai / isameM 333 dohe haiM, jinakI saMkhyAkI abhivyaJjanA kavine vibhinna rUpoM meM kI hai / ekku yA ru pa zAradaha Ga Na tinnivi milli / cavIsa gala tiNisaya, viraie, dohA velli // 4 // tetIsaha chaha chaMDiyA, viraiya sattAvIsa | bAraha guNiyA tiSNisaya, hua dohA caubIsa // 5 // so dohA appANayahu, doho joNa muNei / maNi mahAmaMdiNa bhAsiya, suNiviNa citti dhare // 6 // yaha racanA upadezAtmaka, AdhyAtmika aura nIti sambandhI hai / kavine choTechoTe dohoMmeM sundara bhAvakA gumphana kiyA hai / sthApatyakI dRSTise bhI isakA kama mahattva nahIM hai / bAraha khar3I zailImeM kavine dohoMkA sRjana kiyA hai| pratyeka dohe ke Arambha meM ka, kA, kI, ki, ku- kU, ke, kai, ko, kau kaM kaH tathA kha khA, khI, khi, khu, khU, khe, khe, kho, kho, khaM khaH ke kramase dohoM kA sRjana kiyA 1 420 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya paramparA Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai / viSaya Arambha karate samaya kavi ahiMsAkI mahattAkA nirUpaNa karate hue kahatA hai ki saMsAra meM samasta dharmakA sAra ahiMsA hai / ataeva prANIko hiMsaka AcaraNa dvArA isa saMsAra meM nimagna nahIM honA cAhiye | ahiMsAkA AcaraNa vyakti ke jIvanako unnata banAtA hai, bhAvoMko vizuddha karatA hai aura nirvANa mArga kI ora le jAtA hai / kavine likhA hai kijai jiNavara bhAsiya, dhammu ahiMsA sAru / jima chinai re jIva tuhu, avalIDhau saMsArA // 9 // kavi AtmAkI amaratA aura zarIra kI nazvaratAkA citraNa karatA huA kahatA hai ki jisa prakAra dUdhameM ghI, tilameM tela aura kASThameM agni rahatI hai, usI prakAra zarIrameM AtmA nivAsa karatI hai / ataeva jo kSudra bhAvoMkI tyAgakara svabhAva dhAraNa karatA hai, vahI tapa, vrata aura saMyama dhAraNa kara karmoMkA kSaya karatA hai| jo dhyAna dvArA karmoMkA kSapaNa karatA hai, bahU sAta-ATha yA do-tIna bhavameM munipada prApta kara nirvANa prApta kara letA hai / kavi vrata, saMyama, niyama aura tapapara vizeSa jora detA hai| vastutaH jo ArAdhaka samyaktvako prApta kara vrata aura saMgama dvArA apanI AtmAko pavitra karatA hai, vaha zIghra ho nirvANapada pAtA hai / kavi zarIrapramANa sarvAMgINa AtmAkI siddhi karatA huA kahatA hai- khIraha majjhai jema ghiu, tilaTha maMjjhi jima tilu 1 kahi vAsa jima vasaI, tima dehahi dehillu || 22 || khudadabhAva jiya parihahiM suhabhAva hi maNudehi / tava varyANamahiM saMjamaha, dukkiya kamma khabehi // 23 // svaNAma vaMdaNi paDi karmANa, jhANa sayaNa makarIsi / sataha duhu-tihi bhavahi, muNiNivvANu lahosi // 24 // AcArya ne batAyA hai ki jo vyakti jIvanaparyanta indriyanigraha, dayA, * usake maraNa karanemeM koI hAni saMyama, niyama aura tapakA AcaraNa karatA hai, yA kaSTa nahIM hai / isa manuSyaparyAyakA uddezya vrata aura saMyama dhAraNa karanA hai / yadi jIvana meM vrata aura saMyamakI prApti ho gayI, to yaha manuSyaparyAya sArthaka ho jAtI hai / jIvanakA antima lakSya Atmazuddhi hai, jo vyakti isa Atmazuddhi ke lie prayatnazIla rahatA hai, vaha manuSyabhavako sArthaka kara letA hai / damudaya saMjamu piyamutau, AjaM muvi kiu jeNa / 1 tAsu mara taha kavaNa bhaU kahiyau mahaideNa // 175 // AcAryane dAnake cAra bheda batalAye haiM-- jIvadayA, AhAradAna, auSadhadAna prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 421 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vidyAdAna / jo zrAvaka ina cAroM dAnoMko detA rahatA hai, vaha apane karmokI zInna nirjarA kara letA hai / gRhasthAbasthAmeM dAna, pUjana aura svAdhyAya hI karmakSayakA kAraNa hai / likhA hai dANu cauviha jiNavaraha, kahiyau sAvaya dijja / daya jIvaI causaMghahavi, bhoyaNa kasaha vija // 176 // isI prakAra samAvimaraNake sambandhameM likhate hue kavine paNDitamaraNako zreSTha batAyA hai bAla maraNa muNi pariharahi, paMDiya maraNu marehi / bAraha jiNa sAsaNi kahiya, aNuvekkhau sumarehi // 226 / / katrine granthako samApta karate hue likhA hai jo padai pahAvaI saMbhalai, daciNu davi lihAbai / mayaMda, bhaNaM so ninulara, avAvad soknu parAvai / / 333 / / guNacandra bhaTTAraka guNacandra mUlasaMgha sarasvatIgancha balAtkAragaNake bhaTTAraka ratnakItike prazidhya aura bhaTTAraka yaza kItika ziSya the| yazaHkIti apane samayake acche bidvAna haiM / paTTAvalImeM yaza kItikA ullekha nimna prakAra AyA hai zrIratnakotipadapuSkarAlirAdeSTamukhyo yazakItiriH / / padI bhajAmi suhRveSTamUtirdedIpyAtA ko municakravartI // 38 // bhaTTAraka-sampradAyake lekhaka joharApurakarake anusAra bhAnapura-zAkhAke bhaTTArakoMmeM ratkItikA samaya vi0 saM0 1535, yaza-kItikA samaya 1613 aura guNacandrakA samaya vi0saM0 1630-1653 batAyA gayA hai / guNacandrakA paTTAbhiSeka sA~valA gA~vameM huA thaa| inakA svargavAsa sAgavAr3AmeM vi0 saM0 1653meM huA hai| eka aitihAsika patrameM batAyA hai-'teNAno pAde gAma sAbale... samasta saMgha milI AcArya guNacandra sthApanA karavAnI saM0 1653 varSe AcAryazrI guNacandrajI sAgavADe kAle karayo / " ___ guNacandrake pazcAt isa paTTapara sakalacandra bhaTTAraka paTTAdhIza hue haiN| bhaTTAraka guNacandra saMskRta aura hindI bhASAke vidvAn aura kavi haiN| inakA samaya vi0 kI 17 vIM zatAbdI haiM / yazaHkIrtikA svargavAsa vi0 saM0 1613 meM huA thA aura isake pazcAt bhaTTAraka guNakIrti unake paTTapara AsIna hue| aitihAsika 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 401 / 2. vahIM, lemjhAMka 405 / 422 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra bhotike sahAraka honeyaH, yahI samaya diyA hai| likhA hai-"pIche saMvat 1613 varSe jasakIti ye vAgar3a mAhe gAma bhIloDe kAla karayo teNAnepATe gAma sAvale pachorI khAtA pachorI chA chAdI samasta saMgha mIlI AcArya guNacandra sthApanA karavAne" / ataeva bhaTTAraka guNacandrakA samaya vi0 saM0 1613-1653 hai| racanAeM bhaTTAraka guNacandrakI saMskRta aura hindI donoM bhASAoMmeM racanAeM pAyI jAtI haiM | inako nimnalikhita racanAeM upalabdha haiM--- 1. anantanAthapujA ( saMskRta ) 2. maunavatakathA , 3. dayArasarAsa (hindI) 4. rAjamatirAsa 5. AdityavratakathA 6. bArahamAsA 7. bArahavata 8. vinatI 9. stuti nemijinendra .. 10. jJAnacetanAnuprekSA , 11. phuTakara pada , anantanAthapUjA-kavine ise vi0 saM0 1630 meM hummar3avaMzI seTha haraglucanda durgAdAsa nAmaka vaNikakI preraNAse sAgavAr3Ake AdinAtha mandira meM rahakara unhIMke vrata-udyApanArtha racanA kI gayI hai| isa racanAmeM anantanAtha bhagavAnakI pUjA aura bidhi aMkita hai / isa pUjAke antameM kRtikA racanAkAla evaM kavine apanI guruparamparA aMkita kI hai| likhA hai saMvat SoDazatrizataiSyapalake pakSevadAte tithau pakSatyAM guruvAsare purajineTa zrIzAkamArge pure / zrImandu bar3avaMzapadmasavitA harSAsyadurgI vaNik soyaM kAritavAnanaMtajinasatpUjAM bare vAgvare / / maunavratakathA-maunavattakathAmeM maunavratakA mahattva batalAneke lie kathA 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 16, kiraNa 2, pR0 114 / 2. anekAnta, varSa 17, kiraNa 4, pR0 189 / 3. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 404 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 423 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMkita kI gayI hai / yaha kRti bhAva, bhASA aura zailIko dRSTise sAdhAraNa hai| hindI racanAoMmeM rAjamatirAsa, dayArasarAsa hI mahattvapUrNa haiM | zeSa racanAe~ sAmAnya hai| inakI bhASApara gujarAtI prabhAva spaSTa hai| rAjamatirAsameM 204 padya haiM aura dayArasarAsameM 95 / rAjamatirAsameM 22kheM tIrthakara bhagavAna neminAtha aura rAjamatikA jIbana aMkita kiyA gayA hai| neminAtha kI viraktike pazcAt rAjulakA viraha mArmika rUpameM citrita huA hai| rAjula Atmazakti ekatra kara svayaM tapasvinI banatI hai| isa rAsameM rAjula aura sastIkA saMvAda bahuta hI mArmika hai | sakhI kahatI hai tava sakhi bhaNai na jAnasi bhAvA, ruti asADha kAmini saru lAvA / vAdara uDi rahe cahu~ desA, virahani nayana bharai alikesA // isa prakAra kavikI racanAe~ janasAmAnyako to prabhAvita karatI hI hai, dvAnoMka kI preraNA detA hai| ya.vi vi. saM0 1639, kI mArgazIrSa zuklA ekamako Sar3AvazyakakI eka prati apane DUgarAko dI thii| narendrasena narendrasena nAmake kaI AcArya hue haiM, para hameM 'pramANaprameyakalikA' ke racayitA narendrasenakA vyaktitva aura kRtitva upasthita karanA abhISTa hai| eka narendrasenakA ullekha vAdirAjane apane nyAyavinizcayakI antima prazastimeM kiyA hai / vAdirAjane inakI gaNanA vidyAnanda, anantavIrya, pUjyapAda, dayApAla, sanmatisAgara, kanakasena, akalaMka aura svAmI samantabhadrakI zreNI meM kI hai| vAdirAjakA samaya I0 san 10255 hai, ataH narendrasena inake pUrvavartI haiM / / dUsare narendrasena ve haiM, jinako guNastuti malliSeNa sUrine nAgakumAra caritakI antima prazastimeM kI hai| tasyAnujazcArucaritravRttiH prakhyAtakIrtibhuvi puNyamUrtiH / narendraseno jitavAdiseno vijJAtatattvo jisakAmasUtraH / / malliSeNane ina narendrasenako jinasenakA anuja batalAyA hai aura unheM ujjvala caritrakA dhAraka, prakhyAtakIrti, puNyamUrti, vAdivijetA, tattvajJa evaM kAmavijayoke rUpameM varNita kiyA hai| vAdirAja aura malliSeNa donoM samakAlIna haiM / ataeva donoMke dvArA ullikhita narendrasena eka hI vyakti ho sakate haiN| 1. anekAnta, pR0 190 se uddhRta / 2. prazastisaMgraha, vIrasevA mandira, dillI, pR0 61 / 424 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI bAghAryaparamparA Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i ' tRtIya narendrasena "siddhAntasArasaMgraha' aura 'pratiSThAdIpaka' ke racayitA haiM / prazastiyoM meM unakI upAdhi paNDitAcArya prApta hotI hai| ye narendrasena apaneko vIrasenakA praziSya aura guNasenakA ziSya batalAte haiM / inake sambandhameM pahale likhA jA cukA hai| cauthe narendrasena kASThAsaMgha ke lAibAgaDagacchakI paTTAvalImeM ullikhita haiM / inhoMne alpavidyAjanya garvase yukta azAdharako sUtraviruddha prarUpaNA karaneke kAraNa apane gacchase nikAla diyA thaa| ye narendrasena padmasenake ziSya the| paTTAbalI meM guru-ziSyoMkI lambI paramparA dI gayI hai| isameM triSaSTipurANapuruSa caritakarttA mahendrasena, caturdazatIrthaMkarttA anantakIti, usanasthIvijetA vijayasena, lADavAgaDagacchake janmadAtA citrasena, padmasena aura narendrasena ke nAma Aye haiN| paTTAvalIse yaha bhI avagata hotA hai ki padmasenaziSya narendrasena prabhAvazAlI vidvAn the / inake dvArA bahiSkRta kiye gaye AzAdharako zreNigacchameM jAkara Azraya lenA par3A thA / pUrve narendrasena ve haiM, jinakA ullekha vItarAgastotrameM usake kartAke rUpameM huA hai zrIjenasUri-vinata-kramapadmasenaM, helA - vinirdalita- moha- narendrasenam' / isa stotra meM padmasenakA bhI ullekha hai| ye donoM AcArya stotrakartA dvArA gururUpase smRta kiye gaye hai| AcArya jugalakizora mukhtAra ne isa stotrakA racayitA kalyANakIrtiko batalAyA hai / stotrameM padmasena aura narendrasenakA ullekha honese ye caturthaM narendrase bhinna nahIM haiM / chaTThe narendrasena saMskRta-ratnatrayapUjAke kartA haiN| isa pUjAke puSpikAvAkya meM likhA hai" iti zrI lADavAgaDIyapaNDittAcArya zrImannarendrasena viracite - ratnatrayapUjAvidhAne darzanapUjA samAptA / " siddhAntasArake kartA narendrasenakI upAdhi bhI paNDitAcArya hai tathA ve bhI lADavAgaGagacchake AcArya hai / ataH bahuta sambhava hai ki ye donoM vyakti abhinna hoM / 1. tadanvaye zrImatlATava TaprabhAvazrIpadmasenadevAnAM tasya ziSya zrI narendrasena devaiH kiMcidavidyAgata asUna prarUpaNAdAzAdharaH svagacchAnniH sAritaH kadAmahRgrasta' zreNigacchamazizriyat / --bhaTTAraka sampradAya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, lekhAMka 632 2. anekAnsa varSa 8, kiraNa - 6-7 0 233 / 3 bhaTTAraka sampradAya, pR0 253, lekhAMka 633 / 28 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 425 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7veM narendrasena senagaNa puSkaragaNchakI guruparamparAmeM chatrasena ke paTTAdhikArI hue haiM / inhoMne zaka saMvat 1652 meM kamalezvara ( nAgapura ) ke eka jinamandira meM jJAnayaMtrakI pratiSThA karAyI thI / zrImajjainamate purandaranute zrImUlasaMghe vare zrIzUrasthagaNe pratApasahite sabhUpavRndastute | gacche puSkara nAmake samabhavat zrIsomaseno guruH tatpaTTe jinasenasammatirabhUta dharmA matAdezakaH ||1|| tajjo'bhUddhi samantabhadraguNavattu zAstrArtha pAraMgataH tatpaTTodayatarkazAstrakuzalo dhyAnapramodAnvitaH / madvidyAmRtavarSaNaikajalada: zrIchatraseno guruH tatpaTTe hi narendrasenacaraNI saMpUjaye'haM mudA // 2 // isa uddharaNa se spaSTa hai ki isameM chatrasenako 'tarkazAstrakuzala' aura dAdAguru samantabhadrako 'zAstrArthapAraMgata H ' kahA gayA hai / ataeva chatrasenake ziSya narendrasena tarkazAstrI vidvAn the | inake eka ziSya arjunasuta soyarAne zaka saMvat 1673 meM 'kailAsa uppaya'kI racanA kI hai, jisameM inheM 'vAdivijetA' aura sUrya ke samAna 'tejasvI' kahA gayA hai / tasa paTTe sukhakAranAma bhaTTAraka jAno / narendrasena paTTadhAra teje mArttaNDa bakhAno / jIto bAda pavitra nagara campApura mAhe / kariyo jinaprAsAda dhvajA gagane jai sohe ||26|| pramANaprameyakalikA inhIM chatrasena ke ziSya narendrasena kI hai / 'yazodharacarita' aura 'narendrasenagurupUjA' meM aMkita inakI guruparamparAmeM somasena, jinasena, samantabhadra, chatrasena aura narendrasena ke nAma Ate haiM / kASThAsaMgha - mandira, aMjanagAMvako virudAvalImeM vistRta guruparamparA milatI hai-- "nikhilatArkikaziromaNi zrIsomasena - mANikyasena- guNabhadra-abhinavasomasena bhaTTArakANAm tatpaTTe nikhilajana raMjanaguNAtmavidyA nidhizrI jinasena bhaTTArakANAm / tadanvaye zrIsamantabhadra bhaTTArakANAm taze zrIchatrasenabhaTTArakANAm tatpaTTe zrImannarendra sena bhaTTArakANAm svasti zrImadrAya rAjaguruzrImadabhinava 1. narendrasena gurupUjA, uddhata ma0 sampradAya, pU0 20, lekhAMka 66 / 2. bhaTTAraka sampradAya, solApura, lekhAMka 69 / 416 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntisena tapo rAjyAbhyudayasamRddhathartham "" / > isa virudAvalI meM somasenase pUrva guNabhadra, vIrasena zrutavIra, mANikyasena, guNasena, lakSmIsena, somasena (prathama), mANikyasena (dvittIya), guNabhadra (dvitIya) ke nAma Aye haiM aura ukta somasenako abhinava somasena kahA gayA hai / narendrasena ke bAda unake paTTapara baiThanevAle zAntisenakA bhI nirdeza AyA hai / ataeva isa virudAvalise bhI narendrasenake guru chatrasena aura dAdAguru samantabhadra siddha hote haiM / narendrasena ke do ziSyoM ke nAma bhI milate haiM - 1. zAntisena 2 arjunasuta soyarA / zAntisena narendrasenake paTTAdhikArI hue / aju nasuta soyarA gRhastha the, inhoMne kailAza chappayakI racanA kI hai| narendrasena ke samaya aura vyaktitvapara vicAra karate hue DaoN0 pro0 darabArI lAla koThiyAne likhA hai 'narendrasenakA samaya prAya: sunizcita hai / inhoMne vikrama saMvat 1787 meM jJAnayantrakI pratiSThA karavAyI thI aura vikrama saMvat 1790 meM puSpadantake 'jasaharacarita' kI pratilipi svayaM kI thI / ataH inakA samaya vi0 saM0 17871790 ( I0 san 1730 - - 1733 I0) hai 2 / racanA narendrasenakI pramANaprameyakalikA nyAyaviSayaka racanA hai| isameM pramANata svaparIkSA aura prameyatattvaparIkSA nibaddha kI gayI haiN| pramANa aura prameyakA vistAraisa praznapUrvaka vicAra kiyA gayA hai / maGgalAcaraNake pazcAt tattva kyA hai, kA uttara dete hue likhA hai- 'yatastatvaparijJAnAbhAvAnma tadAzritA mImAMsA pramANakoTi kuTI rakamaTATyate / AdhAraparijJAne AdheyaparijJAnAbhAvAt / atha bhavatu nAma nAmataH siddhaM kiMcittattvam, yatastattvaM sAmAnyenAbhyupagamya pazcAdvicAryate, tattvasAmAnye keSAMcidvipratipattyabhAvAt' / ' isa utthAnikAke pazcAt isa prakaraNa meM prabhAkarake 'jJAtRvyApAra', sAMkhyayogake 'indriyavRtti', jarannaiyAyika bhaTTa jayantake 'sAmagrI' aparanAma kArakasAkalya aura yogoMke 'sannikarSa pramANalakSaNoMkI parIkSA kara svArthavyavasAyAtmaka jJAnako pramANakA nirdoSa lakSaNa siddha kiyA hai| jJAnake kAraNoMpara vicAra karate hue indriya aura manako jJAnakA anivArya kAraNa batalAyA hai| jJAnotpattimeM kAraNa 1. bhaTTAraka paramparA, solApura, lekhAMka 76 / 2. pramANa- prameyakalikA, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prastAvanA, pR0 59 3. pramANaprameyakalikA, pU0 1 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 427 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAne jAnevAle artha evaM AlokakI sopapattika samIkSA kI hai| pramANakA phala aura usakA pramANase kathaJcit bhinnabhinnatva siddha kiyA gayA hai| bauddhake avisaMvAdI jJAnako samAlocanA kara use vyavasAyAtmaka svIkAra kiyA hai| jJAnake asvasaMvedI-svasaMvedI matoMpara bhI vicAra kiyA hai| prameyatattvameM sAMkhyoMte sAmAnyakA, gauDa ke vizeSa lakSa zezidoMne paraspara nirapekSa sAmAnyavizeSobhayakA aura vedAntiyoMke paramabrahmakA vistArapUrvaka parIkSaNa kiyA hai / bauddhoMke nirvikalpaka pratyakSakI bhI AlocanA kI hai| prameyako sAmAnya-vizeSAtmaka siddha kiyA gayA hai| yaha laghukAya grantha pramANa aura pramepa sambandhI viSayoMkI dRSTise vizeSa upAdeya hai| malayakIrti malayakoti nAmake do bhaTTArakoMkA ullekha prApta hotA hai / eka malayakIrti bhaTTAraka yazaHkItike ziSya haiM / inake sambandhameM yantralekha aura mUrtilekha upalabdha haiN| inhoMne vi0saM0 1502meM eka yantra' tathA vi0saM0 1510meM eka mUrti sthApita kI thii| ina malayakotike pazcAt guNabhadra bhaTTAraka hue| inake AmnAyameM agravAla jinadAsane saM0 1510meM DUMgarasiMhake rAjyakAlameM samayasArakI eka prati likhvaayii| saM0 1512meM guNabhadrane paJcAstikAyakI eka prati brahmadharmadAsako dii| dUsare malayakIti bhaTTAraka dharmakItike ziSya haiN| dharmakItike tIna ziSya hue-hemakIti, malayakIti aura sahasrakIrti / ye tInoM hI gujarAta pradezameM vihAra karate rhe| malayakIrtike paTTaziSya narendrakorti hue| inhoMne kalaburagAke pirojasAhako sabhAmeM samasyApUrti karake jinamandirakA jIrNoddhAra karAnekI anujJA prApta kI tathA prastarImeM rAjA baijanAthase sammAna pAkara pAzrvanAthamandirameM sahasrakUTa-jinamandirakI sthApanA kii| 1. saMvat 1502 varSe kAtika sudi 5 bhomadine zrIkASThAsaMghabha. zrI guNakItidevAH tatpa? zrIyazakItidevAH tatpaTTa dhImalakItidevAnvaye sAhu baradevA tasya bhAryA jainnii| bhaTTAraka sampradAya, Abha0 563 / 2. saMvat 1510 mAgha sudi 13 saume zrIkASThAsaMghe AcArya malayakotidevAH tayo prati STitam / bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 564 / 3. vahI, lekhAMka 565 / 4. vahI, lekhAMka 566 / 5, vahI, lekhAMka 640 / 428 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta malayakIti aneka viSayoMke paNDita the| inake dAdAguru tribhuvanakIrti the aura guru dharmakIti / dharmakIrtike samaya vi0saM0 1431meM kesariyAjI tIrthakSetrapara vimalanAthamandirakA nirmANa huaa| malayakIrti kASThAsaMgha punnATa, lADabAgaDagacchake AcArya haiN| dillIke sAha phairUne vi0saM0 1493meM zrutapaJcamI-udyApanake nimitta mUlAcArako eka prati malayakItiko apitta kii| isa granthakI prazasti aitihAsika dRSTise vizeSa mahattvapUrNa hai| isameM zrutadhara, sArasvata aura prabuddhAcAryoMke nAma Aye haiN| prazastimeM aGgapUrvAdike pAThI AcAryoMkA ullekha karaneke pazcAt dharasena, bhUtabali, jinapAlita, puSpadanta aura samantabhadrAdike nAma bAgaDasaMghakI paTTAvalimeM parigaNita kiye haiN| ina AcAryoke atirikta siddhasena, devasUri, vajrasUri, mahAsena, raviSeNa, kumArasena, prabhAcandra, akalaMka, bIrasena, AMgresasama, jinasena, bAyasena, rAmasena, mAdhavasena, dharmasena, vijayasena, sambhavasena, dAyasena, kezavasena, cAritrasena, mahendrasena, anantakIrti, vijayasena, jayasena aura kezavasenake nAma bhI ullikhita haiN| prazastimeM yaha bhI batAyA hai ki vi0 saM0 1423 meM yoginIpura (dillI)ke pAsa bAdazAha phirojazAha tugalaka dvArA basAye gaye pherojAbAda nagaramaM, jo usa samaya dhana-dhAnyase paripUrNa thA, agravAla vaMza, garga gotrI sAha lAkha nivAsa karatA thaa| usakI premavatI nAmakI patnI thI, jo pAtivratAdi guNoMse alaMkRta thI / inake do putra the sAhU khetala aura madana / khetalako dharmapatnIkA nAma saro thaa| isa patnIse khetalako pherU, palha aura bIdhA nAmaka tIna putra hue| ina tInoMkI kAkalehI, mAlhAhI aura haricandahI nAmakI kramamaH dharmapatniyA~ thiiN| khetalake dvitIya putra pallUke maNDana, jAlhA, ghirIyA aura harizcandra nAmake cAra puSa utpanna hue| isa parivArake sabhI vyakti vidhivatajainadharmakA pAlana karate aura AhAra, auSadha, abhaya aura jJAna dAnAdi cAroM dAnoMkA upayoga karate the / sAhU khetalane girinagarakA yAtrotsaba kiyA / sAhU pherUkI dharmapatnIne apane svAmIse anurodha kiyA ki zrutapaJcamIkA udyApana kraaiye| ise sunakara pherU atyanta prasanna huA aura usane mUlAcAra nAmaka grantha zrutapaJcamIke nimitta likhAkara muni dharmakIrti ke lie arpita kiyA / ina dharmakItike svarga cale jAnepara ukta grantha yama-niyamameM nirata tapasvI malayakotiko sammAnapUrvaka arpita kiyA gayA / malayakotine ukta granthakI prazasti likhI hai| yaha prazasti aitihAsika dRSTise bahuta upayogI hai| prazastimeM 36 padya haiM aura padyoMke madhyameM gadyAMzakA bhI upayoga kiyA gayA hai| 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 637 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 429 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastikA nirmANakAla vi0 saM0 1493 hai / ataeva malayakIrtikA samaya vikramakI 15vIM zatAbdI hai / malayakIrtine eladuggake rAjA raNamalako upadeza dekara tarasumbAmeM mUlasaMghakA prabhAva kama kiyA tathA zAntinAthako vizAla mUrti sthApita kii| batAyA hai " tatpaTTe bha0 zrImalayakotidevAnAM nijabodhanazaktitaH eladuggAdhIzvara rAjazrI raNamalla pratibodhya tarasu bAnagare kekApichAyAna haTAn mahAkAyazrI zAMtinAthasya prAsAdaH kAritaH / " malakIrti dvArA likhita racanAoMmeM kevala mUlAcArako prazasti hI abhI taka upalabdha hai / isa prazastike prArambha meM hI likhA hai 'mUlAcAra pustakasya prazasti cakAra malayakItiH' tathA antima padmoMmeM dharmakIrti aura unake ziSyoMkA paricaya bhI inhoMne likhA hai| batAyA haizrIdharmakIrti bane prasiddhistatpaTTa ratnAkaracaMdra rociH / SaTtakattA gatamAnamAyakrodhArilobho'bhavadatra puNyaH // tasya pAdasarojAligu NamUrtirvicakSaNaH / malayottarakItirvA mudaM kuryAddigambaraH / / hemakI tiguNajyeSTho jyeSTho mattaH kuzAgradhIH / dharmadhyAnarataH zAnto dAntaH sunRtavAgyamI // tato'nujI munIMdrastu sahasro ttarakIrtiyuk / gurjarIM jagatIM zAsto dvau yatI mahimodayau // vayaM trayo'pi dhImantaH sAdhIyAMso nirenasaH / dharmakI bhagavataH ziSyA iva revaH karaH // zrutakIrti bhaTTAraka zrutakIrti nandisaMgha balAtkAragaNa aura sarasvatIgacchake vidvAn haiM | yaha bhaTTAraka devendrakIrtike praziSya aura tribhuvanakortike ziSya the / zrutakIrti sulekhaka, cintaka aura prabhAvaka vidvAn haiM / inhoMne aneka granthoMkI racanA kI hai| zrutakIrtikA samaya unakI racanAoMke AdhArapara vikrama saMvatko 16vIM zatI siddha hotA hai / inakI racanAoMmeM harivaMzapurANa sabase bar3A hai / jaina siddhAntabhavana ArAmeM usakI pANDulipi vi0saM0 1553kI hai, jo maNDapAcaladurga ke 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 639 / 2. anekAnta, varSa 13, kiraNa 4, pR0 110, zloka 21-25 / 430 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sultAna gayAsuddInake rAjyakAlameM damovA dezake jorahaTa nagarake mahAkhAna aura bhojakhAnake samayameM likhI gayI hai| ye mahAsnAna aura bhojakhAna jorahaTa nagarake sUbedAra jAna par3ate haiN| itihAsase spaSTa hai ki san 1406 meM mAlavAke subedAra dilavarakhAko usake putra alaphakhAne viSa dekara mAra DAlA thA aura mAlavAko svatantra udghoSita kara svayaM rAjA bana gayA thA / isakI upAdhi hazaMgazAha thii| isane mANDavagar3hako sudRr3ha kara apanI rAjadhAnI banAyA thaa| usIke vaMzameM zAha gayAsuddIna huaa| jisane mANDavagar3hase mAlabAkA rAjya vi0 saM0 1526 se 1555 taka kiyaa| isake putrakA nAma nasIrazAha thA / bhaTTAraka zrutakIrtine jerahaTa nagarake neminAthacaityAlayameM harivaMzapurANako racanA vi0 saM0 1552 mAgha kRSNA paJcamI somabArake dina hastanakSatrameM kI hai| saMvatavikkamaseNa-naresaha, sAhigayAsupayAvaasesaI / NayarajerahaTajiNaharu caMgau, NemiNAhajibiMbu abhNgu| gaMthasauNNu tatttha iha jAyau, cavihasaMsUNisuNiaNurAyau / mAkiNhapaMcamisasibAraI, hatthaNakhattasamattuguNAlaI / ga' rAuNu gAu dina, kamarAmi mitta jaM uttau / bha. zrutakItine vi0saM01552meM dharmaparIkSAkI bhI racanA kI hai| 'parameSThI prakAzasAra'kI racanA bhI vi0 saM0 1553 ko zrAvaNa mAsa paJcamIke dina huI hai| isa samaya gayAsuddInakA rAjya thA aura usakA putra rAjyakAryameM anurAga rakhatA A / pUjyarAja nAmake vaNika usa samaya nasIrazAhake mantrI the| dahapaNasayatevaNa gayavAsai, puNa vikkamaNivasaMvaccha rahe taha sAvaNa mAsaha gurupaMcami, sahu gathu puNNu taya sahasa tahe / / yogasAra granthakI prazastise bhI avagata hotA hai ki isa granthako racanA bhI vi0 saM0 1552 mArgazIrSa zukla pakSameM huI hai| ataeva yaha spaSTa hai ki bhaTTAraka zrutakItikA samaya vi0 saM0 kI 16vIM zatI hai | racanAe~ bha0 zrutakItti bahuzrutajJa vidvAn haiN| inake dvArA likhita nimnalikhita kRtiyA~ upalabdha haiM1. anekAnta, varSa 13, kiraNa 11-12, pR0 279 / 2. vahI, pR. 280 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 431 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. harivaMzapurANa, 2. dharmaparIkSA, 3. parameSThIprakAzasAra, 4. yogsaar| 1. harivaMzapurANa haribaMzapurANa bRdkAya racanA hai / isameM 47 sandhiyA~ haiM aura 22veM tIrthakara bhagavAn neminAthakA jIvanacarita aMkita hai| prasaMgavaza isameM zrIkRSNa Adi yaduvaMziyoMkA saMkSipta jIvana paricaya bhI AyA hai| yaha grantha kAvya, siddhAnta, AcAra Adi sabhI dRSTiyoMse mahattvapUrNa hai| 2. dharmaparIkSA ___ isa granthameM 179 kar3avaka haiM / isameM paurANika mAnyatAoMkI vyaMgyazailImeM samIkSA kI gayI hai| 3. parameSThIprakAzasAra ___ isa granthakI pANDulipi Amera-bhaNDArameM surakSita hai| isameM tIna hajAra padya haiM aura grantha sAtta paricchedoMmeM vibhakta hai| 4. yogasAra ___ yaha prantha do paricchedoM yA sandhiyoMmeM vibhakta hai| isameM gRhasthopayogI saiddhAntika bAtopara prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI kucha municaryAkA bhI ullekha kiyA hai| zrutakotti apane samayake udbhaTa vidvAn the aura grandharacanA karane meM pravINa the| dharmakIrci bhaTTAraka paramparAmeM dharmakIsi nAmake cAra bhaTTArakoMkA nirdeza prApta hotA hai| eka dharmakIrti tribhuvanakotike ziSya haiM, jinakA nirdeza malayakIrtike prasaMgameM kiyA jA cukA hai| dUsare dharmakIti balAtkAragaNa nAgaura zAkhAmeM bhavanakItike ziSya hai| ina dharmakItika sambandhameM paTTAvalImeM batAyA gayA hai ki ye vi0saM0 1590 caitra kRSNA saptamIko paTTArUr3ha hue aura daza varSa taka paTTapara rhe| ye jAtise seThI the| vi0saM0 1601kI phAlguna zuklA navamIko inhoMne eka candraprabhakI mUrti sthApita kI thii| batAyA hai "saMvat 1590 caitra vadi 7 bha0 dharmakItijI gRhastha varSa 13, dIkSA varSa 31, paTTa varSa 10, mAsa 1, divasa 20, aMtara mAsa 1, divasa 10, sarva varSa 432 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55, mAsa 1 divasa 4, jAti seThI, paTTa ajamera" // tIsare dharmakIrti siMhakIrtike ziSya hai / balAtkAragaNa aTera zAkhAkA prArambha siMhakIrti se hotA hai / ye siMhakIti maTTAraka jinacandrake ziSya the / inhoMne vi0saM0 1520kI ASAr3ha zuklA saptamIko eka mahAvIramUrti pratiSThApita kI thii| siMhakIrtike bAda dharmakIrti aura unake pazcAt zIlabhUSaNa bhaTTAraka hue / caturtha dharmakIrti lalitakIrtike ziSya haiN| ye balAtkAragaNa jerahaTa zAkhAke AcArya haiN| isa zAkhAkA prArambha bhaTTAraka tribhuvanakIna hotA hai / ye bhaTTAraka devendrakItikaM ziSya the / tribhuvanakItike pazcAt kramazaH sahasrakIrti, padmanandi, yazaH kIrti, lalitakIti aura dharmakIrti bhaTTAraka hue / dharmakItine saMvat 1645 mAgha zuklA paJcamIko eka mUrti saMvat 1669 caitra pUrNimAko eka candraprabhumUrti tathA eka pArzvanAthamUrti aura saMvat 1672 vaizAkha zuklA paJcamIko eka nandIzvaramUrti sthApita kii| abhilekha nimna prakAra hai"saM0 (16) 45 mAgha sudi 5 zrImUlasaMghe kundakundAcAryAnvaye bha0 yazakIrtipaTTe bha0 lalitakIti paTTe bha0 zrIdharmakIrti upadezAt paurapaTTe chitirA mUra gohilagotra sAdhu dInU bhAryA // " X X X "saMvat 1669 caita suda 15 ravau mUlasaMghe kundakundAcAryAnvaye bha0 yazokIrti tatpaTuTTe bha0 lalitakIti tatpaTTe bha0 dharmakIrti updeshaat||" Xx x X x X "saMvat 1669 caita sudI 15 ravI bha0 lalitakIrti bha0 dharmakIrti tadupadezAt sA0 padAratha bhAryA jiyA putra do khemakaraNa pamAyetA nityaM namati / " X X x X " saMvat 1671 varSe vaisAkha sudi 5 mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye bha0 yazakIrti tatpaTTe bha0 lalitakIti tatpaTTe bha0 dharmakIti upadezAt paurapaTTe sA0 udayacaMde bhAryA udayagirendra pratiSThA prasiddha ||" yahI dharmakIti grantharacayitA honeke kAraNa isa prastuta sandarbhameM ullekhya haiM / ye mUlasaMgha sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNake AcArya the| inakI do racanAe~ upalabdha haiM | prathama racanA padmapurANa vi0saM0 1668 meM sAvana mahInekI tRtIyA zanivAra ke dina mAlava dezameM pUrNa kI gayI hai| aura harivaMzapurANa vi0 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 280 / 2. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 225-228 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 433 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | saMvat 1671 Azvina kRSNA paJcamI ravivAra ke dina pUrNa huA hai / grantharacanAke kAlakA ullekha karate hue batAyA hai varSe dvyaSTazate caikAgrasaptatyadhike ravI / Azvine kRSNapaMcamyAM graMthoya racito mayA // , isase spaSTa hai ki dharmakIrtikA samaya vi0 kI 17 vIM zatAbdI hai / ina dharmakIrti upadezase vi0saM0 1681 mAgha zuklA pUrNimA guruvAra ke dina pArzvanAthakI mUrti pratiSThita kI gayI thI aura inhIke upadezase vi0saM0 1682 mArgazIrSa vadIko SoDazakAraNayantrako pratiSThA kI gayI hai / ataeva dharmakIrtikA yaza jainasaMskRtike pracAra aura prasArakI dRSTise bhI kama nahIM hai / dharmakItikI do racanAe~ upalabdha haiM- padmapurANa aura harivaMzapurANa | padmapurANakI racanA raviSeNake padmacaritake AdhArapara kI gayI hai| mUla kathAmeM kucha bhI parivartana nahIM kiyA hai / harivaMzapurANa meM bhI rakheM tIrthaMkara neminAthakA carita aMkita hai / racanAomeM maulikatAko apekSA anukaraNa hI adhika prApta hotA hai / bhadrabAhucaritake racayitA ratnakIrti yA ratnanandI jaina sAhitya meM ratnakIti nAmake ATha AcArya upalabdha haiN| eka ratnakIrti abhayanandIke ziSya haiN| inakA samaya vi0 kI 17vIM zatI hai / ye balAtkAragaNa sUrata zAkhAke AcArya the / tIrthaMkara mahAvIrake nimnalikhita mUrtilekhase inakA saMkSipta paricaya prApta hotA hai- "saM0 1662 varSe vaisAkha vado 2 zubhadine zrImUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye bha0 zrI abhayacandradevAH tatpaTTe bha0 zrI abhayananda tacchiSya AcArya zrIratnakIrti tasya ziSyANI bAI vIramatI nityaM praNamati shriimhaaviirm"| isa abhilekhase spaSTa hai ki mUlasaMgha sarasvattIgaccha balAtkAragaNa kundakundAcAryAnvayameM ratnakIrti hue haiM / inake gurukA nAma abhayananda aura dAdAgurukA nAma abhayacandra hai / dUsare ratnakIti jinacandrake ziSya haiN| balAtkAragaNa nAgaura zAkhAkA AraMbha bhaTTAraka ratnakIrtise hotA hai| ye jinacandrake ziSya the| inakA paTTAbhiSeka vi0 saM0 1581 zrAvaNa zuklA paJcamIko huA thA / tathA Apa 21 varSoM taka paTTapara AsIna rahe / paTTAvalImeM batAyA hai--- 1. saM0 sa0, lekhAMka, 529 1 2. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 522 / 434 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "saMvat 1581 zrAvaNa sudi 5 bha0 ratnakotijI gRhastha varSa 9, dIkSA varSa 31, paTTa varSa 21 mAsa 8 divasa 13, antara divasa 5 sarva varSa 61 mAsa 8 divasa 18 paTTa dillii|" tIsare ratnakIrti bhaTTAraka devendrakItike ziSya haiN| inakA samaya vikrama saMvat 1953 ke pUrva hai, kyoMki ratnakotikA svargavAsa acalapurameM vi0 saM0 1953meM ho cukA thaa| cauthe ralakIti dharmacandrake ziSya haiN| bhadrAraka sampradAya grantha meM dharmacandrakA bhaTTAraka kAla vi0 saM0 1271-1296 aura bhaTTAraka ratnakIrtikA vi0 saM0 1296-1310 mAnA hai| ratlakIti vi0 saM0 1296 bhAdrapada kRSNA trayodazIko paTTArUr3ha hue the 1 ye 14 varSa taka paTTapara AsIna rahe / ye hU~vaDa jAtike the aura ajamerake nivAsI the| ___ pAMcaveM ralakIti lakSmIsenake guru haiM / chaThe ratnakIti surendrakotike ziSya haiM / ye vi0 saM0 1745 meM paTTAdhIza hue| inakA godhA gotra thA aura kAlA DaharAke nivAsI the / sAtaveM ratnakIrti jJAnakotike ziSya haiN| ye balAtkAragaNabhAnapura zAkhAke AcArya haiN| inhoMne vi0 saM0 1535 meM navargAMvama dIkSA grahaNa kI thii| "ratnakIti hatA teNe saM0 1535 varSe zrInogAme dIkSA lIdhI hatI tyAre ratnakotine bhaTTAraka padavI ApavAnu sthApana karI / __ AThaveM ratnakoti lalitakItike ziSya haiN| lalitakItika do ziSya thedharmakIrti aura ratnakIrti / dharmakIrti vi0 saM0 1645 se 1683 taka paTTapara AsIna rahe haiN| eka yantra abhilekhameM lalitakItike paTTapara maNDalAcAyaM ratlakItike AsIna honekA saMketa prApta hotA hai / yantra abhilekhameM batAyA hai-- "saMvat 1675 poha sudi 3 bhaume zrImUlasaMdhe bha0 lalitakIti tatpa maMDalAcArya zrIralakIrti tatpaTTe AcArya zrIcandrakIti upadezAt sAhu rUpA bhAryA patA..||" xx "saMvat 1681 varaSe caitra sudI 5 ravI zrImUlasaMghe bha0 zrIlalitakIrti tatpa? maMDalAcArya zrIratnakIti tatpaTTe AcArya caMdrakIrtistadupadezAta golApUrvAnvaye khAganAma gotre seThIbhAnu bhAryA candanasirI"||" 1. vahI, lekhAMka 277 / 2. aitihAsika patra, jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 13, pR0 113 / 3. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 539, 540 / prabujAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 435 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrabAhucaritameM grantharacayitAne jo apanI prazasti aMkita kI hai, usameM apane gurukA nAma lalitakIrti batAyA hai| prazastimeM likhA hai-prativAdIrUpI gajarAjake madako naSTa karaneke lie kesarIkI upamAse yukta hai, jo zIlapIyUSakA jaladhi hai aura jisane ujjvala kIrtisundarIkA AliMgana kiyA hai, unhIM anantakIti AcAryake vineya aura apane zikSAguru zrI lalitakIti munirAjakA dhyAna kara maiMne isa nirdoSa caritagranthakA saMkalana kiyA hai / vAdImendramadapramadanahareH zIlAmRtAmbhonidheH ziSyaM zrImadanantakItigaNinaH satkotikAntAjuSaH / smRtvA zrIlalitAdikortimunipaM zikSAguruM sadguNaM cakra cArucaritrametadanace ralAdinandI muniH // vicAra karanepara bhadrabAhucaritake racayitA ratnakIrti pUrvokta sabhI ratnakIrtiyoMse bhinna pratIta hote haiM, kyoMki ratnanandI yA ratnakIrtike guru lalitakotiM the aura unake dAdAguru anantakIrti the| balAtkAragaNa jerahaTa zAkhAmeM ratlakIrtike guru lalitakIrti to avazya upalabdha hote haiM, para dAdAguru anantakIrti na hokara yaza kIrti haiN| ataH granthakI prazastike sAtha usakA samanvaya ghaTita nahIM hotA hai| ataeva anantakotika praziSya aura lAlatakArtika ziSya ralanandI yA ratnakIrti koI bhinna vyakti haiN| sthitiphAla bhadrabAhucaritameM usake racanAkAlakA ullekha nahIM hai, para granthameM lukAmatako samIkSA kI gayI hai / isa samIkSA-sandarbhameM batAyA hai mRte vikramabhUpAle saptaviMzatisaMyute / dazapaJcazate'bdAnAmasIte zRNutA'param / / luGkAmatamabhUdekaM lopakaM dharmakarmaNaH / deze'tra gaurjare khyAte vidvattAjinirjare / arthAt mahArAja vikramakI mRtyuke pazcAt 1527 varSa bIta jAnepara gujarAta dezake aNahila nagarameM kulumbIvaMzIya eka mahAmAnI lukA nAmaka vyakti huaa| isane lukAmata-ir3hiyAmatakA prAdurbhAva kiyA / isa ullekhase yaha spaSTa hai ki granthakAra vi0 saM0 1527 ke pazcAt huA hai| tabhI usane isa granthameM 1. bhadrayAhu caritra, prakAzaka mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, digambara jaina pustakAlaya, gAMdhI cauka, sUrata, zloka 175 / 2. zrIbhadrabAhucarita, sarga 4, zloka 157-158 / 436 : tIthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lukAmatakI samIkSA kI hai| isase spaSTa hai ki bhadrabAhucaritake racayitA ratnanandIkA samaya vikramakI 16vIM zatIkA uttarArddha hai| racanA ratnanandI yA ratlakIrtikI eka hI racanA upalabdha hai-- bhadrabAhucarita / isameM cAra pariccheda yA sarga haiM aura bhadabAhakA jIbanavatta varNita hai| prathama paricchedameM 129 padya haiM aura isameM bhadrabAhuke bAlyakAla, zikSA, pANDitya, vAda-vivAda zakti AdikA varNana kiyA gayA hai| batAyA gayA hai ki gobardhanAcArya vihAra karate hue puNDravarddhana dezake koTTapura nagarameM padhAre, vahA~ soma zarma nAmaka dvijake putra bhadrabAhuko ekake Upara eka golI rakhakara, isa prakAra dhaturdaza goliyAM car3hAte hue dekhA aura apane jJAnabalase use bhAvI zrutakevalI jAnakara AtrArya bahuta prasanna hue| unhoMne dvijakumArase usakA paricaya pUchA aura ve usake mAtA-pitAke pAsa phuNce| mAtA somazrI aura pitA sarva munirAjako apane yahA~ AyA huA dekhakara atyanta prasanna hue aura unheM Asana dekara prArthanA ko ki prabho ! apane AnekA kAraNa batalAiye / gobarddhanAcAryane uttara diyA, bhadra ! yaha tumhArA putra bhadrabAha samasta vidyA meM pAraMgata hogA; ataeva maiM ise apane sAtha zikSAprAptike lie le jAnA cAhatA hai| AcArya ke vacana sunakara somazarma bahuta prasanna haA aura usane unako apane putrako sauMpa diyA / gobarddhanAcArya bhadrabAhuko apane sAtha le gaye aura use vyAkaraNa, sAhitya, nyAya, siddhAnta Adi viSayoMkA adhyayana kraayaa| bhadrabAhune gobarddhanAcAryase samasta zAstroMkA adhyayana kiyaa| vidyA samApta kara ve guruke Adezase apane ghara lauTa aaye| tadanantara saMsArameM jainadharmake udyotakI icchAse unhoMne paribhramaNa kiyA aura rAjA papadharakI sabhAmeM aneka vidvAnoMko parAjita kara jainadharmakA prabhAva sthApita kiyA / bhadrabAhake tejase prabhAvita hokara rAjA pamadhara bhI jaina ho gyaa| isa prakAra bhadrabAhune aneka sthAnoM meM apanI vidyAkA mahatva pradarzita kiyA / kucha samayake pazcAt bhadrabAhuko sAMsArika sukha nIrasa pratIta hone lage / ataeva vaha apane mAtA-pitAse Adeza prApta kara gobaddhanAcArya kI zaraNameM gayA aura prAthanA ki prabho! karmoko nAza karanevAlI pavitra dIkSA mujhe diijiye| gobarddhanAcAryane bhadrabAhuko nirgrantha-dIkSA pradAna kI / kucha dinoMke pazcAt gobarddhanAcArya ne bhadrabAhuko AcArya pada para pratiSThita kiyaa| dvitIya paricchedameM batAyA hai ki gobarddhanAcAryane cAra prakArake AhArake parityAgapUrvaka cAroM prakArako ArAdhanAoMko grahaNa kiyA / kucha samaya pazcAt samAdhipUrvaka unhoMne zarIrakA tyAga kiyA / bhadrabAhu apane saMghako lekara vihAra prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 437 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate hA ujjayinI meM pdhaare| isa nagarImeM usa samaya candragupta rAjA apanI candradhI mahipoke mAtha nivAsa kara rahA thA ! usane rAtrike pichale bhAgameM 16 svapna dekhe aura ina svapnoMkA phala jAnane ke lie vaha Akulita thaa| jaba use bhadrabAhake sasaMgha padhAranekA samAcAra prApta huA to vaha AcAryake saMghakA darzana karane gayA aura vahIM para apane svapnoMkA phala unase jaanaa| svapnoMkA phala avagata karate hI candraguptako virakti ho gayI aura usane bhadrabAhu guruse jinadIkSA grahaNa kara lii| eka dina AcArya bhadrabAhu jinadAma seThake dharapara AhAra karaneke lie pdhaare| unake yahA~ eka nirjana koSTameM sATha dinakI AyuvAlA eka bAlaka pAlane meM jhUla rahA thA, vaha munirAjako dekhakara kahane lagA-jAo, jaao| bAlakake adbhuta vacana sunakara munirAjane pUchA-vatsa / kitane varSa taka ? bAlakane kahA 12 varSaparyanta / bAlakake ina vacanoMse munirAjane samajhA ki mAlavadevAmeM 12 varSaparyanta mISaNa dubhidhA pdd'egaa| ata: ve antarAya samajhakara apane sthAnapara vApasa lauTa aaye| unhoMne saMghake samasta muniyoMko ekatra kara kahA ki aba isa dezameM rahanA ucita nahIM hai, ataeva dakSiNa bhAratako ora prasthAna karanA cAhiye vahIMpara hamArI caryA sampanna ho skegii| rAmalya, syUlAcArya aura sthUlabhadrAdi sAdhuoMko chor3a zeSa sabhI sAdhu-saMgha dakSiNako ora vihAra kara gyaa| __ tRtIya paricchedameM batAyA hai ki bhadrabAhusvAmI vihAra karate hue kisI sadhana aTabImeM phuNce| vahA~ unheM AkAzavANI sunAyI par3I, jisase unhoMne samajhA ki aba unakI Ayu bahuta kama zeSa raha gayI hai| ataeva unhoMne vizAkhAcAryako saMghakA mAcArya niyata kiyA aura svayaM vahIMpara zelakandasameM saMnyAsa grahaNa kara liyA / candragupta muni AcArya bhadrabAhukI sevAke lie vahIMpara raha gaye aura zeSa saMgha vizAkhAcAryako adhyakSatAmeM dakSiNakI ora gyaa| candragupta munikI caryA vahIM para vana-devatAoM dvArA sampAdita hone lgii| caturtha paricchedameM vizAkhAcAryakA saMgha mAlavadezameM loTa AtA hai| aura rAmalya, sthUlabhadra tathA sthUlAcArya zithilAcArya banakara naye sampradAyakA pracAra karate haiM / isa paricchedameM arjuphAlaka sampradAya, zvetAmbaramata,lu kAmata AdikI samIkSA kI gayI hai / isa prakAra isa kAvyameM pUrvAcAryoM dvArA pratipAditta bhadrabAhake caritako nibaddha kiyA hai| ratnanandIne svayaM svIkAra kiyA hai ki maiM guruoMse prApta isa bhadrabAhucaritako likhatA hU~438 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcAryaparamparA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktayA hono'pi vakSye'haM gurubhaktayA praNoditaH / zrIbhadrabAhacarita yathA jJAtaM gurUktittaH // ratnanandIkA yaha grantha purANazailImeM likhA gayA hai, jisase adhyetAoMkA mana sahaja rUpameM rama jAtA hai| candragupta aura bhadrabAhuke itihAsa prasiddha AkhyAnako mAgameM sthAna diyA gayA hai ! zrIbhUSaNa thIbhUSaNa nAmake do bhaTTArakoMkA paricaya prApta hotA hai| eka zrIbhUSaNa bhAnukItike ziSya haiN| paTTAvalImeM inakA paricaya dete hue likhA hai "saMvat 1705 Azvina sudI 3 zrIbhUSaNajI gRhastha varSa 13 dIkSA varSa 15 paTTa varSa 7 pAche dharmacandrajI nai paTTa diyo pArcha 12 varSa jIyA saMvat 1724 tAI jAti pATaNI paTTa naagaur"|| ___arthAt vi0saM0 1690meM bhAnukoti paTTArUr3ha hae aura 14 varSa taka paTTa para AsIna rhe| inake ziSya bhaTTAraka zrIbhUSaNa vi0saM0 1705 Azvina zuklA tRtIyAko paTTAdhIza hue aura 19 varSa taka paTTa para pratiSThita rhe| inakA gotra pATaNI thaa| pada prAptike 7 varSake pazcAta vi0saM0 1712 caitra zuklA ekAdazIko apane ziSya dharmacandrako bhaTTAraka pada para pratiSThita kiyA thaa| dUsare thIbhUSaNa vidyAbhUSaNake ziSya haiN| ye kASThAsaMghI nandItaTagacchake AcArya the| saMvat 1634 meM zvetAmbaroMke sAtha inakA vivAda huA thA, jisake pariNAma svarUpa zvetAmbaroMko deza tyAga karanA par3A thA / inake pitAkA nAma kRSNazAha aura mAtAkA nAma mAkuhI thaa| __ "mAkuhI mAta kRSNAsAha tAta zrIbhUSaNa vikhyAta dina dinaha divAjA vAdIgajaghaTTa dIyata suthaTTa nyAyakuhaTTa dIvAdIva diipaayaa|" inhoMne vAdIcandrako bAdameM parAjita kiyA thaa| zrIbhUSaNako upAdhi SabhASAvicakravartI thii| ye sojinA ( bhaMDauMca ) ko kASThAsaMghakI gaddIke paTTadhara the| zrIbhUSaNake ziSya bhaTTAraka candrakIrti dvArA viracita pAcapurANa grantha upalabdha hai| isa ganyameM candrakIrtine apane 1. bhadrabAhucarivam , zloka 6 / 2. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 291 / 3. vahI, lekhAMka 681 / 4. vahI, lekhAMka 688 / prayuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 439 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i guru vizvabhUSaNako saccAritra, taponidhi, vidvAnoMke abhimAnazikharaka tor3ane vAlA vajra, syAdvAdavidyApravINa batalAyA hai aura likhA hai ki unake Age guru (bRhaspati) kA gurutva nahIM rahA, uSNA ( zukrAcArya ) kI buddhiko bhI koI prazaMsA nahIM / sthiti kAla zrIbhUSaNa ne saMvat 1636 meM pArzvanAthakI eka mUrti sthApita kI | vi0saM0 1660 meM padmAvatI kI mUrti, vi0saM0 1665 meM ratnatrayayantra evaM vi0saM0 1676 meM candraprabhu mUrtiko sthApanA kI hai / ataeva bhaTTAraka zrIbhUSaNakA samaya vikramakI 17vIM zatAbdI hai / inhoMne zAntinAthapurANakI racanA bhI vi0saM0 1669 meM kI hai| racanAe~ zrIbhUSaNa kI kaI racanAe~ honI caahiye| kyoMki ye apane yugake bahuta bar3e vidvAn the | abhI taka inakI tIna racanAe~ upalabdha haiM- 1. zAntinAtha purANa, 2. dvAdazAMgapUjA, 3. pratibodhacintAmaNi / 1. purANa zAntinAthapurANa meM 16 veM tIrthaMkara zAntinAthakA jIvanacaritra varNita hai / kathAvastu 16 sargoM meM vibhakta hai / zAntinAthapurANameM jo prazasti dI gayI hai usameM kASThAsaMghake nandItaTagacchake AcAryokI guruparamparA samAviSTa hai / isa paramparAmeM rAmasenake anvayaneM kramase nemisena, dharmasena, vimalasena, vizAlakIrti, vizvasena, vidyAbhUSaNa aura zrIbhUSaNake nAma diye gaye haiM / prazastikA kucha bhAga nimna prakAra hai kASThAsaMghAvagacche vimalataraguNe sAranaMdItaTAMke khyAte vidyAgaNaM vai sakalabudhajanaiH sevanIye vareNye / zrImacchI rAmasenAnvayatilakasamA nema (ma) senA surendrAH bhUyAsuste munIndrA vratanikarayutA bhUmipaiH pUjyapAdAH // 456 // X X X X bhUSaNo vidyAbhUSaNapaTTakaMjataraNiH zrIbhUSaNo jIyAjjIvadayAparo guNanidhiH saMsevito sajjanaiH // 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 682 / 440 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kASThAsaMgha saritpattiH zazadharo vAdI vizAlopamaH sadvrato'kaMvarAtisuMdarataro zrIjenamArgAnugaH // 461 // saMvatsare Sor3azanAmadheye ekonazata SaSTiyute vareNye | zrImArgazIrSe racitaM mayA hi zAstraM ca varSe bimale vizuddhaM // 462 || trayodazIsaddivase vizuddhaM vAre gurau zAntijinasya ramyaM / purANametadvimalaM vizAlaM jIyAcciraM puNyakaraM narANAm // 463 // 2. dvAdazAMgapUjA dvAdazAMgapUjA meM varNita hai| arce AgamadevatAM sukhakarAM lokatraye nIrAjyapratikArakaiH kramayugaM saMpUjya vidyAbhUSaNasadguro padayugaM matvA kRtaM sacchrIbhUSaNasaMjJakena kathitaM jJAnapradaM batAe hai--- dIpikAM / bodhapradAM // nirmalaM | buddhidaM // 3. pratibodhacintAmaNi isa grantha meM mUlasaMghakI utpattikI kathA dI gayI hai, jo sAmpradAyika vidveSapUrNa hai / isa prakAra zrIbhUSaNa bhaTTArakane sAhitya aura saMskRtike pracArameM apUrva yogadAna kiyA hai| bhaTTAraka candrakIrti ye kASThAsaMgha nanditaTagacchake bhaTTAraka vidyAbhUSaNa ke praziSya aura bhaTTAraka zrIbhUSaNake ziSya evaM paTTadhara the / ye IDarakI gaddIke bhaTTAraka the aura IDarakI gaddI ke paTTasthAna usa samaya sUrata, DUMgarapura, sojitrA, jhera aura kallola Adi pradhAna nagara the / pArzvanAthapurANakI prazastimeM candrakIrtine apanA paricaya aMkita kiyA hai / yoM to nandIzvarapUjA, jyeSThajinavarapUjA aura sarasvatIpUjAmeM bhI inakA paricaya upalabdha hotA hai / yahA~ pArzvanAthapurANakI prazasti upasthita kI jAtI hai kASThAsaM gacchanaMdItaTIyaH zrImadvidyAbhUSaNAkhyaztra sUriH / AsItpaTTe tasya kAmAMtakArI vidyApAtraM divyacAritradhArI // yadagrato naiti gurugurutvaM zlAghyaM na gacchatyuzanopi buddhayA / mAratyapi naiti mAhAtmyamugraM zrIbhUSaNaH suviraH sa pAyAt // 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 687 / 2. jaina sAhitya aura itihAsake antargata sAmpradAyika vidveSakA eka udAharaNa, prathama saMskaraNa, pu0 341, 344 29 prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 441 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTa TAraka candrakItiM kisa sthAnake paTTadhara the, isakA nirNaya karanA kaThina hai| para itanA nizcita hai ki ye IDara zAkhAke bhaTTAraka the| sthitikAla __ zrIbhuSaNake pazcAt candrakIrtibhaTTAraka hue| inhoMne saMvat 1654 meM devagiri para pArzvanAtha purANakI racanA kii| vi0 saM0 1681 meM inhoMne eka padmAvatIkI mUrti sthApita kI thii| candrakIrtine dakSiNakI yAtrA karate samaya kAverIke tIra para narasiMha paTTanameM kRSNabhaTTako bAdameM parAjita kiyaa| isa samaya cArukIrti bhaTTAraka bhI upasthita the| cidghanane candrakIrtikI paryApta prazaMsA kI hai / isa prazaMsAse avagata hotA hai ki 17vIM zatImeM candrakIrti bahuta hI labdhapratiSTha aura yazasvI bhaTTAraka the| likhA hai dakSiNameM rAjata vAdivatrAMkuza caMdrasukIrti ye cidghanarI / digaMbarameM yaha sobhita vAdiju mAnata paMDita cidghana' rI // racanAeM candrakIrtine pArzvanAthapurANa, vRSabhadevapurANa, pAzrvanAthapUjA, nandIzvarapUjA, jyeji varapUjA, ko'zaphAramapUjA, sarasvatIpUjA, jinacaubIsI, pANDavapurANa aura gurupUjA ye racanAe~ likhI haiN| pAzvapurANa 15 sargomeM vibhakta hai| isakI zloka saMkhyA 2715 hai / vRSabhadevapurANameM tIrthaGkara vRSabhadevakI kathA 29 sa!meM varNita hai / anya racanAe~ bhASA, bhAva aura vicArako dRSTise sAdhAraNa hai| brahmA jJAnasAgara kASThAsaMgha, nandItaTagacchameM vizvasenake paTa TaziSya vidyAbhUSaNa hue haiN| inhoMne vi0 saM0 1604 meM tathA vi0 saM0 1636 meM do pArzvanAthamUrtiyA~ sthApita kI haiM / vidyAbhUSaNake paTTapara zrIbhUSaNabhaTTAraka hue| saM0 1634 meM zvetAmbaroMse inakA vivAda huaa| jisake pariNAmasvarUpa zvetAmbaroMko deza 1. zrImaddevagirI manoharapure zrIpArzvanAthAlaye / vagdhIpurasaikameyaiha va zrIvikramAMkesare / / saptamyAM guruvAsare zravaNabhe vaizAkhamAse site / pAzrvAdhIzapurANamuttamamidaM paryApta mevottaram / / -pArzvanAthapurANaprazasti 2. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 710 / 3. vahI, lekhAMka 720 / 4. vahI, lekhAMka 719 / 442 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga karanA pdd'aa| inhIM zrIbhUSaNake pradhAna ziSya brahma jJAnamAgara hue| inake sambandhameM inhIMke dvArA racita akSarabAvanIse jJAta hotA hai ki kASThAsaMgha nanditaTagacchameM rAmabhena muni hue aura unhIM kI paramparAmeM zrIbhUSaNake ziSya brahma jJAnasAgara hue 1 dazalakSaNakathAkI pragastimeM likhA hai bhaTTAraka zrIbhUSaNavIra / tinake celA guNagaMbhIra / / brahma jJAnasAgara suvicAra 1 kahI kazA dazalakSaNasAra' || brahma jJAnasAgarakA samaya vi0 saM0 ko 17vIM zatI hai ! inhoMne nimnalikhita racanAe~ likhI haiM 1. akssrbaavnii| 2. nemidhrmopdesh| 3. neminaathpuujaa| 4. gommttdevpuujaa| 5. pAlanAgapUjA ! 6. jincaubiisii| 7. dvaadshiikthaa| 8. dshlkssnnkthaa| 9. rAkhIbandhanarAsa / 10, pallIvidhAnakathA / 11. niHshlyaassttmiikthaa| 12. shrutskndhkthaa| 13, monaekAdazIkathA / ye sabhI racanAeM bhASA aura bhAvakI dRSTise sAdhAraNa haiM / nemidharmopadeza hindImeM tathA neminAthapUjA, gommaTadevapUjA aura pArzvanAthapUjA saMskRtameM listrI gayo haiM / zeSa sabhI mantha hindI bhASAmeM haiN| somasena somasena senagaNa aura puSkara gacchakI, bhaTTArakaparamparAmeM hue haiN| ye guNabhadra bhaTTArakake ziSya the / guNabhadrakA nAmAntara guNasena bhI thaa| somasenake sambandha meM paTTAvalImeM pAyA jAtA hai "vibudhavividhajanamanaiMdIvaravikAsanapUrNazazisamAnAnAM ............ sImasenabhaTTArakANAm / " 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 7.2 / 2. vahI, lekhAMka 34 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 443 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somasenake upadezase zaka saMvat 1561 phAlguna zuklA paJcamIko pArzvanAtha aura saMbhavanAtha kI mUrtiyA~ pratiSThApita kI gayI thIM / ' somasena ke ziSya abhaya gati bhI kavi aura vidvAn the| unhoMne raktikathAkI racanA kI hai| trivarNAcAra aura rAmapurANakI prazasti meM bhI inhoMne apanA paricaya pUrvokta prakAra hI diyA hai| donoM granthoMke prazastipadyoM meM paryApta sAmya hai / yathA zrI mUlasaMdhe varapuSkarAkhye gacche sujAto guNabhadrasUriH / paTTe ca tasyaiva susomaseno bhaTTArako'bhUdviduSAM ziromaNiH // rAmapurANa 33 / 233 / X X X X zrI mUlasaMdhe varapuSkarAkhye gacche sujAto guNabhadrasUriH / tasyAtra paTTa e munisomaseno bhaTTArako'bhUdviduSAM vareNyaH / / trivarNAcAra, prazasti, 213 1 sthitikAla somasenakA samaya vi0 saM0 kI 17 vIM zatI hai / inhoMne vi0 saM0 1656 meM raviSeNa kRta padmacaritake AdhAra para saMskRta meM rAmapurANakI racanA kI hai / vi0 saM0 1666 meM inhoMne 'zabdaratnapradIpa' nAmaka saMskRtakoza likhA hai aura vi0saM0 1667kI kArtikI pUrNimAko trivarNAcArakI samApti kI hai / ataeva vi0 [saM0 kI 17 vIM zatIkA uttarArddha spaSTa hai 1 somasena apane samayake prabhAvazAlI vaktA, dharmopadezaka aura saMskRti anurAgI vyakti the| inakA bhramaNa rAjasthAna, gujarAta Adi pradezoM meM nirantara hotA rahatA thA / udayapura meM saMskRtakoza likhA gayA hai aura varATa dezake jitvara nagarameM rAmapurANa racA gayA hai / racanAeM somasenane nimnalikhita racanAe~ nibaddha kI haiM 1. rAmapurANa / 2. zabda ratnapradIpa ( saMskRtakoza ) 3. dharma rasika - trivarNAcAra | 'rAmapurANa' meM rAmakathA varNita hai| isa kathAkA AdhAra raviSeNakA padma 1. zAke 1561 varSe pramAthI nAmasaMvatsare phAlguna sudi dvitIyA mUlasaMdhe se nagaNe puSkaragacchaM bha0 zrI somasena upadezAt pratiSThitam / bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 42 / 444 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carita hai / kathAvastuko AcAryane 33 adhikAroMmeM vibhakta kiyA hai 1 granthakI bhASA aura zailI sarala hone para bhI pravAhamaya hai| kavine anuSTupa padyoMke sAtha indravajrA, upajAti, zArdUlavikrIr3ita Adi chandoMko bhI sthAna diyA hai| 'zabdaratnapradIpa' saMskRtabhASAkA koza hai / isameM kavine zabdoMke artha to diye hI hai, sAtha hI unake prakRti, pratyaya aura liMgAdi bhI nirdiSTa kiye haiN| 'zabdaratnapradIpa' kI prazastimeM somasenane apaneko abhinava bhaTTAraka kahA hai| graMthako prazasti nimna prakAra hai___ "zubhamastu kalyANa / / saMvat 1666 zAke 1531 vArSe zrAvaNakRSNana tithi pratipadA // 1 // zukravAsare grantha likhite ThA. gopicaMda udayapurasthAne tiSThaMtye // kalyANaMbhavet abhinava bha0 zrIsomasenasyedaM pustkm|' dharmarasika-trivarNAcArameM dharma, artha aura kAma ina tInoM viSayoMkA varNana kiyA gayA hai| isa grantha para vaidika dharmakA pUrA prabhAva hai| zrI jugalakizora mukhtArane apanI granthaparIkSAmeM isakA samAlocana kiyA hai| granthakArane granthake antameM likhA hai dharmArthakAmAya kRtaM suzAstraM zrIsomasenena zivArthinApi / gRhasthadharmeSu sadA ratA ye kurvatu te'bhyAsamaho subhavyAH // 213 // chatrasena malasaMva, senagaNa, puSkaragacchakI zAkhAmeM somasenake ziSya jinasena hae aura jinasenake samantabhadra / ina samantabhadrakA koI ullekha nahIM milatA hai| chatrasenake sambandhameM vizeSa ullekha nahIM milate haiM, para unakI racanAoMmeM jo prazastiyA~ aMkita haiM, unase aisA anumAna hotA hai ki chatrasena kAvyaracayitA honeke sAtha vAgmI aura pratiSThAkAraka bhI the| batAyA gayA hai zrImUlasaMghame gacha manohara sobhata he ju atihi rasAlA / puSkaragacha susenagaNAnita pUja race jinakI guNamAlA // samatajubhadrake paTa pragaTa bhayo chatrasena suvAdi visaalaa| arjunasuta kahe bhavi su paravAdIko mAna miTe ttkaalaa|| - isa prakAra arjunasuta vihArIdAsane chatrasenakA prazaMsAtmaka paricaya diyA hai| bihArIdAsane inheM kAvya, purANa aura AgamakA jJAtA to kahA hI hai, sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki, ye senagaNake bhaTTAraka samantabhadrake ziSya the| 1, bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 401 2. bhaTTArakasampradAya, lekhAMka 62 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 445 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chayasenake anantara narendra sena paTTAdhIza hue| inhoMne zaka saMvat 1652meM jJAnayantra pratiSThita kiyA hai| sUratameM rahate hue inhoMne vi0saM0 1790 meM Azvina kRSNA trayodazImeM yazodharacaritakI prati likhI hai| narendrasenane pArzvanAthapUjA aura vRSabhanAthapAlanA racanAe~ bhI likhI haiN| __ chatrasenake eka ziSya hIrA nAmake hue haiM, jinhoMne saMvat 1754meM kaDatazAhakI preraNAse vRdhaNapurameM zAhidaharaNa kI racanA kI hai| isamenakA sA pratiSThita mUrtike AdhAra para vi0saM0 1754ke AsapAsa hai| inake upadezase saM0 1754meM pAzvanAthako mUrti pratiSThita huI hai| kArajA gaddIke ye bhaTTAraka haiM / racanAoMke AdhAra para bhI chatrasenakA samaya vi0saM0 kI 18vIM zatI siddha hotA hai| racanAe~ chatrasenane saMskRta aura hindI donoM hI bhASAoMmeM racanAe~ likhI haiN| inakI nimnalikhita racanAe~ upalabdha haiM 1. draupadIharaNa ( hindI), 2. samavazaraNa SaTapadI ( hindI), 3. merupUjA ( saMskRta ), 4. pArzvanAtha pUjA ( saMskRta ), 5. anantanAthastotra ( saMskRta), 6. padmAvatIstotra ( saMskRta), 7. jhUlanA ( hindI ), 8. chatrasenaguru AratI (hindii)| racanAe~ sAmAnyataH acchI haiN| anantanAthastotrakA eka padya udAharaNArtha prastuta kiyA jAtA hai bhuvanaviditabhAvaM devadeveMdrabaMdhaM pararmAjanamarmata stauti yo zuddhabhAvaiH / bhavati subhagasargI muktinAthazca nityaM stavanamidamaniya bhASitaM chatrasenaH / / * varddhamAna dvitIya balAtkAragaNa kArajA zAkhAmeM vizAlakIrti AcArya hue haiN| inhoMne sultAna sikandara, vijayanagarake mahArAja virUpAkSa aura Araganagarake daNDanAyaka devappakI sabhAoMmeM sammAna prApta kiyA thaa| inhIM vizAlakIrtike ziSya vidyAnandi hue| inhoMne zrIraMgapaTTanake vIra pRthvIpati, sAluva kRSNadeva, vijaya1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 58 / 446 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagarake samrAT zrIkRSNarAya aura sultAna allAuddIna se sammAna prApta kiyA thA / inhIM ke ziSya bhaTTAraka devendrakIrti hue aura devendrakIrtike ziSya bhaTTAraka varddhamAna dvitIya the / barddhamAna dvitIyane apane dazabhaktyAdimahAzAstra meM apanA paricaya saMkSepa rUpameM prastuta kiyA hai aura apaneko devendrakIrtikA ziSya batAyA hai | likhA hai balAtkAragaNAmbhojabhAskarasya mahAdyuteH / zrImadda vendrakIrtyAkhyabhaTTArakaziromaNeH // ziSyeNa jJAtazAstrArthasvarUpeNa sudhImatA / jinendracaraNAdvatasmaraNAdhIna cetasA // varddhamAnamunI TreNa vivAda kathitaM dazabhaktyA dizAsanaM bhavyasaukhyadam // / nizcayataH varddhamAna dvitIya apane samayake prasiddha vidvAn haiM / inhoMne pUrvavartI AcAryoM meM dharasena, samantabhadra, Aryasena, ajitasena, vIrasena, jinasena, guNabhadra, lokasena, AzAdhara, kamalabhadra, narendra sena, dharmasena, raviSeNa, kanakasena, dayApAla, rAmasena, mAdhavasena, lakSmIsena, jayasena, nAgasena, matisAgara, rAmasena aura somasenakA smaraNa kiyA hai / ina AcAryoMke atirikta zrutakIrti, vijayakorti, padmaprabha bhaTTAkalaMka vA candraprabhakA bhI smaraNa kiyA hai| aitihAsika adhyayanakI dRSTise dazabhaktyAdimahAzAstra bahuta hI upayogI hai / isa mahAzAstrakI racanA zaka saMvat 1464 ( ci0saM0 1599 ) meM huI hai| likhA hai racanA zAke vahnikharAbdhicandrakalite saMvatsare zAvaMre / zuddhazrAvaNabhAkukRtAntadharaNIturamaitrameSe ravau / karkisthe sugurI jinasmaraNato vAdIdravRndArcitavidyAnandamunIzvaraH sa gatavAn svargaM cidAnaMdakaH // --- dazabhaktyAdimahAzAstra, antima prazasti / barddhamAna dvittIyakI eka hI racanA dazabhaktyAdimahAzAstra upalabdha hai / yaha racanA saMskRta meM likhI gayI hai| gaMgAdAsa dharmacandra vizAlakIrti ke paTTa ziSya the / balAtkAragaNa kAracA zAkhAmeM 2. dazabhaktyAdimahAzAstra, prazastibhAga -- prazasti saMgraha ArA, 50 143 / prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya: 447 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmacandra nAmake cAra vidvAn hue haiN| eka devendrakIrti ke ziSya dharmacandra haiM / dvitIya kumudacandrake ziSya dharmacandra haiM, tRtIya vizAlakIrtike ziSya dharmacandra hai aura caturtha devendrakIrtike ziSya dharmacandra haiM / vizAlakIrti ke paTTaziSya dharmacandrazaka saMvat 1607 phAlguna kRSNA dazamIko caubIsI mUrtiko sthApanA kI / inhoMne zaka saMvat 1612 jyeSTha kRSNA saptamIko padmAvatI kI mUrti sthApita kI hai / dharmacandra ziSya gaMgAdAsane vi0 saM0 1743 zrAvaNa zuklA saptamIko zrutaskandha kathAkI eka prati likhI hai| sAre dvArA vive gaMgAdAra vizAlakIrtike ziSya dharmacandra ke ziSya haiN| inakI paNDita upAdhi thii| isase yaha jJAta hotA hai ki inheM bhaTTArakakA paTTa prApta nahIM huA thA / zrutaskandhakathAkI prazasti meM likhA hai " saM0 1743 varSe zrAvaNa sudi 7 zukraM bha0 zrI dharmacandraH tasya paMDita gaMgAdAsa likhitaM / zrIkArya raMjakanagare zrIcaMdraprabha caityAlaye / " gaMgAdAsane zrutaskanghakathAke atirikta zaka saMvat 1612 pauSa zuklA trayodazIko pArzvanAthabhavAntarakI racanA tathA zaka saMvat 1615 kI aSAr3ha zuklA dvitIyAko AdityavArakathAkI racanA kI hai / inake atirikta sammedAcalapUjA, trepanakriyAvinatI, jaTAmukuTa aura kSetrapAlapUjA bhI inhoMne likhI haiN| kSetrapAlapUjA aura sammedAcalapUjA saMskRtabhASA meM likhI gayI hai aura inakI racanAkI preraNA saMghapati medhA aura zobhAke dvArA prApta huI hai / devendrakIrti dharmacandra ke pazcAt balAtkAra gaNakI kAraJjA zAkhA meM devendrakIti paTTAghIza hue / inhoMne kArajA nivAsI bagheravAla ziSyoMke sAtha zaka saMvat 1643 kI pauSa kRSNA dvAdazIko zravaNabelagolakI yAtrA kii| isa yAtrAkA ullekha zravaNabelagolake abhilekhoM meM nimna prakAra huA hai- "sake 1643 pIsa vadi 12 zukravAre bhaNDebeDakIti ( devendrakIti ) sahita ugharavala jAti horAsAha suta hAsasA suta cAgevA sonAbAI rAjAI gomAI rAdhAI, mannAI sahita jAtrA saphala karI kAraja kara / " zaka saMvat 1650 kI pauSa zuklA dvittIyAko Apane nAsika ke pAsa tryambaka grAmake pAzrvavartI gajapaMtha parvatakI vandanA kI thI / tadanantara 11 dinake pazcAt 1. bhaTTArakasampradAya, lekhAMka 137 / 2. jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhi0 saM0 366, pR0 345 / 448 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMgItugI parvatakI yAtrA kii| isa samaya jinasAgara, ratnasAgara, candrasAgara, rUpajI, vIrajI, Adi kSAtra bhI Apake sAtha the| isake pazcAt girinArakI yAtrA ke liye jAte hue Apa sUratameM Thahare / vahA~ mAgha zuklA pratipadAko ANanda nAmaka zrAvakane 'NAyakUmAracarija'kI eka prati Apako arpita kii| zaka saMvat 1651 ko vaizAkha kRSNA ayodazIko inhoMne kesariyAjIkI yAtrA kI tathA usI varSa mAgazIpaM zubalA paJcamIko tAraMgA pavaMta aura koTizilAkI vandanA kii| isI varSa pauSa kRSNA dvAdazIko girinArako aura mAghakRSNA caturthIko zatrujaya parvatakI yAtrA kI aura mArgameM sUratameM par3Aba DAlA / / vi0 saM0 1727kI bhAdrapada zuklA paJcamIko AryikA pArAmatIke lie thIcandra viracita kathAkozakI eka prati likhvaayii| inake dvArA likhI eka nandIzvara-AratI bhI upalabdha hai| AgarAnivAsI banArasodAsake putra jIvanadAsako pahale inake viSaya meM anAdara thA, kintu saratake cAturmAsameM inakI vidvattA dekhakara ve inake ziSya bana gye| baddhisAgara aura rUpacanda ne bhI inakI stuti kI hai / inake zigya mANikandine zaka saMvat 1646 kI bhAdrapada zuklA paturdazIko anantanAtha-AratIkI racanA kI hai| ataeva inakA samaya vi0 saM0 ko 18vIM zatI sunizcita hai| devendrakIrtine kalyANamandirapUjA, vipApahArapUjA ina do pUjAgranthoMkI racanA kI hai| ye donoM racanAe~ sAdhAraNa haiN| racanAe~ saMskRta bhASAmeM haiN| kalyANamandirameM racanAkAlakA nirdeza bhI kiyA gayA hai / yathA-- guNavedAMgacaMdrAbde zAke 1643 phAlgunamAsyedaM / kAraMjAkhyApure dRSTaM candranAthadevArcanam / / iti zrIbalAtkAragaNeyaM bha0 devendrakortiviracitam / kalyANamaMdirapUjA saMpUrNam // jinasAgara balAtkAragaNa kArajjA zAkhAke bhaTTAraka devendrakItike ziSyoMmeM jinasAgara pramukha haiM / jinasAgarane zaka saMvatkI 17vIM zatI aura vi0 saM0 kI 18vIM zatI meM kaI racanAe~ likhI haiM / kavi saMskRta aura hindI donoM hI bhADAoMke vidvAna haiM, para inakI adhikAMza racanAe~ hindImeM pAyI jAtI haiN| aba taka inakI nimnalikhita racanAoMkI sUcanAe~ prApta hai 1. AdityavattakathA ( zaka saMvat 1646 caitrakRSNA paMcamI), 2. jinakathA ( zaka saM0 1649) 1. mA. nAma, . 1.... / prabuddhAcArya evaM paramparAgoSakAcArya : 449 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. pAvatIkathA ! sAka saM0 1652 Azvina zuklA dvAdazI ), 4. puSpAJjalikathA ( zaka saM0 1660 ), 5. lavaNAMkuzakathA, 6. anantakathA, 7. sugandhadazamIkathA, 8. jIvandharapurANa (zaka saM0 1666 vaizAkha zuklA dvAdazI), 9. nandIzvaraudyApana, 10, AdinAthastotra, 11, zAntinAthastotra, 12. pAzvanAthastotra, 13. padmAvatIstotra, 14. kSetrapAlastotra, 15. jyeSThajanavarapUjA, 16. shaantinaathaartii| surendrabhUSaNa sAhitya aura saMskRtika paripoSakoMmeM balAtkAragaNa aura aTera zAkhAkA bhI mahatvapUrNa sthAna hai| isa zAkhAmeM siMhakIrti, dharmakIrti, zIlabhUSaNa, jJAnabhUSaNa, jagatabhUSaNa, vizvabhUSaNa, devendrabhUSaNa aura surendrabhUSaNa kA nAmollekha milatA hai / surendrabhUSaNa devendrabhUSaNake ziSya the| inhoMne saMvat 1760 phAlguna zuklA pratipadAko samyagjJAnayantra, saM0 1766 mAgha zuklA paMcamIko SoDazakAraNa yantra; saM0 1772 phAlguna kRSNA navamIko samyagdarzanayantra aura saM0 1791 ko phAlguna kRSNA navamIko aTerameM dazalakSaNayantrakI sthApanA kii| ataeva surendrabhUSaNa bhaTTArakakA samaya vi0 saM0 ko 18vIM zatokA uttarArddha hai| samyagdarzanayantrapara nimnalikhita abhilekha aMkita hai "saM0 1772 varSe phAlguna badi 9 caMdre zrImUlasaMghe bha0 zrIdevendrabhUSaNadevAH tatpaTeM bha0 zrIsurendrabhUSaNadevAH tasmAt brahma jagatasiMha gurUpadezAt tadA mnAye laMbakaMcukAnvaye buDhele jJAtIye kakauA gotre zrI sA sivarAmadAsa bhAryA devjaavii..."| surendrabhUSaNakI eka hI racanA 'RSipaMcamI kayA upalabdha hai| isa granthakI prazastimeM racanAkAla vi0 saM0 1757 aMkita hai| kavine ise zrAvakoMke par3hanepar3hAneke liye likhA hai| 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 321 450 : tIrthakara mahAvIra aura unakI mAtrAryaparamparA Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahendra sena kASThAsaMgha nanditaTagacchake AcAryoMmeM ratnoti, lakSmIsana, bhImasena, somakoti, vijayasana, yazavoti, udayasena, tribhuvanakoti, ratnabhUpaNa, jayanIti, kezavasena, vizvakIti, dharmasena, bimalasena, vizAlakIti, vizvasena, vijayakIti, vidyAbhUSaNa, zrIbhUSaNa Adi AcArya hue| mahendrasenake guru vijayakIti the| isa paramparAma dhamasenake pazcAt vimalasena aura vizAlakAtika nAma Aye haiN| vizAlakItike ziSya vizvasenane vi0 saM0 1596 meM eka mUrti sthApita kI thii| inake dvArA likhita ArAdhanAsAraTIkA bhI upalabdha hai| vizvasenake do ziSya hae vijayakIti aura vidyAbhUSaNa / ina vijayakotike ziSya mahendrabhaSaNa haiN| inakA samaya vi0 ko 17vIM zatIkA antima pAda aura 18vIM zatIkA prathama pAda hai| inakI do racanAeM upalabdha haiM-sItAharaNa aura bArahamAsA / sItAharaNa meM nimnalikhita prazasti upalabdha hotI hai kASThAsaMghazRGgAravivividyA rasasAgara / naMdItaTamacchakAvya purANa guNa aagr|| sUri vizvasena pATi pragaTa suri vijayakIti baMditacaraNa / maheMdrasena evaM vadati rAma sItA maMgalakaraNa' / surendra kIrti kASThAsaMba nandItaTagacchako zAkhAmeM indrabhUSaNake pazcAt surendrakIti bhaTTAraka hue| inhoMne vi0 saM01744 meM ratnatraya yaMtra, vi0 saM0 1747 meM merumati evaM isI varSa eka ratnatraya yaMyako sthApanA kii| ralatraya yaMtrake abhilekhameM kASThAsaMgha aura nanditaTagacchake AcAryoM meM indrabhUSaNa aura unake ziSya surendrakautikA ullekha AyA hai__ "saMvat 1744 sake 1609 phAlgaNa suda 13 zrIkASThAsaMghe lADabAgaDagacche bhA pratApakIyAmnAye bagheravAlajJAtI govAla - gotra saM0 padAjI bhAryAtAnAI... praNamaMtti / zrIkASThAsaMdhe naMdItaTagacche bha0 indrabhUSaNa tatpar3he bha0 sureMdrakotiH / " surendrakItine vi.saM. 1753meM caubIsI matikI tathA saMvat 1754 aura saM0 1756meM kemariyAjI kSetra para do caityAlyoMkI pratiSThA kI hai| ataeva surendrakItikA samaya vi0saM0 kI 18vIM zatI hai| surendrakItikI nimnalikhita racanAe~ prApta haiM 1. padmAvatI pUjA ( vi0saM0 1773 ), 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 674 / 2. vahI, lekhAMka 744 / prayuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 451 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. kalyANamandira ( chappaya ), 3. ekIbhAva { chappaya ), 4. viSApahAra ( chappaya ), 5. bhUpAla ( chappaya ) / surendrakItike ziSya dhanasAgarane saM0 1751) 'navakArapaccIsI' tathA sa0 1753meM 'viharamAna tIrthaMkara stuti kI racanA kI hai| inake eka anya ziSya pAmone saM0 1749 meM 'bharata-bhujavalicarita' likhA hai / surendrakItike ziSya debendrakItine 'purandaravratakathA'ko racanA kI hai| lalitakIrti bhaTTAraka lalitakIti kASThAsaMgha mAthuragaccha aura puSkaragaNake bhaTTAraka jagatakItike ziSya haiN| ye dillIko bhaTTArakIya gaddIke paTTadhara the| ye bar3e vidvAna aura baktA the / mantra-tantra Adi kAryoM meM bhI nipuNa the / bhaTTAraka lalitakItike samayameM vi0saM0 1861meM phatehapurameM dazalakSaNavratakA udyApana huA thA / isa avasara para nirmita dazalakSaNa yantra para aMkita abhilekhase inakA paricaya prApta hotA hai / abhilena nimnAkAra hai .... "saM0 1861 zaka 1726 mitI vaizAkha sudI 3 nibAra zrIkASThAsaMgha mAthuragacche .... bha0 devendrako ti tatpaTTe bha0 jagatakIrti tatpaTTe bha0 lalitakIrti sadAmnAye agrotakAnvaye gargagotre sAhajI jaThamalajI tat bhAryA kRSA"zrIbRhat dazalakSaNayantra karApitaM udyApitaM phatehapuramadhye jatIharajImala zrIrastu sekhAvata lakSamaNasiMhajI raajye"| vi0saM0 1881meM pamosAmeM eka mandirakA nirmANa huA hai 1 inhoMne vi0saM0 1885meM mahApurANakI TIkA bhI likhI hai / bhaTTAraka lalitakIti atyanta prabhAvaka the| inhoMne dillIke bAdazAha allAuddIna khilajIse 32 pharamAna aura phirojazAha tugalakase 32 upAdhiyA~ prApta kI thiiN| bhaTTAraka lalitakIti dillIse kabhI-kabhI phatehapura jAyA karate the aura vahA~ mahInoM Thaharate the| vahA~ unake ziSyoMkI saMkhyA bahuta thI / __lalitakItine mahApurANakI TIkA tIna khaNDoMmeM samApta kI hai| prathama khaNDameM 42 parva haiM aura dvitIya skhaNDameM 43se 47veM parva takakI TIkA hai / isa 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhAMka 615 // 452 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDako unhoMne vi0saM0 188' meM pUrNa kiyA hai| isake pazcAt lalitakItine tRtIyakhaNDameM uttarapurANako TIkA racI hai| lalitakItike nAmase aneka racanAeM upalabdha haiN| para yaha nahIM kahA jA sakatA ki ye sabhI racanAe~ inhIM lalitakIti kI haiM yA dUsare lalitakIti kii| malitahInika samAna vikI 19nI vATI nizcita hai| zrI paNDita paramAnandajI zAstrIne lalitakotike nAmase nimnalikhita 24 racanAoMkA nirdeza kiyA hai 1. siddhacakrapATha, 2. nandIzvaravrata kathA, 3. anantavrata kathA, 4. suganvadazamI kathA, 5. SoDazakAraNa kathA, 6. ratnatrayavrata kathA, 7. AkAzapaJcamI kathA, 8. rohiNIvrata kthaa| 9. dhanakalaza kathA, 10. nirdoSasaptamI kathA, 11. labdhividhAna kathA, 12. purandaravidhAna kathA, 13. karmanirjaracaturdazIvrata kathA, 14. mukuTasaptamI kathA, 15. dazalAkSaNIvrata kathA, 16. puSpAJjalivrata kathA, 17. jyeSThajinavara kathA, 18. akSayanidhidazamI vrata kathA, 19. niHzalyASTamI, vidhAna kathA, 20. rakSAvidhAna kathA, 21. zrutaskandha kathA, 22. kaJjikAvata kathA, 23. saptaparamasthAna kayA, 24. SaTrasa kthaa| paramparApoSaka AcAryoMke antargata bhaTTArakoMkI gaNanA kI jAtI hai| prabuddhAcArya evaM paramparApoSakAcArya : 453 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inhoMne mUrti-mandirapratiSThA, purANa, kathA, pUjA-pATha, stotra AdikI racanA evaM mantra-tantroMkA camatkAra dikhalA kara jaina saMskRtiko rakSA kI hai / bhaTTArakoMne apane kalA-kauzala, kAvyapratibhA, AdhyAtmikatA Adike kAraNa tatkAlIna zAsakoMko bhI prabhAvita kiyA hai| ye I0 sankI 9vIM, 10voM zatIse hI jainasAhitya aura saMskRtikA pracAra karate rahe haiN| hamane yahA~ pramukha sAhityasevI bhaTTArakoMkA hI paricaya prastuta kiyA hai, kyoMki inake dvArA tIrthaMkara mahAvIrakI paramparA surakSita raha sakI hai| 454 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA