Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 02
Author(s): Thakurprasad Sharma
Publisher: Shripalnagar Jain S M Derasar Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004023/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAlanagara jaina zve. mU.derAsara TasTa prAcyasAhitya punaH prakAzana - zreNi graMthAika - 4 zataprakaraNaprAsAda-sUtraNasUtradhAra -pUrvadharamaharSi vAcakapravA zrIumAsvAtibhagavat prati svopajJabhASyopari zrIsiddhasenagaNitaTIkayA samalakRtaM shriitttvaarthaadhigmsuutrm| [dvitIyo vibhAgaH] puna: prakAzanaprerakA: samatAsindhu-bhAnanidhi - cAritrana - pU. paMnyAsapravara zrIpajhavijayajIgaNivara - prathamaziSyaratna - dharmatIrthaprabhAvaka sidAntayaMrakSakArakhaNDabAlavahAcArI - pUjyApAdAcAryadeva zrImad vijaaymitraanndsuuriishvraaH| sampAdaka: bhavyadarzana vijayo muniH|| prakAzaka: zrIzrIpAlanAra jaina zve. madarAzara TrasTa: vIrasaMvata - 2596 vikramasaMvata - 2044 For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa - prAcyasAhitya puna: prakAzana - zreNi graMthADka - 4 paJcazataprakaraNaprAsAda-sUtraNasUtradhAra - pUrvadharamaharSi vAcakapravarazrIumAsvAtibhagavat praNItaM svopajJabhASyopari zrIsiddhasenagaNikRtaTIkayA samalakRtaM shriitttvaarthaadhigmsuutrm| [ditIyo vibhAgaH] punaH prakAzanaprerakA: samatAsindhu-jJAnanidhi - cAritraratna - pU.paMnyAsapravara zrIpadmavijayajIgaNivara - prathamaziSyaratna - dharmatIrthaprabhAvaka sidhdAntasaMrakSakAkhaNDabAlabrahmacAri - pUjyApAdAcAryadava zrImad vijymitraanndsuuriishvraaH| sampAdaka: bhavyadarzana vijayo muniH| prakAzaka: zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa: vIrasaMvata - 2518 vikramasaMvata - 2044 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puna: prakAzana prasaMge.. jainazAsananI zAstrasaMpattino koI tAga pAmI zakAya evo nathI. e zAstragraMthomAM samagravizvanuM tatvajJAna samAyeluM che. vAcakapravara zrIumAsvAtijI mahArAjAnI, tattvono saMgraha karavAnI kaLAkuzaLatAne nyAya ApatA kAlikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAe kahyuM che ke - "tattvono saMgraha karavAmAM umAsvAtijI mahArAja ziramora che." teo 500 mahAna graMthonA racayitA che. emAM teozrInuM mahAzAstra 'tatvArthasUtra' AbAlagopAla prasiddha che. enI garimA-mahimAthI AkarSAIne zvetAMbara - digaMbara AcAryAdi munioe lagabhaga 25 jeTalA saMskRta vivecano lakhyA che. emAM prAcIna maharSi zrIsiddharSigaNinI TIkA ghaNuM ghaNuM vaizidhya dharAve che. ghaNAM varSo pUrve be | graMtharatnanA puna: prakAzanarUpe punaruddhAranI khUba AvazyakatA hatI. amAre tyAM be-be cAturmAsa karI upakAranI varSA varSAvanAra dharmatIrthaprabhAvaka pUA.bha. zrImad vijayamitrAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAe A graMthanA puna: prakAzananI preraNA karI, eno saharSa svIkAra karI amArA TrasTanA jJAnakhAtA taraphathI A gaMdha puna: prakAzita thaI rahyo che. - parama pUjya tapogacchAdhipati paramazAsanaprabhAvaka vyA. vA. zAsana saMrakSaka sAcA saMghahitaciMtaka A.bha.zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI ma.sA.nI divyakRpA puna: prakAzanamAM prerakabaLa banI che. puna: prakAzanamAM, pUrva prakAzaka zreSThi devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa nA ame AbhArI chIe. zrIzrIpALanagara jaina che.mU.derAsara TrasTa tathA zrIzrIpALanagara jaina che. mU. upAzraya TrasTanI sthApanAnA cakro vi.saM.ra0rara mAM gatimAna thayA. saM. 20ra6 mAM zrIzrIpALanagara bilDIMga taiyAra thayuM. jaino AvIne vasavA lAgyA. saM. 2029 mAM gaganacuMbI, AmUlacUla saMgemaramaranuM derAsara tathA vizALa upAzraya taiyAra thayAM. jainamaMdiramAM bhUmigRhamAM tathA upara nA gabhArAmAM padharAvavA mATe mevADanA delavADA gAmathI 57 IMcanA zrI munisuvratasvAmI tathA 51 IMcanA zrI AdinAtha bhagavAnanA nayanaramya prAcIna jinabiMbo maLI gayAM. parama pUjya saMghakauzalyAdhAra siddhAMtamahodadhi karyasAhityanipuNamati suvizAlagacchAdhipati saMyamatyAgatapomUrti A. bha. zrImad vijayapremasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTadhararatna paramazAsanaprabhAvaka vyAkhyAnavAcaspati suvizAla gacchAdhipati pU. A. bha. zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. nA varadahaste zAnadAra pratiSThA mahotsava ujavAyo, te ja samaye pU.A.bha. zrIjInA samudAyanA pU. munibhagavaMtonI AcAryapadavIo thaI. pratiSThA mahotsava bAda dina-pratidina savAMgINa vikAsa thato rahyo. eka pachI eka pU. AcAryabhagavaMtAdi munibhagavaMtonA cAturmAso, upadhAnAdi ekathI eka caDhiyAtA dharmAnuSThAno thatA rahyA. jaina pAThazALA, AyaMbilakhAtuM vagere saMsthAo udaya pAmI enI suvAsa paNa comera patharAI. ahIMno jJAnabhaMDAra paNa samRddha che, * zrIsaMgha paNa chavadayA, devadravya, prabhubhakitanA mahotsa, vaiyAvacca vageremAM bhAre udAratAthI lAbha le che. varSItapanA sAmUhika pAraNAM paNa darasAla karAvAya che. zAnakhAtAmAMthI prAcIna-arvAcIna graMthaprakAzanonuM kArya paNa cAluM thayuM che. A graMtha TrasTanI zrutabhaktinA gauravamAM vadhAro karaze emAM zaMkA nathI. tIrthoddhAra temaja jIrNoddhAramAM A TrasTe lAkho rUpiyA kharcA che ane kharcavAnuM kArya avirata cAluM che. li. TrasTImaMDaLa lAlacaMda chaganalAlajI lAgaThA sohanalAla rUpAjI hukamacaMda bherUmalajI jugarAja pukharAjajI rAMkA (sva. pukharAja hIrAcaMdajI rAMkAnA sthAne) For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbaI-vAlakezvara-zrIpAlanagaravibhUSAga 16*34 yugAdideva zrI RSabhadeva paramAtmA For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbaI-vAlakezvara-zrIpAlanagaravibhUSaNa bhUmigRhanA mULanAyaka vIsamA tIrthapati zrImunisuvratasvAmI For Personal & Private Use Only www.jainglibrary.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravizAradajainAcAryazrIvijayadharmasUrivineyaratnAnAM nyAyatIrthanyAyavizAradapadasamalaGkRtAnAm upAdhyAyazrImaGgalavijayAnAm abhipraayH| -- -- namo namaH zrIprabhudharmasUraye / ayi bhAgyavantaH sajjanamahodayAH ! AryAvarte'smin prAkkAle caturthArakalakSaNe'neke mahAtmAnaH svaparadarzane saJjAtAstathA'smin paJcamArake'pi bahavaH svaparadarzanajJAH samabhUvan , darzanAnyapi poDhA mukhyatayA pracalitAni / api ca taiH sarvaidarzanakAramahAnubhAvaiH svakIyasvakIyadarzane yAni yAni tattvAnyabhimatAni santi tatpratipAdakAni zAstrANyapi svAnukUlayuktiyuktAni nipuNabuddhizAligamyAni nirUpitAni / adhunA'pi vidyante teSAM samastAnAM mahAzayAnAM pradhAnatayoddezastu mokSanirUpaNaviSayaka eva / kiJca tairnirUpitaM zAstraM pUrNamapUrNa veti na carcyate prastutatvAt , parantu teSAM madhye gIrvANagirAyAM jainadarzanaviSayakaM zrIuttarAdhyayanabhagavatIprabhRtisUtragrantharatnebhyaH pUjyapAdabhagavadumAsvAtimaharSiNA saGgrahItaM tattvArthasUtrAkhyaM zAstraM khopajJabhASyayuktaM yadA''lokitaM tadA nirNAyIdameva zAstraM sampUrNatayA mokSamArganirUpaNaparam / atra pratipAdakazailyapi atIva gambhIrA mumukSomuktimArgasyAzvAzvAsanIbhUtArthAd vizvAsAdhAyinI / atratyaH kramo'pi yo'pUrvo vartate so'pi spaSTatayA pradarzyate-- asya dazAdhyAyAtmakasya zAstrasyotthAnabhUtaM sampUrNatayA mokSamArgapradarzakaM mahAmaGgalasvarUpaM prathamAdhyAyasya prathamaM sUtram-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" ityeva prathamamupanyastam / kizca darzanAntare tu na tAdRzaH kramaH, kintu jJAnameva kevalaM mokSasAdhakaM prajJaptam / yadi ca kriyAM vinApi jJAnAdeva kevalAd mokSaprAptiH syAt tarhi samagro'STAGgayogaprakAro vyarthaH syAt , tasmAt pUrNazraddhApUrvakajJAnacAritradvArA eva mokSaprAptirityuparyukto mArga eva mokSasAdhaka: syaanaaprH| kizcaitat sUtramavalambyaiva sakalaM zAstraM pravRttam, arthAdidameva sUtraM sampUrNazAstraviracane bIjabhUtam / adhunA viSayavibhAgoparyapi dRSTipAtaH kriyate / tathAhi-tAvata prathamAdhyAye samyagadarzanajJAnayornirUpaNAvasare'trAtyantopakArijIvatattva-naya-nikSepa-pramANaprabhRtInAmapi nirUpaNamatyantagambhIrarUpeNa kRtam, arthAt zabdataH sakSepatayA'rthato vizadarUpeNa nirUpaNamakAri / . dvitIye'dhyAye jIvAnAM svatattvarUpaupazamikAdibhAvapaJcakAnAM vyAkhyAnaM jIvasvarUpapradarzanapUrvaka tathendriyANAM dravyamAvabhedapUrvakanirUpaNasahakRtajanmayoni-zarIrapaJcakAnAmapi prarUpaNaM samyaktayA kRtam / tRtIye narakasthAnabhUtanarakAvAsa-narakasaGkhyAnirdeza-jambUdvIpasthamerubharatAdikSetraprarUpaNApurassaradvIpasamudraparidhiprabhRtInAM nirUpaNena saha manuSyatirazcAmapi spaSTarUpeNa bhedanirUpaNaM kRtm| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhiprAyaH caturthe devayonipradarzanena devavibhAgaM vistRtarUpeNa nirUpyAdhyAyo'yaM puurnniikRtH| pazcame jIvAnAM sAkSAt paramparayA copakAribhUtAnAM dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyapudgalAstikAyakAletyajIvatattvAnAM lakSaNaprabhedAvagAhaprarUpaNapUrvakaM suspaSTatayA nirUpaNaM kRtam / SaSThasaptamASTameSu ca jIvAnAM saMsAramokSAvasthAsAdhakabAdhakAnAM svarUpaM yuktipUrvakaM pradarzakamAsravabandhAkhyaM tattvadvayaM vistareNa pratipAditam / navame'dhyAye mokSasaMsArAvasthAsAdhakabAdhakAnAM lakSaNasvarUpabhedaprabhedanirUpaNapUrvikA saMvaranirjarAkhyatattvadvayI prruupitaa| dazame mokSasvarUpapratipAdakaM mokSatattvaM nirUpitam / __kizca yathA'sya svopajJabhASyabhUpitasya sUtrasyopari anekASTIkA sampratyapyupalabhyante tathaiva kevalasUtroparyapi sampradAyAntarikA vArtikavRttyAdirUpA bahavaSTIkA dRSTipathamavataranti / tAsu sAsu TIkAsu madIyaM manastu pUjyapAdabhagavasiddhasenagaNiviracitavRttyA yAdRzamAkRSTaM tAdRzaM na kayA'pi TIkayA / paThitA api prAyo'nekASTIkAH, parantu nyAyazailIpUrvakasiddhAntaprarUpaNamatIvagambhIrarUpeNAtra yAdRzaM pratibhAti tAdRzamanyatra na / atra tu bhavabhIruNA zrImatA bhagavatA siddhasenamunivareNa tathAvidhamapi kaSTasAdhya kArya sampUrNatayA kRtam / vRttirapi sArdhadvAviMzatizlokasahasrapramANA vizAlakAyA gambhIrArthapratipAdikA dRzyate / aparaJca tatra sUtrArthaniSkarSarUpANi vAkyAnyapi pracuratayopalabhyante'ta eva jJAyate prauDhapANDityasUcikeyaM vRttiH praaciintraapi| bhASyamapi sarva vizadarUpeNa vyAkhyAtamanena maharpiNA, anyaistu svakIyasvArthasAdhakatvaM tatrAvilokya naitadumAsvAtiprarUpitamityuktvA vilumpakaivilumpitaM, parantu na tatra tAdRzApalApakAryakaraNe manAgapi adhodRSTam / kiJca bhavabhIruNA zrIsiddhasenagaNinA tu pUjyatayA sUtrasahitaM bhASyaM prAmANIkRtya vyAkhyAtam / paDadhikadvizata (206)tame pRSThe bhASyavRttigatollekhasya mAvArthastu prakSiptakArasya pramattatvakathanadyotakaM, na tu pUjyapAdabhASyakArasya, yatastattvaratnAnAmAkaramarpayiturupakArasthAne dopAropaNaM kaH sudhIH kuryAt / / kiJca vRttikAramahAzayAnAmAzayAnabhijJena kenacit paNDitaMmanyenAkSepo vRttikAropari kRtaH, sa tu ninAntabhramamUlako'vagantavyaH / __ aparazceyaM vRttirapi sUtrabhASyasametA jainasamAjasya bhAgyodayena mahAnubhAvaiH sajjanamahodayairdevacandra lAlabhAi jainapustakoddhArasaMsthAkAryavAhakairvipuladravyavyayapUrvakaM mahatpuNyasvAyatIkRtya mudrApitA / kiJca tAdRzagrantharatnasya prazaMsanIyaM saMzodhanakArya mahAparizramapUrvakamanekagranthasampAdakAnuvAdakavivecakavidvadvaryaprophesara hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA em. e. ityupAdhidhAriNA viziSTaprastAvanATippaNyAdiviSayavibhAgavizadapUrvakaM kRtaM tena pAThakAnAM paThanapanthA atIva saralaH kAritaH / yAdRzaM saMzodhanakAryamanyaiH kartuM duHzakaM tAdRzamanena mahAzayena kRtam / pAThAntarANyapi na vismRtAni / antata etatsaMsthAkAryavAhakazreSTivaryajIvanacandrasAkaracandraprabhRtayaH zraddhApUrvakasaMzodhanakAryakartAraH prophesarahIrAlAlamahAzayA api dhanyavAdamarhanti / ete sarve'pi etAdRksAhityoddhArakAryakaraNe nirantaradakSA bhavantviti zAsanadevaM prati vijJapyate nyAyatIrthamunimaGgalavijayena / . For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalAgamarahasyavedI prauDhagItArtha jyotirvid pa.pU. AcAryadeva zrImad vijayadAnasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTAlaMkAra saccAritracUDAmaNi karmazAsranipuNamati suvizAla gacchAdhipati pa.pU. AcAryadeva zrImad vijayapremasUrIzvarajI mahArAja sAheba. For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only saccAritracUDAmaNI siddhAMtamahodadhi karmasAhityanipuNamati suvizAlagacchAdhipati sva. pU. pAda AcAryadeva zrImada vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA nA ajoDa paTTAlaMkAra paramazAsanaprabhAvaka vyAkhyAnavAcaspati tapAgacchAdhipati zAsanasaMrakSaka pUjyapAda AcAryadeva zrImada vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcid vijJApanam ciratnagrantharatnagaveSakAH ! sAnandaM nivedayAmi tatrabhavadbhyaH zemuSIzAlibhyo yaduta bArtholpasUtrasya zrItattvArthAdhigamasUtretinAmadheyasyAsya grantharatnasya prathamavibhAgaprastAvanAprAnte dvitIyaM vibhAgaM yathAmati saMzodhya dhIdhana karakamale samarpayiSyAmIti yA'bhilASA pradarzitA mayA tatpUrtiH saJjAtA samprati devagurukRpAkaTAkSeNa / paraM na cArya me prayAso vighnavikalaH, yato laghiSThabhrAtuH khuzamanalAlasya varSadvaya paryantAnArogyeNa na kevalaM nAnAkadarthanA mama saJjAtAH, kintu tatparalokagamanena cirasthAyI marmasparzI udvegazvAnubhUto mayA / kiJca 'zrImohanalAlajIjaina senTralalAibrerI' satkaka -saMjJakapratyAdhAreNAbdhe adyAvadhyaprakAzitaitadvibhAgamudrApyamANapustikAkarmaNi garIyAMsaM tApaM samanvabhavam, azuddhi pAThapAtAdiprAcuryAt / zrIyutajIvanacandradvArA prAptA zrIvijayasiddhimUrivarasatkA kha-pratirapi taddUrIkaraNe na prabhaviSNurabhUt / ataH prAyaH sArdhapaSTAdhyAyAt getisaMjJA nirdhAritasyA madIyajanmabhUmi' sUryapurastha 'jainAnandapustakAlaya' pratyA AdhAreNa mudrApyamANA pustikA kathamapi sampUrNatAmA ninye / evaM mahatA kaSTena vihitAyAM pustikAyAM 'eziyATika sosAyaTI oNfa bengaoNla ' iti saMjJayA suprasiddhasaMsthA mudrApitasya gha-saMjJitasya pustakasya sAhAyyena sUtrabhASyapAThAnAM saMzodhanasamaye mahatI cintA''patitA yat kiM karaNIyaM zeSasandigdhasthalapariskhalanAparimArjane prakAzaka mahAzayAya nivedite'smin saGkaTe tena katipayamAsAntare kasyAzcana prateH pratilekho mahyaM pradade / tatra pratilekhakasya pramAdAt liperanabhijJAnatvAcca zuddhA api pAThA azuddhIbhUtA dRSTigocaramAgatAH, tathApi kimapi sAhAyyamalebhi Ga -saMjJakayA nayA pratyA, ato mUlapratiprApaNe prayatno'kAri kintu sa na saphalIbabhUva / evaM pustakapaJcakasAhAyyena kathamapi niSpAditA mudraNAlayocitapustikA yantrAlaye eva preSitA / atrAyaM heturyad grAmAnugrAmavihArakaraNapravRttAnAmAgamoddhAraka - vyAkhyAprajJajainAcArya zrI AnandasAgarasUrivarANAmekatra sthiratA'bhAvAt tatsavidhe pustikApreSaNe nAvakAzaH, vilambakaraNaM tu duHsahaM dvitIya vibhAgapAThanatatparajanAnAM vAraMvAra pRcchanAdisvAt / satyAmapyevaMvidhaparisthityAM granthasyAsya dvitIyavelAzodhanapatrANi (revised proofs ) tu mayA prahitAni jainAgamaprasiddhi sevAhevA kinAM sArvasiddhAntapravINAnAM zrImatAM Ananda For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kizcid vijJApanam sAgarasUripAdAnAM savidhe / ebhiH sUrisattamairvihArAvasthAyAmapi yAvacchakyaM pAThasthalacchAyAdimiH saGkalayya saMzodhitAni tAni patrANi / ___240 pRSTheSu tu mudriteSu evaM vidhamapi sAhAyyaM dattumasamarthA abhUvan sakhirA vihaaraadivygrcittaaH| tathApi saMzodhanakarmaNi svasaujanyakhyApakena yAvatA sAhAyyadAnenAnugRhIto'smi tAvatA tebhyo dadAmi zatazo hArdikAn dhanyavAdAn / aparazcAvaziSTasya vibhAgasya saMzodhane mukhyatvenopakartRNAM dakSiNavihArimunivarazrIamaravijayaziSyazrIcaturavijayAnAM nAmadheyaM kiirtyaamynekshH| . atredamapi nivedanamAvazyakaM yad 104pRSThamudraNAnantaraM prakAzakenAnyat pratiyamalaM mAmadAyi / tatra ekA ca-saMjJakA pratiH amadAvAdasthaDaheletinAmakopAzrayabhANDAgArasatkA, ja-saMjJakA tu etadapekSayA prAcInA katipayajIrNapatramayA 'jainAnandapustakAlaya'. satkA yatsahAyatayA ga-pratilikhiteti mAM pratibhAti / etat pratiyugalamabhUta kimapyupayuktaM sandehanirAkaraNAvasare / cha-saJjJapratirupAdhyAyAnAM nyAyatIrthanyAyavizAradetipadavIdvayavirAjitRRNAM zrImaGgalavijayAnAM yadupayogaH kvacideva kRtotra mayA / ante'sya 20680 zlokapramANakasya granthasya prakAzanena jainatattvajijJAsUnAM prAcyapAzcAtyavipazcitA sAhAyyakAriNaH, madIyasUcanAnusAreNa pro. yakobI-vinTarniTasa laoNyamengarinopramukhavidvadvarebhyo'gravacanarUpAM prastAvanAsambandhinI vA lekhasAmagrI vijJaptipatradvArA yAcamAnasya ca zreSThipravarasya zrIyutasAkaracandrAtmajajIvanacandrasya prayAsamimamanumodayan , granthasya dvitIyasyApi vibhAgasya zuddhipatrakasya vidhAtRNAM nyAyavyAkaraNatattvajJAnaviSayakanAnAgranthapraNetaNAM upAdhyAyazrImaGgalavijayAnAM kRtajJatApUrvikAmupakRti saMsmaran kRpApIyUSapAthodhibhyo vivekavicakSaNebhyaH skhalanAsambandhinIM ca kSamA yAcamAno viramAmyasmAd vijJApanAprastAvAd vibudhavRndAravindamakarandendindaro hIrAlAlaH / 4 df For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA " parabrahmAkAraM sakalajagadAkArarahitaM sarUpaM nIrUpaM saguNamaguNaM nirvibhu-vibhum / vibhinna sambhinnaM vigatamanasaM sAdhumanasaM purANaM navyaM cAdhihRdayamadhIzaM praNidadhe // " iha hi niHsImasaMsArapArAvAranimajjanatrastAnAmAdhivyAdhyupAdhigrastAnAM parisphurajjanmajarAmaraNamohAnAM karAlakalikAlakavalitazemuSIsandohAnAM saGitarucInAM bhavyasattvAnAM paropakArasampAdanameva sarvottamA svArthasiddhiH saujanyasauzIlyasAralyazevadhInAM sArvasiddhAntasArapIyUSapAnapIvarANAM zrIjinezvarazAsanaprabhAvanAprabhA''virbhAvabhAskarANAmiti matvA paropakRtikarmakarmaThaiH zvetAmbaraparamparAnusAreNa paJcazataprakaraNapraNetRbhirapratimapratibhAmaNDalairvAcakAkhaNDalaiH zrIumAsvAtItisubhaganAmadheyaina kevalaM sandRbdhastattvArthAdhigamasUtranAmA vyaktaviSayAtmako mahAmUlyo granthaH, kintu saGkalito'yaM bhavasantatidArikAbhirazeSaklezanirAkArikAbhirupoddhAtarUpikAbhiH sambandhakArikAbhiH, samalaGkRtazca gIrvANagIrgumphitena sUtrArthapradIpakena saralasarasasuzliSTasvopajJabhASyeNeti samavagamyate prthmvibhaaggvesskaiH| adyAdyayAvadanuddhRtasyAsyaM pranthasya prastAvanA prastUyate pratijJApAlanArtha mandamedhasA'pi mayA / / avatAryate tAvanmImAMsAbhUmikAyAM prazno'yaM yat prathamaM kena jainamuniratnena saMskRtabhASAyAM siddhAntapraNayanamakAri / pratyekatIrthaGkarazAsane dvAdazAGgI racyate gaNadharanAmakarmodayavartibhirvIjabuddhibhirgaNadharadevaiH / tatra dRSTivAdasaJakaM dvAdazAGgaM prAyo gIrvANagIgumphitaM samasti / uktaM ca zrIvardhamAnasUribhiravataraNarUpeNa AcAradinakare nijapraNayane___"muttUNa dihivAyaM kAliyaukvAliyaMgasiddhataM / thIbAlavAyaNatthaM pAyayamuiyaM jiNavarehiM // " anena nirasyate matamidaM keSAzcid yaduta zrIvIranirvANasamayAnantarameva jainaiH saMskRtabhASAjJAnaM sampAditam / aparaJca etannirasane nimnalikhite gAthe apyupayukte "sakayA pAgatA ceva duhA bhaNitIo aahiyaa| saramaMDalammi gijate pasatthA isibhAsitA // " -sthAnAGge saptame sthAnake 394tame patre 1 zrIsiddhasenagaNivarairbhASyakAriketi nAma niradezi viMzatitame pRsstthe| 2-3 chAyA-muktvA dRSTivAdaM kAlikotkAlikAGgasiddhAntam / strIbAlavAcanArtha prAkRtamuditaM jinvraiH|| saMskRtA prAkRtA caiva dvidhA bhaNitI aahite| svaramaNDale gIyate prazaste Rssibhaassite|| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "sakayA pAyayA ceva bhaNiIo hoti doNi vaa| saramaNDalammi gijjate pasatthA isibhAsiyA // " ___-anuyogadvAre sU0 127, 131tame patre . evaM paristhityAM satyAM gIrvANagirAyAM siddhAntapraNayanamanAdikAlInam , yat anantAni tIrthAni pravartitAnyadhAvadhi / ataH kena prathamamevaM kRtamiti praznasya ko'vakAzaH / kiJca zrImahAvIrasvAmisattAyAM zrIindrabhUtipramukhairgaNadharai racitAni caturdaza pUrvANi vihAyAsyA huNDAvasarpiNyA asminnare gIrvANabhASAmayaH kaH prathamo grantha iti jijJAsAtRptyarthaM yatheSTasAdhanAmAmabhAvA, parantu vartamAnakAle samupalabdhaM sAhityamAzritya tattvArthAdhigamasaJjJakamidaM zAstraM prAthamikaM sthAnamalaGkarotIti kathane na manAgapi sandeho vartate, sarveSAM pUrvANAmucchedatvAt / bAlastrImandamUrkhAnAmapyupakAriNIM prAkRtabhASAM parihAya kasmAd hetorgIrvANagirA''zrayi sasvArthasUtra-prazamaratiprabhRtigranthagrathanakalAnartakInATyAcAryairvAcakavaryairityapi praznaH samupajAyeta, kintu tasya santoSakArakamuttaraM dAtuM nAhamalam / vAcakavAridhisattAsamaye sNskRtbhaassaayaa| prAdhAnyaM, darzanAntarIyasAhityasya etadabhASAdvArA supracArasyAvalokana, teSAM saMskRtabhASAbhASikSetreSu vihAraH, teSAM brAhmaNajAtirityAdisambhAvanArUpaprerakavalena taistattvArthapatrasya svopajJabhASyapUrvakasya praNayanaM kRtaM saMskRtabhASAyAmiti smbhaavyte|' 1chAyA prAya uparivat / bhantimAzcaturdazapUrvadharAH zrIsthUlabhadrAH, prAntimA dazapUrvadharAH zrIvajrasvAminaH, sArdhanavapUrvadharAH zrIbhAryarakSitasUrayo'ntyAcakapUrvavidaH zrIdevarddhigaNikSamAzramaNAH / zrIvIranirvANAt varSasahasra vyatIte pUrvaviccheda iti bhagavatyAM (za. 2, u. 8, sU. 678) nirdezaH / sa cAyam "bahIve NaM bhaMte | dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe devANuppiyANaM kevatiyaM kAlaM puvvagae aNarAjissati goymaa| NaM dIve bhArahe vAse imIse u(o?)ssappiNIe mamaM ega vAsasahassaM puvvagae aNusajjissati / " jambadvIpe bhadanta / dvIpe bhArate varSe'syAmavasarpiNyA devAnupriyANAM kiyantaM kAlaM pUrvagatamanasaMkSyati / gautama / dvIpe bhArate varSe 'syAmavasarpiNyA mamaikaM varSasahasraM pUrvagatamanusaMkSyati / / kizca ninnAvatArito'pyullekho varIvartiH "volINami sahasse, varisANaM vIramokkhagamaNAu / uttaravAyagavasabhe, puvvagayassa bhave chedo // varisasahasse puNNe, titthoggAliaiM vaddhamANassa / nAsi hI puvvagataM, aNuparivADie~ jaM jassa // " [vyatIte sahA varSANAM vIramokSagamatAt / uttaravAcakavRSabhe pUrvagatasya bhavet chedH|| varSasahane pUrNe tIrthodgAlite vardhamAnasya / nAzi hI pUrvagatamanuparipATito yad yasya // ] 3 prAkRtabhASAyAM ye sAmpradAyikA vicArA subaddhA AsaMste gIrvANagirAyAM suprasannasaGkSiptasaralazuddhazailyA vAcakavaryaiH saphalaM gumphitaaH| anenAnumIyate yaduta vAcakavaryasamayAt prAkkAlInA jainamunipuGgavAH saMskRtabhASAyAM anyanirmANe na kevalaM samarthA Asan , kintvetasyAM dizi saphalaH prayAso'pi taiH kRtaH syAtU / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrIdevaguptasUrivicAra: yadyapi dvitIye vibhAge'smin na ko'pi sambandhaH sAkSAt samasti zrIdevaguptasUriprastAvasya tathApi prathamavibhAgagatasambandhakArikApraNetRtvaparicayaprakAzanapaTu kimapi vaktavyaM nAsaGgatimaGgati / saMzodhanArtha mayA samAsAditAsu sarvAsu tattvArthAdhigamasUtrapratiSu zrIdevagutIyA TIkA zrIsaiddhasenIyAyAH pUrvamullekhitA darIdRzyate / tatra kenApi kAraNena bhavitavyamiti tarke sati pratibhAti vikalpo'yaM yaduta zrIdevaguptasUrayaH zrIsiddhasenasaribhyaH pUrvagAmino jyAyAMso vA bhaveyuH / athavaitaiH praNItAyASTIkAyAH sambandhakArikATIkAyA evopalabdhiH pUrvollekhane kAraNaM bhavet / gandhahastipadaparAmarzaH.' gandhahastipadamupalabhyate zvetAmbarIye digambarIye ca sAhitye / tAvat prathamaM zvetAmbarANAM sAhitya lakSyIkRtya kizciducyate / zakrastavetyaparanAmadheye 'namotthuNaM'nAgni prAcIne stotre 'purisavaragandhahatthINa' iti paramakAruNikacatustriMzadatizayadhAridharmadevazrItIrthaGkarasya vizeSaNa vidyate, parantu na cAsyAtra kimapi viziSTaM prayojanaM vartate / vRddhavAdizrIdevasUriziSyaratnazrIsiddhasenadivAkarANAM gandhahastirUpeNollekho'kAri nyAyAcAryanyAyavizAradamahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNibhiH svanirmite vIrastutirUpe nyAyakhaNDakhAye (zlo. 16, pR. 16) nimnalikhitapaGktipraNayanena "anenaivAbhiprAyeNAha gandhahastI sammatau" kintu bhrAntimUlako'yamullekha ityavagamyate, yataH zrIyazovijayAn vihAya na kenApi pranthakAreNa zrIsiddhasenadivAkarANAM viSaye teSAM sunizcitAM kAJcana kRti tadgatAvataraNasamuddharaNaprasaGgaM vA''zritya 'gandhahastIti vizeSaNaM prAyuji / aparazca zrIsiddhasenadivAkarANAM jIvanavRttAntasya ye prAcInA arvAcInAzca prabandhAH samprApyante tatrApi teSAM padavIrUpeNa upanAmarUpeNa vA gandhahastipadaM na dRSTipathamavatarati / teSAM divAkaretyupAdhistu darIdRzyate'nyAnyasthaleSu, yathAhi-zrIharibhadrasUrivarakRte paJcavastunAmake granthe (gAM. 1048) sanmatitasya zrIabhayadevasUrikRtAyAM vyAkhyAyAM ca prathame pRSThe / kiJca gandhahastinAmadheyAH ke'pi sUraya AsannityanumIyate jambUdvIpaprajJapteH zrIzAnticandravAcakavihitaprameyaratnamaJjUSA'bhidhavRttigatena nimnalikhitena padyena 1 etatsampAdakamatena 'sammati' nAma vAstavikam / 2 zrIbhadrezvaraviracitakathAvalIgataH zrIsiddhasenaprabandhaH, prabhAvakacaritragato vRddhavAdiprabandhAtargataH zrIsiddhasenaprabandhaH, prabandhacintAmaNigataH zrIsiddhasenaprabandhazca / 3 "AyariyasiddhaseNeNa sammaIe paTThiajaseNaM / dUsamaNi divAgara'kappattaNao tadakkheNaM // " - 4 "siddhasenadivAkaraH tdupaaybhuutsmmtyaakhyprkrnne|" For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "sarvAnuyogasiddhAn vRddhAn praNidadhmahe mahimaRdvAn / pravacanakAJcananikaSAn sUrIn gandhahastimukhAn // 2 // " .. aparazca dazamazatAbdIyaiH sanmatiTIkAkAraiH zrIabhayadevasUribhiH sanmatitakasya dvitIya kANDagatAdyagAthAvyAkhyAyAM tattvArthAdhigamamUtrasya prathamAdhyayasya navamAt dvAdazaparyantAnAM sUtrANAmavataraNapUrvakaM 595tame pRSThe yat proktaM tRtIyakANDasya catuzcatvAriMzadgAthAgatahetuvAdapadavyAkhyA'vasare'grimaM sUtramavatArya yacce 651tame pRSThe samudgINaM tAbhyAmapi nirdezAbhyAM gandhahastIti subhaganAmadheyAH ke'pi munivarA babhUvuriti smrthyte| kiJca koTyAcAryetyaparAbhiMdhAnaiH zrIzIlAGkasUribhiH svakIyAyAmAcArAGgaTIkAyAM nimnalikhitau " 'zastraparijJA 'vivaraNamatibahugahanaM ca gandhahastikRtam" (pR. 1) " 'zastraparijJA 'vivaraNamatigahana mitIva kila kRtaM puujyaiH| __ zrIgandhahastimitrairvivRNomi tato'hamavaziSTam // " (pR. 82) --ullekhau kRtau / anenApi dRDhIbhavati pUrvoktaM mantavyam / aparaJca gandhahastinAmanirdezapUrvakANi yAnyavataraNAni samupalabhyante tAni samagrANi svalpena parivartanena yuktAni bhAvasAmyapurassarANi vAdhigamyante tattvArthabhASyasya zrIsiMhasUrINAM praziSyaiH zrIbhAsvAminAM ziSyaiH zrIsiddhasenagaNivarairviracitAyAmasmin granthe prasiddhiM ca nItAyAM TIkAyAm / tadyathA (1) "nidrAdayo yataH samAdhigatAyA ev| (1) "Aha ca gandhahastI-'nidrAdayaH darzanalabdheH upayogaghAte pravartante, cakSurdarzanA- samadhigatAyA eva darzanalabdherupaghAte vartante, varaNAdicatuSTayaM tUmoccheditvAnmUlaghAtaM ni- darzanAvaraNacatuSTayaM tU dgamoccheditvAt samUlahanti darzanalabdhimityato" | ghAtaM hanti drshnlbdhimiti|" -tattvArtha( a. 8, sU. 8)vRttau -pravacanasAroddhAraTIkAyAM (pR. 135) 358tame patre - (2) "yA tu bhavasthakevalino dvividhasya (2) " yadAha gandhahastI-bhavasthasayogA'yogabhedasya siddhasya vA darzanamoha- kevalino dvividhasya sayogAyogabhedasya siddhasya nIyasaptakakSayAdapAyasadvyakSayAcodapAdi sA vA darzanamohanIyasaptakakSayAvirbhUtA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAneti / " sAdiraparyavasAnA iti / " . -tattvArtha(a. 1, sU. 7)vRttau (pR. 60) -navapadavRttau 88tame patre vizeSazatake ca 1 "asya ca sUtrasamUhasya vyAkhyA gandhahastiprabhRtibhirvihiteti na pradazyate / " 2" tathA gandhahastiprabhRtibhirvikrAntamiti neha pradaryate vistrbhyaat|" . 3 ata ima eva gaNivarA 'gandhahasti'birudadhAriNa iti pnndditsukhlaalaaH| 4 ayameva pATho gandhahastinAmapUrvako vartate zrIdevendrasUrikRtaprathamakarmagrantha( gA. 12)TIkAyAm / 5 1248tame vaikramIyAbde zrIsiddhasenasUribhI raciteyam / 6 zrIjinacandraiH zrIdevaguptAcAryaistyuttaranAmadheyaiH 1073tame vaikamI'nde praNIteyam / 7 upAdhyAyazrIsamayasundarakRto'yaM grnthH| 3mata For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 (3 ) "tatra yA'pAyasadvyavartinI (3) "yaduktaM gandhahastinA tatra-yAzreNikAdInAM sadvyApagame ca bhavati | 'pAyasadrvyavartinI apAyo-matijJAnAMzaH apAyasahacAriNI sA sAdiparyAvasAnA, " sadravyANi-zuddhasamyaktvadalikAni tadvartinI -tattvArtha(a. 1, sU.7)vRttau (pR. 59) zreNikAdInAM ca sadravyApagame bhavatyapAya sahacAriNI sA sAdisarpayavasAnA iti" .. -navapadavRttau 88tame patre vizeSazatakeca (4) "prANApAnAvucchvAsaniHzvAsakriyA- (4) " yadAha gandhahastI-prANApAnau lakSaNI" ucchvAsaniHzvAsau iti / " / -tattvArtha(a. 8, sU.12)vRttau (pR.161) -dharmasaGgrahaNIvRttau 42tame patre (5)" harayo videhAzca pazcAlatulyAH" (5) "yadAha tattvArthamUlaTIkAkRt gandha- -tattvArtha(a.3, sU.10)vRttau (pR. 253) hastI-.. 'harayo videhAzca pazcAlAditulyAH' iti" __-bRhatkSetrasamAsaMvivRtau 19tame patre / * (6) "samyaktvaM ca mohazuddhadalikAnu- (6) "etAsu ca premadveSapratyayakriyAdvayabhavaH, prAyeNa tatpravRttA kriyA samyaktvakriyA- sthAne samyaktvamithyAtvakriye gandhahastiprazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSa- nokte, tayozca zuddhamithyAtvamohadalikAnubhavagajIvAdipadArthaviSayAzraddhA, jinasiddhagurU- | pravRttaprazamAdiliGgagamyajIvAdipadArthaviSayazrapAdhyAyayatijanayogyapuSpadhRpapradIpacAmarAtapatra- ddhArUpA, jinasiddhAcAryopAdhyAyasAdhuyogyanamaskaraNavastrAbharaNAnapAnazayyAdAnAdyaneka- puSpadhUpapradIpacAmarAtapatranamaskaraNavastrAnapAnavaiyAvRttyAbhivyaGganyA ca samyaktvasadbhAva- zayyAdAnAdyanekavaiyAvRttyAbhivyaGgayA, zuddhasaMvardhanapaTTI sadvedyabandhaheturdevAdijanmapratilambha- samyaktvAdibhAvavRddhiheturdevAdijanmasadvedyavandhakAraNam" | kAraNaM samyaktvakriyA / " -tattvArtha(a. 6, ma.6)vRttau (pR. 11) -navatattvaprakaraNabhASye 31tame patre (7) "samantAnupAtakriyA strIpuruSanapuM- (7) "pUrvavyAkhyAnaM tu gandhahastyasaMkapazusampAtadeze upniiyvstutyaagH| pramatta- bhiprAyeNa kRtam" saMyatAnAM vA bhaktapAnAdike'nAcchAdite'vazya- -navatattvaprakaraNabhASye 33tame patre tyAjye samantAdanupAto bhavati sampAtyasattvA- tacaivam - "samantAt sarvata upanipatanamupaninAm / " pAta-AgamanaM khyAdInAM sampAtyasattvAnAM vA -tattvArtha(a. 6, sU. 6)vRttau (pR. 12) / yatra deze bhojanAdau vA sa smntopnipaatH|" -navatattvaprakaraNabhASye 30tame patre 1 zrImalayagirisUrikRteyam / 2 zrImalayagirisUrikRteyaM dhRttiH / 3 zrIabhayadevasUriviracitamidam / : For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (8) "ata eva ca bhedaH pradezAnAmavaya-1 (8) "yadyapyavayavapradezayorgandhahastyAvAnAM ca, ye na jAtucid vastuvyatirekeNopa- diSu bhedo'sti / " labhyante te pradezAH, ye tu vizakalitAH pari- -syAhAmaJjayA~ 63tame pRSThe kalitamUrtayaH prajJApathamavataranti te'vayavAH ityt.|" -tattvArtha(a. 5, sU.6) vRttau (pR. 328) / atha digambarasAhitye gandhahastiparatve kIdRza ullekhAH santIti vicAryate / zakIyadazaikAdazazatAbdIyeSu digambarIyazilAlekheSu ekasya subhaTasya gandhahastItyupAdhiravalokyate, parantu na cAyamullekho'tropayukto vizeSataH / digambaraparamparAnusAreNa AptamImAMsAdipraNayibhiH zrIsamantabhadrAcAryaistattvArthasUtrasya mokSazAstretyaparAhasya yA TIkA niramAyi sA gandhahastirUpeNa prasiddhiM gatA, parantu pramANopalabdhi vinA kathaM svIkriyate'bhiprAyo'yam / aparazca iyaM TIkA zrIsamantabhadrAcAryANAM kRtirityaGgIkaraNe'pi sarvArthasiddhau tattvArtharAjavArtike vA tasyA nAmadheyaM kimapyavataraNaM na dRSTipathamavatarati, ataH kiM phalati / yadi sA'bhaviSyat tarhi sA nAzaM gatA, na kevalaM zrIakalaGkadevasamayAt prAka, kintu zrIdevanandItimUlanAmadheyAnAM SeSThazatAbdIyapUjyapAdasamayAdapi / parantu na ceyaM sambhAvanA vizvAsabhAjanaprAyA, yataH zrIvIrasenAcAryaiH 738tame zakasaMvatsare praNItAyAM dhavalAkhyaTIkAyAM vartate nimnalikhitamavataraNamiti nyAyAlaGkArapaNDitabaMzIdharAH "uktaM ca punargandhahastibhASye upapado janma prayojanaM yeSAM ta ime aupapAdikAH vijayavaijayantajayantAparAjitasarvArthasiddhAkhyAni paJcAnuttarANi anuttare svaupapAdikAH RSidAsadhanya-sunakSatra kArtikeya-nanda-zAlibhadrA-'bhaya-vAripeNa-cilAtaputrA iti / " anena gandhahastibhASyasya vidyamAnatA zrIakalaGkadevasattAsamayarUpavaikramIyanavamazatAbdIparyantetyanumIyate / kiJca 'gandhahasti'saJjJAtmikA TIkA tattvArthasUtraM vihAya anyasya kasyacid digambarIyasaiddhAntikagranthasyApi na sambhavatIti kathane nimnalikhitAdullekhAdanyat kimapi prAcInaM pramANaM vartate iti na me zrutipathaM dRSTigocaratAM vA gatam "bhagavadbhimAsvAtipAdairAcAryavarAsUtritasya tattvArthAdhigamasya mokSazAstrasya gandhahastyAkhyaM mahAbhASyamupanibadhnantaH syAdvAdavidyAgraguravaH zrIsvAmisamantabhadrAcAryAH / " 1 zrIhemacandrasUrivaranirmitAyA syAdvAdakAriketyaparAhvayA anyayogavyavacchedikAdvAtriMzikAyA vRttiriyaM shriimllissennsuuriprnniitaa| 2 prekSyatAM digambarasAhityagaveSakazrIyutajugalakizoraracitaH svAmisamantabhadranAmako nivandhaH (pU. 141-143) / For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 aparazca gandhahastimahAbhASyakartAraH zrIsamantabhadrAcAryA digambarIyA eveti sunizvayo na saJjAyeta nimnalikhita padavIkSaNonotpadyamAnazaGkAyA nirasanaM vinA / " atho guruthandrakulendudeva - kulAdivAsodita nirmamatvaH / samantabhadraH 17 zrutadiSTazuddha- tapaskriyaH pUrvagatazruto'bhUt // vRddhastato'bhUt kila devasUri : 18, zaracchate vikramataH sapAdeH / " sahasrAvadhAnizrImunisundarasUrikRtAyA gurvAvalyA avataraNamidam / anena zrIsamantabhadrasamayo yo dhvanyate sa eva digambarasampradAye zrI samantabhadra samayarUpeNa supratiSThitaH / ataH samupatiSThati zaGkA yaduta kimime zvetAmbarIyA digambarIyA vA / evaM paristhityAM satyAM digambarIyazrI samantabhadrAcAryairgandhahastinAmnI TIkA praNIteti nirNayAtmakaM kathanaM duHzakaM pratibhAti / vAcakavicAra: vAcakazabdasyArthatritayaM samasti - (1) pUrvavittvaM, (2) upAdhyAyatvaM, (3) vacakavaMzIyatvaM ca / zrIumAsvAtInuddizya upAdhyAyatvaM na saGgacchate, aucAryarUpeNa teSAM suprasiddhasvAt / ete vAcakavaMze saJjAtA atasteSAM vAcakatvaM zrIdhanagiri - siMhagirivat, na tu vidyayetyapi pakSo nAdaraNIyaH tatsamaye pUrvAnucchedAt, anadhikAriSu padavIpradAnAsambhavAt, svasya vAcakarUpeNa svayaM granthakArakRtanirdezAda, ghoSanandikSamaNAnAmekAdazAGgavittvarUpeNaiva na tu vAcakapadddvArollekhAt, uccairnAgarasya vAcakavaMzasya zAkhArUpeNa kathanasyAnupalabdhezva | paNDitasukhalAlairvAcakavaMzIyatvenaiva teSAM vAcakatvamiti kalpanA kRtA'sti, kintu sA'samIcInA bhASyagata prazasteH samucitAnavadhAraNAt tadutpatteH, ataH prAthamika eva artho'tra svIkartavyaH / kizva na kasyApi zvetAmbara munivarasyAsya viSaye visaMvAdo dRzyate / bhASyaM tatkartRtvaM ca prastAvanA " 1 'samantabhadraH zAntArirdharmAcAryo dayAnidhiH" iti jinasahasranAmagatapadyArthasUcitaH samantabhadro nAtra vivakSitaH, tasya 'jina' zabdasya paryAyatvAt / maharSibuddhasyApi paryAyo'yam, parantu so'pyatrAnapekSaNIyaH / 2 ime zvetAmbarAcAryAH / 3 iyaM tu adyayAvat naivopalabdhA / 4 etadullekhaH samasti nimnalikhitagAthAyAm "" " vAyagavaravaMsAo tevIsaimeNa dhIrapuriseNaM / duddharadhareNa muNiNA puvvasuyasamiddhabuddhINaM // 5 prekSyatAM sabhASyasaTIkasya tattvArthAdhigamasUtrasya prathamo vibhAgaH (pR. 1, 3, 10 ) / 6 vilokyatAmAGglabhASAnibaddha upodghAtaH ( 5. 5 ) / sUtrabhASyagata viziSTatA'pi vyanakti teSAM pUrvavittvam / 7 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prastAvanA bhASyaM svopajJaM samasti na veti prazna uttarato vicArayiSyate / atra tAvat tada samIkSyate / ekatriMzat sambandhakArikA dazamAdhyAyasya saptamasUtrasya vivaraNAtmikA dvAtriMzat lokAH prazastizca bhASyasyAGgAnIti jJAyate / yadyeSAM sUtrarUpeNa gumphitena mUlagranthena sahAGgAGgi bhAvarUpaH pakSaH kakSIkriyate tarhi bhASye tadvivaraNaM kiM nAstIti praznasya santoSakAri samAdhAnaM duHzakam | zvetAmbaraTIkAkArAdibhirbhASyasya svopajJatvaM svIkRtaM, digambaraistu anAdRtam / evaM satyapi mudritatattvArtha javArtikaprAnte zrI amRta candrakRte tattvArthasAre ca pUrvoktA dvAtriMzat zlokA aGkAdirUpasvalpaparivartana pUrvakA dRSTipathamAyanti / aSTamaH zloka aumAsvAtika iti matvA zrIharibhadrasUrivaraiH zAstravAtAsamuccayasaJjJAyAM svakIyakRtau 693tamapadyarUpeNodadhAri / sambandhakArikANAmekonatriMzattamA tathaivoddhRtA zrImunicandrasUribhirdharmavinduvRttau / kvacit Aha uktaM cetyAdi nirdezapurassaraM tadullekharahitAni vA yAni katipayAni padyAni bhASye dRzyante tAnyapi bhASAzailIsamAnatvAd bhASyakArasyaiva sambhapeyuH / zailI-sAmpradAyikAbhinivezA-'rthavikAsarUpaistribhirdRSTibindubhiH parIkSyamANayoH bhASyasarvArthasiddhayarbhASyasya prAcInatA posphurIti / atastuSyatu durjana iti nyAyena yadi bhASyasya svopajJatA na svIkriyate tarhyapi upalabdhavyAkhyA nikAye bhASyasya sarvopari prAcInateti kathane na manAgapi sandeho niSpakSapratibhAzAlinAM sambhavati / yAkinI mahattarAnuzrI hari bhadrasUrizekhara-zrIsiddhasenagaNivaraprabhRtibhiH samastaiH zvetAmbara munivaryairbhASyasya svopajJatvaM spaSTatayA'GgIkRtamiti nirvivAdam / pro. yakobI - pro. vinTarnitsa - paM. sukhalAlAdyAdhunika vidvadvarairapi tathaiva kRtam / anena kiM na phalati yadutedaM mataM prAmANikam ? / bhavatu, dve yuktI api nirdizyete / tAvat katipayAsu sambandhakArikAsu bhASye'pi kutracidupadekSyAmaH vakSyAmi vakSyAma iti pratijJAdvArA ye viSayAH sUcitAsteSAM prarUpaNaM sUtreSu dRzyate, na tu bhASye / ato'numIyate sUtrabhASyayorekakartRtvamarthAd bhASyasya stropajJatA varIvarti / aparazca mUlakAravyAkhyAkArayoryatra bhinnavyaktitvaM vartate tatra prAyaH sUtrapAThAnAM visaMvAdisvarUpaM tadarthaviSayakaM vikalpajAlaM sandigdhatvaM sUtrapAThabhedazceti darIdRzyate / nidarzanArtha samIkSyatAM sarvArthasiddhipramukha digambaraTIkA sAhityaM zrIbAdarAyaNapraNItasya brahmasUtrasya zArIrakasUtretyaparAhnasya vyAkhyAvrajaM vA / IdRkparisthiterabhAvo bhASye samarthayati tatsvopajJatvamiti me matiH / sUtrabhASyayorvaiziSTayam 1 santulyatAmayaM nimnalikhitayA zrI aupapAtikasUtragatayA gAthayA - "bIANa puNaravi aggidaDDhANaM aMkuruppattINa bhavai / " evameva siddhANaM kammabIe daDDhe punarapi janmupattI na bhavai // For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 tattvArthasUtre svopajJe bhASye ca katipayA ullekhAH santi ye zvetAmbarIyAgamAdiSu grantheSu digambarIyapradhAnabhUteSu vA na dRSTipathamavataranti / te caime ( 1 ) tattvArthasUtre (1-4) tattvasaptakasya nirdeza: / jainasampradAyadvaye tu puNyapApapUrvakaM saptakamidamarthAt nevatattvanirUpaNam / evaM sati virodhaprasaGga iti cenna, 'zubhaH puNyasya' 'azubhaH pApasya' iti sUtradvayena puNyapApayostattvarUpeNa sUtrakAraiH svIkRtiH / kiJca puNyapApayoH phalasvAtantryamapi pradarzitaM samyaktva hAsya ratipuMvedazubhAyurnAmagotrANi puNyam' iti sUtragrathanena / 4 nanu prajJApanA- sthAnAGgA - 'nuyogadvAreSu jIvAjIveti tattvadvayaM nirdiSTam / kimane - nAstravAderapalApo vaktuM na zakyate 1 naiva, kintu satyametad yaduta puNyapApayoH svatantratattvarUpeNAGgIkRtirna kRtA vAcakamukhyaiH, ekaniSTadRSTyA prarUpitaM tattvasaptakam | / 1 ( 2 ) asmin granthe (1 - 34 ) nayAnAM prathamaM paJcavidhatA pradarzitA / tadanantaraM ( 1-35 ) paJcamasya traividhyaM pratipAditam / tatra sAmpratamityekasya nayasya saMjJA samasti sA'nyatra kutrApi na dRzyate / evaM nayanirUpaNe vaiziSTayaM vartate / naigamasya saGgraha vyavahArayorantarbhAvaM kRtvA zrIsiddhasenadivAkarairnayasya saGkhyA paD nirdhAritA / kiJca vizeSAvazyakabhASye (gA. 2264) nayapazcakaprapaJco vidyate sa aumAsvAtikaparamparApratibimvarUpa ityanumIyate / anuyogadvAre vasatipradezaviSayakanayavarNanAvasare zabdasamabhirUDhaivambhUtAnAM gaNanaikarUpeNa kRtA / 1 etadullekhasamarthanAya katipayAnyavataraNAdIni dIyante yathAhi ( a ) " " abhigayajIvAjIvA uvaladdhapuNNapAvA Asava saMvaranijjara kiriyA higaraNabaMdhappamokkhakusalA " ityAdi zrAvakajJAnasamRddhivarNanaM bhagavatyAm / ( A ) uttarAdhyayana sUtre mokSamArgagatisaJjJake'dhyayane nimmalikhitA gAthA--- " jIvAjIvA ya baMdho ya, puNNaM pAvAsavo tadA / saMvaro nijjarA mokkho, saMte e sahiyA nava // 14 // " (i) vAcakavaryapraNItAyAM prazamaratau 190 tamapadyAdArabhya 221tamaparyantAni padyAni / (I) zrIdevendrasUrivinirmitadharmaratnaprakaraNavRttyuddhRtA 107 gAthAH / 2 " asyAM prajJApanAyAM SatriMzat padAni tatra prajJApanAbahuvaktavyavizeSacarama pariNAmasaJjJeSu paJcasu padeSu jIvAjIvAnAM prajJApanA / prayogapade kriyApade cAzravasya kAyavAGmanaH karma yoga Azrava' iti vacanAt / karmaprakRtipade bandhasya prarUpaNA / samudrAtapade kevalisamuddhAta prarUpaNAyAM saMvaranirjarAmokSANAM trayANAm zeSeSu tu sthAnAdiSu padeSu kvacit kasyacit " iti prajJApanAvRttau zrImalayagirisUrayaH / " 3 idamanusRtya kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhistriSaSTizalAkApuruSacarite zrIdevAnandasUribhiH samayasAre, nyAyatIrthanyAyavizAradopAdhyAyazrI maGgala vijaya jainatattvapradIpe ca tattvasaptakaviracanA'kArIti prtibhaati| 4 sajJA'bhinavatve samIkSyatAM paJcame sUtre nikSepasthAne nyAsapadaprayogaH / 4 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prastAvanA (3) zrAddhAnAM guNavatazikSAtratAnAM yo kramo'smin granthe (7-16) samAdRtaH sa zvetAmbaraparamparAyAM na nayanagocaratAM gtH| atredaM dhyeyaM yaduta vratagrahaNe kramasya gauNatvam , na tvamukakrameNa tadbrahaNasya pratipAdanaM kutracid vidyate / (4) aSTame'dhyAye SaviMze sUtre pApapuNyaprakRtivibhAgapradarzanAvasare puruSaveda-hAsyarati-samyaktvamohanIyeti prakRticatuSkaM puNyarUpeNa vyAvarNitam / karmaprakRtipramukhakarmagranthAdiSu navatatvaviSayakeSu vividheSu ca grantheSu dvicatvAriMzat puNyaprakRtayaH pradarzitAstatra na etaccatuSkasya samAvezaH kRtH| etadvirodhaparihArakaraNe TIkAkArA nAlamiti svayaM kathayanti dvitIye vibhAge 178tame pRSThe / eSA mAnyatA''sIdanyepAmiti tu nirdiSTaM taiH 179tame pRSThe / anukUlatayA yad vedyate-anubhUyate tat puNyam , pratikUlatayA tu yad vedyate tat pApamitikathanapUrvakaM kasmiMzcinmAsike AgamAnurAgItyupanAmadhAriNA kenApi bhASyagatavyAkhyAyAH saGgatiH sAdhiteti mAM sphurti| (5) navame'dhyAye dvAviMze sUtre prAyazcittasya navavidhatvaM niradezi / uttarAdhyayanA. diSu tu tasya dazavidhatA proktA'sti / parantvetadabhiprAyabhinnatayoH samAdhAnaM TIkAkAraiH samasUci 253tame pRSThe ityAnandasya prsnggH|| - chedamUlaprAyazcittayoraikyaM kathaJcit sAdhayituM zakyate / yataH sAdhuparyAyasyAMzatazchedanaM chedaH, sarvathA chedanaM mUlam / evaM chedavivakSayA mUlasyApi chedeti saJjJA syAt / anavasthApyaprAyazcitte'mukaM kAlaM paryantaM mahAvratAropaNaM na vidhIyate iti niSkarSaH, prihaare'pyevm| upasthApanazabdena sthitikaraNAtmako'rtho dhvanyate / prAyazcittasya cirakAlena pAraM gatvA stheyamityarthAtmakaH pArAJcikaH / anenopasthApane'navasthApyapArAzcikayorantarbhAvaH / aparazca pArAzcikasya prAyazcittasya sadbhAvazcaturdazapUrvadharAnAzritya / teSAmanupalabdhau etadanullekho'pi samIcIna iti kecit / 1sarvArthasiddhau vArtikadvaye'pi sUtrapAThabhedaH samasti / 2 navatattvapratipAdanapariSkRtAnAM katipayAnAM granthAnAM nAmAni sUcyante, yathAhi(a) zrIdevaguptasUrisUtritaM navatasvaprakaraNam / zrIabhayadevasUrisanhabdhena bhASyeNa vibhUSitam / (A) zrIjayazekharasUriviracitaM navatattvaprakaraNam / (i) cirantanAcAryakRtAvacUri-zrIsAdhuratnapraNItAvacUrNi-zrIdevendrasUrinirmitavRtti-gRhannavatattvaprakSiptagAthAtadavacUrNivibhUSitaM navatattvaprakaraNam / ( I ) zrIbhAgyavijayAdikRtanavatattvastavanAdigUrjaragIrgumphito grnthsnggrhH| etatpRthainAmanirdezArtha vilokyatAM zrIjainagranthaprakAzakasabhAdvArA prasiddhiM nItasya navatatvavistarArthasya viSayAnakramaNikAyAtrayodazaM prA 3 triMzattame'dhyayane ekatriMzattamAyAM gAthAyAm / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (6) bhagavatI-jJAtAdharma-sthAnAGgAdiSu suprasiddheSvAgameSu lokAntikA navavidhAH prajJaptAH, tattvArthe tvaSTavidhAH / atra samAdhAnamidam-lokasyAnte bhavA-brahmalokaparyantavAsino lokAntikA iti lokAntikazabdasya vyutpattimanulakSya sUtraM niramAyi suutrkaaraiH| atha bhASyagatapAThAnAM parAmarzaH kriyate / tathAhi(1)1-8 bhASye samyagdarzanasamyagdRSTayorarthAntaratA prakaTIkRtA / (2)2-17 bhASye upakaraNendriyasya dvaividhyaM nirdiSTam / etaduddizya proktaM TIkAkAraiH "Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / " (3) SaNNavaterantaradvIpAnAM nirdezo nAstyadhunopalabhyamAne bhASye, kintu tathAvidha AsIdityavagamyate TIkAkAravacanAt (pR. 267 ) / idaM smaraNIyaM yadetAgullekhe digambagaNAM sammatiH, zvetAmbarANAM tu vimatiH / anenAnumIyate yaduta kenApi tAdRk varNanaM zrIsiddhasenagaNivarebhyaH prAkkAle tatsamaye vA bhASye prakSiptam , tadanantaraM kenacit tad bhASyAnnirastaM tatsthAne ca zvetAmbarasampradAyAnusAri nidarzanaM punaH kRtam / athavA zuddhaM bhASyamupalabdham / (4) 8-32 bhASye dvitIyasaMhananasya sajJA'rdhavajrarSabhanArAcamiti, parantu nAnyatra tathAvidhamabhidhAnaM samavalokyate / (5) paryAptInAM suprasiddhaSaTrasaGkhyAsthAne pazcetyullekhaH, kintu idaM na vismaraNIyaM yad rAjapraznIyasUtre 98tame patre bhASAmanasoraikyaM matvA paJcAnAM nirdezaH samasti / ' (6) dazavidhayatidharmavarNanaprasaGge bhikSodazapratimAprarUpaNe'STamI saptarAtrikI navamI caturdazarAtrikI dazamI tvekaviMzatirAtrikIti pratipAditam, kintu na ceyaM pddhtiraagmaanusaarinnii| (7) nirgranthanirUpaNe pulAkabakuzAdInAM yat zrutaM nirdiSTaM tccaagmvisNvaadi| digambaragrantheSu tu tathAvidho nirdezaH samasti / . evaM kacit zvetAmbarIyAgamebhyaH pRthagrUpA, kutracid sampradAyadvayAnyatarA karhicid digambarAmatAnusAriNI ca prarUpaNA zvetAmbaramAnye mUlagranthe bhASye ca vartate / 1 taca yathA"etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvidagdhairyena paNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRshynte|" 'bhASyeSu' iti prayogeNa bhASyasya vividhA hastalikhitAH pratayaH sambhaveyurathavA 'TIkAsu' ityarthako'yaM prayogaH syAt / 2 sa cAyam "deve ahaNovavaNNamittae ceva samANe paMcavihAe pajanIe pajattI bhAvaM gacchai......." 3 vilokyatAM madIyA''rhatadarzanadIpikAbhidhA kRtiH (pR. 1034-1035) / For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 prastAvanA sUtrabhASyapAThamImAMsA tattvArthAdhigamasUtrabhASyagatAnAM katipayAnAM pAThAnAM zAbdikArthikasAdRzyamajainagrantheSvapi darIdRzyate / tatra maharSizrIpataJjalipraNIte yogadarzane zrI vyAsapiviracite bhASye ca zabda-viSaya-prakriyA-sambandhinI samAnatA tu yathAtattvArtha yoga0 (1) bhavapratyayo nArakadevAnAm / (1) bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm / (1-22) (1-16) (2) zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopa- (2) AyurvipAka karma dvividham-sopakrama kramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca nirupakramaM ca / tatra yathA''rdravastraM vitAnItaM bhavanti / ........ . laghIyasA kAlena zuSyet tathA sopakramam / yathAhi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAze- yathA ca tadeva sapiNDaM cireNa saMzuSyeda ravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho evaM nirupakramam / yathA vAniH zuSke kakSe bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato mukto vAtena vA samantato yuktaH kSepIyasA yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyArthasyA- | kAlena dahet tathA sopakramam / yathA vA sa zu dAho bhavati tadvat // yathA vA saGghayAnA- evAnistRNarAzau kramazo'vayaveSu nyastazvireNa cAryaH karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM daheta tathA nirupakramam / (3-22 bhA0) rAziM chedAdevApavartayati, na ca saGkhayeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamuddhAtaduHkhArtaH karmapratyayamanAbhogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti // kiJcAnyava-yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zoSamupayAti, sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyubhirhataH kSipraM zoSamupayAti / (2-52 bhA0) (3) samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSa- (3) vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / maargH| (1-1) | (2-26) (4) kAyavAGmanaHkarma yogH| (6-1), (4) klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmasa AsravaH / (6-2) vedanIyaH / (2-12) 1-2 ete dve dRSTAnte vartete Avazyakaniyuktau ( gA0 956 ) vizeSAvazyake (gA0 3061 ) c| For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tattvArtha - yoga (5) zubhaH puNyasya / (6-3) azubhaH (5) te hAdaparitApaphalAH puNyApuNyapApasya / (6-4) | hetutvAt / (2-14) .. (6) sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyike (6) (2-12 ) / sati mUle tadvipAko ryApathayoH / (6-5) | jAtyAyu gaaH| (2-13) (7) hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo vira- (7) ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA tivratam / (7-1) yamAH / (2-30) (8) hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarza- | (8) vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam / nam / (7-4) (2-33) vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam / (2-34) (9) duHkhameva vA / (7-5) (9) duHkhameva sarva vivekinaH / (2-15) (10) maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni sa- (10) maitrI karuNAmuditopekSANAM sukhasvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu / (7-6) | duHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAda nam / (1-33). (11) mithyAdarzanAviratipramAdakaSAya- (11) prmaannvipryyviklpnidraasmRtyH| yogA bandhahetavaH / (8-1) | (1-6) avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH klezAH / (2-3) (12) sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn (12 ) draSTRdRzyayoH saMyogo heyahetuH / pudgalAnAdatte / (8-2) sa bndhH| (8-3) (2-17) (13) AsravanirodhaH saMvaraH / (9-1) (13 ) yogazcittavRttinirodhaH / (1-2) . (14) sa guptisamitidharmAnuprekSAparISaha- (14 ) abhyAsavairAgyAbhyAM tanirodhaH / jycaaritraiH| (9-2) tapasA nirjarA ca / (1-12 ) yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAra(9-3) | dhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni (2-29) (15) pRthakatvaikatvavitarkasUkSmakriyAprati- (15) vitrkvicaaraanndaasmitaaruupaapaativyuprtkriyaa'nivRttiini| (9-42) / nugamAt samprajJAtaH / (1-17) tatra zabdArthatat tryekakAyayogAyogAnAm / (9-43) jJAnavikalpaiH saGkIrNA savitarkA samApattiH / ekAzraye savitarke pUrve / (9-44) vitarkaH (1-42) smRtiparizuddho svarUpazUnyevArtha 1 etatsthAne jainadarzane 'anumata 'zabdasya prayogaH / prekSyatA tattvArthasUtram (6-9) / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tattvArtha yoga zrutam / (9-45) vicAro'rthavyaJjanayoga- mAtranirbhAsA nirvitarkA / (1-43) etasaGkrAntiH / (9-46) / | yaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmavipayA vyAkhyAtA / (1-44) (16) mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAya- (16) tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakrama kSayAca kevalam / (10-1) ceti vivekajaM jJAnam / (3-54) / (17) (9-3) kRtsnakarmakSayo mokssH| (17) tadbhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad (10-3) dRzeH kaivalyam / (2-25) . tatvArthasUtre (6-11) 'jJAnAvaraNa 'prayogaH, yogadarzane (2-52, 3-43) 'prakAzAvaraNa 'pryogH| tattvArthe( 8-12)bhASye 'vajrarSabhanArAcasaMhanana 'prayogaH, yogadarzane (3-46) 'vajrasaMhanana'prayogaH / tattvArthe (6-14) 'kevali 'zabdaH, yogadarzana(2-27)bhASye'pyayaM zabdaH / yogadarzane (2-4 ) avidyAyAH pradhAnatA, yathA jainadarzane mithyAtvasya / yogadarzane (2-24) anAdisaMyogasyAdhInatArUpeNAvidyAyA ullekhaH, yathA jainadarzane anAdibandhasyAdhAro mithyAdarzanam / yogadarzane (2-39, 3-16) saMyamajanitavibhUtInAM digdarzanam evaM tattvArthe'pi / vAcakasamayaparAmarza: praNItapravacanonnatihetuprazamarati tattvArthAdhigama-pUjAprakaraNAdyanekamahAzAstrANAM pUrvagatavedinAM zrIumAsvAtivAcakavaryANAM sattAsamayanirNayAtmakAni sAdhanAni svalpAni prApyante / bhASyAntagataprazastau teSAM tadIkSAgurupragurvAdInAM vA samayanirdezo nAsti / uccai garazAkhollekhastu vartate kintu kimiyaM kalpasUtrasthavirAvalInirdiSTo'ya'zAntizreNikanirgatA cAsti na veti zaGkAspadam / evaM paristhityAM sarvArthasiddharbhASyasya prAcInateti nirNayaH kaJcana prakAzaM janayati / anena vaikramIyapazcagIpaSThIzatAbdIto vAcakavaryA nArvAcInA iti phalati / samayanirNaye vividhAni matAntarANyavataraNAni ca sahAyakArINi, parantu tattatkartRviSayakaM jJAnamapi na yathAsthitamiti nirupAyA vayam / 1 samIkSyatAM yaduktaM zaucaprakaraNamAzritya tattvArthaTIkAyA dvitIye vibhAge 77tame pRSThe / 2 prekSyatAM candrakulAmbaranizAkarazrIzAntisUrisaGkalite svopajJavRttivibhUSite ca dharmaratnaprakaraNe 66tamaM ptrm| 3 eteSAM sattAsamayo vIranirvANAt 471 varSaprAyaH / 4 etadartha vilokyantAM 44, 51, 75, 109, 162 ityAdyAtmakAni pRSThAni prathamasya vibhAgasya / 5 etatsthalAni 44, 110, 162 ityAdyaGkitAni pRSTAni / atra pANinipraNItavyAkaraNagate avataraNe pUrvasya zabdaprAbhRtAbhidhagranthagate ityanumIyate tattvAtheTIkAyAH 50tamapRSThAvalokanena / 6 anena ( a. 3, sU. 1) bhASyagataH khaNDanAtmaka ullekho'nuvIci ( bhA0 7,3 )-peDA ( bhA0 10,6)dezIzabdaprayogo'pi jnyeyau| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrIsiddhasenagaNInAM samaya: zrIsiddhasenagaNInAM paricaye svanirmitatattvArthaTIkAprazastiH sAdhanam / parantu tatra teSAM tadgurvAdInAM vA samayanirdezAtmaka ullekho na vidyate / evaM sati TIkAnirUpaNenaiva teSAM samayasya nirNayaH kathaJcit bhavet / tatra nirdiSTagranthAvataraNAdInAM mUlasthalAnAmavagamane mArgaH saralaH syAt / ebhirvasubandhu-dharmakIrtyAdividupAM nAmadheyAnyullikhitAni / dharmakIrteH samayaH saptamA shtaabdii| anenedaM sphuTaM bhavati yadutaite naiteSAM pUrvagAminaH / yadyapi himavantapaTTAvalyAdyAdhAraNa zrIsiddhasenagaNayaH zrIgandhahastibhyo bhinnA ityavagamyate tathApi paNDitasukhalAlAbhiprAyo yadi svIkriyate tarhi zrIAcArAGgaTIkAyAM tatpraNetRbhiH zrIzIlAGkasaribhiH kRtAbhyAmullekhAbhyAmeteSAM sattA navamazatAbdIto puurviketynumiiyte| saGkhyAvanta itihAsajJA nirNaya kariSyantIti tebhyaH prArthayAmi sahRdayasAkSarakRpAkAGkSI hiiraalaalH| 1-3 granthasUcIviziSTanaranagarAdisUciravataraNAnAmakArAdyanukramazca mayA racyamAnA vartante, parantu prakAzanavilambanasahanAkSameNa prakAzakenAtra tanmudrApaNaM duHzakaM bhAti / 4 tarkarahasyadIpikAyAH 81tame patre'yamullekha: . " yathoktaM zrIgandhahastinA mahAtarke-dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mibhyaa|" 'taduktaM ca pravacane ' ityullekhapurassareyaM patiravataraNarUpeNAvatAritA zrIdevaguptasUribhistattvArthaTIkAyAM dvitIye pRSThe / yadIyaM sandabdhA paNDitasukhalAlamatAnusAreNa zrIgandhahastibhyo'bhitraiH zrIsiddhasenagaNibhistarhi zrIdevaguptasUrayaH etatpUrvAnugAmino netynumiiyte| iyaM patiH zrIsiddhasenagaNigumphitatattvArthaTIkAyAM na dRzyate mayA / kadAcit satyAmapi zrIgandhahastIti nAmapUrvakANAM vividhAnAM nirdezAnAmatra sarvAGgINasAdRzyAbhAvena zrIsiddhasenagaNayaH zrIgandhahastibhyo bhinnA iti me matiH / aparazca sambandhakArikATIkAprArambhagatena tRtIyena padyenAnumIyate yadutaitaTTIkAyA vistRtatarA api katipayA vikRtaya Asan / tAsu vizAlatamakAyA vivRtiH zrIgandhahastipraNItA syAditi mA bhAti / nirNayAtmakanirdezakaraNe tu vizeSajJA alam / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreSThidevacandra-lAlabhAi-jainapustakoddhAragranthAGkevAcakavaryazrIumAsvAtisaMhabdhasya svopajJabhASyayutasya tattvArthAdhigamasUtrasya zrIsiddhasenagaNikRtAyAM vyAkhyAyA ||dvitiiyo vibhaagH|| -PER atha SaSTho'dhyAyaH 6 bhA0-atrAha-uktA jIvAjIvAH / athAsravaH ka ityAadhyAya-sambandhaH / banyA svaprasiddhayarthamidaM prekramyate // rI0-atrAha-uktA jIvAjIvA iti sambandhaH / atra-etasmin jIvAjIvAdipadArthasaptake prakRte jIvAzcAjIvAzca dravyataH paryAyatazca sthityutpattipralayasvabhAvA byaakhyaataaH| atha tayoranantaroddiSTa AsravaH ka iti, praznaparisamAptau itizabdaH / ka Asrava ityeva manyate praSTA / vastutazcetanAcetanalakSaNajIvAjIvapadArthadvayasadbhAva eva / Asravastu yadi jIvo'thApi jIvaparyAyaH sarvathA jIva evAstu / athAjIvastatparyAyo vA tathA sati ajIva eva / nApi cetanAcetanavyatireki padArthAntaramastIti, ataH svarUpaM pRcchatiko'yamAsrava iti / AcAryastubhayaviziSTamAsravaM cetasi nidhAyAhAtra-AsravaprasiddhayarthamidaM prakriyate // atra jIvAdipadArthasaptake jIvAjIvAvamidhAya lakSaNavidhAnAbhyo predhAnAdhikArikA(1)bhyAmAsravaprasAdhanArthamidaM prastUyate / athavA atretyadhyAyAbhisambandhaH / atra-adhyAye Asravo vicAryate--svarUpeNAkhyAyata ityayamabhiprAyaH sUreH / AsravaHkriyAvizeSaH / sa cAtmakAyAdyAzrayo na jIvona jIvaparyAyaH kevalaH, na vA'jIvo nApi tatya yiH, ubhayAzrayatvAt / na ca padArthAntaraM jIvAjIvAbhyAmato bhedenAsravasvarUpamidaM lakSaNavidhAnAbhyAM vyAkhyAtuM prakriyate sUtram-kAyavAmanakarma yogaH // 6-1 // TI.-nanu cAyamasaGgatArthaH sambandho'nyasmin prastute'nyasya vyAkhyeyatvenopanyA sAda,AsravasambandhamabhidhAya yogaHsUtreNopanyasta iti / ucyate. AsravaH yogazamde hetuH pratijJAtaH, sa eva ca vyAkhyAyate, kintu tabyAkhyAnaparikarArtha yogo. panyAsastanmUlatvAdAsravasyeti / athavA pazcamAdhyAyaparyante sUtre'mihitaM-yogastu parastAda vakSyate / sa cAyaM yogaH kAyAdibhedaH, tatpraNADikayaivAsravasvarUpanikha 1 prakriyate' iti ghanTI. pAThaH / 2 'prAdhAnyAdhi' iti ga-pAThaH / 3 'paripAkArtha' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 paNamiti / etaduktaM bhavati-AstAM tAvadarthavyAkhyA'sau sAnyArikI, idamevAbhidhAnamanirdhAritArtha na pratipattumutsahAmahe yoga iti / kiMsvarUpo yogaH 1 katiprakAro vetyAha--kAyavA. manaHkameM yoga iti / kRtadvandvAnAM kAyAdInAmAtmanaH karaNAnAmabhedavRttInAM karmapadena saha SaSThIsamAsaH / karma vyApAraH kriyA ceSTetyanAntaram / etat karma yogasyArthaH kAyAdisambandhi yathAsambhavaM yoga ucyate, vIryAntarAyakSayopazamaja nitena paryAyeNAtmanaH sambandho yogaH / sa ca vIryaprANotsAhaparAkramaceSTAzaktisAmarthyAdizabdavAcyaH / athavA yunattayenaM jIvo vIryAntarAyakSayopazamajanitaM paryAyamiti yogH| sa ca kAyAdibhedAt trividhaH / sAdhakaMgamanAdibhASaNacintAsvAtmanaH / tatra kAyaH-zarIraM Atmano vA nivAsaH pudgaladravyaghaTitaH sthavirasya durbalasya vA'dhvAlambanayaSTikAdivada viSamedhUpagrAhakastadyogAjIvasya vIyapariNAmaH-zaktiH-sAmathye kAyayogaH, yathA'. misampakod ghaTasya raktatApariNAmaH tathA''tmanaH kAyakaraNasambandhAda vIryapariNatiH, tathA''smayuktakAyAyattA vAgvargaNAyogyaskandhA visRjyamAnA vAkRtakaraNatAmApadyante / anena ca vAkaraNena sambandhAdAtmano yad vIryasamutthAnaM bhASakazaktiH sa vAgyogaH satyAdibhedAcaturvidhaH / pudgalAzca vastuto na satyAdibhedabhAjaH, kintu jJAnameva satyAdibhedamucyate tabyavahAro vA, tathApi tadalAdhAnasAdhakatamatvAd vAgapi satyAdibhedenopacaryate / tathA''tmanA zarIravatA sarvapradezaihItA manovargaNAyogyaskandhAH zubhAdimananArtha karaNabhAvamAlambante, tatsambandhAcAsmanaH parAkramavizeSo yogaH satyAdi vikalpAcetudhaiva / atrApi manovargaNAyogyaskandhA na satyAdivyapadezyAH paramArthataH, kintu noindriyAvaraNakSayopazamasamudbhatamanovijJAnapariNatAvAtmano balAdhAnakAritvAdAtmasahacaritatvAdupacArataH satyAdivyapadeza iti / amumevArtha bhASyeNa spaSTayati ___ mA0-kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karma ityeSa yogasya traividhyam nidho yogo bhavati // TI-kAyika karmetyAdi bhASyam / ekaikasya kAyAdeH karma bhavati, nAvazya samuditAnAmevetyasyArthasya pratipAdanArthamabhisambanin bhASyakAraH pratyekamapi karmazabda kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karmetyAha / bhavatu nAma kAyakarma kevalaM bhUdakatejomArutavanaspatyAdiSu, vAkarma manaHkarma vA kasminnekasmin dRSTamiti, na bUmo yathA kAyakarmetaradvayanirapekSaM tathA vAkApItaradvayAnapekSaM manaHkarma vA, kiM tarhiI kAyavyApArAbhAve'pi kA 'kasvAda gama0' iti ga-pAThaH / 2 'svAtmaH' iti ga-pAThaH / 3 'tena ca' iti pAThaH / 4 'sambandhasvAdAsmana' iti pAThaH / 5 'caturvidhaiva' iti ga-pAThaH / 6 kakaM dRSTa' iti kha-pAThaH / 7 tadbhaya' iti g-paatthH| .. For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA sUtra 1) ... svopakSamApya TIkAlaGkRtam yasto vAgvyApAro dRSTopraNihitacetasaH, tathA kAyavAgvyApArAbhAve'pi kadAcinmanovyApAra eva kevalo dRSTaH kacit, ataH samuditAH kAyAdaya-AtmAdhiSThitA ekakAca kriyaahetvH| tatra kAyaprayojanaM kAyikaM, kAyena vA nivRttaM, tatra vA bhavaM, evaM vAcikamAnase api vAcye / itizabdaH karmeyattApratipAdanArthaH / etAvat karmAtmanaH kartuH zarIraikatvapariNAmAdaminaM karaNaM bhavati, vIrye niva] anyonyAnugatipariNAmAd dravyarUpAH kAyAdiyogA bhAvayogaM vIrya nivartayanti / yathA kartuH zarIrasya Agamane nirvaye'pyAdau kAraNamaminamekatvAdevamete apiiti| ata eSa eva zarIrAtmapradezapiNDaH prativiziSTakriyAkAritvavyavacchinnastrividho yogo bhavati / tisro vidhA yasyAsau trividhaH / tadeva prativiziSTakriyAkAritvamupasUcayatitrividhayogAnAM bhA0-kAyAtmapradezapariNAmo gamanAdikriyAhetuHkAya' yogaH / bhASAyogyapudgalAtmapradezapariNAmo vAgyogaH / mano se yogyapudgalAtmapredazapariNAmo manoyogaH // TI0-trividha iti mUlabhedakathanam, uttarabhedAstu paJcadaza bhavanti / tadyathA - audArikakAyena yogaH audArikakAyayogaH audArikakAyAvaSTambhosaptavidhattama pajAtakriyAbhisambandha audArikakAyayogaH, tiyaanuSyANAmeva, keva lisamudghAtakAle ca prathamASTamasamayayoriSTaH, sa eva kArmaNasahacarita audArikamizrakAyayogaH, kevalisamuddhAte dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu samasti / audArikAdizarIrANAM ca dvitIyAdhyAye ( sU0 37-49) svarUpamabhihitam / audArikakArmaNazarIradravyamizrutvAt mizravyapadezaH / yathA guDamizramannaM na tu guDa iti vyapadizyate akevalatvAda,asampUrNatvAdevaudArikayogaH smpuurnno'nyvytimishrtvaadaudaarikmishrkaayyogH| audArikasya ca prAdhAnyAt tena nirdezo vihitaH / vividhakriyAkAraNo vaikriyakAyastena yogH| sa ca nArakadevAnAM tiryagmanuSyANAM ca vibhUtiprAptAnAm, eSAmeva caudArikeNa saha grahaNakAle vaikriyamizrakAyayogaH / pUrvavanmizrazabdArthaH sarvatra / prayojanArthamAhiyata ityAhArakaH kAyayogaH / sa ca sAdhorevarddhiprAptasya, sa evaudArikeNa sahAhArakamizrakAyayogo grahaNakAle bhavati / sarvakarmaprarohabIjaM sAMsArikasukhaduHkhabhAjanaM karmaiva kArmaNazarIraM tena yogaH kArmaNakAyayogaH / sa ca vigrahesamApattau kevalisamudghAte vA tricaturthapaJcamasamayeSu bhvti| karmaNi vA bhavaM kArmaNam / na ca karmakArmaNayoraikyam / kArmaNasya karmaNA niSpAditatvAt , kintu karmakArmaNavargaNAnAM sadRzatvAt tathaiva tasya vyapadezaH kArmaNamiti / taijasazarIramAhArapAcanasamarthamaviyuktaM kArmaNayogeneti na bhedenopAttaM svAtantryasvAbhAvyAt / evaM kAyayogaH saptavidhaH pradarzitaH // caturdhA vAgyogastatra nizcayavyavahAro yathArthaH satyaH pApAda viratavyamiti 'nirvatayanti ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'dhyANAM kevali.' iti ga-pAThaH / 3 'anna' iti k-g-paatthH| 4 'kAraNArtha ' iti ga-pAThaH / 5. samApanaH ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 yathA, tadviparIto'satyaH pApaM nAma nAsti kizcin / ubhayalakSaNaH satyAnRto yathA-imA gAvazvaranti, puMsAmapi tatra smbhvaadubhylkssnnyogaat| asatyAnRto yathA--he devadatta ! grAma gacchetyAdi / tathA manoyogo'pi, vAcA vinA na cintayate (?) / etAnyevArthAntarANi bhAvanIyAni satyAdibhedena // bhA0--sa ekazo dvividhaH / zubhazcAzubhazca // pratyekayogasya dvaividhyam TI-sa trividho yogaH kAyAdisaMjJaH ekazo dvividho bhavati / ___ekaza iti ekaikaH kAyAdiyogAd dvibhedaH pratipattavyaH / ko puna: stau bhedAvityAha-zubhazcAzubhazceti / upAdAnaparihArArthamubhayorupakSepaH / anyataropakSepe anyataro gamyeta vA na vA / ubhayaparijJAne tu sati parIkSitaguNadoSo'nyataramupAdAsyate'nyataraM ca parityakSyatIti / tatra kAyayogaH zubhazcAzubhazca, evaM vAgyogo manoyogazca / zubhaMpuNyaM sAtAdi sakalakarmakSayo vA taddhetutvAcchubhaH / zeSaM pApameva nArakAdijanmaphalaM, saMsArAnubandhi tddhetutvaadshubhH|| bhA0-tatrAzubho hiMsAsteyAbrahmAdIni kAyikaH // kAyikayogasya bhedAH .. TI.-tatreti tayoH zubhAzubhayorazubhastAvadAkhyAyate / kiM punaH " prayojanaM kramollaGghane ? / ayamabhiprAyo bhASyakRtaH-prAgazubhaH kathyamAnaH saMvegamutpAdayati, duHkhAnubandhitvAt, saMvinazca zrotajanaH zubhe'pi yoge saMsArAnubandhini na pravartiSyate, saMsArAnubandhitvAditi / tatra hiMsAsteyAbrahmAdIni kAyikaH / "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMse"ti vakSyate (a07, suu08)| kAyikayogaH kevalo'saMziSu mahyAdiSu prasiddhaH siddhAnte, manovyApAravarjitaH prANinAM prANahantA yo'pi yogatrayabhAva prANI tasyApyupasarjanIbhUtamanovAgvyApArasya kAyikayoga eva hiMsakatvenodbhUtazaktitvAd vivakSitaH,anyatra gatacittasyAnyaviSayAM ca vAcaM bhASamANasya pramAdinaH, tathA paro'cintitArthena vAgyogena hinasti anyaH punarmanovyApAreNaiva kAyavAkakriyAnirapekSaH karoti hiMsAm aparaH kAyavAnanovyApAravAn prANinaH pinaSTItyevaM teSu yaH kevalaH kAyavyApAraH sa vivakSyate / tathA paraparigRhItasyAnisRSTasya cAdAnaM tRNAderapi steyam / taca vakSyate lakSaNataH "adattAdAnaM steyam," (a0 7,sU0 10) etadapi pratyekayogavarti samudAyavarti ca vyAkhyAya kevalakAyavyApArarUpaM grAhyam / abrahmApi samupajAtavedodayasya cetanAretanavastuvivaraliGgAkRtivizyamAsevanaM svAvayavanodajanitaM ca sparzasukhaM, tacca vakSyate-"methunamabrahma" (a07, mU011), atrApi kevalakAyavyApAraH sambhavAt upayujya vAcyaH, kAGkSAmohasadbhAvAt / pRthivyAdiSvAhArabhayamethu 1. cintAvinAyate ' iti ga-pAThaH, ' cintAvinayata' iti tu ka-pAThaH / 2 'mahyAdiSvasaMziSu' iti pAdaH / For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ straM 1 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam naparigrahasaMjJAsambhavAn / AdizabdAd dahanacchedanAlekhanahAsyadhAvanavalganalaGghanAvarohaNAsphoTanaprabhRtikarmavizeSAH kAyiko yogaH // vAcikayogapradarzanArthamAha bhA0-sAvadyAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH // vAcikayogasya bhedAH TI0-satyamapi vacaH sAvayaM vAcikaM karmAzubhaM yathA-hanyantAM - taskarAH, vyApAdyantAM hiMsrAH / anRtamayathArthameva acauraM cauraM [kAra]mAkrozayati / paruSa-sneharahitaM yathA-ghira jAlma ! mUrkhastvaM pApAcAra iti / pizunaM satyamapi prItizUnyatApAdanAdanyasya parokSasya sato dopasUcakaM vacaH / anyoktakAryeSu devadatto yata idaM cedaM cAnenAkArIti / AdizabdAdasatyacchalaza(zAThya?)dambhollaNThikAkaTukasandigdhamitavikathAzritaH pravacanavirodhI vAcikaH sarvaH // ___manoyoganirUpaNArthamAhamAnasikayogasya bhedAH bhA0-abhidhyAvyApAr2yAMsUyAdIni mAnasaH // ___TI-sadA sattveSvabhidrohAnudhyAnaM abhidhyA, yathA-asmin mRte sukhaM vasAmaH / sApAya utpAdanArambho vyApAdaH, . yathA-astyasyA'mitraM zakrapavihanta tameva prakopayAmIti / IyA paraguNavibhavAdyakSamA, yathA-subhageyamasmai rocate tat kathamiyaM dveSyati / tathA prAgayaM dramakadAjIvo'dhunA tu dhanadAyate tat kathamayaM daridraH syAditi / asUyA krodhavizeSa eva, yathA-rAjapalyabhirato'yaM tathApi zuddhavRttamAtmAnaM manyata iti / AdigrahaNenAbhimAnaharSazokadainyamanyumithyAbhisandhirAgadveSaparaparibhavAtmavismayAsahiSNutAgAtiraudradhyAnaparigrahaH / ___ evaM tAvadakuzalayoganirdhAraNaM kRtam / atha kuzalAH kAyayogAH kIdRzA bhavantItyata Aha bhA0--ato viparItaH zubha iti // 1 // TI0-ataH akuzalAt kAyayogAd vAgyogAnmanoyogAcA'bhihitalakSaNAd viparItaH ___ kuzalaH zubhA draSTavyaH / tadyathA--ahiMsA asteyaM brahmacaryamityAdIni zubhayogasya bhedAH kAyayogaH zubhaH / asAvadyAdivacanamAgamavihitabhASaNaM ca kuzalamitya nena dvitIyavrataparigrahaH / anabhidhyAdidharmazukladhyAnadhyAyitA veti manoyogaH kuzalaH, mUrchAlakSaNaH parigraha iti manovyApAra eva / tathA nizi bhaktaviratirityevamu 1'abhyuka' iti paatthH| 2'mAnasikaH' iti paatthH| 3 kutsita AjIvo yasya sa kdaajiivH| 4'rato'nena' iti paadH| For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 payujyottaraguNA api yogavibhAgena vAcyAH / tadetat sUtraM samastakuzalAkuzalacAri kRtamasti, zeSamakuzalam adhyAtmacintApradhAnAH samAdizatIti // 1 // kAyAdiyogasvarUpamabhidhAya tattvamUtraprakRtamAsravamidAnImabhisambadhnAti-yo'yaM yogazabdAbhidheyaH saMsAriNaH puMsaH kriyAkalApaH sUtram--sa AsravaH // 6-2 // TI-sa iti tacchabdena kAyAdiyogAbhisambandhaH, Asravanti tena karmANyAtmana ityAsravaH / puMsi saMjJAyAM ghaH prsiddhH| sa tatpraNAlikayA'nekaprakArakarmAsravaNAdAsravaH / prayogAvezAcArTIkRtasya puMso yathAsambhavaM kaSAyAdikriyAparigatibhAjaH karmasambandhaprasiddhiH, kAyAdivyApArarUpeNAparigatasyAtmanaH karmavandhatatkalopabhogamokSAbhAvAdavazyamevaMvidhapariNAmApattimabhyupaitIti, enamevArtha bhASyeNa darzayati bhA0-sa eSa trividho'pi yoga AsravasaMjJo bhavati // TI0-sa eSa ityAdi / sa iti prAguddiSTasya nirdezaH / eSa ityupapradarzane, yathA sa eSa dhImAniti anaikAntavAdino (1) nirjitAH,tisro vidhA yasya saH, triprakAro'pi kAyavAGmanoyogaH / apizabdaH samuccaye / ekaiko'pi samudAyo'pi, AsravaH saMjJA nAma asyetyaasrvsNjnyH| saMjJAzabdopAdAnAdanvarthasaMjJAkathanam / tadevAnvarthasaMjJatvaM darzayati bhA0-zubhAzubhayoH karmaNorAsravaNAdAsravaH, sarasaH salilAvAhinirvA hisrotovt||2|| TI0-zubhAzubhayorityAdinA / zubhAzubhe-puNyApuNye karmaNI pudgalAtmake ca jo vakSyamANalakSaNe tayoH karmaNorAjJevaNaM-grahaNaM tena kriyAvizeSeNo pAdAnAt sa tAdRzaH kriyAkalApaH AsravaH, tathApariNAmato jIva: karmAdatte, anyathA tvabhAva eva karmabandhasyeti / sa ca dravyabhAvabhedAd dviprakAra AsravaH / tatra dravyAsravapradarzanena bhAvAsravaM pratipAdayannAha-sarasaH salilAvAhinirvAhisrotovaditi / salilamAvahati tacchIlaM salilAvAhi, tathA salilaM nirvahatIti salilanirvAhi salilAvAhinirvAhiNI ca te srotasI ceti salilAvAhanirvAhisrotasI tAbhyAM tulya AsravaH salilAvAhinirvAhisrotovadAsravaH / sroto-vivararandhaM kasya sambandhi ? sarasaH-taDAgasya / kiMprayojanaM tat srotaH 1 salilAvAhi salilapravezaprayojanam , evaM salilanirgamaprayojanaM salilanirvAhi tadva 1 'esI' iti ka-pAThaH / 2 'kSabhAvAdatazapamevaM ' iti ka-pAThaH / 3 * rAsravaNAdU prahaNAt ' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 3-4 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 7 dAssravo'pyAtmanaH sarastulyasya sambandhI tatpariNAmavizeSaH karmasalilasya praveze rendhaM nirgame nirjharaNe kAraNamA sravaH, karmANyAsravantyanenAtmanopayAntIti bhAvanIyam // 2 // prathame sUdvadhA yoga vyAkhyAtaH - zubhazvAzubhazca / tatra yaH zubhaH sa kiM sarvasyAvizepeNa karmaNa Asrava iSyate Ahosvit kasyacideva ? azubhe'pyevaM vikalpa ityevaM sandehe sati vimati nirAkaraNArthamidamAha-na sarvasya karmaNaH zubho yoga AsravaH / kiM tarhi ? sUtram -- zubhaH puNyasya // 6-3 // TI0 - zubhapariNAmAnubandhAt zubho yogaH / dvicatvAriMzadbhedaM karma puNyaM vakSyate tasyaivAsravaH zubho yogaH puNyasya, na jAtucit pApasyApIti, etad viSRNoti bhASyeNa- zubho yogaH puNyasyAsravo bhavati // 3 // ---- bhA0 TI0 - prANAtipAtAdinivRttyAdayaH satyAdayo'parigrahatA dharmadhyAnAdayazca zubho yogaH, sa puNyasyaivAsavo na pApasyetyarthAnnizcitamidamiti manyamAno bhASyakAraH // 3 // zubhaH puNyasyaivetyukte tatpratyanIkanivRttiraikAntikI dIpajvalanavacasastamo'pagamavA pRthak prayatnaH sUtreNa kArya ityarthalabdhavyAkhyAnAbhiprAyeNAha - sUtram - azubhaH pApasya // 6-4 // TI0 - prANAtipAtAdilakSaNastrividho'pyazubhaH pApasya vyadhikAzItibhedasyAstravo bhavati / ubhayaniyamazcAtra nyAyyaH, zubho yogaH puNyasyaivAsravo bhavati, na kadAcit pApasya, evamazubhaH pApasyaiva, na kadAcicchubhasyAsravaH / zubhaH puNyasyaiveti ca pApanivRttirAkhyAyate, na tu nirjarAhetutvaniSedhaH / sa hi puNyasya nirjarAyAzca kAraNaM zubho yogaH || bhA0-tatra sadvedyAdi puNyaM vakSyate / zeSaM pApamiti // 4 // 0 TI. - tatreti tayoH puNyApuNyayoH / puNyaM tAvat sadvedyAdi vakSyate 'STame'dhyAye (sU0 26) / sadvedyamAdiryasya tat sadvedyAdi / AdigrahaNAt samyaktvahAsyara tipuruSavedazubhAyurnAmagograhaNaM tat puNyamudAttagatizarIra saMsthAnasaMhananAGgopAGga nirvartanaM, zaktISTa sparzarasarUpagandhazabdAnubhavanimittaM viziSTakularUpalakSaNazIla pratibhAdezakAlaparijanapriyatvApAdakaM saddharmAnubandhi, tasya zubhayoga Asravo bhavati, evaM puNyaM karma vinizcitya pApavinizcayAyAha - zeSaM pApamiti / upayuktAdanyaccheSam / aSTaprakAre mUlakarmaNi dvicatvAriMzaduttaraprakRtayaH puNyam / tadyathA-sahedyaM devanaratiryagAyUMSi uccairgotraM paJcendriyA jAtiH manuSyagatinAma manuSyagatyA - nupUrvI devagatiH devagatyAnupUrvI paJca zarIrANi trINyaGgopAGgAni prathamasaMhananasaMsthAne zubhavarNAdicatuSkaM agurulaghunAma parAghAtanAma ucchrAsanAma AtapanAma udyotanAma prazasta vihAyoga titra sabAdaraparyAptapratyeka sthira zubhasubhagasukharAdeyayazaH 1' bandhe' iti Ga-pATha / dvicatvAriMzat puNyaprakRtayaH For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvathazItiH pa tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 kIrtinirmANatIrthakaranAmAni / zeSA yazItiH prakRtInAM paapmucyte| paJca jJAnAvaraNAni, nava . darzanAvaraNAni, asadvedyaM, paDviMzatidhA mohanIyaM samyaktvasamyagmithyA mahatvaprakRtidvayavarjitam / yasmAdanayorbandho nAsti / mithyAtvameva hyekaM baddhaM tathA pariNamate, narakAyuH nIcairgotraM paJcavidhamantarAyaM, narakagati narakagatyAnupUrvI, catasro jAtayaH saMhananasaMsthAnAni daza aprazastavarNAdicatuSkaM upaghAtanAma aprazastavihAyogatisthAvarasUkSmAparyAptakasAdhAraNa sthirAzubhadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazaHkIrtinAmAni / tadevaM zubhAzubhau yogI puNyApuNyayorAsravau yathAkramameva bhavataH, na vyatirekeNeti nirUpitam // 4 // AsravAdhikAramapekSamANaH praznayati-kimayamAsravaH saMsAriNAM samAnaphalArambhaheturbhavatyAhosvidanyasyAnyAdRzo'nyasya vA'nyatheti / ucyate-prANinAmAnantye'pi ubhayathA''tmamedasAmod bhvtyaasrvH|| sUtram-sakaSAyAkaSAyayoH saampraayikryaapthyoH||6-5|| TI0-kaSaH-karma bhavet tasya Ayo-lAbhaH-prAptiH kaSAyaH krodhAdibhedaH karmahetu bhavaheturvA, saha kaSAyeNa vartata iti sakaSAyaH, avidyamAnaH kaSAyo'sUtragatazabdAnAM kaSAyaH / itaretarayogadvandvAt SaSThIdvivacanamanityatvAniyamasya , Ahi__vyutpattiH tAgnyAditvAd vA kAmataH pUrvanipAtaH, bahuvaktavyatvAd vA'bhyarhita tvAdubhayorapi pUrvanipAtaH / samparetyasinnAtmeti samparAyaH-cAtugetikaH saMsAraH / samityayaM samantAdbhAve saGkIrNAdivat parAbhRzArthe samparAyate ca, sa samparAyaH prayojanamasya karmaNaH sAmparAyika--saMsAraparibhramaNahetuH / IraNamiyo gatirAgamAnusAriNI / vihitaprayojane sati purastAd yugamAtradRSTiH sthAvarajaGgamAbhibhUtAni parivarjayannapramattaH zanairyAyAt tapasvIti saivaMvidhA gatiH panthA-mArgaH pravezo yasya karmaNastadIyopathaM, evaMvidhagatiH upAdAnaM karmakaSAyasya, gatiratropalakSaNamAtra, yogamAtrapratyayatvAt, gacchatastiSThato vA trisamayasthitiko bhavatyakaSAyasya bandhaH / akaSAyo vItarAgaH sarAgazca / tatra vItarAgastrividhaH-upazAntamoha ekaH, kSINamohakevalinau ca kAtsyenonmUlitakarmakadambako, sarAgaH punaH saMjvalanakaSAyavAnapi avidyamAna udayo'kaSAya eva, mandAnubhAvatvamanudarAkanyAnirdezavad, atazcopapannamidaM "uccAliyammi pAe, iriyAsamiyassa saMkamaThAe / vAvajeja kuliMgI, mareja jogamAsajja // 1 // " -oghaniryuktau gA0 747 1. vetvada rA.' iti g-paatthH| 2 chAyA ucAlite pAde IryAsamitasya saMkramArtham / vyApadyeta kuliGgI miyate taM yogamAsAdya // For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUtraM 5 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam "ne ya tassa tannimino baMdho suhumovi desito samae |"-ogh0 gA0 749 "suddhasma u saMpattI aphalA vuttA jiNavarehiM / " tadevaM sakaSAyAkaSAyayoryogasya yathAkramaM sAmparAyikaryApathayoH karmaNorAsravo bhavati / karmagrahaNamAsravagrahaNaM cAnuvartate / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-sa eSa trividho'pi yogaH sakaSAyAkaSAyayoH sAmpa. Amravasya vaividhyam rAyikaryApathayorAsravo bhavati, yathAsaGkhyaM yathAsambhavaM ca sakaSAyasya yogaH sAmparAyikasya / akaSAyasyeryApathasyaivaikasamayasthiteH // 5 // TI-sa eSa trividho'pi yoga ityAdi / prakRtopayogAbhisambandhArthastacchabdaH, eSa ityupadarzanArthaH / sa eSa yogaH zubhAzubhabhedastrividho'pi-manovAkAyalakSaNaH / apizabdAd vyastaH samasto vA sakaSAyasya kartuHsAmparAyikasya-saMsAraparibhrAntikAraNasya karmaNa Asravo bhavati / yathoktam-" paMDhame samae baddhapuDA bitie samae veditA tatie samae nijiNNA seAle akammaM vAvi bhavati " (iti) pAramaurSavacanAt trisamayAvasthAna eva veditavyaH / sakaSAyAkaSAyayodvayorapi sAmparAyikakarmabandhAzaGkAyAmIryApathakarmabandhArekAyAM ca dvayorapIdamAha-yathAsaGkhyamiti / yathAkramaM sakapAyasya sAmparAyikakarmAsravaH / yathAsambhavamiti / yasya yAvAn yogaH sambhavatyekendriyANAM tAvatkAyayogaH dvitricaturindriyAsajJipaJcendriyANAM kAyavAgyogau saMjJipaJcendriyANAM manovAkAyayogaH akaSAyasya saMjvalanavatinaH upazAntakaSAyakSINamohayozca manovAkAyayogAH kevalino vAkAyayogAvityevaM yathAsambhavagrahaNaM samarthitaM bhavati / yogo vyAkhyeya ityanukarSaNArthazcazabdaH / etadeva yathAsaMkhyaka darzayati bhASyeNa-sakaSAyasyetyAdi / sakaSAyasya yogaHsAmparAyikasya karmaNa AsravaH, akaSAyasyeyopathasyaivAsravo na sAmparAyikasyApIti, ekasamayasthiteriti ekasmin samaye sthitiH-avasthAnaM yasya karmaNa iti / bhASitapuMskatvAdevaM nirdezaH / vedyamAnakarmasamayo madhyamaH sa eva sthitiH kAlaH / Adyo bandhasamayastRtIyaH parizATasamaya iti // 5 // sAmparAyikazcaryApathazca dvividhobhihita Asravastatra sAmparAyikakarmAsravabhedAH kiyanta ityucyate 1-2chAyA na ca tasya tanimitto bandhaH sakSmo'pi dezitaH smye| zuddhasya tu sampattiraphalokA jinavaraiH / 3 'prathame samaye baddhaspRSTA dvitIye samaye vedanA tRtIye samaye nirjaraNaM, eSyatkAle'karma vA'pi bhavati / 4 'mArSAda vacanAda' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvArthAdhigamasUtram sUtram -- indriyakaSAyAtratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH // 6-6 // [ adhyAyaH 6 TI0 - indriyAdInAM caturNAM kRtadvandvAnAM saMhatyottara bhedairnirdezaH / paJca catvAraH paJca paJcaviMzatiH saMkhyA yeSAM te paJcacatuH paJcapaJcaviMzati saMkhyAH / pUrvasyeti nirdezasAmarthyAt sAmparAyikasya karmaNo ya Asravastasya bhedA bhavantIti etadeva bhASyakAro vizakalayati bhASyeNa - bhA0- - pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAt sAmparAyikasyAha / sAmparAyikasyAsravabhedAH paJca catvAraH paJca paJcaviMzatiriti bhavanti // TI - pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAt sAmparAyikasyAhetyAdi bhASyam / pUrva - prathamaM karma / kiMkRtaM prAthamyamityAha - sUtra kramaprAmANyAditi / sUtre paripATIkramastasyAptoktatvAt prAmANyam / AcAryeNa hi sUtre sAmparAyikakarmAsrava eva prathama - mupanyasto'stameva vivRNoti - sAmparAyikasyAha / samparAyakAraNasya karmaNa Asrava iti sUtrakAraH prAgevamuvAca ataH sAmparAyikasya karmaNo ya Asravastasya bhedAH - prakArAH saMkhyAyante yathAkramam / paJcendriyANi prAgvyAsAmparAyikAsnavasya khyAtasvarUpANyAtmano liGgAdibhUtAni / mUlabhedatazvatvAraH kaSAyAH 49 bhedAH krodhAdayo vakSyamANottaraSoDazabhedAH / paJcAvatAni hiMsAdIni lakSato vakSyamANAni / kriyAH paJcaviMzatirihaiva sUtre vyAkhyAsyante / evamete ekAnnacatvAriMzadAtmanaH pariNativizeSAH sAmparAyikasya karmaNa AsravabhedA bhavanti / tatrendriyakaSAyAnullaGghayAvratAnyeva vyAcaSTe bhASyakAraH / kiM punaratra prayojanamiti ? ucyate-ayamabhiprAyo bhASyakArasya - hiMsAdInyatratAni sakalA sravajAlamUlAni tatpravRttAvAtraveSveva pravRttistannivRttau ca sarvAsravebhyo nivRttirityasyArthasya jJApanArthaM sUtroktakramamatikramyAtAni vyAcaSTe bhASyakAraH / sUtrabandhazobhAhetorindriyAdisannivezaH // bhA0- pazca hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAH / pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsetyevamAdayo vakSyante (a0 7, sU08-12 ) // DI0 - paJcaiva na nyUnAtiriktAni vratAni viratilakSaNAni vakSyante / tadviparItAni atratAni - prANAtipAtAdipravRttisvabhAvAni, hiMsAdIni kRtadvandvanirdiSTAni saptame'dhyAye lakSaNato'bhidhAsyante / tacca lakSaNamupalakSayati- pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMseti / pramattasya- kaSAyAdipariNatibhAjo yogastaddhetukaM yat prANavyaparopaNaM sA hiMsA / itizabdo'vadhAraNe / etAvadeva lakSaNaM hiMsAyAH paripUrNaprapaJcena vyAkhyAsyate, evaMlakSaNA hiMsA Adi 1 'avratakaSAyendriyakriyAH' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yeNAmanRtAdInAmAtmapariNAmAnAM ta evamAdayo vakSyamANA hiMsAdayaH sAmparAyikasya bhA0--catvAraH krodhamAna mAyA lobhAH anantAnubandhyAdayo vakSyante ( a0 8, sU0 10 ) // TI0 - catvAraH krodhAdayaH / avratAnantaraM kaSAyagauravapratipAdanArthamAha- krodhAdayo'prItigarvaparavazcanAmUrcchAlakSaNAH kaSAyAH, anantaH - saMsArastamanubadhnanti tacchIlAzcAnantAnubandhino vakSyamANalakSaNAste AdiryeSAM te'nantAnubandhyAdayaH / AdizabdagrahaNAdapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanagrahaNam / anantAnubandhinazvatvAraH krodhAdayaH, apratyAkhyAnAzvatvAraH krodhAdayaH, pratyAkhyAnAvaraNAzcatvAraH krodhAdayaH, tathA saMjvalanAzcatvAra eva krodhAdayaH, ityevamete SoDaza kaSAyA vakSyante lakSaNataH / ete ca sAmparAyikasya karmaNa AsravAH, tathA teSu kaSAyeSu satsu - AsravAstathA-- bhA0 - paJca pramattasyendriyANi // TI0 - paJca pramattasyendriyANi sparzanAdIni sparzAdiSu viSayeSu kaSAyAdipariNatiyujaH sAmparAyikasya karmaNa AsravA bhavanti / tadanantaraM 11 tadyathA - bhA0 - paJcaviMzatiH kriyAH / tatre kriyApratyayA yathAsaGkhyaM pratyetavyAH / -samyaktva- mithyAtva-prayoga- samAdAne yapathAH kAyAdhikaraNa- pradoSaparitApana - prANAtipAtAH darzana-sparzana-pratyaya-samantAnupAtA'nA bhogAH svahasta - nisarga- vidAraNA- nayanA - navakAGkSA Arambha - parigraha-mAyA mithyAdarzanA'pratyAkhyAnakriyA iti // 6 // TI0 - paJcaviMzatiH kriyA indriyakaSAyAtrataiH indriyAdayazca AbhiH saGkIrNAH zuddhAzca parasparavyatikIrNAvyatikIrNarUpA ekAsravatvaM pratipadyante / paJcaviMzatirevAtmanaH sakaSAyakarmaNaH kriyArUpAH pariNAmAH, tatra teSu sAmparAyikakarmAsraveSu ime ye vakSyante lakSaNataH, kriyA eva pratyayaH - kAraNaM yeSAM sAmparAyikakarmAstravANAM te kriyApratyayAH- kriyAkAraNakAH yathAsaGkhyaM yena saGkhyAvizeSeNa kriyAH prasiddhAstadatra yathAsaGkhyamucyate, yathAsaGkhyaM yA yA saGkhyA kriyANAM pratyetavyA - vijJeyAH / tadyathetyanenodAharati tAn kriyAvizeSAn samyaktvamithyAtvetyAdi / imAH paJcaviMzatikriyAH sakaSAyasya kartuH sAmparAyikasya karmaNa AsravA bhavanti, yathAsambhavaM vyAkhyeyAH / tatra samyaktvakriyA - samyaktvakAraNam / samyaktvaM ca mohazuddhadalikAnubhavaH, prAyeNa tatpravRttA kriyA samyaktvapaJcaviMzateH kriyANAM kriyA - prazamasaMvega nirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNajIvAdipadArthavivecanam viSayA zraddhA jinasiddhagurUpAdhyAyayatijana yogya puSpadhUpapradIpacAmarAtapatranamaskaraNavastrAbharaNAnnapAnazayyAdAnAdyanekavaiyAvRtyAbhivyaGgayA ca samyaktva sadbhAvasaMvardhanapaTvI sadvedyabandhaheturdevAdijanmapratilambhakAraNam / ato viparItA mithyA For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 'svakriyA tattvArthA'zraddhAnalakSaNA / sA trividhA-abhigRhItA 1 anabhigRhItA ra saMdehataH 3 / tatrAbhigRhItA trayANAM triSaSTyadhikAnAM pravAdizatAnAm, anabhigRhItA'nabhyupagatadevatAvizeSANAM tattvArthazraddhAnaM, sandigdhaM mithyAtvaM pravacanoktamakSaramartha pAdaM vA stokamapyazraddadhAnasya bhAvato yad bhavati / / AtmAdhiSThitakAyAdivyApAraH prayogaH, tatra yogatrayakRtA ( taM ) pudgalAnAM grahaNaM prayogakriyA dhAvanavalanAdi: : kAyavyApAro vA, hiMsra paruSAnRtAdivAgvyApAro vA, abhidrohAbhimAnerSyAdivyApAro vA prayogakriyA // apUrvApUrvaviratipratyA mukhyamutpadyate yat tapakhinaH sA samAdAnakriyA / anye vyAcakSate - dvividhA samAdAnakriyA, samAdIyate yena viSayastat samAdAnam - indriyaM tasya ( sarvopaghAtakAri ) dezopaghAtakAri vA samAdAnakriyA / / IryApathakarmaNo yAti ( hi ? ) nimittabhUtA badhyamAnavedyamAnasya seryApathakriyA / atra ca kAzcit sAmparAyikakarmaNa AsravaH, kAzcicca na // kAyakriyA dvividhAH praduSTasya mithyAegemo yaH parAbhibhavAtmako vAGmanasa nirapekSaH sA tu parataH kAyakriyA, pramattasaMyatasyAnekakartavyatAsu bahuprakArA duSprayogakAyakriyA || adhikriyate yenAtmA durgatiprasthAnaM prati tadadhikaraNa - paropaghAtikUTagalapAzAdidravyajAtaM tadviSayA'dhikaraNakriyA / sA dvidhAnivartane saMyojane ca / tatra mUlottaraguNabhedAd dvidhA nivartane mUlaguNAdhikaraNakriyA paJcAnAmaudArikAdizarIrANAM nirvRttiH, uttaraguNanirvartanA pANipAdAdyavayavAnAM, athavA asi-zakti-tomarAdInAM mUlaguNanirvartanA, uttaraguNa nirvrtn| teSAmeva pAnojjvalIkaraNaparicArAdikA / saMyojanAdhikaraNakriyA tu viSagarahalAMkuTadhanuryantrAdInAm || prAdoSikI dvividhA- jIvAjIvadvaividhyAt / jIvaprAdoSikI tAvat putrakalatrAdisvaparajanaviSayA / ajIvaprAdoSikI tu krodhotpattinimittabhUta kaNTakazarkarAdiviSayA // paritApikA tu dvividhAparitApapradhAnA svaparaparitApapradhAnA - svapara paritA pajananI / tatra svadehaparitApakAriNI putrakalazrAdiviyoga duHkhabhArAdyatipIDitasyAtmanastADanazirassphoTanAdilakSaNA / paraparitApakAriNI putraziSyakalatrAditADanam || prANAtipAtakriyA'pi dvividhA - svaparavyApAdanabhedAt / atra svaprANAtipAtajananI girizikharaprapAtajvalanaprave rAjalapravezAstrapATanAdikA / paraprANAtipAtajananI tu mohalobhakrodhAviSTA prANavyaparopaNalakSaNA kriyate / atrApi vicintya paJcake sAmparAyikakarmaNa Asravo vaktavyaH // darzanakriyA dvidhA - jIvAjIvaviSayatvAt / tatra pramAdino nRpaniryANapravezaskandhAvArasannivezanaTanartakamalameSa vRSayuddhAdiSvAlo kanAdaro yaH sA jIvaviSayA dRzikriyA / devakulasabhAprapodakAzayatra pustAdyAlokanalakSaNA rAgArdracetaso'jIvaviSayA darzanakriyAH / sparzanakriyA dvividhA - jIvAjIvabhedAt / tatra jIvaspa - rzanakriyA yoSitpuruSanapuMsakAGgasparzanalakSaNA rAgadveSamohabhAjaH / ajIvasparzanakriyA mRgaromakutavapadRzATakanI lyupadhAnAdiviSayA || pratyayakriyA tu yadapUrvasya pApAdAnakAriNo'dhikaraNasyotprekSya svasvabuddhyA niSpAdanam // samantAnupAtakriyA strIpuruSa napuMsaka pazusampAtadeze upanIyavastutyAgaH / pramattasaMyatAnAM vA bhaktapAnAdike'nAcchAdite'nazyatyAjye samantAdanupAto For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJamAppa-TIkAlaGkRtam bhavati sampAtyasattvAnAm // anAbhogakriyA apratyavekSitApramArjite deze shriiropkrnnnikssepH|| svahastakriyA abhimAnArUSitacetasA'nyapuruSaprayatnanirvRtyA yA svahastena kriyte||cirkaalprvRttprdeshini pApArthe bhAvato yadanujJAnaM sA nisargakriyA parAcaritAprakAzanIyasAkyaprakAzIkaraNaM vidAraNakriyA / bhASAdvayAbhijJaHpuruSo yathaikaM vicArayati ahetpraNItAjJollaGghanena svamanISayA jIvitAdipadArthaprarUpaNaM (vaa)||svyN nayanakriyA anyaivo''nAyanaM svacchandato nynkriyaa|anvkaangkssaakriyaa dvidhaa-svprbhedtH| tatra svAnavakAGkSA jinokteSu kartavyavidhiSu pramAdavazavartitAnAdaraH, tathA cAnAdriyamANaH paramapi nAvakAGkSatIti praanvkaangkssaakriyeti|| bhUmyAdikAyopaghAtalakSaNA zuSkatRNAdicchedalekhanAdikA vA'pyArambhakriyA svprbhedtH|| bahUpAyArjanarakSaNamUrchAlakSaNA parigrahakriyA // mAyAkriyA tu mokSasAdhaneSu jJAnAdiSu mAyApradhAnasya pravRttiH viruddhaphalalipsayA mithyAdarzanamArgeNa santataprayANamanyaM sAdhayAmItyanumodamAnasya mithyAdarzanakriyA // saMyamavidhAtinaH kaSAyAdharIn pratyAkhyeyAn na pratyAcaSTa ityapratyAkhyAnakriyA / itizabdaH sAmparAyikakriyeyattAvadhAraNArthaH / evametAH kriyAH paJcaviMzatiH sthUlasthUlAkArA vistarabhItyA'vyAkhyAtAH sAmparAyikakarmahetavaH, kAzcit parasparataH kizcidbhedabhAjaH kAzcid viviktArthAH saGkapataH kAyavAGmanoduzcaritalakSaNAH sUkSmasUkSmatarabhUribhedA api bhASyakAreNa pradarzitAH samastakAyAdizcaritakalApasaGgrahAya, pravacanAbhijJena tu yuktyAgamAbhyAM vizeSya vyAkhyeyA iti // etat punarindriyAdinimittaM sAmparAyikaM karma banatA jIvAnAM kiM sarveSAM samAnaM bhavati, uta satIndriyAdimatve sAmparAyikakarmabandhabhAjA paraspareNa vizeSaH 1 / asti vizeSa: ca sapariNAmajanitaH / pariNAmo'nekarUpastadbhedAt karmabandhabheda ityaahsuutrm-tiivrmndjnyaataajnyaatbhaavviiryaadhikrnnvishessebhystdvishessH||6-7|| TI.-AzayapariNAmAnurUpyeNa kartRNAM bandhamAtrAH satsvindriyAdiSu nimitteSu prativiziSTA bhavanti niyamataH, na tulyAstadviparItA vA / kadAcit tulyapariNAmAnAM tulA api viSamapariNAmAnAmatulyAzcetyevamartha bhASyeNa prapazcayati bhA0-aiSAmakonacanvAriMzatsAmparAyikA(sravA) tInabandhavizeSANAM hetavaH bhAvAt mandabhAvAt jJAtabhAvAdajJAtabhAvAda vIryavizeSAdadhi karaNavizeSAca vizeSo bhavati-laghurlaghutarolaghutamastIvastI. batarastIvratama iti / tadvizeSAca bandhavizeSo bhavati // 7 // TI-eSAmekonacatvAriMzatsAmparAyikAsravANAmityAdi bhASyam / eSAmiti citArayati' iti ka-pAThaH; "vipratArayati' iti pratibhAti / 2 ' sAmparAyikAnAmeSA. ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 1 anantarasUtropanyastendriyAdisambandhamAcaSTe / kiyantaH punaste iti saGkhyayA nizcayArthamAhaekonacatvAriMzaditi / svazabdenaivoktatvAd bahutvasya na punarbahuvacanaM saGkhyAzabdAt / IryApathavyavacchedAyAha -- sAmparAyikAstravANAmiti / samparAyaH prayojanaM karmaiva nAnyat tasyAsravAH - pravezamArgAsteSAM vizeSo bhavatIti sambandhanIyam / kuta ityAha- tIvra bhAvAdityAdi / tIvrAdibhyaH kRtadvandvebhyaH / paJcamI hetau / bhAvo'pyadhikaraNavat pRthag vyAkhyeya ityAzaGkAyAM pratyekamabhisambandhaM darzayati - tIvrabhAvAt mandabhAvAt jJAtabhAvAdajJAta bhAvAditi / tIvra: - prakRSTo bhAvaH - pariNAmastasmAt tIvrabhAvAddhetoH karmabandhavizeSaH, sAtizayazca tIvrapariNAmaH, tadyathA - tIvrastItra tarastIvratamaH / kAraNabhedaca kAryabhedAnuvidhAyI / kAryaast kAraNa bhedamavagamayatIti, ataH pariNAmamAtrApekSayA AtmA karma banAti / tathA mandastIvaH svalpo bhAvastasmAcca karmabhedo'vazyaMbhAvI, svalpa evAntaraH pariNAmo yadA mRdurbhavati tadA karmabandho'pi svalpapariNAmApekSatvAnmRdureva bhavati, na jAtucit tIvrabhAvatulyo bandhaH / yathA siMhasya hanturgoghAtinazca samAne'pi prANAtipAte nivRtte'pi gaNitajaghanAbhiSTazravaNodbhUtaparitoSanirbharacetasaH kesarivyApAdinaH zauryAbhinivezAt pradIpitatIvra bhAvasya bahulaM bhavati karmabandhaH / sa cApi tIvro bhAvaH kadAcidadhimAtraH kadAcidadhimAtramadhyaH kadAcidadhimAtramRduH kadAcinmadhyAdhimAtraH kadAcinmadhyamaH kadAcinmadhyamRduH kadAcinmRdvadhimAtraH kadAcinmRdumadhyaH kadAcinmRduriti nAnAdhyavasAyApekSatvAt / itarasya tu sarvajana nindyasya dhikkArAdyupaghAtakavacanAkarNanApAracintodvRttasya kRte'pi karmaNi mandapariNateH svalpaH karmabandho bhavati / tathA jJAtabhAvAdajJAtabhAvAcceti / jJAtasya bhAvo jJAtabhAvaH / jJAtamasyAstIti arzaAdipAThAdeva jJAta AtmA, jJAnAd upayuktasya tasya yo bhAvaH -- pariNAmaH sa jJAtabhAvaH -- abhisandhAya prANAtipAtAdau pravRttiH, apara etadviparItaH sa khalvajJAtabhAvo'nabhisandhAya prANAtipAtakArItyatrApi pUrvavadeva karmabandhavizeSo draSTavyaH / yo hi mRgamevAbhisandhAya vyApAdayAmIti zilI - mukhakSepamAcarati, yatra sthANuM vidhyAmIti kRtAbhisaMdhi patriNamamuJcadvinipAtitazcAntarAlavartI tena patriNA mRgaH kapoto vA, tulyaprANAtipAtakriyayorapyanayornimittavizeSAd bandhavizeze'vaseyaH, prAcyasya prakRSTo bandhaH, pAzcAtyasyAnabhisandheH kaSAyAdipramAdavazavartinaH pUrva kAdalpaH karmabandhaH yasmAnna vinA rAgAt kSepaH zarasya saMbhavati, rAga pramAdaH / yata evamAha - ajJAnasaMzayamithyAjJAna rAgadvepasmRtyanavasthAnadharmAnAdarayoga duSpraNidhanamityaSTaprakAraH pramAdaH prakRSTakapAyalezyAvalAdhAnAjJAnaprabhavaH pauruSeyapariNAmasamutthAnaH kaTuvipAko narakapAtAhitasaMskAraH tIvrAdisAtizayaH madhyakaSAyalezyodayAlAdhAno madhyamamadhyatarA - dibhedaH pratanukapAlezyApariNatipramAdvalAdhiSThAnava (sanAvAsitvAnmandamandatarAdibhedaH / tathA vIryavizeSAdhikaraNavizeSAcceti / vIryAntarAtrakarmakSayopazamajA labdhiH vIryam , 1' cintoddhatasya' iti pAThaH / 14 For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sUtra 71 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam AtmanaH zaktiH sAmarthya mahAprANatA / tacca vajrarSabhanArAcasaMhananIyApekSameva tripRSThAdInAM saMrabdhasiMhapATanAdilakSaNam / siMhAdInAM ca madajalAvasekapicchilIkRtagaNDasthalamukhamahAvAraNAdividAraNAbhivyaktaM tasya vizeSaH-atizayastasmAd vIryavizeSAt karmabandhavizeSaH / atrApyadhimAtrAdibhedaprarUpaNA pUrvavat kaayo| mandaprANasya tu kRccheNa dhRto'pi na tAgutkarSavizeSo bhavati yAdRyo mahAprANasya, ato vIryAtizayaH karmabandhanimittamastIti / adhikriyate yenAtmA durgatiprasthAnaM pratyadhikaraNaM tannirvartanAsaMyojanAdibhedaM vakSyate / tavizeSAca tadatizayAt karmabandhAtizayaH / pratidivasameva hi nighRNamanaso nirbhayAH prANiprANavyApattaye mRSAsteyAdikRtavakrazrutIH sRjanti te cAdhikaraNa vizeSAH klezopAdAnaM prati prakarSavartinaH kUTagalayantrapAtrapAzadeya ityAdikAdadhikaraNavizeSAcca vizeSo bhavati bandhasyeti / ajJAtabhAvAca saMcetayatAM bhavati karmabandhastathA saptame'dhyAye vakSyAmaH // laghurityAdinA tIvrAnmandasyApakarma darzayati / tathA jJAtabhAvAdajJAtabhAvasya vIryAtizayAnmadhyamandavIryayoradhikaraNAtizayAcca madhyamandAdhikaraNavizeSayorapakarSo'vagantavyaH, tathA madhyamandapratidvandvinaH prakRSTasya pradarzanaM tIvrastIvratarastIvratama iti / tIvramandagrahaNAt madhyapatitasya madhyamabhAvasyApi grahaNam / madhyamo madhyamataro mdhymtmH| ete ca tIvamadhyamandAH prakarSApakarSavartitvAdadhimAtrAdibhedena bhittvA vyaakhyeyaaH| itizabdaH samastasAmparAyikakarmahetusaGgrahArthaH / tadvizeSAJca bandhavizeSo bhavatIti tadityanena tIvamadhyamandAH parAmRzyante / tIvrAdInAM vizeSastadvizeSastasmAt tadvizeSAd bandhavizeSa ityataH satISvapIndriyakaSAyAvatakriyAsu tIvramAvAdyapekSa eva karmabandhaH siddhaH // 7 // bhA0-atrAha-tIvramandAdayo bhAvA lokprtiitaaH| vIrya ca jIvasya kSAyopazAmakaH kSAyiko vA bhAva ityuktaM (a0 2, sU0 4-5) / athAdhikaraNaM kimiti / atrocyate TI0-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / atretyatikrAntasUtravyAkhyAnAvasAne paraHpraznayatyajAnAnaH--tIvramandAyo bhAvAH |aadigrhnnaat jnyaataajnyaatbhaavprigrhH| ete lokmtiitaaH| lokyata iti lokaH-prekSApUrvakArI ziSTajanaH, sAmAnyena vA rathyApuruSAdilokastasya pratItAstIvAdayaH prakarSApakarSAdilakSaNA iti, naiSAM lakSaNaM praSTavyaM vIrya cAtmano vIryAntarAyakarmakSayopazamaprayojanaH kSayaprayojano vA bhAvaH--Atmano bhavanaM pariNAmavizeSaH, zaktilakSaNa ityuktaMnizcitam / athAdhikaraNaM kiM tIvAdigocaratvAd vipratipattezcAdhikaraNaviSaya eva praznaH, prathamataraM vA'tisaMkSiptamuktamadhikaraNam , adhunA tadvistarArthinA tIvrAdibhAvaparijJAnAnantaramadhikaraNaM pRcchayate--kiMmvarUpamadhikaraNamiti / atrocyate ityAhAcAryaH / atra-adhikaraNasvarUpaprazna abhidhIyate teSAM tIvAdInAM [dvividhA / For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 adhikaraNasya vaividhyam sUtram-adhikaraNaM jIvAjIvAH // 6-8 // TI0-athavA yasmin sati trividhAsravapravRttistadadhikaraNamanirdhAritabhedam, atastadbhedanirdidhArayiSayedamAcaSTe-adhikaraNaM jIvAjIvAH // sAmparAyikakarmabandhaH prastutastasya viSaya Asravo'dhikaraNam / tIvrAdInAM jIvAjIvaviSayatvAt, jIvAnajIvAn vA viSayIkRtya sattvAH pravartante tIvrAdibhAvena / te ca jIvA ajIvA vA tIvrAdibhAvena bhavituH pariNanturAtmano viSayamupetAH sAmparAyikakarmabandhahetavo bhavantIti durgatiprasthAnanimittatvAdadhikaraNazabdavAcyAH / nanu cAdhikaraNikI kriyA prAgevaMvidhaivoktA, kimartha punaradhikaraNamucyate / caritArthatvAdanyataropadeza eva jyAyAniti, atrocyate / pUrvatra kriyAsahAyadravyAdAnamAvivakSayA kIrtitamAdhikaraNikyam , iha punraasvotkrssaapkrssopaadaansaamrthyaadnbhihitvishepkRtyaarthmidmucyte-jiivaajiivaaH| itretryogdvndvH| dvivacanaprasaGga iti cet tannaH / vyaktyA paryAyabhedasya vivakSitatvAditi, jIvAjIvAdhikaraNamityastu sUtre laghutvAdityucyate jIvAjIvAvevAdhikaraNamiti samAnAdhikaraNakalpasyetyAzaGkAyAM jIvAjIvadravyamAtrasampratIterAsravavizeSAbhAvaH syAt / Asravasya hi kriyAlakSaNasya jIvAH kAraNaM-nimittamiSyante // sa caivaM sati na sidhyatIti purAtana eva pAThaH sAdhIyAn / tasmAdAsravasyAtmapariNAmasya prayogalakSaNasya bAhyazcetano'cetano vA padArtha utpattau nimittamiti hiMsAdipariNAmo jIvAdhikaraNojIvAdhikaraNazcetyenamevArtha bhASyeNa sphuTayati bhA0-adhikaraNaM dvividham-dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaMca / tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi / zastraM ca dazavidham / bhAvAdhikaraNamaSTottarazatavidham / etadubhayaM jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca // 8 // TI-adhikaraNaM dvividhamityAdi bhASyam / durgatyadhikArAdadhikaraNam / taccai(ka)kazo dviprakAraM, jIvaviSayaM jIvA(dravyA )dhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca / ajIvaviSayamapi dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca / samuccayArthazvazabdaH / dravyamevAdhikaraNaM dravyAdhikaraNam / evaM bhAvAdhikaraNamapi / tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi / zastraM ca dazavidham / tatreti tayordravyabhAvAdhikaraNayordravyAdhikaraNaM tAvaducyate / chidyate yena parazuvAsIvyadhanAdinA tat chedanam / midyate yena mudgarakoNakAdinA tad bhedanam / AdigrahaNAt troTanavizasanodvandhanayantrAbhighAtAdi vakSyamANaM nirvartanAdisUtre / / nanu cAdigrahaNAdeva nAnAvidhazastrAntarbhAvo'pi dravyarUpatvAt kimartha bhedenopAdAnaM zastrasyeti ? / ucyate-saMkhyAvizeSanirdhAraNArtha dazaiva prakArAH zastrasyeti / cshbdo'vdhaarnnaarthH| dravyazastraM dazavidhameva parazvaidhadahanaviSalavanasnehakSArAmlAni anupayuktasya ca mnovaakaayaastryH| etena dravyAdhikaraNena jIvAjIvau viSayIkRtya sAmparAyikaM karma badhyate / tadyathA-pANipAdazirodharAdInAM parazvAdinA chedaH / aminA dahana 1' karaNatAyAM kasyetyAzaGkAyAM ' iti pratibhAti / 2 'idivahana. ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopakSabhAgya-TIkAlaGkRtam saMvanAnAm / viSeNa mAraNam / lavaNena pRthivyAdikAyAdhupaghAtaH / snehena ghRtatailAdinA belAmevopaghAtaH / kSAreNa sakalatvaGmAMsAdhavakatanam / amlenApyAranAlAdinA pRthivyAdi. kAyopaSAtaH / anupayuktasya ca kAyAdayo yAM ceSTAmabhinivartayanti tayA tayA karma vadhyata iti / atha bhAvAdhikaraNaM katiprakAramityAha-bhAvAdhikaraNamaSTottaraM zatam / mAva:vIvAdipariNAma AtmanaH, sa evAdhikaraNaM taccASTottarazatamedamaSTottarazataM bhedAnAmAgAmpanantaraM sUtreNa bhAvayipyata ityedubhayamAkhyAtaM yat prAk pRSTaM pareNa jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca, nAtaH paramanyo'dhikaraNabhedo'stIti // 8 // / sUtram tatra-AdyaM saMrambhasamArambhArambhakRtakAritAnumaMta kssaayvishesstrininishctushcaikshH||9|| rI0-tatretyanena sambandha sUcayati, tayorjIvAjIvAdhikaraNayoranantarasUtraprastuta yorjIvAdhikaraNaM tAvaducyate, Arya saMrambhasamArambhetyAdi sUtram // mA0-bhAcamiti sUtrakramaprAmANyAjjIvAdhikaraNamAha / tat samAsatamonikA triviSam / saMrambhaH 1 samArambhaH 2 ArambhaH 3 iti / bhedaprabhedAH - etat punarekazaH kAyavAGmanoyogavizeSAt trivirSa bhvti| - tadyathA-kAyasaMrambhaH vAksaMrammaH manaHsaMrambhaH, kAyasamAsamASAksamArambhaHmanaHsamArambhaH; kAyArambhaH vAgArambhaH manaArambha iti|| rI0-Adau bhavamAdyam / itizabdaH zabdapadArthakaH / kiMkRtaM punarAvatvaM kiMvA sadApamityAha-sUtrakramaprAmANyAjjIvAdhikaraNamAha / sUtrakramaH-sUtrAnupUrvI sUtrasabhiveza tattrAmANyAdApam / kiM tat ? jIvAdhikaraNamityAha suutrkaarH| tat jIvAdhikaraNaM samA sataH-saMkSepataH trividh-triprkaarm| prakAratrayapradarzanAyAha-saMrambhA saMrammAdInAM pyAcyA samArambha Arambha iti / tatra prANAtipAtAdisaMkalpAvezaH saMrammaH / tatsAdhanasanipAtajanitaparitApanAdilakSaNaH samArambhaH / prANAtipAvAdikriyAnivRttirArambhaH / etaditi jIvAdhikaraNaM parAmRzati / punaHzabdaH kriyAnyAi. spardhA sakada micaM saMrambhAdimedena jIvAdhikaraNaM midyate / ekaza ityekaikam / saMrammApikaraNAdi kAyavAGmanoyogAvazeSAt trividhaM bhavati / kAyAdayaH prAya vyAkhyAtasvarUpAH / kAyasaMrammAdhikaraNaM vAkUsaMrammAdhikaraNam, evaM samArambhArambhayorapi kAyAdibhedena patraividhyaM vAcyam / yogabhedena vikalpya saMrammAdInadhunA kriyAdvAreNa yogAn vikalpayati mA0-tadapyekazaH kRtakAritAnumatavizeSAt triviSa bhavati / tayathAkRtakAyasaMrambhaH kAritakAyasaMrambhaH anumatakAyasaMrambhaH, kRtavAksaMrambhaH kAritavAksaMrambhaH anumatavAksaMrambhaH kRtamanaHsaMrambhaH kAritamanaHsaMramamA 'mati- ispapi paatthH| For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 anumatamanaH saMrambhaH iti / evaM samArambhArambhAvapi / tadapi punarekazaH kaSAyavizeSAccaturvidham // TI0 - saMrambhaM kAyena karoti vAcA karoti manasA karotIti / evaM kArayatyapi vikalpatrayaM, tathA'numanyate ceti vikalpatrayameva / kRtavacanaM svatantrakartRpratipAdanArtham / kAritAbhidhAnaM prayojyaparatantrapradarzanArtham / anumativacanaM prayojakasya mAnasapariNAma pradarzanArtham / etadeva bhASyakAro darzayati - tadyathA - kRtakAyasaMrambha ityAdivacananavakena / yathAssaau kAyasaMrambhaH kRtakAritAnumatabhedena vikalpitaH, evaM samArambhArambha tvapi kRtakAritAnumatavikalpitau vAcyo / samArambhaM karoti samArambhaM kArayati samArambhamanumanyate kAye - netyAdirnavadhA vikalpanA / tathA''rambhaM karoti kArayati anumodate ceti navaiva vikalpA veditavyAH / tadapItyAdinA punazcaturdhA bhinatti / kRtakAyasaMrambhAdikaraNAdi punarekaikaM kaSAyavizeSAccaturvidhaM bhavati / kaSAyAH prAgabhihitalakSaNAH / sAmAnyena vizeSo bhedastadbhedAccaturvidhaM bhavati / bhA0--tadyathA - krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakRtakAyasaMrambhaH mAyAkRtakAsaMrambhaH lobhakRtakAyasaMrambhaH krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnakArita kAya saMrambhaH mAyAkAritakAya saMrambhaH lobhakAritakAya saMrambhaH krodhAnumatakAya saMrambhaH mAnAnumatakAya sarambha mAyAnumatakAyasaMrambhaH lobhAnumatakAyasaMrambhaH / evaM vAGmanoyogAbhyAmapi vaktavyam / tathA samArambhArambhau // TI0 - tadyathetyAdinA darzayati yathAbhihitalakSaNAn vikalpAn krodhakRtakAyasaMrambhaH / evaM mAnamAyAlobhakRtasaMrambha ityapi vAcyam / evaM krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnamAyAlobhakArita kAya saMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhAnumatakAya saMrambhaH mAnamAyAlo bhAnumatakAya saMrambha ityapi vAcyam / evaM vAGmanaH saMyogAbhyAmapi vaktavyamityatidezavAkyam / evamityuktaprakAreNa vAgyeogenApi krodhAdiviziSTena vAcyam / krodhakRtavAksaMrambhaH mAnamAyAlobhakRtavAksaMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhakAritavAksaMrambhaH mAnamAyAlobhakAritavAksaMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhAnumatavAksaMrambhaH mAnamAyAlobhAnumatavAksaMrambha ityapi vAcyam / evaM manoyogenApi krodhAdiviziSTena vikalpA etAvanto. vAcyAH / krodhakRtamanaH saMrambhaH mAnamAyAlo bhakRtamanaH saMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhakAritamanaHsaMrambhaH mAnamAyAlobhakAritamanaHsaMrambha ityapi vAcyam / krodhAnumatamanaH saMrambhaH mAnamAyA lobhAnumatamanaH saMrambha ityapi vAcyam / evamete SaTtriMzadbhedAH, tadyathA - krodhakatakAyasaMrambha ityAdinA granthena pratipAditAH / tathA samArambhArambhAviti atidezena samArambhasya SaTtriMzadbhedatvaM saMrambhavat pratipAdayati / krodhakRtakAyasamArambha ityevamatikrAntagranthaH 1'0 kalpena' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only ta Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam punarAvartanIyaH / tatazca dvitIyA SaTtriMzat labhyate / tathA krodhakAritakAyArambha ityapyabhyAvartamAne granthe SaT triMzadeva vikalpAnAM prApyate / evameSA SaTtriMzat triprakArA'pi piNDitA'STottaraM pariNAmazataM bhavatItyetadevopasaMjihIrSan darzayati--- bhA0 - tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenaikazaH SaT triMzadvikalpaM jIvAdhikarasya bhavati / trividhamapyaSTottarazatavikalpaM bhavatIti // vikalpasaGkhyA saMrambhaH saMkalpaH, paritApanayA bhavet samArambhaH / praNavastvArambhaH, trividho yogastato jJeyaH // 9 // 19 kRta kArita anumata * DI0 --tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenetyAdi yat prastutaM jIvAdhikaraNaM tadevaM samAsena - saMkSepeNa ekaikaM saMrambhAdhikaraNaM samArambhAdhikaraNaM ArambhAdhikaraNaM ca SaTtriMzadvikalpaM bhavati / trividhamapIti samuccaye'pizabdaH / tisro'pi SaTtriMzataH zatamaSTottaraM vikalpAnAM bhavatIti bhASyAnusAraNamavasAyaiva sUtra eva sphuTIkaraNAya punarucyate, saMrambhAdInAM kaSAyAvasAnAnAmAhitadvandvAnAM vizeSazabdena samAnAdhikaraNastatpuruSaH SaSThIsamAso vA pratyekaM vA vizeSazabdenAbhisaMbandhasAmarthyAt saMrambhAdivizeSai riti tRtIyAnupapattiH kriyAvAdipadArthAntarAbhAvAt, na vAkyazeSopapatteH praviza piNDImiti yathA tathehApi kriyApadAvadhAraNamekaikaM midyAt, ekamekaM trIMstrIn bhedAn kuryAditi vA, yogAdInAmAnupUrvyavacanaM pUrvApara vizeSaNatvAt / tasmAt krodhAdicatuSTayakRtakAritAnumatabhedAt kAyAdInAM saMrambhasamA- kRtakAritAdi yantram / rambhavizeSAH SaTtriMzad vikalpAH sphuTIkriyante yantreNa / uddhRtakrodhapa- kAya kaSAya riNAma AtmA karoti svayaM kAyena saMrambhamiti prathama vikalpaH / tathA AvirbhUtamAnapariNAma AtmA karoti svayaM kAyeneti dvitIyaH / tathopajAtamAyApariNatirAtmA karoti svayaM kAyena saMrambhamiti 12 12 12 tRtIyaH / tathA lobhakaSAyagrastaH karoti svayaM kAyena saMrambhamiti 36 36 36 caturthaH / evaM kRtena catvAro vikalpAH / kAritena catvAraH / anumatyApi catvAraH / ete dvAdaza kAyena lbdhaaH| tathA vAcA dvAdaza, manasA'pi dvAdaza, ete SaTtriMzat saMrambheNa labdhAH / tathA samArambheNApi SaTtriMzat, ArambheNApi SaTtriMzat, ityevamaSTottaraM vikalpazataM bhavati / kA punarbhAvanA 1 yoganimittaM hi karma badhyate " kAyavAGmanaH karma yogaH " ( a0 6, sU0 1 ) iti vacanAd, bandhasthitiH / kopAdikaSAyAJjanavazIkArAt svayaM karaNapariNatau satyAM kAritAnumatiparimANadvAreNa ca prANAtipAtAdisaMkalpa paritApanAvyApattayaH sAmparAyikakarmabandhahetavo bhavantIti pratipAditaM prAk / kAyAdayo vyastAH samastAtha bandhahetavaH / samastAstu pradhAnopasarjanatayA ca bandhahetava iti pratItam / evametajjIvAdhikaraNaM vikalpya bhAvanIyamiti // 9 // Y kAya bAkU * manaH 1 'sakaSAyaH' iti gha- pAThaH / 2 'ArambhaH prANibadhaH' iti gha- pAThaH / 3 ' NAmadvAreNa' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryAdhigamasUtram [anyAyaH 6 mA0-atrAha-athAjIvAdhikaraNaM kiMmiti 1 / anocyate___TI-atrAhetyAdinA sambandha pratipAdayati / atreti jIvAdhikaraNavyAkhyAnAvasAne paro'navabudhyamAna Aha-athAjIvAdhikaraNaM kimiti / athetyaanntryaarthH| jIvAdhikaraNAdanantaramajIvAdhikaraNaM prAk niradezi sUtrakAreNa tat kimiti-kiMsvarUpaM-kisvabhAvaM tata ? / itikaraNaH prazneyattApratipAdanArthaH / evaM prazne atrocyate ityAhAcAryaH / atra prazne'nurUpamuttaramabhidhIyatesUtram-nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dicaturditribhedAH param // 10 // rI-nirvartanAdayaH kRtadvandvA yathAkramaM kRtadvandvaireva nyAdibhiH samAnAdhikaraNA draSTavyAH / adhikaraNamityanuvartate, tat paramityanenAbhisambadhyate'jIvAdhikaraNaM, tannivate. 'nAdibhedAccaturdhA ajIvaviSayAn nirvartanAnikSepasaMyoganisargAn kurvana nirvartanAdInAM vyAkhyA rAgadveSavAnAtmA sAmparAyikaM karma banAti, nirvaya'mAnamajIvadravyam / nirvartanA nivartyamAnaprayojanA / 'nirvayeti bhAvasAdhano vA / sA dvidhA malottaraguNabhedAt / nikSipyate''sAviti nikSepaH-sthApyaH kazcidajIva ev| sa cturvigho'prtyvekssitaadibhedaat| bhAvasAdhano vaa| saMyojanaM saMyogaH ekatvIkaraNaM vA mizraNam / tad vedhA AhAropakaraNabhedAta, nisarjanaM nisargaH tyAgaH ujjhanam / tat tridhA kAyAdibhedAt / paravacanamanarthaka pUrvAdhavacanAt , asmin vA sati AdyavacanamanarthakaM arthApattisiddheritigheta tnn| antaraGgatApratipAdanArthatvAt Adyazabdasya bahiraGgatApratipAdanArthatvAcca parazabdasyeti viziSTArthapratipattihetutvAdubhayaM nyAyyamityamumevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-paramiti sUtrakramaprAmANyAdajIvAdhikaraNamAha / tat samAsatambaturvidham / tadyathA-nirvartanA nikSepaH saMyogo nisarga iti / TI-paraM bahiraGgam, itikaraNazabda: padArthakaH / prativiziSTapuruSapraNItasUtrakramasya pramANatvAt prN-bhirnggmprdhaanmjiivaadhikrnnmaah| jIvapariNAmo'bhyantaraGgastadAyattatvAta karmabandhasya, nimittamAtratvAd bahiraGgamajIvAdhikaraNam / iSTAbhidhAyI vA parazabdaH / prAyogikA vaisramA vA nirvartanAdayo'dhyavaseyAH / AyaM ca jIvaviSayatvAd bhAvAdhikaraNamuktaM phrmbndhheturmukhytH| idaM tu dravyAdhikaraNamucyate / param-amukhyaM nimittamAtratvAt / tadajIvAdhikaraNaM samAsataH-saMkSepataH catuSprakAraM bhavati / samAsagrahaNAnmRlottaraguNAdibhedaHzarIrAdiH zastrakalpazca vyAmaH mUkSmaprabheda ApAdito bhavati / / tadyayetyAdinA caturo vikaramAn svarUpataH paTati-nirvatenetyAdi / itikaraNo muulbhedeyttaaprtipaadnaarthH| prAg vyAkhyAtAH zabdanibhedadvAreNa nirvartanAdayaH / adhunA bhedadvAreNa svarUpakathanameSAM kriyate *SayA nirvartanAnikSepasaMyoganisAMni kurvan' iti ga-pAThaH / 1 nirvateveti' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraH 10.] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0--ta nirvartanAdhikaraNaM dvividham- mUlaguNanirvartanAdhikaraNamuttaraguNanirvartanAdhikaraNaM ca / tatra mUlaguNanirvartanA paJca zarIrANi vAGmanaH prANApAnAzca / uttaraguNanirvartanA kASThapustacitrakarmAdIni // TI0 - tatretyAdi / tatra teSu nirvartanAdiSu nirvartanA tAvad vyAkhyAyate / nirvartanaivAdhikaraNaM nirvartanAdhikaraNam / adhikaraNamiti samAnAdhikaraNaH, bhAvasAdhanapakSe SaSThItatpuruSaHnirvartanAyA adhikaraNam / evamanyatrApi yojyam / tad dvividhaM - dviprakAram / prakAradvayapradarzanArthamAha- mUlaguNetyAdi / cazabdaH samuccaye / mUlaM cAsau guNazca mUlaguNaH / mUlamAdyaM pratiSThA saMsthAnAkhyo guNo mUlaguNaH sa eva nirvartanAdhikaraNam / sa hi nirvRttaH san adhikaraNIbhavati karmapadhasya / tathA'GgopAGgasaMsthAnamRdvAditaikSNyAdiruttaraguNaH so'pi nirvRttaH sannadhikaraNIbhavati karmabandhasyottaraguNa eva nirvartanAdhikaraNam / tatra mUlaguNanirvartanA - pazca zarIrANItyatrAdhikaraNazabdo nodito bhASyakRtA lAghavaiSiNA / anukto'pi ca pratyAsattergamyate, ato mUlaguNanirvartanAdhikaraNam / audArikAdIni paJca zarIrANi / tAni ca dvitIyAdhyAye vyAkhyAtAni prakRtavastuni yojyante / audArikazarIravargaNAprAyogyadravyairnirmApitamaudArikazarIrasaMsthAnaM prathamasamayAdArabhya mUlaguNanirvartanAdhikaraNamAtmano bhavati, bandhanimittatvAt / uttaraguNanirvartanAdhikaraNamaudArikasyAGgopAGgasRjAkarNavedhAvayavasaMsthAnAdi / nirvartanAdhikaraNasya vaikriyasyApi vapuSaH svavargaNAprAyogyadravyanirmApitamAdisamayAdArabhya svarUpam saMsthAnaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam, asya tUttaraguNa nirvartanAdhikaraNamaGgopAGgakezadazananakhAdikagU, AhArakazarIrasyApi svavargaNAyogyapudgaladramyanirmApitaM saMsthAnaM mUlaguNa nirvartanAdhikaraNam, uttaraguNanirvartanAdhikaraNamaGgopAGgaHdi, kArmasaGghAtalakSaNasya kArmaNasyApi tadyogyadravyanirmApitasvasaMsthAnaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam, utta raguNanirvartanAdhikaraNamasya nAstyeva, taijasasyApyuSNalakSaNasyAzitapItapAvakazaktibhAjo labdhipratyayasya ca peranigrahAnugrahakAriNaH svavargaNAnirmApitasaMsthAnaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam, asyApyuttaraguNanirvartanA naivAstIti // vAGmanaH prANApAnAzceti / cazabdAnmUlaguNanirvartanAbhisaMbandhaH / vAGmanovargaNAyogyadravyanirmApitau vAGmanaH saMsthAnavizeSau mUlaguNanivartanAdhikaraNam / tathA prANApAna vargaNAyogya nirmApitau ucchAsa nizvAsAkArau mUlaguNa nirvartanAdhikaraNam / eSAmapyuttaraguNanirvartanA na sambhavatyeveti / mUlaguNanirvartanAdhikaraNa mitthaM vyAkhyAya prakArAntareNottaraguNanirvartanAmAcikhyAsurAha - kASThapustacitrakarmAdInIti / karmazabdaH pratyekamabhisambadhyate / tatra kASThakarma kuTTimapuruSAdInAM kRtiH, ata evottaraguNanirvartanocyate / prasiddhapuruSAdyAkRteH pratibimba nirvartanAdeva pustacitrakarmaNI api vAcyam / pustakarma sUtracIvarakAdigrathitakRtrimaputrakAdikaM, citrakarmAtyantaprasiddham / AdigrahaNAt lepyapatra 1' parito gRhAnu* ' iti saga-pAThaH / , 21 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvAryAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 chedhajalakarmabhUkarmaparigrahaH / zastramapyanekAkAramAkhyAtaM kRpANAdi / vadhasthAnatA mUlaguNanirvartanAdhikaraNaM, tIkSNatojjvalatAdyuttaraguNAdhikaraNamiti // adhunA nikSepAdhikaraNasvarUpanirdhAraNAyAha mA0-nikSepAdhikaraNaM caturvidham / tadyathA-apratyavekSitanikSepAdhikaraNa duSpramArjitanikSepAdhikaraNaM sahasAnikSepAdhikaraNaM anAbhoganikSepAdhikaraNamiti // TI-nikSepAdhikaraNaM caturvidhamityAdi / tadyathetyAdinA caturaH prkaaraanaadrshyti| apratyavekSite-cakSuSA'nirIkSite bhUpradeze nikSepyasya daNDakAdeH sthApanamadhikaraNaM, pratyavekSite'pi bhUpradeza duSpramArjite rajoharaNenApramArjite vA nikSepo'dhikaraNaM bhavati / supramArjitaM tvekatastririti / tadviparItaM duSpramArjitam / sahaseti zaktyabhAvAccetayato'pyapratyavekSitaduSpramArjitadeze nikSepo'dhikaraNasyetaro'pi sahasA nikSipataH, anAbhogo'tyantavismRtiH, nahIdaM smarati pratyavekSite supramArjite ca deze nikSeptavyam , tathAvidhasya nikSepo'dhikaraNamiti // idAnIM saMyogAdhikaraNadvaividhyamiti pradarzanAyAha bhA0-saMyogAdhikaraNaM vividham-bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNa upakaraNasaMyojanAdhikaraNaM c| TI-saMyogAdhikaraNaM vividhamityAdi / tatra bhaktamazanakhAdyasvAdhabhedAda vidhA / tasya saMyojanaM pAtre mukhe vA vyaJjanaguDopadaMzaphalazAkAdinA saha, tathA drAkSAdADimapAnakAdyapi prAsukajalAranAlAdi ca khaNDazarkarAmaricAdimiH, e[va]tadbhaktapAnasaMyojanAdhikaraNam , upakaraNasaMyojanAdhikaraNam / __ samprati nisargAdhikaraNatraividhyapratipAdanAyAha mA0--nisargAdhikaraNaM trividham-kAyanisargAdhikaraNaM vAnisargASikaraNaM manonisargAdhikaraNamiti // 10 // TI-nisargAdhikaraNamityAdi / kAyaH-zarIramaudArikAdibhedaM tasya nisargonyAyApetamujjhanamavidhinA svacchandata itiyAvat / zastrapATanAmijalapravezodvandhanAdimiH / vAco'pi tyAgaH-preraNaM zAstropadezAhate / manasazceti / atra bahiyApArApekSayA zarIrAdInAmajIvanisargAdhikaraNatvamuktam / jIvAdhikaraNe cAtmanaH parispando'ntaHpariNAmo yogH| mUlaguNanivartanAdhikaraNe'vasthAnamAtrameSAmiti vizeSaH // 10 // dezanizepA0' ityapi pAThaH / asya vyAkhyA kiM na kRteti praznaH / 3 'ca saMsthAna* ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-atrAha-uktaM bhavatA ( a0 6, sU0 5 ) sakaSAyAkaSAyayoryogaH sAmparAyikeryA pathayo rAsrava iti / sAmparAyikaM cASTavidhaM vakSyate ( a0 6, sU0 28 ) / tat kiM sarvasyAviziSTa Asrava Ahosvit prativizeSo'stIti / / atrocyate - satyapi yogatvAvizeSe prakRtiM prApyAsavavizeSo bhavati / tadyathA TI0 - atrAha-uktaM bhavatetyAdinA sambandhamAcaSTe / atra sAmAnyAsrava vicAre bhavatoktam / kimuktamiti uktasyAnuvAdaM karoti - sakaSAyAkaSAyayoryandhakayoryogaHkAyAdivyApAro yathAsaMkhyaM sAmparAyikeryApathayoH karmaNorAsravo bhavati / itizabda evazabdArthe / evamuktaM bhavateti / sAmparAyikaM cASTavidhaM jJAnAvaraNAdibhedenAbhidhAsyate karma jAtibhedena / evaM sati phalabhedadarzanAt sandehabIjasambhavaH / tasmAt praSTavyam - kiM sarvasya jJAnAvaraNAderaSTavidhasyApi kasyApi kAyAdiyogo'viziSTaH - sAmAnyalakSaNa Asrava Ahosvit prativizeSo - bhedaH karma prati kazcidastIti / itikaraNaM prazneyattAM darzayati / atrocyate ityAhAcAryaH / asti bheda iti saMgirAmahe / yogasAmAnyenAbhede bhavatyapi yogasAmAnyenaikarUpapudgalagrahaNe sati vakSyamANAsravavizeSaiH karmajAteH phalabhedaH, yathA AhAraH kazcidekarUpo'pi jagdhaH prApya jaTharaM rasa- rudhira - mAMsa- medo-majjA-sthi-zukra-malavizeSabhAvena pariNamate, tathaikaprayogacite'sya karmaNa Asravabhedasambhave sati aSTadhA pariNAmaH prakRrti prApyeti / prakRtiH - svabhAvaH / kiJcit karma jJAnAvaraNasvabhAvaM kiJcid darzanAvaraNasvabhAvaM ityevamaSTavidhamapi bhinnasvabhAvaM vakSyate, ataH prakRtimAzritya AsravabhedaH / tadyathetyanena tathAssravabhedaM prati prakRtiM pratyakSIkaroti / nApyakramanyastayostAvadAdyayoH prakRtyorAsravabhedaH / 23 sUtram - tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH / / 6-11 // - TI0 - pradoSAdayaH kRtadvandvA api tacchabdena saha vihitaSaSThItatpuruSasamAsAH sUtrakRtA nirdiSTAH / tayoH pradoSAdaya iti sAmAnyenAbhinirvRtte samAse pazcAdidamucyate - tayoriti kayoH pradoSAdaya AsravA ityAha- jJAnadarzanAvaraNayoriti / jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane, AvaraNam - AcchAdanaM jJAnadarzanAvaraNayoriti / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-- Asravo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSo nihnavo jJAnAvaraNIyakarmaNa mAtsaryam anantarAya AsAdanaM upaghAta iti jJAnAvaraNAsravA bhavanti / etairhi jJAnAvaraNakarma badhyate / evameva darzanAvaraNasyeti // 11 // AsravAH 1 'bharaNasyAkhavA' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 TI0 - Asravo jJAnasya jJAnavatAmityAdi bhASyam / uktalakSaNa Asravastamabhisambadhnan pradoSAdinA ekaikenaikavacanAt / tamevAha - Asrava iti / kasyAsravaH pradoSAdiH kiMviSayo veti zaGkAyAM sAmparAyikASTavidhakarmaprastAvAt prativiziSTAnupUrvIvyavasthAtazcAdyaprakRtimeva sambadhnAti - jJAnasyeti / jJAnasya sambandhinaH pradoSAdayo jJAnaviSayAstadAvaraNasya karmaNa AsravA bhavanti / jJAnaM cetanA AtmanaH svarUpaM iti / tatpratipipAdayiSayedamAha-etairhi jJAnAvaraNakarma badhyate / yasmAdetaiH karaNabhUtaiHadhyavasAyavizeSaiH pradoSAdibhirAtmanA svapariNAmaiH karma jJAnAvaraNAkhyaM badhyate upAdIyate gRhyate tasmAdeva AkhavA iti / evaM jJAnAvaraNAsravAnAkhyAya tattulyatvAd darzanAvaraNasyAtidezaM karoti - evameva darzanAvaraNasyeti / evamevetyanenAtidezaM pratipAdayati, yathA jJAnAvaraNasyAsravAH pradoSAdayastathA darzanAvaraNasyApi karmaNa eta evAsravA boddhavyAH / darzanaM cakSuracakSuravadhikevalabhedam | sAmAnyamAtropayogazcetanAdivizeSaH, tasyAvaraNaM navadhA, nidrAdayospi hi yathoktalakSaNAcakSurdarzanAdi vighAtakAritvAt tadAvaraNam, atrApyupaghAta iti / itizabdenAdyArthe nAlasyasvapanazIlatAnidrAdaraprANAtipAtAdayaH parigRhyante darzanAvaraNIyakarmaNa itizabdastu jJAnadarzanAvaraNayorAstra veyattApradarzanArthaH / evamuktena prakA reNa darzanasya darzanavatAM darzanasAdhanAnAM ca pradoSAdaya AlasyAdayazra darzanAvaraNasya AsravA bhavantIti pratipAditam // 11 // AsravAH 24 idAnImasadvedyasadvedyayorAstravAcintyante, yathA'nayoH karmaprakRtyorniyamenAyamAsravaka lApaH / tadyathA- duHkhazokAdibhirbhUtatratyanukampAdibhizca yathAkramamasadvedyasadvedyayorAstratrakalAposvagantavyaH sUtradvayena - sadvedyasyAsravAH asadvedyasyAsravAH sUtram -- duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadedyasya // 6-12 // sUtram - bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdi yoga: kSAntiH zaucamiti sadvedyasya // 6-13 // TI0--- duHkhAdayaH kRtadvandvAH SaDapyAsravA bhavantyasadvedanIyasya karmaNaH / bhUtavratyanukampAdayo'pi paJcAvihitadvandvAH sadanIyasya karmaNa AsravA draSTavyAH / tatra prathamasUtrabhASyam bhA0 - duHkhaM zokaH tApaH AkrandanaM vadhaH paridevanamityAtmasaMsthAni parasya kriyamANAni ubhayozca kriyamANAni asadedyasyAsravA bhavantIti // 12 // For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 sUtra 13 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-duHkhaM zokastApa ityAdi / tatra duHkhayatIti duHkha vadhalakSaNaM virodhidravyA taropanipAtAdabhimataviyogAniSTazravaNAdasavedyodayApannaH pIDAlakSaNaH duHkhAdInAM lakSaNAni pariNAma Atmano duHkhamityarthaH / anugrAhakasnehAdivyavacchede vailavya vizeSaH shokH| abhimatadravyaviyogAdipAribhAvyAdAvilAntaHkaraNasya tIvrAnuzayapariNAmastApaH / paritApasaMyuktAzrunipAtAGgavikArapracuravilApAdivyaktam Akrandanam / prANiprANaviyojanaM vadhaH kazAyabhighAtazca saMklezapravaNaH / svaparAnugrahanAthanamanukampAprAyaM paridevanam / zokAdayastu sarve duHkhajAtIyA eva, tathApi pRthagabhidhAnamakAri sUtrakAreNa, tadviSayAsaMkhyeyatve'pi katipayavizeSasambandhena tajjAtyAkhyAnAt / itizabda Adyarthe / AdigrahaNAca niranukampatvAvAhanaviheThanadamanabandhAGgopAGgavedanAsaMklezajananatIvAzubhapariNAmaprANivadhAdayaH parigRhyante / AtmA ca paracobhayaM ca teSu sthitAni duHkhAdInyAtmaparobhayasthAni / tad vivRNoti-AtmasthAnIti / svAtmani vartamAnAni yathoktalakSaNAni duHkhAdIni sarvajJapraNItAgamanirapekSANi asadvedyasya karmaNa AsravA bhavanti / videzvetanakarmaNo grahaNam / asaditi vedyate yat tadetadasavedyam, aprazastatvAt / tathA parasya kriyamANAni svAtmavyatiriktasya cetanAvataH padArthasyotpAdyamAnAni / etAnyeva duHkhAdIni svAtmaparayorapi kriyamANAnyasavedyasya karmaNa AsravA bhavantIti pUrva svAtmana eva duHkhAdyutpAdayanti zastrapATanA-'gnipraveza-bhRguprapAtAdinA, parasyaiva vA zastrAdinA duHkhAdyutpAdayantiubhayasthAni tu adhamaNesamavAye satyuttamarNasya tannirodhaparasya bhujikriyAnivRttAvubhayoH kSutkRta eva duHkhAdiH sambhavati // 12 // evamasadvedyAstravAn nirUpya sadvedyAsravanirUpaNArthamAha bhA0- sarvabhUtAnukampA agAriSvanagAriSu ca pratiSvanukampAvizeSo dAnaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamaH akAmanirjarA bAlatapoyogaH kSAntiH zaucamiti sadedyasyAsravA bhavanti // 13 // TI.-sarvabhUtAnukampetyAdi dvitIyasUtrabhASyam / sarvANi ca tAni bhUtAni ceti .. sarvabhUtAni, bhavanti abhUvana bhaviSyanti ca (iti bhUtAni) pRthivyaptejobhASyagatazabdAnAM 'vAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyAkhyAni teSu / anukampA dayA ghRNetya. narthAntaram / agAraM-gehaM khaMNDaNIpepaNIcullayudakumbhamArjanIvyApAra1'bAdhAlakSaNaM ' iti Ga-pAThaH / 2 ' dayApekSaH' iti Ga-pAThaH / 3 'bandhaH' iti hu-pAThaH / 5 ' cetana mAcarataH' iti Ga-pAThaH / 5 'tapo yogaH' ityapi saMbhavati / - vicAryatAm-"khaNDanI peSaNI cullI, jalakumbhaH pramArjanI / paJca sanA gRhasthasya, tena svarga na gacchati // 1 // " vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 taccArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 yogaH anivRttAnAM vA kAryaTikAdInAM gRhasthaliGgabhAjAmAcAro'gArazabdavAcyaH, tadyogAdagAriNasteSvagAriSu, gRhastheSvityarthaH / tadviparItA anagArAH kutazcit pApasthAnAnnivRttAH kutazcinna nivRttAH sarve pAkhaNDinaH zrAvakAH sarvArambhavyAvRttibhAjo vA yatayasteSu cAnagAriSu prANAtipAtAdinivRttitratasampanneSu anukampAvizeSaH - prakRSTAnukampA atizayavatI / yat teSu dAnaM bhaktapAnavastra pAtrAzrayAderdInAnAthavanIyakAdiSu agAriSvanagAreSu ca jJAnaderzanAcaraNasampanneSu tvekAntakarmanirjarAphalaM ca bhavati / athavA'nugraha buddhyA''rdrIkRtacetasaH parapIDAmAtbhasaMsthAmiva kurvato'nukampanamanukampA / svasya parAnugrahAbhiprAyeNAtisargo dAnam / raJjanAda rAgaH -saMjvalanalobhAdikaSAyAH tatsahavartI sarAgaH / saMyamanaM saMyamaH - prANivadhA gruparatiH / sarAgasya saMyamaH sarAgasaMyamaH / mUlaguNottaraguNasampallobhAdyubhayabhAja itiyAvat / saMyamAsaMyamaH sthUlaprANAtipAtAdinivRttiH aNuvrata guNatrata zikSAtrata vikalpA / vipayAnarthanivRttimAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAdupabhogAdinirodhaH akAmanirjarA, akAmasya-anicchato nirjaraNaM - pApaparizATaH puNyapudgalopacayazca, paravazasya cAmaraNamakAmanirjarAyuSaH parikSayaH / mithyAjJAnoparaktAzayA bAlAH zizava iva hitAhitaprAptiparihAravimukhAH tapo jalAnalapreveze hinI sAdhana girizikharabhRguprapAtAdilakSaNaM tena tAdRzA tapasA bAlAnAM yogo bAlasambandhitvAd vA tapo'pi bAlaM tena bAlatapasA yogo bAlatapoyogaH / athavA bAlaM tapo yeSAM te bAlatapasaH / lokAbhimataniravadyakriyAnuSThAnaM yogaH / daNDabhAvanivRttyarthaM yogAbhidhAnam / dharmapraNidhAnAt krodhanivRttirmanovAkkAyaiH kSAntiH, krodhakaSAyodaya nirodhaH uditasya vA kathaJcid vaiphalyApAdanam / kSamA sahanaM, kSamerudito daivAdikasya kSAntiH, anyasya tu kSamaiva / lobhakaSAya vizeSANAmuparamaH zaucam / sa hi kaSAyastRSNAlakSaNa Antaro malastatprakSAlane zaucaM raktasyAtmavAsasaH santoSavAriNA vimalatApAdanaM, niruddhavAkkAyamano'kuzalapravRttezvaraNaM tapo'nuSThAyinaH prAyo nirjarAphalam, tadekadezAnuSThAyinastu sadvedyAsravaH / tathA dravyazaucaM snehagandhalepApakarSalakSaNaM prAsukajalAdinA kriyamANamAsravaH sadyasya bhUyasA jAyate / itizabdaH prakArArtha Adyartho vA / dharmAnurAgaH 'dhaniSevaNazIlavrata pauSadhopavAsaratitapo'nuSThAnabAlavRddhatapasviglAnavaiyAvRttyAnuSThAnadharmAcArya mAtRpitRbhakti siddhacaityapUjAzubha pariNAmAca sadedyasyAsravA bhavantIti // 13 // sadvedhasyAnye'pyAsravAH evamabhidhAya sadasatprakArasya vedanIyakarmaNa upAdAnahetUnadhunA darzanacAritramohabhAjo mohanIyasya saMsArapaddhatilatAbIja syAtmalAbhahetava ucyante 1' darzanacaraNa ' iti Ga-pAThaH / 2 'praveze'minIsAdhana giri 0 ' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtraM 14 ] 27 sUtram -- kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdI darzanamohasya // 6-14 // bhA0- bhagavatAM paramarSINAM kevalinAmarhatproktasya ca sAGgodarzanamohasyAstravAH pAGgasya zrutasya cAturvarNasya saGghasya paJcamahAvrata sAdhanasya dharmasya caturvidhAnAM ca devAnAmavarNavAdI darzanamohasyAsravA iti // 14 // TI0 - bhagavatAmityAdi bhASyam / SaNNAmarthAdInAM bhagAbhidhAnAt tadyogAd bhagavantaH teSAM bhagavatAmiti / arthAdayo nRpairapi sambhavantIti tad vyavacchedAyAha - paramarSINAmiti / prakRSTA RSayaH samyagdarzanajJAnAcaraNasampannAH te cAkevalino'pi bhavantIti, ataH halinAmityAha / sakalajJAnAvaraNakSayasamudbhUtaH samastajJeya viSayo'vabodhaH sAkSAtparicchedI cetanAparyAyaH kevalaM tallAbhAt kevalinastepAmavarNaH rAgadveSamohasamAvezAdasaddbhUtadoSodbhAvanaM satyavAkprayogo vA nindAprakhyApanaM vA vadanaM vA doSabhASaNamavarNasya kevalino'varNabAdaH vAdo'varNavAdaH / tadyathA - 1 - digambaratvAd vigatatrapAH kramopayogabhAjaH samavasaraNabhUmAvaSkAyabhUmyArambhAnumodinaH sarvopAyanipuNA api duSkadurupacAramArgopadarzina ityAdyavarNodbhAsanam / tasvArthazraddhAnalakSaNaM darzanaM tat moddayati-AcchAdayatIti darzanamohastasyAsravo bhavati, mithyAtvAderityarthaH / ArhantyanAmakarmodayAdarhantaHtIrthakarAstaiH proktaM-prakarSeNopadiSTaM aviparItaM yathAvasthitajJeyAnusAri zrutam / kAraNe kAryo-. pacAraM kRtvA proktamityuktam / cazabdaH samuccaye / aGgAni dvAdazAcArAdIni dRSTivAdAntAni upAGgAnyaupapAtikaprabhRtInyaGgArthAnuvAdIni / sahAGgopAGgairvartata iti sAGgopAGgam / tasya ca zrutasya-pravacanasyAvarNaprakhyApanaM avidagdhaprAkRtabhASAnibaddhaM zrutasyAvarNavAdaH vratakAyaprAyazcittapramAdopadeza punaruktatAbahulaM kutsitApavAdaprAyamityevamAdyavarNodbhAsanaM zrutajJAnasyeti / catvAro varNAH sAdhusaMyatI (sAdhI)zrAvakazrAvikAkhyAH / varNyanta iti varNA- bhedAsteSu caturSu varNeSu bhavadhAturvargaH saGgho - gaNaH / athavA samyaktva-jJAna- saMvara-tapAMsi catvAro varNA- guNAstadbhavazvAturvargaH, caturNAM varNAtAmayaM cAturvarNaH saGghaH, na tu sugataziSyANAM bhautAnAM vA / tasya caturvidhasya saGghasyAvarNa: / sAdhavastAvat sacittAdyAbhavadvyavahAraparAyaNAH paripelavacAsaMyatAdInAmavarNavAdaH hyazaucAcArAH janmAntarakRtakarmodayajanita kezolluzca nAtApana duHkhAnubhavinaH kalahakAriNo'sahiSNavaH prAgadattadAnAH bhUyo'pi duHkhitA eva bhaviSyantItyavarNodbhAvanam / evameva ca saMyatInAmavarNa bhASaNam / tathA zrAvaka zrAvikA - NAmapi nindanamanekaprakAram-na snAnaM dharmArthameSAm, na ca dvijAtibhyo dAna, naM prapAdikaraNam, harikezakalpAH khalvetaM, gozRGgameSAM gehAGgagadvAri nikhAyatAmityAdyavarNaprakAzanam / For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 6 sAmAnyena vA saGghasyAvargakhyApanam / kAkabhRgAlasArameyAnAmapi samudAyaH saGgha evocyate / tena saGgho'gauravAspadam / yaccAbhidhIyate-tIrthakarAnantaratvAt saGghaH saparyAhastadapi svamanISAparikalpanamAtramityAdyavarNodbhAvanam / tathA paJcamahAvratasAdhanasya dharmasyAvarNabhASaNaM, paJcasaMkhyAparicchinnAni mahAnti vratAnyaNuvratApekSayaH jAyante tAni sAdhanamasya dharmasya pazcamahAvratasAdhanaH, manovAkAyaiH kRtakAritAnumatibhizva prANivadhAdinivRttayo mahAvratAni, rajanibhojanAdhAkarmAdyazeSottaraguNAkSepo mahAvrataireva, ataH kSamAderdazalakSaNakasya dharmasyAvarNavAdo darzanamohasyAsravaH, na pazuvizasanAderdhAbhAsasya, mAyAsunupraNItasya cArambhakasya / kaH punastasyApavAdaH abhyudayApavargaheturdharmo na pratyakSAdinA pramANena viSayIkriyate / ne cAspramANako'stIti vaktuM pAryate / na ca pudgalA dharmazabdavAcyAH pudgalatvAdeva / nApyAtmapariNAmo dharmaH AtmazabdapariNAmavAcyatvAt krodhAdipariNAmavadityAdyavarNabhASaNam / caturvidhAnAMca devaanaamvrnnvaadH| catasro vidhA yeSAM te caturvidhAH-bhavanapati-vyantara-jyotiSika-vaimAnikAH / cazabdaH samuccayArthaH / teSAM cAvarNavAdo darzanamohasyAsravaH / parasparapravIcArAH khalu devAH SaNDhavat / apare balavanto'lpabalaM devamapyabhiyujya maithunamAsevante devAnAmavarNavAdaH stabdhalocanapuTAstathA'tyantAsadbhUtadoSaprakhyApanazukrazoNitavalyupahArA zino devaaH| ahalyAyai jAra indraH kRtabhagasahasraH chAtraidherSita ityAdyaziSTavyavahArAvaghoSaNaM devAnAmavarNavAdaH / itizabdenAdyarthena tIvramithyAtvapariNAmonmArgadezanadhAmikajanatAsaMdUSaNasarvatrasiddhadevAnarthAbhinivezAsamIkSitakAritAsaMyatapUjAprayogA darzanamohasya saMsArapariddhimUlanimittasyAnantasaMsArAnubandhino mithyAtvasyAsravA draSTavyAH // 14 // atha cAritramohanIyasya ka Asrava ityucyatesUtram-kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 6-15 // mA0-kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasyAsravo bhavati // 15 // TI0-kaSAyAH-kopAdayaH teSAmuditiH udayaH sa nimittatvenApadizyate / asya kopAdeH kaSAyasya tIvrA:-prakRSTAH pariNAmA-Atmano'vasthAvizeSAH zabdAdi viSayeSu gAyamIAla - tvamanRtavAditvaM vakratA paradAraratipriyatA strIvedavandhahetavaH, RjusamA... cAratA madakrodhakaSAyAdinA svadAraratipriyatA anIAlutvaM puruSavedava ndhahetavaH, tIvrakrodhAdinA pazUnAM vadhakSaNanamuNDanaratitvaM strIpuruSedhvanaGgasevanazIlatA zIlavataguNadhAriNaH pApaNDayoSitsavyabhicArakAritA tIvra viSayAnubandhitA ca napuMsakabandhahetavaH, utprAsanadInAbhilASitAkandarpopahAsanabahupralApahAsazIlatA hAsya 'yadvA'bhi0 ' iti k-paatthH| 2' tathA ' iti i-paatthH| 3 snAtraiSita' iti ka-sa-pAThaH / .bhanyakopAdeH' iti Ga-pAThaH / sItA nokaSAya For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16] 29 vedanIyasyAsravaH, svazokotpAdazocanaparaduHkha niSkAraNazokamUkatAbhinanditA zokavedanIyasya, vicitra parikrIDanapara cittAvarjana bahuvidharamaNapIDAbhAvadezAdyautsukyaprItisaJjananAdIni rativedanIyasya, pararAjaprAdurbhAvanarativinAzapApazIlatAkuzalakriyAprotsAhanAsteyAdayastvarativedanIyasya, svayaMbhayapariNAma bhayotpAdana nirdayatvatrAsanAdIni bhayasya, saddharmaprasaktacaturvarNakuzalakriyAcArapravaNajugupsAparivAdanazIlatvAdayo jugupsAyA AsravA bhavanti // svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam kaSAyodaya / dityAdi bhASyam / kaSaH - saMsAraH karma vA tasya AyAsteSAmudayo - vipAkastasmAt kAraNabhUtAd yastItraH - prakarSaprApta Atmano - bhavituH pariNAmacAritramohasyAsravo bhavati / tadyathA -- paramadhArmikANAM sAdhUnAM garhaNayA dharmAbhimukhAnAM ca vighnakAritayA dezaviratijanAntarAyakaraNena madhumadyagAMsAviratiguNadarzanena cAritraguNasandUSaNenAcAritradarzanena parasya kaSAyanokaSAyodIraNena caraNaguNopaghAtakArikapAyanokapAya vedanIyaM cArimohaM banAtIti // 15 // athAyuzcatuSTayasya yathAyathaM ka Atrevakrama iti pRSTe brUmaH - caturNAmAdyasya niyatakAla pAkasya sUtram -- bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 6-16 // bhA0--bahArambhatA bahuparigrahatA ca nArakasyAyuSa Asravo bhavati // 16 // TI0 - bahuH - vipulaH - prabhUtaH ArambhaNamArambhaH - prANiprANavyaparopaNaM anavaratakhaNDanIpeSaNI cullayudakumbhapramArjanI vyApAro vA / bahuvAsAvArambhatha bahArambhaH / parigrahaNaM parigrahaH - mUrcchA-gA - mamatvamAntareSu zarIrAdiSu brAhyeSu ca vastuSu kSetra vAstu hiraNyasuvarNAdiSu snehaH / bahuzcAsau parigrahazca bahuparigrahaH tayorbrahArambhaparigrahayorbhAvo bahArambhaparigrahatvam tathA pariNAma AtmanaH / cazabdaH samucitau / tAmeva bhASyeNa darzayati / bhAvapratyayaM ca pratyekamabhisambadhnAti - bahArambhatA bahuparigrahatA ceti / narakAH pApaka savAnAmadhivAsA anAdikAlaprasiddhAsteSu bhavA nArakAsteSAM nArakANAM yadAyuH - jIvanaM tasyAsravo bhavati / teSu nArakeSu vA bhave yadAyuriti sambandhaH / apare bruvate - bahArambhAH parigrahA yasyAsau baddArambhaparigrahastadbhAvo bahArambhaparigrahatvam / cazabdAdAgamoktaM ca kAraNadvayamabhisambadhnAti / kugapAhArAbhyavahAritvamasakRt pazcendriya savabahvArambhaparigrahatAyA vyApAdazcetyasmin pakSe bhASyaM na samyag gamitaM syAt / apare vyAcavyAkhyAntaram kSate - bahArambhaparigrahatvaM cazabdAt kaSAyodayAt tIvrapariNAmazcAnukRSyate / evameva baddArambhaparigrahakuNapAhArapazcendriyavadhA AsevitA bhA 1' bhAdhavA iti' iti pAThaH / 2 ' sambadhyate ' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 6 vato bahulIkRtA nArakAyuSa AsravAH / eta eva prapaJcyamAnA bhedamane pratipadyante, mithyAdRSTayA zreSThAcAratA girirAjizailastambhakIcakaDaGgagranthikRmirAgasadRzakopAdikaSAyatA paraparitApakarapraNidhAnavadhabandhanAbhinivezAnRtavacanaprasvAdanAviratAviratamaithunopasevAsthiravairAvazendriyaniranugrahasvAbhAvyakRSNalezyApariNAmaraudradhyAnAnyAsravaprapaJco nArakasyAyuSaH // 16 // ukto nArakasyAyuSo hetustatsamanantaraM tairyagyonyAyuSa ucyate sUtram-mAyA tairyagyonasya // 6-17 // bhA0-mAyA tairyagyonasyAyuSa Asravo bhavati // 17 // TI0-mAyA zAThayaM vakratA manovAkAyikI ca kaMkuNagranthitulyA / tiryaJcaHpRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyAH nArakamanuSyadevavarjAsteSAM yonistiryagyoniH, yoniH-utpattisthAnaM,tatra bhavaM tairyagyonamAyustasyAsravo jAyate / mAyA mithyAtvAvaSTambhAdharmadezanArambhaparigrahakUTakamenIlakApotalezyApariNAmAtedhyAnonmArgaprajJApanAmArgapraNAzasAticAravratazIlatAca vasudhArAjisadRzakopAdyalpArambhasahAyA, prAdhAnyakhyApanAyaikAkinyAH khalu mAyAyAH kRtaM grahaNaM sUtrakAreNa, spaSTIkRtamevamAcakSANeneti // 17 // uktastairyagyonAyuSa AsravaH / atha manujAyuSa AsravaH ka ityatrocyatesUtram-alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 6-18 // bhA0-alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamAdevAjevaM ca mAnuSasyAyuSa Asravo bhavati // 18 // TI0-ArambhaparigrahAvuktalakSaNau / alpaH-stokaH / alpArambhaparigrahayorbhAvaH alpArambhaparigrahatvam / Atmano mandapariNAmatA Arambhe parigrahe ca, svabhAvaH-sahajodharmaH sahaja mArdavaM na tu kRtrimam / prakRtyaiva jAtikularUpabalalAbhabuddhivAllabhyakazrutasthAneSu gavarahitaH mRdorbhAvaH mArdavaM--mRdutA / tathA sahajamArjavamRjo vo yathAvasthitamanovAkAyaviSayavakratAtyAgaH / cazabdaH kAraNAntarasamucitau / etadeva bhASyeNa spaSTayati-alpArambhaparigrahatvamityAdinA / alpArambhatvam-alpaprANAtipAtAdyanuSThAyitvam , alpaparigrahatvam-alpecchatA, zabdAdiviSayA vA'lparAgatA, svabhAvamArdavaM svabhAvajaiva bhadratA, svabhAvArjavaM prakRtyaivarjutA / cazabdAnmithyAdarzanAtivinItatvaM, sukhaprajJApanIyatA vAlukArAjisadRzaropatA svAgatAdhabhilASitA svabhAvamadhuratA lokayAtrAnugrahaudAsInyagurudevatAbhipUjA saMvibhAgazIlatA kApotalezyApariNAmaH dharmadhyAnadhyAyitA madhyamapariNAmatA ca manuSyasyAyuSa Asravo bhavatIti // 18 // 'dRSTayAzleSTAvAratA' iti g-paatthH| 2 'kRNaggaM (2) vikalpA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 19-20 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam kimeta evAsravA nArakAdInAmapyanye'pi santi / santItyAha sUtram-niHzIlavatatvaM sarveSAm // 6-19 / / bhA0-niHzIlatatvaM ca sarveSAM nArakatairyagyonamAnuSANAmAyuSAmAsraSo bhavati / yathoktAni ca // 19 // TI-ni abhAvavacanaH, zIlam-uttaraguNasampat tadabhAvAnniHzIlaH,prANAtipAtAdinivRttivratAni tadrahito nivetaH |bhaavprtyyH pratyekamabhisambadhyate / niHzIlatvaM nitatvaM ca sarveSAM nArakataiyagyonamAnuSANAM yadAyustasyAsravo bhavati / cazabdAt pUrvoktahetukalApo'pekSyate / etadeva bhASyeNa sphuTayati-niHzIlavatatvaM cetyAdinA / zIlavatayorbhAvaH zIlavatatvam-AtmanastathAvidhaH pariNAmaH tadabhAvo niHzIlavatatvam / sarveSAmityavizeSaprasaGge'bhihitAnyeva sambaninnAha / nArakatairyagyonimAnuSANAmAyuSAmAsravo bhavati / nArakAditrayAyuSAmeSa cAsravaH, yathoktAni ceti cazabdaM vyAcaSTe-yathA yasya nArakAdizyAyuSasya padam (?) uktAni baDhUvArambhaparigrahA mAyA'lpArambhaparigrahakhabhAvamArdavArjavakAraNAnIti // 19 // ___ atha devamapyAyuH sarvazabdena kiM nAkSipyate ? / bhogabhUmijAstu manujA yoSito vA mithyAdRSTayo niHzIlavratA api mRtvA deveSUtpadyante, na khalu teSAmaNuvratamahAvratabAlatapo'kAmanirjarAsamyagdarzanAnAM kazcidevAyuSo heturasti, atha ca maraNAnantaraM devabhUyamAsAdayantItyavazyatayA kazcid devAyuSa Asravo vAcyaH / sa ca nAnyo niHzIlavatatvAditi / te hi zIlavratarahitAH prANAtipAtAdiSu na pravRttA na nivRttAstato madhyavartinA sUtreNAvazyaM devAyurapekSyameva, evaMvidhaM ca bhASyaM nAsti, ato viduSopakalpavyAkhyA yathAgamaM kAryeti // bhA0-atha devasyAyuSaH ka Asrava iti / atrocyate TI-athetyAdi sambandhagranthaH / Asravo'dhikRtasUtranArakatairyagyonamAnuSAyuSAmAsravo'bhihitaH, anantaraM daivasyAyuSo vAcyaH, tatrAnantaryamathazabdena pratipAdayati-devAnAmidaM devamAyustasya ka AsravaH 1 itikaraNaH praznaparisamApteravadyotakaH / atra-pRSTe'bhidhIyatesUtram-sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya // 6-20 // bhA0-saMyamo virativratamityanarthAntaram / hiMsAnRtasteyApramaparigrahebhyo virativratamiti vakSyate ( a0 7, sU0 1) // , 'spaSTayati' iti Ga-pAThaH / 2 'pradaM ' iti k-paatthH| 3 . *payujya vyAkhyA ' iti -pAThaH / For Personal & Private Use Only For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 TI-sarAgasaMyamAdayazcatvAraH kRtadvandvAH sUtreNopAttAste khalvamI daivasyAyuSa AsravA bhavanti, prAk tena bhASyakAreNopanyastA eva, na vyAkhyAtAH sadvedyAsravaprastAve / adhunAtu svayameva prapaJcatovyAcaSTe--saMyamo virativratamityAdinA bhASyeNa / sampUrvAdyame vasAdhanam / saMyamanaM saMyamaH-samyagjJAnapUrvikA viratiH-prANAtipAtAdipApasthAnebhyo nivRttiH| niyamo vratamityanAntaram / rAgaH-saMjvalanakapAyastatsahavartI sarAgastasya saMyamaH sraagsNymH| itikaraNo niymnivRttyaaynekpryaayoplkssnnaarthH| anarthAntaramityanenaikArthAbhidhAyitvaM sUcayati payoyazabdAnAm / katiprakAraM punastad vrataM kiMlakSaNaM ceti pRSTe idmaah-hiNsaanRtetyaadi| hiMsAdayaH paJca kRtadvandvAH paJcamIbahuvacanena nirdiSTAH / paJcamI ca virAmArthAnAM prayoge'bhihitA / hiMsAdibhyo viramaNaM yat tad vratamityevaM vakSyate--vyAkhyAsyate saptamAdhyAyAdau / itizabda evamityasyArthe / evameSa sarAgasaMyamo daivasyAyuSa Asravo bhavati // ___bhA0-saMyamAsaMyamo dezaviratiraNuvratamityanAntaram / dezasarvato'NumahatI ityapi vakSyate ( a0 7, sU0 2) // akAmanirjarA parAdhInatayA'nurodhAcAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca / / bAlatapaH / bAlo mUDha ityanarthAntaram / tasya tapo baaltpH| taccAgnipravezamarutprapAtajalapravezAdi / tadevaM sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAdIni ca devasyAyuSa AsravA bhavantIti // 20 // TI.-saMyamAsaMyamaH kutazcita kenacidAkAreNa nivRttiH kacit pravRttiH, sthUlapANiviSayasaMkalpakRtaprANavyaparopaNanivRttimeva pratijAnIte gehI, na tvArambhajaprANiprANavyaparopaNavirame'pi saMgirate / tasyaivaMvidhasya saMyamAsaMyamasya paryAyAnAcaSTe-dezaviratiraNuvratamityanarthAntaram / sampUrNa prANAtipAtAyekadezo dezaH sthUlAt prANAtipAtAd viramaNe sati / evamanyatrApi draSTavyam / prapaJcastu vakSyate saptamAdhyAye / aNu ca tad vrataM ca aNuvratam / aNu-stokaM dezanivRttivratam / itikrnnenaagaaridhrmaadipryaayaakssepH| etacca kimihaiva sakalaM vyAkhyAyate ? netyAha-dezasarvata ityAdi / dezato virAtiraNuvrata sarvato viratirmahAvratam / evaM vakSyatebhaNiSyate saptame'dhyAye eva / saMkSepatazcaiva daivAyuSaH saMyamAsaMyama AsravaH / kAma icchA prekSApUrvakAritA tadarthopayogabhAjo yA nirjarA sA kaamnirjraa| nirjarA-karmapudgalaparihANiH, na kAmanirjarA akAmanirjarA, anabhilaSato'cintayata eva karma pudgalaparizATaH / sA ca parAdhInatayA'nurodhAcAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca / akuzalaM dhAvanavalganaplavanalaGghanAvarohaNakUrdanasphoTanAdi, tat tu balavatA gRhIto nigaDAdisaMyataH kartumasamarthaH, naca raudrAdhyavasAyI, na ca prANAtipAtAdibhyo nivRtyA, nApi teSu pravRttaH, paravazatvAdanAsvAditacaturvidhAhAraH / AMdizabdAcchizirakAle nirAvaraNadezavyavasthApito'pahataprAvaraNaH zIta emetalAya.' iti ka-pAThaH / 2 . viramaNa' iti pratibhAti / 'mAdigrahaNAt iti paatthH| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 sUtra 21] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sampAtavyathitavigrahaH, grISme'pi tiivrtigmaaNshugbhstivyuuhsNspRshymaansrvaanggo'pniitaatptraannH| cazabdaH samuccitau / anurodhAcceti / anurodhAt dAkSiNyaM prItirvocyate / mitrasvajanAderApadi jAtAyAmaparo yadA tadanurodhAt prItervA sIdadaGgayaSTirvivazo'kuzalanirodhamAtiSThate aratiparigatavapuSkacaturvidhAhAravirucipariNAmo daivasyAyuSa Asravo . vartata iti, dvAbhyAM rAgadveSAbhyAM mithyAdarzanasahavartibhyAmAkalito bAlaH sacAvabodhaparAGmukhaH / tasya paryAyakathanaM karoti-bAlo mUDha ityanAntaram / mUDho vicittaH / atattve tattvAbhinivezapravRttiryathAvasthitajJeyAnanukUla jJAnaH / zeSamitizabdAdi prAg vyAkhyAtam / tasya tapo bAlatapaH iti / anena SaSThIsamAsapradarzanena samAnAdhikaraNaniyamAbhAvaM darzayati / bAlaM ca tat tapazceti baaltpH| bAlaM-asamartha sanmArgapratipAdane sakalakarmakSaye vA / tathA bAlasyApi mUDhasya yat tapastad bAlatapa iti / kIdRk punastadityAha-taccAgnipravezetyAdi / agnipravezaH-agnau dharmAya patanam / marubhRguH nadIgiritaTAdyadhodezo vA tatra patanaM prpaatH| jalapravezo-jale nimjjnm| AdigrahaNAt balAyavazAsizalyollaGghanagRdhrabhakSaNazastrapATanaviSagaramaraNAdiparigrahaH / tadevamityAdinA samastameva sUtrArthamupasaMharati / taditi tasmAt / evam-uktena prakAreNa sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAdIni ceti / sarAgasaMyamasya prAdhAnyakhyApanArtha bhedenopAdAnam / itareSAM nikRSTatvAd yathAkramaM samasyopAdAnam / AdigrahaNAdakAmanirjarAbAlatapasI grAhye / cazabdaH samuccayArthaH / devasyAyuSa AsravA bhavantIti paryantavartinetikaraNena devAyurAsravavistAro draSTavyaH / kalyANamitrasamparkadharmazravaNagauravatapobhAvanApAtradAnamaraNapratyAsannavartizItatapanalezyApariNAmAvyaktasAmAyikavirAdhitasamyagdarzanAdi ca daivAyuSa AsravA iti // 20 // bhA0-atha nAmnaH ka Asrava iti / atrocyate TI0-evaM jJAnadarzanAvaraNavedyamohAyuSAM yathAsvamAsravAbhidhAnamavasAyAnantaraM para Aha-atha nAmnaH ka AsravaH / itikaraNaH praznaparisamAptau / atra prazne yathAvasaraviracite'bhidhIyate tasya prakAradvaividhyAvasthAnAdazubhanAmakarmAsravastAvadabhidhIyate // sUtram-yogavakatA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 6-21 // TI-yogaH prAg vyAkhyAtaH / zaktirUpa AtmanaH karaNavizeSaH kAyavADmanolakSa. NastadgatA kauTilyapravRttiH svayameva yogavakratA'nArjavapraNidhAnaM mAyAcittaM yogaviparyAsa ityanarthAntaram / visaMvAdanaM satyavadabhyupagame tadapahnavopAye vyutthApanam / cazabda ubhayavizeSasamuccayArthaH / azubhaM yannAmakarma narakagatyAdi catustriMzadbhedaM ca tasyAtravo bhavati / bhASyeNa tadeva sphuTayati bhA0-kAyavAGmanoyogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmna Asravo bhavatIti // 21 // 1' dhAyAvasAyA* ' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsravA: tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 TI-kAyavAGmanoyogavakratetyAdinA / kAyAdayaH kRtadvandvAsteSAM vakratAkAyAdigato maayaavyaahaarH| samyaru pratipattau tadviparItapratijJApanavyApAro visaMvAdanamazubhanAmakarmaNa AsravaH / kAyasya tAvat kubjavAmanavika(kR)TAGgapratyaGgAvayavAkSinikocananAsAbhaGgamalavyAdhividUSakastrIpuruSabhRtyabhRtakaskandarudrarAjarSivizeSAvatArairasadbhAvodbhAvanaM vakratA / vAgvakratA yathA lATaH svabhAvavAviSayoparatabhAvaH gauDamAlavANeva viSayavAsinAmAyoNAmanAryANAM ca tadbhAvo viDambanAparatA / manovakratA'nyadeva manasi vyavasthApya lokapatipU. jAsatkArAdyAjihIrSoM bibhrANo'nyad vAcA samAcaratyanyat kAyena cessttte| evaM svaviSayaiva yogvktaa| visaMvAdanaM tu paraviSayam / tacca visaMvAdanaM nirdidikSitasyArthasyAvasthitasvamAvasyAnyathAkaraNaM pitAputrayorvA prItibhAjoH parasparaM prItibhedakaraNaM vA visaMvAdanam / evamete kAyAdivikalpA nAno'zubhasyAsravA bhavanti / anuktasamuccayArtho vA cazabdaH / mithyAdarzanamAyAprayogapizunAsthiracittatAkUTamAnatulAkaraNasuvarNAdipratirUpakatvAnuSThAnakUTasAkSyadAnAGgopAGgacyAvanavarNagandharasasparzAdyanyathApAdanayantrapacarakriyAnikRtibhUyiSThatAparanindAtma prazaMsAmAraNAnRtavacanaparadravyAdAnamahArambhaparigraMhojjvalaveSarUpamadaparuSAazubhanAmna sabhyapralApAkozamaukharyasaubhAgyopaghAtavazIkaraNaprayogaparakutUhalotpAda nAlaGkAradAnacaityavyapadezagandhamAlyadhRpAdicArya viDambanopahAseSTakApAkadAvAmiprayogapratimAyatanapratizrayArAmodyAnavinAzanatIvakaSAyapApakarmopajIvanAdIni cAzubhasya nAmna AsravA iti // 21 // atha zubhanAmakarmaNaH ka Asrava ityucyate-- sUtram-viparItaM zubhasya // 6-22 // bhA0-etadubhayaM viparItaM zubhasya nAma Asravo bhavatIti // 22 // kincAnyat TI0-viparItamiti / etadevobhayamanantarasUtroktamAsravadvayaM viparItaM sadavakratA yogAnAM samyak prayoga ArjavayujastvayaM, avisaMvAdanaM vA'vipralambhanam-avipratAraNaM parasparaviparItagrahaNavadeva / cazabdaH samucitau / vaiparItyagrahaNamapi dhArmikadarzanasambhramasaMsArabhIrutApramAdavarjanasadbhAvArpaNAsamyaktvArjavAdayaH zubhasya nAmakarmaNo manuSyagatyAdeH sapta triMzadudayasyAsravA bhavantIti // 22 // kizcAnyadityanena sambandhamAcaSTe / anyaccAnuktaM vizeSeNa tIrthakaranAma, sAmAnyena zubhanAmakarmaNa Asrave pratipAdite'pyacintyAnupamazaktiprabhAvasya triprakArAtizayavizeSatrailokyavibhUtivijayinastIrthakaranAmna ime AsravA veditavyAH1. rasadbhAvanaM ' iti Ga-pAThaH / 2 gopinAsthira0' iti sva-ga-pAThaH / / ' prahAdU jalavesa: 'ti -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 23 ] svopajJabhAgya-TIkAlaGkRtam sUtram - darzana vizuddhirvinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'nIkSNaM jJAnopayoga saMvegau zaktitastyAgatapasI saGghamAdhumamAtIrthakaranAma - dhivaiyAvRttyakaraNamarhadAcArya bahuzrutapravacana bhaktirAvazyakarmaNa AstrayAH kAparihANirmArgaprabhAvanA pravacana vatsalalamiti tIrthakRttvasya / / 6-23 // bhA0 - paramaprakRSTA darzanavizuddhiH / vinayasampannatA ca / zIlavateSvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAraH / abhIkSNaM jJAnopayogaH / TI0 - paramaprakRSTA darzanavizuddhi rityAdi bhASyam / paramamityatizayena suSThu prakRSTAprakarSaparyantavartinI parityaktazaGkAdidoSA / zaGkAdayazca vakSyamANAH (a0 7, sU0 18 ) samyagdarzanamalAH / kA punarasau paramaprakRSTetyAha - darzana vizuddhiriti / " tattvArthazradvAnaM samyagdarzanaM " (a0 1, sU0 2) uktalakSaNavidhAnaM dRSTiH- darzanaM tattvaviSayA ruciH - prItiH jIvAdiSu pratyayAvadhAraNaM tasya darzanasya nAnA (vi) zuddhiH - nirmalatA yathA nAnA citraM vicitramiti, kSAyopazamikaupazamika kSAyikANAM samyagdarzanAnAM yathAstraM nAnA zuddhirvizuddhistIrthakara nAmakarmaNa AsravaH / vinaya sampannatA ceti / vinIyate'nenASTaprakAraM karmeti vinayaH / sa ca jJAnadarzanacAritropacArabhedena caturdhA / tatra jJAnavinayaH kAlavinayabahumAnopadhAnAdiH / darzavinayasya bhedaprabhedAH vinaya niHzaGkaniH kAGkSAdibhedaH / caraNavinayaH samitiguptipradhAnaH / upacAravinayo'bhyutthAnAsanapradAnAJjalipragrahAdibhedaH / evaMvidhena vinayapariNAmena pariNataH kartA vinayasampanna ucyate, tadbhAvo vinayasampannatA / sA ca tIrthakaranAmakarmaNa AsravaH / zabdaH samuccayArthaH / tathA zIlavateSvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAraH / zIlamuttaraguNAH piNDavizuddhisamitibhAvanA [dayaH] pratimAbhigrahalakSaNA mumukSoH samAdhihetutvAt zIla zabdAbhidheyAH / vratagrahaNAt pazca mahAvratAni rajanI bhaktaviratiparyavasAnAnyAkSiptAni / zIlAni ca vratAni ca zIlavratAni / teSviti tadviSayaH / AtyantikaH - atyantabhavaH saMyamaH pratipattikAlAdArabhya yAvadAyuSaH kSayastAvadavizrAntyA bhavatyAtyantiko'pramAdaH sambadhyaH / bhRzamiti prakarSavacanaH / prakRSTo'pramAdo bhRzamapramAdaH / vikaTendriya-vikathA - kaSAya- nidrAlakSaNaH paJcadhA pramAdaH / anena hyAviSTo jIvaH kAryAkAryavimukhatvAdAdhAkarmAdi prANAtipAtAdi vA parihartumakSamo bhavati / na pramAdo'pramAdaH / pramAdaparivarjanamapramattatA / anaticAra ucyate-aticaraNamaticAraH - svakIyAgamAtikramaH / nAticAro'naticAraH / utsargApavAdAtmaka sarvajJa praNIta siddhAntAnusAritayA zIlavrataviSayamanuSThAnamityarthaH / etacca tIrthakAnAmakarmaNa AsravaH / abhIkSNaM jJAnopayoga iti / abhIkSNaM muhurmuhuH - pratikSaNaM jJAnaM - dvAdazAGgaMpravacanaM pradIpAGkuzaprAsAdaplavasthAnIyaM tatropayogaH - praNidhAnam / sUtrArthobhaya viSaya Atmano For Personal & Private Use Only 35 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUm [ adhyAyaH 6 36 vyApAraH / tatpariNAbhitetiyAvat / vAcanApracchanA'nuprekSA''nAyadharmopadezairabhyasanaM tIrthaMkaranAmakarmaNa AsravaH // |---- bhA0 - saMvegazca / yathAzaktistyAgastapazca / saGghasya sAdhUnAM ca samAdhivaiyAvRttyakaraNam / arhatsvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiH / 1 TI0 - saMvegazceti / abhIkSNamiti sambadhyate / cazabdaH samucitau / saMbesaMvegasya vyAkhyA janaM saMvego bhItirvicalanaM vA saMsAraduHkhAjjAtijarAmaraNasvabhAvAt priyaviprayogAdeva bhayapariNAmaH pratikSaNaM jagatkAyAnityAzucitvAdicintanAtha sAMsArika sukheSvanabhilASastatpravaNa pariNAmAd vicalanaM saMvegaH / sa cAbhIkSNaM tAdRzaH pariNAmaH samupajAyamAnastIrtha karanAmakarmaNa AtratraH / yathAzaktiH - sAmarthya -sakhotkarSaH, yathA svAnurUpA zaktiryathAzaktiH tatpUrvakastyAgaH svAnurUpazaktyapekSaH, svasya nyAyArjitasyAnukampA nirjitAtmAnugrahAlambanaM bhUtebhyo vizeSatastu vidhinA yatijanAya dAnaM - tyAgastI - rtha karanAmakarmaNa AsrAH / tapazceti / yathAzaktirityabhisambadhyate / karmaNastApanAcchoSaNAt tapaH / tad dvidhA, antarbahirbhedAt / punarekaikaM poDhA prAyazcittAdibhedAdanazanAdibhedAcca / tat svasAmarthyApekSamanuSThIyamAnaM lokapatipUjAbhilApatRSNA nirapekSeNa cetasA tIrtha karanAmakarmaNa AsravaH / saGghaH -samUhaH samyaktvajJAna caraNAnAM tadAdhArazca sAdhvAdizcaturvidhastasya samAdhAnaMsvasthatA-nirupadravatvaM samAdhistasya karaNaM - jananam - utpAdanaM tat karoti yena jJAnadarzanacaraNAnAM vRddhirbhavati divasa manAyAdhAzca sAdhusaMyatI, dezaya tipuruSayoSitaH / jJAnadarzanacAritralakSaNAbhiH pauruSeyIbhiH zaktibhirmokSaM sAdhayantIti sAdhavaH / teSAM ca vaiyAvRttyakaraNaM vyAvRttaH- tatkAryAnuSThAnapravaNastasya vyAvRttasya bhAvo vaiyAvRtyaM, sAdhUnAM mumukSUNAM prAsukAhAropadhizayyAstathA bheSajavizrAmaNAdiSu pUrvatra ca vyAvRttasya manovAkkAyaiH zuddhaH pariNAmo vaiyAvRcyamucyate / cazabdaH samuccaye / athavA saGghabhaTTArakasya samAdhyutpAdanaM bhAvaH - cittapariNAmaH paramArthabhAvastasya vizuddhiH-nirmalatA / athavA paramA cAsau bhAvavizuddhizca tadyuktA bhaktiH svgunndoss|kRsstt pamastasurAsurapurupezvareSvacintyasAmarthyeSu sanmAgoMpadezAt paramopakAriSu prakRSTamanaHpariNAmazuddhipUrvikA bhaktiH sadbhUtAtizayotkIrtanavandanasevA puSpa dhUpagandhAbhyarcanAyatanapratimApratiSThApana strapanavidhirUpA tIrtha karanAmakarmaNa AsravaH / paJcavidhAcArAnuSThAnAd yatija - nAcaraNIyopadezAdvA''cAryA dharmopadezadIkSAvratopadezadigyAcakA vA bhavantyAcAryAH atraiva zrutavAcanAcAryatvAdupAdhyAyagrahaNam / aGgAnaGgaprakIrNa kAdyanekazrutatadarthobhayayogAd bahuzrutAH / procyante'nena jI gadayaH padArthA iti pravacanam - AgamaH - zrutajJAnam / cazabdaH sammu 1 1' zaktitastyAgaH ' iti ka-pAThaH / 2' nirjarAtmA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 23 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 37 caye / eteSu paramA bhAvavizuddhA bhaktiyathAsambhavamabhigamanavandanaparyupAsanayathAvihitakamapUrvakAdhyayanazravaNazraddhAnalakSaNA tIrthakaranAmakarmaNa AsravaH / bhA0-sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH / samya. gdarzanAdermokSamArgasya nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAM prbhaavnaa| ttii0--saamaayikaadiinaamityaadi| araktadviSTaH samaH tasya Ayo-lAbha:-caraNadarzanaprAptiH sa prayojanamasyeti sAmAyikaM sakalasAvadyaviratilakSaNaM pratikramaNakAdi(1)tadAdiryeSAM AvazyakAnAM (caturviMzatistavAdInAM) tAni sAmAyikAdIni teSAM sAmAyikAdInAM AvazyakAnAM avazyamahorAtrAbhyantare krtvyaanyaavshykaani-avshytyaa'nussttheyaani| tAni ca saptadazavidhAnasaMyamaviSayavyApArarUpatvAdanekaprakArANi icchAmithyAtathAkArAdIni teSAM bhaavto'nusstthaansyaaprihaanniH|bhaavt iti tdupyogaannytvkthnm| anupayuktasya hi sarvakriyAnuSThAnaM dravyamAnatvAcchubhavandhanirjarAphalazUnyameva pravacane ca ghuSyate tataH sadbhAvAvahitacetaso yadanuSThAnakaraNaM tasyAparihANiyathAvihitakAlAsevanamanyUnAnatiriktatayetyevameSA AvazyakAparihANistIrthakaranAmakarmaNa Asravo bhavati / samyagdarzanetyAdi / tatvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM sakalaguNAdhArastadAdiryasyAsau tadAdistasya samyagdarzanAdermokSamArgasya sakalakarmakSayottarakAlamAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSastasya mArga:-panthAHprAptyupAyo jJAnakriyAlakSaNastasya prabhAvanA-prakhyApana-prakAzanaM / kena prakAreNetyAha-nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAmiti |maan:-ahngkaarH| saca jAtyAdisthAnodbhUtaH zreyovighAtakArI, yathA''ha (prazamaratyAM zlo0 27) "zrutazIlavinayasaM-dUSaNasya dharmArthakAmavighnasya / ___mAnasya ko'vakAza, muhUrtamapi paNDito dadyAt // 1 // " tamevaMvidhaM mAnaM nyakRtya karaNaM-svayamanuSThAnaM zraddadhataH kAlavinayabahumAnAdyAsevanaM mUlottaraguNaprapazcAnuSThAnaM ceti / upadezo'nyasmai pratipAdanaM bahuvidhavidvajjanasamitiSu syAdvAdAdinyAyAvaSTambhena prasabhamapahatya pratibhAmekAntavAdinAmarhatpraNItasyAnavadyasya sarvatobhadrasya mArgasyaikAntikAtyantikaniratizayAbAdhakalyANaphalasyocaiH prakAzanaM prabhAvanA / sA khalveSA tIrthaGkaranAmakarmaNa AsravaH / __ bhA0-arhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAlavRddhatapasvizaikSakaglAnAdInAM va saGagrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti / ete guNAH samastA vyastA vA tIrthakaranAmna AsravA bhavantIti // 23 // TI0-arhadityAdi / vandananamaskArapUjAsatkArAhoH arhantasteSAM zAsatam-upadeza AgamAkhyastadanuSThAyinAm-AgamavihitakriyAnuSThAyinA, zrutadharANAmityanena svayamadhigatajJAnAnAmiti pratipAdayati, parapratyayAnuSThAyitvaM niSedhayati, adhItapravacanArtho vidito 10kSaglAnAdInAM' iti.gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtra [ adhyAyaH 6 tsargApavAdaprapaJcaH svAtantryAt kriyApravRttau na vyAhanyate / bAlaH - kSullakaH kAraNaprabrAjito jaghanyAdibhedaH / jAtizrutaparyAyasthavirAstrayaH, SaSTivarSaH samavAyadharo vratAropaNottarakAlaM viMzativarSazca yathAkramaM vRddhaH / tapo bAhyamanazanAdi, AntaraM ca prAyazcittAdi, tadasyAstIti tapasvI, vicitraM vA tapaH kanakaratnAvalyAdibhedaM vakSyamANaM tadyogAt tapasvI | zikSyata iti ziSyaH (kSaH1), zikSa eva zaikSaH, svArthe (S) prAjJAdivat | zikSaNazIlo vA / chAtrAdipAThAt sapratyayaH / zaikSaH / sUtrArthAdhigame'bhiyukto yathAvihita kAlamadhyetavye zrotavye cAbhyudyata ityarthaH / glAno - mandapATavaH savyAdhikatvAd bhaktapAnAdyanveSaNe na pratyalaH / AdigrahaNAt kulagaNasamanojJaparigrahaH / cazabdaH samuccaye / zrutadharANAM bAlAdInAM ca saGgrahAdikA - ritvam / tatra saGgrahaH - parigrahaNamupasampadAlocanApUrvakaM saMyamAnuSThAnazrutAdhyayana codanApraticodanArtham / upagraho vastrapAtrotpAda natra huguNakSetrA krAntilakSaNaH / anugraho bhaktapAnayathAyogyavihitapradAnAdilakSaNaH, etat karoti tacchIlaca tadbhAvaH saGgrahopagrahAnugrahakAritvaM tatpariNAmitetiyAvat / pravaktIti pravacanam / eta eva zrutadharAdayo bhagavadbhASitArthapratipAdanapariNatAH pravacanazabdavAcyAsteSu vAtsalyam / uktaM saGgrahopagrahAnugrahalakSaNam / itizabda AdyarthaH / viMzateH kAraNAnAM sUtrakAreNa kiJcit sUtre kizcid bhASye kiJcit AdigrahaNAt siddhapUjAkSaNalavadhyAna bhAvanAkhyamupAttam, upayujya ca pravaktrA vyAkhyeyam / idAnImu saMharatiete guNA ityAdinA / ete yathoddiSTA guNA darzana vizuddhayAdaya AtmanaH pariNAmAH samuditAH pratyekaM ca tIrthakara nAmakarmaNa AsravA bhavanti, na punarniyamo'sti samastA eva vyastA eva vA / vikalpArtho vAzabdaH / itizabdastIrtha karanAma karmAsraveyattApratipAdanArtha iti // 23 // 38 nAmAnantaranirdezabhAjo gotrasyopAdAne kiM nibandhanamiti, etad dvidhA gotraM - nIcairuccaizca / tatra tAvannI cairgotrA sravaprasiddhyarthamidamAha - nIcaigatrasyAstravAH sUtram --- parAtmanindAprazaMse sadasaguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 6-24 // - bhA0--paranindA AtmaprazaMsA sadguNAcchAdanamasadguNoGgAvanaM cAtmaparobhayasthaM nIcairgotrasyAsravA bhavanti // 24 // TI0 - paranindetyAdi bhASyam / parazcAtmA ca parAtmA nindA ca prazaMsA ca nindAprazaMse parAtmano nindAprazaMse yathAkramamabhisambandhaH parAtmanindAprazaMse / santo'santazca sadasantaHvidyamAnAvidyamAnAH te ca te guNAzca sadasadguNAH, chAdanaM codbhAvanA ca chAdanodbhAvane, atrApi krameNAbhisambandhaH sadasadguNAcchAdanodbhAvane / cazabdAt parAtmanindAprazaM se samuccIyete / 1' prajJAditvAt ' iti ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 25-26] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam nIcairgotrasya karmaNa AsravA bhavanti / tatra svAtmavyatiriktaH parastasya guNavato'pi guNApahnavadvAreNa nindA-apavadanamabhUtAnAM bhUtAnAM ca doSANAmudbhAvanaM, svAtmanaH prazaMsanaM-stutirguNodAvanam abhUtAnAM bhUtAtAM ca guNAnAmAtmanaiva prakhyApanam / santo guNA vidyamAnAsteSAM chAdanaM-saMvaraNaM sthaganaM, dveSAt pRSTo'pRSTo vA nAcaSTe guNAn sato'pi, prastutatvAt parasambandhiguNagaNacchAdanameva sambandhyam, AtmAbhisambandhenAsatAm-abhUtAnAmeva guNAnAmudbhAvanaM karo. tyapRSTaH pRSTo vA prakhyApayatItiyAvat / etadeva ca sphuTataraM vibhajate-Atmaparobhayasthamiti / AtmasthamasadguNodbhAvanaM parasthaM sadguNacchAdanamAtmaparAvevobhayaM tatra sthitaM-vartamAnam / nIcaiH riti / nIcaM--jaghanyaM-hInam / gotramiti gUyate-abhidhIyate AhUyate vA'neneti gotram / yada kamAMzubhaM tannimittIkRtyAbhidhA pravartate caNDAlazvapacamatsyabandhAdi tannIcairgotraM karma abhisambandhAt cazabdo'pi kutsAhetuSveva prayujyate / evamete paranindAdayo jAtikularUpabalazrutAjhaizvayetapomadaparAvajJAnotpAranakutsanAdayazca nIcairgotrasyAsravA bhavantIti // 24 // idAnImuccairgotrasyAsravAbhidhitsayedamAhaucairgotrasyAsravAH sUtram-tadviparyayau nIcairvRttyanutseko cottarasya // 25 // bhA0-uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha / nIcairgotrAsravaviparyayo nIcaivRttiranutsekazvocairgotrasyAsravA bhavanti // 6-25 // TI0--taditi sarvanAma pUrvaprakRtApekSaM prAk prakRtA nIce!trAsravAsteSAM viparyayoyathAbhihitavaiparItyaM paraguNaprazaMsA AtmanindA ca sadguNaprakAzanamasadguNacchAdanaM ca paratra, Atmani tu sadguNacchAdanamapyAtmotkarSaparihArArtha, tathA nIcairvRttiH-nIcairvartanaM vinayapravaNavAkAyacittatA / utseko-garvaH zrutajAtyAdijanitaH notseke'nutseko-vijitagarvatA / etau nIcaivRttyanutseko cazabdAt tadviparyayazca uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAdurgotrasyAha / itizabdaH padArthakaH / nIcairgotramuktalakSaNaM tasyAsravaviparyayaH paraguNaprazaMsAdiraparaM cAsravadvayaM nIcaivRttiranutsekazvocairgotrasyAsravAbhavanti / uccairiti / uccam--utkRSTamikSvAkuharibhojarAjanyAdIti // 25 // uktaM gotram / AsravAdhikAra evAyamanupravRttastatra samastakarmapratyavasAnanirdiSTasyAnugrAhakasukhavyavacchedakRto'ntarAyasya ka Asrava ityucyateantarAyasyAnavAH sUtram-vighnakaraNamantarAyasya // 6-26 // bhA0-dAnAdInAM vighnakaraNamantarAyasyAsravo bhavatIti / ete sAmparA. yikasyASThavidhasya pRthak pRthagAsavavizeSA bhavantIti // 26 // TI0-vighno-vidhAtaH-pratiSedhaH savyAjo nirvyAjazca tasya karaNam-anuSThAnaM tatpari1. guNAcchAdanameva ' iti pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 NAmayogino'ntarAyAbhidhAnasya karmaNa Asravo bhavati / etadeva bhASyega spaSTayati-dAnAdInAmityAdi / dAnamAdiryeSAM te dAnAdayo dAnalAbha bhogopabhogavIryAdAnalAbhAdInAM khyAH / tatra dAnaM viziSTapariNAmapUrvakaM svasya parasvatvApAdanam / tadeva vyAkhyA gRhyamANaM pratigrahItrA''deyaM lAbha ucyate / bhogo manohArizabdAdiviSayAnubhavanam / upabhogo'nnapAnavasanAdyAsevanam / vIryamAtmapariNAmo viziSTaceSTazalakSaNaH / eSAM dAnAdInAM vikaraNaM yena yenopAyena na datte taM tamupAyamApAdayati dAtuH, evaM yena yenopAyena na labhate lipsustathA bhogopabhogAnubhavanasamartho yena yenopAyena na bhavati yathA cAsya-vIryam--utsAhaH--parAkramo na bhavati tathA tathA'nutiSThate'ntarAyasya karmaNa Asravo bhavati / itizabdo vighnakaraNa vizeSapradarzanArthaH // adhunA sakalA sravaprakaraNa parAmarzadvAreNopasaMharatyadhyAyArtham - ete sAmparAyikasyetyAdinA / ete tatpradoSa nivAdayaH saMsArabhramaNa kAraNasyASTaabhyAyopasaMhAraH vidhasya jJAnAvaraNAderantarAyaparyavasAnasya karmaNaH pRthaka pRtha vivekinA punaru ( pRthagu)ktatayA AsravavizeSAH sAmAnyAsravApekSayA vizeSA bhavanti / itizabdo'trAbhidhitsitasaMkSiptArthaparisamAptAviti // 26 // 40 // iti zrItattvArtha sUtre bhASyasaMyukte bhAgyAnusAriNyAM tattvArthaTIkAyAm AsravapratipAdanaparaH SaSTho'dhyAyaH samAptaH / / 6 / / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH 7 tatrAdimaM bhASyam--- bhA0-atrAha-uktaM bhavatA sAMtAvedyasyAsraveSu ( a06 sU013) bhUtabatyanukampati / tatra kiM vrataM ko vA vratIti / atrocyate TI--atrAhoktaM bhavatetyAdinA sambadhnAti bhaassykaarH| sUtrapUktaM SaSThAdhyAye sake. danIyakarmAsraveSu bhUtavratyanukampati sklsuutroplkssnnm|athvaa yAvat sambandhopayogi tAvata evopAdAnaM, vratIti zrUyate mtvrthiiyprtyyaantH| tatra kiM vrataM ko vA vratIti praznenopakramyate // nanu ca vrataprazna eva nyAyyaH tatprastAvAt, tatparijJAnAt tu tatsambandhe vratI sujJAna eveti / ucyate-viziSTasambandhakhyApanArtha vratigrahaNaM, vakSyatyupariSTAt " niHzalyo vratI" (a0 7, sU013) iti / prANAtipAtAdiviratayo mAyAdizalyaviviktA vratavyapadezamaznuvate, tathAvidhavratasambandhAca vratIti / atrocyata iti vratasvarUpanirNayArthamAhamatavyAkhyA sUtram-hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam // 7-1 // TI0-batisvarUpaM tvidameva bhASyamanUyopariSTAt pratipAdayiSyate / gRhNImastAvad pratAnyatha vratI ka ityatreti / hiMsAdayaH kRtadvandvAH paJcamyantAH / paJcamI ca jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaGkhyAnAdapAdAnalakSaNA, tAM ca pratyekaM hiMsAyA ityAdinA bhASyeNa darzayati bhA0-hiMsAyA anRtavacanAt steyAdabrahmataH parigrahAca kAyavAjhAnobhi. virtivrtm| TI-hiMsAdayazca vkssymaannlkssnnaaH| tatra kaSAyAdipramAdapariNatasyAtmanaH kartuH kAyA dikaraNavyApArAd dravyabhAvabhedena prANavyaparopaNaM hiMsA / prAgamihitahiMsAdInAM vyAkhyA sAmAnyalakSaNayoge sati sadbhUtanihnavAsadbhUtodbhAvanaviparItakasAvadhAdi mRSAvacanam / paraparigRhItasya svIkaraNagAkrAntyA cauryeNa zAstreniSiisa vA steyam / pUrvalakSaNayogAnmohodaye sati cetanAcetanasrotasorAsevanamabrama / sacitAcittamizreSu dravyAdiSu zAstrAnanumateSu mamatvaM parigrahaH / cazabdaH samuccayArthaH / ebhyo hiMsA. dibhyaH kAyavAbhanobhirvirativratam / viratiH-nivRttiH // nanu cAsUtritatvAt kAyA. divayamanupAdeyaM bhASyeNa / nAyaM doSaH / AtmanA hi viratiH / sA ca karaNamavazyaMtayA'pe. kSate / tacca kAyAyeva yogyam / athavA pramattayogAdityatra yogagrahaNalakSaNasUtre sarvavratavizeSaNArtha 1 sadvedya. ' iti gha-pAThaH / 2 hiMsAdaya ' iti ga-Ga-pAThaH / 3 'zAstrapratiSiddhasya ' iti ju-pAThaH / 4' kAraNAvazyatayA ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 yata taccetasi sanivezya vivRtaM bhASyakAreNa / AsravAdhyAyavaktavyazeSameva vA'dhikRtya sptmaadhyaaymaah| vratazabdaH ziSTasamAcArAta nivRttau pravRttau ca prayujyate loke / nivRtte ceddhisAto viratiHnivRttivrataM, yathA-vRSalAgnaM vratayati-pariharati / vRSalAnnAnnivartata iti, jJAtvA prANinaH prANAtipAtAdenivartate / kevalamahiMsAdilakSaNaM tu kriyAkalApaM nAnutiSThatIti tadanuSThAnapravRttyarthava vratazabdaH / payo vratayatIti yathA, payo'bhyavahAra eva pravartate nAnyoti, evaM hiMsAdibhyo nivRttaH zAstravihitakriyAnuSThAna eva pravartate, ato nivRttipravRttikriyAsAdhyaM karmakSapaNamiti pratipAdayati / ninipravRttI ca zAsacodite, tadanuSThAnAnmokSAvAptiriti // nanu ca bhASyakAro nivRttivacanameva vyAcaSTe vratazabdena, pravRttivacanamapIti tadetat katham ? / ayamamiprAyo bhASyakRtaH-anyataropAdAne'nyatarapratItiH sambandhazabdatvAd bhavatyeva pitAputrAdivat / yata uktam-"jJAnakriyAbhyAM mokSa" iti |praadhaanyaat tu nivRttireva sAkSAt prANAtipA. tAdibhyo darzitA, tatpUrvikA ca prvRttirgmymaanaa| anyathA tu nivRttirniSphalaiva syAditi / viratizabdasyArtha nirUpayati bhA0-virati ma jJAtvA'bhyupetyAkaraNam / akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanAntaram // 1 // TI0-viratirnAmetyAdinA / viramaNaM viratiH / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / hiMsanaM hiMsA-prANaviyojanam / prANAzcendriyAdayastatsambandhAt prANinaH ekadvitricatuHpaJcendriyAkhyAstAn vijJAnAnusArAt abhyupetya-zraddhAya pratipadya bhAvato'karaNaM virati / jJAnazraddhAnapUrvakaM cAritramitiyAvat / tadeva cAkaraNaM vivRNoti paryAyaH-akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanAntaramiti / caraNasyaite paryAyAH / tatrAkaraNamiti nivRttipravRttikriyAlakSaNaM cAritraM manovAkAyakRtakAritAnumatibhedotpannasaptacatvAriMzacchatavikalpabhAvanayA parihArAnuSThAne, eNvaM nivRtyAdayo'pi bhAvanIyAH, paryAyazabdaizca vyAkhyAnamasammohAtha prdeshaantressviti||1|| tadetadavizeSacoditaM pazcatayA viSayavratAbhidhAnaM viratyAzrayadvayavivakSAvazenAsakalakusvabhAvAdubhayathA veditavyamityAha sUtram-dezasarvato'NumahatI // 7-2 // TI0-dezazca sarva ca dezasarve tAbhyAM dezasarvataH / virAmArthApekSA paJcamI / aNu ca mahacANumahatI / kathaM punarviratisAmAnyamekaM sat dvidhA miyate / vivakSAvazena dezasarvAmidhAnAccaikatvAdivivakSAyAmekavacanAdivat hiMsAdivirativrataprastAvAca yathAkramamabhisambandhaH / dezasagrahaNa viratyA sahAbhisambadhyate / aNumahadrahaNaM vratena / dezato viratiraNuvrataM, sarvato viratirmahAvratam / etameva sUtrArtha bhASyeNa spaSTayati 1. kRta sapta.' iti k-paatthH| 2 'nivartante' iti g-paatthH| 3 ' vratImatIti ' iti ka-pAThaH / 4.etabhivatyA' iti u-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2] svopakSabhASya-TIkAlaGkRtam 43 bhA0---ebhyo hiMsAdibhya ekadezaviratiraNuprataM, sarvato viratirmahApratamiti // 2 // TI-ebhya ityAdinA / ebhya iti prastutAni parAmRzya hiMsAdIni sarvato vyavacchidamAha-ekadezaviratiraNuvrata miti / sakalapANigaNaviSayA hiMsA, tasyAzca viratirna sarvasyAH, kintu ekadeza iti ekadezagrahaNenaiva spaSTayati-na sarvasmAt prANivyaparopaNAd viratiH, kintu ekadezAt , sthUlAdityarthaH / sthUlasUkSmaprANibhedAt saGkalpajArambhamedAd vA / sthUlAnmRSAvAdAditi kUTasAkSyadAnAdi sthUlaH, marmAdiprayogataH sUkSmaH / sthUlAdadattAdAnAditi haThaharaNAdi sthUlaM yatraihikAmuSmikAcauryadoSA gRhiNAm , sUkSmaM parihAsataH parakIyapari(?)laghuNakASThAdigrahaNaM vA / sthUlAnmaithunAd viramati sthUlatvamekadezajanitamatra pratIyate svadA. rasantoSaH paradAranivRttirvA / svadArasantuSTaH zeSayoSito mAtRvadanupazyati, paradArAbhigamanAbhipattaH peraparigRhItayoSitaH pariharati, aparigRhItavezyAmabhigacchati / tathA icchAparimANAdanyato viramAmIti / kecinmahAvatAnupIvAt svalpavatatvAdaNuvratamiti vyAcakSate // samprati mahAvatavyAcikhyAsayA''ha-sarvato virtirmhaabtmiti| sarvata iti / sarvasmAt sUkSmAt sthUlAca prANavyaparopaNAd viramAmItyAdi / evaM zeSANyapi sarvato vAcyAni / mahAviSayatvAnmahAvratamityetAni paJca mahAvratAni bhavanti samyaktvayuktAni mUlavAcyAni // nanu ca yathaiva mRSAdinivRttirahiMsAvratapAlanArthatvAnmUlaguNAH, evaM nizIthabhojanaviratirapi mUlaguNaH syAt / ucyate-ahiMsAvrataparipAlanArthatvAditi samitibhiranai kAntaH, api ca mahAvratadhAriNa eva tanmUlaguNaH tadvirahitasya yasmAnmUlaguNA evAparipUrNAH syuH, ato mUlaguNagrahaNe tadbrahaNamAkSiptam / yathAca sarvavratopakAri rAtribhojanaM na tathopavAsAdi, atastanmUlaguNo mahAvatinaH, zeSamuttaraguNaH / aNuvratadhAriNastUttaraguNo nizAbhojanaviratirAhAratyAgAdupavAsavat tapa eva vA taditi pratItam / kaH punardoSo rAtribhojana iti cet evaM manyate-udgamAdidoSarahitasya vAsaraparigRhItasyAbhyavahAreNAndhaso naktaM na kila doSa iti / - etadayuktam / kAlAtikAntasya pratiSiddhatvAt, gRhItasyAnItAlocitakSaniSa NavizrAntisamanantarameva ca bhujerabhyanujJAnAt, nizAhiNDane ceyopathavizu. DherasambhavAt , dAyakagamanAgamanasasnehapANibhAjanAdyadarzanAt, AlAkitapAnabhojanAsambhavAt / jyotsnAgaNipradIpaprakAzasAdhyamAlokanamiti cet tadapyasata, amisamArambhaniSedhAta, ratnaparigrahAbhAvAt, jyotsnAyAH kAdAcikatvAt, Agame tamipiddhatvAt, hiMsAdivadanAsevanIyameva vibhAvarIbhaktamiti // 2 // rAtribhojana 1:parimahayoSitaH' iti ga-pAThaH / 2' *pAlamA ' iti paatthH||'mityaah ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 uktaM prataM savidhAnamaNu mahacca, tatra mahAvratamadhikRtya bhAvanAsUtram sUtram-tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca // 7-3 // TI--aNuvratasya copari bandhavadhAdikAticAraparihArarUpA vakSyamANA (a07, sU020) apAyAvadyadarzanAdikAzca sAmAnyarUpAH / mahAvrataM copabhogA(vargA 1)bhilASibhiH prANimidhRtisaMhananaparihANyA pramAdabahulaiH dUrakSamatastatpratipAtaparihArArtha bhAvyanta iti bhAvanAH / tadityanena paJcavidhasyeti, sarvanAmnA'nantaratvAnmahAvratamabhisambadhyate / bhASyakArastu yadyapi sAmAnyena vratasyeti vivRNoti, tathApi tacchabdopAdAnasAmonmahAvratAbhisambandhaH / anye tu vyAcakSate-dvayorapi vratayoAyyaH smbndhH| sambhavati hi zrAvakasyApi kasyacida yathoktaM bhAvanAjAlamevaM tvavyAptiH syAt, vyApinyazca vratino bhAvanA iSyante / vratAnAM bhAvanAnAM bhA0-tasya paJcavidhasya vratasya sthairyArthamekaikasya paJca paJca saGkhyA bhAvanA bhavanti / TI0-tasya vratasya paJcavidhasyeti paJcaprakArasya sarvaprANAtipAtaviratyAdeH sthairyArthadAyApAdanArtha-sthiratvaM prayojanamuddizya abhyasyante, anabhyasyamAnAbhirbhAvanAbhirmalImasImavantyanabhyasyamAnavidyAvanmahAvratAnIti / ekaikasyeti vratasya / sAmAnAdhikaraNyena SaSThI, na samu. ditAnA pazcAnAmapIti // nanu paJca pazceti vIpsAvivakSA / yata ekaikasyeti lapsyata eva, anyathA vIpsAnararthakyaM syAditi / ucyate-sAmAnyavizeSAbhyAM vyAkhyAtRbhiH pratipAdyate'rthaH,paJcavidhassa vratasyeti sAmAnyenopakramya punarvizeSeNaikaikasyetyAha samudAya mA bhUditi / paJca pazceti vIpsAyAM dvivacanam / apare tu sUtramadhIyate-tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJcaza iti| sUtrapAThavicAraH te caivamabhidadhati-saMkhyAvAcinaH prAtipadikAd vIpsAyAM dyotyAyAM __ "kArakAcchampratyayo'nyatarasyA "miti / dvau dvau dadAti dvizo dadAtIti vAkyaM vRttizca / tadetadanupapannam / yataH zampratyayAntena vratAni bhAvanA vA sambadhyerana, yadi vratAni tataH SaSThayantena sambandhyAni paJcAnAM paJcAnAmiti / tato'kArakatvAt SaSThayAH zampratyayo na labhyate / atha bhAvanAbhisambandhastataH paJca bhAvanA bhavantIti paJcaza iti vaktavyam / dvitIyaM pazcagrahaNaM na kartavyam / tatsthairyArtha bhAvanAH paJcaza iti paThitavyam / evamubhayathA'pi na ghaTate zastratyayaH / atastatsthaiyothe bhAvanAH paJca paJceti nyAyyaM sUtram // bhA0-tadyathA-ahiMsAyAstAvadIryAsamitiH, manoguptiH, eSaahiMsAyAH paJca ___NAsamitiH, AdAnanikSepaNAsamitiH, AlokitapAnabhojana miti // bhAvanA 'paJcazaH' iti gh-ttii-paatthH| 2 pUranumataH' iti ka-pAThaH / 3 ' samAnAdhikaraNe ' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3 ] svopajJabhASga-TIkAlaGkRtam TI0-tadyathetyanena prastutabhAvanopanyAsaH / ahiMsAyAstAvaditi / ahiMsA prANAtipAtaviratiH / tAvacchabdaH kramadyotakaH / asyAH prathamamucyate, pazcAnmRSAvAdAdiviraterabhidhAsyate / IraNamIyo- gamanaM tatra samitiH-saGgatiH zrutarUpeNAtmanaH pariNAmaH, tadupayoginA purastAd yugamAtrayA dRSTyA sthAvarajaGgamAni bhUtAni parivarjayannapramatta ityAdiko vidhiH iiyosmitiH| manaso guptimanoguptiH-manaso rakSaNamAtaraudradhyAnApracAraH dharmadhyAne copayogo mnoguptiH| eSaNA gaveSaNA-grahaNa-grAsabhedAt vidhA / tatrAsamitasya SaNNAmapi kAyAnAmupaghAtaH syAt, yatastatsaMrakSaNArthameSaNAsamitiH samastendriyopayogalakSaNA / AdAna-grahaNaM nikSepaNaM-mokSaNamaudhikopagrahikabhedasyopadherAdAnanikSepaNayoH samitirAgamAnusAreNa prtyvekssnnprmaanaa| AlokitapAnabhojanamiti pratigehaM pAtramadhyapatitapiNDazcakSurAbupayukena pratyavekSaNIyastatsamutthAgantukasattvasaMrakSaNArthamAgatya ca pratizrayaM bhUyaH prakAzavati pradeze sthitvA supra(tya)vekSitaM pAnabhojanaM vidhAya prakAzapradezAvasthitena valganIyam / itikaraNaH prANavadhaviratarbhAvaneyattAvyavasthApanArthaH / evametAH paJca bhAvanA muhurmuhurbhAvayanvAsayan bahulIkurvan sakalAmahiMsAM pAtuM pratyalo bhavatIti // samprati satyavacanasya bhAvanAH paJca pratipAdayannAhamanatasya pa bhA0-satyavacanasyAnuvIcibhASaNaM krodhapratyAkhyAnaM lomapra"bhAvanAH tyAkhyAnaM abhIrutvaM hAsyapratyAkhyAnamiti // TI0-satyavacanasyetyAdi / satyam-avitathaM sadbhUtArthapratipattikAri, asadbhUtaM ca viparItArthapratipAdanaM prANAnupaghAtazUnyam / anuvIcIti dezIvacanamAlocanArthe vartate / bhASaNaM vacanasya pravartanam / ato'yamarthaH-samIkSyAlocya vacanaM pravartitavyam / anAlocitabhASI kadAcinmRSA'pyabhidadhIta / tatazcAtmano lAghavavairapIDAH phalamaihika, parasattvopaghAtazca niyata iti / tasmAt samIkSyodAharaNenAtmAnaM bhAvayana mRSAvacanajanitenainasA sampRcyate / koSaH kaSAyavizeSo mohakarmodayaniSpanoprItilakSaNaH pradveSaprAyaH / tadudayAca paravAn vaktA svaparanirapekSo yatkiJcanabhASI mRSApi bhASeta / ataH krodhasya pratyAkhyAnaM nivRttiranutpAdo vA, (tena) nityamAtmAnaM bhAvayet / evaMca vAsayan satyAdi na vyabhicaratIti / lobhaH tRSNAlakSaNaH kUTasAkSitvAdidoSANAmagraNIH samastavyasanaikarAjo jalanidhiriva durbharaH karmodayAvibhUto rAgapariNAmastadudayAdapi vitathabhASI bhavati / atra satyavratamanupAlayatA tadAkArapariNAmaH pratyAkhyeya iti bhAvanIyam / bhayazIlo bhIrustacaihikAdibhedAt saptadhA mohanIyakamodayajanitamudayAca tasyAnRtabhASaNaM sulabhaM bhavatItyabhIrutvaM bhAvayet / abhIruzca na jAtu 'pradhAnamoha ' iti -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 cid vitathaM bhASate taskaro'yaM pizAco vA mayA rajanyAM dRSTa iti, tasmAnirbhayavAsanAdhyAnamAtmani vidheyamiti / hAsyaM hasanaM-mohodbhavaH parihAsastatpariNato hyayamAtmA parihasan pareNa sArdhamalIkamapi brUyAta, tasya parijihIrSayA ca hAsyapratyAkhyAnamabhyupeyam / etAH pazcApi bhAvayan bhAvanAH satyavratarakSaNakSamo bhavatIti / tathA'dattAdAnavirateH pazcaiva bhAvanAstayAcikhyAsayA''ha bhA0-asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavagraasteyasya paJca bhAvanAH hAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyo'vagrahayAcanaM anujJApitapAna bhojnmiti|| TI0-asteyasya pazcetyAdhupanyasyati / AlocyAvagraho yaacniiyH| sa cAyaM paJcaprakAraH paThito devendra-rAja-gRhapati-zayyAtara-sAdharmikabhedena / atra ca pUrvaH pUrvo bAdhya uttara uttarobAdhaka iti saJcintya yo yatra svAmI sa eva yAcyaH / asvAmiyAcane tu doSabAhulyamuktam ArSa eva akANDavIDanAyaihikamAmuSmikamadattaparibhogajanitaM, tasmAdAlocya avagraho yAcya ityevamAtmAnaM bhAvayet / itthaM ca bhAvayannAdattAdAne pravartata iti / sakRd datte'pi parigrahe svAminA bhUyo'bhIkSNAvagrahayAcana kArya, abhIkSNaM-nityaM muhurmuhuH pUrvalabdhaparigraho glAnAdyavasthAsu mUtrapurIpotsargapAtrakaracaraNaprakSAlanasthAnAni dAtacittapIDAparihArArtha yAcanIyAni, evaM ca yAcyAmAcaranAdattAdAnajanitenAgasA spRzyate / tathA etAvadityavagrahAvadhAraNaM etatparimANamasyaitAvatparimitaM sarvataH kSetramavagrahItavyaM ityetadevAvadhAraNaM sarvatazca parimANaM tadabhyantaravartinImUrdhvasthAnAdikriyAmAsevamAno na dAturuparodhakArI bhavati / yAtrAkAla eva cAnavadhAraNe vipariNatirapi vacasi syAdvadAnyasyetyAtmano'pi cAdattaparibhogajanitaH karmavandha iti / samAnadhArmikebhya ityaadi| dharma caranti-Asevante iti dhArmikAH, samAnAH-tulyAH pratipannakazAsanAH samyaktvAdimuktisAdhanasamanvitAH sAdhavastebhyaH pUrvaparigRhItakSetrebhyo'vagraho yAcyastadanujJAnAddhi tatrAsanamanyathA steyaM syAt / tadanujJAtaM tu pratizrayAdi samastaM gRhNIyAdityevamAtmAnaM bhAvayet / tathA'nujJApitapAnabhojanamiti paJcamI bhAvanA / anujJApitam-anujJAMprApitam--anujJayA khIkRtaM pAnabhojanaM sUtroktena vidhinA pazcamAnakaM pASaNDamanupravizya vyapagatAGgavikAraH piNDaiSaNopayuktaH akRtakAritAnumatamatisRSTaM kalpanIyamAnIya gurave nivedyAlocanApUrvakamabhyanujJAto guruNA maNDalyAmekako vA bhuJjIta / bhujiratra pAlane'bhyavahAre ca vyAkhyeyaH / tatazca yAvat kizciddharmasAdhanamupakaraNamaudhikaupagrahikabhedaM tat sarvamanujJAtaM guruNA vandanapuraHsaraM guruvacanavidhinA paribhoktavyam , evamAtmani vAsanAmAdadhAno nAtikrAmatyasteyavratamiti // 1.vAcanIyaH' iti ga-pAThaH / 2 'nImUrdhvasthAnA' iti ka-pAThaH / 3 ' cetasi ' iti -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 sUtraM 3 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-brahmacaryasya strIpazupaMNDakasaMsaktazayanAsanavarjanam , brahmacaryasya paJca rAgasaMyuktastrIkathAvarjanam, strINAM manoharendriyAlokavarjabhAvanAH nam, pUrvaratAnusmaraNavarjanam , praNItarasabhojanavarjanamiti // TI-abrahmAsevananivRttiH brahmacaryam / tasyApi paJca bhAvanAH, tadyathA-strItyAdi bhASyam / striyo rUDhyA devamAnuSabhedAd dvividhAH / pazugrahaNAt tiryagjAtiparigrahaH / tatra vaDavA-bAleyI-go-mahiSya-jAvikAdiSu sambhavati maithunam / etAzca sacittAH, acittAH striyaH pustalepyacitrakarmAdiSu bhuprkaaraaH| paNDakAstRtIyavedodayavartino mahAmohakarmANaH yoSAsyasevanAbhiratAH klIvA iti prasiddhAH, kRtadvandvairebhiH saMsaktamAkulaM zayyate yatrAsyate ca tacchayanAsarna pratizrayasaMstArakAMsanAdi, tacca bahapAyatvAd varjanIyamityevamAtmAnaM bhAvayet / tathA strIpazupaNDakAnAmasannidhAne'pi rAgasaMyuktastrIkathAvajeMnam / mohodbhavaH kaSAyo rAgaH tadAkArapariNAmo rAgasaMyuktaH / strINAM kathA strIkathA, rAgasaMyuktasya strIkathA, athavA rAgasaMyuktA cAsau strIkathA ceti rAgAnubandhinI dezajAtikulanepathyabhASAgativibhrameGgitahAsyalIlAkaTAkSapraNayakalahazRGgArarasAnuviddhA vAtyeva cittodadheravazyaMtayA vikSobhamAtanoti tasmAt tadvajenaM zreya iti bhAvayet / tathA strINAM manoharendriyAlokanavarjanaM manoharANi mAnonmAnalakSaNayuktAni darzanIyAni mRjAvantIndriyANi yoSitAmapUrva vismayarasanibharatayA visphAritalocanaH prekSate vikacakuvalayavipuladalacchavi nayanayugalamasyAH karNajAhamakaTAkSamapyAlokitaM jhagiti manasijajvalanamAdIpayati, kimuta vikaTakaTAkSakavacitam / evaM yathAvibhAgasaniviSTAvayavAni zrotraghrANavadanapInapayodharabharajaghanasthalAdIni vAcyAni / tvagindriyabhedatvAt stnklshaadhupnyaasH| ityevaM tadAlokanAyuparatiH zreyasIti bhAvayeta / tathA pUrvaratAnusmaraNavajenaM pravrajyAparyAyAt pUrvo gRhasthapayoyastatra rataM-krIDitaM-vilasitaM yadaGganAbhiH saha tasyAnusmaraNAt kAmAnistatmaraNendhanAnusandhAnataH sandhukSate, atastadvarjana zreya iti bhAvayet / tathA praNItarasabhojanavarjanamiti / praNIto-vRSyaH snigdhamadhurAdirasaH kSIradadhinavanItasarpirguDatailapizitamadyApUpAdistadabhyavahAro-bhojanaM tato medomajjAzukrAgrupacayastasmAdapi mohodbhavaH, ataH satatAbhyAsataH praNItarasAbhyavahAro varjanIya ityAtmAnaM bhAvayed brahmacaryamicchaniti // bhA0-AkiJcanyasya paJcAnAmindriyArthAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnA manojJAnAM prAptI gArthyavarjanamamanojJAnAM prAptau dveSavarjanamiti // 3 // kizcAnyaditi / TI-kiJcanaM bAhyAbhyantaraparigrahaH / avidyamAnakiJcanaH akiJcanastadbhAva Aki vanyaM-aparigrahatA tadbhAvanAH paJca / tadabhidhitsayedamAha-pazcAnAmityAdi / pazcAnAmindri 1'SaNDaka. ' iti gha-pAThaH / 2 . saMkulamAkulaM ' iti k-paatthH| 3 'kAzanAdi ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 yANAmarthA - viSayAH sparzAdayaH paJcaiva yeSAM manojJA rAgahetavasteSAM manojJAnAm - iSTAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM prAptau grahaNe sati gArdhyavarjanam / gArdhyaM -- snehaH -- teSu rAgapariNAmo'tastadvarjanaM zreyaH / tathA amanojJAnAm aprItihetUnAM grahaNe dveSavarjanam / dveSaHkrodhamAnapariNAmaH tattyAgAt paJcaitA bhAvanA bhAvyamAnAH pratikSaNamA kiJcanyaM paripUrayanti / mamatvalakSaNo bhAvataH parigrahaH tadvyavacchedAdaparigrahateti // 3 // 48 kiJcAnyaditi sambadhnAti, bhAvanAprastAve'nyadapi mokSaguNaM bhAvayediti / itizabdaH apyarthe / prativrataM paJca paJca bhAvanAH pratipAditAH / samprati tu sarvavratasAmAnyabhAvanAH kathyanta iti // sUtram - hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 74 // bhA0 - hiMsAdiSu paJcasvAsraveSu ihAmutra cApAyadarzanam avadyadarzanaM ca bhAvayet // TI0 - hiMsA AdiryeSAM teSu hiMsAdiSu ihetyasminneva loke amutretyamuSmin paraloke narakAdijanmani apAya:--: :- anarthaparamparA avayaM-garhitaM pApaM tadvipAkAnnarakAdiSu tIvra du:khAnubhavanamapAyAvadyayo darzanam - upalabdhiH, upalabhamAnazca na pravartate hiMsAdiSu, jJAnapUrvakatvAt kriyAnuSThAnasyeti / enamevArtha bhASyeNa prapaJcayati - hiMsAdiSvityAdinA / hiMsAdiSvAsaveSu kiyatsu ? paJcasvityAha / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigraheSu AsravA uktalakSaNAH teSvapAyadarzanamavadyadarzanaM ca bhAvayet / ihaiva mI pratyavAyA hiMsAdiSu pravRttasya dRzyante, pApavipAkazca dAruNo'mutretyevaM muhurmuhurbhAvayet // bhA0--- tadyathA - hiMsAyAstAvat hiMsro hi nityodvejanIyo nityAhiMsAyA vipAkaH nubaddhavairazca / ihaiva vadhabandhapariklezAdIn pratilabhate pretya zubhAM gatiM garhitaca bhavatIti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn // TI0 - tadyathetyAdi / tayorapAyAvadyayorvibhAgamAcakSANo hiMsAyAstAvadityAha / hiMsAsambandhinI tAvadapAyAvadye prakAzyete pazcAdalIkAnAm / 'hiMsanazIlo hiMsraH - prANavyaparopaNe jAtazaktiH / hizabdo yasmAdarthe / nityaM satatamuddejanIyaH- saMtrAsakArI / 'kRtyalyuTo bahulaM' (pA0 a03, pA03, sU0113)iti kartari kRtyapratyayaH / sarvadA udvejako nisA (niHsI) mAyudho bhISaNaveSo lalATataTAropitabhrUbhaGgaH prakRSTAmayerNyArasanirbharAruNalocano gADhadaSTadazanacchadaH saccAnAmudvegakArIti pratItam / nityAnubaddhavairazceti / nityamanubaddhaM - prasaktaM vairamasyeti nityAnubaddhavairaH, sarvadA pravRttavairasantAnazca ta (ya) smAnnityodvejanIyo nityAnubaddhavairazca bhavati / tasmAdihaivetyabhisambandhaH / ihaivetyasminneva loke vadhaH-tADanaM dvidalakazAdibhirbandhaH pazcAt tpiNDana haDIniga - DagalazRGkhalAdikaH pariklezo'GguSThagrahaNoSmaMsthApanajalAvasekakASTheSTakaropaNAdiprANavyApattiH, 1 'hiMsAzIlo' iti ga-pAThaH / 2 'NoSNasthApana ' iti Ga-pAThaH / 3 ' vyApaJca ' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2 ] svopajJabhAgya-TIkAlaGkRtam AdigrahaNAdullambana zirazchedAdibhiH pratilabhata iti pratiprApnoti / kRtasya prANAtiNatasya ca phalaprAptiriveti / pretya cetyAdinA phalamAmuSmikaM darzayati / pretya ceti mRtvA / azubhA gatiH - narakatiryakkumAnuSatvAni / garhito - nirditaH / prAktanajanmopAttAzubhakarmavipAko'yamasya pApakAriNo varAkasyetyevaM saMmbhAvayato vivekabalAdasya nirzvayapratyaya utpadyate - hiMsAyAstyAgo - vyuparamaH zreyAniti // bhA0 - tathA'nRtavAdI azraddheyo bhavati / ihaiva jihAcchedAdIn anRtasya pratilabhate / vipAkaH 49 TI0 - yathA prANAtipAtakArI pratyavAyena yujyate tathA'nRtavAdyapItyAhaanRtaM vakSyamANalakSaNaM tadvAdI bhavati azraddheya iti / azraddheyaH avidyamAnazraddheyaM vacanamasyeti sAmarthyAdabhisambadhyate'nRtasya prakrAntatvAt / ihaivetyAdinA pratyavAyamaihikamAmuSmikaM ca darzayati - jihvAcchedAdI niti | AdizabdAt karNanAsikAkaraNacchedaparigrahaH / bhA0 - mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddhavairebhyastadadhikAn duHkhahetUn prApnoti pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti anRtavacanAd vyuparamaH zreyAn // TI0 - mithyA-alIkaM abhyAkhyAnaM - anRtavacanam // nanuca mithyAgrahaNamatiricyate / yasmAlloke'bhyAkhyAnazabdo'nRtavacana eva prasiddha iti / abhyAkhyAyaka eva mithyAzabdaH / yadvoSbhyAGpUrvasyai cakSiGo lyuTi vacanamAtramabhilApo'bhyAkhyAnazabdenocyate, tadvizeSaNAya cedamupAdIyate mithyetyevamarthavat, nAsti alIkavacanenaiva cAropayatyanenedaM kRtamaneneda miti, tenAbhyAkhyAnenopannaduHkhAstebhyazceti / pUrvadoSApekSazcazabdaH / baddheti / avicchinnaM vairaM yeSAM tebhyaH / tadadhikAniti jihvAcchedAdibhyo'pi atizayena yAtanAprakArAn mithyAbhyAkhyAnAdhikatvAd duHkhahetUn vadhabandhAdIn prApnoti / tIvrAzayo hi tIvrasthityanubhAvameva karmAdatte / mukhyaH svaheturAzayastatpuraHsarAH zeSahetavaH / pretyetyAdinA''muSmikaM phalamAdarzitam, yasmAccaivaMvidho vipAko'nRtavacanasya tasmAt tadvyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAlIkAnuSThAyinau pratyavAyayuktau, bhA0- tathA stenaH paradravyaharaNaprasaktamatiH sarvasyodvejasteyasya vipAkaH nIyo bhavati / ihaiva cAbhighAtavadha [bandhana ] hastapAdakarNanAsottarauSThacchedana bhedana sarvasvaharaNavadhyapAna mAraNAdIn pratilabhate pretya nAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti steyAd vyuparamaH zreyAn // 1 'pratItaphala 0' iti Ga-pAThaH / 2 ' nindyaH' iti ga-Da-pAThaH / 3 ' sambhAvayati ' iti ga-pAThaH / 4 'nizcaya 'utpayate' iti Ga-pAThaH / 5 ' yadA' iti ga-pAThaH / 6 'syAcakSiNaro lyuTa' iti ga-pAThaH / 7' baddhamityava * ' iti gaDa-pAThaH / navatIti' iti gha-pAThaH / 9' yAtana0 ' iti dha-pAThaH / 10' bhavati' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 TI-tathA stena ityAdi / stenaH parakIyadravyApahAre prsktmtiH-sktcittH| sarvasyeti apahiyamANadravyAdisvAmina udvegaMjanayati / ihaiva cetyAdinA / hastAdInAmavayavAnAM chedanaM-zarIrAt pRthakkaraNaM, bhedanaM tu tathA sanniviSTAnAmeva vedhnpaattnaadikm| vadhyapAnamiti / vadhyo vyApAdyastasya pAnaM, madyapAnasya pradhAnatvAt , tatpUrvakamanyadapi karavIrakusumamAlAmaraNakharaghaTikAvalambamaSImrakSaNacaTakapaMcakanAnyakaraNam / mAraNaM-prANavyaparopaNam / AdigrahaNAt svamAMsakhAdanabandhotkartanakapardikAmArgaNaprakAraparigrahaH / pretya cetyAyuktArtham, atastadvyuparamaH zreyAn / steyAt-cauyod vyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAlIkAsteyapravRttAH pratyavAyAn bhUyasaH spRzanti, bhA0-tathA abrahmacArI vibhramodghAntacitto 'viprakIrNendriyo madAndho gaja bhabrahmaNo vipAkA ... iva niraGkuzaH zarma no labhate / mohAbhibhUtazca kAryAkAryAna " bhijJo na kiJcidakuzalaM nArabhate / TI-tathA abrahmacArItyAdi / abrahmacArI-maithunasevI / vibhramo-vilAsa vizeSastenoddhAntaM cittaM-calamanavasthitaM yasyeti / viprakIrNendriya iti, tucche viziSTe ca viSaye pravartitendriyavRttiH manojJeSu zabdAdiSu rAgAGgeSu rAgAnuraktaH, amanojJeSu dviSTeSu zabdAdiSu dveSAbhyuktAtmasvarUpaH / madAndho gaja ivetyAdinA hastimUrkhaNa saha sAdharmya darzayati / itarathApi tiryazco'pi hitAhitapravRttinivRttipolocane akSamAH, svalpajJAnakSayopazamatvAt , atizayena tu madakAle guJjanmanohAridhvanimadhukarAlIDhamadavArinirjharasnapitakapolabhittiH anAhatA''dhoraNavyApAditanizitAGkuzatigmAyavedhajanitavyatho mattagaja iva zarma-sukhaM nopalabhate nAvApnotItiyAvat / vibhramoddhAntacittatvAt (vi)prakIrNendriyatvAceti yuktidvayam,avitRptasya cakutaH sukhena sambandha iti / mohAbhibhUtazcetyAdinA mohanIyakarmodayaM sUcayati / strIpuMnapuMsakavedodayAbhibhUtaH sa tathA vijRmbhata iti / cazabdAt pUrvoktavidhisamuccayaH / idamakArya idaM kArya ca nAbhijAnAti grahAviSTapuruSavat paravazatvAt , tatazca na kiJcidakuzalaM na prArabhate, nirvivekatvAt sarvameva kuzalaM manyata ityabhiprAyaH // mA0-paradArAbhigamanakRtAMzca ihaiva vairAnubandhaliGgacchedanaparadAragamanasya phalam vadhabandhanadravyApahArAdIn pratilabhate'pAyAn , pretya cAzubhA gati garhitazca bhavatIti abrahmaNo vyuparamaH zreyAniti // 'badhyopAyaH' iti k-kh-kh-paatthH| 2 'paJcanAgnyakaraNa' iti g-paatthH| 3 'prakIrNe.' iti kh-g-paatthH| 'viryagnAtiH' iti sa-pAThaH / 5 'akSamA' iti -pAH / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-paradAretyAdinA aihikAmuSmikapratyavAyopadarzanam / pareSAM dArAH paradArAHparaparigRhItayoSitaH / zrutajJAnapratipiddhazca sarvo maithunavyApAraH paradArazabdavAcyaH, tadabhigamanaM-tadAsevanaM (tena) janitAnihaiva vairaparamparA zirazchedanaM tADanaM bandhanaM dravyApahAraM, AdigrahaNAt nAnAvidhAH,pratilabhata iti, eta eva prtypaayaaH| pretya cetyAdinA pAralaukikAtyapAyadarzanam / tasmAdabrahmaNo vyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAdipravRttaH pratyavAyena yujyate, bhA0-tathA parigrahavAn zakuniriva mAMsapezIhasto'nyeSAM parigrahasya vipAkaH kavyAdazakunAnAmihaiva taskarAdInAMgamyo bhavati / arjanarakSa NakSayakRtAMzca doSAn prApnoti // TI0-tathA parigrahavAnityAdi / zAstrAnanujJAto mUrchAspadaM ca parigrahaH tadvAn parigrahavAniti / aihikapratyavAyapradarzanArtha zakunirivetyAdidRSTAntagranthopanyAsaH parapratyAyanaprayojanaH / mAMsapezIti / mAMsakhaNDameva dIrgha pezyucyate / AdAnamokSaNavyApAravatvAt: pAdo'pi hasta eva zakuneH, mAMsapezI haste yasyeti mAMsapezIhastaH / vyadhikaraNAnAmapi gamakatvAd bahuvrIhiH kaNThekAlavat / anyeSAM kavyAdazakunAnAmiti / AmamAMsabhakSA: kravyAdA abhidhIyante / kRtavikRtazabda upapade'pi pretyayoddezaH, pRSodarAditvAca kRtavika tazabdasya RvyaadeshH| kRtavikRtapakamAMsabhakSAstu krvyaadaaH| krmnnynneveti| mAMsapezIparigrahahetoHkravyAtpatatriNAmihaiva gamyaH-abhibhavanIyaH, caJcacaraNanakhamukhapakSatiprahataH parizaTatpatatravrajaH zaraNArthI viyati nazyan nirAlambanaH parizrAntastaruzikharAdyupatraprAptisamanantaramAkramya balAdapahRtamAMsapezIkaH kizciducchrasan kaNThagataprANaH kRcchAd vimucyate shkunibhiH| taskarAdInAM ca gamyaH parigrahavAn / AdigrahaNAd rAjadAyAdaparigrahaH / taskarAdayaH prasabhaM coryeNa vA'pahAramAcarantyabhibhUyeti / arjana, upAttasya pAlanaM rakSaNaM, kSayo -nAza ityajenAdikRtAMzca parigrahavAn avApnoti doSAn / tatrAjenaM nyAyyamanyAyyaM vA / nyAyyaM vANijyakarmakaratvaM kRSyAdhupAyam / taccAtilezayuktam / anyAyyaM taskaratvAdyupAyasAdhyam / tatrApi vdhbndhvishsnaadidossaaH| rakSaNamapi sUtrasucetaso (1) rAtriMdivaM nRpadahanataskaradAyAdamUSikAdibhyaH klezabahulam / kSayo'pyupabhogAdapuNyodayAca / tatropabhogakAlamadhikRtyedamAha _ bhA0-na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAne, lobhAbhibhUtatvAca kAryAkAryAnapekSo bhavati, pretya cAzubhAMgatiM prApnoti, lubdho'yamiti ca garhito bhavatIti parigrahAd vyuparamaH zreyAn // 4 // kizcAnyat .. 'vipratyayAdeH' iti ga-pAThaH / 2 'ducchvAsAt ' iti Da-pAThaH / 3 'sUcita' itiHGa-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 TI-na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAgneriti / upabhuJjAnasyApi cAsya tRptirasambhAvyA'nerindhanariva prakSipyamANaiH pravRddhajvAlAkalApasya pratyuta vRddhireva jAyate, evaM parigrahavataH prAjyadraviNarAzerapi pratikSaNamapUrvApUrvadravyAvAptau santataivecchA vijRmbhate / icchAyAzvAnivRttau tRptyabhAvaH / na cAtRptaH sukhalezenApi yujyata iti / apuNyodayAdapi kSayo bhavati / vibhavasya dakSiNottaramathurAdhivAsivaNigdvayaprAptipraNAzAkhyAnakAd bhAvanIyaH / tamAze ca hRdayAtisAragrahaNIdoSagrahAvezadaurbalyamaraNAvasAnaH zArIro mAnasazca kleshH| lobhAbhibhUtasvAcetyAdi / lobhakaSAyAnuraktacitto lobhAbhibhUtaH-tRSNApizAcikayA vazIkRtastadbhAvo lobhAbhibhUtatvaM tasAcceti / cazabdaH samuccayArthaH / idaM kartavyamidaM na kartavyamiti nApekSate-nAlocayati / tatra kartavyaM kArya yatra pravartate puruSastadAtvAyatyoH suMkhArtha, tacca nApe. kSate tRSNAndhaH / zuci karmAnuSThAnaM, akartavyaM-akArya tatrApyanAlocya pravartate, na pratyavAyAn nibhAlayati / yataH pitaramapi hinasti mAtaramapyucchinatti putramapi vyApAdayati bhrAtaramapi jighAMsati priyAM jAyAmapi jJapayatItyevamakAryametaditi nApekSate / pretya cetyAdinA pAralaukikapratyavAyapradarzanaM, prakarSakASThAprAptastRSNAkaSAyaH kRmirAgAnukArI tatpariNAmazcAyamAtmA narakAdipUpapadyata ityAgamaH / lubdho'yamityAdinA tvaihikameva pratyavAyazeSamAcaSTe / lubdhastRSNAvAnadAtA saJcayaikacitto na kasmaicid duSkRtamapi dadAtItyakSilambanam / nindyate ca, janasamavAyeSvayazo labhata iti pratipAdayati / ataH parigrahAd vyuparamaH zreyAniti // 4 // kizcAnyat ityanena sambandhamAha / hiMsAdayaH prakrAntAH kizcetyanenopekSyante / eteSu hiMsAdiSvidamanyad bhAvayet / tadAhahiMsAdayo duHkham sUtram-duHkhameva vA // 7-5 // TI.--vAzabdo vikalpArthaH / apAyAvadyadarzanaM bhAvayet , duHkhameva vA bhAvayediti, samuccayArtho vAzabdaH / duHkhameva ca bhAvayet , apAyAvadyadarzanaM ceti / evakAropAdAnAt sukhalavagandho'pi nAstIti pratipAdayati / duHkhameva kevalaM hiMsAdayo na sukhamapIti / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-duHgvameva vA hiMsAdiSu bhAvayet / yathA mamApriyaM duHkhaM, evaM sarvasattvAnAmiti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / / TI0-duHkhameva vetyAdinA / hiMsAdiSviti hiMsAnRtastayAbrahmaparigraheSu viSayabhUyamApaneSu duHkhahetuSu duHkhasvabhAveSu ca duHkhabahulatAmeva bhAvayediti kena prakAreNatyAhayathA mamApriyaM-na prItikAri duHkhaM aniSTasaMyoganimittaM zarIramanaHpIDAtmakaM vyApati For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 53 paryavasAnam / evaM sarveSAM sattvAnAmapyapriyaM vadhabandhacchedanapATanollambanAdihetukamAtmAnumAnAdavaseyamityevamAlocayataH kRtino manasi nizcita bhavatiSThate / ato hiMsAyA vyuparamaH zreyAniti // anRtabhASaNamapi duHkhamevetyabhidhitsurAha bhA0-yathA mama mithyAbhyAkhyAnenAbhyAkhyAtasya tIvaM duHkhaM bhUtapUrva bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti anRtavacanAd vyuparamaH zreyAn // TI0-yathA mametyAdi / mithyAbhyAkhyAnaM prAga vyAkhyAtaM, tena mithyAbhyAkhyAnena-alIkAdhyAropeNa abhyAkhyAtasya-abhimukhamAkhyAtasyAbhiyuktasya prakAzitasya cAnenedaM kRtamuktaM veti tanimittaM yathA mama prakRSTaM tIvaM duHkhaM bhUtam-utpannapUrvamityarthaH, samprati vA bhavatyalIkAdhyAropAt tathA sarvasattvAnAM tAdRgeva tIvra duHkhamabhyAkhyAnahetukamupajAyate'sminneva loke, amuSmin punarloke mithyAbhyAkhyAnaparo yatra janma pratilabhate tatra tatra tAdRzairevAbhyAkhyAnairabhiyujyamAnaH sadA duHkhamanubhavatItyanRtAd vyuparamaH zreyAniti // hiMsAnRtabhASaNaduHkhavat steyamapi duHkhamevetyAha bhA0-yathA mameSTadravyaviyoge duHkhaM bhUtapUrva bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti steyAd vyuparamaH zreyAn // TI0-yathA mametyAdi / yathA mama khadravyasyeSTasya viyoge'pahArakriyayA taskaraiH kRte duHkhaM zArIraM mAnasaMvA pUrvamabhUt bhavati vA'dhunA tathA sarvasattvAnAm / ataH steyAda vyuparamaH zreyAniti // yathA ca hiMsAnRtasteyAni duHkhasvabhAvAni, bhA0-tathA rAgadveSAtmakatvAnmaithunaM duHkhameva / syAdetat sprshnsukhmiti| taca na / kutaH vyAdhipratIkAratvAt kaNDaparigatavacAbrahmavyAdhipratIkAratvAt // TI0-pUrvaduHkhatulyatAmatidizati / mAyAlobhau rAgaH / krodhamAnau dveSaH / mAyA chanarUpA / tadAkArapariNAmazca hiMsAnRtasteyeSu pravatate / lomo'pi gAdhyalakSaNastatpariNAmazca mAMsAdigAyodukto'vagrahaNena cauryeNa caiteSu prvrtte| tathA krodhamAnAbhyAmapi prerito hiMsAdiSu pravartate ityatyantaprasiddham / 'maithunasyApi tAveva rAgadveSau nidAnaM, rAgadveSakAraNatvAca maithunamapi duHkhamevetyavadhAryate / rAgadveSAvAtmanaH svabhAvaH-kAraNaM yasya tad duHkhameva rAgaveSAtmakatvAd hiMsAdivat / syAdetadityAdinA grnthenaashngkte| prasiddhiriyam -yoSitAmupabhoge dazanacchadapAnAkSicumbanavapuHparirambhaNapInastanataTInakhamukhAvadAraNaguhyasaMyogavIryani 2 'janmani ' iti Ga-pAThaH / 3 'pariNatazca' iti Ga-pAThaH / 1 'nizcetamava.' iti khng-paatthH| 4 'gUtasyApi ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 sargasamakAlabhAvisparzanendriyadvArakaM sukhamanubhavapramANasiddhaM bhUyasAM prANinAmapahuvAnasya pratItipratyakSa virodhAvavazyaMbhAvinAvityA rekite bhASyakRdAha - tacca netyAdi / tadityanena sparzanasukhamabhisambadhyate / na khalu tat sukhaM, duHkhamevetyabhiprAyaH / vakSyamANo'yametaddRSTAntabalAt pratItipratyakSa virodhAvanAspadau, itarastameva dRSTAntamabhidhyAyannAha - kuta iti / kasmAdetat sparzanasukhaM duHkhameva pratipattavyaM yuktayantarAt ? / sAdhyasAdhanasaGgatena hi sAdharmyadRSTAntena pratipattirupajAyate sAdhyasAdhanazUnyena vyatirekadRSTAntena veti bhASyakAra Aha-vyAdhipratIkAratvAdityAdi / rAjaputrI kSayakuSThAdayo vyAdhivizeSAsteSAM pratIkAraH - pratikriyA, tabhidAna parihAreNa bheSajopayogaH pathyAsevanaM ca / udbhUto hi vyAdhiH zarIramanasorbAdhAmAdhatte / vAdhApratikSepazca bheSajAdyupayogasAdhyaH / karmaNAM ca kSayopazamodayAdayaH kSetrakAladravyabhAvAdyapekSA na khalvAtyantikaM sukhopajananamAdhAtuM samarthAH, duHkhapratibandhamAtrakAritvAt / mUDhAzca tamavasthAvizeSaM sukhamiti manyante / vyAdhizva makaradhvajaH // 1 prathamoddiSTavyAdhitulya vipAkatvAt hetuvicAraNAyAha 54 bhA0 - asukhe hyasmin sukhAbhimAno mUDhasya / tadyathA - tIvrayA tvakrazoNitamAMsAnugatayA kaNDvA parigatAtmA kASThaza kalaloSTazarkarAnakha zuktibhivicchinnagAtro rudhirArdraH kaNDUyamAno duHkhameva sukhamiti manyate / tadvanmaithunopasevIti maithunAd vyuparamaH zreyAn // TI0 - asukhe hyasminniti / duHkhameva bhrAntAH sukhamityupacaranti mohAdajJAnAce' tyato'sukhe tasmin sukhabuddhiryathA gaNDAdiSu pAkAbhimukheSu paripakeSu ca tIvra vedanA parigatasya jantostatpATana pUya niHsaraNena vedanAmAtraprazamastathA puruSavedAdyudayAt tIvrArtibhAjo'vadhIritavivekabalasya yatkiJcanakAriNo grahAviSTasyeva paravazataH sadA''rttadhyAna pIDyamAnamanasaH khyAdisaMyoge vilapato'sabhyAni prAptamUrcchAgamasyeva bADhaM klibhato bIjalezAnutsRjataH pUyalavAniva sukhamabhimanyamAnasya mohanIya karmavijRmbhanirbharacetaso maithune na sukhAvAptiH duHkhameva, asmin pratyakSapramANasamadhigamye kRtaH pratItyanubhavavirodhAviti / yastvanubhavastatra sukharUpaH so'bhiniviSTabuddherabhimAnavataH samupajAta bhrAnteH zuktikAyAM rajatapratyayAnubhavavaditi / ato vivAdagocarApanno bIjanisargo na sukhahetuH, vyAdhipratIkAratvAt pUyAdinisargavat / asmiMzca pratijJAne dRSTAntaH sulabha ityanupAso'pi bhASyakRtA vyAkhyAtrA pradarzitaH / bhASyakArI yadRSTAntastu - tadyathetyAdinA bhASyate / 1' mamidhApayannAha' iti Ga-pAThaH / 2 ' vivaraNAya ' iti Ga-pAThaH / 3 ' zilAloSTa 0 ' iti ka-pAThaH / 4' bhAvyate ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam kAmasukhaM duHkhameveti khyApyate / tIvrayetyAdi kaNDUvizeSaNam / tIvA-parAkASThAM gatA tvakcarmazoNitamamagmAMsapizitamedAdyanugatA-prAptA / na caivaMvidhayA kaNDvA parigatAtmA vyAptazarIraH kASThAdikaNDUyanakriyAyAH kAraNaM nAnArUpamapadizati / kASThazakalaM-kASThakhaNDaM yena kaNDyA nivartate / loSTaH-iSTakAdikhaNDam / zarkarA-zarkaroTAdikA / nakhazuktayonakhamukhAni / pradarzanamAtrametat / emiH kASThazakalAdibhirvicchinnagAtra iti vidAritagAtraH kRtatvakchedastatazca sravatA rudhireNAH / kaNDUyamAna iti kaNDUjUdhAtorjittvAt katrabhiprAye kriyAphale Atmanepadam / kaNDUyamAnaH kaNDUyAM nirvatayan evaMvidhAvastho duHkhameva sukhamiti manyate mohAt / prayogo'pi bhASyArthAnugato-vivAdagocarApanno bIjanisargo na sukhaM prati kAraNaM, vyAdhipratIkAramAtratvAt pAmanakaNDUyAvat / yaH punaraikAntikAtyantikasukhahetuH sa naiva vyAdhipratIkAramAtrakArI jJAnakriyAlakSaNa iti / tadvanmaithunopasevItyanena sAya'mApAdayati dArzantikasya dRSTAntena saha / tatazca saha duHkhabhAvanAvAsitacetaso maithumAdU vyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAdayo duHkha tathA parigraho'pIti pratipAdayati bhA0-tathA parigrahavAnaprAptaprApsanaSTeSu kaurakSArakSaNazokodbhavaM duHkhameva prAmotIti parigrahAd vyuparamaH zreyAniti / evaM bhAvayato vratino vratasthairya bhavati // 5 // kizcAnyata __TI-parigrahaH sacittAdibhedo mamatvasambandhaH / sa ca mamatvI parigrahavAn / aprAzAdIni trINyapi kRtadvandvAni parigrahavizeSaNatayopAttAni / kArAditrayamapi kRtadvandvam / sAkSAd duHkhahetutvopaMpatteH / aprAptaviziSTaparigrahatA kAGkSAdihetuH / kAGkSAdayo'pi duHkhahetavaH / kAGkSAdibhya udbhavo yasya duHkhasya tat tathoktam / tatra kAGkSA-abhilASo namupAdAne prayatnaH sa ca duHkhameva, khedakAritvAt / evaM tAvadaprApteSu duHkhabhAvanA / prApteSu ca parigraheSu nRpadahanataskaradAyAdamUSikAdibhyo rakSaNe nityodvimaH kuvena duHkhameva prApnoti / naSTeSu tu parigraheSu duHkhanimittataH smRtyanuSaGgalakSaNo'sahyaH zokastataH sa tadbhavazarma prApnoti / ataH parigrahAda vyuparamaH shreyaaniti| evaM bhAvayata ityAdinA duHkhamevetyasya sUtrasya parisamAptimAdarzayati / tatazca ye bhASyameva kayApi buddhayA sUtrIkRtyAdhIyate vyAdhipratIkAratvAt 'nivartyate' iti ga-pAThaH / 2 'nivartayan ' iti -pAThaH / 3 ' sukhapratItikAraNaM ' iti ga-pAThaH, 'sukhaparaNaM' iti tu -pAThaH / 4 'samyagApAda.' iti -paatthH| 5 'parigraheSu aprAptanaSTeSu kAGkSAzoko prApteSu ca rakSaNaM upabhoge cAvitRptiH' ityadhikaH gh-ttii-paatthH| 6 'paripraheSu kAGkSA.' iti kha-pAThaH / 7 'upabhoge cAvitaptiriti' ityadhiko ghnttii-paatthH| 8 'svopAttaH' iti g-paatthH| 'mApnoti' iti kha-sa-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 kaNDUparigatatvoccAbrahmeti, tathA parigraheSvaprAptaprAptanaSTeSu kAGkSAzoko prApteSu ca rakSaNamupabhoge vAvitRptiriti, tadanA mUtrakaraNamiti vijJAyate / yadi ca sUtraM syAt bhASyasya sUtrIkaraNe doSAta " tata upabhoge vA'vitRptirityasyAvayavasya vivaraNaM syAt , na cAsti, " tasmAdanArSe sUtradvayamantarAlakamiti / evam-ityuktena prakAreNa bhAvayato vAsayataH sthairya vatino vratAnAM bhavati // 5 // kizcAnyadityanena sambandhamAha / bhAvanAprastAve'nyacca kiM bhAvayitavyamityata AhasUtram--maitrIpramodakAruNyamAMdhyasthyAni sattvaguNAdhikaklizyamA nAvineyeSu // 7-6 // TI.-maitryAdInAM kRtadvandvAnAM dvitIyAbahuvacanena nirdezaH / sattvAdInAmapi kRtadvandvAnAM bhAvanAviSayatvenAdhikaraNavibhaktibahuvacanena nirdezaH / kizcAnyadityasyArtha spaSTayati bhA0-bhAvayed yathAsaGkhyam / maitrI sarvasattveSu / kSame'haM maitrIbhAvanA sarvasattvAnAm / maitrI me srvsttvessu| vairaM mama na kenciditi|| TI0-bhAvayed yathAsaGkhyamityanena bhASyeNa / bhAvanAvasare idamaparaM maitryAdi bhAvayet / tacca yathAsaGkhyamabhisambadhya bhAvayet / maitrI satveSu, pramodaM guNAdhikeSu, ityevamanyatrApi yojyam / maitrI sarvasattveSvityAdi bhASyam / mitraM 'jimidA snehane' auNAdikaH STran / midyatIti mitraM, nihytiityrthH| tasya bhAvaH samastasattvaviSayaH snehapariNAmo maitrI / ye'pi kRtApakArAH prANinaH pramAdAdanyathA vA teSvapi mitratAM cetasi sabhivezya mitramahameteSAM ete ca me mitrANIti tat kathamahaM mitradrohatAM prtiptsye| daurjanyAayaM hi mitradrohitvam / ataH kSame'haM sarvasattvAnAmiti kSamA bhAvayet / samyak manobAkAyaiH sahe'haM sarvasattvAnAm / evaM hi mitratA yathArthatvamAsAdayati / yeSAM ca mayA'pakAraH kRtastAnapi sattvAn kSamaye'haM mitratvAt / hasvatvaM 'Nicazca' (pA0 a0 1, pA0 3, sU074) ityAtmanepadam / kSamaye iti kSamA grAhayAmi sarvAn prANinaH prazastena cetasA / svacetasazca kAluSyamapaneyamityevamupanayastantre / parastu kSameta vA na vetyetadeva spaSTataraM vidhuNoti-maitrI me sarvasattveSu vairaM mama na kenaciditi / vIrANAmidaM karma 'tasyedam' (pA0 a04, pA03, sU0 120) ityaN / vairamavicchinakoparANAM zUrANAmanyonyavyApAdanalakSaNA karmaparamparA, tatra kRtApakAreNa akRtApakAreNa vA kenacidasumatA sArdhamavairAnu 1 'svAdabrahmeti ' iti ng-paatthH| 2 'mAdhyasthAni' iti gha-pAThaH / 3 'kSamaye' iti gha-pAThaH / 4 prsraannaaNiti-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam bandhaH / sa caiSa prasRtaduritazAkhAzatasambAdho mAtsayeviSayodayaH punaH punaravicchinnabIjAGkAprasavapratyalastIkSNaprajJAkuThAradhArAcchedyo'vadhIritasakalazeSopAyo maitrIbhAvanayA nirvshessmaamuulaadutkrtniiyH|| bhA0-pramodaM gunnaadhikessu| pramodo nAma vinayaprayogaH / vandapramodabhAvanA nastutivarNavAvaiyAvRttyakaraNAdibhiH samyaktvajJAnacAritra tapodhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyAbhipyakto manaHpraharSa iti // ___TI0-pramodaM guNAdhikeSvityAdi / samyaktvAdiguNAdhikeSu vratiSu pramoda-praharSa bhAvayet / pramodavyAcikhyAsayA pramodo nAmetyAdyAha / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthe / alaGkAraH subhagatA zrotrasukhatvaM, zikSAnisargAvadAto lokArAdhanasamartho tinayaH sAmAnyena / tadvizeSastu vinIyate yena karma-vilayamApadyate sa vinayo jJAnadarzanacaraNopacArabhedaH kriyAvizeSastasya pryogH-anusstthaanm| vinayAheSu vandanaM-praDhamanovAkAyairvizeSata uttamAGgena vandanArhANAM pAdasparzanam / stutiH-stutyAnAM sadbhUtaguNotkIrtanam / varNavAdo-yazaHprakhyApanaM varNo-yazastatprathanam / avadAtacaritAH khalu munayo'mI yathotkSiptamokSAnuguNaceSTAbhAravAhina ityAdikaH / vaiyAvRttyaM-vyAvRtatA bAlaglAnagurUpavAsizaikSaprAghUrNakAnuddizyA'parAn vA munInAgamavihitabhaktapAnavastrapAtrapratizrayadaNDakAdyupakaraNamAgeNAnayanapradAnalakSaNo vyApArastasyAnuSThAnaM karaNam / AdizabdAda dezakAlApekSaH sAdhUddezenAnekaprakAraH pUjAhetuH sNgRhiitH| samyaktvaM-tattvArthazraddhAnalakSaNam / jJAnaM-hitAhitaprAptiparihAraviSayo bodhaH / cAritraM-mUlottaraguNabhedam / tapo-bAhyAbhyantaravidhAnam / ebhiH samyaktvAdibhiradhikAHsAdhaSo gRhasthAdibhyasteSu pareNAtmanA ubhA(bhayA)bhyAM vA kRtA yA vandanAdilakSaNA pUjA tayA janita-utpAditaH sarvendriyAbhivyaktaM iti / sarvagrahaNaM sambhavApekSam / sAdhuguNotkIrtanasamaye vitatakarNadAnavikasadutphullalocanAvirbhUtaromAJcakaJcukatAdiliGgaprakaTito manaHpraharSaH pramoda ityAkhyAyate / / - bhA0-kAruNyaM klizyamAneSu / kAruNyamanukampA dInAnugraha ItyabhAvanA narthAntaram / TI0-kAruNyamityAdi / karuNA-anukampA tadbhAvaH kAruNyam / kaH punarasya viSaya iti klizyamAneSvityAha / kartari lH| klizyamAneSu-santApamanubhavatsu / etadeva prapazcayati bhASyakAra:-kAruNyamanukampetyAdi / anukampA dInAnugraha iti kAruNyapa kAruNya 1'prayogavandana0 ' iti ga-pAThaH / 2 'isyarthaH' iti gha-pAThaH / 3 'pratApa.' iti ga-pAThaH, ' tApa.' ititu-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 ryAyaH / karuNA ghRNA'nukampA dayA kRpA dInAnugraha ityanarthAntaram / dInA duHkhitAH zArIramAnasairduHkhairabhibhUtAH / / bhA0- - tanmahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSu viSayatagninA dandazyamAnamAnaseSu hitAhitaprAptiparihAraviparIta pravRttiSu vividhaduHkhArditeSu dInakRpaNAnAtha bAla mohavRddheSu sattveSu bhAvayet / tathA hi bhAvayan hitopadazAdibhistAnanugRhNAtIti // TI0 - taditi kAruNyamabhisambadhyate / tat kAruNyaM bhAvayet svakSetre / kiM punaH svakSetramityAha-mahAmoho - mithyAdarzanAnantAnubandhyA distenAbhibhUteSu vazIkRteSu / mahAmohAbhibhavAdeva ca matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSvityAha / matizrutavibhaGgAjJAnAnyuktalakSaNAni prathame, tatparigateSu tadAkArapariNatiSu / viSayAH zabdAdayasteSu tarSo viSayatarSaH tRTa pipAseti tarSa evAGgiH paritApakAritvAt tena bhRzaM dandahyamAnacitteSu / na khalu viSayAsevinaH kadAcit tRpyanti sthavirAvasthAyAmapi kAGkSAmohagrahagrastA bahvIviDambanA: samAsAdayanti / tathA cAgnizikhAlIDhavapuSo'zarma santatam / evaM mUDhA viSayatRSNAjvalanaparipacyamAnacetaso divAnizaM na sukhamAtrAmapyanubhavanti / teSu caivaMvidhAvastheSu / hitAhitetyAdi / hitaM - muktisAdhanaM ahitaM - saMsArasAdhanaM tayoH prAptiparihArau tatra viparItA praSThatiryeSAM te, hitaM pariharanti ahitamA sevante, teSu, vividhaM - nAnAprakAraM aihikAmuSmika bhedaM zarIramanoviSayaM duHkhaM tenArditeSu - hiMsyamAneSu - duHkhyamAneSu / sAbAdhazUnyamanaskatA dainyam / tatsambandhAd dInAH- atihIna yAcJAH / praNipAtaH kArpaNyaM tadyuktAH kRpaNAH / anAthAstUtsanAnvayA abAndhavAH kenacidaparigRhItAH svayaM vA'samarthAH / bAlAH- zizavaH momuhA:kAhalAH vRddhAH - saptatisaMvatsara saMkhyAmatItya vartamAnAH pariglAnendriyAH paripelavasmRtayaH / kecit punarbAlAvasthA prAptAH, tadeteSu satveSu - karuNAkSetreSu kAruNyamavicchinnaM bhAvayet / tathA hItyAdi / tathA ca bhAvayan uktena prakAreNa / hitopadezAdibhiriti / hitopadezomuktisAdhanasambandhaH / AdizabdAd dezakAlApekSAnnapAnapratizraya karpaTa bheSajairapi tAnanugRhAtIti // bhA0- - mAdhyasthyamavineyeSu / mAdhyasthyamaudAsInyamupekSetyamAdhyasthyabhAvanA narthAntaram // TI0 - mAdhyasthyamavineyeSvityAdi / rAgadveSayorantarAlaM - madhyaM tatra sthito madhyasthaH arAgadveSavRttiriti tadbhAvo mAdhyasthyaM taca bhAvayet / ka ? avineyeSvityAha / 1 ' prastAstAvat' iti su-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam anekenApyupAyenAbodhayitumazakyAH prakRSTamithyAdarzanAjJAnodayavartino raktadviSTapUrvavpudrAhitAthAvineyAsteSu / mAdhyasthya audAsInyaM ityAdi paryAyakathanena vyAkhyAM tanoti / araktadviSTa-udAsInaH tadbhAva audAsInyam / upekSeti IkSaNam-AlocanaM sAmopyenAraktadviSTatayA / arAgavRttitA adveSavRttitA vopekSetyekArthAbhidhAyinaH zabdAH // bhA0-avineyA nAma mRtpiNDakASThakuDyabhUtA graha gadhAraNavijJAnehA'pohaviyuktA mahAmohAbhibhUtA duSTAvagrAhitAzca / teSu mAdhyasthyaM bhAvayet / nahi tatra vaktuhitopadezasAphalyaM bhavati // 6 // kizcAnyat____TI-avineyA nAmetyAdi / vinIyante-zikSA grAhayituM zakyanta iti vineyA, na vineyA avineyAH, azikSAhI ityarthaH / nAmazabdo vAkyasaubhAgyaprayojanaH / mRtpiDe. tyAdizabda upamArthaH / mRtpiNDakASThakuDyAnIca mRtpiNDakASThakuDayabhUtAH, yayA mRtpiNDAdayo nizcetanAH zrotrAdIndriyavyApArazUnyA nopadiSTamapi hitaM samAdadate tadvat yete tathoktAH / etadeva spaSTataraM vivRNoti-grahaNadhAraNetyAdinA / zravaNendriyAvadhAnenopadezaprahaNaM pratipattiH / gRhItasyAvismaraNaM dhAraNam / evametaditi nizcitapratyayo vijJAnam / iMhA tattvAnveSiNI jijJAsA / vicAraNottarakAlaM apohaH sadoSapakSatyAgaH / ebhigrehaNAdibhirviyuktAH / mahAmoho-mithyAdarzanaM tenAkrAntA abhigRhItamithyAdRSTayaH / duSTAvagrAhitAzceti / duSTAstu rAgAdidoSabhAjaH taizca pakSAnurAgAt prpkssdvessaaccaanythaavstugraahitaaH| avagrAhitA iti vipralabdhAH, te ca AjIvitAvedhi svamasadha na muzcanti / teSu ca mAdhyasthyaM bhAvayet / pUrvakeSu tvavagaterabhAvAd viphala upadezaH / kiM punaH kAraNameteSu mAdhyasthya bhAvanIyam ? / nahi tatretyAdi / naiva tatra mRtpiNDAditulye duSTAvagrAhite ca vaktuH-kathayituhitopadezadAnasAphalyaM bhvti| niSphalaM copadezaM tIrthakRto'pi nAdriyante, yathA''ha"sarvatra dezavirati"mityAdi / evaM ca bhAvayato maitryAdivatAnAM sthairya bhavatIti // 6 // ayamaparo'bhinavAkuzalakarmAdAnanivRttipareNa mahAvratadhAriNA kriyAvizeSaH praNidheyo bhAvanAprastAva ityAdarzayati / kizvAnyadityanena sambandhayati / anyadapIdaM bhAvanIyamityAhasUtram-jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham // 7-7 // TI.-tAMstAn deva mAnuSa-tiryaG nArakaparyAyAnatyartha gacchatIti jagat-prANijAtA. dhyate, dharmAdidravyasanivezo vA, cIyata iti kAyaH-zarIram, jagacca kAyazca jagatkAyau tayoH 1 'vadheH' iti ga-pAThaH / 2 'savvaM ca desaviraI' iti Avazyaka-niyuktau ( gA0 564) / For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 svabhAvau tau bhAvayet / tatra jagatsvabhAvastAvat priyaviprayogApriyasamprayogepsitAlAbhadAriya daurbhAgyadaurmanasyavadhavandhanAbhiyogAsamAdhiduHkhasaMvedanalakSaNaH / tathA jagatsvabhAvaH "mAtA bhUtvA duhitA" (prazamarato, zlo0 156 ) ityAdi / tathA sarvasthAnAnyazAzvatAni saMsAriNAM saMsAra iti / dharmAdidravyANAM ca pariNAmitvAdanantaparyAyarUpeNa gamanAt teSvapi pariNAmAnityatAM bhAvayet / kAyasvabhAvo'pi pitRmAtrorojaHzukramubhayamekIbhUtaM garbhajAnAM prANinAM zarIratayA pariNamata ityAdilakSaNaH / sammRcchenopayAtajanmanAM tUtpattidezAvagADhaskandhAdAnanirmANAni vaSi kAyasvabhAvaH / bhavantyazubhapariNAmabhAji nAnAkArANi parizaTanopacitidharmakatvAd vinazvarANItyevaM lakSaNaH kAyasvabhAvaH / tAvetau jagatkAyasvabhAvI kimartha bhAvanIyAvisyAha-saMvegavairAgyArtham / yathAsaMkhyAkena smbndhH| jagatsvabhAvaM bhAvayet saMvegAthai, kAyasvabhAvaM vairAgyArthamiti / saMvegAya vairAgyAya ca (saMvega )vairAgyArtham, 'caturthI tadarthArtha0' (pA0 a0 2, pA0 1, sU0 36) iti smaasH| tatra saMvegaH saMsArabhIrutvAdilakSaNaH / vairAgyaM zarIraniSpratikarmatAdilakSaNam / sUtritamevArtha bhASyeNa spaSTayannAhabhA0-jagatkAyasvabhAvau ca bhAvayet saMvegavairAgyArtham / tatra jagatsva bhAvo dravyANAmanAdyAdimatpariNAmayuktAH prAdurbhAvatirobhAvasUtragatazabdAnAM dAnA sthityanyatAnugrahavinAzAH / kAyasvabhAvonityatA duHkhahetutvaM " niHsAratA'zucitvamiti // evaM hyasya bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavati / tatra saMvego nAma saMsArabhIrutvamArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH dharme bahumAno dhArmikeSu c| TI-jagatkAyasvabhAvau cetyAdinA / jagatkAyAvuktalakSaNo, tatsvabhAvau tu bhASyakRtA svayameva vyaakhyaatau| saMvegyavairAgye (gyArtha) ca bhAvayedityetAvadanena bhASyeNa vidhiiyte| tatra jagatsvabhAva ityAdi / tatreti jagatkAyasvabhAvayorjagatsvabhAvastAvaducyate / jagat jIvAjIvadravyANi tatsvabhAvAH-pariNAmAH teSAmeva jagacchabdavAcyAnAM dravyANAM-dravyapudgalAdInAM anAdyAdimatpariNAmayuktA iti / kazcidanAdyaH pariNAmo jIvasyAsaMkhyeyapradezavatvacetanAvavajJAnavattvAdiH, kazcidAdimAn devtaadiH| pudgaladravyasyApi mUrtimattvarUpAdimatvAdiranAdiH, AdimAn ghttpttaadilkssnnH| dharmAdharmayorlokAkAzavyApitvAdiranAdiH AdimAn gatisthitipariNatadravyajanitaH / lokAkAzasyAmUrtatvAsaMkhyeyapradezavatvAdiranAdiH, AdimAnavagAhakadravyApekSaH / ebhiyuktAH prAdubhovAdayo jagatsvabhAvAH / anAdyAdimatpariNA vyAkhyA 1'zeSopAyo' iti prArambhakaH "kriyAvizeSastasya' ityantakaH ka-kha-pAThaH tu prakSipta iti spaSTam / For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlakRtam magrahaNena prAdurbhAvAdayo vizeSyante / anAdinA pariNAmena viziSTo yaH prAdurbhAvaH AtmalAmo vastunastathA sannivezaH, AdimatpariNAma viziSTazca prAdurbhAvaH paryAyAntarotpAda iti / tirobhAvastu santAnarUpeNAvasthito vaisasiko vinAza evAdilakSaNaH, sthitidhauvyabhanAdipariNAmaH / anyatA savedravyANAM parasparaM bhedpariNAmo'nAdiH, anugrahaH parasparopakArAdilakSaNo jIvAnAM, vinAzastu prAyogika AdimAn pariNAmaH / evameSa jagasvabhAvaH punaH punarAlocyamAnaH saMvegAya sampadyate / kathaM punarjagatsvabhAvacintA saMvegAnuguNeti / ucyate-jagatsvabhAvaM cetanAvetanatvena vibhajya cetanAnAM sadasacceSTitaphalaM vibhajyate, tatsuparinizcitamatirahiMsAdiceSTitA mihaparalokotpannaikAntahitAnuSThAyinAM tatphalAvAptiM ca manujasuranArakeSu tiryakSu ca yathAvad vicintya sArAsAratayA muktimArgapravaNo bhavati / ajJAnahiMsAdiceSTitAnAM ca saMsArAnantaphaladoSaderzanAt taducchedArthamaharnizaM saMvegameva bhAvayati / acetanAnAmapi nityAnityamUrtAmUrtasparzagandharUpazabdasaMsthAnAdipariNAmazubhAzubhakalpanAnAmanAdyasantAnakasvAbhAvyamanupazyannaraktamUDhadviSTo jagadanyAyanyAyaceSTitAni bhItimantyabhayabhU. tAni ca bhAvayan saMvegabhAg bhavatIti / / kAyasvabhAva ityAdi / kAyasvabhAvo janmaprabhRtyanityatA-vinazvaratvaM bAlakumArayauvanamadhyamasthavirAvasthAH pUrvapUrvAvasthopamardainottarottarAvasthAsvarUpaM pratilabhante, ataH pariNAmAnityatAM zarIrasya bhAvayed yAvadAyuSaH prismaaptiH| tataH krodhenAminA vA sArameyazakuntasampAtena vA vAtAtapazoSaNena vA vighaTitaH zarIrAkArapariNatapudgalaprabandhaH sadyo dvayaNukAdiskandhabhedena paramANuparyavasAnena vibhakto'nitya iti dhypdishyte| suciramapi ceSa lAlitaH pAli :: kuGkumAgurukapUrakastUrikAnulepanAdimRSTAnapAnavasanAcchAdanAdinA cAkANDa eva dhvaMsate / bhAvayatazcaivaM zarIre nirmamatA bhavati / tatazca saMvegavairAgye iti / aparaH kAyasvabhAvAd duHkhahetutvaM bAdhAlakSaNaM duHkham / sA ca bAdhA zarIrakhAntAzrayA / tatazca yAvaccharIraM tAvadapi duHkhopabhogastadAzrayo na vyavacchidyate / pudgalAtmapradezAnAmanyonyAnugatau kSIravAriNorivAvibhAge sati AtmanaH pudgalanimitto duHkhAnubhavaH / tatazca duHkhahetutAM bhAvayannAtyantikocchedAyAsya dagdhazarIrakasyAyatate / tathA'jyA niHsa.ratA kAyasvabhAvaH tvagmAMsAdipaTalabhedenodveSTayamAne'pyamuSmin zarIrake rambhAgarbha iva medo'sthipaJjarAntrajalalasikAmUtrazakRtkaphapittamajjAdisaJcaye na kAcit sAramAtropalabhyate pradhAnatAsArakanakaratnAdivat tadabhAvAdayaM niHsAro lebhe gukASThavat kAyakalirakAlabhaGgura ityevaM bhAvayataH zarIre'bhiSaGgo na bhavatIti / tathA'zucitvaM kAyasvabhAvaH / azucitvaM lokapratItaM, tacca kAya eva bhUyasA dRzyate, garbhavyutkrAntimAnupazarIrasya tAvanmaulaM kAraNamastasI / tatastayoreva kalalArbudamAMsapezyAdipariNAmaH 'punarjIvasvabhAva' iti ka-pAThaH / 2 'darzI tadu' iti a-pAThaH / 3 'copalAlitaH' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 kAlAntareNa ziraHpANyAdyavayavAbhivyaktirjananyabhyavahRtAhAranisyandapravAhapUritarasaharaNIkulyayA pariprApitAzeSarasAsvAdadhmAyamAnapoSaH purIpamadhyAsInaH pUrNAvayavaH paripAkavazAnmAyonivivaraniHsRtaH stanyapIThikAhArAsevanopacIyamAnarudhiramAMsakIkasapurISaprasravaNasaM ghAtaH pazcAdAgantukazalyazalAkAgrabhinnaH zleSmAdidhAtuprakopodbhUtazvayathuH gaNDAdisaMsparzAd ghA kSaradasagralavalasikApUyapaTalaprAyapariNAmaH sarvAvasthAsvazucireva kAya ityevaM bhAvayet // evaM ca bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavatIti saMvegavairAgyasvarUpakathanAyAha-tatra saMvego nAmetyAdi / tatreti tayoH saMvegavairAgyayoH saMvegastAvaditthaMlakSaNaH / nAmazabdo vAkyAlaGkArArtham / bhIru:-bhItizIlaH saMsAro-nArakatiryaGmanuSyAmarabhavaprapazcaH saMkaladuHkhamUlaH saMsArAd bhIruH saMsArabhIrustadbhAvaH saMsArabhIrutvam / udvijate hi prekSApUrvakArI duHkhAt / na jAtucit pravaNo bhavati / ArambhAH sUnAsthAnAni prANyupaghAtakarANi dhyApAdanasaGkalpaparitApajananaprANApahAralakSaNAH sarva evArambhAH, cetanAcetanavastusparzino mR.vizeSAH parigrahAH / teSvArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH aihikAmuSmikapratyapAyadoSAH tadarzanAt tadupalabdherduHkhamudvegoprItiH-aratiH tadvatazca dharme bahumAno dhArmikeSu ca dhameH kSamAdidazalakSaNastadAsevino dhArmikAsteSu bahumAno dharma ca / cakAra: samuccayArthaH / . bahumAnazabdArthanirUpaNAyAha bhA0-dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manaHprasAda uttarottaraguNApratipattI ca shrddheti|| ____TI.-dharmazravaNa ityaadi| prAk tAvaddharmajijJAsA tatastadabhijJapracchenaM pazcAcchvaNam--AdareNAkarNanaM tataH saraNAnuSThAne epa khalu dharmaviSayo bahumAnaH / aadrH-cittprsaadH| dhArmikadarzane ceti / dhArmikAH-samyaktvajJAnakriyAMnuSThAyinaH sAdhavo'gAriNazca taddazene ca bahumAnaH-cittapramodapUrvako'bhyutthAnavandanAsanadAnabhaktapAnavastrapAtropakaraNapradAnAnuvrajanalakSaNo bhaktivizeSazvetaHprasAdaH saMvegasyAbhivyaJjakaH, uttarottaraguNapratipattau ca zraddhati / saMvegamUlaguNAstAvat samyaktvAdayo'nagArAgAriNoravazyaMtayA santi teSu satsumauleSu guNeSattarottarA ye guNAH prakAravattayA krameNAsthitAH piNDopadhizayyAvizuddhilakSaNAH samitibhAvanAtapaHpratimAbhigrahAdayasteSattarottareSu svazaktyapekSA pratipattirabhyupagamo'nuSThAnaM vadviSayA zraddhA'bhilApa icchetyanarthAntaram / evaM tAvatsaMvegaH // 1 'pIThakA' iti ga-pATaH / 2 -- sAkalyaduHkha ' iti ga-pAThaH / 3 'prazna' iti ga-pAThaH / 4 ' vacchinnAH ' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 8 ] svopajJabhASya-- TIkAlaGkRtam bhA0 - vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSupadhiSvanabhiSvaGga ini // 7 // * TI0 - vairAgyaM nAmetyAdi / virAgabhAvo vairAgyam / nAmetyalaGkArArtham / zarIrasya bhogo'bhyaJjanodvartanasnAnAGgarAgadhRpapuSpamAlyAlaGkAravicitranivasaneSTAhArAdilakSaNaH / saMsArazcAturgatikastAbhyAM zarIrabhoga saMsArAbhyAM nirvedo - nirviNNatA zarIrabhoga saMsAra viSayavaimukhyamudvegastasmAnnirvedAllabdhopazamasya - pratanukapAyasya bahirbhavo bAhyaH vAstukSetrAdidezavighaH pazcamavrate vakSyamANo rAgadveSAdirAbhyantarazcaturdazabhedastatraiva vakSyate / teSUpadhivanabhiSvaGgamUrcchA lobho gArghyaM tadAkAraH pariNAma AtmanaH / nAbhiSvaGgaH - anabhiSvaGgaH nirapekSatA teSu gArghyamiti // 7 // 63 bhA0 - atrAha-uktaM bhavatA (a0 7, sU0 1) - hiMsAdibhyo viratirbratamiti / tatra kA hiMsA nAmeti / atrocyate / TI0 - atrAhetyAdinA sambandhamAcaSTe / anavadhAritahiMsAdilakSaNasya nivRttirvratamityabhihitaM bhavatA'dhyAyAdau, tatra nAvagacchAmaH kiMlakSaNA hiMsAdayo yebhyo viratirbratamisyajAnAnasya praznaH - tatra kA hiMsA nAmeti / nahi lakSyamuparata lakSaNavyApAramabhidhitsitasyAsya jAtucidAmodAyeti / tatra teSu paJcasu hiMsAdiSu kA hiMsA kiMlakSaNeti hiMsaiva tAvat pRcchayate / tallakSaNavaiparItyAta ahiMsA sujJAnaiva / na ca bhinnajAtIyAnAM padArthAnAM yugapallakSaNamabhidhAtuM zakyam / ataH krameNa nirdeze sati hiMsAmeva tAvad vAcakamukhyo nirUpayitumAha- anrocyata iti / atra - hiMsAlakSaNaprazne bhaNyate tallakSaNam sUtram -- pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 7-8 // TI0 - pramAdyatIti pramattaH kaSAyavika thendriyanidrAsavairnimittabhUtaiH / tatra kaSAyAH SoDazAnantAnubandhAdi medAstatpariNata AtmA pramattaH / indriyANi sparzanAdIni taddArakau rAgadveSau / samAsAditatatpariNatirAtmA pramattaH / sparzanAdinimittabhedAt kaSAyA eva pramAdahetutvenopanyastAH / pramAdazcAtmanaH pariNAmaH kaSAyAdinimittaH, darzanAvaraNa karmodayAt svApo nidrA pazcaprakArA tatpariNAmAba pInahatpUra pittodayAkulitAntaH karaNaH puruSavadandho mUDhaH kara'caraNavikSepazarIra paryavasAnakriyAH kurvan pramattaH (Asavo) madyaM madhuvArazIdhumadirAdi tadabhyavahAre satyAgatamUrccha iva vihvalatAmupetaH pramatto'bhidhIyate / vikathA strIbhaktajanapadarAjatrRttAntapratibaddhA / rAgadveSAviSTacetAH khyAdi vikathApariNataH pramattasya yogaH / kartari sssstthii| yogapari 1 paritaH' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 NAmaM vizinaSTi-yogI-vyApArazceSTA, pramattasyAtmanazceSTetyarthaH / pramattayogAditi paJcamI tRtIyArthe draSTavyA / pramattavyApAreNa yat prANavyaparopaNaM / athavA paJcamI vidhAne "lyablope karmaNyupasaMkhyAnaM" prAsAdamAruhya prekSate prAsAdAt prekSata iti / evaM pramattayogaM prApya prANavya paropaNaM kurvan AtmA hiMsAM nivartayati / pramattayogAt prANavyaparopaNamA paJcamIvibha- smaiva hiMsAM nirvartata ityarthaH / athavA adhikaraNe copasaMkhyAnam / Asane upavizya prekSate AsanAt prekSate, evaM pramattaM pramAdaH tatra pramAde sthitvA prANavyaparopaNamAcarannAtmA hiMsAM nivartayatIti paJcamI prayujyate 'gutyarthAkarmaka0' (pA0a0 3,pA04,sU072) ityatra 'bhAvakarmaNoH' (pA0 a0 1,pA0 3, sU0 13) ityanuvartate tatra bhAve ktprtyyH| pramattaM pramAdastena ca pramAdena yogaH sambandhastadAkArapariNatirAtmanaH / tatazca guNahetAvastrIliGge vibhASayA paJcamIvibhaktirbhavati jADyA baddha iti yathA, evaM pramattayogAtpramAdasambandhAt prANavyaparopaNamiti / prANAH paJcendriyANi AyuSkarma kAyavAGmanaH prANApAnau ceti dazadhA dravyapariNAmalakSaNAH pRthivyAdikAyeSu yathAsambhavamavasthitAsteSAM vyaparopaNam-apanayanam-AtmanaH pRthakkaraNam / yayA vA AtmapariNatikriyayA tavyaparopaNaM niSpadyate sA kriyA kartRsamavAyinI hiNsetyucyte| enameva ca sUtrArtha bhASyeNa spaSTayannAha___bhA0--pramatto yaH kAyavAlmanoyogaiH prANavyaparopaNaM karoti sA hiMsA / hiMsA mAraNaM prANAtipAtaH prANavadhaH dehAntarasaMkrAmaNaM prANavyaparopaNamityanathontaram // 8 // TI0-pramatto ya ityAdinA / pramatta iti pramatta eva hiMsako nApramatta iti pratipAdayati / pramatto hyAptapraNItAgamanirapekSo drotsAritapAramarSasUtroddezaH svacchandaprabhAvitakAyAdivRttirajJAnabahulaH prANiprANApahAramavazyaMtayA karoti / dravyabhAvabhedadvayAnupAtinI ca hiMsA / tatra kadAcid dravyataH prANAtipAtaH na bhAvataH, svapariNAmanimitte ca hiMsAhiMse, paramArthataH pariNAmo malImaso'vadAtazca / parastu kazcinnimittamAzritya kAraNIbhavati hiMsAyAH / sa ca dravyato vyApano na vyApana iti nAtIvopayoginI cintA / tatra yadA .. jJAnavAnabhyupetajIvasvatattvaH zrAddhaH karmakSapaNAyaiva caraNasampadA pravRttaH kAJcidravyAhatA dhA kriyAmadhitiSThan pravacanamAtRbhiranugRhItaH pAdanyAsamArgAvalokitapipIlikAdisattvaH samutkSiptaM caraNamAkSeptumasamarthaH pipIlikAderupari pAdaM nyasyati utkrAntaprANazca prANI bhavati tadAsya dravyaprANavyaparopaNamAtrAdatyantazuddhAzayasya vAkyaparijihIrSAvimalacetaso nAsti hiMsakatvam / kadAcid bhAvataH prANAtipAtaH, na dravyataH / kaSAyAdipramAdavazavartinaH khalu mRgayorAkRSTakaThinakodaNDasya zaragocaravartinamuddizyaiNakaM visarjitazilImukhasya polope karmaNyadhikaraNe ca ' iti kAtyAyanavArtike (1474-1475) / For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 65 zarapAtasthAnAdapasRte sAraGge cetaso'zuddhatvAdakRte'pi prANApahAre dravyato'pradhvasteSvapi prANiSu bhAvahiMsA bhavatyeva hiMsA, hiMsArUpeNa pariNatatvAt kANDakSepiNaH, svakRtadRDhAyuSyakarmazeSAdapasRto mRgaH puruSAkArAcca, cetastu hanturatikliSTamevAtI vyApAdakam / tathA tasyAnavadAtabhAvasya jighAMsorutkrAntajantuprANakalApasya bhAvato dravyatazca hiMsetyevamudite vikalpaye pramattayogatvaM, dvitIyatRtIyavikalpayoH, atastayoreva hiMsakatvaM na prathamasyeti / apare tu pramAdamaSTavidhaM varNayanti - " ajJAnaM saMzayazcaitra, mithyAjJAnaM tathaiva ca / rAgo dveSo'navasthAnaM, smRterdharmeSvanAdaraH || 1 ||" - anu0 apare tu vate - " aprayatnAsamitaH pramattaH / " prayatno dvividhaH - jIvAjIvapadArthaparijJAnamIryAdisamitipaJcakaM ceti / etadvirahitaH pramatta ucyate / pramattasya lakSaNA- sUtrakAreNa pramattayogAdityetadabhidhatA sarvamevaitat pramattalakSaNaM samantaram grAhIti / syAdetat, astu tRtIyavikalpe prANAtipAtaH sampUrNalakSaNasvAt / mAryamANaH prANI yadi bhavati, hantuzca prANIti yadi vijJAnamupajAtaM, hanmIti ca yadi vadhakacittotpAdaH, yadi ca vyApAditaH syAt sarvaM caitadupapannaM tRtIye / dvitIya vikalpe tu nAstyetat samastam, ataH kathaM tatra hiMsakatvam / / etadeva ca prANAtipAtalakSaNam / aparaM spaSTataraM prapazcitam - 1 | " prANAtipAtaH saJcintya, parasyAbhrAntamAraNaM " iti // dvividhaM mAraNaM saJcintyAsaJcintya ca / saJcintyApi dvividhaM bhrAntasyAbhrAntasya ca / abhrAntasyApi dvividhaM AtmanaH parasya ceti / ato vizeSaNatrayamupAdIyate / etaduktaM bhavatiyadi mArayiSyAmyenamiti saMjJAya paraM mArayati tameva mArayati nAnyaM bhramitvA / iyatA prANAtripAto bhavati / yastarhi saMzayito mArayati prANinaM prANI sa cAnyo veti so'pyavazyameva nizcalaM labdhvA tatra praharati yo'stu so'stviti kRtamevAnena tyAgacittaM na bhavatIti / tatazca asazcintya yo vadhaH kriyate bhrAntena vA Atmano vA sa na prANAtipAtaH / prANabha vAyuH, kAyacittasaMmizritaH pravartate cittapratibaddha vRttitvAt tama - mAraNe bauddhayaH tipAtayati - vinAzayati jAtasya svarasasanirodhAdanAgatasyotpattiM pratipUrvapakSa: badhnAtIti / jIvitendriyaM vA prANAH / kAyasyaiva ca sendriyasya sajjIvitendriyaM vyapadizyate, na tvanyasyAtmano'bhAvAt / na hyAtmanaH kiJcit pratipAdakaM pramANamastIti / anyastvAha 1 ' tathA'nyasyA -' iti Ga-pAThaH / 2 ' apareNa ' iti pAThaH / 3 'yA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 "AyurUSmAtha vijJAnaM, yadA kAyaM( yAd 1 ) vrajantyamI / apaviddhastadA zete, yathA kASThamacetanam ||1||"-anu0 iti / AItAH punarabuddhipUrvakamasaJcintyApi kRtaM prANAtipAtaM pratijAnate / abuddhipUrvAdapiprANavadhAt kartugdharmo yathA'nispazod dAha iti / teSAM caivamabhyupayatAM paradAradarzanasparzane ca kAmina iva sAdhoravadyaprasaGgaH sAdhuzigeluzcane, kaSTatapodezane, ca zAstuH kruddhsyevaadhrmprsnggH| viSacikAmaraNe vA'nnadAyinaH prANavadhaH, mAvagarbhasthayozcAnyo'nyaduHkhanimittatvAt pApayogaH, vadhyasyApi ca vadhakriyAsambandhAdaminA svAzrayadAhavadadharmaprasaGgaH / pareNa ca kArayato nAdharmaprasaGgaH / na hyagnimanyena sparzayan prayojayitA dahyate / acetanAnAM ca kASTheSTakAdInAM gRhapAte prANivadhAt pApaprasaGgaH / na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasiddhirityevamanekadoSasambhavA bhAvuddhipUrvakaM prANAtipAtAvadyamastIti // atrocyate jainaiH-prANAhiMsAlakSaNe bauddhamatakhaNDanam / - tipAtAdhavadyena pramattaH eva yujyate / pramattazca niyamena rAgadveSa - mohavRttiH / pramAdapaJcake ca kaSAyapramAdasya prAdhAnyam / kaSAyagrahaNena mohanIyakarmAzo mithyAdarzanamapi saMzayitAbhigrahitAdibhedaM pizunitaM, rAgadveSau ca vikathendriyAsavapramAdeSvapyanvayinau / nidrApramAdaH paJcavidho'pi darzanAvaraNakarmodayAdajJAnasvabhAvaH, tadAkulitacitto mUDha ityucyate / rAgadveSamohAthAtmanaH pariNAmavizeSAH prANAtipAtAdhavadyahetavaH sarvairmokSavAdibhiravigAnenAbhyupeyante / siddhAntavihitavidhinA ca parityAgAkAraNaM zarIrAdermamatvIkRtasyAviratiH, anivRttirAtmanaH pariNativizeSaH / sA'pi prANAtipAtAvadyahetutayA nirdiSTA bhagavatA bhagavatyAdiSu / atItakAlaparimuktAni hi zarIrAdIni pudgalarUpatvAt samAsAditapariNAmAntarANi tadavasthAni vA yAvadapi yogakaraNakrameNa tyajyante bhAvatastAvadapi bhallitomarakarNikAdhanurjIvAsnAyuzaravAjakIcakazalAkAdyAkAreNa pariNatAni prANinAM paritApamavadrAvaNaM vA vidadhati santi pUrvakasya karturavadyena yogamApAdayanti / pratItaM caitalloke-yo yasya parigrahe vartamAnaH paramAkrozati hanti vyApAdayati vA tatra parigrahIturdoSastamapakAriNamaparityajataH // na cAnayeva yuktyA'vadyakSayahetavaH zarIrAdipudgalAH puNyahetavo vA pUrvakasya kartuH pAtracIvaradaNDakapratizrayAhArapariNatyA tapasvinAmupakArakatvAt prasajyante, naitadevamavadyamaviratihetukam / nirjarA tu viratihetukaiva / puNyaM ca viratihetukameva bhUyasA / nahi pApAsavAdanivRttaH puNyena karmanirjaraNena vA yujyata iti / eSA'pyaviratirmohamanekabhedamajahatI pramAdamevAskandati // pramattayogAcaprANAtipAtAdhavadyamiti vyavasthite yaducyate pareNa-asazcintya vA bhrAnsyA vA maraNaM nAvadyahetukamiti, atra pratividhIyate-asazcintya kurvato yadyavadyAsambhavastato mithyAdRSTerabhAvaH sugataziSyANAm / yasmAna kazcinmithyA pratipadyate prekSApUrvakArI mithyeti 1'dame svA.' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 satra 8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam saJcintya / athaivaM manyethAsteSAmavadyena yogo mithyAbhinivezAt samasti, evaM tarhi rajjubuddhayA dandazUkaM kalpayataH kathaM na hiMsA ?, athottarakAlabhAvinI prAptatattvajJAnasya saMcetanA syAnmithyAdarzanametat taditi, tulyameva tatsarpacchede'pIti / atha saMzayahetutvAnmithyAdarzanamavadyakAraNaM tarhi nizcitadhiyaH sAMkhyAderidameva tattvamiti nAvA syAt / saMsAramocakagelakatakayAjJikaprabhRtInAM ca prANivadhakAriNAM dharma ityevaM saMcetayatAmadharmo'yamityevaM vA saMcetayatAM nAvacaM syAt , anyAbhisandhitvAt / athaivaM manyethAH-saMcetayantyeva te prANino vayaM hanma iti, satyameva tat, kintu naivaM cittotpAdo hanyamAneSvadharmo bhavatIti / saMvidrate ca sphuTamevaM saugatAH-pramAdArambhayoravazyaMbhAvI prANavadha iti / tathA buddhasya ye shonnitmaakrss| yanti vapuSaH sugato'yamityevaM vijJAya teSAmavIcinarakagaMtikAraNamAnantayekamayuddharabuddhitvAdeva nasyAt, iSyate cAnantaryakaM, atha buddho'yamityevaMvidhabuddherabhAve'pi saMzayitasyAzraddadhatazcAsaMcetayato bhavedAnantaryakam, evaM sati mAyAsUnavIyAnAmapyavadyena yogaH syAt / yataste''vidasmAhatAmavanidahanapavanajalavanaspatayaH prANinaH / athaivamArekayA buddho'yamiti saMjJAnamAtreNa saM(sA?)khyAdirapi cintayatyeva / evaM tarhi saMjJAmAtreNa saJcetayataH kalyAkAramapi zuddhanAmAnaM ghnata AnantayekaM syAt / tathA mAtApitradvadhastUpabhedAnantaryeSvapi yojyam / bAlasya kila pAMsUneva cetayato'nnamityevaM vA cetayato buddhAya bhikSAdAnodyatasya pazupuSTI rAjyaM phalata iti sugatazAsanavidAM pratItameva / tadevamasaMcetitavadho bhrAntivadhazca prANAtipAtAyahetutayA praayo| anyathA bahu truTyati buddhabhASitamiti / tathA''tmavadho'pi jainAnAmavadyahetureva vihitamaraNopAyAdRte zastrollambanAmijalapravezAdibhiH / tasmAdAtmano'pyavidhivadho'vadyaheturiti yatkiJcit paragrahaNamapIti / evaM sati kacit kacid bhAvata eva prANAtipAtAdhavadyamapratiSThAnanarakagAmi / tandulamatsyasyeva / kacid dravyabhAvAbhyAM prANAtipAtAvadyaM hiMsA maarksyeveti| pramAdazca dvayorapi vikalpayoranvetyajJAnAdilakSaNastatazca pramattavyApAreNa paradAradarzane vA bhavatyevAvadyam apramattasya tu AgamAnusAriNo na bhavati / yata AgamaH " hatthapAyapalicchinnaM, kaNNanAsavikappitaM / / avi vAsasataM NAriM, dUrato parivajae // 1||-anu0 ciMttabhittiM Na NijjhAe, NArI vA sualaMkidai / bhakkharaMpiva daLUNaM, dihi paDisamAhare // 2 ||"-anu0 -dazavaikAlike ( a08, u0 2, sU0 55, 54). 1 'galAkartayAjJika0' iti g-paatthH| 2 'gamana' iti Ga-pAThaH / 3 'vidantyArhatA' iti kha-pAThaH / 4 chAyA praticchinnahastapAdA vikalpitakarNanAsikAm / api varSazatikAM nArI dUrataH parivarjayet // 1 // citrabhitti na nirIkSeta nArI vA svalakRtAm / bhAskaramiva dRSTvA dRSTiM pratisamAharet // 2 // For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 tasmAdena padametat vasubandhA(1)rAmiSagRddhasya gRdrasyevAprekSyakAriNaH / ayaM punaraprasaGga eva mUDhenopanyastaH-ziroluzcanAdyupadeze zAstuH kruddhasyevAdharmaprasaGga iti, yatastatrAjJAnAdipramAdAsaMbhavo'tyantameva zAsitari dhvastarAgadveSamohenApi bhagavatA mumukSUNAM karmanirjaropAyatvena tapodezitaM, kuto'vadyaprAptirapramattasyeti / anyadApi zraddhAzatyAdiguNasamanvito'pramatto guNavate pAtrAya dadAti nyAyyaM, sAdhUddezenAkRtAkAritAnanumataM gRhito'pyAgamAnuvRttyA gRhAti, kutastatrAvayena yogaH1, annadAyino dAnakAla eva ca karmanijeraNAdiphalAbhinivRtteH / visUcikA tu sutarAmavihitAcAraparimitAdibhojino'sya kRtakarmavipAka evAsAviti, nAstyaNIyAnapi dAturapramattatvAd dossH| ajJAnaM visUcikAyAH pramAda iti ced dAtustatra svAnasya dAnakAla eva tyaktatvAt, paragRhItena hi paravyApattiH pramattasya doSavatIti / yaccAvAci-mAtugarbho duHkhaheturmAtApi garbhasya duHkhanimittamityubhayokHkhahetutvAdavadyena yoga iti, na, tadabhimatameva jainAnAM, tayoH pramattatvAt / na cAyamekAntaH paraduHkhotpAdAdavazyaMtayA'vadyena bhavitavyam / akaSAyasya hi munerapAstasakalapramAdasya darzane sati pratyanIkasyAzotpadyate, tadvayutsRSTazarIrasya vA vyaggata'suno dazenena na tahuHkhanimittamasyApuNyamApatati saadhoH| dravya mAtrAdhe cAgamAnumAriNo bhiSagvarasyeva pAduHkhotpAde satyapi nAsti pApAgamaH, evaM parasukhotpAdenaikAnna ityanyAyyam / strIpuMmayoH saMgamApAdayataH sukhAtpAde'pyavadyena yogH| kacit parasukhotpAde puNyalezanijerA vaa| vihitAnuSThAyinaH sAdhoH kSutpipAsAvesyAdhAkamaudidAnena eSaNAvizuddhana prAsukAnapAnadAnena veti| yaJcoktamagnidRSTAntasAmod vadhyo'pi avata, vadhakriyAsambandhAddhantavat / yathA hyamiH pUrva svAzrayaM dahatIndhanAdikaM, evaM vadhakriyA vadhyasambandhinI prAk tAvad vadhyamevAvayena yojayati " karmasthA ca bhideH kriye" ti vacanAt , yathA bhinatti kumlaM devadatta ityevaM hanti prANinamiti tadetadasadityanayA kriyayA katemavAyinyA kumUlavidAraNamutpAdyate sA tu bhidikriyA vivakSitA / tathA ca yayA kartRganayA hananakriyayA prANaviyojanaM karmasthaM kriyate sA vivakSitA / jvalano'pyetAvatA dRSTAntIkRto'pratibaddhadahanasvabhAvaH spRzyamAno buddhipUrvakamanyathA vA dahatyeva / evaM prANAtipAto'pi hi pramattena prayatnarahina kriyamANaH kartAramavazyaMtayA'vadyena yojayatyeveti dRssttaantaarthH| abuddhipUrvakatA ca pramattatA / tatra kaHprasaGgo vadhyasyAdharmeNa ? / vadhakasamavAyinI ca hananakriyA kata phaladAyinyeva / pramattasyAdhyavamAyo bndhhetuH| na ca vadhyasyAtmahanane pramattatAdhyavasAya:. dRSTAnta varmI cAnedho , tatra kazcideva dharmamAzritya dRSTAnta upanyasyate / atha samastadharmavivakSayA dRSTAntopAdAna tato na kazcidiSTArthasAdhanaM syAd dRssttaantH| vikalpasamAdheyaM, jAtirupanyastA vasabandhu(1)vadheyena, svAzrayadAhitvamanarvizeSadharmo'sti / na tu vadhakriyAyAH svAzraye'vadyayoga iSTaH, tasmAmAmidRSTAntAt sAdhyasiddhiriti / etenaitadapi pratyuktam-pareNa 'gRhItAyAH' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 69 ca kArayato nAdharmaprasaGgaH / na sagnimanyena sparzayan prayojayitA dahyata iti / yadapyabhihitam - acetanAnAM ca kASThAdInAM gRhapAte prANavadhAt pApaprasaGga iti, iSTamevaitat / yato yeSAM jIvAnAM kASThAdizarIraM tadA vAcyutsRSTaM bhAvatasteSAmaviratipratyayamavadya miSyata eveti na kAcid bAdhA || yazvoktam na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasiddhiriti etadvyayuktam / ajAnAnasyApi pramattasya prANAtipAtAdavadyamiti prastutyAgnirudAhRtaH / prayogastu - ajAnAnasya prANavadhakriyA'vadyahetuH pramattavyApAranivRttatvAt tRtIyavikalpaprANavadhakriyAvaditi / yazvAvaheturna bhavati sa pramattavyApAra nirvRtto'pi na bhavati, yathA prathama vikalpa iti / yaccAzaMkyoktaM - svarasabhaGgureSu bhAveSu kSaNikeSu parakIyaprayatna nirapekSeSu vAyuprANasyotkrAntiH svayameva bhavati na paraprayatnena vinAzyate, vAyuprANAtipAtahetukatvAnnAzasya, kiM tarhi prayatnaH karoti? anAgatasya kSaNasyotpattiM pratibadhnAtIti / etad pyatyantamayuktam / anAgatastvalabdhAtmalAbhaH kSaNo na tAvadutpadyate sa cAbhAvastasya kutaH pratibandhaH 1 asavarUpatvAt zarazRGgasyeva / ato nAbhAvaH kartuM zakyaH / pratibandhApratibandhau ca bhAvaviSayau / smartavyaM ca prANAtipAtalakSaNaM svaM saugatena - prANI yadi bhavati prANivijJAnaM cotpadyate hanturna vA bhAvaH prANI na ca prANisaMjJA tatra heturiti vaikhasikaprAyogika vinAzabhedAcca na sarva eva niSkAraNo nAzaH prAgabhUtAtmalAbhAdaGkurAdivat hetu macvAt tarhi kisalayAdivad vinAzo'pi vinAzavAnityaniSTaprasaGgaH / yadA vinAzazabdenAvasthAntarapariNatirvastuno'bhidhIyate tadA kimaniSTam ? / atrApi pUrvAvasthopamardamAtraM vinAzazabdavAcyam / evamapi na vinAzasya vinAze kiJcit kAraNamupalabhAmahe / praSTavyazca pUrvapakSavAdI - niSkAraNo vinAzaH kimasannuta nitya iti 1 / asatve . vinAzasya sarvabhAvAnAM nityatAprasaGgaH / atha nityo vinAzaH, kAryotyAdAbhAvaH, sarvadA vinAzena pratibaddhatvAt // yazccoktaM - kAyasyaiva sendriyasya tajjIvitendriyaM vyapadizyate na tvanyasyAtmano'bhAvAditi tadapyasamIcInam / yata ekasthita vastunibandhanAH sarve'pyanubhavasmaraNapratyakSAnumAnArthAbhidhAnapratyayavyavahArAH, sa caikaH sthitazvAtmA / sati tasmin puruSArthapravRttipratipattiriti / nanu cAnubhavasmaraNAdayaH skandhamAtre vijJAnamAtratAyAM vA na viruddhA: / tatra niranvayavinazvaratvAt skandhAnAM vijJAnasya ca santAnAbhyupagame sarvamupapaamiti, tat na, paramArthatastasyAsa svAt / na cAsatyAtmani tatpraNItaprANAtipAtalakSaNavipayAvadhAraNaM zakyaM kartum / saJcintya parasyAbhrAntimAraNamiti bhinnAH sacetanAdilakSaNAH mAraNAvasAnAstatra kasya prANAtipAtaH kiM saJcetayituH ? atha yasya para vijJAnamubhayasyAbhrAntiH 1 atha yena mArita iti 1 / sarvathA gRhItazaraNatrayA adhyazaraNA eva saugatA ityevaM vicAryamANaM sugatazAsanaM niHsAratvAna yukti kSamata iti // prakRtamucyate-vyavasthitamidaM pramatta evaM hiMsakaH, nApramatta iti / sAmAnyena kartRnirdezaH 1' cAvyutsRSTaM ' iti i-pAThaH / 2 ' hanturiti ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 yaH kacit pramatta iti / kartuzca karaNAnyabhinnAni bhinnAni ca dvirAkArANi / tatra yogendriyavIryajJAnakaraNAnyabhedena vartante gamane nirvatye pAdavat , kRpANadAtrAsidhenukAdIni bhedena vyavasthitAni / karaNakArakAvinAbhUtA ca kartRzaktirityabhinnAH kAyAdayaH kAraNatvena nirdizyante, kRtadvandvAH kAyAdayaH teSAM yogasta eva vA yogaH / yathaiva hyAtmA kAyAdiyoga. bhiryuktastathA kAyAdikriyayA'pIti / atastadyApAro'pi yogH| yujyate'sA vA''tmanetiyogaH saptacatuzcaturbhedaH durbalavRddhayaSTikalpaH karturAtmanaH, tadAzrayazca vIryAntarAyakSayopazamajanito vIryapariNAmaH, yogaH kAyAdiceSTA / yathA''ha "jogo viriyaM thAmo, ucchAha parakkamo tahA cehaa| sattI sAmatthaM ciya, jogassa havanti panjAyA ||1||"-aaryaa tathA apara Aha "manasA vAcA kAye-na vA'pi yuktasya vIryapariNAmaH / jIvaprayogajanitaH, sa yogasaMjJo jinaidRSTaH // 1||"-aaryaa kAyaH-zarIraM audArikAdibhedapudgalajAlAtmaprayoganivRttaM pradhAnAtizayopakAritayA sAdhakatamatvAt karaNam, etadavaSTambhAt kartA AtmA gamanavalganalaGghanAvarohaNakUrdanAsphoTanavipAsanAdikriyAH pariniSpAdayati / vAgapi vokyAApattiparigRhItabhASAvargaNAyogyapudgalaskandhavividhavarNapadavAkyalakSaNA kacidanabhilakSitavarNavivekAtmano'bhilaSaNIyapadArthaprakAzane sAdhakatamatvAt karaNatayA vyApriyate / manopi manovargaNAyogyaskandhAbhinivRttamazeSAtmapradezavRtti dravyarUpaM marnute sAdhakatamatvAt karaNamAtmanaH / evamebhiH kAyavAGmanoyogaiH samuditaidobhyAmekena vA prANAnAM sambhavatAmindriyAdInAM vyaparopaNam-AtmanaH pRthakkaraNamAcarati yo dravyabhAvAbhyAM bhAvato vApi pragattaH sA hiMseti / samuditAzca pratItA eva nirvatakAH, pratyekaM tu kathaM nirvatakAH prANAtipAtAvadyasyeti bhAvyate, bhUdakatejomArutavanaspatInAM kAyayoga evaikaH / sparzanAkhyaM cendriyamekameva, na tu vAGmanoyogI staH / teSAM ca kAyavyApArajanita eva prANAtipAtaH / dvitricaturindriyANAM asaMjJipazcendriyANAM ca kAyavAgyogAvindriyadvayaM ca sparzanarasanAkhyaM dvIndriyANAM, .ekendriyAdInA sparzanarasanaghrANAni trIndriyANAM, sparzanarasanaghANacakSaMSi caturihiMsAyAM yogavicAraH 12 ndriyANAM, asaMjJinAM pazcApIti / sarveSAmantaHkANaM nAsti dravyarUpam / 1.stayeva vA' iti kha-pAThaH / 2'vA''tmano' iti g-paatthH| 3 chAyA yogo vIrya sthAma utsAhaH parAkramaH tathA ceSTA / . zaktiH sAmarthya caiva yogasya bhavanti pryaayaaH||1|| 4. vAraparyApti' iti hu-paatthH| 5.dabhilakSita.' iti u-paatthH| 6'mano' iti hu-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] svopakSamASya-TIkAlaGkRtam ekendriyAdInAM bhAvamanastu vidyata evAtmasvabhAvatvAda, dravyarUpamantaHkaraNamantareNa spaSTamapaTu paTalAvRtanetravat , saMjJipaJcendriyANAmantaHkaraNasahitAni pazcApIndriyANi vidyante / paTvI caiSAM prajJA / kAyavAGmanoyogatrayabhAjazca prANAtipAtAdyanutiSThanti, prakarSato'pratiSThAnanarakagamanayogyam / asaMjJipazcendriyAstu manorahitatvAt prathamapRthivInarakagamanayogyameva prakarSato nirvartayanti / ekadvitricaturindriyAstu narakagamanayogyaM karma navopAdadate, te hi narakagativarjasaMsAraparibhramaNayogyamevAvA nivartayanti kAyavAgyoginaH / kAyayoginazca kaSAyavizeSApekSamaprakRSTaM ca / phalasya ca prakarSApakarSoM antaHkaraNakapAyApekSau / saMjJipaJcendriyANAmArambhahananavyApAditakAlamedena prAka pratipAditau / "tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNa vizeSebhyastadvizeSaH" ityatra (a0 6, sU0 7) sUtre / kacit kAyAditrayasamidhAne'pyanyatamasyaiva vyaapaarH| tandulamatsyasya manovyApAra eva kevlH| kacid vAGmanovyApArAt prANAtipAtAvadyam / yathA "varSa deva! kuNAlAyAM, dinAni daza paJca c| musalasthUladhArAmi-yethA rAtrau tathA divA ||1||"-anu0 -AvazyakavRttau anAdezasthAne atrAtyantarAzayAbhyAM zramaNakAbhyAM lokakadarthanAmasahamAnAbhyAM, kaSTatapaHsamAvarjita devatayA tadvacanAbhiprAyAnurodhAt tathA vRSTaM yathA tatra sthAvarajaGga rAgadveSamohahetu- mAnAM prANinAM gandho'pi nAsIditi sa eSa prANAtipAtaH pramatta yogalakSaNo bhUyaH sarAgadveSamohapravRttikaH saMkSepAdavaseyaH / rAgaprapratikastAvaca madakaridazanacitrakacarmamAMsAdyartho mRgayAkrIDArtho vA svajIvitamitrAdiparirakSaNAya vaa|maayaalomau ca rAgaH, dveSajo vairaniyotanAdikaH parazurAmasubhUmAderiva, krodhamAnau ca dveSaH / ajJAnajo yAjJikAnAM pazvAdivizasanena svargamicchatAmavanipatInAM ca dRSTaH / parirakSaNamAtrAbhilASimanvAdipraNItazAstrAnusAripravRttInAmaprekSApUrvakAribhiryadekairutphAlyamAnAnAM taskarapAradArikAdyullamba(cha)nazUlikAbhedakrakacapATanacchedanAdikaH / tathA saMsAramocakAnAM dharmabuddhacA saMsArAt prANino mocayatAM paropapAtivRzcikAhigonasavyantarAdInAM ca vadhAna kila puNyAvAptirisipravRttInA, hariNavihagapazumahiSAdayazca bhoginAmupabhogArthI iti taddhanane nAsti doSa ityevaM pravRttAnAmazeSameva mohavijRmbhitamiti // sampati hiMsAyAH paryAyazabdAnAcaSTe sUrirasaMmohArtham , Agame ca sarvavyavahArada zenAt / Aha ca "kriyAkArakabhedena, paryAyakathanena ca / vAkyAntareNa caivArthaH, bhovaddhihito mataH ||1||"-anu0 kAvadhAramoTa For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 vadhaparyAyAH hiMsanaM hiMsA dravyabhAvAbhyAM dravyataH SaDjIvanikAyaviSayaM prANinAM pRthakaraNaM sakalalokapramANopAdhiviziSTaM rAtriMdivavyavacchinnaM rAgadvepamohapariNativiziSTaM ca 1 mAraNamapi yathAvihitaprANaparityAjanam / atipAto vinAzaH prANAnAmatipAtaH, athavA atipAtaH - pAtanaM zATanaM prANAnAmatipAtanaM prANAtipAtaH / vadhaH - upamardaH prANAnAM vadhaH prANavadhaH / dehaH - zarIraM dehAdanyo dehAntaraM, saMkrAmaNaM - nayanaM prApaNaM dehAntare saMkrAmaNaM dehAntarasaMkAmarNa sAdhanaM " kRte" ti samAsaH ( 2 ) | pUrvazarIrakaM tyAjitaH zarIrAntaraM pariprApyate saMsArabhAvI, na punaryo muktimApsyatIti / ropaNaM janmapariprApaNaM saMvardhanaM ca, AropaNaM - utsAdanaM utkhananaM vizeSeNAropaNaM pramAdaparavattayA mAraNAdizabdArtheSvapi etad vizeSaNaM draSTavyam / prANAnAM vyaparopaNaM prANavyaparopaNam / itizabda evaMzabdArthe / evamuktena prakAreNAnarthAntaraM sUtranyastahiMsAzabdArthAnnArthAntaraM mAraNAdizabdavAcyamekamidamiti pratipAdayati, eka evArthaH zabdairebhiH pratipAdyata iti // 8 // bhA0--atrAha - athAnRtaM kimiti 1 / atrocyate TI0 - atrAhetyAdinA sambandhaM vyAcikhyAsate - adhAnRtaM kimiti / atheti hiMsAnantaraM anRtaM nirdiSTaM prAk, tat kiMlakSaNamityajAnAnaH praznayati / AcAryastu tallakSaNaM vaktukAma Aha- anrocyata iti / atra prazne'bhidhIyata iti / etaduktaM bhavati - abhihitahiMsAlakSaNAnantaroddiSTamanRtaM kiMlakSaNamityatrocyate- nAnAprakAraM parapIDApAdanasamartham - 72 manRtasya lakSaNam sUtram - asadabhidhAnamanRtam // 79 // TI0 - pramattayogAdityanuvartate ato vAkyArthaH pramattayogAdasadabhidhAnamanRtamiti / pramatto yaH kAyavAGmanoyogairasadabhidhAnaM prayuGkte yat tadanRtam / bhAvasAdhanaH karasAdhano vA'bhidhAnazabdaH / avyayam / Rtamiti satyArthe / na RtamanRtam / mithyA'nRtamiti sUtra vinyAso yukto laghutvAditi cet tanna / satyAbhAsasya parapIDAkAriNo vacasaH pApAdAnahetukasya pratiSedhAya kauzikA divAkyasyevAsadabhidhAnagrahaNam / evaMvidhe ca sUtra vinyAse paryAyamAtramityuktaM syAt, na tu lakSaNaM mRSAvAdasyetyasadgrahaNe tu sarvamupapadyate / abhidhAnaM-- vAgyogaviSayaH / bhAvasAdhanapakSe pramattasyAbhiniviSTacetasa AtmanaH karturvivakSitArthapratipAdane sAdhakatamamiti / kAyena hastalocanauSThapAdAdyavayava kriyAbhiralIkAbhiH paraM vaJcayati vAcA'pyasad bravIti, manasA'pyAlocayati - evaM paraH pratAraNIya iti / sacchabdaH prazaMsArtho loke pratItaH satpuruSaH sajjana ityAdiSu prayogeSu / na sad asat aprazastamAptapraNItAgamaninditaM niSiddhaM vA / tacca trivi - dhamasadityAdinA bhASyakAro darzayati 1' byavasthitaM ' iti pAThaH / 2 ' pratipAdite iti ' ga-pAThaH / sUtra vinyAsa - vicAraH For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 73 bhA0-asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraMgahIM c| tatra sadbhAvaasatapaividhyam pratiSedhonAma bhUtanihnavaH abhUtodbhAvanaM c| tadyathA-nAstyAtmA nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH / TI0-asadityasya zabdasyAyamarthaH-sato bhAvaH sdbhaavH| sacca utpAdavyayadhrauvyamuktaM (a05, sU029) tasya bhAvastadeva na tathA bhavatItyanekena paryAyarUpeNAsya pratiSedho-nirAkaraNaM yadetadutpadyate'vatiSThate vyeti ca tadekamevaMvidhaM nAstItyapaDhvate / tatra sadbhAvapratiSedhavyAcikhyAsayedamAha-tatra sadbhAvapratiSedho nAmeti / nAmazabdo vaakyaalngkaaraarthH| sadbhAvapratiSedho dvividhaH-bhUtanihavaH abhUtodbhAvanaM c| bhUtasya-vidyamAnasya nigvH-aplaapH| tadyathAnAstyAtmA nAsti paraloka iti vidyamAnasyAtmanaH kartuH zubhAzubhAnAM karmagAmanubhavasmaraNAdikriyAdhArasya nAstitvaM kecinmohAt pratijAnate / AtmAbhAve ca paralokino'bhA vAt paralokAbhAva iti sujJAnam / aadigrhnnaacchubhaashubhkrmtdupbhogdaanphlaabhaavprigrhH| sadbhAvapratiSedhabheda evAbhUtodbhAvanam / cazabdaH samuccayArthaH / yathA'vasthitAtmasadbhAvamasaMkhyeyapradezaparimANamAzrayavazAt saMkocavikAsadharmakamarUparasagandhasparzamanekaprakArakriyamavadhUyAjhAnabalenAtmAnamabhUtamevAtmatatvaM samudbhAvayanti svrucyaa| bhA0-zyAmAkatandulamAno'yamAtmA, aGguSThaparvamAtro'yamAtmA, AdityavarNaH, niSkriya ityevamAdyabhUtodbhAvanam // TI-zyAmAkatandulamAtro'yamityAdi / zyAmAkaH-kudhAnyavizeSaH tasya tandulastatpramANaH zyAmAkatandulamAtraH / ayamityanubhavagamyaH svapratyakSa AtmA nirdizyate / tathA aGguSThaparvamAtra iti / aGguSThaH-pANeravayavastasya le(re)khAvacchinna uparitano bhAgaH parva, tat pramANamasyeti aGguSThaparvamAtra aatmaa| itthaM cAbhyupagame tasyAtmanaH bhAramanaH parimANasya zarIraikadezAvasthAne sati zeSadezAnAM cetnaa'bhaavprsnggH| tatazca daMzamaza vicAraH kamakSikAditodane zastracchedane ca teSu dezeSu na duHkhavedanA syAt / candanAdivilepane ca na sukhAnubhavaH / svAnubhavasiddhAzca sukhaduHkhavedanA ityataH pramANaviruddha eSa panthA prahAtavyaH / AdityavarNa iti bhAsvararUpastasya cArUpAditvAdamUrtatvAt kuto bhAsvaratA / karmAtmapradezAnAmanyo'nyAnugatilakSaNapariNAmAbhyupagame samasti rUpAdimattA cet tadasat , jJAnAvaraNAdipudgalAnAmabhAsuratvAt / tasmAdayamapi heyaH pakSaH / niSkriya iti / AtmA sarvagatastasya ca gamanAgamanavIkSaNabhojanAdikA kriyA kAyavAmanaHkaraNajanitA, tadabhAvAniSkriya iti vyAcakSate, tadapyasaddarzanam , AtmanaH sarvagatatve pramANAbhAvAt / upe 1 sadbhutanihavaH' iti gh-paatthH| 'abhUtanihavazva ' iti ga-pAThaH / 3 'zanacchedadezeSu' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 tya vA'bhidhIyate, sarvagatAtmanaH sarvatra srvoplbdhiprsnggH| atha yatraivopaAtmano ___ bhogopalabdhyadhiSThAnaM zarIramasti tatraivopalabdhistadabhAvAnnAnyatra cet tadaniSkriyatvasya nirAsa: yuktam , anyatrApi zarIrakANAM saMmbhavAt / nijadharmAdharmotpAditaM yaccha rIrakaM tatreti cet tadasat, niSkriyatvAt / AtmanastAveva dharmAdharmoM kathaM nijAviti niSkriyasya saMsAramuktiprahANaprApyupAyAnuSThAnAbhAvAdasamIcIna eva nisskriytvpkssH| AdigrahaNAt kSaNavinazvaravijJAnamAtratodbhAvanaM skandhamAtratodbhAvanamavaktavyatodbhAvanaM vA sarvamanRtamiti / asata eva dvitIyabhedavyAkhyAnAyAha bhA0-arthAntaraM yo gAM bravItyazvaM azvaM ca gauriti / garheti hiMsApArupyapaizunyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitameva bhavatIti // 9 // TI0-arthAntaramityAdi / arthAdanyo'rthaHarthAntaram / tad darzayati-yogAMbravItyazvamiti azvaM ca gauriti / ya iti pramattasya krtunirdeshH| gozabdaH saGketavazAt sAnAdimatipiNDe lokena vyavahArArtha prayujyata iti rUDham / azvazabdo'pyekazaphAdyavayavasannivezavizeSe prsiddhH| vaktAtu vaiparItyena mauDhyAt prayogaM karotyazvazabdaM gavi prayuGkte, zAThyAda vA, gozabdaM cAzva iti, evam, acauraM caura ityAdi ||ast eva tRtIyabhedo grdaa| tadvivaraNAyAha-garheti hiMsetyAdi / gahaNaM gardA kutsA zAstrapratipiddhavAganuSThAnaM garhitaM kutsitamitiyAvat / yuktazabdaH pratyekamabhisambadhyate / hiMsAyuktaM vacaH sadbhUtArthapratipattikAyapyalIkameva / yato hiMsAnivattema'SAvAdAdinivRttiH prikrH| hiMsAnivRttiparirakSaNArthameva hi mRSAvAdAdivRttaya updissttaaH| tatra hiMsA-abhihitalakSaNA yena vacasocyamAnena prANinAM paritApAvadrAvaNe bhavatastaddhisAyuktaM vacaH satyamapyAgame kutsitatvAdanRtameva bhavati / yataH prANi pIDAparirakSaNArtha mRSAvAdAdinivRttiriti / tathA pAruSyayuktaM paruSo-niSTharastadbhAvaH pAruSyaM-niSThuravacanAbhivyaGgayamantagaitAzubhabhAvapizunaM tadapi parapIDotpAdahetutvAt satyamapi garhitam / tathA paizunyayuktam / marmasu tudan parAn pizuna ucyate, tadbhAvaH paizunyam / yena yena vacasocAryamANena parasya prItirvihanyate tat sarva paizunyayuktamiti / AdizabdAcchalazaThadambhakalkavikAroptikAkaTukasandigdhAhitAmitAprazasta vikathAzritapravacanaviruddhasAvadyagrahaNa miti / Agamazca "jA ya saccA avattavvA, saccAmosA ya jA musaa| jA ya buddhehiM NAiNNA, Na taM bhAsijja paNNavaM ||1||"-anu0 -dazavakAlike ( a07, u02) 'bhAvAt' iti u-pAThaH / 2'tamanRtameva' iti gha-pAThaH / 3 chAyA yA ca satyA avaktavyA satyAmRSA ca yA mRssaa| yA ca buddhaiH amAcIrNA nainA bhASeta prajJAvAn // 1 // For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 9] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam vAcakenApyuktam " yad rAgadoSavad vAkyaM, tatvAdanyatra vartate / sAvadhaM vA'pi yat satyaM, tat sarvamanRtaM viduH // 1 // " tathA pareNApyuktam " anRtamasadvacanaM syA-caturvidhamasacca jinavaraidRSTam / sadbhUtapratiSedho-'sadbhUtodbhAvanaM ca tathA ||1||"-aaryaa nAsti ghaTaH, zazazRGgamastIti, garhitavacanaM vya(hya)sat sato'pi vA vacanamanyathA yat syAt, garhitamupaghAtAdi, itaraca gaurazva iti vacanaM, tasmAt pramattayogAdasadabhidhAnamanRtamiti vyavasthitam / tacca saMkSepatazcatuHsthAnasaMgRhItaM sarvadravya viSayamenyUnam / dravyANi ca lokAlokAvacchinnAni, kAlo rAtriMdivalakSaNaH, bhAvato rAgadveSamohapariNata AtmA / anenaitadapi pratikSiptamavaseyamsaMbhinna pralApa-" na narmayuktaM vacanaM hinasti, na strISu rAjan ! na vivAhakAle / tAnirAsA prANAtyaye sarvadhanApahAre, paJcAnRtAnyAhurapAtakAni ||1||"-upjaatiH iti / apare tu mohAdayuktaM mRSAvAdalakSaNaM bruvate / anyathAsaMjJino vAkyamarthAbhijJe mRSAvacaH / yadvacanaM yamarthaM bravIti tasminnanyathAsaMjJIbhavati cauramacauramiti, yaM vA'dhikRtya bravIti sa tasya vAkyasyArthAbhijJo yadi bhavati tatastadvAkyaM mRpAvAdaH, arthAbhijJazvAbhijJAtuM samartho yazca utpannabhAvaH utpanne zrotravijJAne, vAkyArthazca manovijJAnaviSayo na zrotraviSayazca, abhijJAtuM samarthe zrotarItyetadabhyupetaM bhavati / vAkyAthAnabhijJe tu saMbhinnaH pralApaH syAnna mRSAvAda iti, tadetadayuktaM, pramattabhASitatvAt / arthAbhijJo'nabhijJo vA bhavatu zrotA, kiM tena bAhyena vastuto nimittamAtratayopayujyamAnena ? svAzrayo'trAparAdhyati / sarvathA'pi pramatto yaH kAyavAGmano. yogairasadabhidhatte tadanRtam , AzayasyAvizuddhatvAt / saMbhinnapralApazca paribhASAntaramAtmarucyA vyavasthApitamanRtavacanAt paramArthato na bhiyata eva vAcakamukhyapraNItAnRtalakSaNAt iti // 9 // ___bhA0-atrAha-atha steyaM kimiti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdi sambandhaM vakti / pUrvamUtra kramopanyastahiMsAdyavadhRtalakSaNAnantaraM steyalakSaNaM praznayati-atha steyaM kimiti / lakSaNaviSayaprazne yallakSaNaM pRcchayate kIdRgiti / AcAryastu atrocyata ityAha / atra prazne steyalakSaNamucyate 1 'bhAvadoSa ' iti g-paatthH| 2 'madbhUtaM ' iti Ga-pAThaH / 3 'svAzayo' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sUtrapAThavicAraH tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 steyalakSaNam sUtram-adattAdAnaM steyam // 7-10 // TI-pramattayogAdityanuvartate / dIyate sa dattam / karmaNi niSThA / karma ca karturIpsitatama cetanAcetanaM vastu, mametyevaM parigRhItaM paJcabhirdevendrAdibhiH kasmaicid dIyate yat tad dattamucyate / yat tu taiH parigRhItameva na dattaM tasyAdAnaM-grahaNaM dhAraNaM ca svecchayA haThena samakSameva cauryeNa vA (tat steya )mucyate, devendrAdibhiH parigrahItabhirdIyamAnamapi kizcid bhagavatA nAnujJAtamAgame zayyAhAropadhiSvanepaNIyAdi tadapi steyameva // nanu caivaMvidhameva sUtraM kAryam-zAstreNAdattasyAdAnaM steyamiti / satyam, evaM saMgRhyate sakalaM lakSaNaM tathApi lApavikAzaya AcAryaH sUtrabandhamevaM na cakAreti / anena ca lakSaNena kharakuTIsambandhimAnuSakezAderbhAvata ujjhitasya sati prayojane grahaNamavakarAdisthAnojjhitacIvarAdervA na steyamiti / bhA0-steyabuddhayA parairadattasya parigRhItasya vA tRNAdevyajAtasyAdAnaM stayam // 10 // ___TI.-steyabuddhayenyAdi bhASyam / stenasya bhAvaH steyaM, harAmItyAdAtuH pariNAmaH steyabuddhiH / sA ca pramattasyaiva kAyavAGmanoyogatrayAnusAriNI, buddhirjJAnamiti, tayA steyabuddhayA kaSAyAdipramAdakaluSitadhiyA karaNabhUtayA kartuH pariNanturAdadAnasya steyamiti / AdAnaM ca dravyabhAvAbhyAmAtmano yathAsambhavamAyojyam / steyabuddhigrahaNAt tu kamodAnaM na steya miti / jJAnAvaraNAdikarmaNo hi yadyapyadattasya grahaNamAnaM tathApi na tatra steyabuddhibindhu rasti / satsvapi pramAdAdibandhahetuSu steyabuddhayA tvAditsamAnasya steyam / etadeva sphuTataramAcaSTe bhASyakAraH-parairadattasyetyAdinA / paraiH parigRhItasya dAnapravRttiradAnaM vA sambhavati nAparigRhItasya, atastairadattasyAdAnaM steyaM, na tu jJAnAvaraNAdikameNaH kazcit parigRhItA'sti yo dAsyati na veti / yadA ca paraiH parigrahItRbhiH parigRhItasyAdattasyAdAnaM steyaM tadA nAsti karmaNi prsnggH| apica-prAyogyamanujJAtaM dakSiNArdhadevendreNa prathamatIrthakarasya tIrtha eva bhagavataH surAsuraziromAlAkusumarajoraJjitacaraNasya nAbheyasya / kiyataH punarasyAdeyasya svIkaraNaM steyamityAha-tRNAdedrevyajAtasyeti / tRNamAdiyasya dravyajAtasya tat tRNAdi / tRNagrahaNaM niHsAratApratipAdanArtha alpatApratipAdanArtha ca / tRNena niHsAreNAlpanekenApyapahatenAtyantamaihiko doSo na sambhAvyate, tAdRzasyApyadattasyAdAnaM steyaM bhavati, kimuta marakatapadmarAgAderiti / atra ca parigRhItAparigRhItasyeti kecit bhASyamadhI lake-"jaMpi vatthaM ca pAyaM vA akappina icchinaa"| 2 'spaSTatara ' iti hu-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 77 yate, tadayuktam / na hyaparigRhItasya zAstreNAnujJAtasya grahaNaM steyamiSyate. tasmAdaparigRhItasyeti prmaadpaatthH| tathA tasyaiva bhASyakRtaH zaucaprakaraNe granthaH-" adattAdAnaM nAma paraiH parigRhItasya tRNAderapyanisRSTasya grahaNaM steyam / parairanatisRSTaM yad , yacca zAstraivigarhitam / tat sarve na grahItavyaM, dantavisphATanAdyapi ||1||"-anu0 na prakaraNakAreNAtrAparigRhItasyetyuktam / AdigrahaNAdanekavidhasArAsAracetanamizradravyajAtaparigrahaH / jAtazabdaH prakAravacanaH / dravyajAtaM-dravyaprakAraH / guNaparyAyayodravyapariNAmavizeSAdeva na bhedenopAdAnamiti // nanu caividhe bhASyArthe paraiH parigRhI. tasyAdattasya steyabuddhayA grahaNamadattAdAnamiti / anessnniiyaade'hnnprsnggH| yena parigRhItamaneSaNIyAdi sa dadAtyeva / tatastadhaNe kathaM steyamiti ? ucyate-satyam / gRhiNA dIyate, zAstreNa tu pratiSidhyate / garIyAMzca shaastrprtissedhH| bhavatu nAma zAstrapratiSedhaH tacchAstraM kathaM parazabdavAcyam / paro hyAtmA cetanAlakSaNa iti ? / ucyate-zAstramapi jJAnamAtmanaH pariNAmavizeSaH / sa pariNAminyAtmani abhedena vartamAnaH parazabdavAcyo'nyakSeNa prahataghAtikarmaNo bhagavata upadezAdupajAtabhAvazrutapariNAmA gaNadharapratyekabuddhasthavirAH pratiSedhayantyaneSaNIyAdi, varNapadavAkyarAzidravyazrunamupacArAt zAstramucyate pustakAdilikhitam , ataH sarvamadattAdAnaM sUtreNa samagrAhIti / taccatudho adhItamAgame-dravya-kSetra-kAla-bhAvabhedAt / dravyato grahaNadhAraNIyeSvityuktaM, kSetratatrailokyavyavacchinnAni tAnyeva dravyANi, kAlabhAvau tu pUrvavad bhAvanIyau grahaNadhAraNIyeSviti / AdAnaM gRhyamANadhAryamANadravyaviSayatvAd dravyaikadezavRttitA - dezavRtti, na tu samastadravyaviSayam / grahaNadhAraNe tu sAkSAt pudgaladravyasyaiva " zarIrANAM ca, jIvAnAM pudgaladravyadvAreNaiva te grahaNadhAraNe, na puna: sAkSAt // nanu caivaM parakIyabhUmikhaNDApahAre dharmAdharmAkAzakAlAnAmapi tadavacchinnAnAmapahAraH / tatazcaitadapi sakaladravyaviSayameva syAta, na dravyaikadezavRttIti / ucyate-hastAdinA karaNena yad dravyaM pUrvakAdhArapradezAt pradezAntaraM prApayituM zakyate tad grahaNadhAraNIyazabdAbhyAmA vivakSitaM, taccaivaMvidhaM grahaNaM dhAraNaM cAkAzAdiSu na sambhavati / tasmAd dravyaikadezavRttyevAdAnaM nyAyyam // apare tu mohAdabhidadhate "-yadyapi brAhmaNo haThena parakIyamAdatte chalena vA tathApi tasya nAdattAdAnam , yataH savemidaM brAhmaNebhyo dattaM, brAhmaNAnAM tu dobalyAd vRSalAH paribhujate, tasmAdapaharan brAhmaNaH svmaadtte"| "svameva brAhmaNo bhuGkte svaM vaste svaM dadAti (ca)"(manusmRtI a01, zlo0101) iti sarvamidamasambaddhatvAt pralApamAnaM zrotriya 'pariNamati Atmani' iti ng-paatthH|| 2 'mAhAraH' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 abrahmalakSaNam tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 prAyadurvidagdhajanaprahata eSa panthA upekSaNIyaH, sprtyvaaytvaaditi| sarva cedaM rAgadveSamohamUlam / uktaM moharja, rAgajaM tu yasya yenArthitvaM sa tasyApahAramAcarati lAbhasatkArayazaHsamAvarjanArtha vA, dveSajaM vairapratiyAtanArthamiti // 10 // bhA0-atrAha-athAbrahma kimiti / atrocyate TI-atrAhetyAdinA sambandha pratipAdayati / atreti vyAkhyAte hiMsAditrayalakSaNe para Aha--athAbrahma kimiti / athetyaanntrysuuckH| brahmaNo'nyad abrahma / tat kiMlakSaNamiti prazne satyAhaabrahmalakSaNam sUtram-maithunamabrahma // 7-11 // TI-mithunaM dvayamucyate / tat kadAcit dvayamapi sacetanaM, kadAcidekaM sacetanaM ekamacetanam / tatrAcaM puruSavedodayAt pumAnuditastrIvedayA divyamAnuSatiryakastriyA saha saMyujyate / athavA puruSeNa napuMsakena phalAdivivareNa svahastAdinA vA / evaM yoSicetanaM kandAdimiranyahastAdibhirapIti / pazcima vikalpe tUditavedaH pumAn acetanAbhirdivyamAnuSatiryakastrIpratimAbhirlepyakASThopalapustacitrakarmAdirUpAbhiH saha sNpRcyte| anyaizcAcittasrotobhirmatazarIrakeNa vaa| tathA yoSid avetanapuruSapratikRtivartinA liGgena kASThazalAkAdinA vA yujyate bahuprakAreNa kRtrimopakaraNena viDambayatyAtmAnam , evaM sarvatra mithunasambhavaH / tayorbhAvo maithunaM avikRtatvAd yuvAderAkRtigaNatvAdaN / athavA mithunasyedaM karma, "tasyedaM" (pA0 a0 4, pA0 3, sU0 120) iti ann| acetanamapi hi vastu pratimAdi vivakSitatatkarmayogyatayA pariNamamANamanugrAhakaM tathA bhavatIti samIcInamevedaM tayorbhAvo maithunamiti / Agamastu dravya-kSetra-kAla-bhAvabhedAcaturdhA / maithunaM dravyato rUpeSu vA rUpasahagateSu vA dravyeSu, rUpamacetanaM pudgaladravyamAnaM pratimAdi, na tu varNamAtrameva, rUpasahagateSu vA dravyeSviti rUpaM tadeva pudgaladravyaM tAdRzA rUpeNa saha saMbhUya gatAni yAni jIvadravyANi, gatAnItyanyAnuvedhinA pariNAmena pariNatAni cetanAbhAji zarIrANItyarthaH / tadviSayaM maithunaM dravyataH, kSetrato'nantaravat / bhAvo hi rAgadveSapariNAma Atmana ityataH pramattayogAditi atrAnuvartamAnamapi nopayujyate, yatrApramattasya satastathAbhAve sati karmabandhAbhAvastatra pramattayo gagrahaNamarthavad bhavati-pramattasya karmabandho nApramattasyeti, prANAtipAtapramattayAgA vata, iha punA rAgadveSAnvayAvicchedAt sarvAsvavasthAsu maithunAsevinaH karmanopayoge hetuH bandha iti / Aha ca-(bRhatkalpe) 1 'pustakacitra' iti Ga-pAThaH / 2 'tyanyo'nuvedhinA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam "" kAmaM savvapadesuvi, ussaggatravAtadhammatA juttA / motuM mehuNabhAvaM, Na viNA so rAgadosehiM // 1 // " - AryA vAnarthakameva pramattagrahaNamatreti / maNDUkaplutyA cAdhikArAnuvRttiH / asaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANabRhacvAdAtmA brahmA / sa ca maithunAnusmRti saMskAraspRhendriyAlokaTaSyarasaviSayavikathA satkRtisaMsaktasevAbhedAd dazavidhAd abrahmaNo nivRttatharan brahma - brahma dhvanivAcyaH Atmaiva caraNaM caryam Atmano brahmaNaH sevanamAtmani AmaraNaM na bahirmukhacittavRtitA khyAdiviSayA, ato manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatiyuktaiH parihAro'GganAviSayaH sarvathA brahmacaryamAtmanyeva vRtteH, saMvRtendriyadvAratvAt / tadviparItamabrahma / tacca tIvrarAgAnubandhinA saGkalpena coditaH kAyavyApAro dazanakoTikRtAliGgana karajaghaTTanAlakSaNastatkAla ramaNIyakapralApazcAnekavidho vAgvyApAro viparItadarzanAhitAtmakatipaya premalezAt svakalpanAsamAropitamanojJakAnupajAtAtula viSayatarSaparimuSitazemuSIkAn puMsaH krazayatyatitarAm / tathAcAnukUlatvAd dustyajamapIdamazucitvAdi bhAvanAjAla saMsparzanAd vivekino jahatyavadhIritamakaradhvajasarAH / tadetadabrahma yathoktalakSaNaM bhASyeNa prakAzayannAha - sUtra 11 ] mA0 - strIpuMsayomithuna bhAvaH mithunakarma vA mithunaM tadabrahma // 11 // TI0 - strIpuMsayorityAdi / strI ca pumAMca strIpuMsau / "acaturA "di ( pA0 a0 5, pA0 4, sU0 77 ) sUtralakSitaH strIpuMsazabdaH / tayoH strIpuMsayorredbhutatItradehapariNAmayormithunatA - mithunabhAvazcittapariNAmo mohakarmodayAt kliSTaH parasparamAzleSe sati sukhamupalabhamAnayoH strIpuMsagrahaNAdevoditavedayoryo mithunabhAvaH kRttaddhitasamAsAnAM cAbhidhAnalakSaNatvAt prativiziSTamaithunakarma saMpratyayo na punaH prayojanavazAdAsanna pradezasthitastrIpuMsamithunamAtraM mithuna bhAvo mithunakarma vA'bhidhIyate / tatazca strIpravrajitayozcaityAbhivandanAdikarmaNyaprasaGgo mithuna bhAvasya tad abrahmetyanena tacchabdena strIpuMsAdilakSaNo mithunabhAvo mithunakarma vA sarvametanmaithunamabrajheti nigamanadvAreNa parAmRzyate / strIpuMsagrahaNaM pradhAnatvAt pUrvoktasakala vikalpapratipAdanArtham / pradhAnaM ca strIpuMsayormithunabhAvaH, pRthaganAcaritAstu zeSa vikalpAH / te ca strIpuMsagrahaNena sarve'pi sUcitAH / tadetadabrahma saMkSepato rAgadveSamohamlamanarthaparamparA rAgAt paradArAbhigamalAbhasatkArAtma mitratrANArthamAsevate dveSAd vairaniryAtanArthaM mohAt svasrAdiparibhogAdyanuSThAnamavicchinna viSaya pipAsAH samAcaranti / sAdhavastu vivekabalAdupazAntarAgAdirajasaH sarvAtmanA parivarjayantIti // 11 // 1 chAyA 79 kAmaM sarvapadeSvapi utsargApavAdadharmatA yuktA / treat maithunabhAvaM na vinA sa rAgadveSau // 2 boditaH' iti u-pAThaH / 3 'lApratApazca' iti pAThaH / 4' rudbhUta' iti pATha 5' saMpra syayorna punaH' iti Ga-pAThaH / 6 ' ca' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 bhA0-atrAha-atha parigrahaH ka iti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdinA sambandhakathanam / avadhRtahiMsAdilakSaNacatuSTayo'paralakSaNAbhidhAnaprastAve praznayati-atha parigrahaH ka iti / atha-abrahmAnantaraM parigraha upadiSTaH, sa kilakSaNaviSayaH 1 prazne AcArya Aha-atrocyate-atra-lakSaNaprazne'bhidhIyate / bAhyAdhyAtmikopadhivizeSasaMrakSaNakSayArjanasaGgaparyeSaNA yA saiva hi zabdAntaranirdiSTA parigrahalakSaNam sUtram-mUrchA parigrahaH // 7-12 // . TI.-atra prmttyogaaditynuvrtte|muurcchti / "mUrchA mohasamucchAyayoH"(pA0 dhA0 212) mUccharyate'nayA Atmeti mUrchA-lobhapariNatiH tayA AtmA mohamupanIyate-vivekAt pracyAvyate, pracyutavivekazca prativiziSTalobhakapAyoparAgAdasamaJjasapravRttipravaNo'yamAtmA kAryamakArya vA na kizciccetayate, smupguuddhmuuddhistRssnnaapishaacikaavshiikRtcetovRttishcessttte'ndhvdhirvdnaalocitgunndossH| samucchrAyovA mUrcI, samucchrIyate-pratikSaNamupacIyate'yamAtmA lobhoparAgabalAnuraJjito hiNsaadidossaiH| ataH skldopaagrnniilobhH| tathAca lubdho hiMsAdiSu nirArekaM pravartate / tanayaH pitaramapi hinasti, bhrAtaraM sahajaH, pitA''tmajaM, evaM jAmijananIpatnyA dayo'pi vaacyaaH| gRhItotkocazva kUTasAkSitvadAyI bahanRtaM bhASate, balalobhasya sAmrA- praharSAta pathi muSNAti pathikajanaM khanati kSetramapi cauyot / lAbhalobhAcca rAjAdiyoSitamapyabhigacchati / sarvathA na kazcana bhAvo bahirantarvA samAsako dUravartI vA manoharadarzanaH pratikUlo vA yamayaM vijayAd bhAvena, pracuratarAniSTasampAdane laghuni copanIyate duzcaritAni lobhabhujaGgena / anena pathikRtaH paramagauravAyatane'pi viSayaparigo. ryena pariskhalatIti mUrchA lobha iti / sa cApi sarvaiH prakAraiH / sA ca mUrchA lobhalakSaNA ... abhyantarabahiviSayAlambanA / tatrAbhyantaro viSayaH catudezavidhA, pantarA tadyathA-rAga-dveSa krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAdarzana-hAsya-ratya-ratimUchoviSayAH / bhaya-zoka-jugupsA-vedAkhyaH / bahirapi vAstukSetradhanadhAnyazayyAsanayAnakupyadvitricatuHpAdbhANDAkhya iti / etAvAn viSayo muucyaashvetHprinnaamruupaayaa| ete rAgAdayaH parigrahahetutvAt mUrchA, vAstvAdayazca mamaivetyevamajJAnAd viSayIkRtAH kAlupyavetA''tmano'nekavidhajanmagranthisthirIkaraNAyAparyAlocitapUrvAparabhAvena prigrho'bhidhiiyte| parigRhyata iti parigrahaH, lobhAnuraktacittavRttyA svIkriyata itiyAvat / parimANavizeSo jyam 1'lobhapurAna' iti u-paatthH| 2'tathA avalubdho' iti u-paatthH|3'kssnnmpi corayati' iti-paatthH| 'gardhena' iti pAThaH / 5'bat AtmamA 'iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam mUrchA, saiva ca parigrahasadbhAvapariNAmAdAtmano hiMsAdivat pramattayogAnuvRttisAmarthyAt saMkSepato rAgadveSamohamUlA mUrchA / tadvirahitasyApramattakAyavAGmanovyApArasya tu saMyamopakAripadhizayyAhArazarIreSvAgamAnujJAteSu na samasti mUrchA / yathoktam "'japi vatthaM va pAyaM vA, kaMbalaM pAyapuMchaNam / / taMpi saMjamalajjahA, dhAraMti pariharaMti ya (a)||1||" -dazavaikAlike (a0 6, sU018) na ca yogyopakaraNakalApAdRte sAdhyArthasiddhirasti / ye'pi mUDhAH pAtravastrAdi AgamoktaM muktisAdhanamupakaraNamahiMsAvataparipAlanapratyalaM na parigRhNate tairapi jaghanyataH zarIrAhArazipyAdiparigraho'vazyaMtayA kArya eveti na paramanAlocyaivopAlandhumarhantIti / alpabahutvavizeSa iti cedityapyasat / daridrasya draviNamalpaM maharddhikasya prabhUtamiti na dUMrgato'parigraha ityucyate / tasmAt mUrchAlakSaNa eva parigrahaH, netara ityavazyaMtayA pratipattavyamavazenApIti // prakRtamucyate / mUrchAlakSitaparigrahanirdidikSayA bhASyakRdAhabhA0-cetanAvatsvacetaneSu bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUcho parigrahaH // TI-cetanAvatsvityAdi / cetanA-caitanyaM-jJAnadarzanopayogaH sa yeSu vidyate te cetanAvantasteSu cetanAvatsu-ekadvitricatuHpaJcendriyeSu acetaneSu ca-pAyo vAstvAdiSu pAyAbhyantarabhedabhAkSu rAgAdiSu AtmapariNAmeSu mUccho, dravyeSu iti viSayanirdezAMta kacita pudgaladravyameva zuddhaM kacidAtmapradezasaMyuktamiti / dravyagrahaNAccaturvidhaparigrahaM sUcayatikSetrato grAmanagarAdhavacchinna tA]dravyasya, kAlato rAtriMdivavyavacchimatA, bhAvata iti prativiziSTavastUpalamme mahArthe sati atizayavatI mUrchA prajAyate madhye madhyA jaghanye jaghanyA iti // mUrchAyAvAsaMmohArthamicchAdIn paryAyAnAcaSTe bhASyakAraH . bhA0-icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAGkSA gArya mUrchamUrchAyAH paryAyAH yA tyanarthAntaram // 12 // TI0-icchA-zatadhanaH sahasramicchati sahasradhano lakSamicchatItyAdi paramparayA sakalena trailokyenApi na dhAyati / prakarSeNArthanA prArthanA, taniSThatvAt vidyamAnakiJcanamApro'pi parameva yAcate tRSNayA vshiikRtH| kamanaM kAmA, yathApradhAnadravyakAmitA, yada yada guNavada dravyaM tat tadanurudhyata itiyAvat / abhilASastu mAnasa eva vyApAraH, pararddhidarzanAdAkSiptacivattirmanasA'bhilapati-evaM mamApi yadi bhaveyuH sampada iti / kAkSaNaM chAyA badapi dharma kA pAtraM vA kambalaM pAdaproJchanam / tadapi saMyamalajjArtha dhArayanti paribhujate ca // 3 'durgatipari' iti -paatthH| 3 'nirdezaH' iti s-paatthH| 4 'cetovRtti' iti u-pAThaH / 11 For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 kAkSA arjnmtiprinnaamaavicchedH| gRdhyatIti goya'm / pacAdyan / ga| gRddha ityeko'rthaH / yathA''miSArthI gRddho dUrata evAlokya cakSuSA saMpatati evaM lobhakapAyanino yAni yAni dravyotpattidhAmAni teSu sampatya kiJcidAsAdayati / ato gRddhasya bhAvaH karma vA gAya'm / mUrchA prAga vyAkhyAtaiva / arthAdanyo'rtho'rthAntaram , na arthAntaraM anarthAntaram / sarva evAyamevamanarthakArako lobhakaSAyakalivijRmbhate, na kazcid bheda iti // 12 // bhA0-atrAha-gRhNImastAvad vrtaani| atha vratI ka iti| atrocyate TI0-atrAhetyAdinA sambandhamupapAdayati / atra-ahiMsAdilakSaNaparisamAsyavasare para Aha-gRhNImastAvadityAdi / gRhNIma ityavagacchAmaH / iha hiMsAdiviratayo vratAnIti / tAvacchabdaH kramAvadyotanArthaH / kramazvAyam-prAga vrataparijJAnaM, pazcAt tatsambandhamAtrAdeva kiM vratitvam / atha(ca) prativiziSTasambandhAd vratitvamiti sandihAnasya praznaH // nanu ca yasyoktalakSaNAni vratAni santi sa vratI, kimAspadaH sandehaH ? ucyate-viziSTa eva sambandhe pratitvam / nAtra matvarthIyaH sambandhasAmAnyamAtravivakSAyAm / kiM tarhi 1, [kiM]viziSTasya sambandhino vratAmisambandhAd vratitvam / tathAcAha "bhUmanindAprazaMsAsu, nityayoge'tizAyane / saMsarge'stivivakSAyAM, bhavanti matuvAdayaH // 1 // " iti prazaMsAyAminiH pratyayo bhUmArthe'tizAyane vaa| tatra prazaMsAthai mithyAdarzananidAnamA __ yAzalyAdirahitatvAt prazastasya sambandhino vratAmisambandhAd vratitvam , vratavatino atizAyanArthe'pi ayameva mithyAdarzanAdyapagamAt prakRSTasya sambandhino sambandhaH vratAbhisambandhAd vratitvam , bhUmArthe'pi pUrvoktabhAvanAbhiH sthirIkRta cetaso'pAyAvadyadarzino vicakSaNasya sarvasaMsArikriyAkalApaduHkhabuddhayA nirutsukaviSayakutUhalasya maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyapraNidhAnApAditasauhArdasya janmamaraNaparikheditamatekhalokitazarIrasvabhAvasya muktiM pratyavahitacetaso mAyAnidAnamithyAdarzanazalyazUnyasya vratAbhisambandhAd vratitvamiti cetasi sanivezya AcAryaH atrocyata ityAha / sUtram-niHzalyo vratI // 7-13 // TI-zalatIti zalyam / auNAdiko yapratyayaH / antarbhinatti kAyAdi, tacAvatiThamAnaM vapuSi balArogyaparihANimApAdayati zarIriNaH, tadvanmAyAnidAnamithyAtvAni antagaitAni vartamAnAni saMyamasvarUpabheditvAdanArogyamAtmanaH klezajvaralakSaNaM jhAnAvaraNavIryahAni ca vidadhatItyetat zalyAnIva zalyAni / niSkrAntaH zalyebhyo niHzalyaH prANAtipAtAdi 1'gArdhaH' iti Ga-pAThaH / 2 idaM padyaM dRzyase siddhAntakaumudyAM ( pA0 bha0 5, pA. 2, sU. 14) / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 sUtra 13] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam viratiyukto vratI bhavati, na zalyavAniti-zalyavato titvaM nAsti iti sUtrArthaH / na cAtra vikalpaH samuccayo vA vaakyaarthH| vikalpastAvanna bhavati-niHzalyo vA vratI veti / yataH samA naphalAnAM vikalpena pravRttirindriyAdizabdavat , abhidheyAbhedazvAnayorni:vAkyAthavicAraH zalyavratizabdayorato na viklpH| nApi samuccayaH, samuccaye hi kAlabhedo dRzyate / aharahanIyamAna ityAdau tathehApyanyasmin kAle niHzalyo'nyatra kAle vratI syAt / aniSTaM caitat / iSyate caikakAlena tadubhayam , ato'GgAGgibhAvotrAzrIyate / niHzalyatA'Ggam , aGgI vratIti / vAkyArthazvAyam-na hiMsAdiviramaNamAtrasambandhAd vratIti, kiM tarhi ? zalyApagame sati vratasambandhatvAd vratI, bahukSIraghRto gomAniti yathA, tadabhAve satISvapi goSu na gomAnityabhiprAyaH / pradhAnAnuvidhAyI ca guNo bhavatItyapradhAnamaGgI vratI, niHzalyatAguNo pradhAnamiti / tasmAdaGgAGgibhAvAbhyupagamAdadoSa iti / Aha ca "niHzalyasyaiva punaH, sarva vratamiSyate'rhatA loke / ____ upahanyate vrataM khalu, nidAnamithyAtvamAyAbhiH // 1||"-aaryaa enamevArtha bhASyeNa pratipAdayati bhA0-mAyAnidAnamithyAdarzanazalyastriAbhirviyukto niHzalyo vratI bhava. tivratAnyasya santIti vrtii| tadevaM niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti // 13 // TI0-mAyetyAdinA / mAyA zAkhyam upadhiH chadma kaSAyavizeSaH / zalyazabdaH pratyekamabhisambadhyate-mAyAzalyaM nidAnazalyaM mithyAdarzanazalyamiti / mimIte parAniti mAyA, svena zAkhyena pareSAM sArAsArapramANamAdatta iti iyanta eta iti sukhasAdhyA gRhItahRdayAvaSTambhAnavaSTambhAH / nidAyate-lUyate'neneti nidAna-adhyavasAya vizeSaH-devezvaracakravartikezavAdInAmRddhIvilokya tadIyayoSitAM vA saubhAgyaguNasampadamArtadhyAnAbhimukhIkRtamahAmohapAzasaMbhRtabhUritapAzcintAparikheditamAnaso'dhyavasyati mamApyamuSya tapasaH prabhAvAdevaMvidhA eva bhogA bhaveyurjanmAntare saubhAgyAdiguNayogazcetyevaM nidAnI lunAti-kSudratvAcchinatti maukyaM sukhamiti / tacca zalyaM mahadantarvyavasthitamanekena zArIreNa mAnasena ca duHkhena yojayatyAtmAnam , atibhUribhUtopamardanAd bahArambhaparigrahatvAdidoSopapattezceti / tattvArthAzraddhAnaM mithyAdarzanamabhigRhItAnabhigRhItasandehabhedAt tridhA / tadeva zalyaM vyAghrAgnivipasamudravyAdhikupitanRpatizakravargAdapyadhikabhayakAri,janmAntarazatasahasreSvAgAmiSvavicchinnaduHkhasantAnakasaGkaTaprapAtakAritvAt , saMsArasAgaraparibhramaNamUlakAraNamazeSApAyaprabhavamArjavaMjavIbhAvavidhAyi gUDhakarmagranthivijRmbhamANaduzcikitsakavipAkamAtmasAtkaroti sarvazalyAtizAyi mithyAdarzanazalyam , evame 1nayamAna ' iti Ga-pAThaH / 2 'sambandhAt ' iti Ga-pAThaH / 3 ' mAjavaM javIbhAva. ' iti ka-kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taccArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 bhirmAyAdizalyaistribhiriti trINyeva zalyAni tairviyukto'ntarvizuddhiprAzastyAnniH zalyo vratI bhavatIti / tadetadanena pratipAdayati - antarvizuddhasya mArgavartino yathAzakti kriyAnuSThAyinaH samyaktvArjanAdibhAvataH sampUrNatratitvamiti / vrataM vizuddheva bhAvinyantarvizuddhiriti // nanu ca kaSAyAH kopAdayaH sarva eva sazalyaM mAyAmekAM niHkRSya kimiti zalyatayA niyamyata iti 1 / ucyate - eSA hi labdhAtmalAbhA tirodhAya kopAMdIn tato'pyAtmasAmarthyena vartate bhujaGgIvopacitaviSA chalazatairnirdayaM dazati tathA nAsyAH kazcit sAdhuvargAte sukuzalo'pi viSavegaM niruNaddhi, ataH sakaladoSajAtapracchAdananipuNA kulaTeva mAyaiva zalyaM, na zeSAH kaSAyA iti pradhAnatvAt tanmUlatvAcca mAyAzalyagrahaNam / ataH zalyarahito vratIti sphuTamidam / Aha ca 84 46 niHzalyasyaiva punaH, sarvaM vratamiSyate loke / upahanyate vrataM khalu, nidAnamithyAtvamAyAbhiH // 1 // " niHzalyatApUrvakaM vratitvamiti pradarzayannAha - vratAnyasya santIti vratI / vratAni - hiMsAviramaNAdIni tAni, vratityamanuvate niHzalyatA AdhAra iti prAgabhihitaM bhUmaprazaMsAtizAyaneSu matvarthIyapratyayavidhAnAt vratIti / tadevamityAdinA bhASyeNa nigamayati prakRtamartham - niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti / niHzalyasyaiva vratitvaM na sazalyasyeti / uktamapyarthaM bhUya AdarAbhidhAnArthamabhidhatte matubinozca samAvezArthaM vratI vratavAnitye ko'rtha iti // 13 // 1 sUtrasambandha muktaka eva kimeSa vratI vyapagatazalyatrayo hiMsAdyabhAvAt yathoktakriyAsamUha vijRmbhitapariNAmaH parityaktagRhasthavyApAraH sarva evAgArasambandheSvatinivRttautsukyaH pratijJAyate, utAvirato'pi sarvataH kazcid gRhI nizcIyata iti 1 / atrocyate - sAmAnyena tino lakSaNamabhidhAya pAmevAhiMsAdInAM sakalavirativizeSAdadhikRto dvedhA bhavati sUtram - agAryanagArazca // 7-14 // TI0 - agAraM - vezma tadupalakSaNamArambhaparigrahavattAyAH, ArambhaH sUnApaJcakaM pRthivyAdijIvakAyopamardahetuH, parigrahathetanAcetano dvipadacatuSpadAdirdhAnyahiraNyakanakamaNimuktApravAlAdiH / evaM dvayamadhyagArazabdenopalakSyate / tadetAvArambhaparigrahAvagAraM yathAsambhavamasti yasya bhaviSyatIti vA jAtAzaMsasyAparityaktatatsambandhasya sarvo'pyagArI tadabhisamvandhAda gRhastha ityarthaH / parityaktArambhaparigraho bhavet tadviparIto'nagAraH - pratipannamUlottaraguNakalApaH / cazabdAdagAriNo'nagArasya ca bahubhedatvaM pratipAdayiSitamiti / a1' antarvizuddhezva' iti Ga-pAThaH / 2 ' kopAt sato'pi ' iti Ga-pAThaH / 3 ' tathApyaddhA' iti Da-pAThaH / 4' vati niHzalya AdhAra' iti ka kha pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam gAriNastAvad dvividhAH-samyagdarzanasampannatve sati gRhItANuvratAH pratipannottaraguNAca, apare samyagdarzanamAtrabhAjo vakSyamANAH SaivikalpAH, samyaktvottaraguNapratipattI cASTau vikalpAH / tathA dvAtriMzad viklpaaH| tatra ye gRhItANuvratAstairaNuvratAni pabhiH agAriNAM bhedAH prakArairAttAni-dvividhaM trividhena, dvividhaM dvividhena, dvividhamekavidhena, ekavidhaM trividhena, ekavidhaM dvividhena, ekavidhamekavidheneti ekaikasminnaNuvrate SaD vikalpAH / SaT pazcakAstriMzat pratipannottaraguNena sahakatriMzat samyagdarzanena saha dvAtriMzat // nanu ca nava vikalpAstrividhaM trividhenetyAdayaH saptacatvAriMzaduttarazatabhedanipatteH ? satyaM, sambhavanti sAdhoH, na tvagAriNaH, sarvasAvadhayogapratyAkhyAnaprastAvAbhidhAnAd, viziSTaviSayaM tat , sarvasAvadhavyApArapratyAkhyAnaM anumateHsambhavAnnAsti gehinaH, tatpUrvaprayuktasAvadhakArambhAnumatimapahAyaivAsau zeSaM pratyAcaSTe iti / ata eva niyuktikAreNa SaDvidho vikalpa upanyastaH-dvividhaM trividhenetyAdi / dvividhamiti na karomi na kArayAmi / trividheneti manovAkkAyatrayeNa / evaM zeSavikalpA api bhAvyAH / trividhaM trividhenetyAdiSu ca triSu vikalpeSu sahAnumatyA karaNatrayamitItyuktaM niyuktikAreNa // nanu ca bhagavatyAdAvAgame--trividhaM trividhenetyapi vikalpo'sti pratyAkhyAnamagAriNo bhagavatIzrutapratibaddhaM ca tadeva tniyuktikaarmtvighaatkaari| ucyate-nAsti vidhAtaH, utsargApavAdadvAreNa pravRtteH / dvividhaM trividhenetyAdirutsargaH, sarvasyAgAriNa ebhiH panirvikalpaiH sarvameva pratyAkhyAnaM prAptamApAdyate, kacid viSaye yaH kila pravivrajiSuH pratimAM pratipadyate putrAdisantatiparipAlanArtha tasyaiSa saMgacchate vikalpaH / athavA'lpAlpaM vizeSya kizcid vastu yadi trividhaM trividhena pratyAcakSIta svayambhUmaNamatsyAdikamevamapyupapadyate sthUlaprANAtipAtAdiviSayaM vA, na sakalasAvadhavyApAraviSayamiti // nanu ca niyuktikAreNa sthUlaprANAtipAtAdiviSayatvenopanyastaH (kimiti) tri(dvi)vidhaM trividhenetyAdirvikalpaH / satyametat , utsarga eva bahulaprasiddhatvAniyuktikAreNAvAci / yat punaH kacidavasthAvizeSe kadAcideva samAcaryate na suSTha samAcArAnupAti tantroktaM, dvividhamUtreSu ca vividhameva bhUyasA rudhyata iti na kazcid doSaH // prakRtamucyate / bhUyo'gAriNAM bhedAH "solaeNsa ceva sahassA, aheva sayA havaMti ahahiyA / eso uvAsayANaM, vayagahaNavihA samAseNa ||1||"-aayoN -AvazyakavRttI 1 shriibhdrbaahusvaaminaa| 2 'pAlanAya' iti Ga-pAThaH / 3 ' cakSate ' iti Ga-pAThaH / 4 chAyA SoDaza caiva sahasrANi aSTaiva zatAni bhavanti aSTAdhikAni / eSa upAsakAnAM vratagrahaNavidhiH samAsena // For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakazramaNa tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 anagArabhedAstu gacchavAsino gacchanirgatAca, AcAryAdibhedAt paJcadhA gacchavAsinaH punaH puruSAH, sAdhvyo'pi pravartinyAdibhedAt paJcadhaiva sadA ca gacchavAanagArabhedAH gArabhadAH sinya evaitAH, gacchanirgatAH punarjinakalpikaparihAravizuddhipratimApratipaakAdayaH / atra gacchavAsyAdiSu nAsti vratabhedaH / sAmAcArIkRtastu mahAn vizeSo'stIti sadAzrayo bhedaH sUtrakAreNAvivakSita iti / adhunA bhASyeNa sUtrArtha spaSTIkurvannAha bhA0-sa eSa vratI dvividho bhavatIti-agArI anagArazca / zrAvakaH zramaNazcetyarthaH // 14 // TI0-sa eSa vratItyAdi / anantarasUtrArthena sahAmuM bhUtrArthamanusandhatte / yo'yamana. ntarasUtre niHzalyo vratItyAkhyAtaH sAmAnyena sa eSa vratI dvividho-dviprakAra eva mUlabhedato bhavati / maulabhedadvayanirdidikSayA cAha-agArI anagArazceti / agAramasyAstItyagArI, parigrahArambhavAn gRhastha ityarthaH / avidyamAno'gAro'nagAraH, parityaktArambhaparigraha ityarthaH / etayoreva paryAyakathanena vyAkhyAnaM tanoti-zrAvakaH zramaNazcetyarthaH / abhyu petasamyaktvaH pratipannANuvrato'pi pratidivasaM yatibhyaH sakAzAt sAdhUnAzabdArthaH magAriNAM ca sAmAcArI zRNotIti zrAvakaH / zrAmyatIti zramaNaH / "kRtya lyuTo bahulaM" (pA0 a03,pA03, mU0 113) iti vacanAt kartari lyuTa / zrAmyati-tapazcarati pravrajyAdivasAdArabhya sakalasAvadyayogavirato gurUpadezAt khAdhyAyAdikaM yathAzakti samAcaratyAprANaparikSayAditi / evaM ca zrAvako'gArI zramaNazcAnagAra iti prasiddhAbhyAmatyantaM paryAyazabdAbhyAmagArisAmAnyaM anagArisAmAnyaM ca vyavacchinnaM darzitamiti // 14 // anAhetyAdinA sambadhnAtibhA0-atrAha-ko'nayoH prativizeSa iti ? / atrocyate TI--agAryanagArazca vratI bhavatItyukte atra paraH praznayati ko'nayoragAryanagAriNotinoH prativizeSo-vRttivizeSa iti / prativizeSo bheda ityarthaH / AcAryastu taM vizeSamabhidhAtukAmaH atrocyate ityAha / yo'nayovizeSaH so'bhidhIyate-- suutrm-annuvrto'gaarii||7-15|| TI-mahAvratApekSayA aNu stokaM alpaM deza iti paryAyAH / mahAvratAni sarvapApabhedaviratilakSaNAni / savesmAt prANAtipAtAt viramAmItyAdi / ayaM tu na sarvato viratimAtiSThate, 1 'bhavati ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam kiM tarhi ? kutazvideva prANighAtAt / yata ekendriyAH pRthivyAdikAyAH paJca prAyo duSparihArAH sadmavAsinAm / sthUlAzca dvitricatuHpaJcendriyAH / sthUlatvaM sakalalaukika jIvatvaprasiddheH sUkSmatvaM vigAnena jIvatvaprasiddherloke / tatrApi saGkalpajaM prANAtipAtaM pratyAkhyAti, na Arambhajam / Arambho hi haladantAlakhanana sUnApaJcakaprakAraH / tatrAvazyaMtayaiva zaGkhaNakapipIlikAdhAnyagragRhakArikAmaNDUkAdayaH saMghaTTaparitApApadravaNakriyAbhiH spRzyante / tasmAnna samasti pratyAkhyAnaM tadviSayam / saMkalpajasya tu saMbhavati, manasA saMkalpya dvIndriyAdiprANino mAMsAsthicarmanakhavAladantAdyarthaM na hanmIti, asumato nivartate saGkalpakRtAt prANAtipAtAt / na karomi na kArayAmi manasA vAcA kAyenetyevaM viSayaM prANAtipAtamityAdi vikalpAnAmanyatamena pratyAcaSTe / tathA mRSAvAdAna sarvasmAd, kiM tarhi ? sthUlAd bhinnakanyakAM satImevaM bhUmiM (uSarabhUmiM ) alpazrIrAmeva gAM bahukSIrAM nAbhidadhe'hamityAdikAt / tathA kUTasAkSitvadAnAdezva vyAvartate, na punaH sneha dveSamohAbhibhavAd viparItabhASI bhavati / pratyAkhyAna vidhistu pUrvavat / tathA adattAdAnAna sarvasmAt, kintu sthUlAt, cauryAropaNahetutvena prasiddhAd dvipadacatuSpadA'padaviSayAnnivartate, na punaH alpatRNendhana gomayAdigrahaNAt / pratyAkhyAnaM pUrvavat / tathA maithunAd na sarvasmAt, kintu sthUlAt; sthUlaM ca paradAragamanaM, tadviSaryamasya pratyAkhyAnaM, anyapakSe na / pratyAkhyAnavidhiH (ca) pUrvavat / tathecchAparimANaM pratijAnIte, anyataH parigrahAt viramati sacittAdeH sthUlAt, sthUlAccAparimANataH sarveSAM kSetra vAstvAdInAmabhilaSita parimANavyatirekaM pratyAcaSTe / kAlaniyamena bhaktavastrabhRtyadArAdInAmetAvatA mama kAryamiti / zeSAt pratyAkhyAnaM, tadvidhizca pUrvavat / evametAni paJcApyaNUni - svalpaviSayANi na yathoktasamastaviyANi vratAni yasya so'Nuvrato'gArI vratI bhavatIti // nanuca so'Nuvrata ityevaM sUtraM kAryam / ucyate --- satyamevamanagAritrataparAmarzaH syAt tacchabdena, anantarasya vidhiH ( vA bhavati ) pratiSedho vA " iti (paribhASe0) vacanAt / agAriNazca mahAvratadhAritvaprasaGgaH / taccAsamIcInam / atha dvayamabhisambadhyate agAryanagArazca so'Nuvrato bhavatIti sutarAM mahAvratAni nirAdhArANi syuH / ato'gArigrahaNaM kArya, na kArya mahadityanena zabdena vizeSitAni tu tAni vratAni yasya so'nagAro mahAvratItyu (paryuktatvAt pArizeSyAdagAryeva saMbhantsyate so'Nuvrata iti / evaM tarhyadhikArArthamagArigrahaNam / itaH prabhRti yad vakSyate tat sarvamagAriNo bhavati A adhyAyaparisamApteriti // 44 samprati bhASyamuktArthAnusAreNAzrIyate-- bhA0 - aNUnyasya vratAnItyaNuvrataH / tadevamaNuvratadharaH zrAvako'gArI - yati / / 15 / / kiJcAnyat 1 tadviparyaya iti Ga-pAThaH / * 7 pratyA0 ' iti ka-pAThaH / 4 ' vratI bhavati' iti gha-pAThaH / 2 ' kSIrAmevagAmadadhe ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only 87 3 ' yamasya pratyAkhyAnyakSeNa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 TI-aNUnyasya vratAnItyaNuvrata ityAdi vRttyA'rtha darzayati anena bahuvrIhivAkyena / ani dezaviSayANi na samastaviSayANIti pratipAdayati / asyetyanyapadArthaprAdhAnyakhyApanam / vratazabdaH prAga vyAkhyAto nivRttiparyAyaH / tadevamityAdinA nigamayati sAmAnyArthena zabdenAnekabhedasaGagrAhiNA / yattadonityasambandhAt yasmAdaNUni vratAnyasya tasmAdevam-uktena prakAreNANuvratadharaH pratipannANuvrata iti / dharaNaM yathAgRhItavratAvismaraNaM vakSyamANAtIcAraparihAreNa cAnupAlanam / ata evaMvidhaH zrAvaka iti agArI pratI ca bhavati / paryAyakathanaM cedaM bhedabahutvapratipAdanArtham / ekAdazopAsakabhedAH samyagdarzanaprabhRtayaH sakalazrAvakabhedAdhArabhUtA iti / Agamazca "daMsaNavayasAmAiyaposahapaDimAabaMbhasaccitte / AraMbhapesauddivajjae samaNabhUe ya // 1 // " -AvazyakavRttau (patrA0 646) darzanapratipatterArabhya svazaktyapekSayA vratadhAraNAdiSvadhyavasAyakriyAvizeSeSu pravartate pravardhamAnazraddhaH zramaNabhUtAnteSu sthAneSvityevamaNuvrato'gArI vratI bhavatIti // 15 // kizcAnyadityanena prastutasyArthasya sambandhaM kathayati, gRhItamidamuktalakSaNAnyaNuvratAni dhArayati gRhIti / kizcAnyat pratipAdyate( ? Aha) sUtram-digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapoguNazikSAvatA- SadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithi saMvibhAgavatasampannazca // 7-16 // TI-kRtadvandvA digAdayastaiH sampannaH-samRddhaH saMyuktaH / cazabdaH samuccayavacanaH / pratipannANuvratasyAgAriNasteSAmevANuvratAnAM dALapAdanAya zIlopadezaH / zIlaM ca guNazikSAvratam / tatra guNavratAni trINi-digbhogaparibhogaparimANAnarthadaNDaviratisaMjJAnyaNuvratAnAM bhAvanAbhUtAni / yathA'NuvratAni tathA guNavatAnyapi sakRd gRhItAni yAvajjIvaM bhAvanIyAni / zikSApadavratAni-sAmAyikadezAvakAzikapauSadhopavAsAtithisaMvibhAgAkhyAni catvAri / pratidivasamanuSTheye dve sAmAyikadezAvakAzike, punaH punaruccAryete itiyAvat / pauSadhopavAsAtithisaMvibhAgau tu pratiniyatadivasAnuSTheyau, na pratidivasasamAcaraNIyau, punaH punaraSTamyAdivithiSvanuSThIyete iti, zikSA-abhyAsastasyAH padAni-sthAnAni abhyAsaviSayastA dhikAraH 1chAyA darzanavratasAmAyikapauSadhapratimA'brahmasacittAni / .. ArambhapreSyoddiSTavajekaH zramaNabhUtazca // 2'myAdiparvatithi.' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16 ] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam nyeSa vratAni zikSApadavratAnIti / guNavratAni tu na pratidivasagrAhyANi, kintu sakRdgrahaNAnyeva / guNyante-saMkhyAyanta iti guNA digaadyH| dizo'parimANAH pUrvAdikA daza, tAsAmiSTasaMkhyAvacchedena parataH pratyAkhyAnamAtiSThate / evamupabhogaparibhogaM parimitasaMkhyayA parimANe'vasthApayati / zeSaM pratyAcaSTe / tathA'narthadaNDamupabhogamAtravyatiriktasya sakalasya nivatimabhyupaiti, parigaNayato guNavratasaMkhyA, evametAni zikSAvatAdIni dezakAlAvasthApekSANi zIlamuttaraguNAkhyAni aNuvrataparivRddhayarthameva bhAvanIyAnIti // bhA0-ebhizca digvatAdibhiruttaravrataiH sampanno'gArI vratI digvatavyAkhyA bhavati / tatra digvrataM nAma tiryagUrvamedho dazAnAM dizAM yathAzakti gamanaparimANAbhigrahaH // TI-ebhizcetyAdi bhASyam / ebhiriti digAdivataiH / AdigrahaNAt zikSApadavrataiH cazabdAdaNuvrataizca sampanno'gArI vratI bhavatIti / kAni punastAni digAdivratA nItyAha-tatra digvrataM nAmetyAdi / tatra-teSattaraguNeSu saptasu divrataM nAma, dizo'nekaprakArAH zAstre'bhihitAH / tatra sUryopalakSitA pUrvA zeSAzca pUrvadakSiNAdikAH tadanukrameNa, dizA sambandhi dikSu vA pratam-etAvatsu pUrvAdidigbhAgeSu mayA gamanAunuSTheyaM, na parata iti / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / etadeva spaSTataraM vikRNoti-tiryagUrvamityAdinA / tiryagiti pUrvAdikA dizo'STau nirdiSTAH, Urdhvamiti navamI dika, adha iti dshmii| evamAsA pazAnAM dizAM yathAzakti gamanaparimANAbhigraha iti / yathAzaktIti yathAsAmadhye kAyApekSayA gamikriyAdiparimANam-etAvatI dik pUrveNAvagAhanIyA, etAvatI ca pUrvadakSiNenetyAdi / abhigraho'bhimukhaM grahaNam / AbhimukhyaM tu nizcitya jJAnena guNadoSAviti gRhNAti / tataH ko guNo'vApyata ityAhabhA0-tatparatazca sarvabhUteSvarthato'nayaMtaca sarvasAvadha(yoga)nikSepaH / TI-tatparatadhetyAdi / guNamupadarzayati praSTuH / cazabdaH kramAvadyotanArthaH / tasAda-gamanaparimANAt parataH sarvabhUteSu-sthAvarajaGgamAkhyeSu pRthivyAdidvIndriyAdiSu artha:-prayojanamatizayopakAri, satyapi tasmin na tatra gamanAdyanutiSThati, atastatratyabhU. tAnAmanupamardaH / arthato'nayaMtazceti / cazabdaH samuccaye / anartho'prayojanaM vinA prayojanena sUkhananolikhanajalAvagAhavanaspaticchedakakalAsAdivyApAdanAdiranekavidhaH / sa eSa sarva: zaktipariNAmA ' iti pAThaH / 1.pAtaH' iti -paatthH| 2 madho vA dazAnA ' iti gh-paatthH| "zayokakAti' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 sASayaH-sapApo yogo-vyApAraH kAyAdikaH tena caivaparimANAt parato nivRttena nikSiptonirasto bhavatIti mahatI guMNAvAptiH // samprati kramanirdiSTaM dezavratamucyate-atrAha-vakSyati bhavAn dezavatam / pAramArSavaca nakramaH kaimarthyAda bhinnaH sUtrakAreNa 1 / ArSe tu guNavratAni krameNAkamabhede hetuH dizya zikSAvatAnyupadiSTAni, sUtrakAreNa tvanyathA / tatrAyamabhiprAya: pUrvato yojanazataparimitaM gamanamamigRhItam / na cAsti sambhavo yat pratidivasaM tAvatI digavagAhyA, tatastadanantaramevopadiSTaM dezavratamiti deze-bhAge'vasthAnaM pratidinaM pratipraharaM pratikSaNamiti dezavratamiti sukhAvabodhArthamanyathA kramaH // samprati bhASyeNa spaSTayatyenamevArtham bhA0-dezavataM nAma apavarakagRhagrAmasImAdiSu yathAzakti dezavatavyAkhyA pravicArAya parimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvasAvadhayoga nikSepaH // dI0-dezavrataM nAmetyAdi / dikparimANasyaikadevo dezaH tadviSayaM vrataM dezavataMdezaniyamaH / taca prayojanApekSamekAdidikaM sarvadikaM vA / nAmazabdo vAkyabhUSArthaH / dezanirUpaNArthamAha-apavaraketyAdi / apavarako viziSTa eva gRhaikadezaH tatraiva niyamaHpradoSAdikAle A prabhAtasamayAdAk na mayA nirgantavyamamuto dezAd anyatrAnAbhogAdibhyaH iti / evaM kukhyamaryAdAvacchinnAd gRhAt tathA prattiparikSepAvacchinnAd grAmAt sImAvacchedAca / AdigrahaNaM nagarakheTakheveTaviSayakhaNDajanapadArtham / etacca pradarzanamAtram / evaM ca yatra deze yAvantaM kAlamicchati sthAtuM vihartuM ca tatra vivakSitadezAt parato nivRttirityevamasyaivArthasya pratipAdanArthamidamAha-yathAzaktItyAdi / yathAzaktIti karaNApekSayA yAvati deze pravicAro-gamanAdikriyA samasti gRhiNastadarthaH parimANAbhigrahaH pravicAraniyamArtha itiyAvat / tatazca tatparataH pravicArajanitaH sthUlasUkSmabhUtagrAmopamardaparihAraH kuto bhavatIti darzayati-tatparatazcetyAdinA pAra vyAkhyAtArthametad bhASyamiti // bhA0-anarthadaNDo mAma upabhogaparibhogAvasyAgAriNo anarthadaNDavyAcyA atino'rthaH / tadvyatirikto'narthaH / tadartho daNDo'narthadaNDaH / tabirativratam // 'gehAt ' iti ga-pAThaH / 2 'karpaTa ' iti u-pAThaH, 'kaTa' iti tu k-paatthH| 3 vA tatra' iti --paatthH| 4 'sUkSmasthUlabhUta' iti -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 91 TI. - anarthadaNDo nAmetyAdi / arthaH- prayojanaM gRhasthasya kSetra - vAstu-dhana- zarIraparijanAdiviSayastadartha Arambho - bhUtopamardo'rthadaNDaH / daNDo nigraho yAtanA vinAzanamiti paryAyAH / arthena - prayojanena daNDo'rthadaNDaH / sa caiSa bhUtaviSaya upamardalakSaNo daNDaH kSetrAdiprayoanamapekSamANo'rthadaNDa ucyate / tadviparIto'narthadaNDaH prayojananirapekSaH, anartho'prayojanamanupayoga niSkAraNatA vinaiva kAraNena bhUtAni daNDayati, yathA zatadhArakuThAreNa prakRSTastarurukandhazAkhAdiSu praharati / kRkalAsa pipIlikAdIn vyApAdayati kRtasaGkalpaH / na ca tadvyApAdane kizcidatizayopakAri prayojanamasti yena vinA gArhasthyaM pratipAlayituM na zakyate, so'yamanarthadaNDaH pApAdAnaheturiti prekSApUrvakAriNA projjhyaH / nAmazabdaH pUrvavat / anarthadaNDasvarUpanirUpaNAyAha - upabhogetyAdi / upabhujyata ityupabhogaH / upazabdaH sakRdarthe / sakRd bhoga upabhogaH puSpAhArAdeH / athavA'ntarbhoga upabhoga AhArAdiH / atrAntarvacana upazabdaH / paribhujyata iti paribhogaH / parizabdo'bhyAvRttau vartate / punaH punarbhogo vA vastragandhamAlyAlaGkArAdeH / samAsataH sarvamupayujyamAnaM zarIrAdI nAmagAriNo vratina upakArako'rthaH tasmAdupakArakAdarthAd vyatirikto'nupakArakatvAt anarthaH tadartha ityanupakArako yo'rthaH tadartho daNDo bhUtopamardalakSaNo'narthadaNDaH dharmArthakAmamokSANAmanyatamasyApyabhAvAt, atastasmAd viratirvratamagAriNo bhavati // nanu ca vratagrahaNAd viraviMzabdArtho gamyata eva, kimartha viratigrahaNam 1 | ucyate - parijihIrSata AMdarAdhAnArthaM, daNDapravRtto hi niSkAraNameva pApamupAdatte / dUratazcAyamata AdRtaH kathaM nAma pariharediti viratigrahaNam // sAmAyilakSaNam bhA0 - sAmAyikaM nAmAbhigRhya kAlaM sarva sAvadyayoga nikSepaH // TI. - sAmAyikaM nAmetyAdi / sAmAyikamiti samo - rAgadveSaviyukto yaH sarvabhUtAnyAtmavat pazyati, Ayo - lAbhaH - prAptiH / samasyAyaH samAyaH pratikSaNamapUrvApUrvajJAnadarzanacaraNaparyAyairyujyate sa evaM samAyaH prayojanamasya kriyAnuSThAnasyeti sAmAyikam / samAya eva vA sAmAyikam / nAmazabdo'laGkArArthaH / abhigRhya kAlamiti kAlaM niyamya yAvat caityAni paryupAse sAdhUna vA anyad vA kiJcidupalakSaNamAsthAya kAlasya godohAdi sthirataracittavRttirgRhapauSadhazAlAdiSu nirvyApAraH san sarvatra sAmAyikamAtiSThati, amunA vidhAnena karomi bhadanta ! sAmAyikaM dvividhaM trividheneti / pratipadya caivaM tatacaityAdi paryu - pAste / nikSiptasAvadyayogaH / avadyaM - garhitaM pApam / sahAvadyena sAvadyaH yogo - vyApAraH kAyikAdistasya sAvadyavyApArasya nikSepaH- parityAgaH projjhanaM na karomi na kArayAmi manovAkkAyairiti bhAvastadvizeSaNam / sarvazabdaH prakRta vikalpApekSayA, ataH sarva sAvadya yoga ' ArAdhanArthaM ' iti Ga-pAThaH / 2 ' pratikSApU' iti Ga-pAdaH / For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram / adhyAyaH 7 iti na karomi na kArayAmi tasya vikalpasya pratyAkhyeyo yaH sAvadyayogaH sa sarva ityanena vizeSyate, na punaH sAmAnyena sAvadyayogavikSepaNamiti, asambhavAt tasyAgAriNa iti // bhA0-pauSadhopacAso nAma pauSadhe upvaasH| pauSadhaH parvetyapauSadhalakSaNam narthAntaram / so'STamI caturdazI paJcadazI anyatamA vA tithimabhigRhya caturthAdyupavAsinA vyapagatasnAnAnulepanagandhamAlyAlaGkAreNa nyastasarvasAvadyayogena kuzasaMstAraphalakAdInAmanyatamaM saMstArakamAstIrya sthAnaM vIrAsananiSadyAnAM vA'nyatamamAsthAya dharmajAgarikApareNAnuSTheyo bhavati // TI-poSadhopavAso nAmetyAdinA pauSadhasvarUpaM nirUpayati / rUThyA pauSadhazabdaH parvasu vrtte| parvANi cASTamyAditithayaH, pUraNAt parva, dharmopacayahetutvAt / tatra pauSadhe parvaNi upavAsaH paussdhopvaasH| trividhasya caturvidhasya vA''hArasya chedaH "sAdhanaM kRte"ti samAso yogavibhAgena vA saptamIti smaasH| nAmazabdena tu vAkyAlatiH / tasya vA nigamavizeSasyedaM nAma pauSadhopavAsa iti so'yamAkhyAte pauSadhe upavAsa ityAdinA bhASyeNa / anthontrmityekaarthtaa| so'STamImityAdi / sa pauSadhopavAsa:-ubhayapakSayoraSTamyAditithimabhigRdha-nizcitya buddhayA anyatamA ceti pratipadAditithim , anena cAnyAsu tithiSu ani. yamaM darzayati, nAvazyaMtayA'nyAsu kartavyaH / aSTamyAdiSu tu niyamena kAryaH / caturthAdyupavAsineti karTalakSaNA tRtIyA / pRthagjanasyAniyatAni bhaktAni mumukSUNAM sakRd bhojanaM, madhyamajanasya bhaktadvayaM, tatra madhyamA pratipattimAzritya cturthaaditpognnnaa| atIte'hani bhuktvA pratyAkhyAnamityeko bhojnkaalH| dvitIye'hani bhktdvycchedH| tRtIye'hani caturthabhaktakAle bhuGkta iti caturthabhaktamucyate / eka upavAsaH, kadAciduttarapadalopAcaturthabhaktasyArthaH caturthabhaktameva caturtha tadAdhupavasati yastacchIlazca sa cturthaadyupvaasii| __AdigrahaNAt pUrvagaNitayava SaSThASTamAdisamastatapovikalpagrahaNam / snAnamudakena, anulepanaM candanakuGkamakastUrikAdinA, gandhAH pavitramAdibhedenAnekavidhAH, mAlAI mAlyaM-puSpaprakaraH, alaGkAro vastrakezakaTakAdiH / vyapagatAH snAnAdayo ysyeti| nyasto-nikSiptaH sarvasAvadyayogo yena / savezabdaH pUrvavat / kuzAstRNajAtirazuSirA kunthvAdhAdInAmanAzrayAstatkRtaHsaMstaraH kuzasaMstaraH, saMstIryate'sAviti saMstaraH / "adhyAyanyAya." (pA0 a03, pA03, sU0 122) ityatra sUtre cazabdo'nuktasamuccayArtho vyAkhyAtaH / tatazca "puMsi saMjJAyAM0" (pA0 a0 3, pA0 3, sU0118) iti ghaprasaGge paJ , " kRtyalyuTo bahulaM" (pA0 a0 3, pA0 3, sU0113) iti vA, phala kamapyazuSiraM campakAzokAdipaTTa pauSadhopavAsaH ' ityadhiko gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16 ] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam khaNDam / AdigrahaNAd dvidalavastrakambalIparigrahaH / anyatamamiti uktAnAM madhye yathAlAbhamAstIrya viracayya pratanunidreNAnuSTheyaH / athavA svazaktyapekSayA sthAnAdividhinA'nuSTheyaH,tadAhasthAnamUrkhalakSaNaM kAyotsargAkhyam, vIrANAM saMhananayuktAnAmAsanaM jAnvadhobhAgatulyamazcikAdiniviSTasyApanItAdhomazcikasya tathA'vasthAnaM vIrAsanamucyate / niSadyA samasphinivezanaM paryavandhAdi / vAzabdo vikalpArthaH / sthAnAdi vA zayanaM vA / anyatamamiti yadevAbhyastam, AsthAyeti parigRhya / dharmastu zrutacaraNabhedAd dvidhA / tatra zrutadharmo vAcanApracchanA'nuprekSAsvAdhyAyadharmopadezalakSaNaH, caraNadharmo mahAvatANuvratottaraguNabhedastadviSayaM jAgaraNaM jaagrikaa| dharme jAgarikA / na cAtaraudravikathAdyAzritA jAgariketi / "icchA" (pA0 a03, pA03, mU0 301 ) ityatrasUtre jAgarterikAro vetyuktaM jAgaryA jAgaretirUpadvayasiddhayartham / tatra jAgaraiva jAgarikA / svArthe kavidhAnam / evamayaM pauSadhopavAsaH samyag gRhiNA'nuSTheya iti // ___ bhA0--upabhogaparibhogavrataM nAma azanapAnakhAdyasvAdyagandhamAupabhogaparibhoga- - rabhAgaH lyAdInAM prAvaraNAlaGkArazayanAsanagRhayAnavAhanAdInAM bahusAvratasya lakSaNam - vadyAnAMca varjanama(lpasAvadhAnAma piprimaannkaa(k)rnnmiti|| TI0-upabhogaparibhogazabdArthoM vyAkhyAtau / tacca dvividhaM vrataM bhojanakarmaviSayasvAt / tatrAzanAnmAMsAnantakAyAdernivartate, pAnato madyamadhusurAmAMsarasakAdeH, khAdyAd bahubIjasatvaudumbaraphalAdeH, svaadyaanmaakssikaanmdhuprbhRteH| evaM yathAsambhavamanyadapi sacittamAhArajAtaM pariharati pratidivasam / karmataH paJcadazakAdAnAnyaGgArakaraNAdIni alpasAvadyajIvanopAyAbhoMve tatpravRttau jJAnAvaraNAdikarmaNAM hetutvAdAnAt karmAdAnAdInyucyante / tAni cAG gAravanazakaTabhATakasphoTanadantalAkSArasaviSakezavANijyAyantrapIDAnilopaJcadaza karmAdAnAni chanadavadAnasarohadAdiparizoSaNAsatIpoSaNakarmANi / pradarzanaM caitada bahasAvadyAnAM karmaNAM, na parigaNanamityAgamArthaH // nanuca bhASyakRtA na karmAdAnagrahaNamakAri sAkSAt / satyam, AdigrahaNAt tu vyAkhyeyAni, pravacane tathopadiSTatvAt / gandhamAlyAdInAmiti / AdizabdAt paTavAsadhUpaprakarSatAmbUlagrahaNam / samAsato yAni bahusAvadyAni tAni yAvajjIvaM vajenIyAni, alpasAvadyAnAM tu karmaNAM kAryam / zeSANi pratyAkhyeyAnIti // bhA0-atithisaMvibhAgonAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnA. atithisaMvibhAgasya. gasya mannapAnAdInAM [ca dravyANAM dezakAlazraddhAsatkArakramopetaM para yA''tmAnugrahabuddhayA saMyatebhyo daanmiti||16||kishcaanyditi vyAkhyA 1'mahAvratottara' iti u-paatthH| 2'AcchAdanaprAvaraNA' iti gh-paatthH| 3dhanuzcidvito'yaM gha-pAThaH / 4'bhAvataH pravRtto' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 TI-atithisaMvibhAgo nAmetyAdi / atithirbhojanArtha bhojanakAlopasthAyI,svArtha nirvartitAhArasya gRhibatinaH sAdhurevAtithiH, tasya saMvibhAgo'tithisaMvibhAgaH / saMvibhAgagrahaNAt pazcAt karmAdidoSaparihAraH / atra ca poSadhopavAsapAraNakAle niyama:-adatvA sAdhubhyo na svayaMpAraNIyamiti / anyadA tu dattvA vA pArayati pArayitvA vA ddaatiityniymH| taJca deyaM dezakAlApekSaM sarvamevodgamAdivizuddhaM mokSaphalamabhilapatA saMyatAsaMyatena kadAcit, kacidAdhAkarmAdyapi dezakAlApekSaM svargAdiphalameva bhavatIti vijAnatA deyameva, utsargApavAdapravacanasvabhAvatvAt bhagavadahetpraNItapravacanasyeti / nAmazabdaH pUrvavat / nyAyAgatAnAmiti / nyAyo dvijakSatriya videzUdrANAM ca svavRttyanuSThAnam / svavRttizca prasidaiva prAyo lokAheyo, tena tAdRzA nyAyenAgatAnAm / kalpanIyAnAmiti / udgamAdidopavarjitAnAmazanIyapAnIyakhAdyasvAdyavastrapAtrapratizrayasaMstArabheSajAdInAm / dravyANAmiti pudgala vizeSANAm / dezo naanaavriihikodrvknggugodhuumaadinisspttimaay| kAlaH subhikSadurbhikSAdiH / zraddhA vizuddhazcittapariNAmaH paatraadypekssH| stkaaro'bhyutthaanaasndaanvndnaanuvrjnaadiH| kramaH pripaattii| dezakAlApekSo yaH pAko nirvRttaH svagehe tasya peyAdikrameNa dAnam / yo vA yatra deze kAle vA yaH kramaH prasiddhastairdezAdibhiH / upetazabdaH pratyekamabhisambadhyate / parayeti prakRSTayA Atmano'nugrahabuddhayA mamAyamanugraho mahAvratayuktaiH sAdhubhiH kriyate yadazanIyAdyAdadata iti / ataH saMyatA mUlottarasampannAstebhyaH saMyatAtmabhyo dAnamiti // 16 // kizcAnyadityanenAbhisambanAti / samyaktvasampanno'NuvratadharaH zIlasampadA yuktaH kizcAnyadanupAlayedityAha sUtram-mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 7-17 // TI0-yadyapi pratikSaNamAvIcikamaraNamasti tathApi na tadgrahaNaM, kiM tarhi 1 sarvAyuSaH kSayo maraNaM, maraNamevAnto mrnnaantH-mrnnkaalH| pratyAsabhaM maraNamitiyAvat / janmanaH paryavasAnaM tatra bhavA mAraNAntikI " bahaca" (pA0 a0 2, pA0 4, mU0 66 ) iti gham / sNlekhnaabhismbdhyte| saMlekhyate'nayA zarIrakaSAyAdIti saMlekhanA-tapovizeSaH / yathoktamAH " cattAri vicittAI vigaitInihitAI cttaari| aigaMtaramAyAma avigivigiDhakoDika // 1 // " 1 'kecit ' iti u-pAThaH / 2 vaizya ' iti ng-paatthH| 3 ' sAnAt ' iti u.pAThaH / 4 chAyA catvAri ( varSANi ) vicitrANi (tapAMsi ) vikRtiniyUMDhAni catvAri / ekAntaramAcAmlaM (dve ) avikRSTaM (eka) vikRSTaM (eka) koTyA (ekam ) // 1 // 5 vijjIvayAi' iti -paatthH| 6 'eguttarayoga ' iti dd-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 17 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam dvAdazavarSANyutkarSataH saMlekhanAkAlaH, tadanu svazaktyapekSo mAsArdhamAsapariNAmayA dvAdazavarSavyavasthayaivAgamoktayA saMlekhanAkAlo'vaseyaH / saMlekhanA'vazyaM samAdhimaraNaparyante vidheyA'nagArAgAribhyAm / joSiteti kartari tAcchIlikastRn / mAraNAntikIM saMlekhanA joSitA-sevitA karteti / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati __ bhA0--kAlasaMhananadaurbalyopasargadoSAdU dharmAvazyakaparihANi meraNaM vAsbhito jJAtvA'vamaudaryacaturthaSaSThASTamabhaktAdibhirAtmAnaM saMlikhya saMyama pratipadyottamavratasampannazcaturvidhAhAraM pratyAkhyAya yAvajIvaM bhAvanA'nuprekSAparaH smRtisamAdhibahulaH maraNAntikIM saMlekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhavatIti // 17 // __TI-kAlasaMhananetyAdinA / kAladoSo duSSamAyAM duHzakaM bahUni varSANi sAdhugRhidharmAnuSThAnaM mandadhRtitvAt puruSaiH yathoktaM durbhikSavAcyaM durbhikSaM vA / kAlo durlabhAnapAnaH / saMhananaM vjrrssbhnaaraacaadissoddhaa| saMhananasya daurbalyaM-durbalatA vajrarSabhanArAcAdArabhya hIyamAnaM yAvat sevArtamiti sarvadurbalam / upasargAstu divyamAnuSatiryakRtAtmasamutthAH / doSazabdaH pratyekamabhisambadhyate / kAladoSAt saMhananadaurbalyAdupasargadopAd vA / dharmo dazalakSaNakastadviSayANyavazyaM kartavyAni AvazyakAni sAdhoH pratyupekSaNAdIni / anagAriNo'pi caityavandanavaiyAvRtyapauSadhapratipattyAdIni teSAM parihANiH-avasAdaH kAlAdidoSAt tAmavagamya kAlAdidoSamantareNa vA maraNaM abhitaH pratyAsannamavabuddhayedaM kartavyamityAha-avamaudaryetyAdi / avamaM-nyUnamudaraM tadbhAvaH avamaudarya avikRtavadanakukkuTyaNDakamAnena dvAtriMzatkavalAhAraH puruSaH strI vA (1) / tataH kizcinyUnatAdibhedenAvamaudaryamanekavidhamAgame'bhihitam / caturthAdibhaktabhAvanA pUrvoktaiva / AdigrahaNAdardhamAsakSapaNAdiparigrahaH / ebhistapovizeSairAtmAnaM saMlikhya-tanUkRtya virUkSya rudhiramedomAMsAdyapacayaM kRtvA kaSAyAMzca krodhAdInapAsya progya ca gRhivratitvamabhyupagamya saMyamaM sarvasAvadyayogaviratilakSaNamuttamaiH-mahAvrataiH sampannazcaturvidhamazanAdikamAhAraM pratyAkhyAya trividhaM yathAsamAdhi yAvajjIvamiti viziSTAvadhika, bhaavnaa'nuprekssaaprH| bhAvanAH pUrvoktAH / anuprekSAstu vakSyamANA navame (suu07)| tatpara iti-tatra nihitacetAstadadhyavasAnaH smRtibahulaH sarva smarati yat pratijJAtaM mahAvratAdi, muSitasmRtene nirjarA'sti prmaadvtH| samAdhiriti cetasaH svasthatA tadbahulaH / nAtaraudrAdhyAyIti / evaM bahukurvachattamArthasyeti prakRSTapuruSArthasya-mokSasyArAdhako bhavatIti // 17 // 2'bhAvenAnaprekSA.' iti k-kh-paatthH| 3.pratyavekSaNA.' 1 'maraNaM 'iti gha-pustake naasti| iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 samprati vyAkhyAtasvarUpANi zIlAni nigamayati bhA0-etAni digvatAdIni zIlAni bhavanti / " niHzalyo vratI" (a0 7, sU0 13) iti vacanAduktaM bhavati vratI niyataM samyagdRSTiriti // tatra TI-etAnItyAdinottarasUtrasya ca sambandhamAcaSTe / dikSu vrataM digvatam / tadAdau yeSAM tAnyetAni divratAdIni saptApi saha saMllekhanayA zIlAni bhavanti / zIlyante'bhyasyante vA'tmani punaH punariti zIlAni / evamayamagAryaNuvratasampanno vratI ucyate / sa ca vratI niHzalya ityamuSmAd vacanAdidamapi sAmarthyataH pratipAditaM bhavati-vratI niyataM samyagdRSTiriti / vratilakSaNAdeva viziSTArthAvadhAraNam / yo vratI so'vazrAMtayA samyagdarzanI bhavatIti / yataH zaGkAdidoSadUSitamanaso mithyAdarzanazalyatruTyamAnasakalamUlottaraguNAdhAratasvazraddhAnasya niyamata eva nAsti vratitvam , ato vratIti niyata samyagdRSTiriti / tasya ca samyagdRSTeratIcAraH samyagdarzanavyatikramo malImasatA skhalanaM vibhraMzo vA'bhidhIyate, samyagdarzanamUlatvAJca vratitvasya / prAk tAvat samyagdarzanAticArAbhidhAnam / zuddha hi tasmin vratavizuddhiriti // samyagdarzanasya sUtram-zaGkAkAGkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsApazcAtIcArAH saMstavAH smygdRssttertiicaaraaH|| 7-18 // TI0-tatra-teSu samyaktvANuvratazikSAvrateSu samyagdarzanAticAraH pnycvidhH| te tu zaGkesyAdi zaGkAkArakSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeratIcArAH, katadvandvAH zaGkAdayo bhavanavibhaktyA nirdiSTAH, samyagdRSTeriti samyagdarzanamAjo'tIcArA bhavanti, mohanIyakarmaNo vaicitryAdAtmanaH pariNativizeSAH / tAni dvandvapadAni pazcApi tyA darzayati bhA0-zaGkA kAGkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA saMstavaH ityete paJca samyagdRSTeraticArA bhavanti / aticAro vyatikramaH skhalitamityanAntaram / adhigataMjIvAjIvAditattvasyApi bhagavataH zAsanaM bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryayA svarUpAmateH samyagdRSTeraihatokteSu atyantasUkSmeSvatIndriyeSu kevalAga maeNgamyeSvartheSu yaH sandeho bhavatyevaM syAditi sA zaGkA // 'sadanaM' iti u-paatthH| 2'saMstavAH' iti kh-paatthH| 3.rtiicaaraaH'tikh-gh-paatthH| 4'skhalana ' iti gh-paatthH| 5'jIvAdhigatatvasyApi ' iti k-kh-g-paatthshcintniiyH| 6 'mahatprokeSu' iti gh-paatth| 'mamA varSeSu' iti gh-paatthH| 8' bhavatyevaM syAdevaM na syAditi' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 18] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 97 TI0 - zaGketyAdikayA / aticAro vyatikrama ullaGghana ( skhalana ?) mitye ko'rthaH / adhigatetyAdi / adhigataM suparijJAtaM jIvAjIvAditattvaM yasya tasyApyevaMvidhasya / bhagavata iti dharmalakSmIyazobhAjaH zrIvardhamAnasya zAsanaM pravacanaM abhiprapannasya-abhimukhaM bhAvataH, pratipannasyetiyAvat / asaMhAryamateriti / saMhAryA - kSepyA parakIyAgamaprakriyAbhirasamaJjasAbhirbuddhiryasyAsau saMhAryamatiH, na saMhAryamatira saMhArya matirbhagavadatpraNIta tattvazraddhA tayA (1) tasya samyagdRSTera rhRtprokteSu jIvAdiSvartheSu yathA''tmA lokAkAzatulyapradezaH gatisthitihet jIvapudgalAnAM dharmAdharmAvarpekSAkAraNamityevamAdiranekaH padArtho'tyantasUkSmaH, teSu / atyantagrahaNAliGga (liGgAgama ?) gamyeSu / yataH paramANavaH sUkSmAcAtIndriyAzca tathApi liGgena-kAryeNa Agamena vA'vagamyante, naivaM saMkhyeyapradezAdaya iti, atyantasUkSmAH samullaGghitacakSurAdiviSayabhAvAH, kevalAgamagrAhyeSviti, nApramANakAste'tyantAbhAvavaditi darzayati, kevalamekaM matyAdisahAya bhAva vinirmuktamAtyantikajJAnAvaraNakSayaprabheda (bhava) mAtmasvarUpaM sakalajJeyagrAhi yat jJAnaM tena gRhyante, Agamo- dvAdazAGgaM pravacanamarhatproktArthaM gaNadhara pratyeka buddhasthaviraviracitasUtraprabandham / yadAha ( " arhatproktaM gaNadharabdhaM pratyekabuddhaddabdhaM vA / sthaviragrathitaM ca tathA pramANabhUtaM tridhA sUtram // " ) zrutakevalI ca tasmAdadhigatadazapUrvaka tau sthavirau / AptAjJAkAritvAt tu sUtramitarat sthavirabdham // gItArthaH saMvinazvaraNastho nopadezane zakyaH ( bhAjyaH 1 ) / bhAjyaH sa eva sadbhAvadezane mandavRttacet || " ata AgamaparicchedyeSu prajJApanIyeSvartheSu yaH saMzayo bhavati evaM syAdasaMkhyeyapradeza AtmA, atha niSpradezo niravayavatvAnnaivaM syAditi vA, seyamevaMvidhA zaGkA / tathA cAgamaH - " "saMsayakaraNaM saGkA " (Ava0) mithyAdarzanaM ca trividham, abhigRhItAnabhigRhItasaMzayabhedAt, tatra saMzayo mithyAtvameva yathA''ha ( saGgrahaNyAm ) - 64 " 'paeNyamakkharaM ca ekaMpi jo na rorati suttaniddiSThaM / sesaM royatovi hu micchaddihI muNeyavvo // 1 // -" sUtroktasyaikasyApyarocanAdakSarasya bhavati naraH / mithyAdRSTiH sUtraM hi naH pramANaM jinAjJA ca // 1 // tathA 44 1' yataH paramANavaH sUkSmAcAtIndriyAzca' iti ka kha ga pratInAmadhikaH pAThaH, parantu sa pAThaH prAmAdika iti - pratibhAti / 2 -- bhAvAditi sUkSmamAtyantika ' iti Ga-pAThaH / 3 ' pUrvadharatha tau ' iti sva-pAThaH / 4' mandadRzvaravAt ' iti pAThaH / 5' parijJeyeSu ' iti Ga-pAThaH / 6 saMzayakaraNaM zaGkA / 7 chAyA - padamakSaraM caikamapi yo na rocate sUtranirdiSTam / zeSaM rocamAno'pi khalla midhyAdRSTirjJAtamyaH // 13 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 7 ekaminnapyarthe saMdigdhe pratyayo'rhati hi naSTaH / mithyaiva darzanaM tat sa cAdiheturbhavagatInAm // 2 // " tasAnmumukSuNA vyapagatazaGkana satA jinavacanaM satyameva sAmAnyataH pratipattavyam / saMzayAspadamapi satyameva, sarvajJAbhihitatvAt tadanyapadArthavat, matidaurbalyAdidoSAt tu kAtsnryena sakalapadArthasvabhAvAvadhAraNamazakyaM chadmasthena / yathA''ha (bhagavatIvRttau) na hi nAmAnAbhogazchamasthasyeha kasyacinnAsti / ___ yasmAjjJAnAvaraNaM jJAnAvaraNaprakRti karma // 1 // " kAGkSAsvarUpamabhidhAtukAma Aha - bhA0-aihalaukikapAralaukikeSu viSayeSvAzaMsA kaaddkssaa| kAkSAyAH svarUpam moDavicAraH samyagdRSTaH kutH|kaangkitaa tyavicAritaguNadoSaH samayamatikAmati // ___TI0-aihalaukikapAralaukikeMSvityAdi / ihaloka bhavA aihalaukikAH zabdAdayo viSayAH / sugatena hi mithUNAmaklezako dharma upadiza snAnAnapAnAcchAdanazayanIyAdisukhAnubhavadvAreNa / so'pi hi ghaTamAnaka eva, na dUrApetaH / tathA parivrAjakabhautabrAhmaNAdInAmaihikAn viSayAnupabhuJjAnA eva paraloke'pi sukhena yujyante, sAdhIyAn dharmopadezaH / tathA paraloke bhavAH pAralaukikA:-svargamAnuSajanmaprabhavAH zabdAdayo viSayAH prakarSApakarSavRttitvAd anyAnyadarzane sati grAho'bhilASastadviSayaH, AzaMsA prItirabhilASaH kAkSetyanarthAntaram darzaneSu vA / tathAcAgame ( AvazyakasUtranAmni caturthe vibhAge )-"khA aNNaNNadasaNaggAho " / prastuto'ticArastacchabdena tasya parAmarzaH / so'ticAro malImasatAdhyAmalatA / kasya ? samyagdRSTerityAha / na nirmUlameva samyaktvaM bhavati, malinamAtratA tasya jAyate iti / kasmAt punaH kAGkSA aticAra iti praznenopakramate kuta iti / evaM manyate praSTA-jinavacanaM zraddhatta eva, na na zraddhatte, azraddadhatazca mithyAdarzanam / AcAryastvAha-kAkSitA hItyAdi / yasmAdanyazAsanatattvAbhilASI kAikSitA, na vicAritA guNadoSA yenAsAvavicAritaguNadoSaH sAMsArikasukhamalpakamabhilapatyaihalaukikaM pAralaukikaM vA vinazvaramavasAnakaTukaM duHkhAnuviddhamuddhatakaSAyakaluSitatvAt saMsArAnubandhi, sarve caivaMvidhaM bhagavadbhiH pratiSiddhaM, pratiSiddhAnuSThAnaM ca bhAvato dUSayati samyaktvaM, siddhAntavyavasthollaGghanAt / tadAha-sama 10laukikeSu viSaye.' iti gha-pAThaH, sva-pAThastu laukikaviSaye' iti / 2chAyA___kAkSA bhanyAnyadarzamAhaH / 3'zvayata' iti k-s-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 18] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 99 yamatikrAmatIti / samayaH-siddhAntaH, anatikramaNIyA vA kAryavyavasthA, kozapAnAdivat , evamanatilaGghanIyA yA vRttiH sa samayaH, samyagjJAnaM vA, gatyarthAnAM jJAnArthatvAt, taM samayamatikrAmati, ullngghytiityrthH| kaH punarasau samayaH ?-"No ihaloyaTTayAe" ityAdi (dazavaikAlike a0 9, u0 4) kevalaM krmnijernnaayaiveti| tasmAdaikAntikAtyantikAvyAbAdhasukhaheturayaM sakalaH prayAsa iti anyatra nirAkAGkSaNa muninA bhavitavyamiti // vicikitsAvicAraH bhA0-vicikitsA nAmedamaMpyastIti mativiplutiH // TI-vicikitsA nAmetyAdi / mativibhramo vicikitsA / yuktyAgamopapane'pyarthe bhrAmyati matiH, yathA-asya mahatastapaHklezasya sikatAkaNakavalaniHsvAdasya locamauNDyAderAyatyAM phalasaMpad bhavitrI, atha ca klezamAtramevedaM nirjarAphalavika lamiti ? / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / idamapyastItyAdi / ubhayatheha kriyAH phalavatyo niSphalAzca dRzyante / kRSIvalAnAM karSaNAdikriyA kadAcit phalavatI jAtuciniSphaleti, ata idamapyastIdamapyastItyubhayathA dRSTatvAt krimAsAmAnyasya matervibhramo bhavati, na ca zaGkAto na bhidhata ityAzaGkanIyam, zaGkaraM tu sakalAsakalapadArthabhAktvena dravyaguNaviSayA lakSyake, iyaM tu kriyAviSayaiva vicikitsA / tAmeva viSaNoti spaSTenAbhidhAnena-mativiplutiriti / matimithyAtvapudgalAnuviddhA plavate-bhramatyanavatiSThamAnA sarvapravacana iti / sarva eva caite prAyo mithyAdarzanabhedAH kenacid vizeSeNa siddha(jAya?)mAnAH samyaktvAticAratAM pratipadyanta iti nAtisUkSmekSikA kaaryeti| Agame tu vicikitsA vidvajjugupsA vetyabhihitaM tadihApi sambhavatyeva / vidvAMsaH sAdhavo viditasaMsArasvabhAvAH parityaktasamastasaGgAH teSAM jugupsA-nindA, asnAnAta prasvedajalaklinamalatvAca durgandhivapuSastAn nindati-ko doSaH syAd yadi prAsukavAriNA'GgaprakSAlanaM kurvIran bhagavanta iti 1 // bhA0-anyadRSTirityahacchAsanavyatiriktAM dRSTimAha / sA zeSAticAradvayam dvidhA-abhigRhItA cAnabhigRhItA ca / tadyuktAnAM kriyAvA dinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsAsastavau samyagdRSTeraticAra iti // 1 chAyA na ihalokArtham / 20mapyastIdamapIti mati0' iti gh-paatthH| 3'phalavad' iti g-paatthH| 4'na ca zakate, iti k-n-paatthH| 5 'kurvatAmavrata()' iti hu-paatthH| 6'jJAnikAnAM prazaMsAsaMstavAviti' iti k-kh-gpaatthshcintniiyH| For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tatvArthAdhigamasUtram yaH 7 TI0-anyadRSTirityAdi / anyazabdaH prtiyogypeshH| anyA cAsau dRSTizvAnyadRSTiH-anya darzanam, anyathA padArthapaNayanAt / tadAha-arhacchAsanavyatiriktAM dRSTimAheti / mUtrakArasyAyamabhiprAyaH-ji navacanavyatiriktA dRSTiranyadRSTirasarvajJapraNItavacanAbhiratiH / sA ca vidhaa-dviprkaaraa| tatrAbhimukhaM gRhItA'bhigRhItA dRSTiH-idameva tAmiti buddhavacanaM sAisyakaNAdA devacanaM vA / anabhigRhItA ceti cazabdaH smuccye| anekA'pyAbhimukhyena gRhItA / sarvapravacaneSveva sAdhudRSTiranabhigRhI mithyA dRSTirityarthaH / sarvameva yuktyupapanamayuktikaM vA samatayA manyate mauDhyAt / tatra tadhuktAnAmityAdinA abhigRhItamithyAhaTeriyattAM nirUpayati / tayA-abhigRhItamithyAdRSTayA yuktAstadyukA mithyaadrshnmaajH| mithyAdarzanaM hyane pracAramupajAyate mohavaicit nayAnAmAnammyAt , ataH sthU starakatipayamevopadarzanaM kriyate / teSAM tadyuktAnAM kriyAvAdinAmiti / kriyA karbadhInA, na kA vinA ki gayAH sambhAH, nAmAnma samavAyinI kriyAM vadanti ye tacchI. kriyAvAdinoM lAzca te kriyAvAdinaH-AtmAstitvAdipratipatti ThakSaNAH, te cAzItyadhi 180 bhedAH kazatasaMkhyayA, samadhigamyAdhAmunopAyena-jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarApuNyApuNyamokSAkhyAna nava padArthAn viracayya paripATyA jIvapadArthasyAdhaH svaparabhedAdupanyasanIyau, tayoradho nityAnityabhedI, tayorapyadhaH kAlezvarAtmaniyatisvabhAvabhedAH paJca nyasanIyAH / tato vikalpAnutpAdayati-asti jIvaH svato nityaH kAlata ityeko vikalpaH / vikalpArthazvAyam-vidyate khallayamAtmA svena rUpeNa nityazca kAlavAdinaH, uktenaivAmilApena dvitIyo vikalAH IzvarakAraNinaH, tRtIyavikalpaH AtmavAdinaH " puruSa evedaM sarva"mityAdi, niyativAdinazcatuthevikalpaH, pazcama vikalpaH svabhAvavAdinaH svata eva / svata ityajahatA labdhAH pazca viklmaaH| parata ityanenApi pazcaiva labhyante / nityatvAparityAgena caite daza viklpaaH| evamanityatvenApi dazaiva, ekatra viMzatijIvapadArthena labdhAH / 1 sthApanA yathA jIvaH ajIvaH AsravaH bandhaH saMvaraH nirjarA paNyaM pApaM mokSaH svataH parataH nityaH anityaH kAlataH IzvarataH AsmataH niyatitaH svabhAvataH For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 sUtra 18 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ajIvAdiSvapyaSTAsvevameva pratipadaM viMzatirvikalpAnAm ato viMzatirnavaguNAH zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAmiti // akriyAvAdinAM svarUpakathanaM nAmata eva kriyate / tadyuktAnAmityanuvartate / AtmanAstisvAdipratyayApattilakSaNA bhavantyakriyAvAdinaH / nahi kasyacidavasthitasya padArthasya kriyA samasti, "bhUtiryeSAM kriyA saiva, kArakaM saiva cocyate" / eteSAM akriyAvAdinAM caturazItirbhedAH, teSAM puNyApugyavivarjitaH padArthasaptakanyAsaH tathaiva, 84 bhedAH jIvasyAdhaH svprviklpmeddvyopnyaasH| asatvAdAtmano nityAnitya bhedau tu na stH| kAlAdInAM SaSThI yadRcchA nyasyate, pazcAd vikalpAbhilApaH-nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko vikalpaH / evamIzvarAdibhirapi, yadRcchAvasAnAH sarve ca SaD viklpaaH| tathA nAsti jIvaH parataH kAlata iti SaDeva vikalpAH, ekatra dvAdaza / evamajIvAdiSvapi SaTsu pratipadaM dvAdazaiva vikalpAH / ekatra dvAdaza saptagugAzcaturazItivikalpA nAstikAnAmiti // ___ kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastIti ajJAnikAH // nanvevaM laghutvAt prakramasya prAra bahuvrIhiNA bhavitavyam / tatazcAjJAnA iti syAt / naiSa dossH| jJAnAjjAtyantaramevAjJAnaM, mithyAdarzanasahacaritatvAt / tatazca jAtizabdatvAda gaurakharavadaraNyamityAdivadajJAnikatvamiti / ___athavA ajJAnena caranti tatprayojanA vA. AjJAnikA iti pAThaH / mahAnikAnAM asaJcintyakRtabandhavaiphalyAdilakSaNAH saptaSaSTibhedAH, tatra jIvAdIn nava 67 mevAH padArthAn pUrvavad vyavasthApya paryante cotpattimupanyasyAH sapta sadAdaya upanyasanIyAH, satvamasattvaM sadasavamavAcyatvaM sadavAcyatvamasadavAvyatvaM sadasadavAcyatvamiti ca, ekaikasya jIvAdeH sapta sapta vikalpAH ti ete navasaptakAstriSaSTiH / utpattestu catvAra evAdyA vikalpAH / tadyathA-sattvamasattvaM sadasattvamavAcyatvaM ceti, triSaSTimadhye kSiptAH saptaSaSTirbhavati / ko jAnAti jIvaH sanityeko vikalpaH / evamasadAdayo vAcyAH / utpattirapi kiM sataH asataH sadasato'vAcyasyeti vA ko jAnAtyetat ? na kshcidpiitybhipraayH|| vainayikAnAM ceti / cazabdaH smuccye| vinayena caranti, vinayo vA prayojana meSAmiti vainayikAH / te cAmISvaSTAsu sthAneSvanavadhRtaliGgacArAdhainayikAnAM 32 bhedAH zAstravinayapratipattilakSaNA vinayapradhAnAH sapayoM vidadhati kAyena vAcA manasA dAnena ca / ebhizcaturbhiH prakAraiH suranRpatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRSu / evaM cASTakAzcatvAro dvAtriMzad vikalpA bhavantIti / evamabhigRhItamidhyAdRSTeH sarvasaGkhyayA trINi zatAni triSaSTayadhikAni / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tattvArthAdhigamasUtram { abhyAyaH . anabhigRhItA tu bhogasukhaparANAmAstAM niHzreyasasukhaM, idameva paryAptaM yat prakRSTaizvaryAmijanAdiSu nIrogatAdiyu ke janmeti / sarvadevatAsu sarvapApaNDiSu ca tulyatAmaudAsInyaM bhAvayatIti / etatsambAvenAha-prazaMsAsaMstavau samyagdRSTeraticAra iti / eSAmuktalakSaNAnAM kriyA'kriyAvAdinAmajJAnikAnAM ca prazaMsA stutiH abhiSTavaH puNyabhAja ete sulabdhamebhirjanma satyasandhAH sanmArgadarzananipuNA ityAdiH, saMstavaH-taiH sahaikatra saMvAsAt paricayaH prspraalaapaadijnitH| tathA hi ekatra vAse tatprakriyAzravaNAt tatkriyAdarzanAca asaMhAryamaterapi dRSTibhedaH zrUyate, kimuta saMhAryamateH / ata eva bhagavadbhiH pArzvasthAdiyathAcchandikairapi sArdha niSiddhamekA vasanamekarAtramapi samyagdRSTarutsargAt / tasmAdatIcAsavetau malImasatAhetU tatpazaMsAsaMstavau samyagdRSTebhraMzahetU vA / ___ bhA0--(atrAha-prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti ? / anocyate-) TI.-prasiddhArthavazAdupajAtasandehaH kazcidatrAha-prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti ? / atrocyate-evaM manyate "zaMsu stutau" ( pA0 dhA0 728 ) / prazaMsanaM prshNsaastutiH| "STuJ stutI" (pA0 dhA01043) / saMstavaH samyakrastutireva / atastulyArthatvAt pramayati-kA prativizeSa iti / atrocyate ___ bhA0-jJAnadarzanaguNaprakarSodbhAvanaM bhAvataH prshNsaa| saMstavastu soparva mirupadhaM ca bhUtaguNavacanamiti // 18 // TI0-jJAnetyAdi / jJAnam-AgamaH // 18 // sUtram-vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 7-19 // bhA0-vrateSu paJcasu zIleSu ca saptasu pazca pakSAtIcArA bhavanti / yathAkramamiti Urdhva vakSyAmaH // 19 // TI.-ghateSvityAdi sAmAnyenApi vratAbhidhAne sAmarthyAdagAriNo yAni pratAni teSu viSayabhUteSu / paJcasvityanyUnAnatirikteSu zIleSu ca saptasviti / pazabdaH samuthAyakaH / saptaiva zIlAni teSu ca / paJca paJceti niyamavacanam / prativrataM pratizIlaM pazcAticArA bhavanti, na catvAraH SaDa vA / bhaticAraparigaNanaM ca sukhaparihArArtham / yathAkramamiti vyatipharanivRttyartham / anyathA bandhavadhAdayaH sthUlamRSAvAdanivRtterapyatIcArAH syuH / evamitare'pi dhyatikaraNa praapnuyuH| UvaM vakSyAma iti niyamapradarSanaM yadupariSTAdatIcArajAtamabhidhAsyAmastadukteSu vratAdiSu yathAkramamiti // 19 // bhA0tadyathA 1 dhanurihAntargato'yaM pATo gha-pustaka ev| 2 'bhUtAbhUtaguNa' iti gha-pAThaH / 3 ayaM sUtra-bhASya-pATho nopalabhyate katamasyAmapi pratyAm , idamavataraNaM tu gha-pustakAdhAreNa chataM myaa| For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 103 TI0-tadyathetyanena sambandhamAcaSTe / yathA tadetadaticaurajAtaM krameNa vratAdiSu sambadhyate saMprati tathocyate / prAk tAvat sthUlaprANAtipAtavratamuktaM tasyAmI paJcAticArA bhavantIti nirdizatisthUlaprANAtipAtavira- sUtram-bandha-vadha-cchavicchedAtibhArAropaNAmaNavratasyAtIcArAH 'nnpaannirodhaaH||7-20|| TI-tatra bandhanaM bandhaH-saMyamanaM rajjudAmakAdibhiH, hananaM vadhaH-tADanaM kazAdibhiH, chaviH-zarIraM tvag vA tacchedaH-pATanaM dvidhAkaraNaM, bharaNaM bhAra:-pUraNaM atIva-bADhaM suSTu bhAro'tibhArastasyAropaNaM-skandhapRSThAdisthApanamatibhArAsepaNam, annaM azanAdi, zAnaM peyamudakAdi tayoradAnaM nirodhH| sarva eva kRtadvandvA nirdiSTAH sthUlaprANAtipAtavirateratIcArAH // bhA0-sasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau tvakachedaH kASThAdInAM puruSahastyazvagomahiSAdInAM cAtibhArAropaNaM teSAmeva canipAnanirodhaH ahiMsAvatasyAticArA bhavanti // 20 // TI0-brasasthAvarANAmityAdi / trasyantIti trasAH-dvitricatuHpaJcendriyAH / tiSThantIti sthAvarAH-sthAnazIlA vRkSAdayo yathAsambhavamAyojyAH / dravyabhAvaprANairajIvan jIvanti jIviSyanti ceti jIvAH teSAM prasasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhI, tatra bandhaH zaGkhapipIlikAdInAmapi sambhavati / sa ca prAyo niSprayojana iti nAnuSTheyo'NuvratinA, utsagato gRhiNA tAdRzAnyeva dvipadacatuSpadAdIni parigrAhyANi yAnyabaddhAnyevA''sate, asambhavAt tAdRzAmanyatra bandhaH saprayojanaH so'pi sApekSaH, dayAvatA nAtigADhamUDhapranthiH kAryo durvinItaputrakadAsIdAsasevakAdInAM gomahiSIturagakarikarabhAdInAM vaa| vadho'pyevameva dvipadAdiviSayo viklpyH| prAk tAvad bhItapariSaktenaiva bhuvitvymgaarinnaa| samutpabhaprayojanastu sApekSo nirdayaprahArAn pariharan kazAdibhirvo'pekSayA karNavalanacapeTAdibhizca sAdhayet / tathA niSprayojanaH chavicchedaH parihArya eva, tadAha-tvakchedaH kASThAdInAmiti / kASThazabdena vRkSaparigrahaH, vRkSa AdireSAmiti, AdigrahaNAd bhUmitejaHkarakadvipadacatupadaparigrahaH / saprayojanastu sApekSaH kaNepATanAGkanAdiraGgulisaMdaMzakazravaNanAsikAcchedo vA manAga bhayajananAya taskarAdInAmiti / purussetyaadi| puruSAdayaH kRtdvndvaaH| AdiprahaNAt khrkrbhmesscchaagprigrhH| yathAsambhavaM vA, eSAmatibhArAropaNamaticAraH, utsargato 'cArakrameNa ' iti dd-paatthH| 2 'vyutsarga ' iti g-paatthH| 'kSayopekSayA' iti hu-paatthH| 3 ' sApekSAt ' iti -pAThaH For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 mATakazakaTAghAjIvaH parityAjya evAnyasmAdRte jIvanopAyAd , balIvardAdInAM yathocitabhArAdapi kizcinyUnabhArAropaNaM tRNapAnIyAbhyavahAro'tyuSNavelAyAM ca parimokSaNam / dvipadAni tu yaM mAramAtmanotkSeptumavatArayituM ca zaknuvantyaklezena tAvata AropeNApadezaH / teSAmeva pAnapAnanirodha iti pnycmo'ticaarH| teSAmiti dvipadacatuSpadAnAmanapAnanirodho'prayojanaH pariharaNIya eva / saprayojanaM tu sApekSaM kuryAt / durvinItAnAmapatyAdInAM mandatIkSNAzayAnAsuMdanyatAM jvarAdyabhibhUtAnAM cAnnapAnaM niruNaddhi / svabhojanavelAyAM tu jvaritAderanyAn niyamata eva tAvad bhojayitvA svayaM bhunyjiitetyupdeshH| ahiMsAvratasyAticArA bhavantItyavyatikaraM darzayati / samAsato'NuvratI sarvameva bandhAdi pradarzitamanukamAyA jahadavazyaMbhAvini prayojane'nutiSThabhAticarati sthUlo prANAtipAtaviratimiti // 20 // sthUlamRSAvAdavirateraticArAbhidhitsayedamAhasthUlamRSAvAdavirama- sUtram-mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhaNamatasyAtIcArAH paJca kriyaa-nyaasaaphaar-saakaarmntrbhedaaH||7-21 // TI-mithyopadezaH-asadupadezaH pareNAnyasyAtirsandhAnaM svayaM vA'tisandhAnamanyasyeti / rahaH-ekAntastatra bhavaM rahasya rahasyenAbhyAkhyAnam-abhizaMsanamasadadhyAropaNaM rahasyAbhyAkhyAnam / kUTaM-asadbhUtaM likhyata iti lekhaH karaNaM kriyA kUTalekhakriyA anyamudrAkSaravimbasvarUpalekhakaraNamiti / nyasyate-nikSipyata iti nyAsaH rUpakAdyarpaNaM tasyApahAraHapalApaH, yo'tra dravyApahAraH parasvasvIkaraNalakSaNaH sana vivakSitaH, tasyAdattAdAnaviSayatvAta, yat tatra vacanamapalApakaM yena karaNabhUtena nyAso'pahiyate-apalapyate tad vacanaM nyAsApahAraH / AkAro'GgulihastabhrUnetrakriyAziraHkampAdiranekarUpaH parazarIravartI, tena tAdRzA AkAreNa sahAvinAbhUto yo mantro-gUDhaH parAbhiprAyastamupalabhya sahAkAraM mantramasUyayA''vi. karotyeSa sAkAramantrabhedaH prakAzanam / mithyopadezAdayaH kRtadvandvAH pazcAticArAH sthUlAnRtavirateriti / samprati bhASyamanusriyate bhA0-ete pazca mithyopadezAdayaH satyavacanasyAticArA bhavanti / tatra mithyopadezo nAma pramattaSacanamayathArthavacanopadezo vivAdeSvatisandhAnopadeza ityevmaadiH|| 'paNAdezaH' iti u-paatthH| 2'matIkSNa ' iti -paauH| 'sammApana' iti -paatthH| 5.mizamanamadhyAropaNa' iti s-paatthH| 3' maudanyatA' iti pATha For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 105 TI.--ete paJcetyAdi / eta iti sUtroktAH paJcaiti paJcaiva, mithyopadezAdaya iti nAmagrAhamAcaSTe / sthUlamRSAparityAge na asatyaM vaktavyamityatra satyavacanasthAticArA bhavanti / tatra mithyetyAdiSu paJcasvatIcArepu mithyopadezastAvat / nAmazabdaH krmaavdyotkH| pramattasya vacanaM parapIDAjananam-vAhyantAM kharoSTrAH hanyantAM dasyava iti, yathA arthaH sthitastathA vacanopadezaH sAdhuH, tadviparItastvayathArthavacanopadezaH yathA pareNa pRSTaH sandehApanena vathopadeza iti / vivAdeSvityAdi / vivAda:-kalahaH tatrAnyatrAnyatarasyAtisandhAnopAyamupadizati, atisandhAnaM-chalanam / AdizabdAt phANitakadhUtagrahaNam / evamAdiH-evaMprakAraH save eva mithyopadezo'vaseyaH / / bhA0-rahasyAbhyAkhyAnaM nAma strIpuMsayoH paraspareNAnyasya vA rAgasaMyukta hAsyakrIDAsaGgAdibhiH rahasyenAbhizaMsanam // TI0-rahasyetyAdi / rahasyena karmaNA'bhyAkhyAnaM strIpuMsayoH paraspareNeti pratAraNadvAreNa-yadi vRddhA strI tatastasyai kathayati-ayaM tava bhartA kumAryAmatiprasaktaH, atha taruNI tata evamAha-ayaM te bhartA prauDhaceSTitAyAM madhyamavayasi yoSiti prasaktastathA'yaM kharakAmo mRdukAma iti vA parihasati / tathA striyamabhyAkhyAti bhartuH pura:-patnI te garhayatyevamayaM mAM rahasi kAmagardabhaH khalIkarotItyAdi / anyasya veti / dampatIvyatiriktasya vaikaikasya puMsaH striyA vA tatkAlayogyam / rAgasaMyuktamiti dampatyAranyasya vA yena rAgaH-praharSa utpadyate tena tAdRzA rahasyenAnekaprakAreNa karmaNA'bhizaMsanamiti / hAsyetyAdi / abhyAkhyAtA'pi parihAsakrIDAnubandhAt tAdRzaM bhASate, nAbhinivezena / hAsya-parihAsaH saiva krIDA, AsaktiH aasngg:-anubndhH| AdizabdaH prakAravacanaH / hAsyakrIDAprakAraiH, athavA hAsyaprakAraiH krIDAprakAraiveti pRthgbhismbndhH|| __ bhA0--kUTalekhakriyA lokamatItA // nyAsApahAro vismaraNakRtaparanikSepagrahaNam // sAkAramantrabhedaH paizunyaM guhyamantrabhedazca / / 21 // TI-kUTalekhakriyA lokapratIteti atyantaprasiddhA sujJAnA, mudrAkSarAdivinyAsaH kUTatulya iti / atrApi yat tad bhUrjatvagAdinyastaM ca vacanaM tat kUTalekhakriyAzabdenocyata iti satyavratAticAraH / nyAsApahAra ityAdi / gopAyanAya svadravyArpaNamanyasya nyAsaH tasyApahAraH--apalApaH suzliSTavacanena / etadeva spaSTayati-vismaraNakRtaparanikSepagrahaNaM vismaraNena kRtaM paranikSepasya grahaNam-yena nikSiptAni paJca zatAni, zatasaGkhyA vismRtA, sA ca, 1 * yotanArthaH' iti -pAThaH / 2 'loke pratItA' iti k-g-paatthH|| ' bhedaiH' iti ga-pAThaH / .bhedekhate g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 'adhunA nikSepamArgaNAkAle bravIti-na suSThu smarAmi kiM catvAri zatAnyarpitAni tava tadA atha paJca zatAnIti / yadarpitaM tad dehIti, nikSepakasya gopAyitA pratyAha--catvAryeveti / evaM 'pareNa nikSiptasya paravismaraNakRtasya zatasya grahaNaM yena karaNatAmApannena kriyate sa satyavratAticAra iti / sAkAramantrabheda iti / AkAraH zarIrAvayavasamavAyinI kriyA'ntargavAkUtamUcikA tena viziSTenAkAreNa sahAvinAbhUto yo'bhiprAyaH sa sAkAramantrastasya bhedaH-prakA. zanam / etaduktaM bhavati-anadhikRtasannidhau ceSTAvizeSaiH svaakuutprkaashnmaakaarH| tameva spaSTataramudAharati-paizunyaM guhyamantrabhedazceti / prIti zUnayatIti pizunastadbhAvaH paizunyam, dvayoH prIto satyAmekasyAkArairupalabhyAbhiprAyamitarasya tathA kathayati yathA prItiH praNazyatIti / guhyaM-gRhanIyaM na sarvasmai yat kathanIyam / mantraNaM mantro-guptabhASaNaM rAjAdikAryasambandhastasya bhedaH-prakhyApanam / evametat satyavatamapyastAticAraM samyaganupAlanIyamiti // 21 // sthUlAdattAdAnaviraterapyamI paJcAticArAH parihAryAH sUtram-stenaprayoga-tadAhatAdAna-viruddharAjyAtikramasthUlAdattAdAnaviramaNavatasyAticArAH paJca hInAdhikamAnonmAna-pratirUpakavyavahArAH // 7-22 // TI-stenAH-caurAstAn 'prayukte-harata yUyaM iti haraNakriyAyAM preraNamabhyanujJAnaM vA prayogaH, athavA parasvAdAnopakaraNAni kartarIghargharakAdIni / tadAhRtAdAnamiti tacchabdena stenaparAmarzaH tairAhRtam-AnItaM kanakavastrAdi tasyAdAnaM-grahaNaM (alpa)mUlyene mudhikayA paa| viruddharAjyAtikrama iti / viruddhayonRpayoH rAjyaM tasyAtikramaH- atilacanamAkramaNam, anyatararAjyanivAsina itarasya rAjyaM pravizantItararAjyanivAsino vA'nyatararAjyamabhigachantIti viruddharAjyAtikramaH / sa caanekprtyvaayH| hInAdhikamAnonmAnamiti / hInaMnyunaM adhikaM-atiriktaM mAnaM unmAnaM vaa| tatra maanN-kuddvaadi| unmaanN-tulaadi| hInaM mAnamunmAnaM vA anyadAnakAle karoti / svayaM punagunanadhikaM karoti / pratirUpakavyavahAra iti / pratirUpakaH-tAdRzaH tasya vividhamavaharaNaM vyavahAraH-prakSepaH pratirUpakaprakSepa itiyAvat / yad yatra ghaTate brIdyAdi tailAdiSu pelajivasAdi tata tatra prakSipya vikrINIta iti / stanaprayogAdayaH kRtadvandvAH pazcAsteyANuvratasyAticArA boddhavyAH // samprati bhASyamanusriyate bhA0-ete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti / tatra steneSu hiraNyAdiayogaH // stenairAhatadravyasya mudhA krayeNa vA grahaNaM tadAhRtAdAnam // 1 mArgaNakAle' iti hu-pAThaH / 2'kUTasUcikA' iti ng-paatthH| 3.anyathAkRtasannidhau ceSTAdhizeSaH' iti pAThaH nAdhikayA' iti hu-paatthH| 5 'palanAdi ''palabyAdi iti paatthau| tasya dravyasya' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 sUtra 22 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-ete ityAdi gatArtham / ttretyaadi| tatra-teSvatIcAreSu / stenaprayogastAvadayam-steneSu-taskareSu sambhavati hiraNyAdyartha prayogo hiraNyAdiprayogaH hiraNyaM rajataM ghaTitAghaTitarUpam / AdizabdAta kanakaM ca / ghargharakA yAbhindhi chittvA gRhNAtIti / tathA khAtrakhananakAdi, evaM vidhamupakaraNaM nANuvratinA nivartanIyaM na vikreyamiti / stenairityAdi / taskaropanItasya dravyasya rajatAdemuMdhA-vinA mUlyena krayeNa vA mUlyapradAnena grahaNaM tadAhRtAdAnaM anekapratyavAyamiti parihAryam // bhaa0-viruddhraajyaatikrmshvaasteyvtsyaaticaarH| viruddha hi rAjye sarva meva steyayuktamAdAnaM bhavati // hInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahAraH / TI0-viruddhetyAdi / viruddharAjyAtikramaH / atikramo-vyavasthollaGghanam / vyavasthA ca parasparaviruddharAjyakRtaiva / cazabdaH samuccAyakaH / eSa cAsteyavratasyAticAraH / viruddhe hItyAdi / yasmAd viruddha rAjye sarvamAdAnaM-grahaNaM tRNakASThAderapi steyayuktaMcauratayA sambaddhaM bhavati / tasmAd viruddharAjyAtikramo na kAryaH / / hInAdhiketyAdi / samasyAticAradvayaM nirdiSTaM bhASyakAreNa vyavahArasambandhanAtha, hInamAnavyavahAro'dhikamAnavyavahAraH hInonmAnavyavahAro'dhikonmAnavyavahArazceti / etadeva vivRNoti bhA0--kUTatulAkUTamAnavaJcanAdiyuktaH krayo vikrayo vRddhiprayogazca / TI-kUTatuletyAdi / prasiddhaTaGkAdiTaGkitA akUTartulA / tato'pA kUTatulA / evaM mAnamapi, AbhyAM kUTatulAkUTamAnAbhyAM vacanaM-dambhanaM chalanaM, AdizabdAd vacanakAryakriyAgrahaNaM taiyuktastadyuktaH sambaddhaH krybddhH| krayo grahaNaM vikrayo-mUlyena dAnaM, sarvame tana kAryam / vRddhiprayogazceti hInAdhikavyavahAraH, sAmAnyavRddhiprayogopanyAsaH / svakhapakAdi vRddhayA'nyasya dadAti, sA ca vRddhiranyAyyA nyAyyA ca / tatrAnyAcyA pariharaNIyA dazai. kAdazakaprabhRtiH / yadyapyubhayarucyA sA kriyate tathApyatitRSNAbhibhUta ityapodyate lokena / nyAyyA nUtana( tUnA sA ?) Adeyeti // bhA0-pratirUpakavyavahAro nAma suvarNarUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyA vyAjIkaraNAni cetyete pazcArateyavratasyAticArA bhavanti // 22 // ____TI0-pratirUpetyAdi / nAmazabda: svarUpArthaH / pratirUpakavyavahArasvarUpamiti / suvarNasya pratirUpatri.yA yAdRk suvarNa tAdRzamevAparadravyaM varNagauravAdiguNayukta niSpAdayati prayogavizeSAt / tathA rUpyaM-rajataM katipayadivasasthAyIti / AdigrahaNAta tela-dhRta-kSIra-dadhi 1'ghaTitarUpa ' iti g-paatthH| 2 'kAni.' iti ng-paatthH| 4-5 'tulyA' iti ga-pAThaH / 6 'bhUtana Ade.' iti c-paatthH| 3 'mAnagrahaNaM' iti -pATha / 'pratirUpakriyA' iti k-m-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 takra-tAmra-kAMsyAdiparigrahaH / vyAjIkaraNAni ceti / vyAjIkaraNamapahRtAnAmanyairgavAdInAM sazRGgANAmagnipakakAliGgI phalasveditAni zRGgANyadhomukhAni praguNAni tiryak kalitAni vA yathAruci zakyante kartu yethA'nyatvamitra pratipadyante gavAdayaH / tathA kRteSu zRGgeSu na sukhenAvadhAryate'nyahaste vA vikrIyanta itei vyAjaH / chadmAcchadmarUpANAM chadmarUpatvApAdanaM vyAjIkaraNam / evamete paJcAsteyatratasyAticArA bhavanti // 22 // caturthANuvratasyAti cArAbhidhitsayedamucyatesthUlamaithunaviramaNa- sUtram -- paravivAhakaraNe -tvaraparigRhItA-parigRhItAgamanA'naGgakrIDA- tIvrakAmAbhinivezAH // 7- 23 // vratasya pazcAticArAH 108 TI0 - ete paJca brahmavratasyAticArAH kRtadvandvA nirdiSTAH / para vivAhakaraNaM, invaraparigRhItAgamanaM, aparigRhItAgamanaM, anaGgakrIDA, tIvrakAmAbhinivezazceti / tatra paravivAhakaraNamiti / svApatyasyAgAriNo'vazyaMtyaiva vivAhaH kAryaH, paravivAhakaraNAt tu nivartate / gRhastha dvAbhyAM prakArAbhyAmabrahmaNo nivartate svadArasantoSapratipatyA parapari - gRhItAbhigamanena vA / svadArasevanameva prathamo'bhyupaiti zeSAt nivartate / dvitIyastu paraparigRhItadArAsevanAt nivartate, na svadArebhyo na vA aparigRhItavezyAdibhyaH / tayozva yathAsambhava vicArA svamatAnusAreNAbhyudyAH / tatra svApatyavyatiriktamanyApatyaM parazabdenocyate tasya vivAha karaNaM - vivAhakriyA, kanyAphalalipsayA vA snehasambandhena vA / itvaraparigRhItAgamanam / pratipuruSagamanazIlA itvarA - vezyA'nekapuruSagAminI bhavati / tasyai ca yadA'nyena kazcit kAlamabhigRhya bhATI dattA bhavati tAvantaM kAlaM agamyA'sau nivRttaparadArasya bhavati / itvarA cAsau parigRhItA ceti itvaraparigRhItA / gamanam - abhigamomaithunAsevanam / athavA itvaraM stokamapyucyate / itvaraM - stokamalpaM parigRhItA itvaraparigRhItA, akRtalakSaNastatpuruSo mayUravyaMsakAdau kSepyaH / athavA itvarakAlaM parigRhItA / zAkapArthivA: ditvAt samAsaH kAla (zabda) lopazca / aparigRhItAgamanam / vezyA svairiNI proSitabhartRkAdiranAthA aparigRhItA tadabhigamamAcarataH svadArasantuSTasyAticAraH, na tu nivRtta paradArasya / anaGgaH kAmaH karmodayAt puMsaH strInapuMsaka puruSAsevanecchA hastakarmAdIcchA vA yoSitospi yoni puruSAsevanecchA hastakarmAdIcchA vA napuMsakasyApi napuMsaka puruSastrIsevanecchA hastakarmAdIcchA vA sa evaMvidho'bhilASo'bhiprAyo mohodayAdudbhUtaH kAma ucyate, nAnyaH kazcit kAmaH / tena tatrttakrIDA-ramaNamanaGgakrIDA AhAryaiH kASThapustaphalamRttikAcarmAdighaTitaprajananaiH kRtakRtyo'pi ca straliGgena bhUyo mRdnAtyeAvAcyapradezaM yoSitathA kezakarSaNaprahAradAnadantanakhakadarthanAprakArairmohanIya karmavazAt kila krIDati, tathA 1 'tatazcAnya0 ' iti ca pAThaH / 2 'karaNamitvara' iti ka kha ga pAThaH / 3 ' taMtra krIDA ' iti Ga-pAThaH / 4' gRhNAtyeva ' iti Ga-pAThaH / 5 ' karmAvezAt ' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] _svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam prakArA kAmasevA sarveSAmanaGgakrIDA balavati rAge prasUyate / samAcaratazcaivamadhairyeNa liSTacittasya kiyat phalam ?, tAtkAlikI chidA vyAdhestAvadeva phalaM, itarasya ca mArgeNarjunA sevamAnasyeti, nAnaGgakrIDayA kazcidguNo'tirikto lakSyata iti ubhayorubhayamaticAra iti / tIvakAmAbhiniveza iti / tIvraH-prakarSaprAptaH kAme'bhinidezastItrakAmAbhinivezastAvat paryantacittatA parityaktAnyasakalavyApArasya tadadhyavasAyitA mukhapoSopasthakakSAntareSvavitRptatayA prakSipya liGgamAste mRta iva mahatI velAM nizcalavATakaira iva muhurmuhuzcaTakAyAmArohati yoSiti, vAjIkaraNAni copayukte jaatklmlkH| anena khalvauSadhaprayogeNa gajaprasekI turaGgAvamardI ca bhavati sutrapATha- puruSa ityayamapyubhayoratIcAra iti / ete paJca brahmavatasyAtIcArA bhvntiiti| parAmarzaH anye paThanti sUtram-"paravivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAnaGgakrIDAtIvakAmAbhiniveza" iti / tatra na buddhayAmahe itvarikAparigRhItAgamanamiti / yadi karmadhArayastataH puNvdbhaavH| athAsamAsastataH sambandho'pi durghaTaH / na cAnyaH prakAraH samasti / anye tvanyathA padAni vadanti / paravivAhakaraNaM itvarikAgamanaM parigRhItA'parigRhItAgamanaM anamakrIDA tIvakAmAbhiniveza iti ta evaMvAdina itvarikAM vyAcakSate / kutsitasaMkIrNayoSiditvarikA / tadyathA-unmattA badhirA andhA mUkikA bAlA dIkSitetyAdikA / etadabhigamAt kila raajbhylokaakiirtiprtyvaaysmbhvH| parigRhItA kila proSitabharIketi sarvamidamananupAti vyAkhyAnamityapakarNyam // bhA0-paravivAhakaraNaM itvaraparigRhItAgamanaM aparigRhItAgamanaM anaGgakrIDA tIvrakAmAbhiniveza ityete pazca brahmavratasyAticArA bhavanti // 23 // TI-gatArthameveti // 23 // icchAparimANavatAvicAravyAcikhyAsayedamAhasthUlaparigrahaparimANa- sUtram-kSetravAstu-hiraNyasuvarNa-dhanadhAnya-dAsIdAsa kupy-prmaannaatikrmaaH||7-24 // TI0-kSetravAstvAdInAM kupyAntAnAM kRtadvandvAnAM pramANAni prAk saMkalpya yAni viziSTakAlAvadhikAni gRhItAni teSAmullaGghanam-atikramaH, pramANAtikrama iti pratyekamabhisa. madhya bhASyakRd darzayati vratasya pazcAtIcArAH 1.paryantacchinnatA' iti -pAThaH, 'paryantazcittatA' iti tu k-g-paatthH| 'sukhAya svakakSAntare iti rupaatthH| 3 chidanti' iti c-paatthH| 4 tArkikA' iti u-pAThaH, "astakikA' iti tuca-pAThaH 5'parigRhItAparigRhItA' iti c-paatthH| 'karNyate' iti ka-ga-pAThaH, 'tIto'tikAmA0' iti ga-pAThaH For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 bhA0-kSetravAstupramANAtikramaH hiraNyasuvarNapramANAtikramaH dhanadhAnyapramANAtikramaH dAsIdAsapramANAtikramaH kupyapramANAtikramaH ityete pazca icchAparimANavratasyAticArA bhavanti // 24 // TI-kSetravAstupramANAtikrama ityAdi / tatra kSetraM ssyotpttibhuumiH| taca setuketume_ dAd dvividham / tatra setukSetraM araghaTTAdisekyam / meghAkAzapatitodakaniSpAghakSavavAstubhadA sasya ketukSetram / vAstu agAraM gRhmucyte| tadapi trividhaM khAtaM bhUmigRhakAdi, ucchritaM prAsAdAdi,khAtocchritaM bhUmigRhasyopari prAsAdAdisannivezaH,teSAM kSetravAstUnAM pramANaM pratyAkhyAnakAle'bhigRhItam-etAvanti kSetrANi vAstUni ca vihAya zeSasya pratyAkhyAnaM yAvacaturmAsI saMvatsaraM yAvajjIvaM vaa| avadhikRtakAlAbhyantare saMkalpitapramANAtirekakSetravAstugrahaNaM icchAparimANavratAticAraH / hiraNyaM rajataM ghaTitamaghaTitaM vA'nekaprakAraM pAyodikam / tathA suvaNemapi / etadgrahaNAcendranIlamarakatAdhupalakaparigrahaH / sarveSAmabhigRhItapramANAtikrame'. ticAraH / dhanaM go-mahiSya-'jAvikA-karabha-turaga-kariprabhRticatuSpadaparigrahaH / dhAnyaM vrIhikodrava-mudga-mASa-tila-godhUma-yavaprabhRti sarvamagAriNA parimitaM grAhyaM, uparipramANAda grhnnmticaarH|daasiidaasaaH karmakarAH uparudhikA vA pariNayanAdividhinA svIkRtA vA ptniityaadiskldvipdaabhigRhiitprimaannaatikmo'tiicaarH| tatazca haMsa-mayUra-kukuTa-sArikAdInAM ca pramANAtikrame'ticAraH / kupyaM kAMsya-loha-tAmra-sIsaka-trapu-mRdbhANDaka-tvacisAra-vikArodantikA-rodantikA-kASTha-kuNDaka-pArI-mazcaka-mazcikAdipramANAtirekagrahaNamavicAra iti| evamete icchAparimANavatasyAticArAH pazca bhavantIti // 24 // evamaNuvratAticArAnabhidhAya samprati digAdivatAnAM krameNAticArAnabhidhAtumicchabAha / tatra digvatasya tAvatdikhatasya pakSAtI- sUtram-UrvAdhastiryagvyatikramakSetravaddhi smRtyantardhAnAni // 7-25 // bhA0-UrdhvavyatikramaH adhovyatikramaH tiryagvyatikramaH kSetravRddhiH smRtyantardhAnamityete paJca digvatasyAticArA bhavanti / smRtyantardhAnaM nAma smRtebhraMzo'ntardhAnamiti // 25 // ____TI0-Urdhvamadharitaryak prAkparigRhItasya parimANasya vyatikramaH iti / vyatikramaH pratyekamabhisambandhanIyaH / kSetravRddhiH smRtyantardhAnaM ceti / sarve kRtadvandvA dikparimANasthAtI cArAH 1 'dAsadAsI-' iti k-g-paatthH| 2 'patrAdi ' iti ga pAThaH / 3 'kucuka ' ityapi pAThaH / 4' niyama Urdhva smRte.' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 26 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 111 cArAH paJca digvatasyAtI cArA bhavanti / UrdhvaM parvatataruzikharArohaNAdiparimANam / aghazcAdhIlaukikagrAma bhUmi gRhkuupaadiprimaannm| tiryagapi yojnmryaadaabhigrhvytikrmH| kSetravRddhirisyekato yojanazataparimANamabhigRhItam, anyato daza yojanAni abhigRhItAni, dizi tasyAmutpanne prayojane yojanazatamadhyAdapanIya anyAni daza yojanAni tatraiva svabuddhayA'gre prakSipati saMvardhayatyekata iti kSetra vRddhireSA / smRtyantardhAnasvarUpamAcaSTe / smRtebhraMzo'ntardhAnamiti avismRtimUlaM niymaanusstthaanm| smRtibhraMze tu niyamata eva niyamabhraMzaH kiM mayA parigRhItaM krayA maryAdayeti vratamityasmarato 'ntardhAnam - apAkaraNaM, tiraskaraNaM niyamasyeti / / 25 / / dezavratavirate raticArAbhidhAnAyAha dezAvakAzikavratasya paJcAtIcArAH sUtram - AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAta - pudgalakSepAH // 7-26 // bhA0 - dravyasyAnayanaM preSyaprayogaH zabdAnupAtaH rUpAnupAtaH pudgalakSepa ityete paJca dezavratasyAticArA bhavanti // 26 // TI. - digvatavizeSa iva dezavratam / iyAMstu vizeSaH - ekaM yAvajjIvaM digdeza vratayorvizeSaH saMvatsaraM caturmAsaparimANaM vA / dezavrataM tu pratidivasa pratipraharaM pratimuhUrtAdiparimANam / asyAticArAH paJca bhavanti - dravyasyAnayanamityAdi / viziSTAvadhike bhUpradezAbhigrahe parato gamanAsambhavAt sato yadanyo'vadhikRtadezAd bahirvartinaH sacittAdidravyasyAnayanAya prayujyate tvayedamAneyaM sandezakapradAnAdinA''nayanaprayogaH / AnAyanaprayogaH ityapare paThanti / balAd viniyojyaH preSyaprayogaH yatrAbhigRhIta - pravicAra (1) dezavyatikrama bhayAt preSyaM prahiNoti tvayA'vazyameva gatvA mama gavAdhAneyaM idaM vA kartavyaM tatreti preSyaprayogaH / svagRhavRtiprAkArAdivicchinna bhUpradezAbhigrahe bahiH prayojane utpanne svayamagamanAt vRtiprakArapratyAsannavartI bhUtvA abhyucchrusitAdi zabdakaraNena samavasatikAn bodhayati / te ca tacchandazravaNAt tadupakaNThamADhaukanta iti sa dezavatAticAraH / anupAtazabdaH pratyekamabhisambadhyate / zabdamanu patatIti zabdAnupAtaH / sa eva zrotA puruSaH / athavA zabdasyAnupatanam - uccAraNaM tAdRg yena parakIyazravaNavivaramanupatati zabdaH, tathA rUpAnupAtaH zabdamanuccArayanutpannaprayojanaH svazarIrarUpaM pareSAM darzayati, taddarzanAca tatsamIpamAgacchanti te draSTAra iti rUpAnupAtaH / tathA pudgalaprakSepAticAraH / pudgalAH paramANvAdayaH / tatsaMyogAd dvyaNukAdayaH skandhAH sUkSmasthUlamedAH / tatra ye bAdarAkArapariNatA loSTeSTakASThakalAdayasteSAM kSepaH- preraNam / kAryArthI hi viziSTadezAbhigrahe sati parato gamanAbhA 1' pudgalaprakSepA: ' iti ghanTI-pAThaH / 2 ' saMdAnA ' iti ubhbhpAThaH / 3' tatra kartavyamiti' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 vAt loSTAdIn pareSAM pratibodhanAya kSipati / loSTAdipAtasamanantarameva ca te tatsamIpamanudhAvantItyete patra dezavratasyAticArA bhavanti yasmAd gamanAgamanajanitaprANavyaparopaNaparijihIrSayA dezAvakA zikavratamabhigRhyate'gAriNaH tatra svayamupamardaH kRto'nyena vA kArita iti na kazcit phale vizeSaH pratyuta svayaM gamane kiyAnapi guNo lakSyate / IryApathavizuddhau svayaM nipuNatvAt parasya ca pramAdavato gamane ( Agamane ) bhUtopamardasambhavAditi // 26 // evaM prajJate dezavatAticAre'narthadaNDa viraMtera ticArAbhidhitsayedamucyate- anarthadaNDaviramaNa- sUtram -- kandarpa - kautkucya maukharyA samIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 7-27 // vratasya paJcAtIcArAH TI0 - kandarpaH - kAmastaddhetuH viziSTo vAkprayogaH kandarpa ucyate / rAgodrekAt prahA samizro'ziSTavAkprayogaH kandarpaH / mukhanayanoSThacaraNa vikArapUrvakaH parihAsAdijanako bhADAvakarasyeva kAyiko vyApAraH / kautkucyaM kutsita saGkocanAdikriyAyuktaH kutkucaH tadbhAvaH kautkucyam - anekaprakArA bhANDAdiviDambanakriyAH / kuditi kutsAyAM nipAto nipAtAnAmAnantyAt / anye paThanti kaukucyamiti teSAM kutsitaH kucaH saMkocanAdikriyAbhAkU tadbhAvaH kaukucyam / dhASTaryaprAyamasabhyAsambaddhabahula pralApitvaM maukharyam / asamIkSya - anAlocya prayojanamAtmano'rthamadhikaraNaM ucitAdupabhogAdati rekakaraNamasamIkSyAdhikaraNaM musaladAtrazilAputrazatra godhUmayantraka zilAgnyAdidAnalakSaNam / upabhoga AtmanaH pAna- bhojana- candanakuGkuma-kastUrikAvilepanAdiH / atirikto'nyArtho daNDo'narthadaNDaH kevalamenaso hetuH / pratyekammupabhogastulya evetyupabhogAdadhikatvamupabhogAdhikatvamiti kRtadvandvAH paJcApyanarthadaNDavirativratasyAticArA bhavantIti // bhA0 - kandarpaH kautkucyaM maukharyamasamIkSyAdhikaraNamupabhogAdhikatvamisyete paJcAnarthadaNDa virateraiticArA bhavanti / tatra kandarpo nAma rAgasaMyukto'sabhyo vAkprayogaH hAsyaM ca / kautkucyaM nAma etadevobhayaM duSTakIyapracArasaMyuktam // TI0 - - kandarpa ityAdi bhASyaM prAyo gatArtham / tatra kandarpo nAmetyAdi / tatrateSu paJcasvatIcAreSu kandarpastAvad vAgvyApAraH tatsvarUpakathanaM rAgasaMyukta iti, rAga:kAmAnuSaGgI snehastatsambaddhaH, sabhAI:- sabhyaH, na sabhyo'sabhyaH ayukto vAkprayogaH hAsyaM ceti / vAcaH prayoga-uccAraNaM vAkprayogaH / hAsyaM hi yAvada spaSTavarNazrutirUpamiti / 1 -- virasyati ' iti Ga-pAThaH | 2' kaukucya0' iti gha-pAThaH / 3' bhaNDo'vakaraNasyeva ' 'maNDacaraNasyeva' iti pAThau / 4 'rativratasyAticArA' iti gha-pAThaH / 5 ' nAma sarAgasaM0' iti ga-pAThaH / 6 'kAyapravIcAra' iti gha-TIpATha: / 7' mohodayAdavaspaSTa' iti ca pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 sUtraM 28] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam kauskura nAmetyAdi / nAmazabdo'laGkArArthaH / etadeva ca vAco vyApAraNaM hasanaM cobhayaMdvayamapi, duSTakAyapravIcArasaMprayuktamiti / duSTaH kAyapravIcAro mohanIyakarmodayasamAvezAd tadyuktaM-tatsambaddhamubhayamapi vAgvyApAropasarjanaM kAyavyApArapradhAna kautkucyamiti / bhA0-maukharyamasambaddhabahupralApitvam / asamIkSyAdhikaraNa lokprtiitm| upabhogAdhikatvaM ceti // 27 // ____TI-maukharyamityAdi / mukharo'nAlocitabhASI tuNDilaH, tadevAcaSTe-asambaddhabahupralApitvamiti / asambaddhamiti pUrvApareNAghaTamAnaM, bahu pralapati tacchIlazca bahupralApI tadbhAvo bahupralApitvam, yatkiJcidasambaddhaM jalpati, na ca khAtmanaH kazcidartha sAdhayatIti / asamIkSyAdhikaraNaM anAlocyAdhikaraNam / asamIkSya kurvANaH, svAtmAnaM narakAdiSvadhikaroti yena tadadhikaraNaM, tacca lokapratItamiti / yannAtmanaH kazcidupakAraM karoti paraprayojanameva kevalaM sAdhayati tadasammIkSyAdhikaraNaM Atmano'nupayogAditi vivekijanapratItam / upabhogAdhikatvaM ceti / lokapratItamevetyabhisambadhya snAnAlaGkArAdi yAvadupabhujyate svAtmanastAvadeva peSayatItyAdikriyAlakSaNa upabhogastato'nyasyAdhikyamityupabhogAdhikatvam / anarthadaNDavirateH paJcAticArA bhavanti // 27 // anarthadaNDAnantaropadiSTasAmAyikAticAraprasiddhayarthamidamucyate bata sUtram-yogaduSpaNidhAnAnAdarasmRtyanupazcAtIcArAH psthaapnaani||7-28|| bhA0-kAyaduSpraNidhAnaM vAgduSpaNidhAnaM manoduSpaNidhAnaM anAdaraH smRtyanupasthApana ityete paJca sAmAyikavratasyAticArA bhavanti // 28 // TI-yujyanta iti yogaaH-kaayaadyH| praNidhAnaM pryogH| duSTaM praNidhAnaM duSpraNidhAnam / duSpraNidhAnazabdasya ca pratyekamabhisambandhaM darzayati-kAyaduSpraNidhAnamiti / zarIrAvayavAH pANipAdAdayasteSAmanibhRtatAvasthApanaM kAyaduSpraNidhAnam / varNasaMskArAbhAvArthAnavagamacApalyAni vAkakriyA vAgduSpraNidhAnam / krodhalobhAbhidrohAbhimAneAdikAryavyAsaGgajAtasambhramo duSpraNivattemana iti manoduSpaNidhAnam / anAdaro'nutsAhaH, pratiniyatAyAM velAyAmakaraNaM sAmAyikasya, yathAkathaJcit pravRttiranAdaraH-anaikA'yaM, smRtyanupasthApanamudmAmtacittatA, smRteranupasthApanaM smRtyabhAvaH / kiMviSayAyAH smRteH? sAmAyikaprastAvAt tadviSamAyA iti / sAmAyika mayA kartavyaM na kartavyamiti vA kRtaM na kRtamiti vA smRtibhraMzaH / smRtimUlatvAca mokSasAdhanAnuSThAnasyeti, ete paJca sAmAyikavatasyAticArA bhvntiiti||28|| sAmAyikavatasya 1'bhavantIti' iti c-paatthH| 2'manoduHpraNidhAnaM vAgduHpraNidhAnaM' iti k-paatthH| ata For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAtIcArA 114 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 ____ kathitAH sAmAyikAticArAstatsamIpoddezabhAjaH khalu pauSadhopavAsasya ke'ticArA ityAhapauSadhopavAsavatasya sUtram-apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaM stAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 7-29 // bhA0-apratyavekSitApramArjite utsargaH apratyupekSitApramArjitasthAdAnanikSepau apratyavekSitApramArjitasaMstAropakamaH anAdaraH smRtyanupasthApanamityete paJca pauSadhopavAsasyAticArA bhavanti // 29 // ___TI0-pratyavekSaNaM-cakSuSA nirIkSaNaM sthaNDilasya scittaacittmishrsthaavrjnggmjntushuunytaa| pramArjanaM vastraprAntAdinA, vizuddhihetoryathA yujyamAnam , Agamopayuktasya pratipannapauSadhopavAsasyAyaM kriyAkalApo'gAriNaH prtinirdishyte| utsargaH-tyAgo niSThyata-sveda-malamUtra-purISAdInA, pratyavekSite pramArjite cotsargaH kaaryH| athavA apratyavekSitApramArjite utsarga karoti tataH pauSadhopavAsavatamaticaratIti / AdAna-grahaNaM yaSTipIThaphalakAdInAm / tadapi pratyavekSya pramRjya ca kAryam / anyathAatyavekSitApramArjitasyAdAnamaticAro, nikSepazca / tathA'pratyavekSite'pramArjite ca bhUpradeze saMstAropakramaH / saMstAraH saMstIryate yaH pratipannapau. SadhopavAsena darbhakuzakambalIvastrAdistasyopakramaH-karaNamanuSThAnaM, bhUpradeze, yadvA dAdi saMstIryate tat pratyavekSya pramRjya ceti, anyathA'tIcAraH / anAdaraH smRtyanupasthApanaM ca prAra vyAkhyAtam / anAdaraH poSadhopavAsapratipattikartavyatAkriyAyAM, tadviSayameva smRtyanupasthApanamityete paJca paussdhopvaassyaaticaar| bhavantIti // 29 // samprati prastAvAyAtAnupabhogaparibhogAticArAn vaktukAma AhasUtram-sacitta-sambaddha-saMmizrA-bhiSava-duSpakAhArAH // 7-30 // TI-bhojanakRtamupabhogaM vizinaSTi bhASyeNa - bhA0-sacittAhAraH sacittasambaddhAhAraH sacittasaMmiupabhogaparibhogavataHITTA zrAhAraH abhiSavAhAraH duSpakkAhAraH ityete pazca bhogavrata " sthAticArA bhavanti // 30 // TI-cittaM cetano saMjJAnamupayogo'vadhAnamiti paryAyAH / sacittazcAsAvAhArazca scittaahaarH| sacitta AhAro vA yasya, sacittamAhArayatIti vA sacittAhAraH, mUlakandalI. 1.3 'apratyupekSitA.' iti ga-pAThaH / 4 'upabhoga0' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUnaM 31 ] svopajJabhASya - TIkAlaGkRtam kandArdra kAdisAdhAraNavanaspati pratyekataruzarIrANi sacittAni tadabhyavahAraH / pRthivyAdikAyAnAM vA sacittAnAm / tathA sacittena sambaddhaM karkaTikavIja kaulikAkulasya pakabadarodumbarAmraphalAdi bhakSayataH sacittasambaddhAhAratvam / tathA sacittena sammizrAhAraH puSpa-phalavrIhi-tilAnAM vyati mizramodakA dikhAdyastha vA / kunthupipIlikA disUkSmajantuvyatimizrasyAbhyabahAraH abhiSavAhAra iti / surAsauvIrakamAMsaprakAraparNakyAdyanekadravya saGghAtaniSpannaH surAsIdhumadhuvArAdirabhivRSyavRkSadravyopayogo vA / duSpakAhAra iti / duSpakaM mandapaka meM bhinnatandulaphalaloSTayavagodhUmasthUlamaNDakakaNDukAdi tasyAbhyavahAra aihika pratyavAyakArI, yAvatA vArDazena sacetanastAvatA paralokamapyupahantIti // 30 // uktamupabhogaparibhogavatAticAra vidhAnam, tadanantaraM vyAkhyAtAtithisaMvibhAgAti cAra pradarzanArthamidamucyate atithisaMvibhAgazrata- sUtram - sacittanikSepapidhAna paravyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // 7-31 // sya paJcAtIcArAH bhA0 - annAderdravyajAtasya saMcittanikSepaH sacittapidhAnaM parasyedamiti paravyapadezaH mAtsarye kAlAtikrama ityete paJcAtithi saMvibhAgasyAticArA bhavanti // 31 // TI0 - annAderityAdi / anamodanakhAdyakAdi caturvidha AhAro vA'zanAdiH tasya saciteSu vrIhi yavagodhUma - zAlyAdiSu nikSepaH / taccAnnAdi kayA buddhyA nikSipati ? - adAnabudvayA / etacca jAnAtyasau - sacite nikSiptaM sat na gRhNanti sAdhava ityato deyaM copasthApyate na cAdadate sAdhava iti lAbho'yaM mameti / sacittapidhAnamiti / sacittena pidhAnaM - sthaganaM sUraNakanda patrapuSpAdinA tatrApi tathAvidhayaiva buddhayA sacittena sthagayati / paravyapadeza iti sAdhoH pauSa vopavAsa pAraNAkAle bhikSAyai samupasthitasya prakaTamannAdi pazyataH zrAvako'bhidhatteparakIyamiti nAsmAkInaM ato na dadAmIti, na caiSa paramArthaH, paramArthatastu tadIyameva tat / athavA parasya-anyasyedamastIti tatra gatvA mArgayata yUyamiti / mAtsaryamiti / mArgitaH san kupyati, sadapi mArgitaM na dadAti / athavA tena tAvat dramakeNa dattaM kimahaM tato'pi nyUna iti mAtsaryAda dadAti / paronatervaimanasyaM ca mAtsaryam, kaSAyarUpitena vA cittena dadato mAtsaryamiti / kAlAtikrama iti / ucito yo bhikSAkAlaH sAdhUnAM tamatikramayyAnAgataM vA bhuGkte pauSadhopavAsI, sa ca kAlAtikramo grahIturaprItikaro'prastAvAdadAnaM cetyatIcAraH / ityete paJcAtithisaMvigasyAtIcArA bhavanti // 31 // 115 1' ko kilikAkulAdinA ' iti Ga-pAThaH / 2 ' masvinna0' iti ca pAThaH / 3 'hArAdikapratya 0' iti ca pAThaH / * 'sAcete nikSepaH' iti ghaH pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 zIlasaptakAvicArAnabhidhAya samprati mAraNAntikasaMlekhanAyAH kati aticArA bhavantItyAha sUtram - jIvitamaraNAzaMsA mitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni // 7-32 // TI0 -- AzaMsAzabdaM jIvitamaraNAbhyAM sahAbhisambadhnannAha bhA0 -- jIvitAzaMsA maraNAzaMsA mitrAnurAgaH sukhAnubandho nidAnakaraNamityete mAraNAntikasaMlekhanAyAH pazcAticArA bhavanti // TI0 - jIvitAzaMsetyAdi / saMlekhanAyAH ante pratipannapratyAkhyAnasyAmI bhavantyaature: | jIvitaM - prANadhAraNaM tatrAzaMsA - abhilASo yadi bahukAlaM jIveyamiti / vastramAlyapustakavAcanAdipUjAdarzanAt bahuparivAradarzanAcca loka zlAghAzravaNAccaivaM manyate - jIvitameva zreyaH pratyAkhyAtAnazanasyApi, yata evaMvidhA maduddezeneyaM vibhUtirvartate iti / maraNAzaMsA tvetadviparItA, na kacit taM pratipannAnazanaM gaveSayati na saparyati na cAdriyate na kazcit zlAghate tatastasmaivaMvidhavi pariNAmo jAyate -- yadi zIghraM priyeyAhamapuNyakarmeti maraNAzaMmA / mitrAnurAga iti / medyantIti mitrANi-snehamatyantaM kurvanti sahajI vitamaraNAni teSu mitreSu anurAgaH -sneho yastaM sAdRzyAmapyavasthAyAM na jahAtIti mitrAnurAgo'ticAraH / tathA putrAdiSvapIti yojyam / mitrasyopakAramakRtvA putrAdIna vA sthAneSvanavasthApya yadi na mriyeyeti, sarvasaGgatyAgastasyAmavasthAyAM kArya ityupadezaH / sukhAnubandha iti / anubhUtaprItivizeSasmRtisamAharaNaM cetasi sukhaanubndhH| nidAna karaNamiti / nidAnam - avakhaNDanaM tapasazcAritrasya vA, yadi asya tapaso mAsti phalaM tato janmAntare cakravartI syAmardhamaratAdhipatirmahAmaNDalikaH subhago rUpavAni - tyAdi / etaccAtyantAdhamamananta saMsArAnubandhitvAt parityAjyam / ityete paJcaSaSTiraticArA jJeyAH parihAryAzca jJAtvetthamagAridharma evaMprakAraH / nanu samyaktvaticArapaJcakasambhavAt saptaviravicArAH syuriti / ucyate - samyaktvaM hi mUlaprasAdapITharacanAvat AdhArabhUtamaNuvratAdInAm, atastasyAdhAratvAnna vratazIleSvaticAragrahaNam / tadeteSvityAdinopasaMharati bhA0- - tadeteSu samyaktvavratazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTiSvati vArasthAneSu apramAdo nyAyya iti // 32 // TI0 - tasmAdapAyadarzanAdeteSu paJcaSaSTiSvaticAreSu pramAdo na kAryaH, apramAdastu nyAyya iti // 32 // bhA0 -atrAha-uktAni vratAni vratinazca / atha dAnaM kimiti / atrocyateTI0 - atrAhoktamityAdinA sambandhamAcaSTe / atra - vrateSu vratiSu ca vyAkhyAteSu 1 ' vAcyAdi ' iti ca pAThaH / 2 ' anubandhabhUtastrIvizeSa0' iti ga-pAThaH / 3 'samyagati' iti pATha 1 For Personal & Private Use Only * Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sUrva 33] svogajJabhASya-TIkAlaGkRtam danuvAdadvAreNa dAnaM prastauti / uktAni-abhihitAni lakSaNato vratAni vratinadha / tadanantaramuddiSTaM atha dAnaM kimiti / sadvedyakarmAsravAbhidhAnakramamAzritya praznayati-dAnaM kiMlakSaNakamiti, tat dAnalakSaNaM vattukAmaH atrocyata ityAha / / - sUtram-anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 7-33 // TI0-apare muktasambandhamAcakSate-atithisaMvibhAge codanAt dAnadharmo'gAriNaH zeSadharmavoditaH / tatra kiMlakSaNaM dAnamityAha-anugrahArtha svasyAtisagoM dAnam / anu. gRhyate'nenetyanugraho'nAdirupakArakaH pratigrahItuH, dAtuzca pradhAnAnuSaGgikaphalaM pradhAna muktiH, AnuSaGgika svargAdiprAptiH pracyutasyeha sukulapratyayAtivibhavabodhilAbhAdiH so'rthaH-prayojana yasya tadanugrahArtha-anugrahaprayojanam, arthazabdasya prayojanavAcitvAt / svasyeti svazabda AtmAtmIyajJAtidhanAdiSu vartate ityAtmIyavacanaH prayuktaH / svamAtmIyanyAyena svIkRta pUrvajakramAgataM nyAyavRttyA vA svasAmopAttaM tasyAtisargaH-tyAgaH / na comanamAtra tyAgazabdenocyate, kiM tarhi 1, dAnaM viziSTasaMpradAnakamityarthaH / taca sampradAnaM dvividham-arhadagayantA sAdharmikAca, tatrAdbhayo dIyate puSpa-bali-dhUpa-cAmarA-''tapatra-kalaza-dhvaja-candrAtapakirITAbharaNAdiH / sAdharmikAstu dviprakArA:-sAdhavaH zrAvakAca / sAdhavo ythoktjnyaandrshnkriyaanusstthaansmpnnaaH| zrAvakAzca samyaktvANuvratAdidvAdazavidhadhamebhAjaH / tebhyo dAnamamAdedezakAlopapatramiti / evaMvidhasUtrArthapratipAdanAya AtmaparAnugrahArthamityAdi bhASyam / mA0-AtmaparAnugrahArtha svasya dravyajAtasyAnapAnavastrAdeH pAtre'tisargo dAnam // 33 // kizca Ta-anena ca bhASyeNa vizuddhabuddhitvaM dAturAkhyAyate / zraddhAdiguNayoga upAyaH pratigrahItA pAtravizeSaH deyasampaJceti / AtmA ca parazca Atmaparau tayoranugrahA AtmaparAnugrahaH so'rtho yasya tadAtmaparAnugrahArtham / anugraha upakAraH / sa ca vizuddhayA dhiyA dadataH, karmanirjaraNAdi phalaM mamAstItyanugrahagrahaNAd vizuddhabuddhitva labhyate, anyathA tu anugrahAbhAva eva syAt / tacca nirjarAdiphalamupeyaM upAyAhate na sampapata ityubhayaparigrahaH / dezakAlapuruSAvasthAH saMprekSyAgamAnusAriNA rAgapramodainirbhareNa cetasA romAzcakaJcakopagUDhavapuSA vA'bhyutthAnAsanapradAnavandanacaraNapramArjanasatkArapUrvakaM samAdhAyekAzyamityAdirupAyaH / Atmeti dAtA zraddhAzaktisattvakSamAvinayavitRSNatAguNasampayo dadAmItyevaM pariNataH, paropAdAnAt pratigrahItAjJAnakriyAnvitoM vijitendriyakaSAyaH svAdhyAyatapodhyAnasamAdhibhAra mUlottaraguNasampadupetaH pAtramiSyate / svasya dravyajAtasyAnapAnava. khAderityanena deyanirdezaH / svasyetyAtmIyasya lokaviruddhacauryavyavahArAdhanupAttasya / dravya hetuvAdadvAreNa' iti s-paatthH| 2 'vizuddhatvaM' iti -paatthH|3'vaamaav' tin-paatthH| 4'pAyapari.' itic-paatthH| 5'dAtibhareNa' iti -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 jAtasyeti dravyavizeSasya pudgaladravyasya jIvadravyasya ca, punaladravyasyApi na sarvasya kutthaarhldaaprshstraadernekpaanniduHkhhetoH| kiM tarhi?, annapAnavastrAdeH / AdigrahaNAdauSikaupagrahikasaka lopakaraNaparigrahaH / sarvathA AhAro bheSajaM zayyopadhirvA sAdhoH parata eva lbhyH| seca pudgalo. spaadnenaissnnaashuddhH| sa ca dAtuH pratigrahItuthopakArako nirjarAphalatvAt, jIvadravyasyApi na sarvasya, dAsadAsIbalIvardavAhanAdeH svayameva duHkhitatvAt klizyamAnatvAt / yathA''ha "ja na ya duhiyaM na ya dukkhakAraNaM hoi diNNamaNNesiM / vaTTai aNuggahe taM vihie dinnaM asAvajaM // 1 // " dvipadamapi gRhiNA pravrajyAbhimukhaM pravrajyAI putraduhitbhrAtRpatnIprabhRti svAminA dattamanujJAtaM pravrAjyaM, itthamuktena nyAyena dezakAlopapannamavetanaM sacetanaM vA dravyajAtaM pAtre guNavati deyam / atrAdhAkodyapi dezakAlApekSapAtraviniyuktaM svargAnukUlapratyayAtiphalameva bhavati, pArampayonmuktiphalamapIti // nanu ca sampradAnaM yat sAkSAt pratigRhNAti yathA sAdhuraNuvratI vA / yat punarbhagavate dIyate nirvANaprAptaye puSpabalidhUpAdi tatra kathaM bhagavataH sampradAnatvam 1 atro cyate-trividhaM sampradAna,prerakA-'numanta-anirAkaTebhedAt / tatra prerakaM yadarthitvamupadazeyat katoraM kriyAyAM prerayati / yatredamucyate sAdhubhyo bhikSAM dadAtIti / anumantu yathA-AcAryAya vAsoyugaM dadAtIti / AcAryo hi yadyapyanArthatvAnna prerayati dAne paraM tathApi dAturanugrahakiyAcikIrSayA dIyamAnamanumanyate / anirAkartR yathA-bhagavate puSpANi dadAti dhUpaM vA, bhagavAn na prerayati nAnumanyate, kintu parahitoyapratighAtaparihArArthamasannidhAnAd dAtAraM na nirAkaroti / ato yujyata eva sampradAnatvaM bhagavataH / yadA tasinnidhAnAdanirAkartRtvaM tadA kathaM paropayogitA karmaNaH / naivamucyate yatra parasyopayogo'vazyamasti sa tyAga iti, api tu yo vyApAraH karmaNaH paropayogAmiprAyeNa sa tyAgaH / asanihite'pi copayoktari tyaktuH soddbhisndhirstiitydossH| kArakatvaM vA sannihitasya kriyAyAM nimittabhAvAt / etovataiva ca kArakatvamiSTaM, devatAzca svaguNAtizayayogAd dAtuzcetasi prasAdamAdadhAnAstyAge nimittatAM Apadhanta eveti // 33 // .. kizcetyanena prastutasya dAnadharmasya taratamAdatizayabhedapratipattyA phalavizeSanirUpaNAyAha sUtram-vidhi-dravya-dAtR-pAtra-vizeSAcca tadvizeSaH // 7-34 // TI-vidhyAdayaH kRtadvandvAH teSAM vizeSaH-atizayaH prakarSApakarSayogaH tasmAd vidhyAdivizeSAca dharmavizeSaH / dharmazca kSamAdidazalakSaNakaH, sa puNyopacayanijerAhetuH / puNyopa 1 'bhavadgamo0' iti c-paatthH| 2 chAyA yat na ca duHkhitaM na ca duHkhakAraNaM bhavati dattamanyeSAm / vartate'nugrahe tad vidhinA dattamasAvadyam // 1 // .3 santulyatAmAcArAvRttigataM yatsvayamaduHkhitaM syAt' ityAdipUrvakaM padyam / 4'deyavratAghAta' iti ng-paatthH| 5'etAvadeva ca' iti hu-paatthH| 6 'api pratipAyanta 'itica-pAThana For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 34 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam cayApacaya 'nirjarAhetuvidhyAdi (1) mAtra vidhyAdicatuSTayApekSau, tathA vidhyAdicatuSTayaprakarSadeza kAlopapanna kalpanIyadAnAdekAntenaiva nirjarA prakarSavartinI mandavidhyAdidAnAnmandA madhyavidhyAdidAnAnmadhyA / etadeva bhASyeNa vivicya darzayati bhA0 - vidhivizeSAd dravyavizeSAd dAtRvizeSAt pAtravizeSAca tasya dAnadharmasya vizeSo bhavati / tadvizeSAcca phalavizeSaH // TI0 - vidhivizeSAditi / paJcamyAH prAguktaM lakSaNam / vidhAnaM vidhiH viziSTaprakAraH tadatizayAn puNyanirjarA tizayastadatizayAt svargaphala vizeSo muktiphalaprAptirvA / dravyamannAdi tadvizeSAt / tathA dAtRvizeSAt pAtravizeSAcca / tadvizeSa iti tacchabdena dAnadharmaH parAmRzyate / dAnaM - tyAgastadavApyo dharmo dAnadharmaH tasya vizeSo bhedaH prakArSApakarSala - kSaNaH / dAnadharmabhedAcca phalabhedaH, kAraNAnurUpa kAryaniSpatteH / evaM samAsataH sUtrArthamAkhyAya samprati vizeSeNa vivRNoti bhA0 - tatra vidhivizeSo nAma dezakAlasampatzraddhA satkArakramakalpanIyatvamityevamAdiH // TI0 - tatretyAdi / tatra teSu vidhyAdicaturSu vidhivizeSastAvadayam / nAmazabdo vAkyAlaGkAre / dezakAlasampaditi / vyapagatasthAvarajaGgamajantuko dezo dAtuH pratigrahItuzceti deza sampat / kAlasampadapi na rAtrau divA'pi svArthamupaklRpte'zanAdau ucite bhojanakAle parivepakotthitaH svatazva kaDucchuSo kokhApaDala kAdaGkikAdyupakaraNavyagrakarAsu saJcaratISu puraH karmapazvAt karmAbhAvAt kAlasampat / evaM vastrapAtrAdidAnamapyucitakAla iti / zraddhA guNavatsu dAnAmilApo dattamebhyo bahuphalaM bhavati / satkAro'bhyutthAnAsanapradAnAdiH praharSapuraHsaraM deyagataH, tAvat krabho yo yatra janapade prasiddhaH paTAdiranyo vA / vastrAdiSu tu ratnAdhikakramaH / prakRSTamadhyama jaghanyapAtrakramo vA / kalpanIyatvamudgamAdivizuddhatvamAgamavihitabhakSyAbhakSya peyApeyagrAhmAgrAhyatA ca / AdigrahaNAt svayameva svahastena zraddhAsaMvegAnandapravikasitavadana nayanorthamahamanugRhIta ityeSa vidhiH // bhA0- - dravyavizeSaH annAdInAmeva sArajAtiguNotkarSayogaH / DI0 - dravyavizeSo dravyasyAtizayaH prakRSTatA / amnazabdena cAzanaM gRhItam / AdizabdAt pAnakhAnakhAdyavastra pAtradaNDako ghopagraha bhedopaniparigrahaH / tadeSAmannAdInAM sArajAtiguNotkarSayogaH / sAro'nasyAcyutagandharasAditvam / jAtiH zAlibrohigodhUmAdikA / guNAH surabhilavaNastrigdhamadhuratvAdayaH susvinnatvAdayo vA / eSAM satrAdInAmutkarSa:prakRSTatA tena yogaH - sambandhaH / evaM pAnakAdInAmapi / tathA vastrapAtradaNDakAdInAM dezAnta 119 1' mandamadhyAdhimAtraM ' iti ga-pAThaH / 2 ' mandAmadhya0' iti ca pAThaH / 3 ' vidhyAdimAtraM ' iti pAThaH / 'mupakate' iti Ga-ca-pAThaH / 5 kAtthitazcetazca iti ca pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvArthodhigamasUtram [adhyAyaH7 rossanasvarUpavAnavizeSasaMsthAnapramANaparimRjAdibhedenopayujya sArAsArAdayo vaacyaaH|| bhA0-dAtRvizeSaH pratigrahItaryanasUyA, tyAge'viSAdaH, aparibhAvinA, disato to dattavatazca prItiyogaH, kuzalAbhisandhitA, dRSTaphalAnapekSitA, nirupadhatvam, anidAnatvamiti // ____TI-dAtRvizeSa iti / dAturvizeSaH-atizayaH svapariNAmajanitaH / pratigrahItA guNasampanno vakSyamANaH tatrAnasUyA kSamAvattvam / prasannacittatA puNyavAnahaM yasya me gehamanuvizanti tapasvinaH / na tvakSamA kAryA, pratidivasamete mRgayante nirveditAH khalvamIbhirvayamiti / tyAgena viSIdati / dtte'nnaadaavvissaadH| vipAdo viSaNNatA zraddhAhAso 'tidattaM mayeti / gRhepi cintanIyameva prayojanamiti, dattvaivaM cintanIyamidamevaikaM mama svaM yada vatinAmupayuktamiti / tathA paribhAvitA paribhavati tacchIlazca paribhAvI tadbhAvaH paribhAvitA-anAdaraH, na paribhAvitA aparibhAvitA Adara iti / dezakAlaprAptasya tu pratigrahIturvardhamAnazraddhAprApitenAdareNa dAnam / ditsata ityAdi / sAdhudarzane yAcane vA dAtumicchataH paramayA prItyAprahRSTatayA yogaH / evaM ca dadato dattavatazca kAlatraye'pi prhrssyogH| kuzalAbhisandhiteti / bhAvakuzAstu jJAnAvaraNAdika zAstAllunAti-chinacyapanayatIti kuzalaH / abhisndhirmipraayH| kuzalo'bhisandhiryasya, karmanirjarApekSI tadbhAvaH kushlaabhisndhitaa| dRssttphlaanpekssitaa| dRSTaM phalaM rAjyaizvaryasukhAdi sarva vA sAMsArikaM svargAdyapi dRSTameva bahuzo'nukUlatvAt tanApezte-na prArthayate yaH sa dRSTaphalAnapekSI, tadbhAvo dRSTaphalAnapekSitA / nirupadhatvamiyupadhA bhAvadoSo mAyAkaSAyajanitaH, yathA kacit paTalakAdyupakaraNe deyasyaudanAderupari racayati varNagandhADhyamadhastu niHsAramityevamAdi tadabhAvAnirupadhatvamiti / nidAnamuktalakSaNaM svargamAnuSajanmaviSayaM tatprAptyabhisandhyabhAvAt nirjarArthameva kevalamanidAnatvamiti // bhA0-pAtravizeSaH samyagdarzanajJAnacAritratapaHsampannatA iti // 34 // TI0-pAti-rakSati saMsArAt dAtAraM durgatibhayaprapAtAdAtmAnaM ceti pAtraM tasya vizepa:-atizayaH prkrssvRttitaa| kIdRzI punaH setyaah-smygdrshnjnyaancaaritrsmpnntti| tatra samyaktvaM naisargikAbhigamikakSAyikabhedAt prakopakarSavRtti / jJAnamapyAtmapariNAmo jnyaanaaprnniiyaadikssyopshmjnyH| cAritramapi sAmAyikAdibhedAd bahuprakAram / ebhiH sampannatAmukavA samyaktvAdipariNAmabhAktvamityevaM vidhyAdivizeSAd viziSTaM viziSTataraM viziSTatama mokSaparyavasAnaM dAnaphalaM bhavatIti // 34 // iti zrImadahatpravacane tattvArthAdhigame umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye bhASyAnusAriNyAM ca TIkAyAM siddhasenagaNiviracitAyAM anagArAgAridharmaprarUpakaH saptamo'dhyAyaH // 7 // 1 . sArAdayo' iti ng-paatthH| 2' mArgayante' iti a-paatthH| 3 'viSAda iti' iti ca-pAThaH / 4''tibahudata' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH8 TI0-ukta Asrava ityAdinA sambandhamaSTamAdhyAyasyAcaSTeadhyAya- bhA0--ukta AsravaH / bandhaM vakSyAmaH / tatprasiddhayarthamidasambandhaH mucyate TI0-uktaH-lakSaNavidhAnAbhyAmabhihitaH "kAyavAmanaHkarma yogaH" "sa AsravaH" (a0 6, sU0 1-2 ) ityArabhya sAmAnyato vizeSatazca / samprati prastAvAyAtasambandha bandhaM vakSyAma iti / etaduktaM bhavati-jIvAjIvAsravandhasaMvarasUtrakrameNAsravo vyAkhyAtaH / tasyAnantaro bandhaH, sa lakSaNavidhAnAbhyAM adhunA vyAkhyAyate / tadetadanena pratipAdayati-tatprasiddhayarthamidamucyata iti / tasya bandhasya prasiddhiH-zabdArthanirUpaNaM tatprasiddhayartha-tatprasiddhaye tannirUpaNArthamucyate / idamiti vakSyamANamithyAdarzanAdipaJcakam // nenu bandhaM prastutya ta tukathanamasambaddhamiva lakSyate ?, nAsambaddham ; yato nAkAraNA kAryaniSpattiH / bIjAddhi prasavo'Gkarasya, prathamataraM ca kAraNamupAdadate kAryArthinaH, bandhazca kArya kAraNaM tasya mithyAdarzanAdipaJcakaM prasiddhameveti iyattA nirdhAryate kAraNAnAmanena sUtreNetyAha bandhasya sAmA- sUtram-mithyAdarzanA-virati-pramAda-kaSAyanya hetupaJcakam yogA bndhhetvH|| 8-1 // TI0-mithyAdarzanAdayo yogAntAH paJca kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH / midhyAdarzanaM-tattvArthAzraddhAnalakSaNam / aviratiH-anivRttiH-pApasthAnebhyo viratipariNAmAmAvaH / pramAdastvindriyavikathAvikaTanidrAlakSaNaH / kaSAyAH krodha-mAna-mAyA-lobhAH anantAnubandhiprabhRtayaH / yogA manovAkkAyavyApArasvabhAvAH / bandhaH karmavargaNAyogyaskadhAnAmAtmapradezAnAM cAnyonyAnugatilakSaNaH kSIrodakAdevi samparko bandhaH / hetuH nimittaM kAraNam / bandhasya hetavo bandhahetavaH paJca mithyAdarzanAdayaH / sAmAnyahetavazcaite'vagatavyAH sarvakarmabandhasya / vizeSahetavastu jJAnAvaraNAdeyAkhyAtAH SaSThe " tatpradoSanihava." 1-2 'ukA mAnavAH' iti ka-ga-pAThaH / 3 'sambandhasya ' iti ng-paatthH| 4 ' tatprasiddhArtha ttprsiddhyrthe| ti paatthH| 5.tadanubandha iti-paatthH| 'sambandhaM iti -pAThaH / 'kAryAvinAbandhaH' ti hu-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 ( sU0 11 ) ityAdinA sUtrakalApeneti / bhASyakArastu padavicchedena paJcApi sAmAnyapratyayAn darzayati bhA0-- mithyAdarzanamaviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhavanti / TI 0 -- mithyA - alIkamayathArtha darzanaM dRSTiH- upalabdhiriti mithyAdarzanam / viramaNaM 'virati :- saMyamaH, na viratirasaMyamo hiMsAdyanivRttiriti / pramAdyatyaneneti pramAdaH vikathAdikarmagranthAd kaH / karmaprakRtigrantheSu tu pramAdapratyayaH pRthag noktaH / asaMyamapratyayenaiva saMgRhIbhinnatA tatvAccaturvidha eva pratyayastatrAdhItaH, pramAdapratyayaH mithyAdarzanA saMyamakampayogAyaH iha tvAcAryeNa mandabuddhipratipattihetoH pRthagupanyastaH / kaSyate yatra zarIramAnasairduHkhaiH sa kaSaH - saMsAraH / puMsi saMjJAyAM ghaH" (pA0 a03, pA03, 0118) tasya AyA - upAdAnakAraNAni kaSAyAH - krodhAdayaH / yujyate'neneti yogaH, nokarmaNA yogadravyeNAtmetyarthaH / vIryAntarAyakarmakSayopazamajanitena vIryaparyAyeNa yujyata iti / itizabdo'vadhAraNArthaH / eta eva paJcavidhA hetavo bhavanti sAmAnyataH / tathetyAdinA mithyAdarzanAdInAM svarUpaM nirUpayati. - 7 bhA0- tatra samyagdarzanAd viparItaM mithyAdarzanam / tad dvividham-abhigRhItamanabhigRhItaM ca // TI0 - tatra teSu paJcasu pratyayeSu mithyAdarzanasvarUpaM tAvadidam samyagdarzanAda viparItaM mithyAdarzanamiti tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamuktaM ( a0 1 sU0 2 ) tasmAt samyagdarzanAd viparItalakSaNaM mithyAdarzanaM tattvArthAzraddhAnaM, ayathArthazraddhAnamityarthaH / tad dvividhamityAdi / tacca mithyAdarzanaM dvividhaM - dviprakAraM abhigRhItamanabhigRhItaM 'veti / cazabdAt sandigdhavacanam / anabhigRhItamithyAdarzanabhedaH sandigdhamiti sAkSAt mopAttam // bhA0--tatrAbhyupetyA samyagdarzanaparigrahaH abhigRhItamajJAnikAdInAM zrayANAM triSaSThInAM kuvAdizatAnAM, zeSamanabhigRhItam // - TI0 - tatretyAdi / tayorabhigRhIvAnabhigRhItamithyAtvayorabhigRhItaprapaJco'yam-a*yupetyeti / matyajJAnAdi kimapi parikalayyA samyagdarzana parigraho mithyAdarzanaparigrahastadabhyupagama etadevaikaM satyamiti pratipattirabhigRhIta midhyAtvam / tadarzane'nekamedamityAhaajJAnikAdInAmiti / ajJAnameSAmabhyupagamo'stItyajJAnikAH, athavA ajJAnena caranti dIvyanti vA ajJAnikAH, ajJAnameva puruSArthasAdhanamabhyupayanti, na khalu tastvataH kazcit saka1 sAmAnyataH ' iti Ga-pATha, 'sAmAnyena ' iti tu ka-pAThaH / 1 'tadaneka' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 sUtra 1] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam lasyavastuno veditaa'stiiti| te cAjJAnapakSAvalambinaH saptapaSTimedAH kenacid vizeSeNa bhiyamAnaprakriyA sugataziSyakANAmaSTAdazanikAyabhedavanAnAtvaM pratipadyante / etaddarzanabhramitacetasazca zAkalya-bASkala-kuthumi-sAtyamuni-rANAyana-keTha-madhyandina-moda-pippalAdabAdarAyaNa-sviSTakRda-ni-kAtyAyana-jamini-vasuprabhRtayaH sUrayo'sanmArgamenaM prathayanti / .. AdizabdAt kriyAvAdino'kriyAvAdino vainayikAzca sUcitAH / tatra krimahAnikAdInAM niA yAvAdino'zItyuttarazatabhedAH marIci-kumAra kapilo-laka-gArya-cyA - prbhuuti-vaadli-maatthr-maudglyaaynprbhRtyaacaaryprtiiymaanprkriyaabhedaaH| akriyAvAdino'pi caturazItivikalpAH kokula-kANTheviddhi-kauzika-harizmazru-mAyanika-romaka-hArita-muNDA zvalAyanAdisvari(?)prathitaprakriyAkalApAH / vainayikAstu dvAtriMzadvikalpAH vasiSTha-parAzara-jAtUkarNa-vAlmIki-romaharSaNi-satyadatta-vyAse. maputrau pamanya-candradattA-yasthUlaprabhRtibhirAcAryaiH prakAzitavinayasArAH / evametAn mithyAsvabhedAnabhidhAya saMkalayati bhASyakadekarAzitayA trayANAmityAdinA bhASyeNa / triza bdaH saMkhyAvacanaH anyuunaandhikvRttiH| evaM shtshbdo'pi| kiyatAM zatAnAM ? trayANAmityAha / kriyatA rAzinA'dhikAnAm ? triSaSTInAmityAha, abhyadhikAnAM triSaSTayA / kutsitA vAdinaH kuvAdinaH,ekAntagrahAstatvAd yatkizcit pralapantItyarthaH / zeSamanabhigRhItamiti mithyAtvamabhisambadhyate / abhigRhItamithyAdarzanam yadanyat tattvArthAzraddhAnaM tadanabhigRhItamithyAdarzanam, anbhiniveshmithyaatvmityrthH|| bhA0-yathoktAyA pirterssipriitaavirtiH| TI-yena prakAreNAbhihitA saptamAdhyAyAdau viratiH hiMsAnRtasteyAnamaparigrahebhyo manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatibhiruktA tasyA virateyayoktAyA viparItA aviratiH hiMsAdiSu pravRttiH, asaMyama itiyAvat // bhA0-pramAdaH smRtyanavasthAmaM kuzaleSvanAdaraH yogApramAdasya traiviNyam praNidhAnaM 'cetyeSa pramAdaH // TI-mokSamArgazaithilyamindrayadoSAt pramAdaH, pramAda ityanUdya svarUpamAcaSTe-smaraNaM smRtiH pUrvopalabdhavastuviSayA tasyA anavasthAna-bhraMzaH / vikathAdivyagracittatvAdida vidhAyedaM kartavyamiti nAdhyeti / kuzaleSvanAdara iti smarato'pi kuzalAnAm-AgamavihitAnAM kriyAnuSThAnAnAM anAdaraH-anutsAhaH, apravRttirityarthaH / yogaduSpaNidhAna 'kavamadhya.' iti ch-paatthH| 2 ditikAyana-' iti cha-pAThaH / 3 'visvari' iti c-paatthH| 4 'vaiSa pramAdA' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sasvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 ceti / yogAH kAyAdinyApArAstAn duSTena praNidhAnenArtadhyAnabhAjA cetasA samAcarati / pazabdaH samuccayArthaH / ityeSa pramAda iti nigamanArtha punaH pramAdagrahaNam / eSa triprakAra: pramAdo bhavati // bhA0-kaSAyA mohanIye (a08, sU. 10) vakSyante // yogastrividhA pUrvoktaH // TI0- kaSAyA mohanIye vakSyanta iti / uktanirvacanAH kaSAyA mohanIye karmaNIhaivAdhyAye upariSTAd vakSyante prapaJcataH sapramedAH / yogastrividhaH pUrvokta iti / manoyogo nAgyogaH kAyayoga iti trividhaH-triprakAraH pUrvamuktaH SaSThe'dhyAye / evamete pazca sAmAnyapratyayAH sarvakarmabandhahetava ityarthaH / ete ca pratyayAzcaturdazasu guNasthAneSu na sarve sarvatra bhavanti, kiM tarhi 1 yogyatvAt kecideva kacid bhavantIti tadbhAvyate-midhyAdRSTisthAne tAvat sarve'pi pratyayA mithyAdarzanAdayaH sambhavanti AhArakakAyAhArakakAyaanadekhanAcata- mizravajAH saveprakRtInAmiti / tata uparitaneSu triSu guNasthAneSu sAsvAdadazaguNasthAneSu na-sa yagmithyAviratasamyagdRSTyAkhyeSu mithyAdarzanavarjitAH zeSapratyayAH / yojanA . kAraNatAM pratipadyante karmabandhasya, AhArakadvayavarjitAH, samyagmithyAhaTisthAneSu mizrakArmaNayogAsambhavaH / aviratasamyagdRSTau vistAvistasamyagdRSTau cAnantAnuvandhino na santi, pazcamaguNasthAne viratAviratasamyagdRSTyAkhye yaH saMyamAsaMyamaH kaSAyayogAH kaSApAca trayo pandhahetavaH, apratyAkhyAnAvaraNaudArikamizrakAmeNAhArakadvayavarjitAH, yata eSAmudayo nAsti dezavirata iti / tata uparitanaguNasthAneSu paJcasu pramattApramattasaMyatasthAnayorapUrvakaraNapraviSTAnivRttibAdarasamparAyasUkSmasamparAyasaMyatasthAneSu ca triSu upazAmakakSapakabhedabhineSu kaSAyayogapratyayadvayanimico bandho bhavati / vizeSastu pramattasaMyatasya saMjvalanakaSAyAzcatvAro nokaSAyAH navaivaM trayodaza bhavanti / yogAstu pUrvoktAstrayodazaiva / apramatsasyApita eva, kevalaM vaikriyamizrAhArakamizravarjitA ekAdaza yogA bandhahetavaH / apUrvakaraNapraviSTAnAmapyeta evaM vaikriyAhArakadvayavarjitA yogA nava / kaSAyAstu trayodaza bndhhetvH| anivRttikaraNapraviSTAnAM nava yogAH kaSAyAzcatvAraH saMjva nAH vedatrayaM ca bandhahetavaH / sUkSmasamparAyasthAnavartinAM nava yogAH saMjvalanalomazca bandhahetavaH / tata uparitanaguNasthAnatraye upazAntakSINakaSAyasayogikevalisaMjJake yogapratyaya eva bandhaH, nAnyapratyaya iti / upazAntakaSAyasthAne NakaSAyasthAne ca nava nava yogA bandhahetavaH / sayogikevalisthAne tu sapta yogA, kAraNo bandha iti // yogazca paJcadazaprakAraH / tatra manoyogacaturdhA styaastystyaastyaastyaamRssaamedtH| evaM For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 bhajanA 2] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vAgapi caturdhA / kAyayogastu saptaprakAra:-audArikakAyayogaH, audAyogAnAM paJcadaza rikamizrakAyayogaH, vaikriyakAyayogaH, vaikriyamizrakAyayogaH, AhArakavidhasyam kAyayogaH, AhArakamizrakAyayogaH, kArmaNakAyayogazceti // bhA0---eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasmin pUrvasmin bandhapratyayAnAM sati niyatamuttareSAM bhAvaH / uttarottarabhAve tu pUrveSAmani yama iti // 1 // TI.-eSAM sAmAnyapratyayAnAM mithyAdarzanAdInAM bhajanAM darzayati-nAvazyatayA yatraikapratyayastatrAnyairapi bhAvyam / kadAcidekasmin sati sarve bhavanti, kadAcineti / eSAM paJcAnAmapi sAmAnyapratyayAnAM sUtrakramasannivezinAM bandhanimittAnAM pUrvasmin, pUrvasmin satIti vIpsayA niyatamuttareSAM bhAva iti pratipAdayati / sati mithyAdarzanapratyaye'vazyaMbhA. vino'virtyaadyshctvaarH| satyAmaviratau trayaH pramAdAdayaH / sati pramAde kssaayyogau| sansu kaSAyeSu yogA iti / yogapratyaya eva sati netare catvAra ityAdi viparIta bhAvyaM yAvat na mithyAdarzanapratyaya ityetadanena pratipAdayati-uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyama iti / aviratipramAdakaSAyayogeSu satsu na mithyAdarzanapratyayaH / yogakaSAyapratyayayoH sato vazyamitare traya iti sujJAnamiti // 1 // evamupapAdita vistareNa bandhahetau idamAzaGkate-kathamamUrtasyAtmano hastAdyasambhave sati AdAnazaktivirahAt karmagrahaNamiti ? / ucyate-iyameva tAvadasthAnA''rekA prakriyA'nabhizasya, kenAmUrtatA'bhyupetA''tmanaH 1 karmajIvasambandhasyAnAditvAdekatvapariNAme sati kSIrodakavanmUrta eva karmagrahaNe vyApriyate / na ca bAhyahastAdikaraNavyApArAdeyaM ghaTAdivat karma paudralamapi sat, kintu adhyavasAyavizeSAd rAgadveSamohapariNAmAbhyaJjanalakSaNAdAtmanaH karmayogyapudgalajAlazleSaNamAdAnaM, snehAbhyaktavapuSo rajolaganavaditi / evaMprakArAzaGkAvyAvRtyarthamidamAhasUtram-sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte // 8-2 // TI-kaSAyAH-krodhAdayo'nantAnubandhyAdibhedAH / saha kaSAyaiH sakakamavAya SAyAH tadbhAvaH sakayitvaM tasmAt sakaSAyatvAt / hetau paJcamI / hetva rthazca kAraNAntaravyAvRttiH / punaH kaSAyagrahaNaM tIvrAdyAzayavizeSapratipAdanArtham utkRSTasthitirasavizeSapratipAdanArthaM ca / jIva ityAtmA kA sthityutpattivyayapariNatilakSaNaH / sati ca kartRtve krmbndhphlaanubhvau| kriyata iti karmASTaprakAraM vasya yogyAnaudA ityAdi sujJAnamiti' iti ca-pAThaH / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 / riMkA divargaNAsvaSTAsu jJAnAvaraNAdi karmayogyAnanantAnantapradezaskandhAMzcatuHsparzAn, etadeva ca pudgalagrahaNena spaSTayati / pUraNagalanalakSaNA: pudgalAH skandhIbhUtAstAnAdatte, na punaH kriyAmAtraM karma / karma hi paudgalamiSTaM rUpAdimaditi / Adata iti karmAtmapradezeSu lagayati / karoteH sarvadhAtvarthavartitvAnmithyAdarzanAdyA vezAdArdrIkRtasyAtmanastadAkArapariNatikriyA karmalaganahetuH / kartA cAtmA kriyAyAH, kriyAnirvartya ca karmetyamumevArthaM bhASyeNa spaSTayati- sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / karmaNo yogyAniti aSTavidhe pudgalagrahaNe karmazarIragrahaNayogyAnityarthaH / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyate ( a0 8, sU0 25 ) // 2 // bhA0 DI0 - sakaSAyatvAdityAdinA / padacchedo'pi hi vyAkhyAGgam / anyathA vaTa vRkSe tiSThatItyAdiSu nizcaya eva na syAt / tataH sAmAnyaM nyAyamAzritya bhASye padacchedadvAreNArthamAcaSTe / mithyAdarzanAdayaH karmabandhasyASTaprakArasya sAmAnya hetavo'bhihitA eva prathamasUtre, kimarthaM punaH kaSAyagrahaNaM bhedeneti 1 ucyate - kapAyANAM pradhAnahetutvapratipAdanArtham / tatrAmarSo'prItirmanyulakSaNaH krodhH| svaguNaparikalpanAnimittatvAt apraNatirmAnaH parAbhi sandhAnanimittairachadmaprayogo mAyA / tRSNApipAsA'bhiSvaGgAstrAdalakSaNo lobhaH / tatraikakonantAnubandhI, saMsArAnubandhItyarthaH / evamapratyAkhyAnaH pratyAkhyAnAvaraNaH saMjvalanazceti / ta ete pApiSThA bandhahetavaH saMsAra sthitermUlakAraNaM oNjanmajarAbhAvalakSaNAyAH kaSTatamAH prANinAmanapairAddhavairiNaH / yathoktamArSe ( dazavaikAlike a0 8, u02, 040 ) - "koho ya mANo ya aNiggahIyA, mAyA ya lobho ya pavaDDamAgA / cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAI puNanbhavassa // 1 // " indravajrA tathA - ""jaM aidukkhaM loe, jaM ca suhaM uttamaM tihuyaNaMbhi / taM jANa kasAyANaM, buDDikkhayaheuyaM savvaM // 2 // " etacca sakaSAyatvaM hetutvenopAttam / hetuzca dharmiNo bhavati, sa ca dharmI jIva ityAha / kaSAyapariNAmo hi pariNanturAtmano, na tvapariNAmasya sarvagatasyAkriyasyeti / yathA''ha - " jIvastu karmabandhana - baddho vIrasya bhagavataH kartA / santatyA'nAdyaM ca tadiSTaM karmAtmanaH kartuH // 1 // saMsArAnAditvAd bandhasyAnAditA bhavati siddhA / ata eva karma mUrta nAmUrta bandhakaM hISTam // 2 // 1 'karmayogyA 0' iti gha-pAThaH / 2' aSTavidha 0 ' iti gha TI-pAThaH / 3 ' nimittAzuddha prayogo' iti pAThaH / * ' AvajavI ( ? ) bhAvalakSaNayoH' iti ga-pAThaH / 5 ' parAdhaM vairiNaH' iti ca pAThaH / 6 chAyA- krodhazva mAnazca anigRhItau mAyA lobhazva pravardhamAnau / catvAra ete kRtsnAH kaSAyAH siJcanti mUlAni punarbhavasya // 7 chAyA -- yadatiduHkhaM loke yazca sukhamuttamaM tribhuvane / tadU jAnIhi kaSAyANAM vRddhikSayahetujaM sarvam // For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 sUtra 2] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam na ca nirhetukamiSTaM dehagrahaNaM yadAdimaM nRNAm / sati cApyahetukatve ne syAt saMsAranirmokSaH // 3 // tasmAnmUta karmeSyate'rhatA yeca tasya prinnaamH| dRSTo mUrtidRSTau ca yena tadadIraNopazamau // 4 // yadi rUpi kame na syAt na syAdAtmasahavatyebaddhatvAt / baddhe vA sati karmaNi nanu siddhA rUpitA tasya // 5 // " evaM mUrtatve sati na sarvapudgalA eva karmaNo yogyAH, kiM tarhi 1 vargaNAsamastapudgalA na bandhayogyAH / " krameNa, manovagaNAyogyapudgalarAzerupari bhUyastvAdayogyavargaNAmatItyAyalpa " tvAca kArmaNazarIrAyogyavargaNAmullaGghaya karmaNo yogyAna pugalAnAdata iti / AtmA kartA asthagitAsravadvAraH skandhAnatisUkSmAnatibAdarAMzcAyogyatvAt parihRtya anantAvaya napi yogyAnevAdatte / yathA''ha "na sa AdAtuM skandhAnatisUkSmAn bAdarAMca zaknoti / svAdena na badhyante jAtvaNavaH zarkarAzca tathA // 1 // aNavaH skandhAzcaikottaraparivRddhAH susuukssmprinnaamaaH| kecidanantAvathavA apygraahyaa.jinairuktaaH||2|| ebhyastu parAH skandhA ekottaravRddhivardhitAH suukssmaaH| sambhayogyapugalavarNanam paJcarasapazcavarNAstathA dvigandhAzcatuHsparzAH // 3 // agurulaghavaH sthitAzca kSeH katvena vatamAnAzca / / prAyogyAH kametayA grahItumuktAH pariNamayya // 4 // aNavo'setsyadbhayo'nantaguNAH siddhvdnnttmbhaagaaH| ekaskandhIbhUtAH skandhAnAM cApi mAnaM tat // 5 // audArikAdizeSadravyAdAne sa eva vidhiruktH| tatrAdyasya skandhAH sarve'lpiSThapradezAstu // 6 // tebhyo'saikhyeyaguNA vaikriyayogyAH pradezataH skandhAH / maudArikAdiskadhAnAM pradezAH AhArakasya tebhyo'pi tathA skandhA asakhyeyaguNAH // 7 // tebhyaH prabhRti tathaivAnantAbhyastAH pradezataH skndhaaH| kramazastaijasabhASAdravyamanaHkarmaNAM yogyAH // 8 // " etadevAnena bhASyeNa pratipAdayati-aSTavidhetyAdinA / aSTaprakAre punalagrahaNe audArika-vaikriyA''hAraka-taijasa-bhASA-prANApAna-mana: karmamedena pudgalAH paramANavo dvipradezAdagadha skandhA yAvadacittamahAskandhaH / eteSu ye yogyAH pudgalAsteSAM aSTaviSe grahaNe sati vizi 'na yat saMsa rati' iti Ga-pAThaH / 2 hato yazca' iti g-paatthH| 3 'tasmAdAtma0 iti npaatthH| For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 naSTi-karmazarIragrahaNayogyAnityarthaH / kamaiMvASTavidhaM zarIramuktam , ataH svArthe' karmaNa(?)miti prtyyH| karmaiva kArmaNaM, karmasaGghAta ityrthH| te punarAdIyamAnAH pudgalAH ko''tmanA kim? nAmnA karma gAMpratyayA bhavanti-kAraNatA pratipadyante, ka vA vyavasthitAH kutovA yogavizeSAdityAdhupakramyedamuktam / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyate / khalkhayamarthaH-savekameNAm anvarthasaMjJA nAma saMjJetyanathontaram / tadyathA-jJAnAvaraNamityAdi / jJAnamAviyate yena karmaNA tat jJAnAvaraNam, evaM sarvatra nAmAnvartha vAcyam / tasyAnvarthanAmno jJAnAvaraNAdeH pratyayAH-kAraNAnIti / nahi tAn pudgalAn vihAya jJAnAvaraNAdisaMjJAH siddhayantIti / tathA sarvAsu dikSu vyavasthitAH, kAyabAmanoyogAnAM ca tIvrAdipariNAmavizeSAdityAdi sarvamihaivAdhyAye pradezabandhanirUpaNe vyAkhyAsyate upariSTAditi // 2 // evaM bandhahetUna nirUpyAdhunA bandhasvarUpanirUpaNAyAha sUtram-sa bandhaH // 8-3 // TI--bandhanaM gandhaH-parasparAzleSaH pradezapudgalAnAM kSIrodakavat prakRtyAdibhedaH / badhyate vA yenAtmA-asvAtantryamApAdyate jJAnAvaraNAdinA sa bandhaH pudgalapariNAmaH / sa cAnantarasUtre AtmapradezeSu rAgAdyabhyaJjaneSu karmayogyapurlAnAmAzleSamAtratvenoktaH, tasya sa ityanena parAmarzaH kriyate / hetuzca nivartayan kArya hetuvyapadezaM pratilabhate / tasya ca mithyAdarzanAde. ridameva nirvayaM kArya, pauruSeyasAmarthyapratibandhakAri jIvapradezeSu jJAnAvaraNAdipudgalajAlAvasthAnam / sAmarthya ca puMso jJAnadarzanavIryasukhamattvaM tasya pratighAtakamAtmapradezapratiSThe pudgalajAlamiti / pratiSThA ca tasya viziSTaguNayogAd , yathA dIpa USmaguNayogAd vayo snehamAdAyAcIrUpeNa pariNamayati tathA rAgAdiguNayogAt kAyAdiyogavayo''tmadIpaH skandhAnAdAya kamatayA pariNamanamApAdayati / kAyAdikaraNayogAcAtmano vIryapariNatirbhavatIti yogazabdenocyate / tathA mRNmayaghaTasyAgnisaMyogAd raktatvAdipariNatirghaTasyaiva tathA''tmanaH kAyAdikaraNayogavIryapariNatirAtmana eva prAdurasti, na dravyAntarasyeti / yathA ca snehAbhyakte vapuSi jalAvAsasi vA parAgo lagati malIbhavati ca, tathA rAgAdisnehAbhyaJjanasyAsmanaH kArmaNazarIrapariNAmo'pUrvakarmagrahaNe yogyatAmAskandati, AtmadehayoraikyAdinA bhogayetaH karmabandhaH / yathA''ha "api cAyaM prAyogikabandhaH sa ca bhavati kartRsomAta / iSTazca sa prayogo'nAmogikavIryatastasya // 1 // " iti // "nanu vIryeNAnAbhogikena paripAcya rasamupAharati / pariNamayati dhAtutayA, sa ca manAbhogavIryeNa // 2 // 1 'karmaNi IpratyayaH' iti pratibhAti / hetutamirtya ' iti u-pAThaH / 3 'sAmabhyatayA' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 129 ghaTakAdibhAvino mRdvayanA AmeDitA yathA piNDe / sadvajjJAnAvaraNAdikarmadezA api jJayAH // 3 // AmeDitamavibhaktaM yadyapyaSTavidhamiSyate krm| evamapi jinadRSTaM nAnAtvaM prakRtitastasya // 4 // pudgalatAsAmye'pi dravyANAM nenu vipAkato bhedH| dRSTaH pittakaphAnilapariNAmavatAM svaguNabhedAt // 5 // yasya guNo yAdRk syAt nanu tAdRzameva bhavati tasya phalam / nahi jAmbavAni nimbaH phalati na jambuzca nimbAni // 6 // karmataravo'pi tadvannAnAsvasvaprayogapariSiktAH / nAnAsvasvaguNasamAn phalanti tAMstAn guNavizeSAn // 7 // " enameva cArtha bhASyakAro'pi spaSTayati bhASyeNabhA0-sa eSa karmazarIrapudgalagrahaNakRto pandho bhavati // 3 // TI0-sa eSa ityaadinaa| sa aiSa lolIbhUta AtmapradezakarmapudgalapiNDaH sa ityanena parAmRzyate / eSa iti nAnyaH / tasyaivAnusandhAnamAcaSTe / AtmapradezAnAM pudgalAnAM cAnyonyAnugatilakSaNa eva pandho bhavati / karmazarIramiti kArmaNazarIramAtmaikyAda yogakaSAyapariNatipuktamapi ca karmayogyapudgalagrahaNe-AtmasAtkaraNe ekatvapariNAmApAdane samartham / evaM va karmazarIreNa pudgalAnAM yad grahaNaM gRhItistatkRto bandha iti bhAvanIyaM bhavati // 3 // mA0-sa punazcaturvidhaH bI0-sa punazcaturvidha ityanenottarasUtrasambandhaM kathayati lakSaNavidhAnAbhyAm / jIvAdipadArthasaptakavyAkhyA prastutA, tatra lakSaNataH pratipAdito bandhaH / samprati lakSitaspa vidhAna pAcyam / ataH sa eSa uktalakSaNako bandha ekarUpo'pi kAryabhedAt prakRtyAdivibhAgamAsAdapati, avasthAbhedAd vA, yathA pRthagjanaH krauryanIcaistvalomAdibhedAnAnAtvaM pratipadyate tadvada panyo'pIti / punaHzabdo bandhaM vizinASTi-dravyabhAvabhede sati bhAvapandha iti / catasro vidhA yasya sa caturvidhaH-catuHprakAraH / tatprakAranirUpaNAyedamAhabandhasya vidhAna- sUtram-prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH // 8-4 // TI0-prakRtyAdayaH kRtadvandvAH bhavanavibhaktyA nirdiSTAH, tatra prakRtimAla kAraNaM pratyAdInAM mRdiva ghaTAdibhedAMnAmekarUpapudgalagrahaNam , ataH prakriyante'sya sakAzAsAdhanatA diti akartarItyanuvRtterapAdAnasAdhanA prakRtiH / svabhAvavacano pA tu' iti g-paatthH| 3 'ekalolI' iti b-paatthH| 3 'vibhatamAdinirdidhAti ga-pA 'medA bhAgaika ' iti ga-pAThaH / catuSTayam For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 prakRtizabdaH / duSTaprakRtirduSTasvabhAva iti prasiddheH / jJAnAvaraNaM jJAnAcchAdanasvabhAvaM davaH, evaM darzanAvaraNAdAvapi yojyam / svabhAvavacanatve ca bhAvasAcanaH prakRtizabdaH / sthityanubhAvazabdAvapi bhAvasAdhano / iyattayA'vadhAraNAt pradezazabda: karmasAdhanA / kramaniyamastu zeSavikalpaprakRterAdau prakRtibandhaH / upAttasyAvasthAnakAlaparicchedAt tataH sthitibandhaH / satyAM sthitau phldaankssmtvaadnubhaavbndhH| tataH karmapudgalaparimANalakSaNaH pradezabandhaH / sa bandha ityatra bandhasya prastutatvAttacchabdena praamrshH| vidhividhAna-meda: tasya vidhamastadvidhayo-bandhabhedA iti, etad bhASyakatA''viSkRtameva pratyekaM sambanatA pandhazabdam // ___ bhA0-prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAvabandhaH, pradezabandha iti // 4 // TI-tatra yathoktapratyayasadbhAve sati pudgalAdAnaM prakRtivandhaH karmAtmanorakyalakSaNaH, satayAtmano'dhyavasAyavizeSAdanAbhogapUrvakAdAhArapariNAmavat karmapariNatiH sthityAdi. lkssnnaa| tathAcoktameva karmapudgalarAzeH ko parigRhItasyAtmapradezeSvavasthAna yatiH / adhyavasAyanirvartitaH kAlavibhAgaH, kAlAntarAvasthAne sati vipaakvttaa'nubhaavbndhH| samAsAdivaparipAkAvasthasya badarAderivogabhogyatvAt sarvadezotyekadvitricatu:sthAnazubhAzubhatIvramandAdibhedena vakSyamANaH / tatastasya kartuH svapradezeSu karmapudgaladravyaparimANanirUpaNaM, pradezabandhaH, atra ca pAramarSavacanavidaH kaNikAguDaghRtakaMdukamANDAdidravyavikAra modakamAharanti prakRtyAdibandhanirUpaNAya / tathAhi-citraH pudgalapariNAmaH katradhyavasAyAnugRhIta iti bhAvyate / modako hi vAtapittaharo buddhivardhanaH saMmohakArI mAraka ityanekenAkAreNa pariNamate, jIvasaMyogAt , tathA karmavargaNAyogyapudgalarAzirapyAtmasambandhAt kavita jJAnamASaNoti, aparo hi darzanaM sthagayati, anyaH sukhaduHkhAnubhavaheturityAdi yojyam / bhUyastasyaivAvipakSagandharasAderavinAzitvenAvasthAna sthitiH / Aha ca "iti karmaNaH prakRtayo mRlAzca tathottarAzca nirdissttaaH| tAsAM yaH sthitikAlanibandhaH sthitibandha uktaH sH||1||" tasyaiva ca snigdhamadhurAdhekadviguNAdibhAvo'nubhAvaH / yathA''ha-- " tAsAmeva vipAkanibandho yo naamnirvcnbhinnH| sa raso'nubhAvasaMjJastImro mando'tha madhyo vA // 1 // " punastasyaiva kaNikAdidravyaparimANAnveSaNaM pradezaH, karmaNo'pi pudgalaparimANanirUpaNaM pradezabandha iti / yathoktam 'kalApapari-' iti g-paatthH| 2 'pAtyAdhAtma' iti g-paatthH| 3 'kaTubhADa' iti -paa| 'mohakaro' iti g-paatthH| - - For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam " teSAM pUrvoktAnAM skandhAnAM sarvato'pi jIvena / sarvairdezairyoga vizeSAd grahaNaM pradezAkhyam // 1 // pratyekamAtmadezAH karmAvayavairanantakairbaddhAH / karmANi to muJcata sAtatyayogena || 2 || " itikaraNa maulabandhabhedevattApratipAdanArthaH / jJAnAvaraNAdikarmaNAmaSTAnAmapi prakamAdimeda eva maula iti // 4 // sUtra 5] uttarasUtrasambandhArthastatrazabdaH / tatra teSu caturSu prakRtyAdi lakSaNeSu bandhabhedeSu prathamo meda ucyate / sa ca bandho dvedhA - mUlaprakRtibandhaH uttaraprakRtibandhatha / mUlaprakRtibandhapratipazcaryamidaM becanam - sUkhaprakRtayo'STI sUtram -- Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH // 8-5 // 131 TI0 - Adau bhava Ayo'nantarAThItasUtra vinyAsasaMzrayaNAt ' (1) jJAnadarzanayoH AvaraNazabdaH pratyekamabhisambadhyate jJAnAvaraNaM darzanAvaraNamiti / jJAnameva bodhalakSaNo vizeviSayaH paryAya AtmanaH, tathA darzanaparyAyaH sAmAnyopalambhalakSaNastayorAvaraNaM- AcchAdanamAvRtiH AvaraNaM Atriyate vA'neneti bhAvakaraNayorvyutpattiH, sukhaduHkhajJAnAvaraNAdInAM rUpeNAnubhavitavyatvAd vedanIyamiti karmasAdhanam / mohayati mohana vA vyutpasyarthaH mutyaneneti vA mohanIyam / etyanena gatyantarANItyAyuH, Ayureva Varsi svArthe kan / nAmayatIti nAma prahvayatyAtmAnaM gatyAdyabhimukhamiti, namyate vA prIkriyate'neneti nAma / kartari karaNe vA vyutpAdyate / gotraM uccanIca bhedalakSaNaM tad gacchati - prApnotyAtmeti gotram / antardhIyate'nenAtmano vIryalAbhAdIti antarAyaH / anta rdhAnaM vA''tmano vIryAdipariNAmasyetyantarAyaH / " kRtyalyuTo bahulaM " ( pA0 a0 3, pA0 3, sU0 113 ) iti lakSaNasadbhAvAt sarvatra sAdhimA pratipattavyaH / tulyArthatvAt sankIryante saMjJA iti cena prasiddhataratvAt gosarpAdisaMjJAvat / evamete jJAnAvaraNAdayaH kRtadvandvAH prathamayA nirdiSTAH / kramastveSAmarthApekSaH / tathAca jJAnadarzanAvarakAnAvaraNAdInAM NodayajanitA sarvasatvAnAM bhavayathA / tAM ca vedayamAno'pi mohAmibhUkrame hetuH tatvAna virajyate / aviraktazva devamAnuSatiryaGnarakApuSi vartate / na vAnAmakaM janma | janmavantazcAnusyUtAH sadaiva gotreNa / tatra saMsAriNAM sukhalezAnubhavaH sAntarAgaH sarva ityantarAyanirdezaH // 1' badati' iti janpAThaH / 2 atra kAcit truTiriti praznaH / 3 ' vyavasthA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 bhA0- Aya iti sUtrakramaprAmANyAt prakRtibandhamAha / so'STaSiSaH, tathA - jJAnAvaraNaM, darzanAvaraNaM, vedanIyaM mohanIyaM, AyuSkaM nAma, gotram, antarAyamiti // 5 // kizvAnyat 132 TI0- - Aya iti sUtrakramaprAmANyAdityAdi bhASyam / AdyaH - prathamo mUlaprakRtibandhaH / iti dhNaH zabdapadArtha: / sUcanAt sUtraM anekabhedaM karma yataH sUcayati / kramaH - sannivezastasya prAmA'yamanyapramAgatyAdivat samAsaH tasmAt sUtrakrapaprAmANyAditi hetvarthA paJcamI / prakRtibandhamiti sAmAnyAbhidhAne'pi mUlaprakRtivandhametra kAkA pratipAdayati sUtrakAraH / yataH paJcanavetyAdinottaraprakRtibandhaM vakSyati ( a0 8, sU0 6 ) / sa mUlaprakR tibandho'STavidhaH - aSTaprakAraH / tadyathA - jJAnAvaraNamityAdi gatArtha bhASyam / itikaraNaH zubhAzubhasya karmaNa iyattApratipattaye prAyojIti // 5 // kiJcAnyadityAdinA sUtrasya sambandhamAcaSTe / na kevalaM prakRtindho mUla vizeSaNaH, uttaropapada vizeSaNacetyetadanantaraM pratipAdayannAha - mUlaprakRtInAmayA- sUtram -- paJcanavadyaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzaddhipaJcabhedA yathAkramam // 8-6 // tarabhedasakhyA TI0 - paJcAdInAM kRtadvandvAnAM bhavanavibhaktayA nirdezaH / ete bhedAH paJcAdibhedA yathAkramamityanantarasUtrakramaM pratyavamRzati, anantarasUtra kramaprAmANyAt jJAnAvaraNAdya misambandhaH / tAMzca pazcAdikAn bhedAn svabhAvataH prati mUlaprakRrti vakSyati / tA eva mUlaprakRtIrabhisambandhayannAha - bhA0 - sa eSa prakRtibandho'STavidho'pi punarekazaH paJcabhedaH navabhedaH vibhedaH aSTAviMzati bhedaH caturbhedaH dvicatvAriMzadbhedaH vibhedaH paJcabheda iti yathAkramaM pratyetavyam / ita uttaraM yad vakSyAmaH // 6 // tathathA TI00 - sa eSa prakRtibandho'STavidho'pItyAdi / AtmapudgaladravyasyAnvayitvAt sa ityanena sAmAnyamAtraparAmarzaH / eSa ityanvayinaH pariNAma vizeSapratipattiH / prakRtibandha iti mUlaprakRtibandho'STaprakAro'pi bhUya ekaiko jJAnAvaraNAdipazcAdibhedo mantavya iti krameNa bhASyakRd darzayati - paJcabheda ityAdinA bhASyeNa / samudAyArthastvasya bhASyasya prAgAsravoddeze mUlaprakRti pradarzita eva, kevalaM iha tUttarabhedAnAM saGkhyApradarzana miti / tatra paJcabhedo jJAnAvaraNaprakRtibandhaH krameNa yAvat paJca bhedo'ntarAyaprakRtibandha ityevametad yathAkramaM pratyetavyam / itaH prabhRtyuttarakAuM yadabhidhAsyAma iti // 6 // 1' bandhe' iti ga-pAThaH / 2 ' tadanena ' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only 3 ' pradarzanameva ' iti pAThaH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7] svopazabhASya-TIkAlaGkRtam tayathetyanena sUtraM sambadhnAti / pazcAdibhedA jhAnAvaraNAdayo'bhihitAH, tad yathA te vyavasthitAH yena krameNa svarUpeNa paJcAdibhedAstathA aSTApi mUlaprakRtiSuttaraprakRtayaH pratipadaM pradarzyanta ityaah| sUtram-maityAdInAm // 8-7 // TI.-matyAdInAmityAdi / matirAdiryeSAM zrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnAnAmiti taguNasaMvijJAno bahuvrIhiH tAni matyAdIni teSAM matyAdInAmAvaraNam / kriyayA''stumiSTatamatvAt karmaNi SaSThI / matyAdInAmAvaraNaM matyAdInyAbriyante'neneti / apare tu pratiparda pazcApi paThanti-matizratAvadhimanaHpayoyakevalAnAmiti / evaM cApArthakaH pATho lakSyate / yato' nantarasUtre paJcAdibhedA jJAnAvaraNAdaya ityavatameva / nijhotAzca svarUsUtrapAThavicAraH pataH prathamAdhyAye vyAkhyAtatvAt / ata Adizabda eva ca yuktH| bhASyakAro'pyevameva sUtrArthamAvedayatebhA0-masyAdInAM jJAnAnAmAvaraNaM paJcaviSam-matijJAnAvaraNaM, zrutajJAnAvaraNaM, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNaM, kevalajJAnAvaraNam / matyAdInAM jAnAnAmAvaraNAni pazca bhavanti // 7 // TI.-jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavati / matyAdInAM jJAnAnArmAvaraNAni paJca vikalpAzcaikaza ityetAvadeva bhASyamasya sUtrasya / tatra jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavatItyanenAnantarasUtroktasaMkhyAvadhAraNaM mantavyam / sUtrArthamAcaSTe-matyAdInAM jJAnAnAmAvarapAni paJceti, matyAdaya eva jJAnAnIti samAnAdhikaraNamAviSkaroti / teSAM matyAdInAM jJAnAnAM pazcAnA pazcaivAvaraNAni bhavanti / bAhulyamaGgIkRtya samAnAdhikaraNapratipattiH / manaHparyAyajJAne tu saptamyantena samAsaH pUrvapadena, manaHparyAyeSu jJAnaM manaHpayoyajJAnam / athavA karaNarUpAH paryAyAH kAryatvenopacaritA iti samAnAdhikaraNa eva / tAni tu prathitAnyeva / tad yathA-matijJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNaM avadhijJAnAvaraNaM manaHparyAyajJAnAvaraNa kevalajJAnAvaraNamiti / tatrAtmano jJasvabhAvasya prakAzarUpasya jJAnAvaraNakSayopazamakSayasamudbhavAH prakAzavizeSA bhatijJAnAdivyapadezyAH paryAyA bhuviklpaaH| tatra ca jJAnAvaraNasya svasthAne yAvanto vikalpAH sambhavanti sarve te jJAnAvaraNagrahaNenaiva grAhyA iti bhASyArthaH / vikalpA-bhedAH / AdizabdopAdAnAt matyajJAnAditritayaM samuccIyate, bodhasAmAnyAt matizrutAvadhyavizeSAcca / 1'matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAnAm ' iti gh-tto-paatthH| 2 'kAro'yameva' iti i-pAThaH / 3 gh-pustke| bhASya ta yathA-'jJAnAvaraNaM pazcavidhaM bhavati / matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNAni pazca / vikalpAMpaikaza iti ||'ird TIkAkArANAM saMmatam / 4 'mAvaNoti ' iti -pAThaH / 5 'dhAraNam / matyAdInA' iti sa-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 [ abhyAyaH 8 tad yathA - indriyAnindriyanimittatvAdavagrahAdayo matijJAnasya, aGgAnaGgavikalpAH zrutajJAnasya, bhavakSayopazamajapratipAtyA divikalpAzcAvadhijJAnasya, Rjuvipulamativikalpau manaHparyApajJAnasya, sayogAyogAsthAdivikalpAH kevalajJAnasyeti / tatrendriyanimittaM zrotrAdipaJcakasamudbhavaM kSayopazamajaM jJAnaM yogyadezAvasthitasva viSayagrAhi / anindriyaM tu manovRttiH oSajJAnaM ca, tadetanmatijJAnaM caturaSTAviMzatidvAtriMzat SaT triMzaduttaratrizatabhedamAvriyate yena tanmatijJAnAvaraNa dezaghAtilocanapaTalavaccandraprakAzA'yAdivad vA / tathA zrotrendriyopalabdhiH zrutaM zeSendriyamanovijJAnaM ca zrutagranthAnusAri svArthAbhidhAnapratyalaM zrutajJAnaM, tadanekamedamAcakSate pravacanAbhijJAH / yathA''ha (bRhatkalpe 1 ) - "" jAvaMti akkharAI, akkhara saMjoga jettiyA loe / evaiyA pagaDIo, suyanANe hoMti nAyavvA 1. // " tasyAvRtiH zrutajJAnAvaraNam / etadapi dezaghAtIti / antargatabahutara pudgaladravyAvadhAnAdavadhiH pudgaladravyamaryAdayaiva vA''tmanaH kSayoparAmajaH prakAzAvirbhAvo'vadhiH- indriyanirapekSaH sAkSAt jJeyagrAhI lokAkAza pradezamA naprakRtibhedaH, tadAvaraNamavadhijJAnAvaraNam / idamapi dezaSAsyeva / tathA''tmano manodravyaparyAyAn nimittIkRtya yaH pratibhAso manuSyakSetrAbhyantaravRcipalyopamAsaGkhyeya bhAgAvacchinnapazcAtpuraH kRtapudgalasAmAnya vizeSagrAhI manaHparyAyajJAnasaMjJasvasyAvaraNa dezaghAti manaHparyAyajJAnAvaraNam / samastAvaraNakSayAvirbhUtamAtmaprakAzatazvamazeSadravyaparyAyagrAhi kevalajJAnaM tadAcchAdanakRt kevalajJAnAvaraNam / etacca sarvaghAtIti // 7 // samprati darzanAvaraNottara prakRtipratipipAdayiSayA sUtramAhadarzanAvaraNasya navo- sUtram -- cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnarddhivedanIyAni ca // 8-8 // taraprakRtayaH tatvArthAdhigamasUtram TI0 - cakSurAdayaH kRtadvandvAH SaSThayA nirdiSTAH prastutAvaraNasambandhAd vedamIyasambandhanirAkaraNapratipattetha, darzanAvaraNamUlaprakRtisAmarthyAt cakSurAdayo darzanazabdena sahAgisambadhyAt, nidrAdayaH paJca styAnaddharyantAH kRtadvandvAH vedanIyazabdottara nirdiSTAH samAnAdhikaraNaMpratipatyartham / pazyatyanenAtmeti cakSuH / sarvamevendriyamAtmanaH sAmAnyavizeSabodhasvabhAvasya karaNadvAraM, dvArakaM ca sAmAnyamAtropalambhanamAtma pariNatirUpaM cakSurdarzanaM tallabdhighAti cakSurdarzanAvaraNaM, zeSendriyamano viSayamaviziSTama cakSurdarzanaM tallabdhidhAtyacakSurdarzanAvaraNam / avadhAvapi prathamasampAte sAmAnyamAtropalambhanamavadhidarzanam / kevaladarzanamapi sAmAnyopayogalakSaNam / etaduttarAvaraNamavadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM ca / svApo nidrA sukhaprAMtabodhalakSaNA / veda 1. chAyA----- 1 yAvanti akSarANi akSarasaMyogA yAvanto loke / etAvatyaH prakRtayaH zrutajJAne bhavanti jJAtavyAH // 2' tadAtmano' iti Ga-pAThaH / 3 'chitrapacAgA ( ? ) npuraH kRta' iti ca pAThaH / 40sthAnagRddhinaMda' iti ghanpAThaH / For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAmarza sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nIyam-anubhavanIyaM nidrA cAsau vedanIyaM ceti sarvatra samAnAdhikaraNaH / ghedanIya va darzanAvaraNottaraprakRtiprastAve vedanIyaM prastAvApAstamupanyastamityasamIcI * namivAbhAti / yato vedanIyaM tRtIyamUlaprakRtiriti / atrocyate-darzanAvaragabhedA darzanAvaraNajAtIyA eva, nidrAdayo yataH samadhigatAyA eva darzanalabdheH upayogedhAte pravartante, cakSurdarzanAvaraNAdicatuSTayaM tUgamoccheditvAnmUlaghAtaM nihanti darzanalabdhimityato darzanAvaraNabhedAH / vedanIyazabdastu sAmAnyena sakalakamonubhavavacano'pi pravacane prasiddhatarasvAt tRtIyamUlaprakRtau vyavahiyate / anubhavanIyatvaM tu sarvakarmaNAM paramArthataH samastItyato na dossH| duHkhapratibodhalakSaNA nidrAnidrA / uurdhvshynlkssnnaaprclaa| caGkramaNamAcarataH zayanaM prathalApracalA / styAyatIti styaanm| stimitacittonAtIva vikasvaracetana AtmA / bAhula _ kAt kartari lyuT / styAnasya svApavizeSe sati gRddhiH-AkAGkSAbhilASo pAThAntara __mAMsamodakadantAyudAharaNaprasiddhA styAnagRddhiH / styAnarddhiriti vA pAThaH / tadudayAddhi mahAbalo'rdhacakravartitulyabalaH prakarSaprAptau bhavati / anyathA jaghanyamadhyamAvasthAmAjo'pi saMhananApekSayA sambhavatyeveti / styAnasya RddhiH styAnaviriti / cazabdaH samuccayavRttiH / darzanAvaraNabhedAH cakSurdarzanAvaraNAdayo nidrAvedanIyAdayati vAkyArthaH / uktArthAnugAmi ca bhASyam __bhA0-cakSurdarzanAvaraNaM, acakSurdarzanAvaraNaM, avadhidarzanAvaraNa, kevalaparzanAvaraNa, nidrAvedanIyaM, nidrAnidrAvedanIyaM, pracalAvedanIya, pracalApracalAvedanIya, ssyAnaddhivedanIyamiti darzanAvaraNaM navabhedaM bhavati // 8 // ___TI-cakSurdarzanAvaraNamityAdi sarva gatArtham / darzanAvaraNaM navabhedaM bhavatIsvante nigamitaM navabhedameveti // 8 // samprati yattadAgame prasiddhaM vedanIyatvena tRtIyaM mUlaprakRtirUpaM taduttaraprakRtivivakSayA sUtrakAra Aha me sUtram-sadasavedye // 8-9 // uttaraprakRtI TarI0-uttaraprakRtibhedamAtrasya vivakSitatvAt prathamaiva, savedyamasadecaM ceti vedanIyamUlaprakRteruttaraprakRtidvayaM bhavati / tatrAbhimatamiSTamAtmanaH karturupabhokturmanujadevAdibanmasu zarIramanodvAreNa sukhapariNatirUpamAgantukAnekamanojadravyakSetrakAla vabhavasambandhasamAsAditaparipAkAvasthamatibahumedaM yadudayAdbhavati tadAcakSate / savedanIyamabhihitaM, viparIsamasajhedanIyam / evaMvidhArthInuvAdi ca bhASyam / 'yogataH' iti-paatthH| 2'tyAnastimita' itic-paatthH| 3'styAnagRddhi'iti gh-paatthaa| 4 'bhAvasambandha' iti ga-pAThaH / bedanIyasya For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtayaH 136 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 bhA-savedyamasaddhedyaM ca vedanIyaM vibhedaM bhavati // 9 // rI0-sadyamityAdi / sacchabdaH prAzastye / prazaMsA cAtmano'bhimataviSayatvam / asacchandastadvaiparItye / cazabda uttaraprakRtisamucitau / vedanIyaM-vedyaM vibhedaM -dviprakAra bhavati // 9 // samprati caturthamUlaprakRtermohanIyanAmnaH uttaraprakRtiprapazcAkhyAnAyAha suutrm-drshncaaritrmohniiykssaaynokssaayvedniiyaakhyaatridvissoddshnvbhedaaH| samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyau ana yA ntAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAdhAviMzatiruttara- zcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayaju - gupsAH striipuNnpuNskvedaaH|| 8-10 // TI-mohanIyamUlaprakRteraSTAviMzatiruttaraprakRtayaH saGgrahabhedarUpAH sUtreNaiva nirdiSTAH / mohanIyazabdaH pratyekamabhisambadhyate / darzanamohanIyaM cAritramohanIyamiti saGgraheNa nirdezaH / punazcAritramohanIyamuttarabhedApekSayA saGgraheNaiva nirdiSTam / tadbhedAkhyAnaM tu kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyamiti / darzanamohanIya ityAdikA AkhyA yAsAmuttaraprakRtInAM vAstathA nirdissttaaH| tAsAM bhedapratipAdanArthamAha-tridviSoDazanavabhedA iti / nirdezakamegaiva jyAdayo bhedA yAsA tAstathoktAH, darzanamohanIyottaraprakRtistribhedA, cAritramohanIyosaraprakRtiddhibhedA, to cAmU vikalpo, kaSAyavedanIyaM SoDazabhedaM, nokaSAyavedanIyaM navabhedamiti / evamiti evametA uttaraprakRtayo'STAviMzatiH sUcitAH mohniiyprkRteH| ____ adhunA tu vyAdibhedAn sUtreNaiva pratipAdayati--samyaktvamithyAtvatadubhayAmIti / samyaktvaM mithyAtvaM tadubhayamiti dvandvanirdezaH / tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyaktvaM, tadviparItaM mithyAtvaM, tadubhayamiti samyagmithyAtacazraddhAnalakSaNam / evametat trivirSa darzanamohanIyaM sUcitam / kaSAyanokaSAyAbityanena cAritramohanIyabhedadvayAkhyAnam / anantAnubandhiprabhRti kaSAyAsta eva mohanIyam / akaSAyA hAsyAbhakaSAyasyArthaH dayaH, kevalAH kaSAyasamparkazUnyAH svakAryAsamarthA ityakSAyAH / sadaiva hi kaSAyasaMpRktAzcAritramohanIyavyapadezyAH, alpakaSAyakAyatvAdakaSAyA iti| taba kaSAyamohanIyabhedapradarzanArthamAha sUtrazakalam-anantAnubandhikoSamAnamAyAlomA iti / anantaH saMsArastamanubandhanti tacchIlAzcetyanantAnubandhinaH krodhAdayaH / avidyamAna pratyAkhyAnaM yeSAmudayAt te pratyAkhyAnAH krodhAdayaH / apare punarAvaraNazandamatrApi sambaghnanti-apratyAkhyAnAvaraNA iti / apratyAkhyAnaM dezaviratiH, tadapyAvRNvanti 1'prAzaMsye' iti =-pAThaH / 2 'rUpAstatraiva ' iti -pAThaH / 3 ' samparkAH' iti / For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra ) svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 137 kimuta sarvapratyAkhyAnamiti / mUlaguNapratyAkhyAnavidhAtavartinaH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhaadyH| svalpanimittaprAptAvapi yugapat saMcalanAH saMjvalanAH krodhAdayaH / eSAM cAnantA nubandhyAdInAmekaikasya krodha-mAna-mAyA-lobhAkhyA vikalpA bhavanti, anantAnubandhinaH krodhAdayaH, evamapratyAkhyAnAH pratyAkhyAnAvaraNAH saMcalanAzceti / emete SoDazabhedAH kaSAyavedanIyAH sUcitAH / hAsyetyAdinA sUtrAvayavena nokaSAyavedanIyamAcaSTe navabhedam / tadaSTAviMzatividhamAveditaM mohanIyaM karma sUtreNeti / adhunA bhASyamanusriyate bhA0-tri dvi-SoDaza-navabhedA yathAkramam / mohanIyabandho dvividhaHdarzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca / tatra darzanamohanIyAkhyastribhedaH / tadyathA--mithyAtvavedanIyaM, samyaktvavedanIyaM, samyagmithyAtvavedanIyamiti // TI-tri-dvi-SoDaza-navabhedA yathAkramamityAdi / uktArtha caitabhASyam / darzanacAritra-kaSAya-nokaSAyamohanIyaprakRtayaH krameNa tri-dvi-poddsh-nvbhedaaH| anenASTAviMzativi dhatA pratipAditA mohanIyasya / mohanIyabandha ityaadi| yathokta kArakaprasiddho mohazabdo dvipra. kAro darzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca / tatvArthazraddhAnaM darzanaM tanmohanA darzanamohanIyam / prANAtipAtAdiviratizcAritraM tanmohanAcAritramohanIyam / tatra darzanamohanIyAkhyastribheda ityAdi / tatra-tayordarzanacAritramohanIyayordarzanamohanIyAkhyastribhedaH praka ma tibndhstaavducyte| tadyathetyAdinA tameva darzayati-mithyAtvavedanIyadarzanamohanIyasya vaividhye'pi bandhaikatA yasya mityAdi / tatra darzanamohanIyatraividhye satyapi bandho bhavatyekavidha eva : tattvArthAzraddhAnalakSaNamithyAtvavedanIyasya, na samyagmohanIyasya, nApi samyammithyAtvamohanIyasyeti / yato mithyAtvapudgalA evaikarUpA baddhAH santaH ko''tmano'dhyavasAyavizeSAt sarvathA zodhitA mithyAbhAvapariNAmaM tyAjitAH samyagamithyAtvapariNati vA prApitAH samyaktva(samyagmithyAtva)vyapadezabhAjo gavantIti // na tvevaMvidhA eva badhyante, daravizuddhAstu samyagmithyAtvanyapadezabhAja iti / yathA''ha " mithyAtvasya hyudaye, jIvo viparItadarzano bhavati / na ca tasmai saddharmaH, svadate pittodaye dhRtavat // 1 // " yathoktakrameNa ca mithyAtvazuddhau granthibhedasamanantaraM samyaktvAvAptiH / tatazca "samyaktvaguNena tato vizodhayati karma tacca mithyAtvam / yadvacchakRtprabhRtibhiH zodhyante kodravA madanAH // 1 // 1'kiM punaH sarva' iti Ga-pAThaH / 2 'evametat SoDazabhedaM kaSAyavedanAya sacita' iti ca-pAThaH / 3 'svAdu ca' iti upAThaH, 'svadave' iti c-paattH| 4 'chagaNapramukhaiH ' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 yat sarvathA tatra vizuddhaM tad bhavati karma smyktvm| mizraM tu daravizuddhaM bhavatyazuddhaM mithyAtvam // 2 // " madanakodravAstu vyavasthA avizuddha-vizuddha-daravizuddhA iti dRssttaantiikRtaaH| mithyAtvasamyattavasamyagmithyAtveSu mithyAtvodayAca tattvAzraddhA bhavati, viparItadRSTitvAt / yathA''ha " nanu kodravAn madanakAna bhuktvA nAtmavazatAM naro yAti / zuddhAdI na ca muhyati mizraguNazcApi mizroda vA // 1 // " sa hi mithyAtvavAn guNaguNinoraikyAt tadudayAnuguNapariNAmavartitvAt pItamayaha tpUrabhakSaNapittodayAd vyAkulIkRtakaraNapuruSavad yathA'vasthitArtharucipratighAtakAriNA mithyAtvenAnyathaiva pratipadyate / yathA''ha " 'micchattatimirapacchAiyadihI rAgadosasaMjuttA / dhamma jiNapanattaM bhavvAvi narA na royaMti // 1 // "micchAdihI jIvo uvaiThaM pavayaNaM na saddahai / saddahai asabbhAvaM uvaihaM vA aNuvaiDeM // 2 // " " paryemakkharaM ca ikaMpi jo na roei suttanidiI / sesaM royaMtovi hu micchAdihI muNeyavyo // 1 // " -saGgrahaNyAM (gA0 167) mutraM tu prativiziSTapuruSapraNItameva zraddhAgocara iti / yathoktam - " arhatproktaM gaNadharadRbdhaM pratyekabuddhabdhaM vA / sthaviragrathitaM ca tathA pramANabhUtaM tridhA sUtram // 1 // zratakevalI ca tasmAdadhigatadazapUrvakazca tau sthavirau / AtAjJAkAritvAcca sUtramitarat sthaviradabdham // 2 // " ahavA-" taM micchattaM jamasaddahaNaM taccANa jANa bhAvANaM / saMsaiyamAbhaggahiyaM aNabhiggahigaM ca tivihaM ca // 1 // " -navapadazatake (1) sarvathA'pi tatra vizuddhaM tad' iti g-c-paatthH| 2 mizro'pi' iti ga-pAThaH, 'mizrAdi' iti tu c-paatthH| 3 chAyA mithyAtvatimirapracchAditadRSTayo raagdvesssNyuktaaH| dharma jinaprajJaptaM bhavyA api narA na rocante // mithyAdRSTirjIva upadiSTaM pravacanaM na zraddadhAti / zraddadhAtyasadbhAvamupadiSTaM vA'nupadiSTam // 4 'micchaddihI niyamA' iti pAThAntaraM karmaprakRtI 167 tame ptraangke| 5chAyArtha dRzyatA 97 tamaM pRSTham / 6-7 'dRSTaM' iti c-paatthH| chAyAathavA-tanmithyAtvaM yad azraddhAnaM tabhyAnAM jAnIhi bhAvAnAma / sAMzayikamAbhigrahikamanAbhigrahikaM ca trividhaM ca // For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 10 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 139 samyaktva samprati samyaktvavedanIyaM zuddhapudgalapratyayastattvArthazraddhAnapariNAma AtmanaH / sa caupazamikAdibhedena paJcadhA prAg vyAkhyAtaH aupazamika sAsvAdana - vedaka- kSAyopazamika kSAyikAkhyaH / tatropazAnte darzanamohasapta ke bhavatyopazamikaM sadaiva samyaktva - prakAra prapaJcaH mantarmuhUrta kAlAvacchinnaM, upazamasamyagdarzanakAle saMyojanA udayabhAvaM SaNNAmAvalikAnAmante kasyacid yAnti / upazamasamyattatvaM hi nityamevopahanyate'nantAnubandhibhiH / yathAsss kSAyopazamikasamyaktva pudgala caramagrAsAnubhavakAle vedakasamyaktvaM, uditamidhyAtvapudralakSaye anuditamidhyAtvopazame ca kSAyopazamikamuktaM, kSAyikaM tu niravazeSa darzana mohakSaye bhavati samyaktvam / na ca vizuddhabuddhalakSaye tattvArthazraddhAnalakSaNasya pariNAmasyAbhAvaH / yathA''ha - "saMyojenodayazcet syAdAsyadyetanA (1) samyaktvam / tasya tu vizuddhayatastadabhAvAt samyaktvamanavadyam // 1 // " samyagmithyAtva vedanIyamadhunocyate / prathamataH samyaktvamutpAdayan karaNatrayaM vidhAyopazamasamyattavaM pratipadyate / tato mithyAtvadalikaM tripuJjItvena pariNamayati zuddha mizrAzuddhatvena / yathA''ha 46 " prakSINe tarhi samyaktve, samyagdRSTiH kathaM matA ? | kSayo dravyasya tatreSTaH, pariNAmasya na kSayaH // 1 // " samyaktvaguNena tato vizodhayati karma taca midhyAtvam / yadvacchakRtprabhRtibhiH zodhyante kodravA madanAH // 1 // " samyagmithyAtvaM ca tadvedanIyaM ceti, evaM pUrvayorapi draSTavyam / itizabdo darzanamohanIyeyattApratipattaye / darzanamohanIyaprakRtibandhamAkhyAya samprati cAritramohaprakRtibandhAcikhyAsayA jagAda - 0 - cAritramohanIyAkhyo dvividhaH / kaSAyavedanIyaM nokaSAya vedanIyaM bhA0 ceti / dI0 - cAritra mohanIyAkhyo dvividha ityAdi / dvivikalpazcAritra moha prakRtibandhaH / kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyaM ceti // etAvadbhedaM mUlatazcAritramohanIyam / yathAkramaM tatsvarUpAkhyAnAyAha 1' janodayA zrutasyAvasyodyatanA0 ' iti cha- pAThaH / 2 'muccArayan' iti ga-pAThaH / kaSAya vedanIyaceti' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only 3-4 ' danIyo Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH mA0-tatra kaSAyavedanIyAkhyaH SoDazabhedaH / tadyathA-anantAnubandhI krodho mAno mAyA lobhaH, evamapratyAkhyAnakaSAyaH pratyAkhyAnakaSAyaH saMjvalanakaSAya ityekazaH krodhamAnamAyAlobhAH ssoddshbhedaaH|| TI0-tatretyAdi / tayozcAritramohabhedayoH kaSAyavedanIyAkhyastAvadayaM ssoddshbhedH| tadyathetyanena bhedAnAvedayate-anantAnubandhI krodha ityAdi / anantaH saMsAro nArakaM-tiyeG-manuja-devajanmajarAmaraNaparamparAlakSaNaH tadanubandhAdanantAnubandhinaH saMyojanAca krodh-maan-maayaa-lobhaaH| tatra krodhopriitilkssnnH| mAno grvH| mAyA zAkhyam / lobho gAya tRSNetyanAntaram / Aha ca "saMyojayanti yannagmanantasaGkhyairbhavaiH kaSAyAste / saMyojanatAnantA'nubandhitA vA'pyatasteSAm // 1 // anantAnubandhinAM ca tAvat parvatarAjizailastambhaghanavaMzamUlakRmilAkSArAgodAharaNAni, evamapratyAkhyAnAvaraNakaSAyazcaturdhA krodhaadibhedenetytidishyte| pratyAkhyAnaM dvividhaM-dezaviratilakSaNaM sarvaviratilakSaNaM ca / tatra dezaviratilakSaNamalpaM tadAvaraNaM kaSAyopratyAkhyAnAvaraNakaSAyaH, sAmarthyAt apizabdaH samuccayArthI labhyate / ye svalpamAvRNvanti pratyAkhyAnaM te sarvaviratilakSaNamAghRNvantyeveti nAsti citram / kaSAya iti jAtivivakSAyAmekavacananirdezaH / Aha ca " AvRNvanti pratyAkhyAnaM svalpamapi yena jIvasya / tenApratyAkhyAnAvaraNAste nirvizeSotyA // 1 // " naJ hi so'lpArthaH, upamArtho vA naJ, pratyAkhyAnAvaraNavadapratyAkhyAnAvaraNaH / yathoktam "pratyAkhyAnAvaraNasadRktvAd vA tat tathA bhavati siddham / tavaibrAhmaNavacane tatsadRzaH puruSa eveSTaH // 1 // " eSAmudaye samyaktvalAbhaH sarvadezaviratilakSaNaM pratyAkhyAnaM nAsti / pratyAkhyAnAvarakaSAya iti tathaivAtidezaH / pratyAkhyAnazabdenAtra sarvaviratiparigrahaH tdaavrnnH| pratizabdaH prtissedhvcnH| pratiSedhasyAkhyAnaM prakAzanamAcAryAdisannidhau bhAvataH 'sarvAn prANino na hanmi yAvajjIvaM' ityAdi pratyAkhyAnaM, tadevaMprakAraM sthagayantIti pratyAkhyAnAvaraNAH / yathA''ha " sarvapratyAkhyAnaM yenAvRNvanti tadabhilapato'pi / tena pratyAkhyAnAvaraNAste nirvizeSoktyA // 1 // " 1 'kaSAyapratyAkhyAnakaSAyasaMjvalanakaSAyavedanIyaM ceti laSAyavedanAyAkhyaH SoDazabhedaH' iti k-g-paatthH| 2 anena sambhAvyate yadutAsIt kazcit karmaviSayakaprantho yo'dhunA noplbhyte| 3 'samyaktvA vAiti g-paatthcintniiyH| 4'tattabrAhmavacane' iti c-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 141 pratyAkhyAnapariNAmajanma vighAtakAritvAt pratyAkhyAnAvaraNAH, na tu sata eva pratyAsmmAnasyeti vAkyArthaH / tathAcAhuH pUjyAH (zrIjina bhadragaNikSamAzramaNAH ) - ""NAsaMta sAvaraNaM Na sao'bhavvAiviramaNapasaMgA / pacakkhANAvaraNA tamhA tassaMbhavAvaraNA // 1 // uda viraipariNaI na hoi jesiM khayAio hoi / pacakkhANAvaraNAta iha jahA kevalAvaraNaM // 2 // " - vizeSAvazyake ( gA0 1236 - 1237 ) tadudayavartinazca dvAdazavidhagRhadharmAvAptiH / yathA''ha-- " zrAvakadharmo dvAdazabheda: saMjAyate tatastasya / paJcatricatuH saMkhyAvrata guNa zikSAmayaH zuddhaH || 1 ||" saMjvalanakaSAya svarUpopapAdanAyAha -saMjvalanakaSAya iti / samastapApasthAnaviratibhAjamapi yati duHsahapariSahasaMpAte yugapat saMjvalayantIti saMjvalanAH / yathA''ha - " saMjvalayanti yatiM yat saMvignaM sarvapApaviratamapi / tasmAt saMjvalanA ityaprazamakarA nirucyante // 1 // " sUtra 10 ] itizabdaH kaSAyavedanIyasyeyattAmAha / ekaza iti / ekaikasya apratyAkhyAna - pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalanakaSAyasya krodhAdayo bhedAtvAra iti / tatrApratyAkhyAna krodhAdyudAharaNAni bhUrAjyasthimeSazRGgakardamarAgAH pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdeH reNurAjikASTagomUtramArgakhaJjanarAgAH saMjvalana krodhAderjalarAjiM tinizalavAlehaharidrArAgAH / evamete SoDazabhedAH kaSAyavedanIyasyeti / prastAvaprAptaM nokaSAya vedanIyamucyate bhA0 - nokaSAya vedanIyaM navabhedam / tadyathA - hAsyaM, ratiH, aratiH, zokaH, bhayaM, jugupsA, puruSavedaH, strIvedaH, napuMsakaveda iti nokaSAyavedanIyaM navaprakAram // TI0 - nokaSAyavedanIyaM navabhedamiti / kaSAyaikadezatvAt kaSAyavizeSatvAd vA nokaSAyA hAsyAdayaH / mizrArtho vA nozabdaH / kaSAyasahakRtA ete svakAryanivartana pratyalAH, namISAM pRthak sAmarthyamasti / yaddoSazca yaH kaSAyastatsahacAriNa ete'pi tattaddoSA eva bhavanti / etaduktaM bhavati - anantAnubandhyAdisahacaritAstatsvabhAvakA eva jAyante, tasmAdete'pi caraNopaghAtakAritvAt tattulyatayaiva grAhyAH / tathA'nyenApyavAci - kaSAya saha vartitvAt kaSAyapreraNAdapi / hAsyAdinavakasyoktA, nokaSAyakaSAyatA // 1 // " 46 1 chAyA nAsata AvaraNaM na sato'bhavyAdiviramaNaprasaGgAt / pratyAkhyAnAvaraNAH tatastatsambhavAvaraNAH // udaye viratipariNatiH na bhavati yeSAM kSayAdito bhavati / pratyAkhyAnAvaraNAsta iha yathA kevalAvaraNam // 9 ' tRNazalAkAva' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 tadyathetyanena tatrApi nokaSAyAn svarUpeNAkhyAtumupakramate-tatra hAsyanokaSAyamohodayAt sanimittamanimittaM vA hasati smayate raGgAvatIrNanaTavat / ratimohodayAd bAhyAbhyantareSu vastuSu prItiH AsaktiH / iSTeSu ca zabdAdiviSayeSu / artimohodyaadetessvevaapriitirrtiH| zokamohodayAt paridevate hanti ca svamastakAdyavayavAn niHzvasiti roditi stanati loThati bhuvaH pITha ityAdi / bhayamohodayAt trasyatyudvijate vepata ityAdi / jugupsAmohanIyodayAt zubhAzubhadravyaviSayaM vyalIkamupajAyata ityAdi / puruSavedmohodayAt anekAkArAsu strISvabhilASaH AmraphalAbhilASa ivodriktazleSmaNaH, tathA sngklpjaasvpiityaadi| strIvedamohodayAt nAnAkAreSu puSeSvabhilApaH, saGkalpajeSu cetyAdi / napuMsakavemoho bahurUpaH, tadudayAt kasyacit strIpuruSadvayaviSayo'pyabhilASaH kila prAdurbhavati, dhAtudvayodaye mArjitAdidravyAbhilASavat, kasyacit puruSeSvevAbhilASaH, saGkalpajaviSaye cAnekarUpa ityaadi| itikaraNo nokssaayeyttaaprdrshnaarthH| uktamevametannokaSAyavedanIyaM navaprakAram / eSAM puruSAdivedAnAM trayANAmapi tIbrAdipariNAmasaMsiddhayartha dRSTAntAnAvizcikIrSurAha___bhA0-tatra puruSavedAdInAM tRNakASThakarISAgnayo nidarzanAni bhavantIti / evaM mohanIyamaSTAviMzatibhedaM bhavati // TI0-puruSavedAdInAmiti kramaniyamamAcaSTe / tRNAdayaH kRtadvandvAH pratyekamanizabdena sahAbhisambadhyante / nidarzanAni nidaya'nta iti dRSTAntA bhavanti / etAni ca kRtasannivezakramAt / itizabdo'nyAnekanidarzanapratipattyarthaH / tatra puruSavedamohAnebhRzaM jvalataH samAsAditapratikriyasyAzveva prazamo jAyate, samAsAditatRNapulakasyeva nAtISa sthaasnurnubndhH| strIvedajAtavedasastu bahutarakAlAvasthAyinaH sambhASaNasparzanendhanAbhivardhitasya cirAya prazamo jAyate, dRDhatarakhAdirAdikASThapravRddhajvAlAkalApajvalanasyeva / napuMsakavedamahAmohasaptArcipastu samAsAditodayasya mahAnagarasya dAhadahanatulyasya karISakazAnorivAntarvijambhamANadIptatara. kaNanikarasya bahutarakAle'sya prazamo bhavati / smprtyupsNhrti-evmityaadi| uktena prakAreNa dvitriSoDazanavabhedalakSaNenASTAviMzatibhedalakSaNenASTAviMzatibheda mohanIyamuktam // saMmpratyAntAnubandhyAdikaSAyANAmudaye'yamAtmA samyaktvAdisAmAyikAnAM ka kiM labhate kiM vA na labhata iti pratipAdayiSurAha bhA0-anantAnubandhI samyagdarzanopavAtI / tasyodayAt anantAnubandhyAdi- samyagdarzanaM notpadyate, pUrvotpannamapi ca pratipatati / apratyAkaSAyANAmudaye khyAnakaSAyodayAda viratinaM bhavati / pratyAkhyAnAvaraNakaSAmupaghAtaH yodyAd viratAviratirbhavati, uttamacAritralAbhastu na bhvti| saMjvalanakaSAyodayAd yathAkhyAtacAritralAbho na bhavati // 1 'kArISa ' iti ca-pAThaH / 2 'sAmpratam ' iti Ga-pAThaH / 3 ' dayAddhi' iti gha-pAThaH / samyagdarzanAdInA. For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 10 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 143 I TI0 - anantAnubandhItyAdi / anantAnubandhi kaSAyodayaH samyagdarzanamupahanti, tadvidhapariNAmotpAdameva niruNaddhItyarthaH / etadeva spaSyati - tasyodayAddhi samyagdarzanaM noTaprAgavAptamapi pratipatatIti / apratyAkhyAnetyAdi / sarvadezalakSaNAyA viraterabhAvaH / pratyAkhyAnetyAdi dezaviratirbhavati / uttamacAritraM sarvasmAt prANAtipAtAd viramAmItyevaMrUpaM tasya lAbho na bhavatIti / tuzabdo'vadhAraNArthaH / na jAtucideva bhavatIti / saMjvalanetyAdi / saMjvalanakarSAyodaye tvakaSAyacAritralAbho nAsti / pUrvoddiSTasAmAyikebhyo'nantaramathAkhyAtaH kriyAvizeSaH / athAkhyAtacAritraM sAkSAdanantarakAraNaM mukteriti / yathAkhyAta cAritraM vA, yena vA prakAreNa yathA bhagavadbhirAkhyAtamakaSAyaM cAritraM bhavatIti / sarvathA kaSAyAH saMsAre hiNDayanti jIvamiti kAkA pratipAdayati / yatasteSAmudaye prativi - ziSTajJAnakriyAvAptireva na samastIti / upazAntakSINakaSAyasya sato hi yathAkhyAtamiSyate / tatrApyupazAntakaSAyI kadAcitpAte'pi vizuddhisthAnAt kutazcinna zakyate / kSINakaSAyasya tu nAsti pratipAtaH / zAstre paryAyazabdairapi krodhAdikaSAyANAM vyavahAro'stItyetat pradarzanam - bhA0- krodhaH kopo roSo dveSo bhaNDanaM bhAma ityanarthAntaram / krodhasya paryAyAH tadbhAvAnusArINi tasyA (1)sya krodhasya tIvra-madhya-vimadhya-mandabhAvAzritAni nidanidarzanAni ca rzanAni bhavanti / TI. - krodha ityAdi / krodhanaM krodho'prItiH / kopanaM kopaH pUrvAvasthAto'nyathA pariNAmaH / roSaNaM roSaH tatpariNAmenArUSitatvAdAtmanaH / dveSaNaM dveSaH tatpariNAmasya vacanadvAreNa prakAzanAt nirdezanAt / bhaNDanaM kalahaH / bhAma iti krodhavizeSa IrSyAlakSaNaH / evamAdayaH zabdAH krodhArthapratipAdakatvAdekArthAbhidhAyitvAdanarthAntarameveti || bhA0--tadyathA - parvatarAjisadRzo bhUmirAjisadRzo vAlukArAjisadRza udakarAjisadRza iti / TI0 - adhunA'nantAnubandhyAdibhedasyaikaikasya krodhAdestIvAdi bhAvadarzanArthaM nidarzanAnyAha bhASyakAraH-tadyathetyAdinA / caturNAmapi krameNAnantAnubandhya-pratyAkhyAna- pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalanAnAM krodha - mAna- mAyA lobhAnAmekaikasya cAturvidhyaM darzayati - parvata ( rAjisadRza ityAdi / parvatarAjyA sdRshH| parvataH pASANapuJjastadekadezo'pyupacArAcchilAdivibhAgaH parvataH, tatra rAji:-bhidA parvatarAjiH tayA sadRzaH parvatarA jisadRzaH / zilAyAM rAjirutpannA yAvat zilArUpaM tAvadavatiSThate, na ca tasyAH sandhAnamasti, evamanantAnubandhI krodha utpanno bhavApekSayA yAvat tatra bhave jIvati tAvadapyanuvartate, na tasyAstyupasaMharaNopAyaH, tadanu maraNAcca bhUyasA narakameti / apratyAkhyAnastu bhUmirAjisadRzaH saMvatsaramAtrakAlAnubandhI / bhUmau hi 1' prAgetanamapi ' iti pAThaH / 2 ' kaSAyatraye ' iti pAThaH / 3 ' nAstItyataH pradarzanam' iti ca pAThaH / 4 ' pekSayA tatra' iti ca - pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 rAjadUtA varSAsvavazyaM tayA sA nidhanamAyAti / krodho'pyevamutpanno varSAbhyantare prazAmyatIti / / pratyAkhyAnAvaraNastu vAlukA rAjisadRzaH / vAlukAyAM hi rAjirutpannA prakarSatazcaturmAsAbhyavare bhUyaH sandhatte / dho'pyevaM pratyAkhyAnAvaraNazcAturmAsAbhyantare niyamenopazAmyatIti // saMjvalanakrodhAgniH samudbhUtaH pAkSikapratikramaNakAle prakarSato vidhyAyatIti udakarAjisadRza iti samAkhyAyate / asya ca udakarAjisaMdRzAt pakSamAtra kAlasaMsUcakaM vijJeyam / bhA0-- tatra parvatarAjisadRzo nAma / yathA prayogavitra sAmizrakANAmanyatamena hetunA parvate rAjirutpannA naiva kadAcidapi saMrohati, evamiSTaviyojanAniSTayojanAbhilaSitAlA bhAdInAmanyatamena hetunA yasyotpannaH krodhaH A maraNAna vyapagacchati jAtyantarAnubandhI niranunayastItrAnuzayo'pratyavamarzazca bhavati sa parvatarAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtA narakeSUpapattiM prApnuvanti // TI0. 0 - tatra parvatarAjisadRzo nAmetyAdinA granthenodAharaNAni bhAvayati / prayogaH puruSavyApAraH / vistasA-svabhAvaH / mizrakaraNAdubhayaparigrahaH puruSavyApArasvabhAvAbhyAmiti / eSAM trayANAmanyatamena hetuneti sambandhaH / samprati krodhotpatternimittamAkhyAti- iSTArthaviyojanAdaniSTArthasaMyojanA dabhilaSitAlA bhAdityAdInAM kAraNAnAmanya-tamena hetunA / yasyotpannaH krodha ityAdi / bhavAntaramapyanubadhnAti / niranunaya iti / anunayaH paracATukaraNAdikriyA tadabhAvAnniranunayaH / apratyavamarza iti / avidyamAna - pazcAttApapariNAmaH / zeSaM gatArtham / bhA0-- bhUmirAjisadRzo nAma / yathA bhUmerbhAskararazmijAlAdAttasnehAyA tayA rAjirutpannA varSApekSasaMrohA paramaprakRSTA'STamAsasthitirbhavati, evaM yathoktanimitto yasya krodho'nekavarSasthAyI duranunayo bhavati, sa bhUmirAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanusmRtAH tiryagyonAvupapattiM prApnuvanti // TI0 - bhUmirAjisadRzo nAmetyAdi apratyAkhyAnakaSAyAnAzrityocyate, AtasnehAyA iti gRhItApItasnehAyAH, vAyunA cAbhyAhatAyA ityanekakAraNatAM bhUmirAjerAvedayate / jaghanyenASTamAsasthitirutkarSeNa varSasthitiriti / evaM yathoktetyAdinA dRSTAntena dArzantikamarthaM sabhIkarotIti / zeSaM sujJAnam // bhA0- - vAlukArAjisadRzo nAma / yathA vAlukAya kASTha-zalAkA - zarkarAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA vAyvIraNAdyapekSasaMrohA arvAg mAsasya saM 1 ' vidhyAyatIti' iti ga-ca-pAThaH / 2' sAdRzyaM iti ga-pAThaH / 3 ' parvatarAji0' iti gha- pAThaH / 'vyayaM gacchati' iti gha-pAuH / 5 'sRtA' iti ga-pAThaH / 6' prayogaH vyApAraH ' iti ca-pAThaH / " pakSAdu ' iti pAThaH / 8 ' vidhasthAnIyo' iti gha-pAThaH / 9 ' kaM kAraNaM' iti ku-ca-pAThaH / * For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 10 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 145 rohati evaM yathoktanimitto yasya krodho'horAtraM pakSaM mAsaM cAturmAsyaM saMvatsaraM Satsang sa vAlukArAjisadRzo nAme / tAdRzaM krodhamanusRtA manuSyeSUpapattiM prApnuvanti // TI0 - vAlukA rAjisadRzo nAmetyAdi sujJAnam / jaghanyenAhorAtraM utkarSeNa saMvatsarapariNAmo'pIti / zeSaM gatArtham // bhA0 - udakarAjisadRzo nAma / yathodake daNDazalAkA'GgulyAdInAmanyata - mena hetunA rAjirutpannA dravatvA pAmutpattyanantarameva saMrohati, evaM yathoktanimitotpanno yasya krodho viduSo'pramattasya pratyavamarzanotpattyanantarameva vyapagacchati sa udakarAjisaMdRzaH / tAdRzaM krodhamanusRtA deveSUpapattiM prApnuvanti // TI0 - udakarAjisadRzo nAmetyAdi prAyaH sujJAnam / viduSa iti krodhapariNamAbhijJasya / pratyavamarzaH - pazcAttApaH ho duhukayamityAdikaH / zeSaM sujJAnam // bhA0 - yeSAM tveSa caturvidho'pi na bhavati te nirvANaM prApnuvantIti // TI0 - yeSAmityAdi / anantAnubandhyAdicaturvidhakrodhakSapaNAnmuktiprAptiravazyaMbhA vinIti | samprati mAnacAturvidhyapradarzanAyAha mAnazabdasya bhA0 - mAnaH stambhaH garvaH utsekaH ahaGkAraH darpaH madaH smaya paryAyAH ityanarthAntaram || DI0 - mAna ityAdi / sarvadA''tmapUjAkAGkSitvAt mAnaH / stambhanAt stambhaH avanaterabhAvAt / garyo jAtyAdi / / utseko jJAnAdibhirAdhikye'bhimAna AtmanaH / ahaGkAro'hameva rUpasaubhAgyasampanna iti / darpo balakRtaH / madyAdimadavadanAlA padarzanAt madaH / parAparAdhasahanaprAyatvAt smayaH / sarva ete mAnavizeSA ityato'narthAntaramiti / krodhasyevAsyApi tIvrAvibhAvapradarzanAyAha bhA0- tasyAsya mAnasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tathA - zailastambhasadRzaH, asthistambhasadRzaH, dArustambhasadRzaH, tRNastambhasadRza iti / eSAmupasaMhAro nigamanaM ca krodhanidarzanairvyAkhyAtam // TI0 - tasyAsyetyAdi / tasyeti pUrvoddiSTasya / asyeti paryAyabhedena nirdiSTasya / AdigrahaNAt madhyo mandazca bhAvaH - AtmanaH pariNativizeSaH / anantAnubandhyAdiSu krameNa zailastambhasadRzetyAdyudAharaNAni yojyAni / eSAmityAdinA nirdizati / upasaMhAra upa 1 'krodhaH' ityadhiko gha-pAThaH / 2 ' nimitto yasya ' iti gha- pAThaH / 3 ' marzino' iti gha- pAThaH / 4' NAmaivasya' iti Ga-pAThaH / 5 ' hA dukaya' iti Ga-pAThaH / 6' prApnuvanti ' iti gha-pAThaH / 7' latAstambha' iti gha-pAThaH / 19 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 [ adhyAyaH 8 nayaH / yathA zailastambhastathA'nantAnubandhItyAdikrameNa / tasmAt kutazcinimittAdutpanno mAnaH A maraNAnna vyapagacchati jAtyantarAnubandhI niranunayo'pratyavamarzazca bhavati sa zailastambhasadRzaH / tAdRzaM mAnamanusRtya narakeSUtpattiM prApnuvantIti nigamanagranthaH / cazabdaH samuccitau / evamasthistambhasadRza ityAdiSvapi yathAyogamupanayanigamane vaktavye // mAyAzabdasya paryAyAH tastvArthAdhigamasUtram bhA0 - mAyA praNidhiH upadhiH nikRtiH AcaraNaM vaJcanA dambhaH kUTam atisandhAnam anArjavamityanarthAntaram // -- TI0 - mAyA praNidhirityAdi / mIyate'nayA jantostiryagyonyAdijanmeti mAyA / praNidhiH pratApariNatAvAsaktiH praNidhAnaM / bAhyaceSTayopadhIyate bAhyata ityupadhiranyathApariNAmazcittasya / niSkriyate'nayA paraH paribhUyata iti nikRtiH / Acaryate-abhigamyate bhakSyate vAparastayopAyabhUtaye tyAcaraNam tathAca vRka- mArjAra-gRhako likAdayaH prasiddhAH / paro vipralabhyate yayA sA vaJcanA / dambhanaM dambho veSavacanAdyanumeyaH / kUTyate - dahyate amunA paraH parimANAntareNeti kUTaM, savargrahaNaM vA kUTaM tadvat pariNAmaH / atisandhIyate'nena para iti atisandhAnaM atIvAnupravizya sandhAnamantaraGgatApradarzanaM tato vinAzaH / RjorbhAvaH ArjavaM tadviparItaM anArjavam - kAyamanovakratA / itizabda evArthe / evametAnyekArthAbhidhAyI ni nAmAnIti // bhA0- tasyA mAyAyAstIvAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA-vaMzakuDaGgasadRzI, meSaviSANasadRzI, gomUtrikAsadRzI, nirlekhanasahazIti / atrApyupasaMhAra nigamane krodhanidarzanairvyAkhyAte // TI0 - tasyA ityAdi gatArtham / vaMzakuDaGgo-vaMzamUlamatikuTilaM RjukartumazakyaM upAyakhenApi / " zeSaM gatArthaM prAyaH / nirlekhanaM vardhakyavalekhanIdhArollikhitamatyanta kuTilam / atrApItyAdi gatArtham // bhA0- lobho rAgo gArdhyaM icchA mUrchA snehaH kAGkSA'bhiSvaGga lobhazabdasya paryAyAH ityanarthAntaram // aro - lobho rAga ityAdi / lubhyate'nena jIva iti lobhaH / AtmaraJjanAd rAH / praSTavardhya abhirakSaNAdi kArya gRddhilakSaNam / icchA'bhilASastrailokyaviSayaH / mUrcchA prakarSaprAzA mohavRddhiH / stridyatyaneneti snehaH pitRputrapatnyAdiSu prItivizeSaH / bhaviSyatkAlopAdAnaviSayA kAGkSA | abhiSvaGgo bAhyAbhyantaropakaraNa viSayasukhe rAga AsaktiH / zeSaM pUrvavat // 1 ' vyayaM gacchati ' iti ca pAThaH / 2 'pacitatvAdhIyata iti Ga-pAThaH / 3 ' guruNanaM (?) vA ' iti 6- pAThaH / 4 ' kuNarAdRzI ' iti gha- pAThaH / 5 ' ze5 / gatAH prAyaH' iti ca pAThaH / 6' prApteSu' iti - pAdaH / 7 yAmukhaH taGgaH saktiH ' iti ga-va-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11) svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 147 mA0-tasyAsya lobhasya tIvrAdibhAvASitAni nidarzanAni bhavanti / tanyathA-lAkSArAgasadRzaH, kardamarAgasadRzaH, khaJjanarAgasahazaH, haridrArAga. sahaza iti / atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanAkhyAte / / TI0-lAkSArAgasadRza ityAdi / anantAnuvandhyAdayaH krameNa yojyAH / zeSaM gatArtham // bhA0-eSAM krodhAdInAM caturNA kaSAyANAM pratyanIkabhUtAH pratighAtahetavo krodhAdInAM saca bhavanti / tadyathA-kSamA krodhasya, mArdavaM mAnasya, ArjavaM raNopAyAH mAyAyAH, santoSo lobhasyoti // 10 // TI.-eSAM krodhAdInAmityAdi / prakRtAnupayogitvAdasambaddha ivAyaM lakSyate granthaH / mohanIyottaraprakRtisvarUpAkhyAnamArabdhaM, tatra krodhAdipratyanIkAH kSamAdaya iti kaH prastAvaH 1 / ucyate-mohanIyapradhAnAni hi karmANi, sarvadezopaghAtadvAreNa jantornarakAdibhavaprapaJcaprApaNe vijRmbhante / 'mohastatra tAvat kapAyajanitaH / kaSAyavazAddhi bandhasthitivizeSaH sarvaduHkhAvAptizca / yathoktam ( upadezamAlAyAm ) "ja aidukkhaM loe jaM ca suhaM uttamaM tihuyaNami / taM jANa kasAyANaM vuDhikkhayaheuyaM savvaM // 1 // " atastatsaMvaraNopAyabhUtAH kSamAdayo bhASyakAreNopanyastAH satatamete'bhyasanIyAH karmaNAM lAghavamicchatA mumukSuNA / bhASyaM gatArthaprAyam / pratyanIkAH zatrava ucyante puruSAH / bhUtazabda upamAnArthaH / zatrava ivocchedanasAdhAt / etadeva spazyati-pratighAtahetavo bhavantIti / atra ca mithyAdarzanamAdyakaSAyAzca dvAdaza eneghAtinyaH prakRtayaH sacalana nokaSAyAstu dezaghAtinyaH // nanu ca sUcanAta mutramiti laghu vidheyaM sUtralAghava sUtram / taccaivaM bhavati-darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyA parAmarzaH dvitriSoDazanavamedA ityeva vivakSitArthasaMgrahaH syAt / tatredamuktam" durvyAkhyAno garIyAMca, moho bhavati bandhanaH / na tatra lAghavAdiSTaM, sUtrakAreNa durvacam // " / iti // 10 // samprati kramaprAptasyAyuSkakarmaNazcatvAryuttaraprakRtisvarUpANyabhidhitsurAha-- sUtram-nAraka-tairyagyona-mAnuSa-daivAni // 8-11 // 1. mohatantratA ca kapAyajanitA ' iti ca-pAThaH / 2 chAyA-- yada atiduHkhaM loke yaca sukhamuttamaM tribhuvane'pi / tadviddhi kaSAyANAM vRddhikSayahetukaM sarvam // For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 AyuSaNe tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 dI-nArakAdIni kRtadvandvAni prathamAbahuvacanena nirdiSTAni / yasyodayAt prAyogyaprakRtivizeSAnuzAyIbhUta AtmA nArakAdibhAvena jIvati yasya ca kSayAnmRta ucyate tdaayuH| Aha ca--- " svAnurUpAsravopAttaM, paudgalaM dravyamAtmanaH / jIvanaM yat tadAyuSka-mutpAdAdesya jIvati // 1 // AyuSacAnAdaya upagrAhakAH prathamabaddhasyeti / tasyaivambhUtasya karmaNa uttaraprakRticatuSTayaM varNyate bhA0-AyuSkaM caturbhedam-nArakaM, tairyagyonaM, mAnuSaM, daivamiti // 11 // TI-AyuSkaM caturbhedamityAdi bhASyam / AnIyante zeSaprakRtayastasminupa bhogAya jIvenetyAyuH, zAlyodanAdivyaJjanavikalpA eva kAMsyapAtrAdhArapyutpattyarthaH hai bhoktuH paribhogAya kalpyante, AnIyate vA'nena tadbhavAntarbhAvI prakRtigaNa - ityAyuH rajjubaddhekSuyaSTibhArakavat , Ayatate vA zarIradhAraNaM pratibandha ityAyurnigaDAdivat / AyurevAyuSkam, caturgatikatvAt saMsArasya caturbhedam / tadbhedadarzanArthamAi-nArakamityAdi / tatra narakA utpattiyAtanAsthAnAni pRthivIpariNativizeSAstasambandhinaH sattvA api tAtsthyAnarakAsteSAmidamAyunorakam / tiyegyonaya eka-dvi-tri-catu:pazcendriyAstevAmidaM taiyegyonam / manuSyAH saMmRrchana-garbhajAsteSAmidaM mAnuSam / devAnAM bhavanavAsyAdibhedAnAmidaM daivam / itizabdaH AyuHprakRtIyattApratipattaye // 11 // samprati nAmakarmottaraprakRtibhedAkhyAnAyAhasUtram-gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasevAtasaMsthAnasaM hananasparzarasagandhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparAghAtAtapodyouttaraprakRtayaH tocchAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasU kSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRtvaM ca // 8-12 // TI-gatijAtItyAdiprAguddiSTA dvAcatvAriMzat piNDabhedA nAmakarmaNastatpratipAda nArtha sUtram / namayati-prApayati nArakAdibhAvAntaraNi jIvamiti nAma / nAmazaH athavA jIvapradezasambandhipudgaladravyavipAkasAmarthyAd yathArthasaMjJA / namayati-prahayetIti nAma yathA zuklAdiguNopetadravyeSu citrapaTAdivyapadezapravRttiniyatasaMjJAheturiti / tatra gatinAma caturvidham / jAtinAma paJcavidham / zarIranAma nAmakarmaNa 1 sahAyIbhUta' iti ca-pAThaH / 2 'yasya ' iti ku-c-paatthH| 3 'baddha ' iti u-pAThaH / 4 'sahayAtana...sparzanarasa' iti ga-pAThaH / 5 'prajvalayati ' iti Ga-pAThaH / 6 'pazvavidhaM ' iti a-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 12] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 149 paJcavidham / aGgopAGganAma trividham / nirmANanAmaikadhA / saMsthAnanAma poDhA / saGghAtanAma paJcavidham / bandhananAma paJcavidha paJcadazavidhaM vA / saMhanananAma poDhA / gatyAdinAmakarma- sparzaragandhavarNanAmaikaikavidham / AnupUrvInAma caturdhA / agurulaghunAmaiNAmaghAntarabheda- kathA / upghaatpraaghaataatpodyotocchraasnaamaanyekaikvidhaani| vihAyosakhyA gatinAma dvidhA / pratyekazarIrasAdhAraNazarIratrasasthAvarasubhagadurbhagasusvaradu:svarazubhAzubhasUkSmabAdaraparyAptAparyAptasthirAsthirAdeyAnAdeyayazo'yazastIrthaGkaranAmAnyekaikaprakArANyeva / evametA uttaraprakRtayo nAmakarmaNaH saptaSaSTiH / atra ca bandhanasavAtanAmanI zarIranAmAntabhUte eva, ataH zarIraviSayatvAdeva nottrprkRtiH| pRthaksUtre yadupAdAnaM pArthakyena tat tayoH svarUpaprarUpaNArthamiti // ... bhA0-gatinAma jAtinAma zarIranAma aGgopAGganAma nirmANanAma bandhananAma saGghAtanAma saMsthAnanAmasaMhanananAmasparzanAmarasanAma gandhanAmavarNanAmaAnupU nAma agurulaghunAma upacAtanAma parAghAtanAma AtapanAma udyotanAma ucchAsanAma vihAyogatinAma / pratyekazarIrAdInAM setarANAM nAmAni / tadyathA-pratyekazarIranAma sAdhAraNazarIranAma trasanAma sthAvaranAma subhaganAma dubhaMganAma susvaranAma duHsvaranAma zubhanAma azubhanAma sUkSmanAma yAdaranAma paryAptanAma aparyAptanAma sthiranAma asthiranAma AdeyanAma anAdeyanAma yazonAma ayazonAma tIrthaMkaranAma ityetad chicatvAriMzabidhaM mUlabhedato nAmakarma bhavati / uttaranAmAnekavidham // TI-gatinAmetyAdi bhASyam / tatra gatinAmetyevamAdinA bhASyeNa ityetad dvicatvAriMzadvidhaM mUlabhedato nAmakarma bhavatItyevamantena piNDaprakRtimAtramAkhyAyate / gatinAma / nAmazabdaH sarvatra jAtinAmAdiSvapi smaanaadhikrnnH| AnupUrvyanAma, anye ... paThantyAnupUrvInAma, tatazca prathamapAThe sUtramevam-AnupUSyoguruladhUpaghAta iti, 5 itaratra AnupUrvyagurulaghUpadhAta iti / pratyekazarIrAdInAM dazAnAM setarANAmiti-sapratipakSANAM sAdhAraNazarIrAdInAM dazAnAM nAmAni-abhidhAnAni vakSyamANAni vijJeyAni / athavA pratyekazarIrAdInAM pUrvapadAnAM sAmAnAdhikaraNyavivakSA. nAmAnIti vyaktinivakSAto nAmazabda uttarapadaM bhavatIti / tadyathetyAdinoddezaH sAmAnAdhikaraNyena, pratyekazarIranAmAdikaM ante tIrthakaranAma prakRSTatvAt / itizabdaH pinnddprkRtiiyttaapdrshnaarthH| etaditi nAma yathoktaM dvicatvAriMzadbhedaM bhavati saha bandhanasavAtanAmabhyAm / AsAM piNDaprakRtInAM samprati bhedapratipattaye babhASe-uttaranAmAnekavidhamiti / uttaraprakRtinAmetyarthaH / piNDaprakRtibheda itiyAvat / tadyathetyAdinA nirdizati saGghAta. para zividhaM vA ' iti pATho na vidyate ca-pratau / 2 - metena' iti ca-pAThaH / 3 'pRthaMgapAThi' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 bhA0- tadyathA - gatinAma caturvidham- narakagatinAma, tiryagyonigatinAma, manuSyagatinAma, devagatinAma // TI0 - gatinAmnaH piNDaprakRtezvatvAro bhedAH narakagatinAmAdayaH / tatra yasya karmaNa udayAnmAraka iti vyapadizyate tannarakagatinAma / evaM tiryaggatinAmAditritayamapi vaktavyam // bhA0 - jAtinAmno mUlabhedAH paJca / tadyathA - ekendriyajAtinAma, dvIndri yajAtinAma, zrIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma, paJcendriyajAtinAMma // TI0 - jAtinAmna ityAdi / jAtinAmeti piNDaprakRtirekendriyAdinA jAtipazcakApekSayA / ete ca mUlabhedAH paJca / tadyathetyAdinA nirdizati, ekendriyajAtinAmetyAdi / ekaM - prathamamindriyaM jAtiH - sAmAnyaM tadeva nAma, evaM dvIndriya jAtinAmAdicatuSTayamapi vAcyam / ekendriyajAtinAma karmodayAdekendriya iti vyapadizyate / ekendriyasaMjJAvyapadeza nimittaM ekendriyajAtinAma, jAtiriti sAmAnyena pRthivyAdibhedeSvanvitatvAt, ekendriyajAtinA - mAntareNai kendriyasaMjJAyA abhAva eva syAt // 150 bhA0- ekendriyajAtinAmAnekavidham / tadyathA- pRthivIkAyikajAtinAma, akAyikajAtinAma, tejaH kAyikajAtinAma, vAyukAyikajAtinAma, vanaspatikAyikajAtinAmeti // TI0 - ekendriyajAtinAmAnekavidhamityAdi / ekendriyajAtayo'pi piNDaprakRtaya eva pRthivIkAyikAdibhedApekSayA / tadyathetyAdinA nirdizati, pRthivIkAyikajAtinAma pRthivyeva kAyaH pRthivIkAyaH sa eSAmasti te pRthivIkAyikAH teSAM jAtiH tadeva nAma pRthivIkAyikajAtinAma | pRthivIkAyikajAtinAmodayAt pRthivI kAyikavyapadezaH / evaM zeSANi // bhA0-tatra pRthivIkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA - zuddhapRthivIzarkarA - vAluko - pala- zilA- lavaNA-ya* strapu-tAmra-sIsaka-rUpya - suvarNa-vajra - haritAla - hiGgulaka - manaHzilA-sasyakA-Jjana pravAlakA 'bhrapaTA'navAlikA jAtinAmAMdi gomedaka-rucakAGka-sphaTika lohitAkSa-jalAvabhAsa- vaiDUrya-candraprabha- candrakAnta-sUryakAnta-jalakAnta-masAraMgalyA- zmagarbha-saugandhika- pulakA 'riSTa-kAJjana-maNijAtinAmAdi ca // DI0 - tatra pRthivIkAyiketyAdi / anena punarapi pRthivIkAyika jAtinAmnaH piNDaprakRtitvaM darzayati / tadyathetyAdinA zuddhapRthivyAdayo bhedAH prAg vyAkhyAtA nAnApudgalapariNAmAH pRthivIkAyikavyapadezabhAja iti // < 1 nAmeti' iti gha- pAThaH / 2 sAmAnyaM pRthi0' iti ga-ca- pAThaH / 3 ' TalAna ' iti gha-pAThaH / 4 'nAmAni ' iti ga-pAThaH / 5 ' sphuTika' iti gha-pAThaH / 6' gallAzma ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 12 ] svopajJabhASya-- TIkAlaGkatam bhA0 0 - ackAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA - upakledA''vazyAya-nIhAra- hima-ghanodaka- zuddhodakajAtinAmAdi // TI0 - apakAyikajAtinAmAnekavidhamityAdi / tadyathetyAdinA nirdizati / upakledo heratanukaH bhUmernirgatya tRNAgrasthitaH / zeSA gatArthA bhedAH // bhA0- tejaH kAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA - aGgAra- jvAlA- lAtAmurmura - zuddhAnijAtinAmAdi // vAyukAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA- utkalikA- maNDalikA-jhaJjhakA-dhana-saMvartakajAtinAmAdi // vanaspatikAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA - kanda-mUla-skandha-tvakkASTha- patra-pravAla- puSpa-phala-gulma- guccha latA- vallI-tRNa-parva-kAya-zevAla - panaka-valaka- kuhanajAtinAmAdi | evaM dvIndriyajAtinAmaikavidham / evaM trIndriya-caturindriya-paJcendriyajAtinAmAnyapi // TI0 - tejaH kAyiketyAdi gatArtham / dvi- tricatuH - paJcendriyajAtinAmAni zaGkha zuktikAdyupadehikApipIlikAdibhramarasaraghAditiryagmanuSyAdibhedena vAcyAni // zarIranAmottaraprakRtayaH paJca / tatpratipAdanAyAha bhA0- - zarIranAma paJcavidham / tadyathA - - audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma, AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma, kArmaNazarIranAmeti / TI0 - zarIranAmetyAdi / asArasthUladravyavargaNAnirmApita maudArikazarIraM, tatprAyogya pudgalagrahaNakAraNaM yat karma tadaudArikazarIranAmocyate / vicitrazaktikadravya nirmApitaM vaikriyaM tadyogyapudgalAdAnakAraNaM yat karma tad vaikriyazarIranAmAbhidhIyate / kAraNe kAryopacArAt prayojanaprasAdhanAyAhiyata ityAhArakazarIram / zeSaM pUrvavat / tejoguNadravyAradhamuSNaguNamAhAraparipAcanakSamaM taijasaM zarIram / zeSaM pUrvavat / kuNDamiva badarAdInAmazekarmAdhArabhUtaM samasta karmaprasavanasamarthamakurAdInAM bIjamiva kArmaNazarIram / iyaM cocaraprakRtiH zarIranAmakarmaNaH pRthageva karmASTakANAmudayabhUtAditi // bhA0--- - aGgopAGganAma trividham / tadyathA-a - audArikAGgopAGganAma, vaikriyazarIrAGgopAGganAma AhArakazarIrAGgopAGganAma / punarekaikamanekavidham / tadyathAaGganAma tAvat zironAma, uronAma, pRSThanAma, bAhunAma, aGgASTakam udaranAma, pAdanAma / upAGganAmAnekavidham / tadyathA - sparzanAma, rasanAma, ghANanAma, cakSurnAma, zrotranAma // 1' haritanuH' iti Ga-pAThaH / 2 'thana' iti gha-pAThaH / 3 'karaNa' iti ca- pAThaH / 4 'karma' iti ca pAThaH / 151 For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 TI0 - aGgopAGgetyAdi / aGgAnyupAGgAni ca yasya karmaNa udadyAbhirvartyante tadaGgopAGganAma trividham-audArika vaikiyakA - ''hArakabhedAt / tatrAGgAnyaSTau - uraH ziraH pRSThamudaraM karau pAdau ca / upAGgAni sparzanamastiSkAdIni / aSTAnAmaGgAnAmekaikasyopAGgamanekaprakAram / tatra zirodravyamadhikRtyopAGgAni bhASyakRt papATha 152 bhA0 tathA mastiSka kapAla kATikA zaGkha lalATa- tAlu-kapola - hanufags - dazanau bhrU nayana karNa nAsAdyupAGganAmAni zirasaH / evaM sarveSA - maGgAnAmupAGgAnAM nAmAni // TI0 --- tathA mastiSketi / mastiSkaM mastuluGgakaM ziro'GgasyArambhako'vayavaH / tathA kapAlAdayaH dazanAdayazca // nanu ca dhAtumadhye'dhItaM mastiSkaM nAGgaM na pratyaGgamiti kapAlAdivadArambhakatvAnmastiSkamapyupAGgaM ziraso'vaseyam / evamuraH prabhRtyaGgAnAmapyekaikasya vAkyAnyupAGganAmAni jvalanajalAnilava sudhAvanaspativarjajIveSu sambhavanti // bhA0--jAtiliGgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmANanAma || TI0 - jAtiliGgAkRtIti / jAti re kendriyAdilakSaNA paJcadhoktA tasyAM jAtau liGgavyavasthAmAkRtivyavasthAM ca niyamayati yat, liGgaM striyAH puMso napuMsakasya ca yadasAdhAraNaM, AkAra AkRti:- avayavaracanA tAM ca yanirmApayati nirmANanAma taducyate / etaduktaM bhavati - sarvajIvAnAmAtmIyAtmIyazarIrAvayava vinyAsaniyamakAraNaM nirmANanAma prAsAdAdinirmANakalAkauzalopetavardhakavaditi // mA0 - satyAM prAptau nirmitAnAmapi zarIrANAM bandhakaM bandhananAma / anyathA hi vAlukA puruSavadanaddhAni zarIrANi syuriti // TI0 satyAM prAptAvityAdi / zarIranAmakarmodayAd gRhIteSu gRhyamANeSu vA tadyogyapudgaleSvAtmapradezasthiteSu zarIrAkAreNa pariNAmiteSvapi parasparamaviyogalakSaNaM yadi bandhananAma kASThajatuvat na syAt tato vAlukApuruSavad vighaTeran zarIrANi tadetena bhASyeNa pratipAditam / audArikabhedAzca pazcadhA, na ca bhedaH prakRtyantaraM zarIranAmakarmaNaH / saGghAtaprakRtisvarUpanirUpaNA yedamAha - bhA0--- baddhAnAmapi na saGghAtavizeSajanakaM prazvayavizeSAt saGghAtanAma dArumRtpiNDAyeHpiNDasaGghAtavat // TI0 --- baddhAnAmapi cetyAdi / baddhAnAmapi ca pudgalAnAM parasparaM jatukASThanyAyena pudgalaracanAvizeSaH saGghAtaH, saMyogenAtmanA gRhItAnAM pudgalAnAM yasya karmaNa udayAdaudA rika . 1 snigdhAdIni iti Ga pAThaH / 2 sparzanAdayatra ' iti ca paatthH| 3 'liGgaM tridhA puMso napuMsakasya striyAca ' iti Ga -pAThaH / 4 tadanantaraM ' iti Ga - pAThaH / 5 ' yA saGghAtavat ' iti ghe pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 12 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 153 tanu vizeSaracanA bhavati tat saGghAtanAmakarma, pudgalaracanAkAreNa vipacyata iti pudgalavipAtra yucyate / taccaudArikAdibhedAt paJcadhA, parasparavibhinna lepyakaracanA vizeSavaccharIrapariNAma eva hyupalakSyate / sa caivaMvidhaH karmabhedo yadi na syAt tataH pratyakSapramANavinizzreyaH puruSayoSidravAdilakSaNo nAnAzarIrabhedo naiva sambhAvyeta, saGghAtakakarma vizeSAbhAvAt / kAraNAnuvidhAyica kArya loke pratItam / saGghAtavizeSAdeva hi puruSAdizarIralakSaNo vibhAgena vyapadezaH / apizabdaH sambhAvanArthaH / cazabdo'vadhAraNArthaH / satyeva bandhananAmni na syAd vizeSaH / yataH saGghAtavizeSajenakaM pracayavizeSAt saGghAtanAma / saGghAtavizeSasya janakamiti zeSalakSaNA SaSThIti nAsti samAsapratiSedhaH / sa tu pratipadavihitAyAH SaSThyAH pratiSedhaH / pracayavizeSAditi / pracayavizeSAddhetoH pudgalAnAM vinyAsaH puruSastrIvizeSAtmakaH / cazabdos - vadhAraNArthaH / yannimittazca sa vinyAsastat saGghAtanAma / tatprasiddhodAharaNena bhAvayannAha - dArumRtpiNDAyaH piNDa saGghAtavaditi / gadyabandhanAnulomyAccAtra dviH piNDagrahaNam / dArumRdayaH piNDavaditi duruccAraM syAt, ayodArumRtpiNDavaditi kiM na kRtam ? aMpUtivacanAH khalvAcAryAH sakRdabhirdhAya na nivartante, dArupiNDavat mRtpiNDavat ayaH piNDavacceti dRSTAntatrayaM sulabhatvAt pratipattuzcAtizAyiprabodhahetutvAt, dAvavayavasaGghAto dArupiNDaH / evaM mRdavayavasaGghAto mRtpiNDaH / tathAsyo'vayavAnAM saGghAto'yaH piNDaH / taiM evAtrau - dArikAdizarIrayogya pudgalAMzcetanenAtmanA''tmasAtkRtya saGghAtanAma karmodayAt parasparaM saMhatAH santiSThanta iti // saMsthAnanAma svarUpAkhyAnAyAha bhA0 - saMsthAnanAma SaDvidham / tadyathA - samacaturasranAma, nyagrodhaparimaNDanAma, sAdinAma, kubjanAma, vAmananAma, huNDanAmeti // ----- TI0 - saMsthAnanAma SaDvidhamityAdi / saMsthitiH saMsthAnam - AkAravizeSaH / teSveva badhyamAneSu pudgaleSu saMsthAnavizeSo yasya karmaNa udadyAd bhavati tat saMsthAnanAma, SaDvidhaM SaTprakAram / tadyathetyanena SaDapi nAmagrAhamAcaSTe - samacaturasranAmetyAdi / sa ca taccaturasraM ceti samacaturasram / yatastatra mAnonmAnapramANamanyUnamanadhikam, aGgopAGgAni cAvikalAni UrdhvaM tiryak ca tulyatvAt samaM caturasraM cAvikalAvayavatvAt svAGgalASTazatocchrAyAGgopAGgayuktaM, yuktinirmitalepyakavad vA / nyagrodhaparimaNDalanAmnastu nAbherupari sarvAvayavAH 1 ' janakAvayavA vizeSAt ' iti Ga-pAThaH / 2 'strIzarIrAdikaH' iti ca - pAThaH / 3 'apUrtivacanAH' iti gaGa-pAThaH / 4 'dhAyaniva' iti Ga-pAThaH / 5 yathA mRtpiNDastathA ' iti ga-pAThaH / 6 sa evamaudArikAdi iti ca-pAThaH / ' batenAtma' iti Ga-pAThaH / 8' sAcinAma' iti gha-pAThaH / 9' UrdhvatiryakSvatulya iti Ga-pAThaH / 7 20 For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 samacaturasrasaMsthAnalakSaNAvisaMvAdino'dhastAt punaruparitanabhAgAnurUpAstasya nAvayavA iti ata eva nyagrodhaparimaNDalaM taducyate / nyagrodhAkRtitvAt nyagrodhaparimaNDalamuparivizAlazAkhatvAditi / sAdinAmasvarUpaM tu nAbheradhaH sarvAvayavAH samacaturasralakSaNAvisaMvAdinaH upari tu nadanurUpAH / sAdIti zAlmalItarumAcakSate prvcnvedinH| tasya hi skandho drAdhIyAnuparitanA na tadanurUpA vizAlateti / kubjanAmasvarUpaM punaH kandharAyA upari hastapAdaM ca samacaturastralakSaNayuktaM saMkSiptavikRtamadhyakoSThaM ca kubjam / vAmananAma tu lakSaNayuktaM oSThagrIvAdi upari hastapAdayozca nyUnalakSaNaM vAmanam / huNDasaMsthAnaM tu yatra pAdAdyavayavA yathoktapramANavisaMvAdinaH prAyastaddhaNDasaMsthAnamiti / tathA coktam (bRhatsagrahaNyAm gA0 176) "tullaM vittharabahulaM ussehabahulaM ca maDahakoI ca / heDillakAyamaDahaM savvatthAsaMThiyaM huMDaM // 1 // " bhA0-saMhanananAma Savidham / tadyathA-vajrarSabhanArAcanAma, ardhavarSabhanArAcanAma, nArAcanAma, ardhanArAcanAma, kIlikAnAma, sRpATikAnAmeti // TI-saMhanananAma SaDvidhamityAdi / atra pUrvavad vyAkhyA / tadyathetyAdinA paNNAmapi svarUpamAvirbhAvayati-vajrarSabhanArAcetyAdi, asthnAMbandhavizeSaH saMhananaM,RSabhaH paTTaH, vajra-kIlikA, markaTabandhaH ya ubhayapArzvayorasthibandhaH sa kila ardhavajrarSabhanArAcavyAkhyAyAM matabhedaH / rAcaH nArAcaH / varSabhanArAcA yatra saMhanane tad varSabhanArAcasaMhananam , asthanA - bandhavizeSa iti / ardhavajrarSabhanArAcanAma tu vajrarSabhanArAcAnAmadhaM kila sarveSAM vajrasyArdhaM RSabhasyAdhaM nArAcasyArdhamiti bhASyakAramatam / karmaprakRtigrantheSu vajranArAcanAmaivaM paTTahInaM paThita, kimatra tattvamiti sampUrNAnuyogadhAriNaH kacit sNvidrte| adhegrahaNAd vA RpabhahInaM vyAkhyeyam / nArAcanAmni tu makeTabandha eva kevalo na kIlikA na paTTaH / ardhanArAcanAmni tvekapAdhai markaTabandhaH, dvitIyapArzve tu kIlikaiva markaTabandhAH, atrApi karmaprakRtI naivaasti| kIlikAnAma vinA markaTabandhenAstho madhye kIlikAmAtram / sapATikAnAma koTidvayasaMgate ye asthinI carmasnAyumAMsAvabaddha tat sRpATikAnAma kiirtyte| sRpATikA-phalasaMpuTakaM yathA tatra phalakAni parasparasparzamAtravRttyA vartante evamasthInyatra sNhnne| tadevametAnyevaMvidhAsthisaGghAtalakSaNAni saMhanananAmAnyaudArikazarIra eva saMhanyante, lohapahanArAcakIlikApratibaddhakapATavaditi / / 1'no'vayavA' iti u-paatthH| 2 chAyA tulya 1 vistArabahule 2 utsedhabahalaM 3 camaDabhakoSThaM ca / / 4 adhastanakAyamaDabhaM 5 sarvatrAsaMsthitaM 6 huNDam // 3 'saMciyaM' iti ga-pAThaH / 4 'riNaH saMvidrate' iti ga-ca pAThaH / 5 ' kIlapaTTaH' iti a-pAThaH / 6 'kIlimAtra' iti ga-ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhAraNa sUtra 12 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-sparzanAmASTavidha ktthinnaamaadi||rsnaamaane kavidhaM tiktnaamaadi| gandhanAmAnekavidhaM surabhigandhanAmAdi // varNanAmAnaM kavidha kAlanAmAdi / TI-sparzanAmASTavidhamityAdi / audArikAdiSu zarIreSu yamya karmaNa udayAt kaThinAdiH sparza vizeSaH samupajAyate tat sparzanAmASTavidham / tAmaSTabhedatAM pratipAdayabhAha--kaThinanAmAdIti / karkaza-mRdu-guru laghu snigdha rUkSa-zItoSNanAmAni / svasthAne banekabhedatvameSAM prakarSApakarSajanitam rasanAmAnekavidhaM tiktanAmAdi / rasanAmAnekabhedaM tikta kaTu-kaSAyA-'mla-madhura-lavaNAkhyam / lavaNo madhurAntargata ityeke / anekavidhagrahaNaM tiktAdyantarbhedapratipAdanArtham / evamanyatrApyantarbhadA vAcyAH / gandhanAmAnekavidhamityAdi / surabhigandhanAmAdi zarIraviSayaM saurabhaM durgandhitvaM ca yasya karmaNo vipAkAnnivartate tad gandhanAma / apare sAdhAraNaM gandhamAhustadasat / surabhiNA durgandhinA vA bhavitavyaM, na sAdhA raNaH kazcidastIti / varNanAmAnekavidha kAlanAmAdi / yasyodayA ccharIreSu kRSNAdipaJcavidhavarNaniSpattirbhavati tad varNanAma kRSNa-nIla logandhanirAsaH . hita-pIta-zuklabhedam / sarvANi caitAni sparzanAmAdIni varNanAmAntAni zarIravartiSu pudgaleSu vipacyanta iti // AnupUrvInAmasvarUpanirUpaNAyAha-- bhA0--gatAvutpattukAmasyAntargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUA tatprApaNasamarthamAnupUrvInAmeti // TI-gatAvutpattukAmasyetyAdi / gamyate'sAviti gatiArakAdyutpattisthAnam / taca gatinAmakarmodayAdavApyate / tasyAM gatAvutpattumicchataH karmamAmarthyAdAtmanaH / antargatI vartamAnasyeti / manuSyaH 'tiryagyonivAcyaM yAvadutpattisthAnaM na prApnoti tAvadantargatiH tatra vartamAnasya kasyacijanmavatazcAnupUrvInAmakarmodayo bhavati / AnupUrvI ca kSetrasannivezakramaH / "anuzreNi gatirjIvAnAM pudgalAnAM ca" (a02 sU0 27) iti vacanAt / tatra yatkarmodayAdatigayena tadgamanAnuguNyaM syAt tadapyAnupUrvIzabdavAcyaM bhavati / tacAtmano gatyantaraM gacchata upagrahe vartate RSabhasyeva payaH / sA cAntargatirdvi vidhA---jvI vakrA c| tatra yadA RjvyA gacchati samayapramANayA tadA pUrvakarmaivAyurenubhavannAnupUrvInAmakarmaNaivotpattisthAna prAptaH puraskRtamAyurAsAdayati / vakragatyA punaH pravRttaH kUrparalAGgalagomUtrikAlakSaNayA dvitricatuHsamayamAnayA vakrArambhakAle puraskRtamAyurAdate / tadaiva cAnupUrvInAmApyudeti / nanu ca yathaiva gatAvRjavyAM vinA AnupUrvInAmakarmaNotpattisthAnamiyati tadvad vakra gatyAmapi kasmAnneti ? ucyate-RjvyA pUrvakAyuvyopAreNaiva gacchati, yatra tatpUrvakamAyuH kSINaM tatra tasyodaya itya 1 'jAtirvA yasturyAvadu' iti ca -paatthH| 2 'datyatizyena' iti g-c-paatthH| 3. RjA vakrA ' iti pAThaH / 4 ' rantaMbhavamAnu ' iti Ga-pAThaH / 5 ' krameNaivo ' iti i-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 svArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 dhvayaSTisthAnI yasyAnupUrvInAmakarmaNaH / tadabhimukhamAnupUrvItyAdi / tadityanenAvivakSitagatirabhisambadhyate / yasyAM mRta utpatsyate tasyA abhimumvamanukUla mAnupUrvyA prativiziSTadezakrameNa tatprApaNasamarthamiti vakSyati, tadabhimukhamityanenAbhimukhyamAtraM pratipAditaM, bhUyastasprApaNasamarthamityanenAnupUrvInAmakarmaNaH kAryamAdarzayati, taduditaM tadgatiprApaNe samartha - pratyalam / AnupUrvInAmakarmAgresaraM narakagatyAnupUrvInAmAdi caturvidhaM bhavati / matAntarapradarzanAyAha AnupUrvIcyA- bhA0--- - nirmANanirmitAnAM zarIrAGgopAGgAnAM vinivezakramakhyAyA~ matAntaram niyAmakamAnupUrvInAmetyapare // DI0 - nirmANetyAdi / nirmANanAmakarma vyAkhyAtaM prAk-jAtiliGgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmANanAmeti, nirmANakarmaNA nirmApitAnAM ghaTitAnAmavayavAnAmaGgAnAM bAhUdarAdInAM upAGgAnAM cAGgulikarNanAsikAdInAM vinivezakramaniyAmakaM - racanAnivezaH tasya kramaH - paripATI ubhayapArzvato bAhU kaTeradho jAnunovoparyuparyanyatrApi vAcyaH kramastanniyAmakaM-niyamakAri / anenAGgenopAGgena cAtraiva sthAne viniveSTavyamityevamAnupUrvI nAmApare pravacanapravRddhAH kathayantIti / agurulaghuprakRti nirdhAraNAyAha bhA0 - agurulaghu pariNAma niyAmaka magurulaghunAma // TI0 - aguruladhvityAdi / pariNAmatrayasyAtra niSedho vivakSito gurutvalaghutvagurulaghutvAkhyasya / yasya karmaNa udayAt sarvajIvAnAmiha kubjAdInAmAtmIyazarIrANi na gurUNi na laghUni svataH, kiM tarhi ? agurulaghupariNAma me vAvarundhanti tat karmAgurulaghuzabdenocyate / sarvadravyANyeva ca pariNamante sthityAdinA'nekena svabhAveneti jainaH siddhAntaH / tatrAgurulaghvAkhyo yaH pariNAmaH tasya niyAmakametat tatrodbhUtazakti kaimabhidhatta ityagurulaghunAma / sarvazarIrANi ca nizvayanayavRttyA na gurukAdivyapadezabhAJji / vyavahAranayAt tvanyonyApekSayA traividhyamanurudhyante / yathoktam ." "nicchayao savvaguruM savvalahuM vA na vijjae davvaM / vavahArao u jujjaha bAyarakhaMdhesu nanesu || 1 ||" - bRhatkalpe 1 vinivezana niyAmakakramAnupUrvI ' iti ga-pAThaH / * 2 ' nupUrvyAdi' iti Ga-pAThaH / 3 'gatiliGgA' iti Ga - pAThaH / 4 ' kintu ' iti Ga-pAThaH / 5 'kaM nidhate' iti ga-ca-pAThaH / 6 chAyA nizcayataH sarva guru sarva laghu vA na vidyate dravyam / vyavahArastu yujyate bAdaraskandheSu nAnyeSu // 7 zlokArdhamidaM tu dRzyate vizeSAvazyake ( gA0 660 ) api / For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 157 upaghAtanAmasvarUpAkhyAnAyAhabhA0-zarIrAGgopAGgopacAtakamupaghAtagama / TI-zarIrAGgopAGgopaghAtakamiti / zarIrAGgAnAmupAGgAnAM ca yathoktAnAM yasya karmaNa udayAt parairanekadhopadhAtaH kriyate tadupaghAtanAma / matAntaraM vAzabdena pratipAdayati bhA0--svaparAkramavijayAdyupaghAtajanakaM vaa|| dI-kecidevamupadhAtajanakaM vA kecidupaghAtanAma vyAcakSate sUrayaH parAkrama:prANo vIrya, svo-nijaH parAkramaH svaparAkramaH tasyopaghAtaM janayati, samarthavapuSo'pi nirvIryatAmApAdayati svavijayaM copahanti / vijite'pyanyasmin naiva vijita iti vyapadezahetutAM pratipadyata iti / AdigrahaNAdanyadapi yadudbhUtaM karma tat tasyodayenopahanyata iti / parAghAtasvarUpaM nirUpayatibhA0-paratrAsapratighAtAdijanaka parAghAtanAma // dI-paratrAsetyAdi / yasya karmaNa udayAt kazcid darzanamAtreNaivojasvI vAksauSThavenAnyAM sabhAmapyabhigataH sabhyAnAmapi trAsamApAdayati parapratibhApravighAtaM vA karoti tat parAghAtanAma / AdigrahaNAt saMkSobhadRSTigatistambhanaparigrahaH // AtapanAmanirUpaNAyAhabhA0-AtapasAmadhyajanakamAtapanAma // TI-AtapasAmarthyajanakamiti / AtapatItyAtapaH / kartaryac / Atapyate vA'neneti AtapaH / puMsi saMjJAyAM ghH| tasyAtapasya sAmarthya-zaktiratizayo yena karmaNoditena jenyate tadAtapanAma / AGo mayodAvacanatvAt sahasrAMzumaNDalapRthivIkAyapariNAma eva tad vipacyate, nAnyatreti // uddayotanAmasvarUpapratipAdanAyAhabhA0-prakAzasAmarthyajanakamuddayotanAma // TI-prakAzasAmarthyajanakamuhayotanAmeti / uddayotanamuddapota:-prakAzo'nuSNaH khadyotakAdiprabhAvaH / saptArciHsavitRmaNDalAsambhavi, yasmAda ruSNaH sparzo lohita rUpam , ataH prakAzasya sAmarthyam-atizayaM janayati yat taduiyotanAma / ucchavAsanAmasvarUpamAcaSTebhA0-prANApAnapudgalagrahaNasAmarthyajanakamucchAsanAma // 1' utpatteranekadhA ' iti Ga-pAThaH / 2 'prANIvIryAkhyo' iti -pAThaH / 3 'kartavyaM ca ' iti a-pAThaH / 4'hanyeta ' iti a-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 TI-prANApAnetyAdi / UrdhvagAmI samIraNaH prANaH / adhogatirapAnaH / tau ca mRtI pudgalAtmakAvityata Aha-pudgalagrahaNasAmarthyajanakamiti / prANApAnAvanantapradezaskandhapudgalapariNAmajanyau tadyogyapudgalAnAM grahaNam-AdAnaM tasya sAmarthyam-atizayaM janayati yat taducchvAsanAma, yasyodayAducchvAsanizvAsau bhvtH| vihAyogatisvarUpapratipAdanAyAhabhA0-labdhizikSaddhipratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAma // TI0-labdhizikSItyAdi / vihAyaH-AkAzaH tatra gtivihaayogtiH| sA dvidhA-zubhA ca azubhA ca / tatra zastA haMsa-gaja-vRSAdInAm / aprazastA tUSTra-Taula-zRgAlAdInAm / tatra labdhirdevAdInAM devatvotpattya vinAbhAvinI / zikSayA RddhiH zikSaddhiH tapasvinAM pravacanamadhIyAnAnAM vidyAdyAvartanaprabhAvAd vA''kAzagamanasya labdhizikSacihetorjanaka vihaayogtinaamti|| pratyekazarIranAmanirdhAraNArthamAhabhA0-pRthakzarIranirvatakaM pratyekazarIranAma // TI-pRthakzarIranirvatakamityAdi / yasya karmaNa udayAdekaiko jIvaH prati pratyekaikaM zarIraM nivartayati tat pratyekanAmaikadvitricatuHpaJcendriyaviSayam / yathA pratyekavanaspatijIvo mUla-skandha-zAkhA-prazAkhA-tvak-patra-puSpa-phalAdiSu pRthak zarIraM nivartayati tathA dvIndriyAdayo'pIti / sAdhAraNazarIranAmAdyA bAdaranAmaparyavasAnA ekAdaza prakRtIH krameNa vyAcaSTe bhA0-anekajIvasAdhAraNazarIranivartakaM sAdhAraNazarIranAma / trasabhAvanirvartakaM trsnaam| TI-anekajIvetyAdi / anekazabdenAnantasaGkhyAgrahaNam / anantAnAM jIvAnAmekaM zarIraM sAdhAraNaM kisalayanigodavajraprabhRti yathaikajIvasya paribhogastathA'nekasyApi / tadabhinnaM sada yasya karmaNa udayAnnirvartate tat sAdhAraNazarIranAma / tathA trsetyaadi| asyantIti vasA-dvitricatuHpaJcendriyalakSaNAHprANinaH, yasmAt tasya karmaNa udayAt teSu parispando'JjasA lakSyate, sa tAdRzo gamanAdikriyAvizeSo yasya karmaNa udayAd bhavati tat prasasvanivartakaM trasanAma, tadudaye eva gatyAdikriyA bhavatIti so'vadhAryate / gamanaM tu tadudayAta svabhAvAca / tadudayAd dvIndriyAdInAM svabhAvAt paramANu-tejo-vAyyAdInAmiti / kamalinIkhaNDAderdezAntara eva gamanazravaNAd vyabhicAra iti cetra adhiSThAtRvyantarAnubhAvAnugrahAditi / 1' madhItAnAM ' iti *-pAThaH / 2 'viSayANAM' iti -paatthH| 3 'bhastabasya ' iti -pAThaH / / 'sAdhAraNanAma' iti ga-pAThaH / 5 ' nAvadhAryate' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 ] bhA0 0 - sthAvara bhAvanirvartaka sthAvaranAma | svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sthAvara bhAvetyAdi / sthAvaranAma sthAnazIlaM sthAvaraM tadbhAvaH sthAvaratvaM nirvartayati yat pRthivyambu vanaspatyAdilakSaNaM tat sthAvaranAmakarma / sthAnazIlatvaM tu sthAvaranAma karmo dayAdeva pRthivyambuvanaspatInAm / paramArthatastu tatra sthAvaranAmakarmodayAt sthAvaratvaM, parispando bhavatu mA vA'bhUt / evaM ca tejovAyvorapi sthAvaratvasiddhiH karmodayAdeveti // - saubhAgyanirvartakaM subhaganAma / bhA0 DI0 - saubhAgyetyAdi / kamanIyaH subhago - manasaH priyastadbhAvaH saubhAgyaM tasya nirvartakaM - janakaM subhaganAma / bhA0 - daurbhAgyanirvartakaM durbhaganAma / TI0 - daurbhAgyetyAdi / saubhAgyaviparItalakSaNaM durbhaganAma / aniSTo manaso yo'priyastadbhAvo daurbhAgyam / yasya karmaNa udayAditi // 159 bhA0- sausvaryanirvartakaM susvaranAma / dauH svaryanirvartakaM duHsvaranAma / TI0 - sausvaryeti / yena zabdenoccaritenAkarNitena ca bhUyesI prItirutpadyate tat susvaranAma / tadviparItaM duHsvaranAma / yat tu zrUyamANamasukhamAvahati tad duHsvaranAmeti // bhA0 - zubhabhAvazobhAmAGgalyanirvartakaM zubhanAma / tadviparItanirvartakaM azubhanAma | TI0 - zubheti / zubho bhAvaH pUjita uttamAGgAdistajanitaH zobhA pUjA puraskAra : zirasA pAdAdinA'sparzanaM mAGgalyamiti pavitraM tannirvartakaM zubhanAma / tadviparItanirvartakamazubhanAma | zarIrAvayavAnAmeva hi zubhAzubhatA grAhyA / yathA pAdena spRSTaH krudhyatIti / / bhA0-- sUkSmazarIra nirvartakaM sUkSmanAma / bAdarazarIranirvartakaM bAdaranAma // TI0 - sUkSmeti / sUkSmaM - zlakSNaM adRzyaM niyatameva yasya karmaNa udayAd bhavati zarIraM pRthivyAdInAM keSAJcideva tat sUkSmazarIranAma / bAdarazarIranirvartakaM bAdaranAma / bAdaraM sthUla ke pAzcid vidyAvatAM jIvAnAmiva yasya karmaNa udayAt sthUlazarIrakhA bhavati tad bAdaranAmeti, na tu cakSurgrAhyatAM pratItyApekSya sUkSmabAdamiti // paryAptasthira deyayazasAM sapratipakSANAM svarUpanirUpaNAya prakramyate bhA0- paryAptiH paJcavidhA / tadyathA - AhAraparyAptiH, zarIraparyAptiH, indriyaparyAptiH, prANApAnaparyAptiH, bhASAparyAptiriti / paryAptiH kriyAparisamAptiH AtmanaH / 1' manaso'priya' iti ca - pAThaH / 2 ' bhUyasA ' iti ca-pAThaH / 3 'rateti' iti - NaThaH / For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 TI-paryAsiH paJcavidhetyAdi / paryAptiH pudgalarUpAtmanaH kartuH karaNavizeSaH / yena karaNavizeSeNAhArAdigrahaNasAmarthyamAtmano niSpadyate tacca karaNaM yaiH pudgalaniyate te padgalA AtmanA''ttAstathAvidhapariNatibhAjaH paryAptizabdenocyante / sAmAnyenoddiSTAM paryApti nAmagrAhaM vizeSeNa 'nirdidikSanAha-tadyathetyAdi / AhAragrahaNasamarthakaraNapariniSpattirAhAraparyAptiH / zarIrakaraNaniSpattiH zarIraparyAptiH / indriyakaraNaniSpattirindriyaparyAptiH / prANApAnau-uvAsaniHzvAsau tadyogyakaraNaniSpattiH prANApAnaparyAptiH / bhASAyogyapudgalagrahaNavisargasamarthakaraNaniSpatti SAparyAptiH / yathoktam "AhArasarIreMdiya uusaasvomnno'hinivittii| __ hoi jao daliyAo karaNaM esA:u pajjattI // " itizabdaHiyattApratipAdanArthaH // nanu ca SaT paryAptayaH pAramarSavacanaprasiddhAH kathaM paJcasaMkhyAkA iti ? ucyateindriyaparyAptigrahaNAdiha manaHparyApserapi grahaNamavaseyam / ataH pazcaiveti nishcyH|| nanu ca zAstrakAreNAnindriyamuktaM manaH, kathamindriyagrahaNAd graparyAptisaGkhyA- hISyate taditi ? ucyate-yathA zabdAdiviSayagrAhINi sAkSAccakSurAdIni na tathA manaH, sukhAdInAM punaH sAkSAdgrAhakaM manaH, na sampUrNamindriyamityanindriyamuktam / indraliGgatvAt tu bhavatyevendriyamiti // tathA kecidAcAryAH pRthagmanAparyAptigrahaNamadhIyata ityupariSTAdabhidhAsyate / yaccAvadhAraNaM pazcaiveti tad bAhyakaraNApekSayA / manaH punarantaHkaraNamataH pRthak paThantIti na kazcid doSaH / ubhayathApi manaHpayoptisambhava iti / paryAptiH pariniSpattirvivakSitakriyAparisamAhirAtmanastaijasakArmaNazerIramAja eva, audArikAdizarIraprekSAyAM prathamata evotpattAvetAzcintyante, janmAntaragrahaNakAla ityarthaH / yugapacArabdhAH SaDapi krameNa niSpadyante, na samkam, uttarottaraparyAptInAM bahutarakAlatvAt / krmthaaym-aahaar-shriire-ndriy-praannaapaan-vcn-mnolkssnnH| tatrAhArapayoptisvarUpanirUpaNAyAha bhA0-zarIrendriyavAcanaHprANApAnayogyadalikadravyAharaNakriyAparisamApti: AhArapayoptiH / gRhItasya zarIratayA saMsthApanakriyAparisamAptiH shriirpyotiH| saMsthApanaM racanA ghttnmityrthH| 1 . nirdidRkSa' iti ca-pAThaH / 2 'karaNapariniSpati' iti ca-pAThaH / 3 chAyA mAhArazarIrendriyocchvAsaniHzvAsamano'bhinirvRttiH / bhavati yasmAt dalikAt karaNa eSA tu pryaaptiH|| 4'zarIra eva' iti -pAThaH / parAmarzaH hAvyata taditi ? usane For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 12] svopajJabhASya - TIkAlaGkRtam TI0 - zarIretyAdi / zarIrasyendriyANAM vAco manasaH prANApAnayozcAgamaprasiddhavargaNAkrameNa yAni yogyAni dalikadravyANi teSAmAharaNakriyA grahaNam - AdAnaM tasyAH parisamAptirAhAraparyAptiH karaNavizeSaH / atra ca manograhaNAt parisphuTamindriyagrahaNe na manaso'pyupAdAnamiti / sAmAnyena gRhItasya yogyapudgalasaGghAtasya zarIrAGgopAGgatayA saMsthApanakriyA- viracanakriyA tasyAH paryAptiH zarIraparyAptiH / saMsthApanazabdArtha prakAzanaM paryAyazabdairAvedayate - saMsthApanaM racanA ghaTanamityarthaH / zarIravargaNAyogyapudgalAnAM pratiniyatAvayavenetyarthaH / bhA0 0 - tvagAdIndriyanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / TI0 - svagiti sparzanendriyaM tadAdIndriyaM sparzana-rasana ghrANa cakSuH zrotra- manolakSaNam / tatra ca rUpanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH // bhA0 - prANApAna kriyAyogyadravya grahaNanisargazaktinirvartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH // TI0 - prANeti / prANApAnAvucchvAsanizvAsakriyAlakSaNau tayorvargaNAkrameNa yogyadravyagrahaNazaktiH-sAmarthyaM tannirvartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH // bhA0- bhASAyogyadravyagrahaNanisargazakti nirvartanakriyAparisamAptirbhASApa 161 ryAptiH / TI0 - atrApi vargaNAkrameNaiva bhASAyogyadravyANAM grahaNanisargau tadviSayA zaktiH - sAmarthya tannirvartana kriyApari samAptirbhASAparyAptiriti // bhA0 - manastvayogyadravyagrahaNanisarga zaktinirvartanakriyAparisamAptirmana: paryAptirityeke / DI0 - manastvayogyAni manovargaNA yogya ni manaHpariNAmapratyalAni yAni dravyANi teSAM grahaNanisargasAmarthyasya nirvartanakriyAparisamAptirmanaH paryAptiriti / eke vAcAryA mevena manaH paryAptimupAdadate / indriyaparyAptiM noindriyaparyAptigrahaNena gRhante / indriyaparyApsiM vyatirekeNa paThantItyarthaH / na punarmanaH paryAptiM kecidicchanti ke cineti // bhA0-- AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa sabhAtiruttarottara sUkSmatara svAt sUtradArvAdikartanaghaTanavat / yathAsaGkhyaM ca nidarzanAni - TI0 -- AsAmityAdinA SaDapi paryAptayaH samakamArabdhAH krameNa parisamAptimAsA - dayantIti darzayati / kiM punaH kAraNaM vaiSamyeNa pariniSThA yA'sAmityAha uttarottara sUkSma 1' svarUpa' iti ca pAThaH / 2 ' manazca' iti Ga-pa 5: / 3 'rgasya paryAsasya' iti Ga-pAThaH / 4 'yIptizanindriya iti U-pAThaH ' 21 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 taratvAditi / AhAraparyApteH zarIrapAptiH sUkSmatarA bahutarasUkSmadravyanicayaghaTitA / tato'pIndriyaparyAptiH sUkSmatarA / tasyA api praannaapaanpyoptiH| tato'pi vaakpyaaptiH| tatazca mana:payoptiH sumukSmeti / taccottarottarasUkSmatvaM dRSTAntena bhAvayati-sUtradAvAdikatainaghaTanava diti / sthUlasUtrakartikA sUkSmasUtrakartikA ca te kartanaM yugapadArabhete / tatra sthUlasUtrakartikA cirAya krukkuTakaM pUrayati / itarA tvAzu parisamApayati / dArughaTane'pyeSa eva kramaH / stambhAdInAM sthalarUpanirvartanaM samacaturasrAdi svalpena kAlena kriyate, sa eva stambhaH kuTTimapatracchedyaputrikAsaGghATakayuktazcireNa niSpAdhate tulyakAle'pi prArambhe / AdizabdAcitra-pustalepyakAdiparigrahaH / yathAsaGkhyaM ca nidrshnaaniiti|| :___ anena SaNNAmapi paryAptInAM krameNa pabhireva dRSTAntaiH svarUpamupakramate / ato dRSTAntasvarUpapratipAdanAyAha . bhaa0-gRhdlikgrhnnstmbhsthuunnaadvaarprveshnirgmsthaanshynaadikriyaanicrtnaaniiti| paryAptinirvartakaM paryAptinAma, aparyAptinirvartakamaparyAptinAma, (apa. yoptinAma) ttprinnaamyogydlikdrvymaatmnopaattmityrthH|| ____TI-gRhadalikagrahaNetyAdi / tatra gRhaMdalikagrahaNenAhAraparyApti sAdhayati / gRhaM kartavyamiti sAmAnyena. dalikamAdatte zAkAdikASTham / tataH sAmAnyopAtte dalike'tra stambhaH sthUNA vA bhaviSyatIti nirUpyate / evamanekapudgalagrahaNe satyatrAmI zarIravargaNA. yogyAH pudgalAH zarIraniSpAdanakSamA iti zarIraparyAptiH / bhittyAdhucchrAyarUpagRhAlocanAyAmapi satyAM katibAramidaM prAGmukhamudaGmukhaM vA pravezanirgamanArthamAlocyate, tathendriyaparyApti rapyAtmana upayogavRttyA pravezanirgamanadvArasthAnI yeti / evaM prANApAnabhASAparyAptI api etenaiva nidarzanena sAdhye / dASTontikabhedAt tu dRssttaantbhedH| tataH sadvArake'pi niSpabe samani atrAsanamatra zayanIyamatra bhujibhUriti sthAnazayanAdikriyAnivartanamAlocayanti gehinaH, nadvanmanaHparyAptirapi hitAhitaprAptiparihArApekSAlakSaNeti / evametAH SaT paryAptIryanivartayati tat karma paryAptinAma, jApAkaprakSiptenivRttaghaTavat / aparyAptinAma tu aniSpannadhvaMsyaniSpanaghaTavaditi / etaduktaM bhavati-yasyodaye paryAptayo nAsAdayanti paripUrimatAmaparyApta eva mriyate, kadAcid vA vinA'pi bhavati yathA sammUchenajamanuSyAdiriti / bhA0-sthiratvanirvataka sthiranAma / 'vipriitmsthirnaamH|| TI-sthiratvanivartakaM sthiranAma. / yasyodayAccharIrAvayavAnAM sthiratA bhavati ziro'sthidantAdInAM tat sthiranAma / asthiranAmApi zarIrAvayavAnAmeva / yadudayAdasthiratA 1 'sUtrA-' iti Da-pAThaH / dhanudinAntargato gha-pAThaH / 3 ' sthApayatIti' iti u-pAThaH / 4 'hAropekSA ' iti ca-pAThaH / 5.dhRtaghaTavada' iti -pAThaH / 6 'tadetadviparIta.' iti ga-pAThaH / 'ziromukhadantA' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 13] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 163 calatA mRdutA bhavati karNatvagAdInAM tadasthiranAmeti / tadetadviparItamasthiranAmetyanena / pratipAditam // bhA0-AdeyabhAvanirvartakaM AdeyanAma / viparItamanAdeyanAma // TI0-gRhItavAkyatvAdAdaropajananahetutAM pratipadyate udayAvalikApraviSTaM sat / etaduktaM bhavati-yasyodayena nAmakarmodayastenoktaM pramANaM kriyate yat kizcidapi darzanasamanantarameva cAbhyutthAnAdi lokAH samAcarantItyevaMvidhavipAkamAdeyanAma / viparItamanAdeyanAma / yuktiyuktamapi vacanaM yadudayAna pramANayanti lokAH, na cAbhyutthAnAdhahaNAhasyApi kurvanti tadanAdeyanAma / athavA AdeyatA-zraddheyatA darzanAdeva yasya bhavati sa ca zarIraguNo yasya vipAkAd bhavati tadAdeyanAma / tedviparItamanAdeyanAmeti // bhA0-yazonivartakaM yazonAma, tadviparItamayazonAma / TI0-yazaH-prakhyAtiH kIrtiH loke guNotkIrtanA prazaMsanA yadudayAt tad yazonAma / tadviparItaM ayazonAma / dopaviSayA prakhyAtirayazonAmeti // bhA0-tIrthakaratvanirvartakaM tIrthakaranAma // TI0-tIrthakaratveti / yasya karmaNa udayAt tIrtha darzanajJAnacaraNalakSaNaM pravartayati yatigRhasthadharma ca kathayati AkSepasaMkSepasaMveganirvedadvAreNa bhavyajanasaMsiddhaye surAsuramanujapatipUjitazca bhavati tat tIrthakaranAmeti // nAmakarmabhedAkhyAnAya nAmazabdanirvacanamAcaSTe zabdArthapratItaye bhA0--tAMstAna bhAvAn nAmayatIti nAma / evaM sottarabhedo nAmakarmabhedo'nekavidhaH pratyetavyaH // 12 // TI0-tAMstAniti / tAMstAnAbhijAtyAdIn (bhAvAna ) nAmayati-abhimukhIkaroti saMsAriNaH prApayatIti nAmocyate / evamityAdinopasaMharati nAmakarmaprakRtivaktavyaM, uktena prakAreNa sottarabheda iti / gatizcaturdhA jAtiH paJcaprakAretyAdiruttaraprakRtibhedaH saha tena nAmakarmabhedo'nekavidho'vaseya iti // 12 // samprati prakRtivandhaM gotrasyAkhyAtumupakramate gotraprakRtI sUtram-uccainIcaizca // 8-13 // bhA0-uccairgotraM nIcairgotraM ca (vibhedaM gotram) / tatroccairgotraM dezajAtikulasthAnamAnasatkAraizvayoMdyutkarSanivatakam / viparItaM nIcaigotraM caNDAlamuSTikavyAdhamatsyabandhadAsyAdinirvartakam // 13 // 1 'pramIkriyate ' iti ca-pAThaH / 2' viparIta.' iti ga-pAThaH / 3 'yazobhAvanirva.' iti ga-pAThaH / 4 dhamuzcinAntargataH pATho gha-pustake nAsti / For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 TI0-yadudayAjjIvo gacchatyucairnIcaizca jAtIruccAvacAstad gotraM dvividham-uccanIMcaizceti uccaiotraM nIcairgotram / cazabdo'vadhAraNArthaH / vibhedaM dviprakArameveti / tatroce gotramityAdinA gotrakarmaNaH kAryamAvedayate / kAryaliGgaM hi kAraNaM tayordvayoH prakRtyoryadurgotraM tasyedaM kAryamiti darzayati / Aryadeze magadhA-'Gga-vaGga kaliGgAdike sambhavaH jAtiH / piturandhayo harivaMzekSvAkuprabhRtiH / kulaM mAturanvayaH / so'pyevaMprakAra evogrbhojaadilkssnnH| sthAnamiti / prabhoH samIpe pratyAsannanivezitvam / mAnaH pUjA svahastena tAmbUlapradAnAdiH / satkAro'bhyutthAnAsanAJjalipragrahAdiH kriyate tasyAsau, uccairgotrAdayaH aizvaryamibhAzvarathapadAtiprabhRteH prAbhUtyaM utkarSApakarSabhAktvAdanekavidham / eSAM dezAdisambhavAnAM nirvartakamuccairgotram / viparItaM nIcairgotramiti / caNDAlAH prasiddhA eva mAtaGgAH / caNDAlagrahaNaM ca pradarzanaM bahUnAM varuDakamurukkakAdInAm / mauSTikAH zaurikAdayaH / vyAdhA mRgayavo lubdhakAH / matsyabandhAH prANAtipAtahetubhirAnAyAdibhijIvanti ye| dAsabhAvo dAsyaM tanirvatakaM nIcairgotramiti / AdizabdAdavaskarazodhakAdiparigraha iti // 13 // aSTamaprakRterbandhasvarUpanirUpaNAyAha sUtram-dAnAdInAm // 8-14 // bhA0-antarAyaH pnycvidhH| tadyathA-dAnasyAntarAyaH, lAbhasyAntarAyaH, antarAyasya prakRti- bhogasyAntarAyaH, upabhogasyAntarAyaH, vIryasyAntarAya iti paJcakatvam // 14 // TI-dAnAdInAm etAvat sUtram / tatra dAnAdInAmiti SaSThI prativiziSTasambandhApekSA / prastutazcAntarAyo mUlaprakRtibandhamAha-antarAyaH paJcavidha iti / tadyathetyanena paJcavidhatAM darzayati-dAnasyetyAdi / dAna-deyam / satyapi dravye na dadAti taddhi karmoditaM dIyamAnasya karmaNo vinam-antarAyamantardhAnaM karotIti daanaantraayH| dravye pratigrAhake ca sannihite'smai dattaM mahAphalamiti jonAno'pi dAtavyaM na dadAti / evaM lAbhabhogopabhogavIryAntarAyeSvapi yojyam / tathA kazcid vadAnyaH sarvadA dAnAkaraH samastArthibhyo yathAprArthanaM svazaktyA nirvizeSamUrjitacetA yasmai yAcate'pi no visRjati pradeyamalpamapi tasya lAbhAntarAyakarmodayaH / tathA sakRdupabhujya yat tyajyate punarupabhogAkSama mAlya-candanA'guruprabhRti, tacca sambhavAdapi yasya karmaNa udayAd yo na bhuGkte tasya bhogaantraaykrmodyH| 1 'muruktakAdInAm' iti ca-pAThaH / 2 ' antarAyaH ' ityadhiko ga-pAThaH / 3 ' mUlaprakRtibandhitanA(1)bhisambandha ' iti ca-pAThaH / 4 'jaoNnannapi ' iti ca-pAThaH / 5 ' mUJchita' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 15 ] svopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 165 strI-vastra-zayanA - Sssana bhAjanAdirUpo bhogaH / punaH punarupabhujyate hi saH / paunaHpunyaM copazabdArthaH / sa sambhavannapi yasya karmaNa udayAnna paribhujyate tat karma upabhogAntarAyAkhyam / vIryamutsAhaH ceSTA zaktiriti paryAyAH / tatra kasyacit kalpasyApyupacitavapupo'piyUno'pyalpaprANatA yasya karmaNa udayAt sa vIryAntarAya iti / uktalakSaNasya vIryAntarAyasya sAmastyenodayaH pRthivyaptejovAyuvanaspatiSu kSayopazamajanitAratamyAt / dvIndriyAdestu vRddhi vIryasya yAvaddhi caramasaMmayacchadmastha iti prakarSApakarSavizeSopalabdheH / utpanna kevale tu bhagava sarvavIryAntarAyakSayaH / tatra tu niratizayaM vIryamiti / atra cASTAnAmapi karmaNAmuttara prakRtInAM viMzatyuttaraM prakRtizataM bhavati -bandhaM pratItya etAvatyaH prakRtayo badhyante, samyaktvasamyagmithyAtvayordhandho nAsti / mithyAdarzanapudgalAnAmeva tathA pariNAmAt, tAbhyAM saha dvAviMzatyuttaraM prakRtizatam / tAyemAH - jJAnAvaraNaM paJcabhedam antarAyaM ca darzanAvaraNaM navadhA, vedyaM dvidhA gotraM ca, moho'STAviMzatibhedaH, AyucaturdhA, nAmakarmaNi gatizcaturvidhA AnupUrvI ca, jAtinAma paJcavidhaM, zarIranAma ca, bandhanasaGghAtanAmnoH zarIranAmAntargatatvAnna prakRtigaNanA, saMsthAnanAma SoDhA saMhananaM ca aGgopAGgaM tridhA, vihAyogatirdvidhA, varNagandharasasparzAgurulaghUpaghAtaparAghAtocchrAsAtapodyotatrasa sthAvara bAdaramukSmaparyAptAparyAptapratyeka zarIra sAdhAraNazarIrasthirAsthirazubhAzubhasubhagadurbhaga susvaraduHsvarAdeyAnAdeyayazonAmAyazonAma nirmANanAmatIrthakaranA mAnyekabhedAni bhavanti // 14 // itthaM prakRtibandhanirUpaNamabhidhAya sthitibandhamabhidheyatayopakramamANa AhabhA0 - uktaH prakRtibandhaH / sthitibandhaM vakSyAmaH / DI0 0 uktaH prakRtibandhaH / sthitibandhaM vakSyAma iti / prakRtibandho yathAdabhihitaH / samprati sthitibandhamabhidhAsyAma iti pratijAnIte bhASyakAraH / tadabhidhitsayA cedamAha - sUtram - AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 8-15 // DI0 - Adita ityAdi sUtram / AdAvAditaH aupasaMkhyAnikastasiH / sUtragatazabdapra yojanAni AdyAdibhyastasirvAcyaH / tisRvacanamanyamUlaprakRtivyudAsArtham / tatazvAnyaprakRtya sampratyeyAntarAyavacanamantarasthitya vilaGghanArtham / sAmAnya sthityarthamityarthaH / cazabdenAntarAyasya samuccayaH / sAgarakoTInAM ca koTyaH / pareti prakRSTA, madhyama jaghanya sthitinirAsaH / sthitivacanaM 'pratijJAtopasaMhArArtham / AditastisRNAmityAdibhASyeNAtumartha pratipAdayati- 1' samayastha ' iti ca pAThaH / 2 ' pariNateH ' iti Ga-va-pATaH / For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 bhA0-AditastimRNAM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedyAnAm antarAyaprakRtezca triMzat sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 15 // TI-jJAnadarzanAvaraNavedyAnAmantarAyakarmaNazcaiSA sthitiH-avasthAnaM bandhakAbhAtAvaraNIyAdi- lAt prabhRti yAvadazeSaM nirjINamityeSa sthitikAlaH / evamAsAM catasRNAM prakRtInAmabAdhA- mUlaprakRtInAM utkRSTaH sthitibandha uktaH / varSasahasratritayaM cAbAdhA kAlaH / bAdhAkAlastu yatprabhRti jJAnAvaraNAdikama udayAvalikApraviSTaM yAvacca niHzeSamupakSINaM tAvad bhavati, taccodayAvalikAM pravizati bandhakAlAdArabhya triSu varSesahasreSvatIteSu, sa khalyabAdhAkAlo yatastat karma nAnubhUyate tAvantaM kAlamiti // 15 // atha mohanIyakarmaprakRteH kiyAn sthitibandha iti tadabhidhAnAyAha sUtram-saptatirmohanIyasya // 8-16 // bhA0-mohanIyasya karmaprakRteH saptatisAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiH // 16 // TI.-saptatirmohanIyasyeti / sAgaropamakoTIkovya itynuvrtte| tAH saptatisaMkhyayo sambadhyante / mohanIyetyAdinA etadeva spaSTataraM vivRNoti, pratipAditArtha caitada bhASyamiti / asyAstvabAdhAkAlaH sapta varSasahasrANi / tataHparaM bAdhAkAlo yAvadazeSa kSINamiti // 16 // nAmagotramUlaprakRtyoH sthitipratipAdanAyAha sUtram-nAmagotrayoviMzatiH // 8-17 // bhA0-nAmagotraprakRtyoviMzatiH sAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiH||17|| TI-nAmakarmaNo gotrakarmaNazcaviMzatiH sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiriti / nAmagotretyAdinA bhASyeNa spaSTIkRta eSo'rthaH / asyApyabAdhAkAlo varSasahasradvayamiti // 17 // AyuSkotkRSTasthitipratipAdanAyAha sUtram-trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya // 8-19 // bhA0-AyuSkaprakRtestrayastriMzat sAgaropamANi parA sthitiH // 18 // TI-trayastriMzadityAdi / trayastriMzat sAgaropamANi pUrvako ttitribhaagaabhydhikaani| prayastriMzadvacanAt.koTIkoTya iti nivRttam / puurvkottitribhaagvaavaadhaakaalH| bhAyuSkaprakRte. rityAdi bhASyaM sujJAnameva // 18 // 1 'evametAsAM ' iti va-pAThaH / 2 " 0yakarma0 ' iti gha-pAThaH / 3 'yA'bhisamba0 ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 167 mUlaprakRtInAmuktaH sAmAnyena sthitibandha utkRssttH| sampratyuttaraprakRtInAM pratyekamu skRSTo jaghanyazvocyate sUtrakramAzrayaNena / tatrAsadvedyaprakRtestriMzat sAgarosAtAsAtyoH pamakoTIkoTyaH sthitiH parA, jaghanyA sAgaropamasya saptabhAgAstrayaH parAparI bandhI palyopamasyAsaGkhyeyabhAgena nyUnAH, sadvedyasya paJcadaza sAgaropamakoTI koTya utkRSTA sthitiH, paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA dvAdazamuhUto, abAdhA'ntarmuhUrtam / atraitatsUtramAha sUtram-aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 8-19 // bhA0-ghedanIyaprakRteraparA bAdazamuhUrtA sthitiriti // 19 // sUtrapAThabhedaH TI0-vedanIyaprakRterityAdibhASyam / aparetyutkRSTApekSayA jaghanyo1 cyate / aparA jaghanyetyarthaH / kathaM madhyamA neti cet vyaakhyaavishessaaddossH| adhareti vA sUtrapAThaH / apareti(?) spaSTameva sUtramadhIyate-jaghanyA dvAdazamuhUrteti // 19 // - samprati nAmagotrayoruttaraprakRtInAM sthitirucyate / tatra nAmaprakRtInAM tAvat manuSyagatimanuSyagatyAnupUryorutkRSTaH sthitibandhaH paJcadaza sAgaropamakoTIkovyaH paJcadazavarSazatAnyabAdhA, narakagatiH tiryaggatirekendriyA jAtiH pazcendriyajAtiH audArika-vaikriya-taijasakArmaNazarIrANi huNDasaMsthAnaM audArikAGgopAGgaM vaikriyAGgopAGgaM ca vajrasaMhananaM varNagandharasasparzanarakAnupUrvItiyegAnupUrvIagurulaghUpaghAtaparAghAtocchAsAtapodyotAprazastavihAyogatitrasa . sthAvaravAdaraparyAptapratyekazarIrAsthirAsubhagadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazaHkInAmakarmottaraprakR. tinirmANanAmnAmutkRSTasthitibandho viMzatiH sAgaropamakoTIkovyaH tInAmutkRSTA sthitirabAdhA ca ca vrssshsrdvymbaadhaa| devagatirdevagatyAnupUrvI samacaturasrasaMsthAnaM varSa " bhanArAcasaMhananaM prazasta vihAyogatisthirazubhasubhagasusvarAdeyayaza-kIrtInAM daza sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH daza vaSezatAnyabAdhA / nyagrodhasaMsthAnavajranArAca. saMhananayodazasAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiH dvAdaza varSazatAnyabAdhA / sAcisaMsthAnanArAcasaMhananayozcaturdazasAgaropamakoTIkoTya utkRSTA sthitiH, caturdaza varSazatAnyabAdhA / kubjasaMsthAnArdhanArAcasaMhananayorutkRSTA sthitiH SoDaza sAgaropamakoTIkoTyaH SoDaza varSazatAnyabAdhA / vAmanasaMsthAnakIlikAsaMhananadvIndriyatrIndriyacaturindriyajAtInAM sUkSmApaptisAdhAraNanAmnAM cotkRSTA sthitiraSTAdaza sAgaropamakoTIkoTyaH, aSTAdaza varSazatAnyabAdhA, AhArakazarIra etadaGgopAGgatIrthakaranAmnAmutkRSTA sthitiH sAgaropamakoTIkoTerantaH abAdhA 1 'zrayaNAt' iti ga-pAThaH / 2 'kta ' iti Ga-pAThaH / 3 sthitibAdhA ' iti ca-pAThaH / 4 'dvAdaza' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 svantarmuhUrtam / evametA nAmakarmaNaH saptapaSTiruttaraprakRtayaH / zeSakarmaNAM tripazcAzat / evaM ca viMzatyuttaraM prakRtizataM bhavati // samprati nAmaprakRtInAmeva jaghanyA sthitirucyate / manuSyatiryaggatipazcendriyajAtirau dArikataijasakArmaNAni saMsthAnapaTkaM audArikAGgopAGgaM saMhananaSaTkaM varNagandharasasparzAH tiryagmanuSyAnupUvyau~ aguruladhUpaghAtaparAghAtocchvAsAtapodyotAH prazastAprazaste vihAyogatI trasasthAvarazubhAzubhasubhagadurbhagasusvaraduHsvarasUkSmavAdarapayoptApayoptapratyekanAmaprakRtInAM sAdhAraNazarIrasthirAsthirA''deyAnAdeyanirmANAyazasAM sAgaropamasya dvau jaghanyA sthitirakhAdhA ca saptabhAgau jaghanyA sthitiH palyopamAsaGkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUtekAlaH, devanaragatI AdyaM jAticatuSka vaikriyazarIraM etadaGgo. pAGga narakadevAnupUrvINAM jaghanyA sthitiH sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgabhAgena nyUnau, abAdhAkAlo'ntarmuhUrtaH / AhArakazarIre tadaGgopAGgatIrthakaranAmnAM jaghanyA sthitiH sAgaropamakoTIkoTyantaH, abAdhA tvantarmuhUtakAlaH / yazAkIrterjaghanyA sthitiraSTau muhUtoH, abAdhA tvantamuhUtekAla iti, atra sUtropanibandhaH kRto vAcakeneti, itarA tu madhyamA bahuvaktavyatvAdupekSitA / sUtram-nAmagotrayoraSTau // 8-20 // bhA0-nAmagotraprakRtyoraSTau muhUrtA aparA sthitirbhavati // 20 // TI.-nAmagotraprakRtyorityAdi bhASyaM gatArtham / evametAsAM nAmaprakRtInAM saptapeSTisaMkhyAnAmutkRSTA jaghanyA ca sthitirukteti / samprati gotrakarmaNa uttaraprakRtyorjaghanyA sthitirabhidhIyate / nIcairgotrasya japalyA sthitiH sAgaropamasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrtakAlaH / uccairgotrasthitijaghanyenASTI muhUrtAH, abAdhA tvantarmuhUrtakAla iti, atrApi suutraanuprveshH.||20|| paJcAnAM jJAnAvaraNaprakRtInAM cakSurAdidarzanAvaraNaprakRticatuSTayyAH pazcAnAM cAntarAyatAvaraNAdInAM prakRtInAM jaghanyA sthitirantarmuhUrta kAlaH, avAdhApyantamuhUrta eva / darzanAuttaraprakRtInAM varaNe nidrApaJcakasya jaghanyA sthitiH sAgaropamasya trayaH saptabhAgA: jaghanyA sthitira. palyopamAsaGkhyeyabhAgena nyUnAH / mohanIyaprakRteH mithyAtvasya sapta bAdhA c| bhAgAH sAgaropamasya jaghanyA sthitiH palyopamAsaGkhyeyabhAgena nyuunaaH| anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakapAyANAM dvAdazAnAM catvAro bhAgAH sAgaropamasya japanyA sthitiH plyopmaasngkhyeybhaagnyuunaaH| saMjvalanakrodhasya jaghanyA sthitirmAsadvayam,anta. mhuurtshcaabaadhaa| saMjvalanamAnasya jaghanyA,sthitirmAsaH antrmuhuurtmvaadhaa| saMjvalanamAyAprakRtejadha 1 'SaSTerutkRSTa ' iti ca-pAThaH / 3 ' catvAro bhAgAH sAgaropamasya ' iti ca-pratI nAsti / For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 22] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 169 nyaardhmaasH,abaadhaaantrmuhuurtkaalH| saMjvalanalobhasyAntarmuhUrtakAlA sthitijaghanyA, abAdhApyantarmuhUrta ev| puMvedasya jaghanyA sthitiraSTau varSANi, abAdhA antrmuhuurtkaalH| hAsyaratyaratimayazokajugupsAstrInapuMsakavedAnAM jaghanyA sthitiH sAgaropamabhAgau dvau palyopamAsaGkhyeyabhAganyUnau, antarmuhUrtazcAbAdhA / devanArakAyuSAM jaghanyA sthitiH daza varSasahasrANi, abAdhA antrmuhuutekaalH| tiryagmanuSyAyuSAM jaghanyA sthitiH kSullakabhavagrahaNam, abAdhA antarmuhUrtakAla iti // evameteSAM jJAnadarzanAvaraNamohAyuSAM karmaNAM yatrAntarmuhUrtakAlA sthitistatreda sUtramupatiSThate sUtram-zeSANAmantarmuhUrtam // 8-21 // bhA0-vedanIya-nAma-gotraprakRtibhyaH zeSANAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohamIyA-''yuSkA-'ntarAyaprakRtInAmaparA sthitirantarmuhRtaM bhavati // 21 // TI0-vedanIyetyAdi bhASyaM sugamamiti / bhA0-uktaH sthitibandhaH / anubhAvayandhaM vakSyAmaH // TI0-sampratyanubhAvabandhavivakSayA Aha-uktaH sthitibandhaH / anubhAvapandha pakSyAma iti pratijJAtaM tannistaraNAyAha __ sUtram-vipAko'nubhAvaH // 8-22 // TI0-vipAko'nubhAva iti / vipacanaM vipaakH-udyaavlikaaprveshH| karmaNAM viziSTo nAnAprakArovApAko vipAkaH-aprazastapariNAmAnAM tIvraH, zubhapariNAmAnAM mndH| yathoktakarmavizeSAnubhavanaM anubhAvaH "kRtyalyuTo bahulaM" (pA0 a0 3, pA0 3, sU0 113) iti vacanAt / athavA''tmanA'nubhUyate yena karaNabhUtena bandhena so'nubhAvabandhaH / "karaNAdhikaraNayozca" (pA0 a03, pA0 3, sU0 117) iti paJ / anuzabdasya samudAyArtha pradarzanam / anugatovA bhAvo'nubhAva iti praadismaasHkriyaalopii| sarvAsAM hi prakRtInAM phalaM vipAkodayAnubhAvabandhAjjIvasyAnusamayaM krmaanubhvnmicchaanicchaapuurvkm| tadyathA-jJAnAvaraNasya phalaM jJAnAbhAvaH darzanAvaraNasyApi phalaM darzanazaktyuparodha iti / evaM sarvakarmaNAM svakAryabandho'nubhUtiriti / ___ bhA0--sarSAsAM prakRtInAM phalaM vipAkodayo'nubhAvo bhvtiiti| vividhA pAko vipAkaH, sa tathA cAnyathA cetyarthaH / jIvaH karmavipAkamanubhavan karmapratyaya meSAnAbhogavIryapUrva karmasakramaM karoti / TI.-sarvAsAM prakRtInAmityAdi bhASyam / sarvAsAmiti kAyagrahaNam / karmapandhasya phalaM vipAkA tasyodayo'nubhAva iti paryAyakathanena vyAkhyA bhavati / vedyate avazyabhAvI vipAkaH sarvasya krmnnH| vizabdArthamAcaSTe-vividho-jAnAbhakAraH pAko vipAka 1 'anubhAgabandha ' iti ga-pAThaH / 2 - bandhanaM ' iti g-paatthH| 3 bhavati ' iti gha-pAThaH / 22 For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tattvAdhigamasUtram [ madhyAya: 8 ucyte| tadvaividhya 'nirUpayati-tathA cAnyathA cetyarthaH / yathA yenAdhyavasAyaprakAreNa yAdRgabhAvaM baddhaM karma tata tathA tenaiva prakAreNa vipacyate anyathA ca, prkaaraantrennaapiityrthH| anubhAvo vipAko rasa iti paryAyAH / sa ca tIvramandamadhyamAvasthAbhedaH zubhazcaikakaH / tatra kadAcicchubhamapyazubharasatayA'nubhUyate, azubhaM ca zubharasatayeti vaividhyArthaH / tathA cAha " tAsAmeva vipAkanibandho yo naamnirvcnbhinnH| sa raso'nubhAvasaMjJastIvo mando'tha madhyo vA // 1 // " tatra cASTaprakAre karmaNi kizcit karma pudgaleSveva vipacyate, tatpudgalAn pariNamayati nAnAprakAreNa, kiJcid bhavaviNaki prAptajanmana AtmanaH zarIravato vipcyte| aparaM tu kSetravipAki, kSetrAntare vipacyata ityarthaH / anyajIvavipAkIti, jIva eva vipacyate iti / evaM caturSA vipacyate / tathA cAha "saMhananaM saMsthAnaM varNasparzarasagandhanAmAni / aGgopAGgAni tathA zarIranAmAni sarvANi // 1 // keSAzcit karmaNAM agurulaghuparAghAtopaghAtanAmAtapodyotanAmAni / pudgalAdiSu vipacanam pratyekazarIrasthirazubhanAmAnItaraH sArdham / / 2 // prakRtaya etAH pudgalapAkA bhavapAkamuktamAyuSkam / kSetraphalamAnupUrvI jIvavipAkAH prakRtayo'nyAH // 3 // " kathaM punaranyathA bandho'nyathA vipAkarUpo rasa iti pratipAdanAyAha-jIvaH karmavipAkamanubhavanityAdi / sthityutpattivyayapariNAmyAtmA karmaNo jJAnAvaraNAdikasya vipAka suJjAno rasamanubhavan-vedayamAnaH prakRtInAM saGkramaM karoti / sa ca sakramaH karmapratyaya:karmahetuka eva, nirnimitto yaH syAdanAbhogo hi jJAnAvaraNodayaH / anAbhogavIryapUrvakarmasa krmo'bhismbdhyte| karoti kriyate AbhujataH-adhyavasyatazceSTA''tmano yA tadAmogavIryamanAbhuJjato'nadhyavasyataH sAmarthya viziSTakriyApariNAmaH anAbhogavIrya tatpUrvakaM taddvArakaM karmasakramaM vidhace / sa punaH sakramaH kAsu prakRtiSu kAsAM vA prakRtInAmityAha bhA0-uttaraprakRtiSu sarvAsu mUlaprakRtyabhinnAsu, na tumUlaprakRtiSu sarakamo vidyate, pandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAt / TI0-uttaraprakRtivityAdi / mUlaprakRtyapekSayA uttaraprakRtyabhidhAnam / aSTau mUlaprakRtayo jJAnAvaraNAdikAH / uttaraprakRtayastu pazcamedaM jJAnAvaraNamityAdikAH / tatrotaraprakRtInAmevottaraprakRtiSu sakramaH / sarvAsvityutsargaH / kAsAzcima bhvtiitypiityrthH| apavadiSyate copariSTAt / pazcaprakAraM jJAnAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNAdiprakRtipvapyavizeSaNa 1 darzayati ' iti ga-pAThaH / 2 'nAnA''-' iti ca-pAThaH / 3 api vadiSyate ' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 22 ] svopajJabhApya-TIkAlaGkRtam 171 sakramasthAnam sarvAsu saGkrAmatIti prAptam, ata Aha-- mUlaprakRtyabhinnAsviti / mUlaprakRtibhyaH abhinnAsu-apRthagbhUtAsu - mUlaprakRtIrajahatISu / yathA - mUlaprakRtirekA jJAnAvaraNamiti / uttaraprakRtayaH pazca / tatraitAH paJcApyanyonyameva saGkrAmanti, naanymuulprkRtyuttrprkRtissu| enamevArthaM sAvadhAreNaM darzayati- na tu mUlaprakRtiSu saGkramo vidyata iti / tuzabdo'vadhAraNArthaH / naiva mUlaprakRtiSu saGkramo'sti / nahi jJAnAvaraNaM darzanAvaraNe saGkrAmati, nApi darzanAvaraNaM jJAnAvaraNe, ityevamanyatrApi yojyam / amumevArtha yukttayA pratipAdayannAha -- bandhavipAkanimittAnyanyajAtIyAnIti / bhinnajAtIyAnItyarthaH / anyad bandhanimittaM jJAnAvaraNasya tat pradoSanihavAdi / anyadasadvedanIyAderduHkhazokAdi jJAnadarzanAvaraNayorbandhanimittamabhinnamapi sadAzaya vizeSAd bhedamupAdbhuta eva / vizeSagrAhi jJAnAvaraNam / darzanAvaraNaM tu sAmAnyamAtragrAhi, sAmAnyopayogamevAntardhatte / evaM bandhanimittabhedAda vipAkanimittabhedAcca bhinnAsu mUlaprakRtiSu saGkramo nAsti / pUrva sarvAsvityuktaM yat tat sampratyapodyate-- bhA0 - uttaraprakRtiSu ca darzanacAritramohanIyayoH samyagamithyAtvavedanIyasyAyuSkasya va jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva saGkramo na vidyate // TI0 -- uttaraprakRtiSvityAdi / kAsAJcit uttaraprakRtInAmapi kAsucit prakRtiSu saGkramo nAstIti darzayati / tatra darzana mohazvatvAro'nantAnubandhinaH krodhAdayo mithyAtvaM samyagmithyAtvaM samyaktvamiti / zeSazcAritramoho'pratyAkhyAnAdiH / tatra darzanamoho na saGkrAmati cAritramohe nApi cAritramoho darzanamohe iti / samyagamithyAtvasyAsatyapi bandhe samyaktve'sti saGkramaH / samyaktvaM tu samyagmithyAtve na saGkramati / tathA samyaktvasamyag - mithyAtvayormithyAtvaM saGkrAmayati | AyuSkasya ca nAraka - tiryaG - manuSya- devabhedasya parasparaM nAsti saGkrama iti / uktaM cAtra 44 mUlaprakRtyabhinnAH saMGkramayati guNata uttarAH prakRtIH / nanvAtmA'mUrtatvAdadhyavasAnaprayogeNa // 1 // zithilayati dRDha baddhaM zithilaM dR (dra ) yati ca karma nanu jIvaH / utkRSTAzca jaghanyAH sthitIrviparyAsayati cApi // 2 // " sakkramaNasthityudIraNAtrayasya dRSTAntatrayopapradarzanAyAha " tArIkaraNa tAmrasya zoSaNastemane mRduH kramazaH / AmraparipAcanaM vA kAle teSUpadRSTAntAH // 3 // " 1' raNakaM' iti Ga-ca- pAThaH / 2 ' ntarvartate' iti Ga-pAThaH / 3 ' saGkrama iti' iti ka-ga-pAThaH / 4 'prakRtayaH' iti Ga-pAThaH / 5 'teSveva' iti Ga-pAThaH, ' teSvatra ' iti tu ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 yathAsaGkhyamamisambandhaH kaaryH| " anubhAvAMzca viparyAsayati tathaiva prayogato jIvaH / tIvrAn vA mandAn vA svAsu prakRtiSvabhinnAsu // 4 // yad yad vA mandaM saMrakSArIkriyate haridrayA cUrNam / vAtA''tapAdibhizca kSAraM mandIkriyeta yathA // 5 // tIvro'nubhAvayogo bhavati hi mithyAtvavedanIyasya / samyaktve tvatimando mizre mizro'nubhAvazca // 6 // " atra pratijJAte'rthe yuktimAha-jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva sakramona vidyate iti / jAtyantarasyAnubandhanamanuvartanaM yaH karoti pAkastasya yanimirca tadanyajAtIyakaM bhinnam / tathAca darzanamohanIyAdInAmAsravA bhinnA eva paThitAH pravacana iti // bhA0--apavartanaM tu sarvAsAM prakRtInAM vidyate / tadAyuSkeNa vyAkhyAtam (a0 2, sU0 52 ) // 22 // TI-apavartanaM svityAdi / sarvAsAmeva prakRtInAM sambhavatyapavartanaM / drAdhIyasyAH karmasthiteralpIkaraNamapavartanam / sarvAsAmeva prakRtInAM tat sambhavatyadhyavasAyavizeSAt / taca prAya vyAkhyAtameveti tatpratipAdanAyAha--tadAyuSkeNa vyAkhyAtamiti / tadapavartanamAyukakarmaNA dvitIye'dhyAye (52tame sUtre) vyAkhyAtamiti // 22 // vipAko'nubhAva iti svarUpamAtramAkhyAtam / samprati tu yathA vipacyate karma tathA pratipAdayamAha sUtram sa yathAnAma // 8-23 // TI--sa vipAka uktalakSaNo yathAnAma bhavati / yathAzabdena vIpsAvAcinA'nyayIbhAvaH / yad yasya nAma saMjJAntaraM karmaNastat tathA nAmAnurUpameva vipacyate, yasmAt jJAnAvaraNAdInAM savikalpAnAM pratyekamanvarthanirdezaH / jJAnamAviyate yena tat jJAnAvaraNam / yad vipacyamAnaM jJAnAbhAve vivartata iti / itthaM darzanAvaraNamapi / sAmAnyopayogoparodha itiyAvat / sukhAnubhavaH sadvedyam / duHkhAnubhavo'sadvedyam / tathA darzanamohazcAritramohatha / darzanaM tattvArthazraddhAnalakSaNaM cAritraM mUlottaraguNabhedaM tanmohayatIti / AyurjIvanaM-prANadhAraNaM yadudayAd bhavati tadAyuH / tAMstAn gatyAdIn bhAvAn prazastAnaprazastazca nAmayati-prApayatIti nAma / yadudayAd gatinAmAghanubhavatItyarthaH / tathA pratibhedamapi gati nAmayatIti gatinAma / evaM jAtinAmAdyapIti / gotramiti / 'kai gai zabde' (pA0 dhA0716-717) gotraM saMzabdana 1 'totramandAn' iti ca-pAThaH / 2 'satkArI' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 173 gIyate yasyodayAduccairayaM pUjya ugro bhoja ikSvAkuriti taduccairgotram / tathA yadudayAd daridraH aprajJAto garhitazcANDAlAdistannIcairgotram | donAdInAM vighnamudayAd yasya so'ntarAya iti / namevArtha bhASyeNa pratipAdayati bhA0-- so'nubhAvo gatinAmAdInAM yathA nAma vipacyate // 23 // 0 TI0 - so'nubhAva iti / anantaraprastutasya vipAkasya tacchabdena parAmarzaH / anubhAvaH karmaNAM sAmarthyam / gatinAmAdInAmiti yad grahaNaM tadazeSakarmAdhAratApradarzanArtham / jJAnAvaraNAdyudayo bhavati gatijAtizarIrAdivRtterjIvasya / anyathA tvasambhava eveti / saptamyarthe SaSThIM / gatinAmAdInAM vA sarvakarmaNAM sa vipAko bhavati, yathA nAma vipacyate- vipAkamudayamAsAdayatItiyAvat // 23 // yadi vipAko'nubhAvaH pratijJAyate tatastatkarmAnubhUtaM sat kimAvaraNavadavatiSThate, uta niHsAraM sat pracyavate ? ucyate - pIDAnugrahAvAtmanaH pradAyAbhyavahRtau dAnAdivikAravannivartate avasthAnahetvabhAvAt / asyArthasya pratipAdanAya sUtram - sUtram - tatazca nirjarA // 8-24 // 1 TI0 - tatazceti virAmArthatvAt paJcamI / tato vipAkAt karmaNo viramaNaM parizaTanaM bhavati // 1 bhA0-- tatazcAnubhAvAd karmanirjarA bhavati / nirjarA kSayo vedanetyenarthAntaram, atra cazabdoM hetvantaramapekSate / tapasA nirjarA ceti vakSyate (a0 9 sU0 3) / / 24 // TI0 - tatazcAnubhAvAdityAdi bhASyam / tasmAdanubhAvAd vipAkalakSaNAt karmaNo jJAnAvaraNAdernirjarA paripatanamAtmapradezebhyo bhavati / nirjarAzabdArthamAcaSTe - nirjarA kSayo vedaneti / nirjaraNaM nirjarA, hAnirityarthaH / kSayo - vinAzaH karmapariNatervigamaH / vedanA rasAnubhava AkarmapariNAmaphala pariNAma bhogaparisamApteH iti dhAraNA (?) zATavyapagamapAtapracyutyAdayo nirjarAzabdArthAH parijJeyAH / sA ca nirjarA dvividhA vipAkajA avipAkajA vA / vipAka udayaH / udIraNA tvavipAkaH / tatrAdyA saMsArodadhau pariplavamAnasyAtmanaH zubhAzubhasya karmaNo vipAkakAlaprAptasya yathAyathamudayAvalikAstrotasi patitasya phalopabhogAdupajAtasthitikSaye yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA / yat punaH karmAprAptavipAkakAlamaupakramikakriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNa balAdudIryodayAvalikAmanupravezya vedyate panasatindukAmraphalapAkavat sA tvavipAkajA nirjarAdvayasya vyAkhyA 1 'bhoga' iti ga-ca- pAThaH / 2 ' dAtrAdInAM' iti ca pAThaH / 3 ' anyathA iti ka-ga-pAThaH / 4 'bhavatIti' iti gha- pAdaH / 5 ' tyarthaM ' iti gha- pAThaH / 6 'manuprapadyate ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [adhyAyaH8 174 tattvAthAghagamasUtram nirjarA / Aha ca "tArIkaraNaM tAmrasya zoSaNastemane mRdA krmshH| AmraparipAcanaM vA kAle teSUpadRSTAntAH // 1 // " yathAsaGkhyamete saGkramasthityudIraNAsu yojyAH / atra sUtre cazabdo hetvantaramapekSate / vipAkahetukA nirjaretyeko hetuH / asmAdanyo heturhetvantaram / tadarzanAyAha-sapasA nirjarA ceti vakSyate-navame'dhyAye'bhidhAsyate saMvarAdhikAre ( tRtIyasUtre ) / vapasA dvAdazaprakAreNa saMvarazca bhavati nirjarA ceti / tapo'pi nirjarAheturato nimittAntarasamuccayArthaca zabdaH / iha cASTame karmavirAmaNArtha nirjarAgrahaNaM, navame saMvarArthamiti // 24 // bhA0-ukto'nubhAvavandhaH, pradezabandhaM vkssyaamH|| TI0-ukto'nubhAvabandhaH / pradezabandhaM vakSyAma iti uttrsuutrsmbndhgrnthH| bandhacatuSTayI prakRtA / tataH tRtIyo'nubhAvabandha uktaH prapaJcena / samprati pradezabandhaM vakSyAma iti pratijAnIte / tatpratipAdanIyAha sUtram-nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSu anntaanntprdeshaaH||8-25 // TI0-nAmapratyayA iti sUtram / atrASTau praznAH kasya pratyayAH kAraNIbhUtAH, kiMpratyayAM vA pudgalA badhyanta (iti) ekaH praznaH 1, jIvo'pi tAn badhAnaH pudgalAn kimekena dikpradezena badhnAti, uta sarvadikpradezairiti grahaNamAtramatra vivakSitam 2, . so'pi bandhaH kiM sarvajIvAnAM tulyaH Ahosvit kutazcinimittAdatulya! 3, kiMguNAH kevalAH pudgalA bandhAspadaM bhavanti 4, yatra cAkAzadeze vyavasthitAH pudgalAstatraivAvagADhA ye jIvapradezAH kiM teSAmeva pudgalAnAM tatra bandhaH, AhostijIvapradezAvAMDhagaganadezavyatiriktapradezavartino'pi badhyante 1.5, kiM vA sthitipariNata badhyante, athavA gatipariNatAH 16, te ca kimAtmanA sarvapradezeSu athaikaikadize zliSyanti 17, skandhA vA kisaGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezA badhyante,utAnantAnantapradezA iti|8| eSAmaSTAnAM praznAnAM krameNASTAbhiH sUtrAvayavairnirAkAGkSIkaraNaM-nAmapratyayAH 1 sarvataH 2 yogavizoSAta 3 sUkSmAH 4 ekakSetrAvagADhAH 5 sthitAH 6 sarvAtmapradezeSu 7 anantAnantapradezAH 8 iti // bhA0-nAmapratyayAH pudgalAH 'badhyante / nAma pratyaya eSAM te ime nAmapratyayAH / nAmanimittA nAmahetukA nAmakAraNA ityrthH| . 1 ' yannAha ' iti ga-pAThaH / 2 'kAraNabhUtAH' iti ca-pAThaH / 3 'gADhabhAga' iti g-paatthH| 4 'pajyante iti ga-pAThaH / pradezabandhavicAro'dhavidhaH For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 25] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 175 TI0--nAmapratyayA ityAdi bhASyam / saMjJAnAmAnvathaM sarvakarmaNAmuktaM jJAnAvaraNAdyantarAyaparyavasAnaM tasya pratyayAH-kAraNAnIti SaSThIsamAsaH / na hi tAnantareNa tadAkhyodayAdisambhavo muktasyevAtmanaH saMsAriNaH prathamapraznaH / evaM dvitIyavikalpaH kiMpratyayo veti dvitIyamedAzrayaNena bhASyam-nAma pratyaya eSAM te ime nAmapratyayA iti bahuvrIhiH, anyapadArthazva, gatijAtyAdibhedaM nAmakarma / audArikazarIrAdayo yogAH karmaNo nimittatAM pratipadyante pAramparyeNa gatyAdayo'pItyato nAmakarmakAraNAH pudgalA badhyanta iti / pratyayazabdasya paryAyazabdAkhyAnAkhyApanAyAha-nAmanimittA ityAdi / nAma nimittaM-hetu:-kAraNameSAM te ime nAmanimittAdayaH / itizabdaH prakAravAcI / apare nAmapratyayA bandhananAma vyAcakSate / mAmakarmaNa uttaraprakRtiH zarIranAmAntargatA bandhananAma tatpratyayAH kila pudgalA iti / taba gRhItagRhyamANapudgalAnAmanyazarIrapudgalaivA sambandho yasya karmaNa udayAd bhavati, kASThadvayamedaikadhyakaraNe jatuvaditi / athavA'yamarthaH-pratyAyayatIti pratyayaH / nAma pratyayaH karmaiSAmiti nAmapratyayAH nAmnaiva pratyAyyante yAdRzAH pudgalAH pradezabandhasya kAraNIbhavanti / jJAnAvaraNa vartanAvaraNamityAdi nAma tena nAmnA svarUpamAkhyAyate teSAm, jJAnAvaraNasamarthAH pudgalA yena badhyante darzanAvaraNasamarthAzcetyevamanyatrApi yojyam / nanu caikAkArA eva pudgalAH samAdIyante na tu jhAnAvaraNAdiviziSTAH kecid bahiH santIti ? ucyate-satyametat / vayaM sviMdamabhidadhmahe-jJAnAvaraNAdikAnAM sarvAsAM mUlaprakRtInAM karmamedAnAM sAmarthe'nye(ne? )na pogAno karmavargaNAnAM grahaNamAmnAyate / tataH sAmAnyagRhItAnAmadhyavasAyavizeSAt pRthakpRthae jJAnAvaraNAdibhedatvena pariNamayatyAtmeti // ___ bhA0-sarvatastiryagUmadhazca Sadhyante / yogavizeSAt kAyavAGmanAkarmavizeSAca bdhynte| TI.-sarvata iti / sarvAsu dikSu AtmAvadhikAsu.vyavasthitAn pudgalAnAdatte / saptamyantAt tasiH / etat pratipAdayannAha-tiryagUrdhvamadhazca badhyanta iti / tiryagaSTau kASThAH Urdhvamadhazcaikaiketi / ataH sarvAsu dikSvavasthitAn skandhAn lAti, naikadikpratiSThAn, sarva . jIvapradezaiH sarvajIvapradezasthAnitiyAvat // apare vyAcakSate-sarvata pavasya. iti / sarvairAtmapradezaiH karmapudgalAn gRhNAti / tRtIyAntAt tsiH| ete vyAkhyAne matabhedaH // cAtmapradezAH zarIriNo jIvasya kecidUdhai keciccAdhastAditi, na cAsti punrukttaadossH| sarvAtmapradezeSvityatrAnantAnantapradezAbhisambandhAditi / nApi sarveSAM bandhakAnAM smbndhstulyH| kutaH 1 yogavizeSAdityAha / AtmanA yujyata iti yogA 1'pratyayAviti' iti ga-pAThaH / 2 'nAmamedaM' iti g-paatthH|3 'pratyAkhyAnAyAha' iti g-paatthH| 4 yato badhyante' iti g-paatthH| 5'metatsaMdadhmahe' iti ga-pAThaH, ca-pAThastu 'mapi sNddhmhe|6 'sAmAmyena' iti ga-pAThaH / 7 'yogyAnA' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tatvArthAdhigamasUtram adhyAyaH 8 kAyAdiceSTA yogAnAM vizeSo bhedaH : tIvramandAdikaH tasmAd yogavizeSAdatulyaM bandhanam, etadevAha - kAyavAGmanaH karmayogAca badhyanta iti / kAyasya vAcaH manasazca kriyA-karma anuSThAnabhASaNacintanAdikA tayA''tmano yogaH - sambandhaH / kriyAkriyAvatoH kathaJcidananyatvAt, tasya kriyAyogasya vizeSastIvastIvratarastIvratama ityevaM bandho'pi prakRSTAdi medo mantavyaH / kiMguNAH ke vetyatrAha bhA0 - sUkSmA badhyante, na bAdarAH / DI0 - sUkSmA badhyante, na bAdarA iti / sUkSmazabdo hyApekSikatvAd bahumedaH, paramANorArabhya yAvadanantapradezAH skandhAstAvadapyatisUkSmatvAnna bandhyA bhavanti / anantAnantapradezavargaNAyAmapi bhUyo'nantarAzipradezAt kecid grahaNayogyAH kecinneti ataH sUkSmagrahaNam / evaM krameNaudArika vaikriyA-''hAraka- taijasa-bhASA- prANApAna - manovargaNAH samullaGghya karmavargaNAyogyAH sUkSmapariNatirUpA eva badhyante, na bAdarapariNatibhAja iti / evaM krameNa sUkSmapariNatibhAjaH kecidagrahaNayogyAH kecid grahaNayogyAH, punarapi kecidagrahaNayogyA iti // pazcamapraznaprativacanArthamAha bhA0- ekakSetrAvagADhA badhyante, na kSetrAntarAvagADhAH / TI0 - eka kSetrAvagADhA ityAdi / ekasmin - abhine kSetre jIvapradezaiH sarve ye'vagADhA - AzritAste badhyante / yatrAkAze jIvo'vagADhastatraiva ye karmayogyAH pudgalAsta eva badhyante, na kSetrAntarAvagADhAH / tatra ca vartamAnAste rAgAdisnehaguNayogAdAtmani laganti, na kSetrAntarAvagADhAstadbhAvapariNAmAbhAvAdanA ( nyA) zritAnAmiti / SaSThapraznottaramAda bhA0--sthitAzca badhyante, na gatisamApannAH / DhI0 - sthitA ityAdinA / sthitA eva badhyante / cazabdasyAvadhAraNArthatvAt sAmalabhyamarthaM darzayati-na gatisamApannA iti / samAptiH prAptiH gatipariNAma ityarthaH / gatiprAptAstu gacchantyeva, pariNAmavizeSAnnAtmani zliSyante vegitvAditi / saptamapra pratibhedAyAha bhA0- sarvAtmapradezeSu sarvaprakRtipudgalAH sarvAtmapradezeSu badhyante / ekaiko hyAtmapradezo'nantaiH karmapradezairbaddhaH / DI0 - sarvAtmapradezeSvityAdi / sarve ca te AtmapradezAzca sarvAtmapradezAH / AtmapradezAzcAsaGkhyeyAsteSu sarvaprakRtipudgalAH sarvAtmapradezeSu badhyanta iti / sarvAzca tAH prakRtayatha 1 ' karmavizeSAcca ' iti Ga - pAThaH / 2 ' bhUyomapi bhUyo 0' iti ca pAThaH / 3 ' prakSepAt ' iti Ga-pAThaH / 4 'saha tatra ye'vagADhAH' iti Ga-pAThaH / 5 ' praznanirbhedAyAha ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 26 ] svopajJabhApya-TIkAlaGkRtam sarvaprakRtayo- jJAnAvaraNAdikAstatsvarUpAH pudgalAH sarvaprakRtipudgalAH / sarvAtmapradezeSu badhyanta iti / punarekaikasya karmaNo jJAnAvaraNAderyogyAH pudgalAH kiyantaH ekaikasminnAtmapradeze badhyanta iti spaSTaM vivRNoti - ekaiko hItyAdi / asaGkhyeyapradezAtmano jIvasya ekaikaH pradezo'nantairjJAnAvaraNakarmaskandhairbraddhaH / evaM darzanAvaraNAdikarma pradezairiti / pradezazabdaH skandhavacanaH, prakRSTA dezA bahavo yatra skandhevviti nirvacanAt / aSTamapraznanirbhedAyAha bhAH - anantAnantapradezAH karmagrahaNayogyAH pudgalA badhyante / 2- TI0 - anantAnantapradezA iti / anante rAzau bhUyo'nantapudgalaprakSepAMdanantAnanta iti vyapadezaH / te cAtmana ekaikasmin pradeze jJAnAvaraNAdipudgalA anantAnantapradezAH skandhAH karma vargaNAyogyA badhyante, zleSamupayAntItyarthaH / ayogyAstu na badhyanta iti / tatpratipAdanAyAha bhA0 --- - na tu saGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezAH / kutaH 1 agrahaNayogyatvAt pradezAnAmiti / eSa pradezabandho bhavati // 25 // TI0 - na tu saGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezA iti / naiva saGkhye yAdipradezA badhyanta iti / kuta etadityAha - agrahaNayogyatvAt pradezAnAmiti / pradezAnAM skandhAnAmevaM vidhAnAmagrahaNayogyatvAditi / samprati upasaMharati - eSa pradezabandho bhavatIti / etat pradezabandhasvarUpamityarthaH / / 25 / / 177 bhA0- - sarvaM caitadRSTavidhaM karma puNyaM pApaM ca / tatra - TI0 - sarva caitadityAdisambandhagranthaH / sarvamiti sottara prakRtikamaSTaprakAraM jJAnAvaraNAdyantarAya paryavasAnaM paudgalaM karma dvidhA (vi) bhajyate - puNyaM pApaM ca / zubhaM karma puNyaM, azubhaM pApamiti / tatra dviprakAre karmaNi prAzastyAcchubhamevAbhidhIyate / tannirUpaNena yaccheSaM tat pApamityarthAd gamyate, ataH - sUtram --sadedya - samyaktva hAsya rAti puruSaveda- zubhAyu- nAma - gotrANi puNyam // 8-26 / / bhA02 - sadvedyaM bhUtavatyanukampAdihetukaM samyaktvavedanIyaM kevalizrutAdInAM varNavAdAdihetukaM hAsyavedanIyaM rativedanIyaM puruSavedanIyaM zubhamAyuSkaM mAnuSaM daivaM ca zubhanAma gatinAmAdInAM zubhaM gotraM uccairgotramityarthaH / ityetadaSTavidhaM karma puNyam, ato'nyat pApamiti // 26 // 1' spaSTaM pRthak ' iti Ga-pAThaH / 2 'pAdananta iti ca pAThaH / 13 For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 _____TI.-sadyamiti / tatra sadvecaM sukharUpeNAnubhavanIyam / tadupAdAnahetavaH prAguktAH / kAraNAnurUpaM kArya bhavatIti smarayati-" bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdi yogaH zAntiH zaucamiti sadvedyasya" (a0 6, sU0 13) / samyaktvavedanIyaM tatvArthazraddhAnAkAreNAnubhavanIyam, tadapi kevalizrutasaGghadharmadevAnAM varNavAdAdihetukam / varNa:kIrtiH, yazaH sadbhUtaguNodbhAvanaM bhaktiH pUjA paryupAsanam AdigrahaNAt, te hetavo yasya tat taddhetukam / hAsyavedanIyaM hAsyAkAreNaivAnubhavanIyam / evaM rativedanIyaM ca ratyAkAreNa, . puruSavedanIyaM puruSAkAreNeti / zubhAyurnAmagotrANIti / zubhazabdaH pratyekamabhisambadhyate / tatra zubhAyuSkaM mAnuSaM daivaM ca bhASyakArAbhiprAyaH / karmaprakRtigranthAnusAriNastu tiryagAyurapi zubhamAcakSate / yadi ca tat tathA cazabdenAnukRSyate / zubhanAma gatinAmAdInAM madhyAduddhartavyaM saptatriMzatprakAram / zubhaM gotramAcaSTe / uccairgotramityarthaH / evametaduccairgotrAntaM sadvedyAdi karmASTavidhaM puNyasaMjJitaM, arthAllabhyaM vyudasanIyaM pApamiti / karmaprakRtigranthAnusAriNastu dvAcatvAriMzatprakRtIH puNyAH kathayanti-sadvedya (1), tiyei-manuSyadevAyuSi (3), manuSya-devagatI (2) paJcendriyajAtiH (1), zarIrANi pazca (5), samacaturasrasaMsthAna (1), vajrarSabhanArAcasaMhananaM (1), aGgopAGgatrayaM (3), prazastavarNa-gandha-rasa-sparzAH (4), manuSyadevAnupUcyauM (2), agurulaghu-parAghAta-ucchrAsa-Atapa-uddyota-prazastavihAyogati-trasa-bAdara-pa _ptipratyeka sthira-zubha-subhaga susvara-Adeya-yazakIrti( 16 )paryavasAnAH matAntaram, tatsamA mazumAH nirmANa-tIrthakara-uccairgotraiH (3) saheti ||aasaaN ca madhye samyaktvadhAnasyAzakyatvam 'hAsyarati puruSavedA na santyeveti / ko'bhiprAyo bhASyakRtaH ko vA karmaprakRtigranthapraNAyinAmiti sampradAyavicchedAnmayA tAvanna vyajJAyIti, caturdazapUrvadharAdayastu saMvidrate yathAvaditi nirdoSa vyAkhyAtam / dvayadhikAzItirapuNyakRtInAm / tadyathApaJca jJAnAvaraNAni nava darzanAvaraNAni asadveSaM mithyAtvaM SoDaza kaSAyAH nava nokaSAyAH nArakAyuH naraka-tiryaggatI eka-dvi-tri-caturindriyajAtayaH, AdyavarjAni saMsthAnAni paJca saMhananAni paJcaiva aprazastavarNa-gandha-rasa sparzAH nArakatiryaggatyAnupUjyauM upaghA. pa. tanAma aprazastavihAyogatiH sthAvara-sUkSmA-'paryAptaka-sAdhAraNA-'sthirA-zubha durbhaga-duHsvarA-nAdeyA-yazakIrtaya iti, tathA nIcairgotraM paJcavidhamantarAyamiti / samyaktvAdiSubhayathA darzanAt saMzete mnH| sAtaM tiryag-nR-surA-yUpi zarIrANi pazca manujagatiH / devagatiH pazcendriyatA'GgopAGgAni sarvANi // 1 // vajraSemanArAcaM samacaturasraM ca tIrthakaranAma / sparza-rasa gandha-varNa-vihAyogatayaH prazastAzca // 2 // 1 'zrutasaMyamadevAnuvarNa ' iti ca-pAThaH / 2 ' yazo'kIrtayaH' iti gha-pAThaH / 82 pApaprakRtayaH For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 26 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 179 agurulaghu-parAghAto-cchvAso-yotA-''tapAzca nirmANam / uccairgotraM nara-devaprAyogyAnupUvyau~ ca // 3 // prtyekdeh-vaadr-pryaaptaa-''dey-susvr-trstaaH| sthira-zubha-subhaga-yazAsi ca zubhasaMjJAH prakRtayaH proktaaH||4|| samyaktva-hAsya-rati-dhavavedAnAM puNyatAmuzantyeke / na tathA punastadiSTaM mohatvAd dezaghAtitvAt // 5 // kevalavarjajJAnAvRddhighnaM nokpaaysNjvlnaaH| avadhiganakSinetrAvaraNAni ca dezaghAtIni // 6 // dRgajJAnAvRnmohAnAM, zeSaM sarvaghAtikarmoktam / / pAti pratipAti kiJcit (kizcida )pAtyanyadupadiSTam // 7 // aparastvAha rati-samyaktva-hAsyAnAM, puMvedasya ca puNyatAm / mabhiprAya pa. mohanIyamiti bhrAntyA, kecinnecchanti tacca na ||1||-anu0 mitratA sarvamaSTavidhaM karma, puNyaM pApaM ca nivRtam / ki karmavyatiriktaM syAd, yasya puNyatvamiSyatAm // 2 // zubhAyu-rnAma-gotrANi, sadvedyaM ceti cenmatam / samyaktvAdi tathaivAstu, prasAdanamihAtmanaH // 3 // puNyaM prItikaraM sA ca, samyaktvAdiSu pussklaa| mohatvaM tu bhavAbandha-kAraNAdupadarzitam // 4 // moho rAgaH sa ca sneho, moho rAgaH sa cAheti / rAgasyAsya prazastatvAn-mohatvena na mohatA // 5 // iti zrImadahatpravacane tattvArthAdhigame bhASyAnusAriNyAM tasvArthaTIkAyAM bandhasvarUpanirUpako'STamo'dhyAyaH // 8 // (granthAgraM 1260 aSTamAdhyAyasya, samagratastu 18779) 1'ghAtimatA (1) ityapi paatthH| For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH 9 TI0-taMtra tAvadadhyAyasambandhamAha bhASyakAraHbhA0-ukto bandhaH / saMvaraM vakSyAmaH // TI0-uktaH-prapazcena pratipAdito'nAdisantatiraSTavidhaH krmbndhH| pauruSeyatvAdeva kadAcit kenacidatyantamucchidyate'pi, puMsA samAsAditataducchedasAdhanenAtyantikaM kSayamApA ghata iti / tatra pUrvopacitakarmajAlavicchedAya "tapasA nirjarA ca" iti kAtsnyainocchedaM vakSyati (a0 9, sU0 2) / apUrvakarmAvayavapravezanivAraNAya tu saMvarameva tAvad vakSyAmaHsaMvaralakSaNam sUtram-AsravanirodhaH saMvaraH // 9-1 // TI0-AsUyate-samAdIyate yaiH karmASTavidhamAJavAste karmaNAM pravezavIthayaH zubhAzubhalakSaNAH kAyAdayastraya indriya-kaSAyA-'vrata-kriyAzca paJca-catuH-paJca-paJcaviMzatisaGkhyAsteSAM nirodho-nivAraNaM-sthaganaM saMvaraH / paryAyakathanena vyAkhyA // bhA0-yathoktasya kAyayogAdeIicatvAriMzavidhasyAsravasya nirodhaH saMvaraH // 1 // TI0-yathoktasyetyAdi bhASyam / SaSThe'dhyAye kAyAdirAsravo'bhihito'nekaprakAraH, tasya kAyayogAderAstravasya yadhikacatvAriMzadbhadasya nirodho yaH sa saMvaraH / AtmanaH karmopAdAnahetubhUtapariNAmAbhAvaH saMvara ityabhiprAyaH / ato yAvakizcitkamogamanimitta tasyAbhAvaH sNvrH| sa ca sarva-dezabhedAda dvidhaa| bAdarasUkSmayoganirodhakAle sarvasaMvaraH, zeSa _kAle caraNapratipatterArabhya dezasaMvarapariNatibhAgAtmA bhvti| atrAha-yadi savaradvavidhyam sakalAsatradvArasthaganalakSaNaH saMvarastataH sarvakarmanimittAsravacchidrasaMvuvarSA katipayapuruSasAdhyaiva pramajati, azeSasya parispandasya niraacikiirssittvaat| ataH samacaturasrasaMsthAnavavarSabhanArAcasaMhananAdibhAjAmAhitaparAkramANAM karmANi nirjijIrSatA paripUrNazaktikAnAM parispandasvabhAvayogatrayanigrahaH kramate, prAgupacitakarmanivRttizca, na punaraidaMyugInapuruSANAM yathoktasaMvarAbhAvAditi ?, ucyate-saMvaradvaividhye sati sarvasaMvarAbhAvaH sAmpratikAnAmityanumanumahe / dezasaMvarastu sAmAyikAdicAritravatAM satyapi parispandavatve viditatatvAnAM 1 'ukto bandhaH saMvaraM vakSyAmaH ityanenAdhyAya 'iti ch-paatthH| 2 tAlavyapATho ng-prtau| 3 spandavacca' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAyAH sUtraM 2 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 181 saMsArajaladheruttarItumabhivAJchatAM pradhAnasaMvarAbhAve'pi nyastasamastapramAdasthAnAnAM dezasaMvaraH samastyeveti / tatpratipAdanAyAhasaMvarasya sUtram-sa gupti-samiti-dharmA-'nuprekSA-parISahajaya-cAritraiH // 9-2 // TI0-athavA AsravanirodhalakSaNaH saMvara uktaH / sa punaH kenopAyena kartavya ityupAyasya darzanArthamidaM sUtraM sa guptItyAdi / sa ityanena sarvanAmnA prakrAntaM saMvara parAmRzati / gupyate'nayeti guptiH, saMrakSyate'nayetyarthaH, saMpaNyato hi guptyAdayaH karaNIbhavanti samyaggatihetutvAt samitayaH, gatiriti sakalakiyopalakSaNam sarvajJapraNItajJAnAnusAriNyazceSTAH saMvaramAdadhati / narakAdikugatiprapAtadhAraNAd dharmaH kSamAdidazalakSaNakaH / anuprekSaNam-anucintanam anuprekSA anuprekSyante-bhAvyanta iti vaa'nuprekssaaH| tAdRzAnucintanena tAdRzIbhirvA vAsanAbhiH saMvaraH sulabho bhavati / samantAdApatitAH kSutpipAsAdayaH sahyanta iti parISahAH, parISahA iti kaH zabdasaMskAraH 1 na tAvat pacAyaci, kartari vihittvaat| na karmasAdhano ghaJvRddhiprasaGgAt "puMsi saMjJAyAM ghaH" (pA0 a03 pA03 sU0 118) iti cet, na, tasya karaNAdhikaraNayorvidhAnAt / ucyate-"kRtyalyuTo bahulaM" (pA0 a0 3 pA0 3 sU0 113) iti vacanAt karmaNyeva ghaJpratyayaH / "upasargasya ghajyamanuSye bahulaM" (pA0 a06, pA0 3, sU0 122 ) iti (bahula)vacanAt pani cAnyatra ca dIrghatvaM ziSTaprayogAnusaraNAt parISahANAM jayaH-nyakaraNamabhibhavaH parISahajayaH / caryate taditi cAritraM, pRSodarAdityAda vA aSTavidhakarmacayariktIkaraNAt cAritraM sAmAyikAdipaJcabhedam / guptyAdInAM cAritrAntAnAM dvndvH| ebhigusyAdibhiH karaNabhUtaiH saMvaro'vApyata iti // samprati bhASyamanusriyatebhA0-sa eSa saMvara ebhirguptyAdibhirupAyairbhavati // 2 // kizcAnyat TI0-sa eSa saMvara ityAdi / prastutasaMvarasambandhanArthastacchabdaH / sa saMvaraH AsravanirodhalakSaNaH / eSa ityanena manasi vyavasthApitaH, ebhirgusyAdibhiH karaNabhUtairabhyupAyairbhavati-jAyate, svarUpaM pratilabhata itiyAvat / kathaM punaH karaNarUpaM guptyAdayaH prapadyante ? tatra rAgadveSapariNaterAtaraudrAdhyavasAyAta mano nirvatya nirAkRtaihikAmuSmikaviSayAbhilApasya manogutatvAdeva na rAgAdipratyayaM karmAsroSyati, yacca vAcikamasaMvRtasyAsatpalApino'pyapriyavacanAdihetukaM karmAbhidhIyate na tad vAgvyApAraviratasya yathAvihitavAgabhASiNaH, vAcA'pi guptatvAdeva, tathA kAyikarmanibhRtasya dhAvanavalganApratyupekSitApramArjitAvanipradezacakramaNadravyAntarAdAna 1'dhestarItuM' iti hu-paatthH| 2 'satyataH masta ' iti Ga-pAThaH / 3 'mabhibhUtasya ' iti ga-pAThaH, 'manivRttasya' iti tu ng-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 I nikSepeNAdinimittamAtmani nAzliSyati kAyotsargabhAjaH parityaktahiMsAdidopaviSayakriyA kasya vA samayavihitakriyAnuSThAyinaH, kAyaguptatvAt evaM samyagyogatrayanigRhI tilakSaNAstisro guptayaH saMvarasya kAraNIbhavanti / samitayo'pi guptirUpA eva prAyace TAlakSaNatvAt / ceSTA ca kAyavAGmanovyApAraH / tatreryA''dAnanikSepoccArAdityAgasamitayastisraH kAyavyApArAntarbhUtAH / manovyApArAnuyAyinI caiSaNAsamitiH, vAgvyApAralakSaNA bhASAsamitiH / yat tu pArthakyenopAdAnaM tat mandadhiyAM vivekena sukhapratipattyarthaM prathamatratamRpAvAdAdiprapaJcavat / tathA krodha-mAna- mAyA lobhAnAM sabhedAnAM kSamA-mArdavA''rjava-zaucairnigRhItatvAt saMvarAvAptiH / satya-tyAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi cAritrAnurodhIni / saMyamo'pi saptadazaprakAraH kacit prathamavratAntaH pAtI, kazciduttaraguNAntarbhUtaH / tapo dvAdazavidhamuttaraguNAntaH pAtyeva / anityAzaraNAdicintanamapi saMvRNvato hetubhUtamuttaraguNAnuyAyi ca / parIpahA api yathAsvamApatitAH samyagadhisahanena jIyamAnAH saMvaramAviSkurvanti / tathA hiMsA 'nRtavacana- parasvAharaNA-brahmacarya - parigrahayAminIbhojanAni saMzleSavizeSAhitakaluSasya karmAsravanimittAni / nirodhe sati viramaNabhAjo na jAtucidApatati tannimittakaM karmeti / AdhAkarmAdiparibhoganimittaM ca karmAsravaNaM tatparityAge sati naivAsti / sarvaM caitedA rekAdidoSajambAla vimukta samyagdarzana pIThapratibandhaM guptyAdi cAritrAntam ataH sati tattvArthazraddhAnalakSaNe samyaktve na bhavati mithyAdarzanapratyayaH karmAsrava ityevamete guptyAdayaH saMvarasya hetavaH - abhyupAyAH sampadyanta iti // 2 // 182 atha kimebhireva guptyAdibhireSa saMvaro niSpadyate utApareNApi kenacidityAha - kiJcAnyaditi / anena kAraNAntaramapi sambadhnAti / na guptyAdaya eva kevalAH saMvaraNasamarthAH, kiJcAnyadapi tapolakSaNaM saMvRteH kAraNamastIti pradarzayannAha - saMvarasya sUtram - tapasA nirjarA ca // 9-3 // apara upAyaH TI0 - tapasA nirjarA ceti / pRthag yogakaraNamubhayahetutvAt / tapaso'bhinavakarmapravezAbhAvaH pUrvopacitakarmaparikSayazca / tapyata iti tapaH sevyata itiyAvat / tapati vA kartAramiti tapaH / tapaseti karaNe tRtIyA / nirjaraNaM nirjarA-vipakAnAM karmAvayavAnAM parizaTanaM, hAnirityarthaH / tapasA sevyamAnena karmANyAtmapradezebhyo vighaTanta itiyAvat / kartuH santApakatvAd vA zuSkarasaM karmAtirUkSatvAnniH snehabandhanaM parizaTatItyarthaH / cazabdaH prastutasaMvarAnukarSI, tapasA saMvarazca kriyate, anazanaprAyazcittadhyAnAditapoyukto'vazyantayaiva saMvRtAvadvAro bhavatIti // 1' nikSepAdi ' iti i-pAThaH / 2 ' dekAdi ' iti Ga-pAThaH / 3 'saMvRtasya' iti Ga-pAThaH / , For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 183 bhA0-tapo dvAdazavidhaM vakSyate ( a0 9, sU0 19-20 ) / tena saMvaro bhavati nirjarA ca // 3 // TI-tapo dvAdazavidhamityAdi bhASyam / dvAdaza vidhAH-prakArA yasya tad dvAdazavidhaM tapaH, upariSTAt ihaivAdhyAye (sU019-20) abhidhAsyate-bAhyamanazanAdi SoDhA, AbhyantaraM ca prAyazcittAdi SoDhA / tena dvAdazabhedena tapasA karaNatAmApanenoktalakSaNaH saMvaro bhavati-AgantukakarmAbhAvapratipAdanaM, nirjarA ca bhavatIti cirntnbddhkrmaabhaavprtipttiH| evamidamubhayasya saMvaranirjarAlakSaNasya hetubhUtaM tapo bhavatIti // 3 // Aha-asmin bhArate varSe sAmpratikapuruSANAmalpavIryatvAt sakalayoganirodha lakSaNasaMvarAtyaye guptyAdisAmathyot parispandavatAmapi saMvarAstitva. uttarasUtra mAzrIyate yadi tatasta eva svarUpato'bhidheyA iti krameNa guptyAdistrasambandhaH rUpanirNayaH kAryaH / tatra tAvad guptisvarUpamevocyate--" samyagayoganigraho guptiH" (sU0 4) / bhASyakArastvanyathA kiyatA'pi vizeSeNa sambandhamAha bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a0 9, sU0 2)-guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavatIti / tatra ke guptyAdaya iti ? / atrocyate TI-atrAha-uktamityAdi / guptyAdibhiH saMvaro bhavatItyatrAvasare kazcita praznayati-uktaM bhavatA guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavati / tatra-teSu saMvara kAraNeSu ke guptyAdayaH-kisvarUpA guptyAdaya iti / atrocyate pratipAdayiturvacanam, atra prazne nirvacanamabhidhIyate // guptilakSaNam sUtram-samyagyoganigraho guptiH // 9-4 // TI0-samyak-prazasto mumukSoryoganigraho guptiH-AtmasaMrakSaNam / yogA manovAk-kAyalakSaNAsteSAM nigraho-nigRhItiH pravacana vidhinA mArgavyavasthApanamunmArgagamananivAraNaM ceti, ato yoganigrahavizeSagArtha samyagiti, samyag-AgamAnusAreNAraktadviSTapariNatisahacariSNormanovyApAraH kAya-vAgvyApArazca nirvyApAratA-vAk-kAyayornigraho guptirbhavati, na punastaskarasyeva pratyagrAgaso gADhabandhanabaddhasyAtipIDitahRdayapradezasya sampuTitanakavivarasya parAdhInAtmano'nicchato( vRtto) yoganigraha iSyate / samprati bhASyeNa sUtrArtha spaSTayannAha bhA0-samyagiti vidhAnato jJAtvA'bhyupetya samyagdarzanapUrvakaM trividhasya yogasya nigraho guptiH / 1. vakSyAmaH' iti i-paatthH| 2 'gantukA' iti u-paatthH| 3 'kAyayoga' iti ga-pAThaH / 4 'pratyayAprazo' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 TI0 - samyagityAdi / samyagityasya zabdArthamAcaSTe - vidhAnata iti, sabhedaM vijJAya yogaM, tatra kAyayogasyaudArika- vaikriyA ''hAraka- taijasa- kArmaNabhedAH sambhavinaH, vAgyogasya satyAmRSAdayaH, manasaH sAvadyasaGkalpAdayaH / jJAtvetyAgamato yathAvadavabudhya, abhyupetya samyagdarzanapUrvakamiti pratipadya ca bhAvataH - evamete yogAH pariNatAH karmabandhAya, evaM ca. karmanirjarAyai / samyagdarzanapUrvakamityabhyupagama kriyAvizeSaNam / prazama-saMvega - nirvedA'stikyA 'nukampAbhivyaktilakSaNaM samyagdarzanaM tat pUrvaM yasyAbhyupagamasyeti / trividhasya yogasyeti mUlabhedAkhyAnam, uttarabhedAnAM mUlAna tilaGghitvAt parigrahaH nigrahaH svavaze vyavasthApanaM, svAtantryapratiSedhena muktimArga nukUlaH pariNAmo guptiH, saMrakSaNaM bhayAnakAt karmabandhazatroH / traividhyapratipAdanAyAha-- bhA0- kAya guptiH, vAgguptiH, manoguptiriti / tatra zayanAsssanAgupteH prakAratrayaM kAya gupterlakSaNaM ca ''dAnanikSepa-sthAna- caGkramaNeSu kAyaceSTAniyamaH kAyaguptiH // TI0 - kAya guptirvAgguptirmanoguptiriti / kAyasya guptiH- saMrakSaNaM unmArgagaterAgamataH / tathA ca saMrakSitaH kauyo nAtmAnamupahanti, evaM vAGmanoguyorapi vyAkhyA / itizabdo'vadhAraNArthaH / trividha eva mUlabhedato yogaH / tatra teSu yogeSu nigRhItavyeSu kAyayoganigraha eva tAvaducyate - zayanamAgamokto nidrAmokSakAlaH / sa ca rAtrAveva, na divA'nyatra glAnAdeH / tatrApi kSaNadAyAH prathamayAme'tikrAnte gurumApRcchaya pramANayuktAyAM vasatau, ekasya sAdho Istatrayapramite bhUpradeze sabhAjanasya ca yatrAvasthAnaM sakalAvakAzapUraNaM ca sA pramANayuktA, tatra pramRjya svAvakAzaM pratyavekSya saMhRtyAstIrya ca saMstaraNapaTTakadvaya mUrdhvamaghazca zayana- kArya pramRjya sapAdaM mukhavastrikA - rajohRtibhyAm anujJApita saMstArakAvavivaraNam sthAnaH kRtasAmAyikanamaskRtiH vAmabAhUpadhAnaH AkuzcitajAnukaH kRkadhAkuvad viyati prasAritajaGgho vA pramArjitakSoNItalanyastacaraNo vA bhUyaH saGkocasamaye pramArjitasaMdezaka mudvartana kAle ca mukhavastrikA mRSTakAyo nAtyantatItranidraH zayIta / AsanaM - nivezanaM yatra bhUpradeze vivakSitaM taM pratyavekSya cakSuSoM ca rajoharaNena pramRjya ca bahirnaSadyAmAstIrya nivizeta / 'niviSTo'pyAkuJcanaprasAraNAdi pUrvavat kurvIta / varSAdiSu ca ha~sikApIThakAdyamuyaiva sAmAcAryA pratyavekSya pramRjya ca sannivezanaM kuryAt / AdAnanikSepau ca daNDakopakaraNaceSTAbhojanAdiviSayau, vA tAvapi pratyavekSaNa pramArjana pUrva ke niravadye bhavataH / tathA sthAnamUrdhvasthitilakSaNamavaSTambhAdi ke supratyavekSitapradeza viSayaM piNDIkRtavastrAdyantadhanamavaSTambhAdi ca niravadyaM, caGkramaNaM - gamanaM tadapi prayojanavataH purastAd yugamAtra pradeza 184 , 1' nigrahaH parigrahaH' iti ga-pAThaH / 2 ' kAyenA' iti ca - pAThaH / 3 ' pramANAyuSkANAM ' iti - ca-pAThaH / 4 ' pramRjyakAyena ' iti Ga-pAThaH / 5 ' cakSuSA pramRjya ca rajohatyA bahirniSa iti ca pAThaH / 6' yatra bhUpradeze niviSTo ' iti Ga-pAThaH / 7 'ghUmikA' iti ca - pAThaH / 8 pratyupekSya pramRjya' iti gava pAThaH / 9 divAstupratya ' iti Ga-pAThaH / " 10 ' cakramaNaM ' iti ga-ca- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 185 sanivezitadRSTerapramattasya sthAvarANi jaGgamAni ca bhUtAni parivarjayato'tvarayA padanyAsamAcarataH prazastam / evameteSu gamanAdiviSayeSu kAyakRtaceSTAyA:-kAyavyApArasya niyamovyavasthA nigrahaH-evaM kartavyam, evaM na kartavyamiti / uktaM ca "kAyakriyAnivRttiH kAyotsarge zarIraguptiH syAt / / doSebhyo vA hiMsAdibhyo virtistyorguptiH||1||" atra ca yadyapi manovyApArasaMsRSTaH kAyavyApAraH tathApi kAyaceSTAyAH sAkSAtkAyenaiva niSpAditatvAd bahirupalakSyamANatvAcca prAdhAnyena vivakSA // vAgguptiviSayapradarzanAyAha. bhA0-yAcana-pRcchana-praznavyAkaraNeSu vAniyamo maunameva vA vaagguptiH|| TI0-yAcanetyAdi / yAcanaM-prArthanaM anyato gRhasthAderAhAropadhizayyAnAM, tacca mukhavasanAcchAditavaktrabhAgasya pravacana vihitavAkyazuddhayanusAriNo bhASamANasya vAgguptirbhavati / tathA pRcchanamAcarato'dhvagamanavaidyasandehavicchedAdiviSayamAgamavidhibhAjo vAgguptiH / tathA dharmamAcakSveti pRSTaH zrAddhema kenacit prakalpagranthAbhihitanItyA vyAkuryAt samyagupayuktaH, anyad vA sAvadyamanavA vA pRSTaH samAdhAya lokAgamAvirodhenAcakSIta, evaMvidhaH pRcchanAdiviSayo vAganiyamo vAgguptiH, maunamabhASaNameva vA vAcoguptiriti / Aha ca "anRtAdinivRttiA, maunaM vA bhavati vaagguptiH|" iti // . __ manoguptisvarUpAkhyAnAyAha bhA0-sAvadyasaGkalpanirodhaH kuzalasaGkalpaH kuzalAkuzalasakalpanirogha eva vA manoguptiriti // 4 // TI0-sAvayetyAdi / avayaM-garhitaM-pApaM sahAvayena sAvadyaH sakalpaH-cintanaM AlocanaM AteraudradhyAyitvaM calacittatayA vA yadavadyavacintayati, tasya nirodhH-akrnnmprvRttimnoguptiH| tathA ca kuzalasaGkalpAnuSThAnaM sarAgasaMyamAdilakSaNaM yena dharmo'nubadhyate yAvAMzcAdhyavasAya: kamocchedAya yatate so'pi sarve: kuzalasaGkalpo mnoguptiH| athavA na kuzale sarAgasaMyamAdau pravRtti pyakuzale saMsArahetau,yoganirodhAvasthAyAmabhAvAd evaM manaso guptiH / tatkAle ca dhyAnasambhavAt sakalakarmakSayArtha evAtmanaH pariNAmo bhavatIti // 4 // evaM kAyAdinirodhAt tanimittakarmAnAsravaNe sati saMvarasidviruktA / samprati ceSTAbatopi saMvarasiddhayarthamimAH paJca samitayo'bhidhIyante / Aha ca 1 vAgguptiH' iti ga-pAThaH / 2 'pravacanavidita' iti ca-pAThaH / 24 For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tatvArthAdhigamasUtram (adhyAyaH 9 " tadguNaparizuddhayarthaM bhikSorguptIrjagAda tisro'rhan / ceSTitukAmasya punaH samitIH prAjijJapat paJca // 1 // " iti // paJcavidhatvaM sUtram-IryA-bhASai-SaNA-''dAnanikSepo-tsargAHsamitayaH9.5 TI-anantarasUtrAt samyaggrahaNamanuvartate, tat pratyekamabhisambandhanIya samitigrahaNaM ca / iirnnmiryaa-gtiprinnaamH| samyagAgamAnusAriNI gatiH IyosamitiH / samitiriti tAntrikI saMjJA paJcasu ceSTAsu / athavA nAnuvartate samyaggrahaNam / samitiriti samupasargaH prazaMsArthaH / prazastA-iti ceSTA sarvavitpravacanAnusAreNa prAzastyArthA / evaM bhASaNaM bhASA tadviSayA ceSTA (bhaassaa)smitiH| eSaNameSo-gaveSaNaM taM karotIti Nica tatra strIliGge bhAve yuc eSaNA, yathAgamamAhArAderanveSaNameSaNAsamitiH / AdAna-grahaNaM, nikSepo-nyAsaH sthApanaM tayoH / samitiH-prAvacanena vidhinA anugatA AdAnanikSepasamitiH / utsarjanamutsargaH / utsarjanamAhAropadhizayyocArAderbhagavadvacanApekSamutsargasamitiH / IryAdayaH kRtadvandvAH samitizabdasamAnAdhikaraNA iti / amumevArtha bhASyeNa sphuTayati bhA0-samyagIryA samyagbhASA samyageSaNA samyagAdAnanikSepau samyagutsarga iti pazca samitayaH / tatrAvazyakAyaiva saMyamArtha sarvato yugamAtranirIkSaNAyuktasya zanaiyastapadA gtiriiyosmitiH|| TI-sabhyagIryetyAdinA, samyag-AgamapUrvikA iiryaa-gmnmaatmprbaadhaaprihaarenn| yathoktaM (dazavaikAlike a0 5, u0 1, sU0 3-4) " purao jugamAyAe, pehamANo mahiM care / varjito bIyahariyAI, pANe ya dagamaTTiyaM // 1 // " ovAyaM visamaM khA', vijjalaM privje| saMkameNa na gacchijjA, vijamANe parakame // 2 // " samyagbhASA'pyAgamAnuvartinI - 1'pratiSThA' iti ga-pAThaH / 2 chAyA purato yugamAtrayA prekSamANo mahIM caret / varjayan bIjaharitAni prANitazcodakaM mRttikAm // 1 // avamAtaM viSamaM sthANuM vijala (sakadaima) parivarjayet / saMkrameNa (asthireNa) na gacchet vidyamAne parAkrame (sthire) // 2 // For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 187 "jo ya saccA avattavvA, saccAmosA ya jA musaa| jA ya buddhehiM nAiNNA, na taM bhAsijja paNNavaM // 1 // " -dazavaikAlike ( a0 7, u0 2, sU0 2) samyagepaNA-gaveSaNamAgamavidhinA piNDAdInAm / samyagAdAnanikSepau pratyupekSApramArjanapUrvako / samyagutsargaH sthaNDile vyapagataprANike / itizabdaH svarUpapratipAdanArthaH / evaMsvarUpAH pazcaiva samitayaH / tadeva svarUpa prapazcayati-tatreyAdi / tatra-tAsu samitiSvIryAsamitirittharUpA Avazyakoyaiveti avazyakAryamavazyaM kartavyaM yadAgamacoditaM prayojana vihArAdibhUgamanaM tadeva bhUyaH spaSTayati-saMyamArthamiti / saMyamaH matadazabhedaH / tadeva cAvazyakamavazyaMtayA kartavyam / sarvata iti sarvatra yugapramite bhUpradeze, pAdAnAdArabhya yAvad yugamAtraM taavniriikssnnetyrthH| yukta AyuktastasyaivaM ceSTamAnasya zanaiH zanaiH-mandaM gatibhedamakurvato'nyAsazcaraNayorAcarata IryAsamitiH / Aha ca " upayogodyotAlambanamArgavizuddhibhiyaMtezvarataH / sUtroditena vidhinA bhavatIryAsamitiranavadyA // 1 // " samprati bhASAsamitinirUpaNAyAhabhA0--hitamitAsandigdhAnavadyArthaniyatabhASaNaM bhASAsamitiH // rI-hitamitetyAdi / Atmane parasmai hitamAyatyAmupakArakaM mukhavasanAcchAditAsyatA, nAtibahu prayojanamAtrasAdhakaM mitaM, asandigdhaM sUktam arthavarNapratipattau vA na sandehakAri niravadyArthamanupaghAtaka SaNNAM jIvakAyAnAM evaMvidhaM ca niyataM sarvadaiva bhASaNaM bhaassaasmitiH| Aha ca " tyaktAnRtAdidoSaM satyamasatyAnRtaM ca niravadyam / sUtrAnuyAyi vadato bhASAsamitirbhavati sAdhoH // 1 // " eSaNAsamitisvarUpAvadhAraNAyAha bhA0-amapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codamotpAdanaiSaNAdoSavarjanameSaNAsamitiH // 1 chAyA yA ca satyA'vaktavyA satyAmRSA ca yA mRssaa| yAca buddharanAcaritA nemA bhASeta prajJAvAn // 2 'rUpAzrayasya kAye.' iti ca-pAThaH / 3 'AvazyakAyaivetyA ' iti ga-pAThaH / 4 'viditaM ' iti u-pAThaH / 5 'yugapratIte bhUpradeze' iti ga-ca-pAThaH / 6 ' tyaktvA ' iti ca-pAThaH / 7 'nuvIci ' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 ttii0-annpaanetyaadi| annaM-azana-khAdya-svAdyabhedam / pAnaM AranAlatandulakSAlanAdyudgamAdidoSaparizuddham / tathA rajoharaNaM samukhavasanam / pAtradvayam / colapaTTakAdi cIvaram / AdigrahaNAccaturdazavidho'pyupadhiH sthavirakalpayogyo jinakalpayogyazca sahaupagrahikeNa graahyH| dharmasAdhanAnAmiti / zrutacaraNadharmasAdhakAnAmityarthaH, sAkSAt pAramparyeNa ca / na hi pAtrAdyantareNa mahAvratasaMrakSaNaM kartuM zakyam / evamAhAropakaraNavipayAmepaNAM pratipAdya pratizrayaiSaNAbhidhAnAyAha-AzrayaH shyyaa| sA'pyudgamAdidoSarahitaiva paribhogyA / cazabdaH samucitau / tatra SoDaza AdhAkamodaya udgamadoSAH / utpAdanAdoSAH SoDazaiva dhAcyAdayaH / dazaiSaNAdoSAH zaGkitAdayaH / etadoSaparihAreNAnnapAnAdigrahaNameSaNAsamitiH / "utpaadnodgmaissnndhumaanggaarprmaannkaarnntH| saMyojanAca piNDaM zodhayatAmeSaNAsamitiH // 1 // " AdAnanikSepasamitisvarUpavivakSayAha bhA0-rajoharaNapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM cAvazyakArtha nirIkSya pramRjya cAdAnanikSepau AdAnanikSepaNAsamitiH // TI-rajoharaNetyAdi / rajoharaNapAtracIvarAdInAmiti caturdazavidhopadhigrahaNaM dvAdazavidhopadhiparigrahaH, paJcaviMzatividhopadhigrahaH, pIThaphalakAdInAmiti vA zeSaupagrahikopakaraNasaGgrahaNamAvazyakArthamityavazyantayA varSAsu pIThaphalakAdigrahaH, kadAciddhemantagrIpmayorapi kacidanUpaviSaye jalakaNikAkulAyAM bhUmAvevaM dvividhamapyupachi sthirataramabhisamIkSya pramUjya ca rajohatyA AdAnanikSepI krtvyaavityaadaannikssepnnaasmitiH| Aha ca "nyAsAdhikaraNadoSAn parihatya dayAparasya nikssiptH| nyAse samitirathAdAne ca tathaivAdadAnasya // 1 // " utsargasamitisvarUpakathanAyAha bhA0-sthaNDile sthAvarajaGgamajantuvarjite nirIkSya pramRjya ca mUtrapurISAdInAmutsarga utsargasamitiriti // 5 // TI-sthaNDila ityAdi / sthAnadAnAt sthaNDilamujjhitavyavastuyogyo bhuuprdeshH| kIdRk punastadavakAzaM dadAtItyAha-sthAvarajaGgamajantuvarjitam / tatra sthAvarAH saMcittA mizrAzca pRthivyAdayaH paJca / dvIndriyAdayo jnggmaaH| tadvarjite nirIkSya cakSuSopayujya pramRjya ca rajohatyA vastrapAkhelamalabhaktapAnamUtrapurISAdInAmutsarga-ujjhanamutsargasa. mitiH| itizabdaH parisamAptiva vanaH / Aha ca--- 2'parigrahaH' iti ch-paatthH| 3 'asacittA' iti ca-pAThaH / 4 'lekhamAla 1 'grahaNaM' iti ch-paatthH| bhaka' iti g-c-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam 189 "nyAsAdAnasamityA vyutsarge cApi varNitA samitiH / sUtroktena (ca) vidhinA vyutsRjato'rthe pratiSThApyam // 1 // " evaM sAdhornityaM yatamAnasyApramattayogasya / / mithyAtvAviratipratyayaM niruddhaM bhavati karma // 2 // " // 5 // atrAha-ukta samitiguptInAM saMvarahetutvam / adhunA ko dharmaH saMvarasya kAraNam 1 iti vaktavyam / sAdhvagAridharmabhedAhitasandehasya prshnH| ucyate-satyapyavizeSAbhidhAne na puNyakarma dharmaH, kiM tarhi ?, saMvarApAdanasAmarthya nimittaM yo dharmaH sa ucyate / va sUtram-uttamaH kSamA-mArdavA-''rjava-zauca-satya-saMyamadazavidhatA tapastyAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi dharmaH // 9-6 // TI-uttamagrahaNaM agAridharmavyavacchedArtham / uttamo dharmaH prakarSayogAt / kSamAdayo hi uttamavizeSaNaviziSTAstAdRzAzthAgAriNo na santi / yataH sarvAvasthAM anagArAH kSamante, sakalamadasthAnanigrAhiNaH zAThayarahitAH santoSAmRtatRptAH satyavAdinaH saMyaminaH tapasvino yathAvad dAtAraH kanakAdikiJcanarahitAH sarvaprakAraM brahma bibhratIti ||n tvevaM jAtucid gRhiNAM kSamAdayaH prakarSabhAjo bhavanti / kSamAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacananirdiSTAH samuditA evottamo dharmaH / eSa ca kSamAdisamudayaH saMvaraM dhArayati karoti yatastato dhrmH| saMvarArtha cAtmanA dhAryata iti dhrmH| etAvanti dharmAGgAni taniSpAditazca dharma iti darzayatibhA0--ityeSa dazaviMdho'nagAradharma uttamaguNaprakarSayukto bhavati // TI0-evameSa dazaprakAro yatidharmaH / uttamA guNA mUlottarAkhyAsteSAM prakarSaHparAkASThA tadyukto'nagArANAM dharmo bhavati // .. bhA0-tatra kSamA titikSA sahiSNutvaM krodhanigraha ityanaTI0-bhatra kSametyAdinA vivRNoti / uttamatvaM kSameti kSamaNaM-sahanaM pariNAma AtmanaH zaktimataH / azaktasya vA pratIkArAnuSThAne tAM paryAyazabdairAcaSTe / titikSA shaantiH| sahiSNutvaM sahanazIlatvam / krodhanigrahaH krodhasyodayanirodhaH, uditasya vA vivekavalena niSphalatA''pAdanam / evamete'nantaravAcinaH zabdAH kSamAmevAbhidadhati / bhASyakArastu svayamevAzakyAha bhA0-tat kathaM kSamitavyamiti ceducyate-krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt // kSamAyAH paryAyAH ntaram // 1'dRzAgAriNi ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 TI-sat kathaM kSamitavyamiti cet / kSamitavyamiti bhAve kRtyaH / kSamA'pi bhAva eva / ataH sAmAnyamAtramAzritya tacchabdaprayogaH / vAkyArthastu-sA-kSamA kathaM-kena prakAreNa kartavyA 1 / evaM manyate durbhaJjaH krodhavego madAkulasyeva kariNaH / cecchabdaH zaGkAyAH sUcakaH / evamAzaGkite AzaGkAvyudAsacikIrSayA Aha-ucyata iti / krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt / bhAvaH sadbhAvo'stitvaM tacintanAt tadupayogAva ubhayathA'pi krodho na ghaTata iti / yena nimittena paraprayuktenAyaM mama kopa utpadyate tanimittaM mayi kiM satyamevAsti utAbhyAkhyAti paraH 1, yadi satyamastyetanimittaM kiM kopena? kRtaM khalu mayedaM, nANIyo'pi parasyAtrA''gaH sadbhUtamartha prakAzayataH, svakRtaM hi duzcaritaM tapatItyevaM cintayet / etadevAha-bhAvacintanAt / tAvad vidyante mayyete doSAH kimatrAsau mithyAbravItIti kSamitavyaM, tathA'bhAvacintanAdapi kSamitavyamityAdi, ye doSAH pareNopakSipyante mayi naite vidyante / abhAva eva, parastvajJAnAdevamabhidhatte / ajJAtvaiva dossaanupkssiptiityrthH| evaM ca niraparAdhamAtmAnamavetya kSantavyameva // kizcAnyadAlambanaM sahiSNutve ityAha bhA0-paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAbhAvacintanAMca kSamitavyam / bhAvacintanAt tAvad vidyante mayi ete doSAH kimatrAso mithyA bravItIti kSamitavyam / abhAvacintanAdapi kSamitavyam , naite vidyante mayi doSA yAnajJAnAdasI bravItIti kSamitavyam / kizcAnyat // TI-gatArthamevedaM bhASyam / kSamAkaraNe anyAnyA- bhA0-krodhadoSacintanAcca kSamitavyam / kruddhasya hi vidveSA___ lambanAni sAdanasmRtibhraMzavratalopAyo doSA bhavantIti / kishcaanyt|| TI-krodhadoSacintanAcetyAdi / kruddhaH kaSAyapariNato vidveSI karma banAti, paraM vA nihanti vyApAdayati vaa| ataH prANAtipAtanivRttivratalopa: syAt , gurUnAsAdayedaadhikSipet , ato jJAnAdinirvANasAdhanaparihANiravazyaMbhAvinI / kraddho vA bhraSTasmRtiko mRSA'pi bhASeta, vismRtapravrajyApratipattiH pareNAdattamapyAdadIta, dveSAt parapAkhaNDinISu brhmvrtbhegmpyaasevet| tathA pradviSTaH sahAyabuddhayA gRhastheSvavirateSu mUrchAmapi kuryAt / AdigrahaNAd uttaraguNabhaGgamapyAcaret kAraTTaka(karaTuka?)bhaktAlAbhe mAsakSapakavat // kizcAnya. dAlambanaM kSAntAvityAha 1'ajJAccaiva' iti g-c-paatthH| 2 'nAdvA' iti gh-paatthH|| 3 'dapi naite mavi' iti ga-pAThaH / 4 bhavantIti' iti gh-paatthH| 5'bhaganA 'iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 ] svopajJabhaSya-TIkAlaGkRtam bhA0- - bAlasvabhAvacintanAcca parokSapratyakSAkrozatADanamAraNadharmabhraMzInAmuttarottararakSArtham / bAla iti mUDhamAha / parokSamAkrozati vAle kSamitavyameva / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTyA ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSamiti lAbha eva mantavyaH / pratyakSamapyAkrozati bAle kSamitavyam / vidyata etad bAleSu / diSTayA ca mAM pratyakSamAkrozati, na tADayati, etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH | tADayatyapi bAle kSamitavyam / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTayA ca mAM tADayati, na prANairviyojayatIti / etadapi vidyate bAleSviti / prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyam / diSTayA ca mAM prANairviyojayati, na dharmAd bhraMzayatIti kSamitavyam / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH / kiJcAnyata - TI0 91 - bAlasvabhAvetyAdi / bAlazabdo'vaidheyavacanaH, na vayovasthAvAcI / tathaiva cAha bhASyakRt / bAlaH mUDho nirviveka ityarthaH / tasya caiSa eva svabhAvo mUDhatvAt yatkiJcanabhASitvaM tatsvabhAvAlocanamanveSaNaM, atastacintanAcca kSamitavyameva / cazabdaH samuccayArthaH / uttarottararakSArthamiti parokSAkrozAt pratyakSAkrozanamuttaraM, pratyakSAkrozanAt tADanaM, tADanAnmAraNaM, mAraNAd dharmabhraMzanaM, parokSAkrozena kSamAyAM pratyakSAkrozanaM rakSitaM bhavati / evamuttaratrApi, asti hi kiyatyapi mandAkSamA kroSTurmayi tataH parokSamAkrozati, na pratyakSam / diSTayeti tRtIyaikavacanapratirUpako nipAtaH prasAdavacanaH prazaMsAvacano vA / ayameva ca prasAdo mama - idameva vA sAdhu yanmAM parokSamAkrozati na pratyakSamityeSa eva lAbhaH / laukikaH kaH khalu ayamAbhANakaH - ayameva ( me ) lAbha iti, evaM sarvatra vyAkhyA / kiJcAnyadAlambanamAzritya kSamA kAryA tadabhidhIyate bhA0 - svakRtakarmaphalAbhyAgamAcca / svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimitamAtraM para iti kSamitavyam / kiJcAnyat 191 DI0 - svakRtaphalAbhyAgamAcceti / janmAntaropAttasya karmaNaH svakRtasyAyaM vipAko mama yadAkrozati tADayati vA paraH, sa tu nimittamAtraM karmodayasya / yasmAd dravyakSetra kAlabhavabhAvApekSaH karmaNAmudayo bhagavannirAkhyAtaH / svakRtaM ca karmAnubhavitavyamavazyantayA nikAcitaM, tapasA vA kSapaNIyamiti / kizcAnyadAlambanaM kSantumanasA vidhAtavyamityAha - bhA0--kSamAguNAMzcAnAyAsAdInanusmRtya kSamitavyameveti kSamAdharmaH // 1 // 1 'vidheyaM' iti ca pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 . TI.-kSamAguNAMzcetyAdi / kSamAyA guNAH jJAnAdivRddhihetavo'nAyAsAdyaH / tAMzcAnucintya kSamAmeva vidadhIta / AyAso-duHkhahetuzceSTAvizeSaH praharaNasahAyAnveSaNaM sNrmbhaaveshaarunnvilocnsvededrvprvaahprhaarvednaadikH| tadviparIto'nAyAsaH-svasthatA / AdigrahaNAt tatpratyayakarmaprAyazcittAbhAvaH zubhadhyAnAdhyavasAyitA parasamAdhAnotpAdanaM stimitprsnaantraatmtvmityaadyH| itthamanusmarato guNAH sampadyante kSamamANasya, kSamitavyamiti kssmaadhmH| tathA mAdevadharmaH mRduH-astabdhastadbhAvastatkarma vA mArdavam / tallakSaNapradazenAyAha __ bhA0-nIcaivRttyanutseko mArdavalakSaNam / mRdubhAvo mRdukarma vA mArdavaM, manigraho maanvighaatshcetyrthH| tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti // TI-nIcaivRttyanutsekAviti / nIcairvRttiH-abhyutthAnAsanadAnAJjalipragrahayathArhavinayakaraNarUpA nIcaivartanam / utsekazcittapariNAmo grvruupstdvipryyo'nutsekH| saMsArasvabhAvaM bhAvayato'samaJjasaviziSTajAtikulAdisampadaH kadAcidevAsAdyante kadAciddhInAstato na garvapariNAmamAskandatItyetadevAha-madanigraha ityAdi / mAdyatyaneneti madaH jAtyAdimadastasya ( nigrahaH udayanirodhaH kadAciduditasya vA vaiphalyApAdanaM mAno-mUlaprakRtiH yadvijRmbhaNAdete prAduSpanti jAtyAdimadAstasya ) ca nirghAto mRlotkartanamityarthaH / taddhAte cAvazyambhAvI jaatyaadimdvinaashH| tanirUpaNArthamAha-tatra mAnasyetyAdi / tatreti vAkyopanyAsArthaH / sthAnAni bhedaaH| imAnIti pratyakSIkaroti / parasyAnubhavamutpAdayati . bhA0-tadyathA-jAtiH 1 kulaM 2 rUpam 3 aizvarya 4 vijJAnaM 5 aSTavidhatA mAnasya zrutaM 6 lAbhaH 7 vIryam 8 iti // TI0-tadyathetyAdinodAharati / jAtyAdIni vIryAntAnyaSTau sthAnAni / tatra jAtiH pitranvayaH prakhyAtatamavaMzatA jAtirjanmAtmalAbhaH paJcendriyAdilakSaNA vA tayA garvamudvahati viziSTajAtiraha miti / viditakarmapariNAmastu niruNaddhi jAtimadaM, svakRtakarmaphalAnubhAjo jIvA nAnAjAtIruccAvacAH prapadyante iti na zreyAn jaatimdH| mAtranvayaH kulaM ugrabhojAdi vA / tenApi madona yuktaeva jAtyAdibhAvanAvaditi / rUpaM zarIrAvayavAnAM sanivezavizeSolAvaNyayuktastenApi kazcinmAdyati, tatpratiSedhastvAdhuttarakAraNAlocanAd bhavati / tatrAcaM kAraNaM mAturojaH pituH zukram , uttarakAraNaM jananIgrastAnapAnarasAbhyavahAro rasaharaNyetyevamAmRzato na pratibhAti rUpamadaH / tva-mAMsA-asthi-purISa-pUyAdyazubhaprAyatvAt / aizvaryamado 1'dravya' iti c-paatthH| 2'ca' iti gh-paatthH| 3 'janmAtmA jAtaH paJcendriyA.' iti c-paatthH| 4 'bhogAdi' iti ca-pAThaH / 5 'Sedhamuttara0' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 193 dhanadhAnyasampatprabhavaH / dhanaM rajata-cAmIkara-marakatAdi go-mahiSya-jAvikAdi ca, vrIhitila-mudga-mASa-kaGgvAdi dhAnyaM tenApi karmAnubhAvAdaprAptena prAptena vA saMrakSyamANena klezakAriNA akANDabhaGgureNA''yatyAmAyAsabahulena ko mada ityevaM pratyAcakSIta // vAcakena tvetadeva prazamaratau balasaMjJayA prezamaratAvupAttam / tacca vidhA-zarIra-svajana-dravya-balam / matAntaram ihaizvaryagrahaNAt svajanadravyabalaparigrahaH / zarIrabalaM tu vIryagrahaNAt pRthaya gRhItaM vIryabalasya prAdhAnyaprakAzanArtham / vijJAnaM-buddhizcaturvidhA-autpattikI, vainayikI, karmajA, pAriNAmikI ceti / tatrautpattikI adRSTAzrutapUrvavastunyupanate tatkSaNa eva samAsAdito. autpattikIpramukha- pajanA (1) avyAhataphalA bharatarohakAdevi bhavati / gurvAdi vinayAnu___ buddhicatuSTayam SThAnAbhyAsavizeSaprabhavA vainayikI aihikAmuSmikAlasampAdinI prastutakAryanistaraNasamarthA dharmAditrivargazAstrArthagrAhiNI ca putrAgamanakANahastinIparijJAnanaimittikasyaiva / karmajA punaH dhIH sAdhukAraphalA, anAcAryakaM karma, tatra punaHpunarupayogAta pratikSaNamabhyasyatastAdRzI buddhirutpadyate yena prathamAdikRtakarmAtizAyi pAzcAtyaM karmopajAyate, sauvarNikakRSIvalatantuvAyAdevi / pAriNAmikI tu vayovipAkalabdhajanmA paramahitaniHzreyasaphalA paJcAvayavAdisAdhanAnusAriNI bhavatyabhayakumArAderiva yathAsambhavam / itthaM labdhayA buddhayA ahameva buddhimAniti manyamAnaH paribhavati zeSaM janam / madasamuddhatasya paraparibhavaparivAdAdAtmotkarSAcAzubhaM karma nIcairgotrAdi bandhameti yadanekabhavaparamparAsu pariniSThAsyatIti sApAyamavaga(ma)tya buddhigarvamitthaM vicintayet-buddhayo hi vinayAdhAnahetavaH sarvadA, na jAtucit ahaGkArasya kAraNIbhavanti / mAnaparasya ca vinykhnnddnmvshymbhaavi| vinayahInasya ca dharmatapasI niSphale syAtAmiti vijJAnamado yatnena mahatA vivjeniiyH| zrutama-AptapraNIta AgamaH tatparijJAnAnmAdyati ahamevaiko jAne, nApara iti / zrutamadAndhazca bAlizameva paraM manyate, zrutamadaM ca nijighRkSuritthamAlocayet-prakopakaSevRttitvAt kSayopazamasya santi matto'nye'pi bahuzrutAH, kadAcidahamanyebhyo'lpatarazruto'tigahanArthatvAdAgamAnAmadhigatazruto'pi vAduradhigatatadarthaH syAmiti zrutamadatyAgaH zreyAn / api ca-caturdazapUrvadhareSvapi padasthAnakamavaghuSyate yadi, tatra kA kathA zeSazrutadhare zrutajJAnAvaraNakSayopazamavaicitryAd, adhigatasakala 1ukaM ca tatra jAti-kula-rUpa-bala-buddhi-vAllabhyaka-zrutamadAndhAH / klIbAH paratra ceha ca hitamapyartha na pazyanti // 8 // 2 santulyA yaduktaM namaskAraniyuktau hAribhadrIye tadvivaraNe ca (414-435 patrAddeSu ) / 3 'mAdAya' iti c-paatthH| 'bhyo'labhyatara' iti c-paatthH| 5 syAditi' iti -pAThaH / 25 For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 zrutenApi parihAryaH zrutamada iti / lambhanaM lAbhaH-prAptirviziSTaphalasya satkArasanmAnAdeH nRpatisanmitra tyasvajanebhyo vijJAna-tapo-'bhijana-zauryAdyAdhikyAdahaM labheyaM, aparaH prayatnavAnapi na labhata iti svalAbhena mAdyati / tathA sakalajanavallabhatAM ca prApto'haM, ayamaparo na kasmaicid rocate, vacanamapyasya nAdagyantIti sarvo'pyayaM laabhmdH| sa caivaM nigRhItavyo lAbhAntagayakarmodayAdalAbho lAbhAntarAyakarmakSayopazamAcca satkArAdilAbhaH, saMsAre paribhramato jIvasya kAdAcitko na tu zAzvataH, karmAyattatvAt , saMsAganubandhyeveti lAbhamadatyAgaH shreyskrH| vAllabhyakaprAptirapi karmodayajanitaiva, saMsAriNAM ca sulabheti vAllabhyakalAbhamadaH parivarjanIya iti / vIya-parAkramaH zaktirutsAhaH sAmathryamatizayavatI ceSTeti pryaayaaH| vIryAntarAyakSayopazamAt prAdurasti vIya-balavizeSastena vIryeNa mAdyatIti vIryamadaH, tasya pratikSepaH saMsArAnubandhitvacintanAt, saMsArAnubandhI vIryamadaH kaSAyarUpatvAta, vIryasya cAzAzvatatvAt / tathAhi-balino'pi puruSAH kSaNena nirbalatAmupayanto dRzyante, nirbalAzca balavantaH saMskAravazAdAzu jAyante, tathA vyAdhi-jarA-mRtyuSadbhUtabaleSu cakravartiharisIriNo'pi sIdanti sasurAsurAH, kimutAnye pRthagjanA iti ? vIryamadAd vyuparamaH zreyAn / itizabdo madasthAnAnAmiyattAmAvedayati / maulAnyetAvanti, sUkSmabhedAsteSAM bhUyAMsa iti // samprati sAmAnyena sarvamadasthAneSu doSAnAvirbhAvayanapasaMharati bhA0-ebhijAtyAdibhiraSTAbhirmadasthAnamattaH parAtmanindAprazaMsAbhirataH tIvrAhakAropahatamatirihAmutra ca azubhaphalamakuzalaM karmopacinoti / upadizyamAnamapica zreyo na pratipadyate / tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharma iti // 2 // ____TI-emirjAtyAdibhirityAdi / uktalakSaNairjAtyAdibhirmattaH-ahaMmAnI paranindAyAmAtmaprazaMsAyAM ca saktastIveNa-atizayavatA'haGkAreNopahatabuddhirmalImasadhiSaNa ihaparalokAnubhavanIyaM karmopacinoti-badhnAti akuzalaM-pApamazubhaphalam , akuzalamapi barddha kadAcit kuzalaphalatayA pariNamata ityazubhaphalagrahaNam / samyagdarzanAdi muktisAdhanaM zreyaH / tacAkhyAyamAnamapina pratipadyate-na zraddhatte / yata etadevaM tasmAdeSAM madasthAnAnAM mArdavaM nigrAhaka, tannigrahAcca dharma iti|| samprati mAyApratipakSamArjavaM lakSayatibhA0-bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / RjubhAvaH Rjukarma 1'prabhRtya ' iti ng-paatthH| 2'labheyamapara' iti gh-paatthH| 7 'vibalatA' iti-gh-paatthH| 5 "kuzalatayA' iti a-c-paatthH| 3 'bandhicintanAt ' iti ga-pAThaH / 'prayate' iti paatthH| For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 195 vA''jaivam / bhAvadoSavarjana mityarthaH / bhAvadoSayukto hi upadhinikRti saMprayukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti / upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdArjavaM dharma iti // 3 // TI0 - bhAvavizuddhiriti / bhAvAH - kAyavAGyAnasAni teSAM vizuddhiH - avakratazAkSya virahitatvam, manaso'pi pariNAmaH kAyavA corupacaryate tadvRttAnuvRtteH / mAyAvI tu sarvAbhisandhAnaparatayA sarvAbhizaGkanIyaH kepaTapaTapracchAditakAyAdikriyaH suhRde'pi druhyati / tameva yogAnAmaviparyAsaM darzayati RjubhAva ityAdinA / upadhinikRtyorvizeSaH - upadhiH chadma chAdanaM svAbhisandheH nikAro nikRtiH parabuddhiparAbhavadvAreNa svAbhisandheH sAphalyApAdanam | avisaMvAdanamavinAzanaM ahiMsanamityanarthAntaram / vinAzanaM - pariNAmAntarApAdanaM visaMvAdanamucyate / na visaMvAdanamavisaMvAdanam, pariNAmAntarAnApAdanamiti / tasmAdevaMvidhamArjavaM dharmaH // adhunA lobhapratipakSaM zaucalakSaNamAvirbhAvayannAha - - bhA0-- alobhaH zaucalakSaNam / zucibhAvaH zunikarma vA zaucam // TI0 - alobha iti / alobhaH zaucalakSaNam / lobhastu bhAvataH paramArthato'bhiSvaGgacetanAcetanamizravastuviSayaH / lobhadoSAcca krodhamAnamAyAhiMsA'nRtasteyA'trahmaparigrahArjanamalajAle nopacIyamAna AtmA bhavatyazuciH / tatrAlomo-lobhAbhAvo na kacinmamatvam / alobhasya hi lobhadopavinirmuktatvAnnirbhayatvam / tataH svaparehitAbhipravRttirityetadeva zaucalakSaNaM mukhyamAtmanaH / etadeva spaSTayati bhA0 0 - bhAvavizuddhirniSkalmaSatA / dharmasAdhana mAtrAsvapi anabhiSvaGga ityarthaH / azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmApacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharma iti // 4 // TI0 - bhAvavizuddhirmamatvAbhAvo niHsaGgatA ca, aparadroheNAtmArthAnuSThAnaM, niSkalma patA- -nirmalatA bhAva ( dharma ? ) sAdhanamAtrAH - rajAharaNa-mukhapatrikA - colapaTTaka- pAtrAdilakSaNAH tAsvapyanabhiSvaGgo vigatamUrccha ityarthaH / yasmAdazucirbhAvakalmaSasaMyuktaH, bhAvakalmaSaM ca lobhakapAyastasmAt tacyAgaH / zaucaM dharma iti, zarIramahAvraNaprakSAlanAdi dravyazaucaM taca prApaNIyena jalAdinA nirlepanirgandhitApAdanamAgamoktena vidhinA kAryamiti // 1' kapaTapracchAdita' iti Ga-pAThaH | 2' hitAhitAbhi' iti Ga-pAThaH / 3 'mahAvarNa' iti ca - pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tanvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 avasaraprAptaM paJcamaM dharmAGga nididikSurAha bhA0-satyarthe bhavaM vacaH satyaM, sadbhayo vA hitaM satyam, tadananRtam, aparuSamapizunamanasabhyamacapalamanAvilamaviralamasambhrAntaM madhuramabhijAtamasandigdhaM sphuTamaudAryayuktamagrAmyapadArthAbhivyAhAramasIbharamarAgadveSayuktam // TI0-san-vidyamAno'rtho'nekadharmA tasmin satyarthe bhavaM, digAditvAt yat, yathA'vasthitArthapratipattikAri satyam // nanvevaM sati lubdhakAya mRgAkhyAnamapi satyaM syAt , kiM (evaM ?) tarhi sacchabdaH prazaMsArthaH / prazasto'rthaH san na pApahetuH tasmin sati bhavaM satyaM, pakSAntarasamAzrayaNaM vA, sadbhayo vA hitaM satyamiti, santo jIvA eva gRhyante, hitazabdopAdAnAt / na hyajIvasambandhi kiJciddhitamasti, ato'prazastArthavyAvRttiH / sAmAnyena vA jIvAjIvebhyo hitam / anekpryaayklaapbhaajo'rthaaH| teSAM yathA'vasthitavivakSitaparyAyapratipAdanaM satyaM, etadeva tebhyo hitaM yad yathArthapratipAdanamiti, tasyedAnI satyavacanasya vizeSaguNAnAcaSTe-tadanRtamiti / anRtaM-bhUtanihavaH abhUtodbhAvanaM viparItakaTukasAvadyAdivacanaM, nAnRtam / nanu ca satyaparyAya evAyam / satyametat , tathApi vakSyamANottaraguNaprAptyarthaM punrvcnm| paruSa-rUkSaM sneharahitaM (niSThuraM) parapIDAkAri / na paruSamaparuSam / tatrAvinayeSu mAdhyasthyabhAvanA, vinayeSu tu saumyA vAgaparuSam , pizunaM-prItivicchedakAri dvayorvahanAMvA satyAsatyadoSAkhyAnAt / na pizunamapizunam / sabhAha-sabhyaM, na sabhAhemasabhyaM-sabhAsu vigarhitaM vidagdhasabhAsu guhyaprakaTanAmodghATanavacanavat / tasya pratiSedho nAsabhyamanasabhyam / capala:anAlocitabhASI, tadvacanamapi capalaM, tacca doSAkSepi bhavati / AvilaM-kaluSa, kaSAyavazavatino vacanaM na AvilamanAvilaM, prasannavacanamitiyAvat / viralaM-vizramyabhASaNam / savicchedatvAcca zroturanAdaravAkyavyAharaNAca vaNavairasyaM karoti / na viralamaviralamanusantatamiti / sabhrAntaM tu trAsakara, na sambhrAntamasambhrAntaM atitvaritaM vA sambhrAntamarnucchsana bhASate ca yat avyaktavarNapadalopatvAdapratyAyakaM vA zrutivirasAkSaramaprarocakameva syAt / madhuramiti prasannapadaghaTitaM zrutisukhaM, sukhAvabodhArtha ca anabhimAna-vinayasahitaM abhijAtaM-saprazrayaM savinayaM sandigdham-AkAkSAvinivartane akSama, tadviparItamasandigdhamAkAkSAvicchedakAri, nirAkAGkSamiti / asphuTam aeNnizcitArthatvAdAlUnavizIrNaprAyaM, (vi)nizcitArtha tu sphuTam / anaudAryam-atyauddhatyapradIpakaM, tadviparItamaudAryam / apradhAnArthe anaudArya udArArthapratibaddhatvAdudAraM tadbhAva audArya tadyuktamaudAryayuktam / vidvajjanamano'nuraJjane'samartha grAmyaM, na 1'vyAptyartha' iti ca-pAThaH / 4 'anabhimatamavinaya' iti c-paatthH| 2 'ntamutrAsa' iti c-paatthH|| 3 'anucchsa' iti Ga-pAThaH / 5'mavinizcitA' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 197 grAmyamagrAmyam / padArthAzca vivakSitAnabhivyAharatIti padArthAbhivyAhAram , agrAmyatvAt padArthAnabhivyAharatIti / vidvajjanAbhimatAnityagrAmyapadArthAbhivyAhAraM, sImaraM vikatthanaM vimardakara, na sIbharamasIbharaM Azveva prastutArthaparisamAptikAri / arAgadveSayuktamiti mAyAlobhAbhyAM kopamAnAbhyAM cAyuktam // bhA0-sUtramArgAnusArapravRttArthamarthyamarthijanabhAvagrahaNasamarthamAtmaparArthAnugrAhakaM nirupadhaM dezakAlopapannamanavadyamaIcchAsanaprazastaM yataM mitaM yAcanapracchanaM praznavyAkaraNamiti stydhrmH||5|| TI0-sUcanAt sUtra-gaNadharapratyekabuddhasthaviraprathitaM tasya yo mArgaH-utsargApavAdalakSaNaH tadanusAreNa pravRttArtha-prastutIrthAt anapetaM artha zuzrUSurjano'rthI tasya bhAvaH-cittaM tadgrahaNasamartha-tadAvarjanasamartham / tadevaMvidhamAtmaparAnugrahasamarthe bhvti| nirupadhaM mAyArahitam / updhaabhaavdossH| deze yad yatra yasyArthasya prasiddhaM baddezopapannamaviruddham , kAlopapannaM yad yatra kAle bhaNyamAnaM na parasyodvegakAri bhavati, prastAvApekSamityarthaH / anavadyam-agarhitam / arha. cchAsanaM dvAdazAGgaM pravacanaM tatra tena vA prazastam anujAtaM yat tat prayatnasahito mukhavasanAcchAditavadanavivaraH paannitlsthgitmukhovaa| mitamiti yAvatA vivakSitakAryapratipacistAvadeva, na tvaparimitaM, yAcanamabhIkSNAvagrahAdiviSayaM, pracchanamutpannasandehasya mArgAdisUtrArthaviSayaM praznavyAkaraNamanyena pRSTaHpravacanAviruddhaM vyAkarotIti / tadevamanRtaparuSAdhapohya tadviparyayeNa satyamanveSyamiti / yAcanapracchanapraznavyAkaraNeSu ca viSveva prAdhAnyena sAdhorvAgvyApAro, nAnyatra niSprayojanatvAt , svAdhyAyavAcanAdyapi na katavyamiti cet, na tat, AtmasaMskArArthI vaacnaadirytnH| saMskRtAtmA ca triSveva yAcanAdiSu vyApriyata iti / athavA mumukSormukyarthe yatne yadupakArakaM vacanaM na tasyAsti niSedha iti // samprati saMyamo'bhidhIyatebhA0-yoganigrahaH saMyamaH / sa saptadazavidhaH / tadyathA-pRthivIkApika saMyamaH, aprakAyikasaMyamaH, tejaskAyikasaMyamaH, vAyakAyividhatvam daza kasaMyamA, vanaspatikAyikasaMyamaH, dvIndriyasaMyamaH, trIndriya - - saMyamaH, caturindriyasaMyamaH, pazcendriyasaMyamaH // TI-yoganigrahaH saMyama iti| yogA-manovAkAyalakSaNAsteSAM nigrahaH-pravacano. tavidhinA niyamaH evameva gantavyamevaM sthAtavyamevaM cintayitavyaM evaM bhASitavyamiti eSa saMyamasya saptadazaH 'tArtha tadanyatamamartha ' iti g-paatthH| 2 atra pAThaprapAto na veti vicAryatAm / 3 'sapta.' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tattvAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 saMyamo'bhidhIyate, sa saptadazavidha iti / sa itthaMrUpaH saMyamaH saptadazaprakAro bhavati / tadyathetyanena tAn prakArAnabhimukhIkaroti / pRthivIkAyikasaMyamaH pRthivI kAya: zarIraM yeSAM te pRthiviikaayaaH| evaM cenmatvarthIyAbhAvaH ? ucyatepRthvIkAyikazabdasya siddhiH 10 pRthivIkAyazabdasya jAtizabdatvAd bhavatyeva matvarthIyaH kRSNasarpavalmIka ___ iti yathA / athavA jJApakAd bhavanti "idhAryoH zatrakRcchriNi" (pA0 a03, pA0 2, sU0 130) iti / pRthivIkAyikajAtau jAtevoM saMyamaH-samyaga yamaH-uparamo nivRttirityrthH| ye jIvAH pRthivIzarIrAH teSAM saMghaTTa-paritApavyApattIrmano-vAk-kAyaiH kRtakAritAnumatibhizca pariharatItyarthaH / evaM sarvatra yAvat pshcendriysNymH| bhA0--prekSyasaMyamaH, upekSyasaMyamaH, apahRtyasaMyamaH, pramRjyasaMyamaH, kAyasaMyamaH, vAksaMyamaH, manaHsaMyamaH, upakaraNasaMyama iti saMyamo dharmaH // 6 // TI-prekSyeti / prekSyasaMyama ityatra kriyaapdaadhyaahaarH| prekSya kriyAmAcaran saMyamena yujyate / prekSyeti cakSuSA dRSTvA sthaNDilaM bIjajantuharitAdirahitaM pazcArdhvaniSadyAtvagvartanasthAnAni vidadhItetyevamAcarataH saMyamo bhavati / upekSyasaMyama iti vyApAryA'vyApArya cetyrthH| evaM ca saMyamo bhavati, sAdhana vyApArayataHpravacanavihitAsu kriyAsu saMyama iti kyApAraNamevopekSaNaM gRhasthAn svakriyAsu avyApAravata upekSamANasya-audAsInyaM bhajataH saMyamo bhavati / apahRtyasaMyama iti / projaya-parivayaM saMyama labhate, vastrapAtrAyatiriktamanupakArakaM caraNasya varjayataH saMyamalAbhaH, bhaktapAnAdi vA saMsaktaM vidhinA parityajata iti / pramRjyaH saMyama iti prekSite sthaNDile rajohatyA pramArjanamanuvidhAya sthAnAdi kArya pathi vA gacchatA sacittAcittamizrapRthivIkAyarajo'nuraJjitacaraNasya sthaNDilAt sthaNDilaM sakrAmato'sthaNDilAd vA sthaNDilaM pramRjya caraNau saMyamabhAktvamagAryAdirahite'nyathA tvapramArjayata aiva sNymH| kAyasaMyama iti / dhAvana-valgana-plavanAdinivRttiH, zubhakriyAsu ca pravRttiH / vAksaMyamo hiMsra-paruSAdinivRttiH, zubhabhASAyAM ca pravRttiH / manaHsaMyamo'bhidrohA-abhimAneyAdinivRttiA, dharmadhyAnAdiSu ca prvRttiH| upakaraNasaMyama ityajIvakAyasaMyamaH / pustakagrahaNe ajIvakAryazca pustakAdiH, tatra yadA grahaNadhAraNazaktisampadbhAjo'bhUvan hetuH puruSAH dIrghAyuSazca tadA nAsIt prayojanaM pustakaiH, duSSamAnubhAvAt tu parihInairgrahaNadhAraNAdibhirasti niyuktyAdipustakagrahaNAnujJetyevaM yathA kAlamapekSyAsaMyamaH saMyamo vA bhavatItyevaM saMyamo dhrmH|| 1'yatroparamaH' iti g-paatthH| 2 'niSadyatvena' iti ng-paatthH| 3 'kSaNaM grahaNa gRhasthA' iti g-paatthH| 'ecA itic-paatthH| 5 'kAyasaMyamava' iti g-paatthaa| For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam samprati tapaH prastAvAyAtamucyate bhA0-tapo vividham / tat parastAda (a0 9, sU0 19-20) vakSyate / prakIrNakaM cemanekavidham / TI-tapo dvividhamityAdi / tapatIti tpH| kartaryasun vaa| saMyamAtmanaH zeSAzayavizodhanArtha bAhyAbhyantaratapanaM tpH| zarIrendriyatApanAt karmanirdahanAca tapaH / apara vapolakSaNe Aha-"vizeSeNa kAyamanastApavizeSAt tpH"| dvividhamiti bAhyamA matAntaram bhyantaraM vA (c)| bAhyamiti vAhyadravyApekSatvAt tIrthikagRhasthAdikAryatvAcca / AbhyantaraM tvanyatIthikAnabhyastatvAdantaHkaraNavyApArasya prAdhAnyAd bAhyadravyAnapekSatvAcca / anye tvAhuH-"parapratyakSaM bAhyam / svapratyakSamAbhyantaram" / athavA AtApanAdiH kAyaklezastapo bahirlakSyata iti bAhyam / anazanAdibhyo[ vA tebhyo 'pi ca bahistarAM vartata iti tadupalakSitaM bAhyam / naivaM prAyazcittAdi / tat parastAda-upariSTAd vakSyate-anazanAvamaudAryAdi prAyazcittavinayAdi ca yathAkramam / iha tvazUnyArtha puruSavizeSacaritaM prakIrNakaM kA. lAhArAdiniyatamanekavidhaM tadyathetyAdinA darzayati bhA0-tadyathA-yavavajramadhye candrapratime hai| knkrnmuktaavlystisrH| siMhavikrIDite he // sI0-yavavajramadhye candrapratime ve iti| madhyazabdaH pratyekamabhisambadhyate-yevamadhyA pejamadhyA ca / candrapratime iti candratulye / yathA candrasya kalAvRddhiH pratidinamevaM bhikssaakrlvRddhiH| yathA candrasya hAniH pratidinaM tathA bhikSAkavalahAniriti / tatra yavamadhyA candrapratimA zukla pratipadArambhAdamAvAsyAntA, pratipada Arabhya yathA candrasya kalAvRddhiH (tathA mikSAkavalavRddhiH), kavalavRddhirvA yAvat paurNamAsyAM paJcadaza kvlaaH| tataH kRSNapratipadyapi paJcadazaiva / evamekaikakavalahAnyA yAvadamAvAsyAyAmekaH kavala ityeSA yvmdhyaa| vajramadhyA kRSNapratipadArambhA, kRSNapratipadi pazcadazakavalAnabhyavaharati / tatrApyekaikakapalahAniryAvadamAvAsyAyAmekaH kavalaH, zukla pratipadyapyeka eveti / dvitIyAdigvekaikavRddhiryAvat porNamAsyAM paJcadazetyeSA vjrmdhyaa| vakSyati iti g-paatthH| 2'tapyatIti' iti g-paatthH| 3'tApanaM tapaH' iti -paatthH| 4-5 'yavasyeva madhye sthUlasya paryantabhAgayostu tanukasya madhyaM yasyAH sA yavamadhyA, dhajasyeva madhye tanurUsta paryastayostu sthUlasya madhyaM yasyAH sA paJamadhyA' iti zrInemicandrasarivaraviracitasya pravacanasAroddhArasya bhIsiddhasenasUrikRtaTIkAyo (440tame ptraa)| 6 yavamayA cammapratimAmuddizya prokam "ekaiko vardhaye bhikSA, zukle kRSNe ca hApayet / bhujIta nAmAvAsyAyA-meSa cAnAyaNo vidhiH||" For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 tathA kanakaratnamuktAvalyAstisra iti kanakAvalI-ratnAvalI-muktAvalI c| tatra kenakAvalI tAvadAkhyAyate -pAka tAvaccaturthabhaktaM tataH SaSThaM tato'STamaM tato'pi SaSThAnyaSTau / puna caturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazASTAdazaviMzatidvAviMzaticaturviMzatikanakAvalIsvarUpam paiviMzatyaSTAviMzatitriMzadvAtriMzacatustriMzadbhaktAni / tataH punazcatustriMzat saMkhyAni SaSThAni / tataH parametadevAdyamadhaM catustriMzadbhaktAdArabhya pratiloma viracanIyaM yAvata paryante cturthbhktmiti| asyAM ca tapodivasAnAM trINi zatAni caturazItyadhikAni aSTAzItiH pAraNadivasAH, tatprakSepAca catvAri dinazatAni dvisaptatyadhikAni bhavanti / piNDastu varSamekaM trayo mAsAH dvAviMzatirdivasA iti // atra ca prathamakanakAvalyAM sarvakAmaguNikena paarnnaavidhiH| dvitIyakanakAvalyA pAraNake sarvanirvikRtikaM pArayitavyam / tRtIyasyAM pAraNAvidhiralepakRtAhAreNa / caturthI pAraNAvidhirAcAmlena parimitabhikSeNeti / evamAsA catasRNAmapi kAlaH paJca varSANi mAsadvayamaSTAviMzatirdivasA iti // kanakAvalyA pAraNAvidhiH 1pravacanasAroddhAre tu prathama ratnAvalItapo vyAkhyAtam , tadanantaraM kanakAvalItapaH / uktaM ca tahakAyA (437tame patrA)-" kanakamayamaNikaniSpanno bhUSaNavizeSaH kanakAvalI, tadAkAra...yat tapastat kanakAvalI. tyucyate, etaca kanakAvalItapo ratnAvalItapaHkrameNaiva kriyate" kanakAvalIsthApanA yathA tapodinAni 384 kanakAvalItapaH pAraNAdinAni 88 | 2/2/2/2/2 | 2/2,22222 |2|22|2|2|2|2| 22 222 | 222 22 2/2/2 'ralopahAreNa' iti u-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6] svopajJamApya TIkAlaGkRtam 201 samprati ratnAvalyAH sthaapnaa-cturthsssstthaassttmaani| tato'STamAnyaSTau / punazcaturthaSaSThASTamadasamadvAdazacaturdazaSoDazASTAdazaviMzatidvAviMzaticaturviMzatiSaiviMzatyaSTAviMzatitriMzadvAtriMzacatuvizadbhaktAni / tatazcatustriMzatsaGkhyAnyaSTamabhaktAni / tataH paramAdhama catustriMzadbhaktA dArabhya pratilomaM nyasanIyaM yAvat paryante caturthabhaktamiti / asyAzcAratnAvalIsvarUpam STAzItiH pAraNAdivasAH, taiH saha tapodivasA ekasthIkRtA eSa piNDitaH kAlo varSa paJca mAsA dvAdaza divasAH dinazatAni paJca dvAviMzatyuttarANi catasro ratnAvalImedA iti| eSa rAziH saMvatsarAdicaturguNo jAtaM varSANi pazca nava mAsA aSTAdaza divasAH / pAraNAvidhiH pUrvavat / sAmprataM muktAvalI bhaNyate prAk tAvat caturthaSaSThe tatadhaturthASTame caturthadazame 1"ratnAvalI-AbharaNavizeSaH / ratnAvalIva ratnAvalI, yathA hi ratnAvalI ubhayata Adi sUkSmasthUlasthUlataravibhAgakAhalikAkhyasauvarNAvayavadvayayuktA, tadanu dADimapuSpomayopazobhitA, tato'pi saralasarikAyugalazAlinI, punamadhyadeze muzliSTapadakasamalahakRtA ca bhavati, evaM yat tapaH...tad ratnAvalItyucyate" iti pravacanasAroddhAraTIkAyA (436same ptraadde)| 2 ratnAvalIsthApanA ratnAvalItapaH tapodinAni 304 'pAraNAdinAmi 8 3/3/3/3 . 3 | 3| |rrr or|mm] 3 "etaiH kAhalikAyA adhastAt dADimapuSpaM miSpadyate" pravacana ( 437tame paadde)|" eSA hi dADimapuSpasyAdhastadekA srikaa"| 5 "etaiH kila padakaM smpdyte"| (antakaddazAsu tu ratnAvalyo padake dADimadvaye ca trikasthAne dvikA ukAra, kanakAvalyA ca trikaaH| 7 muktAvalI-mauktikahAraH, tadAkArasthApanayA yat tapastanmuktAvalyucyate / etatsthApanA tu yathAna- ------------THEMI-mAnahAnana -~-~-~-13-01-21-01-1-1-1-11-1 -1-1- vana 26 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 caturthadvAdaze caturthacaturdaze caturthaSoDaze caturthASTAdaze caturthaviMzatitame mukAvalIsvarUpam caturthadvAviMze caturthacaturvize caturthaSaDviMze caturthASTAviMze caturthatriMza akte caturthadvAtriMzadbhakte caturthacatustriMzadbhakte / ataH paramanyadadhaM catustriMzaaktAdi pratilomaM nyasanIyaM yAvat paryante caturthabhaktamiti / atra trINi dinazatAni SaSTayadhikAni varSamekam / etaccaturguNaM jAtaM varSacatuSTayaM, pAraNAdinAnyapi kSepyANi / pAraNAvidhizca pUrvavat / tathA aparastapovizeSaH-siMhavikrIDite khe-kSullakasiMhavikrIDitaM mahAsiMhavikrI DitaM ca / tatra kSullakasiMhavikrIDitasya racanA / caturthaSaSThe caturthASTame kSullakasiMhavikrI SaSThadazame aSTamadvAdaze dazamacaturdaze dvAdazaSoDaze caturdazASTAdaze SoDa - zakzei tato'STAdaza, punarAdyArghameva pratilomaM racanIyaM viMzaSoDazAdika yAvat paryante caturthabhaktamiti, padbhirmAsaiH saptabhizca divasaiH parisamAptiH / etaccaturguNaM jAtaM varSadvayaM dinAnyaSTAviMzatiH trayastriMzat pAraNAdivasA iti / mahataH siMhavikrIDitasya racanA / caturthaSaSThe caturthASTame SaSThadazame aSTamadvAdaze dazamacaturdaze dvAdazaSoDaze caturdazASTAdaze SoDaSavize aSTAdazadvAviMze viMzaticaturvize dvAviMzatiSaviMze caturviMzASTAviMze SaDviMzatitri ra zadbhakte aSTAviMzatidvAtriMzadbhakte triMzacatustriMzadbhakte, tato dvAtriMzadbhakta, mahAsiMhavikrI - tataH paramAdyArdhameva catustriMzadbhaktakAdikaM pratilomaM viracanIyaM yAvada ritasvaka 18 paryante caturthabhaktamiti / asya ca kAlo varSamekaM SaT mAsA dinaanyssttaadsh| eSa kAladhaturguNo jAtaM varSANi SaT mAsadvayaM dinAni dvAdaza, zeSaM pUrvavat / tathA aparaM tapaH 1" mahAsiMhaniSkrIDitApekSayA laghu (kSullakaM )-isvaM siMhasya niSkrIDitaM-gamanaM siMhaniSkrIDitam , tadiSa yat tapaH tata siMhaniSkrIDitam / siMho hi gacchan gatvA'tikrAntaM dezamavalokayati evaM yatra tapasi atikrAntatapovizeSa punarAsemya apretanaM taM prakaroti tat siMhaniSkoDitam" iti pravacanasAroddhAraTIkAyAM (435tame ptraake)| sthApanA nanalA kSullakasiMhaniSkrIDitaM tapaH ta JIJ010 tapodinAni 354 pAraNAdinAni 33 3sthApanA mahAsiMhaniSkIritaM tapA tapodinAni 497 pAraNAdinAni For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 203 bhA0-saptasaptamikAyAH pratimAzcatasraH bhadrottaramAcAmlavardhamAnaM sarvatobhadramityevamAdi // TI0-saptasaptamikA aSTASTamikA navanavamikA dazadazamikA ceti / tatra saptapatamikA prathamAyAmahorAtrANAmekonapazcAzad divasA ityarthaH / assttaassttkaaH| aSTASTamikAyAmahorAtrANAM catuHSaSTirdinAnIti / tathA navanavamikAyAmekAzItirahorAtrANi / dezadazamikAyAM divasazatam / sarvatra prathamA ahorAtrasaGkhyAsu ekaikabhikSAzitvam / sarvatreti catasRSvapi pratimAsu prathame saptamake prathame'STake prathame navake prathame ca dazake pratidina me kaikabhikSAzitvaM dvitIye saptake'STa ke navake dazake ca bhikSAdvayAzitvam, evaM zeSevapi saptakAdiSvekaikabhikSAvRddhiH kAryA yAvat saptame saptake saptabhikSA aSTame'STau bhikSA navame nava mikSA dazame dazabhikSAzitvamiti // _tathA'nyat tapaH sarvatobhadramiti dvividhaM tat-kSulukasarvatobhadraM mahAsarvatobhadraM ceti / tatra prathamasya prastAravidhirbhaNyate-paJca gRhANi kRtvA tiryagRvaM ca / tato racanA tapasaH kaaryo| caturthaSaSThASTamadazamadvAdazAni prathamapaGktau, dvitIyasyAM ca dazamadvAdazacaturthaSaSThASTamAni, tRtIyAyAM SaSThASTamadazamadvAdazacaturthAni, dvAdazacaturthaSaSThASTamadazamAni caturthyA, paJcamyAmaSTamadazamadvAdazacaturthaSaSThAni / pAraNAdivasAH pnycviNshtiH| kAlo mAsatrayaM dinAni daza / eSa eva caturguNo varSamekaM mAso daza dinAnIti // 1'sarvatobhadraM bhadrottara.' iti ga-pAThaH / 2 saptasaptamikAyAH svarUpaM antakRddazAsu yathA "paDhame sattae ekekaM bhoyaNassa dattiM paDigAhei, ekekaM pANayassa, evaM jAva sattame satta dattIu bhoyaNassa, satta pANayassa..." [prathame saptake ekaiko bhojanasya dattiM pratigRhNAti, ekaikAM pAnakasya, evaM yAvat saptame sapta dattayo bhojanasya, sapta pAnakasya....] vyavahArabhASye svevam" ahavA ekekkiyaM datti, jA sattekekassa sattae / Aeso atthi eso vi............||" [athavA ekaikAM dattiM yAvat sapta ekaikasmin saptake / Adezo'sti eSo'pi............] 3 'dazamikAyA' iti ca-pAThaH / 4 kSullakasarvatobhadrasya prathamo vikalpaH fhm ` sm 3/4/ 5/1 2 For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 kSullakasarvatobhadramucyate - tiryagUrdhva karNayozca sarvatra dinarAzistulyaH paJcadazaparimANaiti / athavA kSullakasya sarvatobhadrasya dvitIyo vikalpaH / caturthaSaSThASTamadazamadvAdazAni, aSTamadazamadvAdazacaturthaSaSThAni, dvAdazacaturthaSaSThASTamadazamAni SaSThASTamadazamadvAdazacaturthAni, dazamadvAdazacaturthaSaSTASTamAnIti // 204 samprati mahatsarvatobhadraM bhaNyate - sapta gRhakANi kRtvA tiryagUrdhva ca taporaMcanA / caturthaSaSThASTamadazama dvAdazacaturdazaSoDazabhaktAni, caturdazaSoDaza caturthaSaSThASTamadazama dvAdazabhakAni, dazamadvAdazaca tu dezaSoDazacaturthaSaSThASTamAni, SaSThASTamadaza madvAdaza caturdazaSoDaza caturthAni, SoDaza caturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazAni, dvAdazacatu dezaSoDaza caturthaSaSThASTamadaza mAni, aSTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazacaturthaSaSThAni // ' 1 zukra kasarvatobhadrasya dvitIyo vikalpaH, ayaM tu pravacanasAroddhAre nirdiSTasya bhadratapasaH svarUpavAcI / 1 2 3 5 3 4 5 1 2 5 1 2 3 4 2 3 4 5 1 4 5 1 2 3 2 mahAsarvatobhadram 1 2 3 4 5 6 7 6 7 1 2 3 4 5 7 4 4 5 6 7 1 2 3 2|3|4|5|6 5 6 7 1 3 4 5 6 3 pravacanasAroddhAre sarvatobhadraM yathA 5 6 7 8 9 10 11 8 9 10 11 5 6 7 11 5 6 7 8 9 10 7 8 9 10 11 5 6 |10|11 5 6 7 8 9 7 8 9 10 115 9 10 115 / 6 7 8 1 2 3 4 5 6 2 3 4 7 1 2 7 pravacanasAroddhAre mahAbhavamapi 1 2 4 5 6 3 4 5 1 2 x 9 min 5069m w For Personal & Private Use Only 1 3 4 5 6 7 1 2 23 ma 5/6 7 1 2 dRzyate tadracanA yathA 6 7 2 3 5 6 1 2 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhedrottararacanA / dvAdazacaturdazaSoDazASTAdazaviMzatibhaktAni, aSTAdazaviMzatidvAdazacaturdazaSoDazabhaktAni caturdazapoDazASTAdazaviMzati dvAdazabhaktAni viMzatidvAdazacaturdazaSoDazASTAdazabhaktAni SoDazASTAdaza viMzatidvAdaza caturdazabhaktAni dinAni paJcatriMzaddhadrottaratapasi / tathA'paraM tapaH AcAmlavardhamAnam / alavaNAranAlaudanalakSaNamA cAmlaM tad vardhamArga yatra tapasi tadAcAmlavardhamAnaM tasya prarUpaNA - prAk tAtradAcAmlaM tatazcaturthabhaktaM punarde AcAmle punazcaturthabhaktaM punastrINyAcAmlAni punazcaturthabhaktaM catvAryAcAmlAni punazcaturthabhaktaM pazcAcAmlAni punazvaturthabhaktaM evamekaikamAcAmlaM vardhayatA caturthabhaktaM ca vidadhatA tovad vardhayitavyamAcAmlaM yAvadAcAmlazataM pUrNa paryante ca caturthabhaktaM kAlaparimANamasya caturdaza varSANi mAsatrayaM viMzatirdivasAceti / sarvatobhadramityevamAdItyAdigrahaNAdanekaprakAraM tapo'sti prakIrNakamiti jJApayatIti pAramarSa eva prasiddhaM pravacane // athavA''dizabdasaGgRhItA dvAdaza bhikSupratimAstadarzanArthamAha bhA0 - tathA dvAdaza bhikSupratimAH - mAsikyAyAH A saptamAsikyaH sapta, saMptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisraH, ahorAtrikI, ekarAtri kI ceti // 7 // TI0 - tathA dvAdaza bhikSupratimA mAsikyAdyA iti / mAsikI AdiryAsAM tA mAsikyAdyAH / dvAdazeti iyattA nirUpaNAya saMkhyA / bhikSurudgamotpAdanaiSaNAdizuddhabhikSAzI / pratimA pratijJA / mAsaH prayojanamasyA iti mAsikI / mAsena parisamAptimAyAtItyarthaH / A saptamAsikyAH sapteti vibhAgaM darzayati, dvitricatuHpaJcaSaTsapta mAsAkhyAH / evametAH sapta tathA'parAstisraH prathamA saptarAtrikI dvitIyA saptarAtrikI tRtIyA satarAtrikI ceti / evametA daza / apare dve ahorAtrikI ekarAtrikI ceti / evaM dvAdaza / tatra mAsikIM pratimAmArUDhaH sAdhurbhojanasyaikAM dettimAte / 1 bhadrottaram 5 6 7 8 9 8 95 | 6 | 7 6 7 8 9 5 9 5 6 7 8 9 8 9 5 6 205 INTERNET PRESTONE pravacanasAroddhAre tu bhadrottaraM yathA 5 6 7 8 9 7 8 9 5 6 9 5 6 7 8 6 7 8/9/5 8 9 5 6 7 2 'sadeva' iti Ga-pAThaH / 3 ' saptarAtrikyAH tisraH ' iti gha-pAThaH / 4 ' rAtrikI rAtrikI ' iti dha-pAThaH / 5 ' dattikAmA (?) ' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpam 206 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 tathA pAnakasya, dAyikA ca elakasyAntaH pAdameka vinyasyAparaM bahirkAekamAsikyA: " vasthApya tAM dattiM yadi dadAti tataH kalpate / tathA AdimadhyAvasAna " gocaratrayahIDI peDA ardhapeDA gomUtrikA pataGgavIthiH saMbukkavRttA gatvA pratyAgatA ceti SaDvidhagocarabhUmicArI / evaMvidhatapazcArIti yatra jJAyate tatraikarAtraM kalpate vaasH| yatra na jJAyate tatraikarAtraM vA'horAtradvayaM vA vastu kalpate, na prtH| yAcanapracchanA'nujJApanapraznavyAkaraNabhASI AgamanavikaTagRhakavRkSamUlopAzrayatrayaparibhogakArI pRthivIkASThayathAstIrNasaMstArakatrayazAyI kazcit tadadhyAsite pratizraye ani lagayet tato dAhabhayAne niSkAme kaNTakAdikaM pAdalamamakSito vA kaNukAMdi no nirharet / jalasthalAdiSu yatrAstameti tapanastataH sthAnAdekamapi padaM na prayAti / vigatajIvenApi pAnakena hastapAdAdiprakSAlanaM na karoti / sanmukhamApatato duSTAzvahastyAdItyA padamapyekaM pazcAnnApasapa't / evamAdibhirniyamavizeSairvicitrA eSA mAsikI prtimeti| dvimAsapratimAmArUDhasyAndhaso dve dattI pAnakasya ca, zeSoM pUrvavat / evamuttarAsvapi yAvanto mAsAstAvatya eva dattayo'pi yAvat saptamAsikyo sapta dacayaH / zeSaM prathamapratimAvadvidhAnam / prathamasaptarAtrikI pratimAmArUDhasya caturthabhakta mapAnakaM grAmAderbahiruttAnapArzvazAyino niSaNNasya vA kalpate sthAtuM saptarAtrikyA: divyamAnuSataiyagyonAnupasargAn samyaksahamAnasyetyanyat pUrvavat / dvitIyAM saptarAtrikI pratimAmArUDhasya tadeva caturthabhaktamapAnakaM ca sthAna tvasya daNDAyataM lagaDazAyitA utkuTukAsanaM vaa| tRtIyAmapi saptarAtrikI pratimAmArUDhasya caturthabhaktamapAnakaM ca, sthAnaM punarasya godohikA vIrAsanaM AmrakubjitA ceti / ahorAtrikI pratipannasya pratimA SaSThabhaktamapAnakaM bahiyAmAdezcaturaGgulAntarau caraNau vidhAya lambitabAho kAyotsargAvasthAnamekaM, zeSaM pUrvavat / ekarAtrikI pratimA kurvato'STamabhaktamapAnakaM grAmAdebahirISat prAgbhAragatena kAyenaikapudgalaniruddhadRSTiranimiSanayano yathApraNihitagAtraH suguptendriya grAmaH kAyotsagovasthAyI divyamAnuSaterazcAnupasagAn samyaka titikSate yastasya bhavatIti saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti / nedaM pAramarSapravacanAnusAri bhASyaM, kiM tarhi ? . pramattagItametat / vAcako hi pUrva vit kathamevaMvidhamASevisaMvAdi nirvabhAjyapAThaparAmazaH dhnIyAta ? sUtrAnavabodhAdupajAtAntinA kenApi racitametad vacanakamdoccA sattarAIdiyA taiyA sttraaiidiyaa| dvitIyA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtrikIti sUtranirbhedaH / dve saptarAtre trINIti saptarAtrANIti / sUtranirbhedaM kRtvA paThitamajhena saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti // 'prAtikAmet' iti g-paatthH| 2'kAdinA' iti ng-paatthH| 3 'daNDayataH' iti dd-paatthH| 4 'uskuTakasthAna' iti hu-paatthH| 5 'hikApunIrA' iti Ga-pAThaH / 6 'nirUDhadRSTi' iti c-paatthH| 7 'marSavacanA' iti -paatthH| 8'brUyAt' iti u-paatthH| 9 'dvisapta' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 sUtra 6 ] vopajJabhASya-TIkAlaGkRtam evaM tapaH prakIrNakamabhidhAya tyAgAbhidhitsayA prAhabhA0-bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdyAzrayo bhaavdossprityaagstyaaNgH| TI0-bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdirAzrayo yasya tasyaivaMvidhasya bhAvadoSasya parityAgastyAgobhidhIyate / na hi nirAlambano bhAvadoSaH samasti / yathA zubha tapasA nAdatte prAktanaM ca tyajatyevaM bAyopakaraNAdityAgo'pi saMvRNotyAsravadvArANi / tatropakaraNaM bAhyaM rajoharaNapAtrAdi sthavirajinakalpayogyopadhiH duSTavAGmanasaH abhyantaraM krodhAdizvAtidustyaja upadhiH / zarIraM vA'bhyantaramannapAnaM ca bAhyam / AdigrahaNAdaupagrahika ca bahiniSadyAdaNDakAdi AzrayabhUtaM bhAvadoSasya bhavati / bhAvadoSo mRccho snehaH gaayodiH| saMyamasAdhanaM rajoharaNAdItyevaM dhArayati, na punA rAgAdiyuktaH zobhAdyartham / evaM vidhasya bhAvadoSasya parityAgaH sarvaprakArastyAga ucyate // samprati AkizcanyasvarUpanirUpaNAyAhabhA0-zarIradharmopakaraNAdiSu nirmamatvamAkiJcanyam // 9 // TI-zarIreti / uktena nyAyena bhAvadoSatyAgaM kRtvA bAhyopakaraNaM rajoharaNapAtrAghupabhuJjAno'pyakiJcana eva bhavati / zarIramAzrayamAtramAtmano yadA ca tatra tyAgArhamazucitvaGmAMsAsthipaJjaraM kevalaM dharmasAdhanaceSTAyAH saMyamabharakSamAyAH sAhAyake vartate / tadidaM zakaTAkSopAJjanavadAhArAdinopagrAhyam / na tvavayavasannivezazobhArthamiti / nirmamatvamAkizcanyaM dharmopakaraNaM rajohatyAdi pramArjanAdikAryaprasAdhanAya vyApriyata iti saMyamopakaraNam / atrApi nirmamatvamAkizcanyamiti // brahmacaryasvarUpanididhArayiSayAprAha bhA0-vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryam // TI0-vrataparipAlanAyetyAdi / AkiJcanye vyavasthito pramacarya paripAlayet / tatha brahmacarya gurukulavAsalakSaNam / gurukulavAso brhmcrymiti| bRhattvAdAtmA brahma [AvRttirAtmani brahmacaryamAkhyAtam ] brahmaNi caraNamAtmArAmatvamaraktadviSTAtmani vyavasthAnam / abrahmaNazca vinivRttivrataM maithunavarjaprAdhAnyena / tatparipAlanAya gurukule vastavyam / yadyapi manosAmanojJa 1 'tyAgadharmaH' iti g-paatthH| 2 'manasamabhyantaraM' iti g-paatthH| 3 'zobhArthI prati' iti ca-pAThaH / 4'rajoguptyAdi' iti u-pAThaH / 5 'tasya pratipA.' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 viSayarAga virAgavimuktirbrahmacarya, tathApi pradhAnatvena vivakSA maithunalevRreva / tatparipAlanArthaM ca bhagavadbhirnavaguptaya upadiSTAH - vasati - kathA - niSadyendriya- kuDyAntara-pUrva krIDitapraNItAhArA'timAtra-bhojanavibhUSaNAkhyAH / jJAnasaMvardhanArthaM ca gurukulavAsaH / yathoktamArSe - "" nANassa hoi bhAgI thirayarao daMsaNe caritte ya / dhanA AvakahAe gurukulavAsaM na muMcati // 1 // " kaSAyAH krodhAdayasteSAM paripAkaH - pariNatirupazamaH kSayo vA tadarthaM ca gurukulavAso'bhyupeyaH / gururahitasya hi pariNAmavaicitryAd vikathAdidoSAt asajjanasamparkAta asatkriyAsaGgAt anusrotogAmitvadoSAt sadya eva mokSamArgAd bhraMzaH syAt / tasmAdAprANitAt gurukulavAsaH zreyaH / gurukulavAsena vA svatantrIkRtasya jJAnadarzanacaraNavratabhAvanA guptyaadiprissvRddhiH| ata eva ca sAdhordvisaGgRhItatvamAcAryopAdhyAyAbhyAm / nirgranthyAstu pravartinI saGgRhItatvaM ca / tadeva ca paryAyazabdairAkhyAtamAda rAdhAnArtham // bhA0 - asvAtantryaM gurvadhInatvaM gurunirdeza ( zAva 1 ) sthAyitvaAcAryANAM mityarthaM ca paJcAcAryAH proktAH pravrAjakaH, digAcAryaH, zrutoddeSTA, paJcavidhatvam zrutasamuddeSTA, AmnAyArthavAcaka iti // TI0 - asvAtantryaM gurvadhInatvaM gurunirdezAvasthAyitvamiti / AcAryagrahaNAcca paJcAcAryAH proktAH - khyApyAH prabrAjakaH - sAmAyikatratAderAropayitA 1, digAcArya:sacittAcittamizravastvanujJAyI 2, zrutoddeSTA - zrutam - Agamamuddizati yaH prathamataH 3, evamuddiSTagurvedarapAye tadeva zrutaM samuddizatyanujAnIte vA yaH sthiraparicitakArayitutvena samyag dhAraNAnupravacanena ca sa zrutasamuddeSTA / samuddeSTAnujJayorekakAlatvAt samuddezasaGgrahItamanujJAnam 4, AmnAya - AgamastasyotsargApavAdalakSaNo'rthastaM vaktItyAmnAyArthavAcakaH, pAramarSapravacanArthakathanenAnugrAhako'kSaniSadyAnujJAyI pazcama AcArya: 5 // bhA0 - tasya brahmacaryasyeme vizeSaguNA bhavanti / abrahmaviratervratasya bhAvanA yathoktA iSTasparza-reMsa- gandha- vibhUSAnabhinanditvaM ceti // TI0- 0 - tasya brahmacaryasyetyAdi / punarapi tadrakSaNadRDhIkaraNArthaM brahmacaryasya vizeSaguNAH khyApyante - ime iti pratyakSIkriyante / vizeSeNa - atizayenopakAritvAd vizeguNA abrahma viraterbrahmavratasya / yathoktA bhAvanAH prAk paJca doSavarjanena nigUDhaMkhyaGgA 1 1 chAyA- jJAnasya bhavati bhAgI thiratarato darzane caritre ca / dhanyA yAvatkathaM gurukulavAsaM na muJcanti // 2 ' gurvAdyapAye' iti Ga-pAThaH / 3 ' rativratabhAvanA ' iti gha-pAH / 'rasa-rUpa- gandha-zabda- vibhUSA0 iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 209 locanapUrvaratasmRtivRSyarasakAmakathanebhyaH saMsaktAdAvamathAca viratayo bhAvanA brahmaNaH, iSTAzca zubhA ye sparzAdayaH, zarIravibhUSA. ca, tatrAnabhinandatvaM-tatprAptAvapyaparituSTirmanaso'prasAdaH-araktadviSTatetyevaM brahmacarya jAyate iti / tadevaM kSamayA krodhaM nihanyAta, nihatakrodho nIcairvRttyanutsekAbhyAM mArdavaM dhArayet, parityaktamadasthAna ArjavaM bhAvayet , bhAvadoSavarjanena nigUDhadoSAM mAyAmArjavena prekaTIkRtya zaucamAcaret alobhasaMzrayeNa, lobhAzaucaM alomazaucena .....saMzodhya zuddhAtmA satyaM brUyAt , satyabhASI saptadazavidhaM saMyamamanutiSTheta, brahmacaryasya pa pA saMyatAtmA zeSAzayavizodhanArthe tapazcaret, tato bAhyAnyapi dharmasAdhanAni pUrNatAyAM sAdhanAni tyajeta. vidyamAneSvapi kAyavAGmAnaseSu dharmopakaraNeSu svajanasuhRtsambandhiSu ca niHspRhatvAnnirmamatvAkhyamAkizcanyaM bhAvayet / satyAkiJcanye brahmacarya paripUrNa bhavatIti // 6 // evaM paramavizuddhilakSaNe dharme vyavasthitaH punarapi AtmaguNadoSajugupsAtha jagad dvAdazabhiH svatattvaivibhajyAnucintayedityAha sUtram-anityA-'zaraNa-saMsArai-katvA-'nyatvA-zucidvAdaza bhAvanA tvA''trava-saMvara-nirjarA-loka-bodhidurlabha-dharma svAkhyAtaMtvAnucintanamanuprekSAH // 9-7 // TI-apare paThanti-anuprekSA iti anuprekSitavyA ityrthH| apare'nuprekSAzabdamekavacanAntamadhIyate, tatrArtho'nityAdicintanamanuprakSAcyate, bahuvacanAnte tvanityAdicintanAnyanuprekSA iti / bhA0-etA dvaadshaanuprekssaaH| tatra bAhyAbhyantarANi zarIra-zayyA-''sanavastrAdIni dravyANi sarvasaMyogAzvAnityA ityanucintayet / evaM hyasya cintayatasteSvabhiSvaGgo na bhavati / mA bhUnme tahiyogajaM duHkhamityanityAnuprekSA // 1 // TI-etA dvAdazAnuprekSA ityAdi / etA anityAdikAH praamRshynte| dvAdazeti dvAdazaiva, nAdhikA nyUnA vaa| anuprekSaNamanuprekSA / anuprekSyante anucintyanta iti vaa'nuprekssaaH| tatra-tAsvanityabhAvanA tAvad bhaNyata / tatrAnityAdayA dharmasvAkhyAtAntAH kRtadvandvAH vihitabhAvapratyayA anucintanazabdena saha kRtaSaSThAsamAsAstatpuruSasamAnAdhikaraNAnuprekSAzabdena saha sampratipadyante / abhyantaraM zarIradravyaM jIvapradazemposatvAt bAhyAni zayyA-''sana-vakhA dIni / AdigrahaNAdodhikopagrahikopadheH samastasya grahaNam / tatra anityabhAvanAyA zarIraM tAvata janmanaH prabhRti pUrvAvasthAM jahaduttarAvasthAmAskandat pratikSasvarUpam NamanyathA'nyathA ca bhavajarAjaritasakalAvayavaM pudgalajAlaviracanAmAtra 1'vasatvAca' iti hu-c-paatthH| 2 'prakRtya' iti Ga-pAThaH / 3 'tatattvAnu0' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH9 paryante parityaktasannivezavizeSaM vizIryata ityanityameva pariNAmAnityatayA / evamanAgatamevAnuprekSamANasya tatrAbhiSvaGgA-snehapratibandho na bhavati / taMtra snehAbhyaJjanodvartanamardanasAnavibhUSAdiSu niHspRhasya dharmadhyAnAdiSvAsaGgo bhavati / Agame'pyabhihitam-"jaM pi me imaM sarIragaM iha kaMtaM piyaM maNuNNaM" ityAdi / zayyA-pratizrayaH saMstaraNapaTTakAdiH saMstArakaphalakAdirvA / AsanaM-gomayapIThakAdi / vstrN-klp-colpttttkaadi| pratidivasaM rajasA vipariNamyamAnaM sarvaprakAraM svAM sannivezAvasthAM vihAya vizarArutAM pratipadyata ityanityabhAvanAbhyAsAna teSu mamatvaM bhavati, kevalaM dharmasAdhanamiti grahaNam / sarvasaMyogAzcAnityA iti / yAvantaH saMyogA-mama sambandhAH kecid bAhyAbhyantaraidravyaH zayyAzarIrAdibhiste ghakANDabhaGgurA ityavazyaM cAdimatA saMyogena viyogAntena bhavitavyam / svabhAvaH khalvayaM bAhyAbhyantarANAM dravyANAmityevaM cintayet / kasmAddhetoH ? yasAccaivaM cintayatasteSvabhiSvaGgo na bhavati snehprtibndhH| etadevAha-mA bhUnme tahiyogajaM duHkhmityaadi| tairviyogo bAhyAbhyantaraivyaiH, tadviyoge jAtaM duHkhaM zArIraM mAnasaM vaa| tanmA bhUdityanAgatamevetyanityAnuprakSA // adhunA'zaraNAnuprekSApratipAdanAyAhabhA0-yathA nirAzraye janavirahite dhanasthalIpRSThe balavatA kSutparigatenAmipaiSiNA siMhenAbhyAhatasya mRgazizoH zaraNaM na vidyate / evaM janma-jarA-maraNavyAdhi-priyaviprayogA-priyasaMprayoge-psitAlAbha-dAridya-daubhAgya-daumanasya-maraNAdisamutthena duHkhenAbhyAhatasya jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti cintyet| TI0-yathA nirAzraye ityaadi| yatheti dRSTAntapradarzanam / nirAzraye iti guptisthAnazUnye / janavirahite iti nivArakAbhAvapradarzanam / yatra tu janastatra kadAcit kazcida kAruNiko nivArayatyapi / vanasthalIpRSTha iti / vanazabdena vRkSA eva gRhyante, na punarjAlikaeNTAdiguptisthAnam / balavateti / durbalenAbhibhUtaH kadAcit praNazyatyapi / balavAnapi yadi dhANo bhavati tato mandAdaratvAnnAnugacchedityAha-kSutparigatena AmiSaiSiNeti / siMhena-mRgarAjena abhyAhatasya-abhibhUtasya / mRgazizoriti jIrNamRgaH kadAcidanubhUtakUTazatavAgurAniHsaraNaH pragalbhatvAt praNazyedapi, na punaH zAvaH / zaraNa-bhayApahAri sthAnaM tasya caabhaavH| 1 'tatazca' iti g-paatthH| 2 bhagavatyAM (za0 2, u0 1, sU0 94) 127 tame ptraa| chAyA yadarSi me.idaM zarIrakaM iSTaM kAntaM priyaM manojJam / 4 ' me sambandhA' iti g-paatthH| 5 'rjAlijhATAvigupti' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 211 evamityAdinA dASTantikamarthaM samIkaroti / janma - yonerniHsaraNaM garbhAdhAnaM vA, ubhayaM duHkhahetustatrAkulaH piNDakavad yonimukhena pIDyamAnaH kRcchreNa azaraNabhAvanAyAH niHsarati / udarastho'pi piNDitAvayavatvAt purItanmUtrapurISAkulitaH svarUpam katicinmAsAn duHkhena gamayati / niluThitastu yonerjarasA grasyata eva, pratikSaNamavasthAntarApatteH / maraNamapyAvIcikamavazyaMbhAvyeva janmavataH / vyAdhayo jvarAtIsAra-kAsa- zvAsa- kuSThaprabhRtayaH / priyaH - iSTo janastena saha viprayogaH / tadviparItopriyastena ca saM (pra) yogaH / IpsitamAptumiSTaM tasyA'lAbhaH / daurmanasyaM mAnasameva duHkham / ataH svamaraNamalpAyuSatvAdupakramasannidhAnAd vA sakalAyuSaH parikSayAda vA'vazyaMtayA prANinAM saMsAre bhavati / AdigrahaNAd vadhabandhapariklezazItoSNadaMzamazakadvandvAbhibhavaH // bhA0- - evaM hyasya cintayato nityamazaraNo'smIti nityodvignasya sAMsArikeSu bhAveSvanabhiSvaGgo bhavati / arhacchAsanokta eva vidhau ghaTate, taMddhi paraM zaraNamityazaraNAnuprekSA // 2 // TI0 - evaM janmanA''ditaH samudbhUtena duHkhenAlIDhasya janmavataH zaraNaM nAstItyAlocayataH sarvadA'hamazaraNa iti nityameva bhItasya sAMsArikeSu bhAveSu manujasurasukheSu hastyazvAdiSu hiraNyasuvarNAdiSu ca nAbhiSvaGgo-na prItirbhavatIti paramarSipraNItazAsanAbhihite eva vidhau jJAnacaraNAdilakSaNe ghaTate- pravartate iti / janmajarAmaraNabhayapariSvaktasya ca yasmAt tadeva paraM - prakRSTaM zaraNamityazaraNAnuprekSA // saMsArAnuprekSA nirUpaNAya prakramate bhA0 - anAdau saMsAre naraka- tiryagyoni- manuSyA-mara bhavagrahaNeSu cakravat parivartamAnasya jantoH sarva eva jantavaH svajanAH parajanA vA // TI0-anAdau saMsAre ityAdi / avidyamAna AdiryasyAsAvanAdirnAbhUt utpanno nApyutpAditaH kenaciditi / saMsaraNam - itazcetazca gamanaM saMsArastasya cAturvidhyaM narakAdibhedena / bhavazabdo janmavacanaH / narakAdijanmanAM grahaNAni - upAdAnAni teSu cakravat tatraiva paribhramato janmavataH sarva eva prANinaH kSiti-jala- dahana - pavana-vanaspatizarIrAH dvi-tri- catu:paJcendriyalakSaNAH svajanakAH santo yadA yaunena sambandhena svAmyAdisambandhena vA samba ndhamanvabhUvannanubhavantyanubhaviSyanti vA tadA svajanAH, svAmyAdayo vA yadA na sambaddhAstadA parajanAH / etadeva darzayati- 1' nAdyasakalA' iti ca pAThaH / 2 ' tad viparItaM ' iti ga-pAThaH / 3 ' svajanaH parajano vA' iti gha TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 bhA0nahi svajanaparajanayovyavasthA vidyate / mAtA hi bhUtvA bhaginI bhAyoM duhitA ca bhavati / bhaginI bhUtvA mAtA bhAyo duhitA svajana-parajanavivekaH na ca bhavati / bhAryAbhUtvA bhaginI duhitA mAtA ca bhavati / duhitA bhUtvA mAtA bhaginI bhAryA ca bhavati / tathA pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati / bhrAtA bhUtvA pitA putraH pautrazca bhavati / putro bhUtvA [ zatrurbhavati ] pitA bhrAtA pautrazca bhavati / pautro bhUtvA pitA (bhrAtA) putrazca bhavati / bhartA bhUtvA dAso bhavati / dAso bhUtvA bhartA bhavati / mitraM bhUtvA zatrurbhavati / zatrubhUtvA mitraM bhavati / pumAn bhUtvA strI bhavati napuMsaka ca / strI bhUtvA pumAna, napuMsakaM ca bhavati / napuMsakaM bhUtvA strI pumAMzca bhavatIti // ____TI-nahi svajanaparajanayorvyavasthA vidyata iti / na nityameva kazcit svajanaH parajano vA'sti / svajano bhUtvA karmAnubhAvAt parajano bhavati / parajanazca bhUtvA svajano bhavati iyamavyavasthaiva saMsAre na vyavasthA'stIti / mAtA hi bhUtvetyAdinA tAmevAvyavasthA prapaJcayati // bhA0-evaM caturazItiyonipramukhazatasahasreSu rAga-dveSa-mohAbhibhUtairjantubhirabhinivRttaviSayatRSNairanyonyabhakSaNAbhighAtabandhAbhiyogAkrozAdijanitAnitIvANi duHkhAni prApyante / aho dvandvArAmaH kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintyet| evaM yasya cintayataH saMsArabhayAdvignasya nirvedo bhavati / nirviNNazca saMsAraprahANAya ghaTata iti saMsArAnuprekSA // 3 // TI0-evaM caturazItiyonyAdiryatra sammUrcchati garbhasthAnaM vA tatra vibhAgo bhavati parasparaM kenacida vailakSaNyena dRzyenAdRzyena vA sarvajJavacanagrAhyeNa / tatra pRthivI8400000 jala-jvalana-samIraNeSu pratyekaM sapta sapta lakSAH, daza lakSAH pratyekavanaspatiSu, yonayaH nigodajIveSu ca caturdazalakSAH, dvi tri-caturindriyeSu pratyekaM dve dve lakSe, tiye. nAraka-deveSu pratyekaM catasrazcatasro lakSAH, manujeSu caturdaza lakSAH, evaM caturazItirlakSA yonInAM, caturazItiyonipramukhAni zatasahasrANi / pramukhazabdaH pradhAnavacanaH / caturazItiyonipradhAnAni yAni zatasahasrANi teSu, naanyessvityrthH| rAgo mAyA-lobhau deSaH krodha-mAnau mithyAtvahAsyAdirmohaH, ebhirabhibhUtaiH-vazIkRtairjanmavadbhiH anivRttA viSayatRSNA yeSAM tairavicchinnaviSayatarthairanyonyaM-parasparaM bhakSaNaM pRthuromAdInAmiva / tathA vadhaH (abhighAtaH 1)-mAraNaM bandhaH-saMyamanaM abhiyogaH-abhyAkhyAnaM ( A. kroza:-apriyavacanaM, ebhiranyonyabhakSaNAdibhirjanitAni tIvrANi-prakRSTAni duHkhAni prApyante-anubhUyante / aho iti vismaye na, ) AH khalvevaMvidhaduHkhabhAjanamanyadasti 1 paurvAparye viparItatvaM gha-pustake / 2 -- bhavati' iti gha-pAThaH / 3 'mavasyaiva ' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 213 yAdRzaH saMsAraH, bandA vadhabandhadaMzamazakazItoSNAdayaH ta evArAmo yatra sNsmo| ArAmo hi nAnAjAtIyatarusamUhaH / ArAma ivArAmo dvandvAnAM sbaatH| kaSTaM-kRcchre suHkhaM gahanaM svabhAvaH-svarUpaM yasya saMsArasyetyevaM cintayet / tataH saMsArabhayAnudinasya jAtArateH sAMsArikasukhajihAsAlakSaNo bhavati nirveda ityeSA saMsArAnuprekSA // ___ ekatvabhAvanAsvarUpabhAvanAyAha bhA0--eka evAhaM, na me kazcit saH paro vA vidyte| eka evAhaM jaaye| eka eva priye // TI0-eka evAhamityAdi / eka evAhaM na jAtucit sasahAyo jAye priye vAjananaM maraNaM vA'nubhavAmIti / yamalakayorapi krameNaiva niHsaraNam / yaca janmani duHkhaM maraNe vA tadeka evaa(hm)nubhvaamiityrthH| na tasya madIyasyAzarmaNo'nubhave kazcit sahAyo'sti / tatazca sahajanmAnaH sahamaraNAzca nigodajIvA api na vyabhicArayantyamumarthameka evAI jAye eka evAhaM mriye iti // etadeva bhASyeNa darzayati bhA0-na me kazcit svajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhi-jarA-maraNAdIni duHkhAnyapaharati pratyaMzahArI vA bhavati / eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintayet / evaM yasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehAnurAgaprativandho na bhavati parasaMjJakeSu ca dvessaanubndhH| tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva ghaTata ityekatvAnuprekSA // 4 // TI-na me kazcidityAdi / mattaH sakalaM duHkhamAkSipyAtmani nidhatte ityetana, pratyaMzo vibhAgo vaNTanam / na ca sambhUya svajanAH parajanA vA mayi duHkhamutpana vibhAjayantItyarthaH / tatazcaika evAhaM svakRtasya karmaNaH phalamanubhavAmIti cintayet / snehAnurAgapratibandha iti / jananyAdiSvakAmaviSaye snehaH, bhAryAyAM kAmaviSayo'nurAgaH, pratibandhaH-Asaktina bhavati / parasaMjJakeSu dessaanuvndhH| para evAyaM na kadAcidAtmIyo bhavati kimanena mamAhateneti / tataH svajaneSu parajaneSu ca niHsaGgatAmupagato mokSAyaiva yateta (ghaTeta ?) ityekatvAnuprekSA // anyatvabhAvanAvibhAvanAyAha bhA0-zarIravyatirekeNAtmAnamanucintayet-anyaccharIramanyo'ham, aindripakaM zarIram, atIndriyo'ham / For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH TI0 - zarIravyatirekeNetyAdi / zarIraM paJcaprakAraM audArikAdi tasmAccharIrapaJcakAdanyo'ham / kuta etat 1 yasmAdindriyagrAhyaM zarIraM, atIndriyo'haM na cakSurAdinA karaNena grahItuM zakyaH / indriyagrAhyaM zarIramityavyApinI bhedapratipattirityAha / 214 bhA0- anityaM zarIraM nityo'ham, ajJa zarIraM jJo'ham, AdyantavaccharIraM anAdyanto'ham, bahUni ca me zarIrazatasahasrANi atItAni saMsAre paribhramataH sa evAyamahamanyastebhya ityanucintayet / evaM hyasya cintayataH zarIrapratibandho na bhavatIti / anyacca zarIrAnnityo'hamiti zreyase ghaTata ityanyasvAnuprekSA // 5 // TI0 - anityaM zarIramityAdi / pudgalAtmakamaudArikAdi zarIraM, pudgalAzca vizarArutvAccharIrasannivezavizeSaM vihAya skandhAntareNa paramANurUpeNa vA vartante, na jAtucidAtmA asaGkhyeyapradezasannivezaM parityajya jJAnadarzanarUpaM vo vRtto vartate vartiSyate vA / tatazca nityatvamAtmanaH / nenu pariNAmAnityatayA AtmA anityo'pISyate ityaparituSyannAha - ajJaM zarIraM jJo'hamiti / na kadAcit pudgalA jJAnAdyupayogarUpeNa pariNAmino bhavanti / AtmA tu pariNAmI / jJAnAdyupayogapariNAmena ato'nyatvaM, tathA AdyantavaccharIraM anAdyanto'ham / Adi : - ArambhakAlaH anto - vinAzakAlaH, tau yasya stastad Adyantavat / AdiraudArikavaikriyA - sshArakANAM sujJAnaH / taijasa- kArmaNayoH satyapyanAdisambandhe santatyA'nAditvamiSTaM, paryAyAGgIkAreNa tu taijasakArmaNapudgalAH parizaTanti laganti ca / yadA''zleSamAyAnti taijasakArmaNatayA tadA AdiH yadA parizadanti tadA'ntaH / naivamAtmanaH kadAcidAdiranto vA vidyate, ArabhyArambhakabhAvAbhAvAt / jJAnarUpeNa darzanarUpeNa vA (darzayati) avicchinnatvAt tatsvarUpatvAcca sarvadevAnAdyanto'haM itazcAnyatvam / bahUni ca me zarIrazatasahasrANItyAdi / na hi prAktanajanmazarIrANi idAnIntanajanmazarIrANi bhavanti / saMsAre paribhramataH / anAdau ca saMsAre parizramato bahUnyatItAni zarIrakANi, nahi teSAM adhunAtanazarIresayo'sti svalpo'pi / ahaM punaH sa eva yenopabhuktAnyatItAni zarIrazanamahasrANItyatoshamanyastebhya ityanucintayet / anyatve ca sati vicchinnazarIramamatvo niHzreyasAyaiva yatate ityanyatvAnuprekSA // " azucitvAnuprekSA nirdhAraNAyAha 4 1' cAvRtto' iti ga-pAThaH / 2 ' na ca ' iti gha-pAThaH / 3. ' pariNamito'to'nyatvaM ' iti u-pAThaH / ArambhArabhyakAbhAvAt ' iti Ga -pAThaH / 5 ' tvAtsarva' iti Ga - pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 215 bhA0- - azuci khalvidaM zarIramiti cintayet / tat kathamazarIrasyAzucitve hetupaJcakam zucIti cet AdyuttarakAraNAzucitvAt, azucibhAjanatvAt, azucyudbhavatvAt, azubha pariNAmapAkAnubandhAt, azakya pratIkAratvAceti // TI0 - azuci khalvidaM zarIramityAdi / zuci-malarahitaM na zucyazuci zarIrakaMpANipAdAdyavayavasanniveza vizeSastadazucItyevaM cintayet / nanu ca nirmalazarIrAH snigdhatvacaH striyaH pumAMsazca dRzyante tat kathamasya pratijJAmAtreNAzucitvaM pratipadyemahItyAha bhA0- tatrAdyuttarakAraNAzucitvAt tAvaccharIrasyAcaM kAraNaM zu zoNitaM ca tadubhayamatyantAzucIti / uttaramAhAra pariNAmAdi / TI0 - tatrAdyuttarakAraNAzucitvAdityAdi hetupaJcakam / tatra teSu paJcasu hetuSu AdhuttarakAraNAzucitvAdityasya vyAkhyA / tAvacchandaH kramAvadyotanArthaH / AdyaM kAraNaMprathamaM zukraM zoNitaM ca / karotIti kAraNam, nirvartayati utpAdayatItyarthaH / yenAsA (yo nA ?)butpadyamAno jIvastaijasa kArmaNazarIrI prathamameva zukrazoNite abhyavaharati zarIrIkaroti audArikazarIratayA pariNamayati / tataH kalalArbudapezIghanapANipAdAdyaGgopAGgazoNita mAMsa mastuluGgAsthimajja kezazmazrunakha zirAdhamanI romakUpAdinA pariNamayati / uttarakAraNaM tu rasaharaNyA parasparapratibaddhayA jananyAhRtamAhArarasamabhyavaharati / tadeva tadubhayamatyantAzucIti zukrazoNitayorazucitvaM lokasya pratItamiti khyApayati atyantAzucIti, na jAtucicchucitvaM zukrazoNitayoH samasti // bhA0-- tadyathA - kavalAhAro hi grastamAtra eva zleSmAzayaM prApya zleSmaNA dravIkRtaH atyantAzucirbhavatIti / tataH pittAzayaM prApya pacyamAnaH khelI bhUto'zucireva bhavati / pakko vAyvAzayaM prApya vAyunA 'vibhidyate pRthaka khalaH pRthaga rasaH, khalAt mUtrapurISAdayo malAH prAdurbhavanti, rasAcchoNitaM pariNamati, zoNitAnmAMsa, mAMsAnmedaH, medaso'sthIni, asthibhyo maijjAnaH, majjabhyAM zukramiti / sarva caitat zleSmAdizukrAntamazuci bhavati / tasmAdAttarakAraNAzucitvAdazuci zarIramiti // TI0 - tadyathA - kavalAhAro hItyAdinottarakAraNasyAzucitvamAcaSTe / kavalAhAro hi jananyA grastamAtra eva zleSmAzayaM kaphasthAna prAptaH zleSmaNA dravatAmApAdito'sya 1' manucinta' iti pAThaH / 2 amlIkolAci0' iti gha-pAThaH / 3' vibhajyate ' iti gha-pAThaH / 4' majjA majjAbhyAM zukraM ' iti gha-pAThaH / 5 ' zucibhavAta ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 ntAzuciH / tato'pi pittasthAnaprApto malatAmApanno'zucireva / tato vAyvAzayaM prAptaH samIraNena vibhajyamAnaH pRthak khalaH pRthag rasa iti dvayIM pariNatimApadyate / tatra khalAt mUtra-purISa dakSikA-sveda-lAlAdayo malAH prAduSSyanti / rasAcchoNita-mAMsa-medo'sthimajjA-zukrANi jAyante / sarve caitat kaphAdizukrAntamazucyeva, tasmAdAdyuttarakAraNAzucitvAdazuci zarIramiti nigamayati // azucitve hetvantaramAha bhA0-kizcAnyat-azucibhAjanatvAt azucInAM khalvapi bhAjanaM zarIraM karNa-nAsA- kSi-danta-mala-sveda-zleSma-pitta-mUtra purISAdInAmavaskarabhUtaM tasmAdazucIti // kizcAnyat-azucyudbhavatvAt eSAmeva karNamalAdInAmudbhavaH zarIraM tata udbhavantIti / azucau ca garbhe sambhavatItyazuci zarIram // kizcAnyatazubhapariNAmapAkAnubandhAdAtave bindorAdhAnAt prabhRti khalvapi zarIraM kalalA-'rbudapezI-ghanavyUha sampUrNagarbha-kaumAra-yauvana-sthavira-bhAvajanakenAzubhapa. riNAmapAkenAnubaddhaM durgandhi pUtisvabhAvaM durantaM tasmAdazuci // TI-kizcAnyat / azucibhAjanatvAditi / azucIni karNamalAdIni teSAmavaskarabhUtam / avaskaro vacaHsthAnaM pAda(pAyuH)kSAlanakaM tadiva yat tadavaskarabhUtaM tasmAdazucIti / kizcAnyat-azucyudbhavatvAditi hetvantaram / eSAmeva kaNamalAdInAmazucInAmudbhava AkaraH zarIraM yasmAt tata udbhavanti-utpadyante ete kaNemalAdayaH, anantareNa hetunA utpannAnAM karNamalAdInAmAzrayaH zarIramiti pratipAditam / anena punarhetunA zarIrAdeva karNamalAdaya utpadyanta iti prtipaadyte| athavA'yaM vizeSa:-azucau ca garbhe sambhavatItyazuci zarIram / garbhaH-udaramadhyam / cazabdo vAzabdArthe / azuco vA garne purISAdiprAya sambhavatiutpadyate yasmAccharIraM tasmAdazucIti / kizcAnyadityayamaparo heturazucitve / azubhapariNAmapAkAnubandhAditi / azubhaH pariNAmo yasya pAkasya tenAnubandhitvAt anugatatvAt / tamevAzubhapariNAmaM pAkaM prakAzayati (Artava ityAdinA) Artavam-Rtau (bhava) zoNitaM tasmin Artave sati / bindorAdhAnAt prabhRtIti / binduH--zukrAvayavastadAdhAnAt-tatprakSepAta prabhRti audArikaM kalalAdibhAvena pariNamate / arbuda-ghanavyUho'vayava vibhAgaH / sarvazvAyamazubhapariNAmaH pAkaH kalalAdyavayavarUpastenAnubaddhaM durgandhi-azubhagandham / ata eva pUtisvabhAvaM kothasvabhAvam / durantamiti / paryavasAne'pi kuMmyAdipuJjo vA gRdhra-sArameya-vAyasAdibhakSya vA bhasmAntamasthizakalAni vA / evamidaM duSTA(ra 1)ntaM zarIraM yatastasmAdazucIti / / - 1' azuci pari0 ' iti ng-paatthH| 2 'bandhAd durgandhapUti' iti g-paatthH| 3 ' azucibhAjanavaditi dd-paatthH| 4'vayaMsthAnaM ' iti u-pAThaH / 5 kAthasva.' iti ga-pAThaH / 6 'kRSNAdi ' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 217 bhA0 - kiJcAnyat - azakyapratIkAratvAt / azakyapratIkAraM khalvapi zarIrasyAzucitvam, udvartana rUkSaNa snAnA- anulepana- dhUpa- pragharSa vAsayukti mAlyAdibhirapyasya na zakyamazucitvamapanetum / TI0 - kiJcAnyaditi prakArAntareNAzucittrapratipAdanam / azakyapratIkAratvAditi / azakyaH pratIkAro yasyAzucitvasya / azuyyapanayanaprakAraca loke jalakSAlanAdinA prasiddhaH / udvartanakaM pratItam / rUkSaNaM rodhakaSAyAdibhiH / snAnaM jalena / anulepanaM candanAdikam / dhUpo viziSTasugandhidravyasamavAyaH / pradharSo'GgagharSaNakam / vAsayuktiH paTavAsAdikam / mAlyaM mAlAI puSpam / AdigrahaNAt karpUrozIra turuSkakastUrikAgrahaH / ebhirayasya zarIrakasya viziSTadravyairazucitvamapanetuM na zakyam / kutaH ? bhA0 - azucyAtmakatvAt zucyupaghAtakatvAcceti / tasmAdazuci zarIramiti / evaM hyasya cintayataH zarIre nirvedo bhavatIti / nirviNNazca zarIra (re jamma) prahANAya ghaTata ityazucitvAnuprekSA // 6 // TI0 - azucyAtmakatvAditi / azucirAtmA - svabhAvo yasya tadazucyAtmakam / azucisvabhAvasya purISAdekhi azakyapratIkAram azucitvApanayanam / zucyupaghAtakatvAcAzuci zarIram / zucIni dravyANi zAlyodana dadhikSIrAdIni tAnyapyAtmasamparkAdupahanti - azucIkaroti / tathA karpUra- candana- kAzmIrajAdIni sugandhidravyANi saMzleSamAtra deva pUtIkaroti, ato'nviSyamANaM sarvaprakAraM zarIramevAzuci / paramArthato nAparaM kiJcit svatozuci samasti zarIrakaM vA zarIrasampRktaM vA vihAyeti / evaM hyasya cintayata ityAdinA azucitvAnuprekSAyAH phalamAha - nirvedaH -- aprItiH aratiH - udvegaH / zarIrake nirviNNaca na zarIrasaMskArArthamAyatate / janmaprahANAyaiva tu ghaTate ityazucitvAnuprekSA // 6 // AsravAnuprekSAsvabhAvaprakAzanAyAha bhA0--AsravAn ihAmutrApAyayuktAn mahAnadIsrotovegatIkSNAna akkuzalAgamakuzalanirgamadvArabhUtAn indriyAdIn avadyatazcintayet / DI0 - AstUyate yaiH karmA dIyate ta AsravAste indriyAdayastAnA stravAniha loke / amutreti paraloke / apAyo - doSaH pIDA duHkhaM tenApAyena yuktAn / mahAnadI - gaGgAdikA 1 'ghAtatvA0' iti ga-pAThaH / 2 ' bhavati' iti gha-pAThaH / 3 ' dadhipUravadhi' iti Ga-pAThaH / 28 For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 tasyAH srotaH-pravAhaH tasya vegaH-(saM)sarpaNavizeSaH tadvat tIkSNAn / yathA sa nadIpravAhaH tRNakASThAdi patitamapaharati, evamete cakSurAdayaH svapnavAhapatitamAtmAnamauttarArdhasya paharanti, sanmArgAd bhraMzayanti / akuzalaM-pApaM sAmAnyena vA karmabandha___ arthadvayam stasyAgamaH-pravezastavArabhUtAn, kuzalasya ca puNyasya dazavidhadharmasya nirgmdvaarbhuutaan| indriyamAdiryeSAM te indriyAdyastAnavadyataH-khaNDayato jiivsyaapkaarinnshcintyet| athavA avayaM-garhitaM garhitAn pApAna ityevaM cintayet / tadyathetyAdinA sodAharaNAnAsravAn darzayati bhA0--tadyathA-sparzanendriyaprasaktacittaH siddho'nekavidyAbalasampanno'pyAkAzago'STA'GgamahAnimittapArago gAyaH satyakinidhanamAjagAma / tathA prabhUtayavasodakapramAthAvagAhAdiguNasampannavicAriNazca madotkaTA balavanto hastino hastibandhakISu sparzanendriyasaktacittA grahaNamupagAchanti / tato bandha vadha-damana(vAhana)nihananA'Gkuza pANipratAMdAbhighAtAdinitAni tIvrANi duHkhAnyanubhavanti / nityamevaM svacchandapracArasukhasya vanavAsasyAnusmaranti / tathA maithunasukhaprasaGgAdAhitagarbhAzvatarI prasavakAle prasavitumazaknuvatI tIvaduHkhAbhihatA avazA maraNamabhyupaiti / evaM sarva eva sparzanendriyaprasaktA ihAmutra ca vinipaatmRcchntiiti|| TI-siddhavidyaH so'nekena vidyAbalena yukto'pi viyadvicArI aGgasvaralakSaNAdi aSTAGganimittaM tasya pAraGgato gArya iti gotrAkhyA satyakiH strISvAsaktacitto nidhanaMvinAzamupajagAmeti / tathetyaparamudAharaNam / yavasa:-caraNIyavizeSaH tasya pramAtho bhaJjanamardanAbhyavahAralakSaNaH / udake ca svecchayA'vagAhaH / avagAhAdiguNasampanneti / AdigrahaNAt siMhAdivyAlarahitatvam / evaMvidhavanavicAriNo madena duSTatarA hastinaH / hastibandhakIdhviti gaNi(kareNu?)kAnAM saMjJA / tAsvanekaprakAraM cATukaraNasparzanAdibhiH prauDhayopita iva manujAn pratArayanti hastimUrkhAn / bandhaH-saMyamanaM vadhaH-tADanaM damanaMzikSAgrahaNaM pazcAd (vAhana) nihananaM-aGkuzAbhighAtaH pratodaH-prAjanakastenAbhighAtaH / AdigrahaNAda tibhArAropaNaM, yuddhakAle ca zastrAbhighAtaH / tatheti dRSTAntAntaramAha-tathA maithunti| maithunasukhaprasaGgenAhitaH-dhRto garbho yasyA azvatarI-vegasarI prasavakAle mrnnmbhyupaityvshaa| evamityAdinA dAntikamarthamupasaMharati / evamuktena nyAyena lokadvaye'pi vinAzamRcchanti-prApnuvantIti / 'mArgAt ' iti ng-paatthH| 2 'vanto'pi hasti.' iti gha-pAThaH / gh-paatthH| 4 'mUrtAn ' iti Ga-ca-pAThaH / 3 'svayUthasya svacchanda ' iti For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 219 bhA0-tathA jihandriyaprasaktA mRtahastizarIrasthasrotovegoDhavAyasavat hemantaghRtakumbhapraviSTamUpikavat goSThaprasaktahadavAsikarmavat mAMsapezIlubha zyenavat baMDizAgatamAMsagRddhamatsyavacati // tathA ghANendriyajihAdiviSayagrastA sta prasaktA oSadhigandhalubdhapannagavam palalagandhAnusArampakavanAM viDambanAH cati // tathA cakSurindriyaprasaktAH strIdarzanapraptaGgAdarjunakacorabat dIpAlokanalolapataGgavada vinipAta mRcchantIti cintayet // tathA zrotrendriyaprasaktAstittiri kapota-kapilavat gItasaGgItadhvanilolamRgavada vini. pAtamRcchantIti cintayet / evaM hi cintayannAsravanirodhAya ghaTata ityAsravAnuprekSA // 7 // TI0-tathetyAsravAntare'pi dopadarzanam / sAmayikAni ca vAyasAdhudAharaNAni / baDizo-galA tatra mAMsam / tathetyaparAmravagatadopodaghATanamudAharaNadvayena / tathA'paratrAsrave doSopapAdanam / arjunacoraH zyAmAyAM nivezitadRSTirnivanaM gata iti sAmayikamevAkhyAnakam / tathetyayamapyAsravaH sadoSa iti kathayati / tittiraH paJjAsthaH tittirIzabdazravaNAdAgato yuyutsArthI pAzena badhyate / evaM kapota kapiJjalAderapi, gItame rukagItamaGgItayo yA eva gAryAkheTake gAyati, saGgItakaM tu vaMzakAMsyAdiyuktam / evametA " nAsavAna dopabahalAne cintayet / evaM ca paricintayannAsravaniropAyaiva ghaTata ityAsravAnuprekSA // 7 // saMvarAnuprekSAnirUpaNAyAha bhA0-saMvarAzca mahAvratAdIn guptyAdiparipAlanAda guNatazcintayet / sarve ghete yathoktAsravadoSAH saMvRtAtmAno bhavantIti cintyet| evaM yasya cintayato matiH saMvarAyaiva ghaTata iti saMvarAnuprekSA // 8 // TI--saMvarAzca mahAvatAdInityAdi / AsravadvArANAM pidhAnamAsravadopaparivarjana saMvaraH / tAMzca saMvarAn prANAtipAtanivRtyAdIn guptyAdiparipAlanAditi / guptyAdayaH paripAlanA:-paripAlakA yeSAM mahAvratAdInAm / AdigrahaNAduttaraguNaparigrahaH / itaratrAdigrahaNAta samitigrahaNam / tAn guNatazcintayet / guNA-upakAriNastAn guNAn ityevaM cintayet / sarve hyate ityAdi gatArtha bhASyam // 8 // nirjarA'nuprekSAsvarUpAvadhAraNamadhunA mirAyAH paryAyAH bhA0-nirjarA vedanA vipAka ityanarthAntaram / 1.hemanata' itiv-paatthH| 2 baDizAmarAddha.' iti gh-paaH| 3 'loka loka ' iti gh-paatth| 4 'arjuna ' iti ca paatthH| 5'pAlanA ' iti ca paadH| 6 guNavataH' iti ga pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyApaH 9. TI-nirjarA ghedanetyAdi / nirjaraNaM nirjarA Atmapradezebhyo'nubhUtarasakarmapudgalaparizaMTanA / nirjarAyA ekArthAvimau vedanA bipAka iti / tatra vedanA anubhavaH tasyAH svAdanaM vipacana vipAkA / karmapudgalAnAM udayAvalikApraveze'nubhUtarasAnAmuttarakAlaM prishaattH| vipacyamAnA vipakAH parizaTanti / bhA0-sa vividhaH-abuddhipUrvaH kushlmuulshc| tatra narakAdiSu karmaphala - vipAkodayo'buddhipUrvakastamavadyato'nucintayet akuzalAnu vipAkasya vaividhyam bandha iti // TI-sa dvividhaH iti vipAkAbhisambandhaH / nirjarayA sahaikArthatvAd / tadvaividhyapradarzanAyAha-abuddhItyAdi / tatrAbuddhipUrvaH buddhiH pUrvA yasya karma zATayAmItyevaMlakSaNA dhuddhiH prathamaM yasya vipAkasya sa buddhipUrvaH na buddhipUrvo'buddhipUrvaH, tatra tayorvipAkayorayaM tAvadabuddhipUrvaH narakatirya manuSyAmareSu karma jJAnAvaraNAdi tasya yat phalamAcchAdakAdirUpaM tadvipAkaH-tadudayastasmAt karmaphalAd vipacyamAnAd yo vinirjaragalakSaNo vipAkaH / sati tasmin karmaphale vipacyamAne sa bhvtybuddhipuurvkH| na hi taistapaH parIpahajayo vA nArakAdibhirmanISitaH / tamevaMvidhaM vipAkamavadyataH pApaM saMsArAnubandhinameva cintayet, nahi tAdRzA nirjarayA mokSaH zakyo'dhigantu miti / etadevAha-akuzalAnubandha iti / yasmAdupabhujyApi tat karmaphalaM punaH saMmRtAveva bhramitavyam / bhA0-tapaHparISahajayakRtaH kuzalamUlaH / taM guNato'nucintayet zubhAnupandho niranubandho veti / evamanucintayan karma nirjaraNAyaiva ghaTata iti nirjerA'nuprekSA // 9 // TI0---yaH punaH kuzalamUlo vipAkastapasA dvAdazavidhena parISahajayena vA kRtaH so'vazyaMtayaiva buddhipUrvakaH / tamevaMvidhaM guNata iti / guNam-upakArakameva cintayet / pasmAt sa tAdRzo vipAkaH zubhamanuSadhnAti, amareSu tAvadindrasAmAnikAdisthAnAni avApnoti / manuSyeSu ca cakravartibalamahAmaNDalikAdipadAni labdhvA tataH sukhaparamparayA muktimavApsyatIti zubhAnubandho niranubandho veti / vAzabdaH pUrva vikalpApekSaH / tapaHparISahajayakRto vipAkaH sakalakarmakSayalakSaNaH sAkSAnmokSAyaiva kAraNIbhavatIti // nanu ca yadi dhuddhipUrvako devAdiphalaH zubhAnubandho vipAkastata Agamena saha virodhaH "no iha logahayAe tavaM ahiDejA" (a09, u04, sU0 4) bhaNyate, na mumukSuNA devAdiphalamiSTaM, sahita(?) mokSArthameva ghaTate, yadAntarAlikaM phalaM devAdi tadAnuSaGgika, ikSuvanaseke tRNAdisekavat / 'parizaTanaM' iti -paatthH| 4 'devAdikRtaH' iti -paatthH| 2 'vA nirjaraNaka' iti g-paatthH| 3 'mahitai' iti ca-pAThaH / 5 dshvaikaalikaakhyen| chAyA-na iha lokArtha tapaH adhitiSThet / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 221 manISitaM tu tena tapaHparISahajayAbhyAM mokSaH praapyH| tatra yA pravRttistapasi parISahajaye vA sA buddhipUrvikA vipAkaheturiti / tasmAdevamanucintayan karmanirjaraNAyaiva ghaTate iti nirjarAnuprekSA // 9 // pazcAstikAyAtmakamityAdinA lokAnuprekSAsvarUpaM nirUpayati bhA0-paJcAstikAyAtmaka vividhapariNAmamutpattisthityanyatAnugrahapralaya. yuktaM lokaM citrasvabhAvamanucintayet / evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhibhavatIti lokAnuprekSA // 10 // TI-pazcAstikAyAtmakamityAdinA / paJcAstikAyA dharmA-'dharmA''kAza-pudgalajIvAkhyAste AtmAnaH-svarUpamasyeti, lokamityupariSTAd vakSyati / vividho-nAnAprakAraH pariNAmo yasyeti, tamevaM vidhapariNAmaM darzayati-utpattisthitItyAdi / utpatti ividhA pratikSaNavartinI kAlAntaravartinI ca / pratikSaNavartinI ca avibhAvyAntyautpattedvaividhyam pralayAnumeyA, pratikSaNamanyathA'nyathA cotpadyante pariNamante bhAvA asti ___kAyAH / kAlAntaravartinI mRdravyaM piNDAdyAkAreNa mRdbhAvaM prekSINamapahAya piNDAdirUpeNa pariNamate / sthitiH-avasthAnaM [ astikAya iti ] astikAyarUpeNa sarvadA vyavasthAnAt / dharmAstikAyAdivyapadezamajahataH te sarvadA vyavatiSThante vcnaarthpryaayaiH| bhanyatA tUtpattisthitibhyAmanyatvaM-vinAzaH / so'pi dvividhaH-kSaNika kAlAntaravartI ca / vivakSitakSaNAd dvitIyakSaNe'nyatvamavazyambhAvItyavasthAntarApattireva vinAzaH, na niranvayaH kacidasti prlyH| sthityutpattI anugrahakAriNyau savAnAm / ghaTo hi samutpamastiSThaMzca jalAharaNadhAraNAdirUpeNAnugRhNAti / pralayo'pi kAlAntarabhAvI bhavatyanugrAhako vinAzasaMjJitaH / kuNDalArthinaH kaTakavinAzavat / ata eva(bhiH) utpattyAdibhiryuktamutpatyAdipariNatisvabhAvaM lokaM jIvAjIvAdhAralakSaNaM kSetram / ata eva citrasvabhAvamiti / citro-nAnAprakAraH svabhAvaH-svarUpaM yasya sukhaduHkhaprakarSApakarSarUpatvAt paicicyAca krmprinnteH| evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhirbhavatIti lokaanuprekssaa| evamuktena prakAreNa lokasvarUpamabhidhyAyatastattveSu jIvAjIvAdiSu padArtheSu vizuddha-nirmala zaGkAdidoSarahitaM jJAnaM bhavati / yathA bhagavadbhiruktam (Avazyake )-"sandha(vAI) ThANAI asAsayAI" ti / na kacidasmin vyAvarNitalakSaNe loke kizcit sthAnamasti zAzvata yaMtrAtyantikI nirvRtirAtmano bhavatItyAha / paralokanirapekSasya ca mokSAyaiva cetovRttiranuguNA bhavatIti lokAnuprekSA // 1'utpattisthityanantAnugrahapralayayukta' iti ng-paatthH| 2 'prakIrNamaya' iti ng-c-paattH| 3 chAyAsarvANi sthAnAni azAzvatAni iti| 4 'yatrItpattikI' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 anAdau saMsAre ityAdinA bodhidurlabhatvAnuprekSAM nirUpayati-- bhA0--anAdau saMsAre narakAdiSu teSu teSu bhavagrahaNeSvanantakRtvaH parivartamAnasya jantovividhaduHkhAbhihatasya mithyAdarzanAdyupahatamatejJAnadarzanAvaraNamo. hAntarAyodayAbhibhUtasya / / TI-anAdAviti sarvakAlAvasthAyini / saMsAre kiMsperUpeNa narakAdiSvityAha, teSu teSu bhavagrahaNeSviti / teSveva naraka-tiyaG-manuSyA-'marabhavagrahaNeSu punaH punazcakravat paribhramato'nantakRtvaH prANinaH zArIramAnasairnAnAprakArairduHkhairAlIDhasya tatvArthAzraddhAnAviratipramAdakaSAyAdibhirupahatamateH, jJAnAvaraNAAdayAbhibhUtasya-jJAnAvaraNAdikarmacatuSTayaM ghAtikarma vizeSato mohanIyaM samyagdarzanAdimArgasya vighAtakamityetadAha / bhA0-samyagdarzanAdivizuddho bodhidurlabho bhavatItyanucintayet / evaM ghasya bodhidurlabhatvamanucintayato bodhi prApya pramAdo na bhavatIti bodhidurlabhatvAnuprekSA // 11 // TI0-samyagdarzanAdItyAdi / samyagdarzanaviratyapramAdakaSAyavizuddho bodhidurlabho . bhavatIti vibhaktivipariNAmenAbhisambandhanIyam / jantunA durlabha iti / bodhizabdenAtra cAritrameva vivakSitam / athavA pAThAntaraM samyagdarzanAdivizuddho bodhiH samyagdarzanAdireva bodhirapagatasakalazaGkAdidoSarahito duHkhena labhyata iti / evaM bodhidurlabhatvamanucintayato bodhi prApya pramAdo na bhavatIti ghodhidurlabhatvAnuprekSA // svAkhyAtadharmAnuprekSApratipAdanAyAha bhA0-samyagdarzanadvAraH paJcamahAvratasAdhano bAdazAGgopadiSTatattvo guptyAdivizuddhavyavasthAnaH saMsAranirvAhakaH / TI.-samyagdarzanadvAra ityAdi / tatvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM tat dvAra-mukhaM yasya dharmasyeti / nahi samyagdarzanapratiSThAmantareNa mahAvratAdilAbhaH samasti / prAgeva samyagdarzanaM dvArabhUtaM dharmAnuSThAnasyeti pratipAdayati, samyagdarzanadvAreNa dharmAvagAha iti / paJca mahAvratAni sAdhanaM yasyetyanena samastamUlottaraguNaparigrahaH / AcArAdIni dRSTivAdaparyantAni dvAdazAGgAni-arhadAptapraNItAgamaH tenopadiSTaM tattvaM-svarUpaM yasya dharmasya, caraNakaraNalakSaNasyetyarthaH / guptisamitiparipAlanavizuddhaM vyavasthAnamasyeti / guptibhiH samitibhizca paripAlanaM-parirakSaNaM vizuddhaM-nirmalaM vyavasthAna-svarUpAvasthAnaM yasya sa pATabheTa 1 svarUpe iti g-paatthH| 2 ' darzanAdhArabhUtaM ' iti ng-paatthH| 3 * dharmAcAryasya iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 223 tathoktaH / saMsAro narakAdigaticatuSTayaM tasmAnnirvAhako nistArakaH / na cAsAvabhAvIbhavati muktAvasthAyAmityAha - bhA0 - niHzreyasaprApako bhagavatA parameSiNA'rhatA'ho svAkhyAto dharma ityevamanucintayet / evaM hyasya dharmasvAkhyAtatvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmasvAkhyAtatvAnucintanAnuprekSA // 12 // 7 // TI0 - niHzreyaprApaka iti / nithitaM zreyo niHzreyasaM-svAtmanyevAvasthAnaM samastakarmApetasya niHzreyasamucyate tasya prApakaH, tasya paryAyAntarasyotpAdaka ityarthaH / yazovibhavAdiyukto bhagavAn, paramarSiriti samadhigatasakalajJAnastIrtha karanAma karmodayAt tIrthasya praNAyakaH candanapUjAdyarho'rhan, tenAmoghavacanena svAkhyAto aho ityAzcarye nApareNa kenacidevaM kathitaH supratsargApavAdalakSaNaH khyAto dharma ityevamasya dharmasvAkhyAtatvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne vA'vasthAnaM bhavatIti / mArgo - ratnatrayaM mukteH panthAH tasmAdacyavanam - apracyavanamanapetatvam / taditi mArgasya sambandhaH, tasyAnuSThAnaMzraddhAnaM svAdhyAyakriyA caraNam / etadeva paramArthato'cyavanaM mArgAd yathoktakriyA'nuSThAnamityeSA dharmasvAkhyAtatvAnucintanAnuprekSA // 7 // bhA0--uktA anuprekSAH / parISahAn vakSyAmaH TI0 - uktA anuprekSAH sodAharaNAH / samprati parISahAn vakSyAma iti pratijAnIte parISaha sahane hetU - sUtram - mArgAcyavana nirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH / / 9-8 / / bhA0- samyagdarzanAdermokSamArgAdacyavanArtha karmanirjarArthaM ca pariSoDhampAH parISahA iti // 8 // TI0 - arthazabdaH pratyekamabhisambadhyate - mArgAcyavanArthaM nirjarArthaM ca / parISadAghisane mArgAcyavanaM prayojanam / kadAcit kliSTacittaH klIvatvAt sahanAsamarthaH sanmArgAt pracyavetApi atastatsahanAdaraH mArgaH, tasya tu samyagadhisahamAnasya gireriva niSprakampa - so nirAkuladhyAnasya jAyate karmanirjarA / etadevAha - samyagdarzanAderityAdinA / tatvArthazraddhAMnAdilakSaNo mArgoM nirvRterAtyantikyAH, tasyA mArgAnmA pracyoSmahIti sAnte 1 ' niHsArakaH' iti ca pAThaH / 2 'marSiNA'ho khyAto dharma' iti ga-pAThaH / 3' svAkhyAtatattva * " iti dha-pAThaH / 4 ' Atmanyeva ' iti Ga - pAThaH / 5 ' vibhAvAdi ' iti gha- pAThaH / 6' kulasya dhyAnaika (?) jAyate ' iti ga-ca-pAThaH / 7 ' zraddhAnAzraddhAnAdi' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 parISahAH / tathA jJAnAvaraNAdikarmakSapaNArtha ca (pari)soDhavyAH siddhi[prasthAna prAptikAraNasaMvaravighnahetavaH pariSoDhavyAH, parISahA iti nirvacanam / samantAdApatantaH kSutpipAsAdayo dravyakSetrakAlabhAvApekSAH soDhavyAH-sahitavyAH parIpahA bhaNyante / "kRtyalyuTo bahulaM" (pA0 a0 3, pA0 3, mU0 113 ) iti karaNAdhikaraNAbhyAmanyatrApi karmaNi ghapratyayaH / parisahyanta iti priisshaaH||8|| kiyantaste kinAmAnaH kiMsvarUpAzcetyAhamA0-tadyathATI0-tadyatheti saGkhyAdinirUpaNopakramaNam / sUtram-kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAmyAratistrIcaryAniSadyA. ... zayyA''krozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkAra22 parISahAH puraskAraprajJA'jJAnAdarzanAni // 9-9 // TI0-kSutpipAseti sUtram / kSutpipAsAdayaH parIpahA dvAviMzatirnAmataH kSudAdinAmAnaH / svarUpamapi zabdArthenAveditameva / saGkhyAdInAM trayANAmapi pradarzanaM karoti bhASyakAra: bhA0-kSutparISahaH 1 pipAsA 2 zItaM 3 uSNaM 4 dazamazakaM 5 nAnyaM 6 aratiH 7 strIparISahaH 8 ryAparISahaH 9 niSadyA 10 zayyA 11 AkrozaH 12 vadhaH 13 yAcanaM 14 alAbhaH 15 rogaH 16 tRNasparzaH 17 malaM 18 satkArapuraskAraH 19 prajJA'jJAne 20-21 adarzanaparISahaH 22 iti // TI0-kSudvedanAmuditA zepavedanAtizAyinI samyag viSahamAnasya jaTharAntravidAhinImAgamavihitena vidhinA kSudhAM zamayato'nepaNIyaM ca pariharataH kSutparISahajayo bhavati / aneSaNIyagrahaNe tu na vijitaH syAt kSutparIpahaH / evaM pipAsAparISahaH / eSaNIyabhAve tu prANidayAlunA samastamanepaNIyaM pariharatA zarIrasthitiH kAryo / zItaparISahajayastu zIte patati mahatyapi jINevasanaH paritrANavarjito nAkalpAni vAsAMsi gRhNAti zItatrANAya / Agamavihitena vidhinA epaNIyameva kalyAdi gavepayet paribhuJjIta vA / nApi zItArtA'ni jvAlayet / anyajyAlitaM vA nAseveta / evamanutiSTatA zItaparIpahajayaH kRto bhavati / evamuSNatapto'pi jalAvagAhanastAnavyajanavAtAdi varjayet, abhidhAritacchAyAdi vA / ata 1 'kSudhAdi' iti c-paatthH| 2 'naiSaNAyAM ca.' iti Da-ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 225 uSNamApatitaM samyaka saheta / na cAtapatrAyuSNavAraNAyAdadIteti / daMzamazakAdibhiH dazyamAno'pi na tataH sthAnAdapagacchet , na ca tadapanayanArthe dhUmAdinA yateta, na ca vyajanAdinA nivArayedityevaM daMzamazakaparIpahajayaH kRtaH syAt , nAnyatheti / nAgnyaparISahastu na nirupakaraNataiva digambarabhautAdivat / kiM tarhi 1 pravacanoktavidhAnena nAgnyam / pravacane tu dviprakAraH kalpa:-jinakalpaH sthavirakalpazca / tatra sthavirakalpe pariniSpannaH, krameNa dharmazravaNasamanantaraM prvrjyaaprtipttiH| tato dvAdaza varSANi sUtragrahaNaM pazcAt dvAdaza varSANyarthagrahaNaM tato dvAdazavarSANyasthavirakalpaH niyatavAsI dezadarzanaM kurute / kurvanneva ca dezadarzanaM niSpAdayati ziSyAn / ziSyaniSpaceranantaraM pratipadyate abhyudytvihaarm| saca vividhaH-jinakalpaH zuddhaH parihAro yathAlandazca / tatra jinakalpapratipattiyogya eva jinakalpaM pratipattakAmaH prathamameva tapaHsattvAdibhAvanAbhirAtmAnaM bhAvayati / bhAvitAtmA ca dvividhe parikarmaNi pravartate / yadi pANipAtralabdhirasti tatastadanurUpameva parikarmAceSTate / atha pANipAtralabdhirnAsti tataH pratigrahadhAritvaparikarmaNi pravartate / tatra yaH kalpe upadhiH pANipAtralabdhisampannastasyopadhiravazyaMtayA rajoharaNaM mukhavastrikA ca / kalpagrahaNAt trividhazcaturvidhaH paJcavidho vA / pratigrahadhAriNastu navaprakAro'vazyatayA, kalpagrahaNAd dazavidha ekAdazavidho (dvAdazavidho) vA updhiraagmaabhihitH| evaMvidhaM nAgnyamiSTam / dazavidhasAmAcAryoM cemAH paJca teSAM sAmAcAryaH ApracchanaM mithyAduSkRtamAvazyakA nizIthi(Sedhi ?)kA gRhasthopasampacca / uparitanI vA triprakArA sAmAcArI AvazyakAdikA / zrutasampadapi teSAmAcAravastu navamasya pUrvasya jaghanyataH / tatra hi kAlaparijJAnaM nyakSeNa, utkarSaNa daza pUrvANi bhinnAni, na sampUrNAni / vajrarSabhanArAcasaMhananAzca te vjrkuddyklpdhRtyH| sthitirapi teSAM kSetrAdikA anekbhedaa| kSetratastAvad janmanA sadbhAvena ca sarvAsveva karmabhUmiSu, saMharaNataH kadAcit karmabhUmAvakarmabhUmau vA, avasarpiNyAM kAlatA tRtIyacaturthayoH samayojenmataH tricaturthapaJcamISu sdbhaavH| catuthyo labdhajanmA paJcamyAM pravrajati / utsarpiNyAM duSpamAdiSu triSu kAlavibhAgeSu janma, dvayostu sdbhaavH| sAmAyikacchedopasthApyayorjinakalpapratipattizcaraNayoH / evaM tIrthaparyAyAgarmavedAdikA'pi sthitirupayujyAgamAnusAreNa vAcyA / ___nanu cAcelakyAdidezavidhaH kalpaH / tatrAcelakyaM sphuTamevoktam / tatra ca madhyamatIrthavartinAM sAmAyikasaMyatAnAM caturvidhaH kalpo'vasthito'vazyatayA karaNIyaH / yathA''haavasthitakalpasya "zayyAtarapiNDatyAgaH kRtikarma ca tathA vrtaadeshH| cAturvidhyam purupajyeSThatvaM hi, catvAro'vasthitAH kalpAH // 1 // " 1 prANAyA0 ' iti ca-pAThaH / 2 'tatra prahaNaM' iti u-pAThaH / 3 sthApanayoH' iti ga-pAThaH / 4 'veSAdi' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 SaDvidhavAnavasthitaH kalpaH / yathoktam tacAryAvinam 44 anavasthitasya Acelakyaudezika-nRpapiNDatyAga-mAsakalpAzca / pAvyam varSAvidhiH pratikamaNavidhAnaM vAnavasthitAH kalpAH // 1 // " AdyacaramatIrthaGkaratIrthadartinAM tu dazavidho vyavasthitaH kalpaH / asya tu punarbhagavatastIrthe zrIvardhamAnacandrasya / sthita eveSTaH kalpaH sthAneSu dazasvapi yathAvat // 1 // kiM punaH kAraNametadevaM tIrthakRtAM viSamamupadezanam ? " Arjava -jaDA anArjava jaDA vRSabha vIratIrtha kAlabhavAH / [ adhyAyaH 9 manujA yasmAt tasmAt, kalpaH sthita eva sa proktaH // 1 // " satyamuktamAcelakyam / tat tu yathoktaM tathA kartavyam | tIrthakara kalpastAvadanya eva, mati zrutA'vadhijJAninaH pratipannacAritrAstu caturjJAnina iti yuktameva teSAM pANipAtrabhojitvamekadeva duSparigrahAca | sAdhavastu tadupadiSTAcArAnuSThAyino jIrNakhaNDitAsarvatanuprAvaraNAH zrutopadezena vidyamAnaivaMvidhavAsaso'pyacelakA eva / yathA''pagottaraNe zATakapariveSTitazirAH puruSo nagna ucyate savastrako'pi tathAstra guhyapradezasthaganAya gRhIta cola paTTakospi nana eveti / yoSicca kAcit parijUrNazAdikApidhAnA tantuvAyamAha - namA'haM dehi me zATikAmiti / evaM sAdhavo'pya mahAdhanamUlyAni khaNDitAni jIrNAni ca vibhrataH zrutopadezAd dharmabuddhayA nAgnyabhAja eveti / cAritramutre zuddhapArihArikAMn vakSyAmaH // gacchaH, yathAlandikAstu bhaNyante / landamiti kAlasyAkhyA / tacca paJcarAtraM, teSAM hi paJcako sAmAcArI tu teSAM jinakalpikaistulyA, sUtrapramANabhikSAcaryAkalpAn vihAya, tatrAparisamAptAlpasUtrArthAstu gacchapratibaddhAH / parisamAptArthAstvapratibaddhAH / tatra kecit jinakalpikAH kecit sthavirakalpikA yathAlandinaH / tatra jinakalpikAH niSprati karmazarIrAH samutpannarogAcikitsAyAM na pravartante, netramalAdyapi nApanayanti sthavira - jinakalpaH kalpikAstUtpanna rogaM gacche prakSipanti / gaccho'pi prAsukaiSaNIyena parikarma karoti pajAdinA / sthavirakalpikAstvekaikapratigrahadhAriNaH saprAvaraNAH / jinakalpikAnAM tu vastrapAtrANi bhAjyAni / ekatra paJcapaJcarAtracAriNa ete / gaNapramANaM jaghanyatastrayo gaNAH, zataza utkRssttaaH| bhikSAcaryA tu teSAM paJca paJcaiva, ekaikavIthau carantaH paJcabhiH paTukairmAsakalpa parisamApayanti / sthitAsthitakalpayozca dvayorapi te bhavanti / evamete jinakailpikAdayo gacchanirgatAstatra yadyevaMvidhaM nAnyamiSyate tada nAgamoparodhaH / atha paridhAnakaparityAgamAtraM tatastadapramANakaM na manAMsi prINayati jainendrazAsanAnusAriNAmiti / sthavirakalpikAstu caturdazavidhoSadhayaH utsargApavAdavyavahAriNaH aupagrahiko padhidhAriNazca / pravrajyAdidvAra: 1 'mahArghamUlyAni ' iti Ga-pAThaH / 2 ' kAd vakSyAmaH' iti Ga-pAThaH / 3 ekatra paJcarAtra' iti Ga-pAThaH / 4 'kalpikayo' iti Ga-pAThaH / 5 ' tato' iti Ga-pAThaH / 6 ' auSadhaprAhiko' iti ca - pAThaH / 7 ' dhAraNAca ' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 227 samadhigamyAH AcAryo-pAdhyAya-sthavira-bhikSu-kSullakavibhAgAH mAsakalpavihAriNaH paritanukamUlyavasanasthagitAgrimabhAgAH varSAkalpAdiparibhogakAriNaH dazavidhasAmAcAryanuSThAyinaH udgamotpAdanaiSaNAdizuddhAhAropadhizayyAsevinazceti / evaM jinakalpikAdInAM gacchavAsinA ca pAramarSapravacanAnusAriNAM nAgnyaparIpahajayaH sambhavatIti, nAnyeSAm / aratiH utpadyate kadAcid viharataH tiSThato vA sUtropadezena, tatrotyabhAratinA'pi samyagdharmArAmaratenaiva bhavitavyam, evamaratiparISahajayaH syaaditi| strINAmaGgapratyaGgasaMsthAnahasitalalitavibhramAdiceSTAzcintayet na jAtucit , cakSurapi na vAsu nivezayati mokSamArgArgalAsu kAmabuddhayA, evaM strIparIpahajayaH kRto bhavati / . tarjitAlasyo grAmanagarakulAdiSvaniyatavasatinirmamatvaH pratimAsaM caryAmAcaredityevaM cryaapriisshjyH| niSIdantyasyAmiti niSadhA-sthAnaM strIpazupaNDakavivarjitamiSTAniSTopasargajayinA tatrAnudvinena niSadyAparIpahajayaH kaaryH| zayyA-saMstArakaH maJcakAdipaTTo vA mRdukaThinAdibhedenoccAvacaH pratizrayo vA pAMmutkarapracuraH zizire bahudharmako vA tatra nodvijeta kadAcaneti shyyaapriisshjyH| Akroza:-aniSTavacanaM, tad yadi satyaM kaH kopaH 1 zikSayati hi mAmayamupakArI, na punarevaM kariSyAmIti / asatyaM cet sutarAM kopo na kartavya ityaakroshpriisshjyH| vadhaH-tADanaM paannipaanniltaakshaadibhiH| tadapi zarIramavazyaMtayA vidhvaMsata eveti matvA samyak sahitavyam, anyadevedamAtmanaH pudgalasaMhatirUpam , AtmA punarna zakyata eva dhvaMsayitum / ataH svakRtakarmaphalamupanatamidaM mameti samyak sahamAnasya vdhpriisshjyH| __ yAcarna-mAgeNaM bhikSovastra-pAtrA-'nna-pAna-pratizrayAdeH parato labdhavyaM sarvameva / zAlInatayA ca na yAcyA pratyAdriyate, sAdhunA tu prAgalbhyabhAjA yAcanamavazyameva kAryamityevaM bAcyAparISahajayo vidheyH| . __ alAbhastu yAcite sati pratyAkhyAnaM vidyamAnamavidyamAnaM vA na dadAti, yasya svaM tat kadAcit vA datte, kadAcina, kastatrAparitoSo na yacchati sati / yathoktam (dazavai0 a0 5, u0 2)-bahuM paraghare atthi" ityAdi / alAme'pi samacetasaiva avikRtasvAntenaiva bhavitavyamityalAbhaparIpahajayaH / 1'anRtaM ' iti u-paatthH| 2 yAcanayA0' iti hu-pAThaH / 3 sampUrNa padyaM sAkSIbhUtapATharUpeNa dRzyate zrIjinasUrapraNItAyAM priyaGkaranRpakathAyAM (pR. 22), tacaivam "bahuM paraghare asthi vivihaM khAimaM sAimaM / ma tatva paMDio kuppe icchA dina paro navA // " etacchAyA yathA bahu paragRhe'sti vividhaM khAdimaM svAdimam / na tatra paNDitaH kupyet icchayA dadyAt paro na vA // For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 rogo jvarAtIsAra kAma- zrAmAdiH, tasya prAdurbhAve satyapi na gacchanirgatAzcikitsAyAM pravartante / gacchvAsinastvalpabahutvAlocanayA samyaka sahante pravacanoktena vA vidhinA pratikriyAmAcarantIti rogaparIpahajayaH / 228 azu pitRNasya darbhAdeH paribhogo'nujJAto gacchanirgatAnAM gacchvAsinAM ca tatra yeSAM zayanamanujJAtaM niSpannAnAM teSAM ( nizAyAM te tAn ? ) darbhAn bhUmAvAstIrya saMstArakotarapaTTakau ca darbhANAmupari vidhAya zerate, caurApahRtopakaraNo vA pratanukasaMstArakAdipaTTo vA'tyantajIrNatvAt tathApi taM parupakuzadarbhAditRNa saMsparza samyagadhisahate yastasya tRNasparzaparIpahajayaH / rajaH parAgamAtraM malastu svedavArisamparka kaThinIbhUto vapuSi sthiratAmito grISmoSmasampAtajanitadharmajalArdratAM gato durgandhirmahAntamudvegamutpAdayati / tadapanayanAya na kadAcidabhiSekAdyabhilASaM karotIti malaparISahajayaH / satkAro bhaktapAnavastra pAtrAdinA parato yogaH, puraskAraH sadbhUtaguNotkIrtanaM vandanAbhyutthAnAsanapradAnAdivyavahAratha, tatrAsatkArito'puraskRto vA na dveSaM yAyAt, na dUSayet manovikAreNAtmAnamiti satkArapuraskAra parISahajayaH / prajJAyate'nayeti prajJA - buddhayatizayaH, tatprAptau na garvamudraddata iti prajJAparISadajayaH / prajJApratipakSeNAlpabuddhikatvena parISaho bhavati / nAhaM kiJcijjAne mUrkho'haM sarvaparibhUta ityevaM paritApamupAgatasya parISadaH, tadakaraNAt karmavipAko'yamitiparISahajayaH / jJAnaM tu zrutAkhyaM caturdaza pUrvANyekAdazAGgAni, samastazrutadharo'hamiti garvamudvahate, tatrAgarva karaNAt jJAnaparISahajayaH / jJAnapratipakSeNApyajJAnenAgamazUnyatayA parISaho bhavati, jJAnAvaraNakSayopazamodaya vijRmbhitametaditi, svakRtakarma phalaparibhogAdapaiti taponuSThAnena cetyevamAlocayato jJAnaparISahajayo bhavati / adarzana parISahastu sarvapApasthAnebhyo virataH prakRSTatapo'nuSThAyI niHsaGgazrAhaM tathApi dharmAdharmAtmadevanArakA dibhAvAne, ato mRSA samastametaditi adarzanaparISadaH / tatraivamAlokayet dharmAdharmau puNyapApalakSaNau yadi karmarUpau pudgalAtmakau, dharmAdyadarzane hetavaH tatastayoH kAryadarzanAdanumAnasamadhigamyatvam / atha kSamAkrodhAdikau dharmAdharmau, tataH svAnubhavatvAdAtmapariNAmarUpatvAt pratyakSa virodhaH / devAstvatyantarata sukhAsaktatvAnmanuSyaloke ca kAryAbhAvAt duSpamAnubhAvAcca na darzanagocaramAyAnti / nArakAstu tIvra vedanArtAH pUrvakRta karmodayanigaDabandhanavazIkRtatvAdasvatantrAH kathamAyAntItyevamAlocayataH adarzanaparISahajayo bhavatIti / itizabda iyattApradarzanArthaH // 1' sanpAta' iti ga-pAThaH / 2 ' buddhiratizayaH' iti Ga-pAThaH / 'dharmAtma' iti Ga-pAThaH / yatazva darzana ' iti pAThaH / 7 " For Personal & Private Use Only 3 tApastasya iti ga-pAThaH / > Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10 ] svopajJabhASya-TItAlaGkRtam 229 bhA0-ete dvAviMzatidharmavighnahetavo yathoktaM prayojanamabhisandhAya rAgazeSau nihatya pariSoDhavyA bhavanti // 9 // TI-eta iti / kSudAdayo'darzanAntAH pratyakSIkRtA dvAviMzatiriti na nyUnA nAdhikAH kSamAdidazalakSaNakasya dharmasya vinahetavaH-antarAyakAraNabhUtAH / yathoktaM saMvarAkhyaM prayojanamabhisamIkSya abhisandhAya saMvaraphalaM cAbhisandhAya mokSaM rAgadveSau nihatyeti / kecid rAgAdudayamAsAdayanti kecid dveSAditi, ataH sarva evaite prAduHSyantaH samApatitAH samantAt pariSoDhavyA bhavantIti // 9 // paJcAnAmevetyAdinA sUtraM sambadhnAti bhA0--pazcAnAmeva karmaprakRtInAmudadyAdete parISahAH prAdurbhavanti / tadyathAjJAnAvaraNa-vedanIya-darzanacAritramohanIyA-'ntarAyANAmiti // TI-pazcAnAmeva na SaNNAM na catasRNAM karmaprakRtInAmudayAd vipAkAdete dvAviMzatiH parISahAH samupajAyante / kAH punastAH pazca karmaprakRtaya iti nAmagrAhamAcaSTe-jJAnAvaraNasya vedyasya mohanIyasya / taca mohanIyaM dviprakAra-darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca / tathA antarAyasyetyevametAH paJca prakRtayaH / tatra kaH parIpahaH kasya guNasthAneSu cetyAha sUtram-sUkSmasamparAya-chadmasthavItarAgayozcaturdaza // 9-10 // bhA0-sUkSmasamparAyasaMyaMte chadmasthavItarAgasaMyaMte ca caturdaza parISahAH sambhavanti, kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAprejJAjJAnAlAbhazayyAvadharogatRNasparzamalAni // 10 // ___TI-sUkSmetyAdi / svAmivizeSAvadhAraNam / caturdazAnAM parIpahANAM samparAyaHkaSAyo lobhAkhyastasya bAdarANi khaNDAni parizATitAni navame guNasthAne / dazame tu guNasthAne sUkSmalobhaparamANavo vedyante / tataH sUkSmaH samparAyo yasyAsau sUkSmasamparAyaH, zamakaH kSapako vA saMyato mUlottaraguNasampannastasmin sUkSmasamparAyasaMyate amI caturdaza parISahAH sambhavanti, udayamAsAdayantItiyAvat / chadma-AvaraNaM tatra sthitazchamasthaH, sAvaraNajJAna iti / vItaH-apeto rAgaH sakalamohoparzamAt samastamohakSayAca yasya, krameNaikAdazadvAdazaguNasthAnavartinI saMyatI parigRhyate / chadmasthavItarAgasAmAnyAccaikavacanam / sUkSmasamparAyazca chamasthavItarAgazceti dvndvH| tayozcatudezate bhASyaparipaThitAH parIpahAH kSudAdayo malAvasAnAH // 10 // 1.parISahAH ' ityadhiko gh-paatthH| 2-3 'yateH' iti ga-pAThaH / 4'bhavanti' iti gha-pAThaH / 5.alAbhaprajJAjJAnazayyA' iti ga-pAThaH / 6 'zamasamastanmoha' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavalinaH 230 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH bhavasthakevalinaH zeSakarmakAraNAmAvAd vedanIyasambhavAcca tadAzrayA eva parISahA bhavantItyAha sUtram-ekAdaza jine // 9-11 // rI0-asya bhASyambhA0-ekAdaza parISahAH sambhavanti jine ghedniiyaashryaaH| tadyathA - kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvagharogatRNasparzamala parISahAH // 11 // rI0-ekAdazaiva parISahAH pUrvoktacaturdazakamadhyAdapanIya amUn prajJAjJAnAlAbhAkhyAstrIn ekAdaza zeSA bhavanti vedanIyakarmAzrayA jine / mohapuraHsareSu jJAnadarzanAbaraNAntarAyeSu kSayamAtyantikamupagateSu ghAtikarmasu utpannasakalajJeyagrAhinirAvaraNajJAno jinaH kevalItiyAvat / tatrAntyopAntyayorguNasthAnayorjinatvaM, tatra sambhavaH // 11 // sarveSAM parISahakAraNAnAM karmaNAmudayasambhavamaGgIkRtyAhasUtram-bAdarasamparAye sarve // 9-12 // bhA0-cAdarasamparAyasaMyate sarve dvAviMzatirapi parISahAH sambhavanti // 12 // TI0 bAdaraH-sthUlaH samparAyaH-kaSAyastadudayo yasyAsau pAdarasamparAyaH sNmtH| sa ca mohaprakRtIH kazcidupazamayatItyupazamakaH / kazcit kSapayatIti kSapakaH / tatra sarveSAM mArvizaterapi kSudAdInAM parISahANAmadarzanAntAnAM sambhava iti uktA guNasthAneSu yathAsambhavaM parISahAH // 12 // samprati karmaprakRtiSvantarbhAvakathanAyAha sUtram-jJAnAvaraNe prajJA'jJAne // 9-13 // bhA0-jJAnAvaraNIyodaye prajJA'jJAnaparISahau bhavataH // 13 // TI-prajJA cAjJAnaM ca prjnyaa'jnyaane| prajJAparISaho'jJAnaparISahazca jJAnAvaraNe bhvtH| jJAnAvaraNakSayopazamAt prajJA'jJAnaM ca / satyeva hi jJAnAvaraNe tasya kSayopazamaH / jJAnAvaraNodayAcca aprajJA-nirbuddhikatvamajJAnaM ceti / kathaM punaridamubhayaM labhyate / 1 tulyA hi saMhitA aprajJA ca jJAnaM ca aprajJAjJAne jJAnAvaraNodaye bhavata ityubhayathA'pi spaSTaM bhASyam // 13 // 1 bhavaparISahA' iti -pAThaH / 2 -- uttaraguNa. ' iti Ga-pAThaH / 3 'ridai labhyate' iti:-pAThaH, "ridamudayaM labhyate' iti tu ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrANi 14-16] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 231 sUtram-darzanamohA-'ntarAyayoradarzanAlAbhau // 9-14 // bhA0-darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau yathAsaGkhadhaM darzanamohodaye'darzamaparISahaH / lAbhAntarAyodaye'lAbhaparISahaH // 14 // TI0-darzanamohaH-anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM ca, yathAsaGkhyamiti krameNa darzanamohe adarzanaparISahaH / antarAye alAbhaparISahaH / adarzanam-azraddhAnaM devAdisadbhAvaviSayam, ato mithyAtvAnubandhAd darzanamohe'ntaHpAta iti // 14 // sUtram-cAritramohe nAmyA-rati-strI-niSadyA-''kroza-yAcanA stkaarpurskaaraaH|| 9-15 // bhA0-cAritramohodaye ete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti // 15 // TI0-darzanamohavarja zeSaM cAritramohanIyam / cAritraM mUlottaraguNasampannAnmohanAt parAGmukhatvAcAritramohanIyam / tadudaye satyete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti / nAgnyaM jugupsodayAt / aratyudayAdaratiH / strIvedodayAt strIparISahaH / niSadyAsthAnAsevitvaM bhayodayAt / krodhodayAdAkrozaparISahaH / mAnodayAd yAcyAparISahaH / lobhodayAt satkAra (puraskAra)parISaha iti // 15 // sUtram vedanIye zeSAH // 9-16 // bhA0-vedanIye zeSA ekAdaza parISahA bhavanti ye jine sambhavantIsyuktam ( a09, sU0 11) / kutaH zeSAH 1 ebhyaH prajJA-'jJAna-darzanA- lAbhanAgnyA-'rati-strI-niSadyA-''kroza-yAcanA-satkArapuraskArebhya iti // 16 // TI0-vedanIyakarmodaye zeSAH ekAdaza parISahAH sampatanti / kutaH zeSAH ? uparyuktebhyo'nye shessaaH| ke punarupayuktAH prajJA-'jJAne adarzanA- lAbhau sapta ca nAnyAdayaH, ebhyaH zeSAH kevalino ye sambhavanti / ekAdaza jine prAguktAH kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadharogaNasparzamalaparISahAkhyA iti // 16 // _ evamete vyAkhyAtanimittalakSaNavikalpAH AbAdarasamparAyAt sarve bhavanti / paratastu niyatAH / tat kimete kadAcit sarveSvekasya jantoryogapadyena sambhavanti na vA ? sambhavantItyAha 1'vedhAt ' iti gh-paatthH| 2 'tataH' iti c-paatthH| 3 'kevalini' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 sUtram - ekAdayo bhAjyA yugapadekonaviMzateH // 9-17 // bhA0 - eSAM dvAviMzateH parISANAmekAdayo bhajanIyA yugapadekasmin jIve A ekonaviMzateH / atra zItoSNaparIpahI yugapanna yaugapadyena parI- bhavataH, atyantavirodhitvAt / tathA caryAzayyAniSadyAparISahAH pANAmekasya sambhave dvayorabhAvaH || 17 // 232 TI0 - ekAdaya iti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / athavaikazeSaH / ekazcAsAvAdicai kAdiH, eka AdiryeSAM te ekAdayaH, ekAdizva ekAdayazca ekAdayaH / tadete dvAviMzatiH parISA bhAjyA - vikalpyA yugapadekasmin yatau / tatra kasyacidekaH kasyacid dvau kasyacit trayastAvad yAvadekonaviMzatiravirodhAt yugapadekatrodayante, virodhAt tu na dvAviMzatirapyekasmin yugapaditi / bhAjyA iti NijantAdyat / Nijapi caurAdikaH / A aikonaviMzateriti ekenonA viMzatiriti tatra samAsaH / tRtIyeti yogavibhAgAnnaJaH prakRtibhAvaH / AGuktaH, UnArthAbhidhAyI cAtra naJ / ekenonA viMzatirityarthaH / viMzatizabdasya dvidazavargavRttatvAt dvau dazakau parimANamasya saGghasya viMzatiH / ekavacanAntatA ekatvena nipAtanAt / bahutvAd bahuvacanamiti cet na, ekArthatvAd yUtha-vanAdivat / kathaM punarekonaviMzatiH samasti yugapat na punardvAviMzatirapItyAha - atyantavirodhAditi / zItoSNayorasahAvasthAnalakSaNo virodhaH parasparaparihAreNa sthitiH / atyantagrahaNaM paryAyanayavivakSAprAdhAnyakhyApanArtham / zItoSNa paryAyAvatyantabhinnau-viruddhau tayozcaikasmin kAle naikatvenAvasthAnam / dravyArthikasya tu tadeva dravyamapAstasamastaparyAyaM zItamuSNaM cetyutthitAsIna puruSavad utphaNavikaNIbhUtasarpavad vA nAsti kazcid virodhaH / tathA caryA - zayyA - niSadyAnAmekasya sambhave dvayorabhAvaH / caryAyAM satyAM niSadyA - zayye na staH / niSadyAyAM tu zayyA caryayorabhAvaH / zayyAyAM punarniSadyA- carye na bhavataH iti trayo varjyanta iti // 17 // uktaH parISahajayaH / samprati prastAvaprAptaM cAritramucyate cAritrasya paJcavidhatvam sUtram -- sAmAyika cchedopasthApya - parihAravizuddhisUkSmasamparAya - yathAkhyAtAni cAritram // 9-18 // bhA0 - sAmAyikasaMyamaH 1 chedopasthApyasaMyamaH 2 parihAravizuddhisaMyamaH 3 sUkSma samparAyasaMyamaH 4 yathAkhyAtasaMyamaH 5 iti paJcavidhaM cAritram / tata pulAkAdiSu (a0 9, sU0 48 ) vistareNa vakSyAmaH // 18 // 1' ' ityadhiko ga-pAThaH / 2 ekAnnaviMzateH ekena ma viMzatiriti naJsamAsaH For Personal & Private Use Only ' iti ca pAThA | Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 18] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 233 " TI. - sAmayikAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH kecit vicchinnapadameva sUtramadhIyate, ekameva cAritraM samudAye mA prApaditi, tacca nAtIva sUtrapAThAvimarzaH bahu manyAmahe, sAmAyikamevedaM chedopasthApyAdibhedena jJApitam, mato'taH paramArthata ekameva cAritraM saMyama iti abhedaM manyamAno bhASyakRdAha - sAmAyikasaMyama ityAdi / sarvasAvadyayogaviratilakSaNaM sAmAyikaM tadvizeSA eva chedopasthApyAdayaH, vizuddhatarAdhyavasAya vizeSAH sAvadyayogaviratereva / tatra zabda nirbhedaH - rAgadveSavirahitaH samaH ayo- gamanam / sakalakriyopalakSaNametat / sarvaiva kriyA sAdhoraraktasAmAyika- dviSTasya nirjarAphalA / samasyAyaH samAyaH, samAya eva sAmAyikamiti zabdasya niSpattiH svArthikaH Thak / samAye vA bhavaM sAmAyikaM, samAyena nirvRttaM sAmAyikaM, samAyasya vA vikAraH tanmayaH sAmAyaH, sa prayojanamasyeti vA, sarvatra yathA'bhiprete'rthe Thak / taca sAmAyikaM dviprakAram -- itvarakAlaM yAvajjIvikaM ca / tatrAdyaM prathamAntya tIrthakara - tIrthayoH pravrajyA pratipattAvAropitaM zastraparijJAdhyayanAdividaH zraddadhataH sAmAyikasya chedopasthApya saMyamAropaNa viziSTataratvAda virateH sAmAyikavyapadeza dvaividhyam jadAtItyata itvarakAlam | madhyamatIrthakRtAM videhakSetravartinAM ca yAvajjIvikaM - pravrajyApratipattikAlAdArabhya - AprANaprayANakAlAdavatiSThate / prathamAntyatIrthakara - ziSyANAM sAmAnya sAmAyikaparyAyacchedo vizuddhatarasarvasAvadyayogaviratAvavasthAnaM viviktataramahAvratAropaNaM chedopasthApyasaMyamaH / chedopasthApanameva chedopasthApyam / pUrvaparyAyacchede sati uttaraparyAye upasthApanaM bhAve yato vidhAnAt / tadapi chedopasthApyasya dvidhA, niraticAra-sAticArabhedena / tatra zikSakasya niraticAramadvividhatA dhItaviziSTAdhyayanavidaH madhyamatIrthakaraziSyo vA yadopasampadyate caramatIrthakaraziSyANAmiti / sAticAraM tu bhagnamUlaguNasya punarvatAropaNAt chedopasthApyam / ubhayaM caitat sAticauraM niraticAraM ca sthitakalpa eva, AdyantatIrthaGkarayorevetyarthaH / parihAraH- tapovizeSastena vizuddhaM parihAravizuddhikaM ceti / tadapi dvidhA - nirvizyamAnakaM nirviSTakAyikaM ca / tatra nirvizyamAnakam - AsevyamAnakaM, pariparihAravizuddheH bhujyamAnakamityarthaH, nirviSTakAyikamAsevitamupabhuktam, tatsahayogAt dvividhatvam tadanuSThAyino'pi nirvizyamAnakAH tAcchIlye zaktau vA cAnaya / nirdeza: - upabhogaH, nirvizamAnakAstat upabhuJjAnAH, nirviSTakAyikAstu nirviSTaH kAyo yeSAmasti te nirviSTakAyikAstatsahayogAt tenAkAreNa tapo'nuSThAnadvAreNa paribhuktaH kAyo 1 'nirvartitaM ' iti Ga-pAThaH / 4' cAramanaticAra ' iti ca pAThaH / 2 'sAmAnyaryAtaparyAya' iti gha-pAThaH / 3 ' vidhatte' iti dha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa 234 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 yairiti paribhuktatAdRgvidhatapasaH, nirviSTakAyikA ityarthaH / parihAravizuddhikaM ca tapaH pratipannAnAM navako gacchaH / tatra parihArAcAriNazcatvAro'nuparihAriNo'pi catvAraH kalpasthita ekaH, vAcanAcArya ityarthaH / sarve'pi te zrutAdhatizayasampannAH tathApi rucyA (rUDhyA ?) kalpasthita ekaH kazcidavasthApyate / tatra ye kAlabhedena vihitaM tapo'nutiSThanti te prihaarinnH| niyatAcAmlabhaktAstvanuparihAriNasteSAmevAbhisarAH, tapoglAnAnAM parihAriNAM sahAyake vartante / kalpasthito'pi niyatAcAmlabhakta eva / tacca tapaH parihAriNAM grISme caturthaSaSThASTamabhaktalakSaNaM jaghanyamadhyamotkRSTaM krameNaiva / zizirakAle SaSThASTamadazamAni jaghanyamadhyamotkRSTAni / varSAsvaSTamadazamadvAdazabhaktAni jaghanyamadhyamotkRSTAni / pAraNAkAle'pyA cAmlameva pArayanti / uktavidhAnaM tapaH SaNmAsaM kRtvA parihAriNo'nu ki parihAritvaM pratipadyante / anuparihAriNazca parihAriNo bhavanti / te'pi saMyamasya sImA - SaNmAsAna vidadhate tata tapaH, pazcAt kalpasthita ekAkyeva SaNmAsAvadhika parihAratapaH pratipadyate / tasya caiko'nuparihArI bhavati, tanmadhye aparazvakaH kalpasthita iti, evameSa parihAravizuddhaH saMyamo'STAdazabhirmAsaiH parisamAptimupayAti / parisamApte tu tasmin punastadeva kecit parihAratapaH pratipadyante svazakyapekSAH, kecid vA jinakalpam , apare tu gacchameva vA vizantIti / parihAravizuddhikAca sthitakalpa eva prathamacaramatIrthakaratIrthayoreva, na madhyamatIrtheSviti / sUkSmasamparAyasaMyamastu zreNimArohataH prapatato vA bhavati / zreNirapi dviprakArA-aupazamikI kSAyikI ca / tatraupazamikI anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM napuMsakastrIvedI hAsyAdiSaTkaM puMvedaH apratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzceti / asyAzca aarmbhkoprmttsNytH| apare tu bruvate-"aviratadezapramattApramattaviratAnAmanyatamaHprArabhate, ra sa cAnantAnubandhinazcaturo'pi samakameva zamayati antarmuhUrtena, tato bhopazamikI pAkA darzanatrikaM, tato'nudIrNa pumAnArohannapuMsakavedaM, tataH strIveda, yoSidAro. zreNI hantI, prAga napuMsakavedaM, tataH puruSavedaM, tRtIyaprakRtiradhirohana prAk strIvedaM, tataH puruSaveda, tato'pi hAsyAdiSaTkaM tataH (napuMsaka )puMvedaM, tato'pratyAkhyAnAnAM pratyAkhyAnAvaraNAnAM ca yugapadeva dvau krodhI saMjvalanakrodhAntaritau zamayati, pazcAt saMjvalanakrodha, punI mAnau, pazcAt saMjvalanamAnaM, puna mAye, tataH saMjvalanamAyAM, punadvau lobhI, pazcAt saMjvalanalobham / saGkhyeyAni khaNDAni kRtvA krameNa copazamayya pazcimakhaNDamasaGkhyeyAni khaNDAni karoti / tataH pratisamayamasaGkhyeyabhAgamupazamayan samastamantamuhUrtena zamayati / tazviAsakhyeyabhAgAn zamayan sUkSmasamparAyasaMgamI bhavati / atyantavizuddhAdhyavasAyo dazamaguNasthAnavartI, zreNyArohe ca vardhamAnavizuddhAdhyavasAyasya vizuddhamavataratA 1'SaNmAsI' iti hu-ca-pAThaH / 2 'hAriNaM' iti -pAThaH / 3 'sAvadhikaM' iti gh-c-paatthH|| For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 varNanam sUtra 19] svopajJamASya-TIkAlaGkRtam saMkliSTAdhyavasAyasya saMkliSTaM, sUkSmaH-zlakSNAvayavaH samparAyaH-kaSAyaH saMsArabhrAntiheturyatra tat sUkSmasamparAyam / sa copazAntakaSAyo'pi svalpapratyayalAbhAd davadagdhAJjanadrumavadudakAseca. nAdipratyayalAbhAdarAdirUpeNa bhasmacchannAnivad vA vAgvindhanAdipratyayataH svarUpasupadarzayati, tadvadasau mukhavastrikAdiSu mamatvasamIraNena sandhukSamANaH kaSAyAgnizcaraNendhanamAmUlato dahan pracyAvyate prativiziSTAdhyavasAyAditi / kSAyikI tu zreNiranantAnubandhino mithyAtvamizrasamyaktvAni apratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAH napuMsakastrIvedau hAsyAdipaTakaM puMvedaH saMjvalanAtha, asyAzvArohakaH aviratadezapramattApramattAviratAnAmanyatamo vishudhymaanaadhyvsaayH| sa kSapakazreNI ra cAnantAnubandhino yugapadeva kSapayatyantarmuhUrtena / tataH krameNa darzanatrikaM, / tato'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAMzca yugapadeva kSapayitumArabhate / vimadhya __ bhAge caiSAmimAH SoDaza prakRtIH kSapayati-narakatiyeggatI etadAnupUyoM ekadvitricaturindriyajAtIyAtapoddayotasthAvarasAdhAraNasUkSmanAmAni, tato nidrAnidrApracalA. pracalAstyAnIH , tato'STAnAM zeSaM, tato'nudINa vedaM jaghanyaM pUrvavat , tato hAsyAdiSaTkaM, tato'pyuditaM vedaM, tataH saMjvalanAnAmekaikaM krameNa kSapayati, sAvazeSe ca pUrvasaMjvalanakaSAye uttaraM kSapayitumArabhate / sarvatra pUrvazeSaM cottareNaiva saha kSapayati yAvat sNjvlnlobhsngkhyeybhaagH| tamapi saGkhyeya( bhAga )masaGkhyAni khaNDAni kRtvA pratisamayamekaikaM khaNDaM kSapayati, tadA[pi] sUkSmasamparAyasaMyamI bhvti| samastamohanIyopazame tu ekAdazaguNasthAnaprApta upazAntakaSAyo yathAkhyAtasaMyamI bhavati / kSapakastu sakalamohArNavamuttIrNo nirgrantho yathAkhyAtasaMyamI jAyate / athazabdo yathAzabdArthe / yathA khyAtaH saMyamo bhagavatA tathA'sAveva, kathaM ca khyAtaH 1, akaSAyaH, sa caikAdazadvAdazayoguNasthAnayoH, upazAntatvAt kSINatvAca kapAyAbhAva iti / evaM paJcavidhaM cAritramaSTavidhakarmacayariktIkaraNAt / taca pulAkAdiSu vistareNa vakSyAmaH pulAkAdisUtre upariSTAt ( a0 9, sU0 48), pulAkAdibhedeSu sAmAyikAdisaMyamaH paJcaprakAro'pi paJcasu pulAkAdinigrantheSu vistareNa-prapaJcena bhAvayiSyata iti // 18 // uktaM cAritraM, prakIrNakaM ca tapaH, sampratyanazanAdikaM tapo bhaNyate--- bAhyatapasaH sUtram-anazanA-'vauMdarya-vRttiparisaGkhyAna-rasaparipavidhatA tyAga-viviktazayyAsana-kAyaklezA bAhyaM tpH||9-19|| TI-dvividhaM tapaH-bAhyamabhyantaraM ca, tatra bAhyAbhyantarazabdArthaH prAi nirUpitaH / tadekaikaM poDhA / tatra bAhyasya tAvad bhASyakAro bhedAnAcaSTe SaDapi sUtraM vivRNvan-. 1 'ndhanAdimAmUla ' iti gha-pAThaH / 2 'stvArohakaH ' iti ca-pAThaH / 3 ' jAtirAtapo' iti gha-pATaH / For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 bhA0-anazanaM 1 avamaurya 2 vRttiparisaGkhyAnaM 3 rasaparityAgaH 4 viviktazayyAsanatA 5 kAyaklezaH 6 ityetat SaDvidhaM yAcaM tpH|| "samyag yoganigraho guptiH" (a0 9, sU0 4) ityataHprabhRti samyagityanuvartate, saMyamarakSaNArtha kamanirjarAtha ca caturthaSaSThASTamAdi samyaganazanaM tpH|| TI0-anazanamavamaudayaM vRttiparisaGkhyAnamityAdi / prAka prakRtaH samyakazabdo'nuvartate / sa ca vizeSaNam-samyaganazanaM samyagavamaudaryam , evaM ca sarvatra vRttiparisaGkhyAnAdiSvapi / kiM punarvizeSaNena vyAvatyate ?, nRpazatrutaskarakRtAhAranirodhAdi tathA paGktinimitta mAjIvAdihetoH upahatabhAvadoSasya hi na saMyamarakSaNaM na ca karmanirjaretyataH samyaggrahaNe hetavaH samyaggrahaNam / yastu pravacanoditazu(zrA)ddhatayA svasAmathyopekSo dravyakSe kAlabhAvAbhijJaH kriyAcAhApayannahorAtrAbhyantarakAryAH karotyanazanAditapaH sa karmanirjarAbhAd bhavatItyevaMmarthamanuvaya'te / samyaggrahaNaM ghAlatapaHpratiSedhArtha ca / saMyamaH saptadazabheda uktaH (a09, sU06), cAritraM vA paJcaprakAraM sNymH| tatparipAlanAya rasatyAgAdi samyaktapo bhavati / karma jJAnAvaraNAdi tasya nirjarA-AtmapradezebhyaH parizATanam / yathoktam (prazamaratau zlo0 159)-yadvad vizeSaNAdupacitopItyAdi / tapazca prAyaH sarve samaye pratItaM zubhAzubhakarmakSayAyetyevaM karmanirjaraNArthe cetyuktam / cazabdaH samuccayArthaH / tatrAnazanamAdAveva, AhAragaveSaNe yatnavAnapi saMyataH kenacidatIcArakalaGkena yujyata eveti tatparihArAyopanyastaM saprapaJcaM caturthaSaSThASTamAdItyAdinA, azanam-AhArastatparityAgo'nazanam / tad dvidhA-itvaraM yAvajjIvakaM c| tatretvaraM va namaskArasahitAdi / caturthabhaktAdi tu bhASyakAreNopanyastamatItvara " tvAditaradupekSitam caturthabhaktAdi SaNmAsaparyavasAnamitvaramanazanaM bhagavato mahAvIrasya tIrthe / yAvajjIvikaM tu trividham-pAdapopagamanaM, iGginI, bhaktapratyAkhyAnayAvajIvikAna on miti / tatra pAdapopagamanaM dvidhA-savyAghAtamavyAghAtaM ca / sato'pyAzanasyabhedaprabhedAH yuSo yadopakrAntiH kriyate samupajAtavyAdhinotpannamahAvedanena tat savyAghAtam / nirvyAghAtaM tu pravrajyAzikSApadAdikrameNa jarAjarjeritazarIraH karoti yadupahitacaturvidhAhArapratyAkhyAno nirjantukaM sthaNDilamAzritya pAdapa ivaikena va pAzvena nipatyA'parispandastAvadAste prazastadhyAnavyAvRttAntaHkaraNo nazanam yAvadutkrAntAH prANAstadetat pAdapopagamanAkhyaM anazanam / iGginI zrutavihitakriyAvizeSastadviziSTaM maraNamiGginImaraNam / ayamapi hi 1 'vyAvRtyate ' iti ng-paatthH| 2 'tyevamanu' iti ng-paatthH| 3 'zaTanaM ' iti ca-pAThaH / 4 sampUrNa padyaM yathA " yadvad vizoSaNAdupacito'pi yatnena jIyate dossH| tadvat karmopacitaM nirjarayati saMvRtastapasA // ". For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 . bhaktapratyAkhyAnA sUtra 19] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam pravajyAdipratipattikrameNaivAyuSaH parihANimavabudhya AttanijopakaraNaH sthAvarajaGgamaprANi.... vivarjitasthaNDilasthAyI ekAkI kRtacaturvidhAhArapratyAkhyAnaH chAyAta - uSNaM uSNAcchAyAM saGkrAman saceSTaH samyagjJAnaparAyaNaHprANAn jhaati| etadiGginImaraNamaparikarmapUrvakaM ceti / bhaktapratyAkhyAnaM tu gacchamadhyavartinaH, sa kadAcit _____ trividhAhArapratyAkhyAyIti, kadAciccaturvidhAhArapratyAkhyAyI, paryante kRta yAnA samastapratyAkhyAnaH samAzritamRdusaMstArakaH samutsRSTazarIrAdyupakaraNamamatva: nazanam svayamevodrAhitanamaskAraH samIpavarnisAdhudattanamaskAro vA udvartanaparivartanAdi kurvANaH samAdhinA karoti kAlametad bhaktapratyAkhyAnaM maraNamiti // ___ uktamanazanam / avamaudaryamucyate. bhA0-avamaudaryam / avamamityUnanAma / avarmamudaramasya (iti) avmodrH| avamodarasya bhAvaH avamauryam // TI-avamauryam / avamamityUnanAmetyAdi / avamaM-nyUnamudaramasyetyabamodaraH tdbhaavo'vmaudry-nyuunodrtaa|| kavalapramANanirUpaNArthamAha ___ bhA0-utkRSTAvakRSTau ca varjayitvA madhyamena kavalena triavamaudaryasya sya vidhamavamodayaM bhavati / tadyathA-alpAhArAvamavaudarya, upA ra papa rdhAvamaudarya, pramANaprAptAt kizcidUnAvamaudaryamiti / kavalaparisaGkhyAnaM ca prAga dvAtriMzadbhayaH kavalebhyaH // TI-utkRSTAvakRSTAvityAdi / utkRSTo vikRtya mukhavivaraM yatnato mahApramANaM kRtvA yaH prakSipyate, avakRSTastvatyantalaghukaH, tau varjayitvA madhyamena kavalenAvikRtasvamukhapramANenAvamaudarya kAryam, tacca trividhamavamauyaM tadyathetyAdinA pratyakSIkarotialpAhArAvamaudaryamityAdi / tatrAhAraH puMso dvAtriMzatkavalapramANaH / kavalASTakAbhyavahAro'lpAhArAvamaudaryam / upArdhAvamaudarya dvAdaza kavalAH, ardhasamIpam upAdha, dvAdaza kavalA:, yataH kavalacatuSTayaprakSepAt sampUrNamadhaM bhavati / pramANaprAptAhAro dvAtriMzatkavalaH / sa caikena kavalena nyUnaH kizcidUnAvamaudarya bhvti| itizabdaH prakArArthaH / pramANaprAptAvamaudarya catu viMzatiH kavalAH / [bhAgadvayAvamaudarya SoDaza kavalAH] trividhe cAvamaudarye puruSapramadAnAM na ekaikakavalahAsena bahUni sthAnAni jaaynte| sarvANi ca tAnyavamaudarya vizeSAH / kavalaparisaGkhyAnaM ceti puruSasya dvAtriMzat , yoSito'STAviMzatiH, ato vibhAgaH kaaryH|| vidhyama varakhyA kavalasa 1' sAdhukRta' iti g-paatthH| 2mamUnamudara.' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 bhA0-vRttiparisakhyAnamanekavidham / tadyathA-utkSiptanikSiptAntaprAnta. caryAdInAM saktukulmASaudanAdInAM cAnyatamamabhigRhyAvazeSasya pratyAkhyAnam / TI0-vRttisaGkhyAnamanekavidhamityAdi / vartyate yayA sA vRttiH-bhaikSaM tasyAH parisaGkhyAnaM-parigaNanaM, Agamavihito'bhigraho vA parigaNanaM, va dattInAM bhikSANAM vA / tatra dattiryadekamukhena prakSipati pAtrakAdau zeSaH paTalakena vA dohanakAdinA vA / bhikSA tu hastenorikSapya yad dadAti kaDucchukena odaGkikayA vA tat parigaNanam-ekA dattiM grahISyAmyadya dve tisro vA ityAdi / evaM bhikSANAmapi parigaNanaM gocarapravezakAle karoti / tadyathetyAdinA abhigrahAra nekavidhatvaM darzayati-utkSiptanikSiptAntetyAdinA / utkSiptaM paTalakA dikaM kaDucchukAdinopakaraNena dAnayogyatayA dAyakenodyataM tAdRzaM yadi lapsye tato grahISyAmi, nAvaziSTamityutkSiptacaryA-utkSiptAbhyavaharaNamiti / tathA paro nikSiptacarakaH puurvoktvipriitgraahii| itthamutkSiptacaryAdInAmanyatamamabhigrahamabhigRhya paryaTati bhikSAyai / saktukulmASaudanAdInAM cetyanena dravya-kSetra-kAla-bhAvavibhaktAnabhigrahAn sUcayati / tatra dravyataH saktukulmApAnazuSkodanam / AdizabdAt takaM ekakamAcAmlapaNekaM maNDakAn vA grahISye, kSetrato dehalI jaGghayorantaH kRtvA, kAlato vinivRtteSu sarvabhikSAcareSu, bhAvato hasanarodanAdivyApRto nigaDAdibaddho'ktAkSaH kRtatamAlapatro vA dAyako dadAti yat, tadevamanyatamaM dravyAdyabhigRhya zeSapratyAkhyAnaM vRttiparisaGkhyAnaM tapa iti // bhA0-rasaparityAgo'nekavidhaH / tadyathA-madya-mAMsa-madhu-navanItAdInAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM virasarUkSAdyabhigrahazca // TI-rasaparityAgo'nekavidha ityAdi / rasyante-khAdyante'tizayeneti rasAH / tatparityAgo hi tatparihAraH / so'nekaprakArastadbahutvAdeva / tadyathetyAdinA rasAn pratyakSI. karoti, madya-mAMsetyAdi / tetra madyaM gauDapiSTadrAkSAkhajUrAdidravyasambhAropajAtamadasAmarthya viSagarAdivajIvamasvatantraM karoti, asvatantrazca tadvazaH kAryAkAryavivekazUnyaH prabhraSTasmRtisaMskAro na kiJcinnAcarati garhitam / [ ato nityAvaparihAryadravyakSetrakAlabhAvApekSayA'nuyuktitaH zuddhanAgamAnusAriNA yathAyuktamAcaraNIyaM,] sarvathA ttprityaagstpH| mAMsaM tu prANizarIrAvayavaH, tacca prANavyaparopaNamantareNa duSprApam / prANAtipAtazca svazarIrasambhUtaduHkhAnumAnena na zakyaH prAjJena katuM, svayaM na karotItyanyaH kAryata ityetadapi na, anyo'pi neva kAyate / na 1 'tAntaprAnta ' iti gha-pAThaH / 2 'kaTucchakena ' iti Da-ca-pAThaH / 3 'udaGkikayA' iti ga-ca-pAThaH / .carakAM' iti Ga-pAThaH 5' devamadravyA' iti u-pATha For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 sUtraM 19] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam caanumodniiyH| svayameva kurvan muninA sAdhubhyo dAsyAmIti, evaM kRtakAritAnumatibhiH . . parihAraH savethA mumukSorupadiSTaH zAsanaprANAyinA sarvajJeneti / atha yata * kRtakAritAnumatiparizuddhamodanAdivat tat kimiti na varNyate ? / tadapi gAgraMparihArArtha yatayaH pariharantyeva dravyAdicatuSTayApekSAH / / nanu caivamodanAdayo'pi gAyeparihAriNA tyAjyAH 1, naitadevam, mAMsaraso hi sarvarasAtizAyI vRSyatamazca kil| tatra cAvazyaMbhAvi gAya'm / na caivamodanAdayaH // nanu ca kSIra-dadhi-dhRtAdayo'pi rasA vRSyA eveti, ucyate-te'pi hi mumukSoH sarvadA naivAnujJAtA bhagavadbhiH / yadA'pyanujJAtAstadA'pi mAtrayA taptAyobhAjanaprakSiptaghRtAdibindukSayavanna caraNabAdhAyai pratyalAH / pareNApyavazyamidamabhyupeyaM, na niyogato'bhyavahartavyaM sarvameva, trikoTiparizuddhazcAhigajAzvanaramAMsAbhyavahAraprasaGgAt / tasmAna sarvameva trikoTiparizuddhamabhyavahAryam / madyapAne cAtiprasaGgaH / atha madyapAnaM prakRtisAvadhamiti parihiyate / etadapyasat prANAtipAtasambandhAt rasAtizayagAocca / mAMsamapi prakRtisAvadyameva / api ca-madyamupabhuJjate yuktito yena na teSu kizcidavadyamupalabhyate / tasmAnmAMsarasaparityAgaH zreyAniti / madhu triprakAram-mAkSikaM kauttikaM madhunaslaividhyaM bhrAmaraM ca / etadapi prANyupapAtaniSpannameveti parihArya dravyAdicatuSTanavanItasya ca cAturvidhyam / va yApekSayeti / go-'mahiSya-jA-vikAnAM navanItaM caturdhA / sa cApi raso - vRSya iti prihaaryH| AdigrahaNAt kSIra-dadhi-guDa-ghRta-tailAkhyAH paJcAvarudhyante :vikRtyH| tatra kSIravikRtiH paJcaprakArA go-mahiSya-'jA-viko STrINAm / dadhivikRtirapi karabhIvarjAnAM catuHprakAraiva / guddvikRtirikssuvikaarH| phANitAdi prasiddha, khaNDa . zarkarAvarjaH / dadhivikRtiriva ghRtAdivikRtirapi caturvidhaiva / taila vikakSIrAdivikRtInAM vividhatA / - tirapi caturvidhA / tilA-'tasI-siddhArthaka-kusumbhakAkhyAni tailAni / dazamI ghRtaadhvgaahnisspnnaa| avagAhyakavikRtirapUpAdikA / sA'pi AdigrahaNAdAgRhItaiva / evametAsAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM tapaH / etA hi vRSyatvAd vAjIkaraNaprasiddhezva, na sarvadA'bhyavahAryAH, cittavikArahetubhUtatvAt / evaM ca vikRtayo'nvarthasaJjJAM labhante / ato mumukSuNA lalanA'GgapratyaGgavilokanavat pratyAkhyeyAH / itthaM ca rasaparityAgalakSaNaM viziSTaM tapaH / virasarUkSAdyabhigrahazcetyanena vinApi vikRtibhiH zakyaM prANasaMrakSaNa yatineti darzayanti / vigatarasaM virasam, vikRtibhirasaMsRSTaM virasaM vA / tasmAda rasAt pracyutaM rUkSaM kodravAmlaparNakam / AdigrahaNAdantaprAntaparigrahaH // bhA-viviktazayyAsanatA nAma ekAnte'nAvAdhe'saMsakte strIpazupaNDaka varjite / 1'praNAyimA ' iti ng-paatthH| 2' SaNDakavivarjite' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 TI--viviktazayyAsanatA nAmeti / zayyAgrahaNena pratizraya-phalaka-saMstArakagrahaNam / AsanagrahaNena pIThasikAdiviviktaM garhitajanasampAtarahitaM acalAzupirAdi ca / viviktaM ca tat zayyAsanaM ca viviktazayyAsanaM tadbhAvo viviktazayyAsanatA / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH abhidhAnavacano vA / asyaiva vivaraNamekAnte'nAbAdha ityAdi, paryAyakathanena vyAkhyAnam / viviktam-ekAntam anAbAdham asaMsaktaM strIpazupaNDakavarjitamiti paryAyAH / athavA ekAnte iti / 'ama gatyAdiSu' ( pA0 dhA0466 ) "sarve gatyarthA jJAnArthAH" iti vacanAdamanam-antaH zrutajJAnaM tadvyApAra evaiko yatra vAcanA-pracchanAdibhirutsarpati tadekAntam / anAbAdhe iti / AbAdhaH-zarIropaghAtaH, sa.na vidyate yatra tadanAbAdham / asaMsakte iti suukssmsthuuljnturhite| strIpazupaNDakavarjita iti / striyo-mAnuSyaH pazavo-go-mahiSya-jAvikAdyAH paNDakA npuNskaani| vastutazcAritropaghAta evaiSa srvH|| tadevaikAntAdiguNayuktaM pratizrayAdi darzayati bhA0-zUnyAgAra-devakula-sabhA-parvataguhAdInAmanyatamasmin samAdhyartha sNliintaa|| ttii0--shuunyaagaaretyaadinaa| zUnyAgAraM zUnyagRhamadoSam / devakulaM durgAdyAyatanAdi / sabhA yatra prAGmanuSyAH samavAyamakakSata / samprati tu na tatra samavayanti / parvataguhA-parvatavivaraM girinagarAdAviva layanAni / AdigrahaNAdanyadapi jIrNodyAnamadhyavarti maNDapakAdi prigRhyte| eSAM yathoktAnAM anyatamasthAne vyavasthAnam / kimarthamiti cet samAdhyartham / samAdhijJAnadarzana-cAritra-tapo-vIryAtmakaM paJcadhA / samAdhAnaM samAdhiH jJAnAdInAmaparihANivRddhizca / itthamiyaM saMlInatA tapovizeSaH / indriyANi saMyamya sasvAntAni krodhAdikaSAyakadambakaM ca viviktaM zayyAsanamAsevamAnasya saMlInatA bhavati / prApteSvindriyaviSayeSu bhavitavyamaraktadviSTena kaSAyasaMlInatA / krodhasya tAvadudayanirodhaH, prAptodayasya ca vaiphalyApAdanam, evaM zeSANAmapi / tathA akuzalamanonirodhaH kuzalacittodIraNaM vA / evaM vAgapi vaacyaa| kAyavyApArastu samutpannaprayojanasya yatnavataH saMlInatAvyapadezamaznute / vinA tu prayojanena nizcalAsanameva shreyH| viviktacoM tu bhASyakRtavoktA / bhaa0-kaayklesho'nekvidhH| tadyathA-sthAnavIrAsanotkaTukAsanaikapAdaNDAyatazayanAtApanAprAvRtAdIni / rI0-kAyaklezo'nekavidha ityaadi| kAyaH-zarIraM tasya klezo-bAdhanam / kAyAtmamorabhedaH saMsAyevasthAyAmanyonyAnugatatvAt kSIrodakAderiva, ataH kAyabAdhAyAmAtmano bAdhA 1 eva etatsarvaM ' iti ca-pAThaH / 2 nirUpayati' iti ng-c-paatthH| 3 ' makRSata ' iti ca-pAThaH / 4'dAharaNaM vA' iti u-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19 ) svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 241 'vazyambhAvinI, ekatvapariNatezca vinA saMsAryAtmanaH sukhaduHkhAbhAva eva syAd, evamAtmanaH kAyadvAreNa klezopapattiH "samyagyoganigraho guptiH" (a09, sU04) ityetasmAt samyaggrahaNamanuvartate, tacca kAyaklezavizeSaNam / AgamAnusAriNI samyakklezotpattiH nirjarAyai nyaayyaa| sa cAgame'nekaprakAraH kAyakleza upnystH| tadyathetyAdinA tadanekavidhatvaM darzayatisthAnavIrAsanetyAdi / sthAnagrahaNArdhvasthAnalakSaNakAyotsargaparigrahaH / tasya cAbhigrahavi. zeSAt svazaktyapekSAtaH kAlaniyamacandrAvataMsakanRpaterivAvagantavyaH / vIrAsanaM tu jAnupramANAsanasanniviSTasyAdhastAt samAkRSyate tadAsanaM, niveSTI ca tadavastha evAste yadA tadA kAyaklezAkhyaM tapo bhavati / tatrApyabhigraha vizeSAdevaM svasAmathyopekSAtaH kaalniymH| utkaTukAsanaM tu prasiddhameva vinA''sanena bhUmau vA prAptasphigdvayasya bhavati / ekapArzvazAyitvaM svadhomukha uttAnamukhastiyagvyavasthito vA kAlaniyamabhedena yadavatiSThate tat tapaH kAya. klezAkhyam / tathA daNDAyatazAyitvaM nAma tapaH RjukRtazarIraH prasAritajaGghAdvayazcalanarahitastiSThati yadA tadA tad bhavati / tathA AtApanamapi UrdhvabAhorUrvasthitasya niviSTasya nipaNNasya vA prajvalitagabhastijAlasya saviturabhimukhasthitasya bhavati / aprAvaraNAbhigrahaH zizirasamaye praavrnnaagrhnnm| AdigrahaNAt hemante'pi rajanISvAtApanaM santApanamAtmanaH, shiitaartisdnmityrthH| tathA salagaNDazAyitvamapratikarmazarIratvamastrAnakaM kezolluzcanamityevametAni sthAnavIrAsanAdIni // bhA0-samyak prayuktAni vAyaM tapaH / TI0-samyaka prayuktAni AgamacoditAni-anugatA(ni) bAhyaM tapaH / yathAzakti vidhinA'nuSTheyam , anyathA tvavidhiprayogAdAtmAnamitarAMzca dharmAvazyakavidhAnAta pIDayedavidhyupayuktaviSavat / kiM punarito bAhyAt tapasaH phalamavApyata ityAha bhA0-asmAt SavidhAdapi bAhyAt tapasaH bAhyatapasaH aneka saGgatyAga-zarIralAghave-ndriyavijaya-saMyamarakSaNa-karmanirjarA vidha phalam bhavanti // 19 // TI0--asmAt SaividhAdapIti / saGgatyAgaH zarIralAghavaM indriyavijayaH saMyamarakSaNaM karmanirjarA cetyanekaM phalamAsAdyate / tatra niHsaGgatvaM bAhyAbhyantaropadhiSvana 1 'kSAt ' iti u-paatthH| 2 etadvarNanArthaM vilokyatA yogazAstrasya svopajhaM vivaraNa (pR. 177) / 3.nizceSTA' iti u-paatthH| 4 detat' iti ku-paatthH| 5. pekSAt ' iti -paatthH| 'niyamasthasya iti g-paatthH| 7.codanAni nugatA bAhyaM' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAsA 242 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 bhissvnggo-nirmmtaa| pratidinamatimAtrAhAropayogAt praNItAhAropayogAcca zarIrasya gauravaM, tatazca mAsakalpavihAritvAyogyatA / tadvarjanAt tu zakaTAbhyaJjanavadupayogAd vA zarIralAghavamupajAyate / tatathApraNItazarIrasyonmAdAnudrekAdindriyavijayaH / bhaktapAnArthamahiNDamAnasya caryAjanitajantUparodhAbhAvAt saMyamarakSaNaM niHsaGgAdiguNayogAdanazanAditapo'nutiSThataH zubhadhyAnavyavasthitasya karmanirjaraNamavazyaM bhavatIti / atra kecinmohAndhatamasachAyA(ccha)nAcoda . yanti-AtApanaziroluzcanAnazanakAyotsargAdikAyaklezopakrameNa na karmakAyaklezasya viphala la vicchedo bhavatIti pratijAnate / vikalpya cainamartha yuktyA prasAdhayanti / duHkhaM cet pUrvakRtajaM vyartho yatno na vA kSayaH, karmAbhAvo na vA mokSo veti naakRtdvndvH| yat tadanekenopakrameNAtApanAdinA prayogeNopakramikaM buddhipUrvakamAtmAnaM tApayatAM duHkhamupajAyate tat kiM pUrvakRtakarmahetukamAhosvidAtApanAzupakrameNaiva janitamiti 1 / tatra yadi prathamo vikalpaH pUrvakRtakarmahetukaM tadAtApanAdirja duHkhameva tarhi vyartha evAtApanAdyupakramaH / pUrvakRtakarmavipAke hyAtApanAdiprayatnasyAnIzvaratvadarzanAnArakAdiSviti / tatazcAhatAnAmAtmasantApanAzupakramavizeSavaiyarthyamanyajanmakRtakarmaphalopabhogitvAnnArakAdivaditi prayogaH / na ca tat pUrvakRtakarmajaM duHkhaM prayatnAnuvidhAyitvAnnartakIbhrUbhaGgavaditi / atha dvitIyo vikalpa:-AtApanAzupakramajanitameva duHkhaM, na pUrvakRtakarmahetukam , evaM tArha na vA kSayaH, karmaNAM kSayAbhAvo vA yatnavaiyarthaM veti vAzabdAd viklpH| nahi pUrvakRtasya pApasya kSayaH siddhayati, tatphalAprativedanAt, adattaphalatvAdityarthaH / na tasya karmaNaH parikSayaH, adattaphalatvAt, itarAdattaphalakarmavat / atha AtApanAdiprayatno'pi pUrvakRtahetuka evAbhyupeyate, na tarhi kazcit puruSakAro'stIti prAptaH kAbhAvaH / asati ca puruSakAre prAktanasyAkRtatvAdabhAvaH syAt karmaNo yasyAyamAtApanAdiprayatnaM phalamabhyupagamyate tadapi prAktanaM karma na sidhyati ityatyantAbhAva eva karmaNAM prAptaH / na vA mokssH| atha yo'sau pApasya karmaNo vipAkaH so'pi karmaiva pratijJAyate, atastadapyaupakramikaM karma prApnoti, pApavipAkatvAt / ato na sidhyati mokSaH, pApakSayAsambhavAt / na vA pApasya karmaNaH kuzalo vipAka AtApanAdiH samasti, kuzalasyApi akuzalavipAkaprasaGgAditi / sa eva mokSAbhAvaprasaGgaH / naivAhatAnAM pApasya karmaNaH kSayaH smbhaavyte| asaJcetitA kRtabandhataH asaJcetitamapi prANAtipAtAdi kurvanenasA yujyate / lokazca vyAptaH sthAvarajaGgamajantubhiH sUkSma daraizca / tatra cAvazyambhAvI cakramaNAdikriyAsu jntuvdhH| tathA aprakurvato'pi ca pApaM pareSAmanutpAdayanto'pi ca duHkhaM kAmakrodhazokabhayAdInAM nimittIbhavantaH pApena yujyante / evamasaJcetitabandhato'kRtabandhatazca 1'caryAjantUpa. ' iti u-ca-pAThaH / 2 'bhAvIti' iti Ga-ca-pAThaH / 3 ' prapannAnu' iti ca-pAThaH / 4'karmaNaHiti u-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapoSTa sUrva 19] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 243 jainAnAM nAstyeva mokSa iti / atrocyate-dvividhaH karmaparipAkahetubhaMgausakA vadbhiktA-sthitikSayastapazca / tatra praNidhAnAdigamanamantareNa karmakSayaH sthitikSayAta / yathoktaM (a08, 10 15-18)-"AditastisRNAmantarAyasya ca triMzata sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH, saptatirmohanIyasya, nAmagotrayoviMzatiH trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya" iti ca / sphuTamidaM praNidhAnamantareNa sthitikSayAt karmavinAzaH / tathA aparaM karmakSapaNArthamahatA darzitaM tapo dvividham-abhyantaraM bAhyaM ca / ekaikaM cApi Saibhedam / loke parasamayeSu ca yat prathitaM tat tapo bhavati bAhyam / abhyantaramaprathitaM kuzalajanenaiva tu grAjhaM tathaitadAgopAlAGganAdijanaprasiddhamazubhakarmakSapaNakArIti / rAtrAvabhojanaM caikabhojanaM niSpratikriyatvaM ca romanakhadhAraNaM vRkSamUlavIrAsanAdIni ajJAtapiNDapAtotthAdapratibaddhamaTana _ mAmaraNAt / adarzanadhAvanacIvaradhAraNabhUkASThazayyAca ityevamAdayaH kAyasya lezA nanu prasahyante sarvairapi pApaNDibhiH / atastapastad bhavati siddhaM duHkhasahanArthitAlakSaNaM sukhe'nAdarastapaH kaSTaM dehatyAgo vIryodyamau ca viSayeSvasaGgatvaM svAtmavazIkaraNaM ca / priyadharmANAM ca vIryasaJjananaM kAyaklezasya guNAH prabhAvanA dhyAnadADhyaM ca / __ tatazcaivaM pramANayato mAyAsUnavIyasya 'AhetAnAmAtmasantApanAzupakramavi " .. zeSavaiyarthyam' (pR0 242) iti lokavirodhinI pratijJA / loke tvavigAnatonazanAditapaH prasiddha karmakSayakRt , tadapaDhuvAnasya parisphuTa eva lokavirodhaH / tathA madhyAhAduparyodanAdi na bhoktavyaM bubhukSitenApi / rAtrau ca kAlopasthAyimikSudarzananimittagarbhapAtAdInAM ca darzanAnna bhoktavyaM iti / kAlavizeSAzrayaNena nIrujasyApi azanapratiSedha ukto vRkSamUlAsevitvaniSpratikriyatvAdi ca kAyaklezalakSaNaM tapaH svAgame'bhyupetamiti / atastapo'kiJcitkaramityAgamavirodhaH / tathA sarvajJapraNItAgamAnusArilocamauNDyAtApanodikaH kAyaklezaH prativiziSTeSTaphalaH Agamacoditatve sati kAyaklezatvAd vRkSamUlAsevitvaniSpratikriyAdivat / anyajanmakRtakarmaphalopabhogitvAditi yadyanyajanmakRtaM dadAti svatantrasevanopabhoktuH kazcid vyApAraH, tato dravya-kSetra-kAla-bhAvanirapekSatvAdasiddho hetuH / nahi kizcidapi dravyAdinirapekSaM phalamiSTaM jainendrairyena karmaNAM vipAkopazamAvAtmaceSTApUrvako, na tu yAdRcchikau / ataH kathaM vyarthatA locamauNDyAdikriyAyAstadudayahetukAyAH / yathoktam " yadi bhAgyaM phalahetu-rnanu viphalo hetunaa'pynupdeshH| nyAyyA pAcayati nRNA-mIhA puNyaM hi sApekSam ||1||-aaryaa tapasaH 1'dikAya ' iti - pAThaH / 2 'yataH karma ' iti -pAThaH / 3 ' yAdRcchikAdivat ' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tatvArthAdhigamasUtram ubhayopazama puktau, sApekSau karmaNoH zubhAzubhayoH / syAd viphalehA sarva, nirapekSaM karma kalpayataH // 2 // - AryA tasmAdavazyabhAvA, apyarthAste prayogataH siddhAH / vibhirbhavati, kadAcidanunnaM salilamanyaiH // 3 // " AryA na tasmAnmumukSoH zrAddhasya pravacanAnusArivRttau svavIryeNa karmodayamAvirbhAvayato na vyartha AtApanAdikriyAkalApaH karmanirjaraNaphalaH / / atha na svatantrameva phalaM dadAti karma, tarhi vyarthamAtApanAdi tapaH pUrvakRtaM tad bhavati karma / na ca vyartho yatnaH, puruSaprayatnena vipacyamAnatvAt / tatazca nArakadRSTAntaH sAdhyazUnyaH / nArakIyamapi karma [anya] janmAntaropAcaM narakabhavApekSamudayati / strapariNAmApekSaM ca na vyartha, nirjarAphalatvAt / evaM cAtApanAdiprayatna - syAnIzvaratvamasiddhaM, karmApagamahetutvAt / yaccoktaM ( pR0 242 ) ' na ca tatpUrvakRtakarmajaM duHkhaM prayatnAnuvidhAyitvAt' iti, tadapyapezalam / yad yat prayatnAnuvidhAyi tat tat pUrvakRtakarmajaM na bhavati, yathA nartakI bhrUbhaGgakarmeti / khadirazalAkAbhItaH kila nazyannanAkulaH sugataH prayatnavAnapi pAde viddhaH zalAkayA / tacca pAdavedhanakarma prayatnAnuvidhAyi bhavati pUrvakRtakarmajaM cetyane kAntaH / 'ita ekanavate kalpe, zattayA me puruSo hataH / 46 tasya karma vipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH ! // 1 // " " [ adhyAyaH 9 iti tatsiddhAntaH / nartakIbhrUbhaGgo'pi pUrvakRtakarma eva / bhrUbhaGga iti bhruvorvinyAsaH - audArikazarIrAvayavaH / taccaudArikaM pUrvakRtakarmajaM kriyAkriyAvatorabhedAditi sAdhanazUnyo dRSTAntaH / na cakarma kriyaivArhatAnAm / karma hi paugalikamiSTaM tacca pUrvamiti / athAtApanAdyupakrama janitameva tad duHkhaM, na pUrvakRtakarmajaM, tataH karmakSayAbhAva iti yaduktaM ( pR0242, paM0 15) tadasambadhyakamAmeva / mAt pUrvakRtameva karma dravyAdyapekSamudeti, na punarAtApanAdikriyayA tadapUrvamevotpadyata ityajJAtajaina siddhAntena vaiyAvRtyAdi kalpitaM mUDheneti / taccAzaGkitamAtApanAdiprayatno'pi pUrvakarmakRta eveti, tatazca puruSakArAbhAva ityetadapyajJAna vijRmbhitam / jIvakarmaNoranAdisambandhaH / AtmA ca saMsArI sakarmakaH kartA / kriyata iti ca karma, vIryAntarAyakSayopazamAcca / vIryaM prayasna vizeSaH AtmanaH karaNajanyaH / karaNAni ca kartRvyApArApekSANi prayatnamArabhanta iti / IdRzi prakriyAyAM kathaM puruSakArAbhAvazvotpadyate ? / tathA aparamuktamajJena ( pR0 242, paM0 21) yadi pApasya karmaNo yo vipAkaH so'pi karma, tato mokSAbhAvaH, paapkssyaasmbhvaat| yasmAt kila tadapyaupakramikaM karma tasyApyaparo vipAkastasyApyapara iti kuto mokSaH 1 / atrApyajJAnamevAparAdhyati / karmapudgalAnAM vipAko'nubhAvo rasa vizeSaH / sa karmaiva guNaguNinoH kathaJcidaikyAt / tacca karma 1 nanviddAnoma bhavati' iti ca pAThaH / 2' pravRneH' iti Ga-tra-pAThaH / 3 ' mAnakameva ' iti ja-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva 19] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 295 pakaM parizaTati jIvapradezebhyaH, na hi tato'nyat karmopAdAnamasti, kathaH mokSAmAvaH ||n cArya niyamaH-pApasya karmaNaH pApenaiva vipAkena bhavitavyaM kuzalasya va kuzalenaiveti, sthityanubhAvabandhayorviparyAsavacanAt / yathoktam-- "mUlaprakRtyabhinnAH, sakramayati guNata uttarAH prkRtiiH| na tvAtmA'mUrtatvA-dadhyavasonaprayogeNa ||1||-aaryaa zithilayati dRDhaM bandhaM, zithilaM draDhayati ca karma nanu jIvaH / utkRSTAzca jaghanyA, sthitirviparyAsayati cApi // 2||-aaryaa tArIkaraNa tAmra-sya zoSaNastemane mRdaH krmshH| vRkSaparipAcanaM vA, kAle tedhUpadRSTAntAH ||3||"-aaryaa saGkramasya tArIkaraNaM, sthiteH zoSaNastemane, vRksspripaacnmityudiirnnaaH| " anubhAvAMzca viparyA-sayati tathaiva prayogato jIvaH / tIvratvamandatvAvasthAsu prakRtiSvabhinnAsu ||4||-aaryaa yadvad vA mandaM satkSArI-kriyate haridrayA cUrNam / vAtAtapAdibhizva, kSAraM mandIkriyeta yathA // 5||"-aaryaa iti / yadapyuktaM (pR0 242 ) asazcetitA kRtavandhato mokSAbhAvaH iti tadapyayuktam / yadi sazcetitameva zubhamazubhaM vA badhyate nAsazcetitaM, evaM tarhi na kazcinmithyAdRSTirasti / na hi sAGkhayaH kANabhujo vo dvijAdirvA svaM darzanaM mithyeti saJcetya pratipayate / sarvo'pi hi svaM darzanaM nizcitameva samyanityabhyupagacchati, na mithyeti saJcetayati / athaivamAzakethA:viparItAbhinivezAt tasya mithyAdarzanam / tadevaM sati rajjubuddhayA chindataH sarpamavazyambhAvinI hiMsAprAptiH, viparItAbhinivezAt saMsAramocakayAjJikagalAkArtaprabhRtInAM ca nimatAM dharmojyameveti pApamiti vA saJcetanAnna pApaM syAt / na hi te apuNyameva saJcetayanti / atha yathA tathA vA prANavadhe vihite pApaM bhavati, tataH siddhava hiNsaa|naavshym / yadi prANI ca bhavati prANisaMjJA ca bhavati vadhakacittaM vA'syotpadyate vadhitazca bhavati tato hiMseti / atha te hiMsAmityevaM saJcetayanti saMsAramocakAdayo bhikSurapi tarhi saJcetayituM niyamena jIvavadho bhavatyArambha iti / yathoktam "bhUkASThAgnyapagomaya-banavAyuvanaspatIn pazUna pressyaan| matvA''rabhamANasya, prANavyaparopaNaM niyatam // 1||-aaryaa 1 'nigamaH' iti u-paatthH| 2 -- sAnAnnayogena' iti hu-paatthH| 3 'na tu' iti -pAThaH / 4'vA dvijo vA' ityadhiko u-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tattvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 9 Arambhe saJcetana-mastyeteSAM ca na tu jighAMsAyAm / iti tadapi tulyamubhaye-pAmapyanyAbhisandhitvAt // 2||aaryaa saJcetyahiMsako'tinR-zaMsasteSAM tathA tu naarmbhii| pandho'pi tadanurUpo, bandhavizeSo hi bhAvavazAt // 3||"--aaryaa ajAnanavamanyamAno vA yaH zoNitamutpAdayati mAyAsUnostasyAnantaryakamabuMdabuddhisvAna samasti / na ca bhaktizUnyasya buddhodhyamiti tattvato'zuddhirasti / yasya cAsti bhaktiH sa upAsakaH kathamutpAdayeda buddhasyAmRk / na ca saMzayitasyAzraddadhatazca saJcetana miSTam / no ceda pAmArambhe'pi sarvapAkhaNDinAM bhaved dossH| yat te vidanti nirgranthAnAM jIvAH kileme iti / AnantaryakamevaM mAtApitrahatAM vadhe'vArya stUpabhidazca tathaiva cauryANyanRtAdyakuzalAni yathoktena catuSTayasaMyogeneti / bAlasya pAMsumuSTI rAjyaM phalita iti vA'sti buddhoktiH| na ca pAMsuSvamatvaM vyaktam / saJcetayanti pAMsUn randhanAdyArambhopadezitvAcca buddhasya hiMsakatvaM prAptaM, na tu cetayati sa jantUn kASThAdyAzritakunthUddehikApipIlikAdIna no cena bhavet sa sarvajJaH yadyasazcetitaH karmabandho na bhavati, tataH sarva eva prayatno vyarthaH syAt / "I bhASAdAno-tsargasthAnazayanAzanAdiSu ca / / yatanaM vyartha sarva, pratilikhyasamIkSyakaraNAdi ||1||-aaryaa pAtraparIkSaNamudaka-srAvaNamupasampadAdiniyamAca / bhAvaprAmANyena tu, buddhasya bhavantyapArthAni ||2||-aaryaa zubhabuddhathA zubhaphaladaM, yadi ca zubhaM karma tat samArabdham / zubhabuddhayA viprANAM, pazvAdivadhe kathamadharmaH ||3||"--aaryaa yadapyuktaM gandhasamudgakavajantUnAmApUrNo lokaH / tadatrAhiMsakatvaM durlabhamiti / uktaM ca "jIvavyApte loke, yaterahiMsA kathaM bhavet kRtsnA / udadhimavagAhamAnaH, kathaM na sacaTTayet salilam ? ||1||-aayo atrocyate" ityeSa vipralApo, yatkAyAH sUkSmapariNatAH paJca / apratighAtina iSTAH, skandhapratibheda uktazca ||2||-aaryaa api cAcittAH kAyAH, pracurAH santIha jiivnimuktaaH| syAd yeSu yatevRtti-nizvAsaprabhRticeSTAsu // 3 ||-aaryaa 1:bhinivezasandhitvAt ' iti g-paatthH| 2 'buddhibuddhatvAt ' iti hu-paatthH| g-paatthH| 4'vIryANya' iti g-paatthH| 5 'zritaM uddehikA' iti i-paatthH| 3'vIyosnU' iti For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sUtra 19] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 247 api vA pramattamAha-hiMsakamahanna vakrajaDakaraNam / sUtroditena mArge-Na vihaarshcaaprmaadaakhyH||4||-aaryaa jJAnasya hi saguNo yat, svAdhyAyazubhAya karmaNe yatate / no'sAdhya sAdhayituM, pravartate jJAnavAn purussH||5||-aaryaa jJAnI kamekSapaNA-rthamutthito no zaThaH prytmaanH|| sUtroditena vidhinA, na bandhakaH sattvamaraNe'pi // 6||-aaryaa syAnAma yadA bandha-zchadrasthasya pramAdadoSeNa / tasya prAyazcittaM, dazavidhamAtiSThati tadA sH||7||-aaryaa upapAditAca kAyAH, sarve mokSazca sarvatantreSTaH / yadi caivaM nAhiMsA, syAt tasmAnmokSa eva nanu // 8||-aaryaa avate parAmahiMsAM, sarve dharmapravAdino loke| tiSThati bhikSAvRttau, jJAnaratau sA tvanArambhe // 9||"-aaryaa tasmAdasazcetito'pi karmabandhaH samasti jIvavyAte'pi loke'styahiMsakA sAdhuriti / yathoktamanutpAdayanto'pi duHkhaM parasya kAmakrodhAdInAM nimittatAM pratipadyamAnAH kAyayogadvAreNaiva sAyujyante / yataH sarvAGgopAGgasundaro muniyoSitAM kAmAnimuddIpayati kasyaciva tadarzanAt prdvessH| yadi ca bAhyanimittamAtrAd bandhaH, tato mRgo'pi vadhaheturiti syAt, na tasyApi vanimittatvAd bandhaH / tathA jainezvodyate-naimittikaM pApamanicchato mAyAsUnavIyasya mAMsabhakSaNamapyadoSa syAt / evaM codita Aha-yadi trividhamAzayaM notpAdayati / tadyathAmAMsarasagRddhAzayaM tatparyeSTayAzayaM vadhye naighRNyAzayaM cetyetadapyajJAtaparasamayasya phalgu vacanam / yato yAvadAtmAdhiSThita: kAyastAvadapramattasya AgamAnusAreNa yatamAnasya naivAstyenasA yogaH / yathoktam "yo rakto dviSTo vA, mUDho vA yaM pryogmaacrti|| tasmAddhi tadanurUpo, bandhastasyArhatA proktaH // 1||"--aaryaa yadA tvacetanaH kAyopaviddhaH sattvena tadA'tyussRSTastrividhastrividheneti na tajjanitaH karmabandho'sti / etena kASThAdInAM puNyapApaprasaGga ukto veditvyH| yathoktamArSe-"yaM hi dharmapuNyapApakriyAyAmicchataH kruddhasyeva puNyArthino nigranthaziroluzcane pApaprasaGgAt" ityAdi sarva pratihataM boddhavyam / na ca dRSTAntaH sarvairvikalpairupaneyaH, anumAnAbhAvaprasaGgAditi / yathoktam--" mRgasyApi vadhanimittakarmabandhaH" iti| tatrApyuktameva pUrva iti cAnukkopa 1 'kasyAdhiSa' iti g-paatthH| 2 'paryeSyAzayaM ' iti -pAThaH / 3 'ceti tadapi ' iti -paa| For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 lagbho'yam / bandho hi naH prayogavazAt / na ca tasya hanyamAnasya tatra hiMsAprayogo'sti / audezikAdyArambhe cAvazyaMbhAvI jIvavadhaH zAkyAnAm / yathoktam " pratisevAsaMvAsaH, pratizrutizcAnumodanA hISTAH / auddezikAdinirvartane ca niyamena jIvavadhaH // 1 // -AyA bhikSUnuddizya hate, doSo na tu mAMsabhakSaNe'bhISTaH / zAkyAnAM sarvAnuddizyArabdhamadan bhikSuH // 2 // " - AryA kathamaduSTaH ? yasmAt saGgho'pi hi na bhikSuvyatirekeNAnyo'sti / yacca samuddizya kRtaM tad bhikSUddezenaiva kRtaM tadavyatirekAt / mAyAsUnavIyazcodayati " kathameSaNIyamapi bhikSuradan hiMsAM na so'numanyeta / parituSyati yallabdhvA, grahaNaM nAstyasati doSe // 1 // " - AryA jainendrAstvAhuH " ityeSa vipralApo, na sa tuSyati yena jIvaghAtAya / sukhamutsarpati meyaM, dharmo'neneti tuSyati tu // 2 // - AryA nanu dehena samarthenAnena sukhaM tapo'dhitiSThAmi / iti tuSyato'sti na yate - rmAtApitRmaithunAnumatiH // 3 // " - AryA atha kadAcidAzaGkata " auddezikAdibhojyapi, tathaiva na tu tuSyatItyapi na yuktam / AtmArthaM hi hitAnAM, na yatirdayate sa jIvAnAm // 4 // - AryA hatvA''tmArthaM sattvaM, samakSamupahRtamudIkSya tanmAMsam / na hi gRhNAti dayAlu - gRhNan nanu nirdayo bhavati // 5 // - AryA paramuddizyArabdha-mapi tad gRhNan kathaM na vikRpaH syAt / ityeSa vipralApa - staddhaghArabdhaM svabhAvena || 6 || AryA gRhiNA nArambhaH, zakyo vArayituM sarva eva jIvAnAm / sa hi dharmaH saMsarata zakyastvaudezikArambhaH // 7 // " AryA nivArayituM yazvoktamAzayatrayavizuddhamadato mAMsaM na doSa iti ( pR0 247, paM0 19 ) tatroktaM rasaparityAgastapasi tavamiti / / 19 // 1 prakRtamucyate / kiJca prakRtaM tapastatra bAhyamuktam / adhunA''bhyantaramucyate / taccAtizamena karmanirdahanakSamam / For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 20-21 ] abhyantarANi SaTra tapAMsi abhyantaratapolakSaNam bhA0 - sUtrakramaprAmANyAduttaramityabhyantaramAha / prAyazcittaM 1 vinayo 2 vaiyAvRttyaM 3 svAdhyAyo 4 vyutsarge 5 dhyAnaM 6 ityetat SaDvidhaM abhyantaraM tapaH / / 20 / / svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - prAyazcitta - vinaya - vaiyAvRtya-svAdhyAyavyutsarga-dhyAnAnyuttaram // 9-20 // abhyantaratapo bhedanirdezaH TI0 - antarvyApAra bhUyastvA - danyatIrthavizeSataH / prAyavittAdInAM dhyAnAntAnAM dvandvaH / mUlottaraguNeSu svalpo'pyatIcAraH cittaM mali - - nayatIti tatprakAzanAya tacchuddhacaiva prAyazcittaM vihitaM pApacchedakA - prAyazcittAdInAM ritvAt prAyazcittamiti / pRSodarAditvAcchanda saMskAraH / prAyo bAhuvyutpattiH yena cittavizuddhihetutvAt prAyazcittam / vinIyate yenASTaprakAraM karmA - panIyate sa vinayaH / zrutopadezena vyAvRtto vyagrastadbhAvo vaiyAvRtyam / suSThu maryAdayA kAlavelAparihAreNa pauruSyapekSayA vA''dhyAyaH svAdhyAyaH / vividhasyAnnapAnavastra pAtrAdeH saMsaktasyAtiriktasya ca parityAga utsargo vyutsargaH / vAkkAyacittAnAM AgamavidhAnena nirodho dhyAnam / uttaramiti pUrvasUtropanyasta bAhyatapo'pekSayA sUtrAnupUrvIprAmANyAduttaramityabhyantaramAha / etadapi SaTkAramabhyantaraM tapa iti tadetadabhyantaraM tapaH // 20 // bAhyadravyAnapekSatvA - dAntaraM tapa ucyate // 1 // - anu0 249 sUtram - nava caturdaza paJca vibhedaM yathAkramaM prAg dhyAnAt // 9-21 // bhA0--tadabhyantaraM tapaH nava caturdaza- pazca dvibhedaM bhavati yathAkramaM prAg dhyAnAt / ita uttaraM vakSyAmaH // 21 // tadyathA TI0 - navAdInAM bhedazabdopasaMhitAnAM bhedazabdena bahubrIhiH, dvipadavRttau samAse samAnAdhikaraNe bahulamuttarapadalopavijJAnamuSTramukha nyAyena / nava ca catvAratha daza ca paJca ca dvau ca bhedAca te navacaturdazapaJcadvibhedAH / ete bhedA yasyetyekasya bhedazabdasya lopaH / yathAkramamiti yathAsaGkhyam / prAg dhyAnAt prAyazcittAdArabhya yAvad vyutsarga iti / itaHasmAt sUtrAduttaraM yad vakSyAmaH prAyazcittAditthaM bhedamavaseyamiti // 21 // 1' utsargaH - parityAgaH ' iti pratibhAti / 32 For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tattvArthAdhigamamUtram [adhyAyaH 9 tadyathetyanena sUtraM sambadhnAti / abhyantaratapobhedasyAdyasya nirdiSTavikalpasaGkhyasya tadbhedAnAmAkhyAvizeSapreklayarthamidamucyate'tra sUtram-Alocana-pratikramaNa-tadubhaya-viveka-vyutsargaprAyazcittasya nava bhedAH tapa-zcheda-parihAro-pesthApanAni // 9-22 // bhA0-prAyazcittaM navabhedam / tadyathA-AlocanaM, pratikramaNaM, AlocanapratikramaNe, vivekaH, vyutsargaH, tapaH, chedaH, parihAraH, upasthApanamiti // TI-AlocanAdaya upasthApanAntAH kRtadvandvA napuMsakaliGgena nirdiSTAH / prAyacittaM navabhedamityAdi vivaraNam / aupasaGkhyAnikaH suT / tadyathetyAdinA navApi bhedAn vivekena darzayati / tadubhayamityetad vyAcaSTe-Alocana-pratikramaNe iti / tadityanenAlocanaM pratikramaNaM ca saGgrahItam / eSa ca tRtIyo bhedaH / AlocanAdIn bhASyakAra eva krameNa vivRNoti / anayA mayodayA doSarahitaH kAyokAyovyutpannavAla jalpitavat sakalamatIcAramAcaSTe-pratyakSIkaroti prakAzayatyAlocanAhoya gurave / tatra kazcidatIcAraH prakAzamAtreNaivApohyate, yathAzrutopadiSTavyApArAnuSThAyI mokSAya prayatamAno'vazyakaraNIyeSu pratyupekSaNapramArjanavaiyAvRtyasvAdhyAyatapazcaraNAhArAghuccAravihArAvanicaityayativandanAdiSu kAryeSu atyantopayukto niHsapatnaH pravatete vyastasthUlAticAraH sUkSmAsravapramAdakriyAvizuddhayarthamAlocanamAtrAdeva vizudhyati / tasyAlocanasyaikArthAH paryAyAH bhA0-AlocanaM vivaraNaM prakAzanamAkhyAna prAduSkaraNaparyAyAH mityanAntaram // TI.-AlocanaM maryAdanaM maryAdayA guronivedanam / piNDitAkhyAnasya vivaraNa dravyAdibhedena / prakAzanaM gurozcetasi samyagatIcArasamAropaNam / AkhyAnaM prathama mRdunA cetasA / prAduSkaraNaM nindA-gardAdvAreNa / iti-evamanantaram-ekArthatvaM paramArthata iti // pratikramaNamityAdi svayameva vivRNoti bhASyakAra: bhA0-pratikramaNaM mithyAduSkRtasaMprayuktaM pratyavamarzaH pratyAkhyAnaM kAyotsargakaraNaM ca // TI-atIcArAbhimukhyaparihAreNa pratIpaM kramaNam-apasaraNaM pratikramaNam / etadAha-mithyA-alIkamutsUtramunmArgaH / duSTaM kRtaM duSkRtaM caraNavirAdhanamityarthaH / tena sampra bhAlocanasya 1 'prakRtyartha ' iti dd-c-paattH| 2 'sthAnAni ' iti c-paatthH| 3 sthAnamiti' iti ga-pAThaH / 'miSpannaH' iti c-paatthH| 5 'prakaTanaM' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyAH sUtra 22 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 251 yuktaH pratyavamarzaH-pazcAttApaH utsUtramidaM mayA duSTaM kRtamiti svacchandato na sUtrAnusAreNeti samupajAtavipratisAraH pratIpamapasarpati pratyAkhyAti-na punarevaM kariSyAmIti pratyAkhyAnaM pratikramaNaM, kAyotsargakaraNaM ceti / kAyasya-zarIrasya utsargaH-ujjhana bhAvataH kaayotsrgH| yasmAt suvizuddhabhAvasyApi mamAyaM kAyo balAnipatitaH kAyeSviti na me bhAvadoSa iti| tadetadevaMvidhaM pratikramaNaM prAyazcittamahiMsakasya guptisamitipramAdino gurUnAsAdayato vinayahAnimAcarata icchAkArAdisAmAcArImaprayuJjAnasya laghukamRSAdattamUrchAvato vidhizUnyakAsajRmbhitakSutavAtamokSaNakandarpahAsavikathAdimato vihitaM tadubhayaprAyazcittanirUpaNAyAha-- ___ bhA0-etadubhayamAlocanapratikramaNe / viveko vivecana vizovivekasya dhanaM pratyupekSaNamityanarthAntaram / sa eSa saMsaktAnapAnopadhi zayyAdiSu bhavati // TI0-etadubhayamAlocanapratikramaNe iti / AlocanaM vyAkhyAtaM pratikramaNaM ca / etadevobhayaM prAyazcittaM prAgAlocanaM pazcAd gurusandiSTasya pratikramaNam / etacobhayaM prAyazcittaM sambhramabhayAturApatsahasA'nAbhogAnAtmavazagatasya duSTacintitabhASaNaceSTAvatazca vihitam / samprati vivekaprAyazcittAvasaraH-viveko vivecanamityAdi / vivekaH-tyAgapariNAmaH / vivecanaM-mAvavizuddhiH / vizodhana-niravayavatA punaH pratyupekSaNaM prasphoTanamIkSaNameva vA prayatnena svalpo'pyavayavo nAstIti / vizuddhirityete paryAyazabdA abhinnamarthamabhidadhati / vivekaprAyazcittasya viSayaM darzayati-sa eSa vivekaH saMsaktAnapAnopakaraNAdiSu bhavatIti / upayuktena gItArthena gRhItaM prAka pazcAdavagatamazuddhaM vivekAhem / annapAnagrahaNAt pinnddprigrhH| updhiraudhikaupgrhiklkssnnH| zayyA-pratizrayaH / AdigrahaNAd Dagalakabhasmamalla(ka)bheSajAdiparigraha ityevaM viveka eva prAyazcittamiti // samprati vyutsargaprAyazcittamucyate bhA0-vyutsargaH pratiSThApanamityanarthAntaram / eSo'pyavyutsargasya paryAyaH neSaNIyAnopakaraNAdiSu azaGkanIyavivekeSu ca bhavati // TI0--vyutsarga ityaadi| viziSTa utsargo vyutsargaH-praNidhAnapUrvako nirodhaH / kAyavAgvyApArasya, paryAyAntareNa vyAcaSTe-pratiSThApanamityanAntaram / pratiSThApanazabdaH parityAgArthaH / kAyotsargaprAyazcittasya viSayamAdarzayati-eSo'pi kAyotsargaH prAyazcittaM bhavati / ka? aneSaNIyAdiSu-tyakteSu / tatrAneSaNIyamudgamAdyavizuddhamannapAnamuphkaraNaM vA pratiSThApya 1'kAyavyApArasya' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 kAyotsargaH kAryaH / AdigrahaNAda gamanAgamanavihArazrutasAvadyasvapnadarzananausantaraNocAraprasravaNAvaraNaparigrahaH / azakanIyavivekeSu ceti / dhanasaMsaktasaktudadhitakAdiSu na prANino vivektuM zakyanta ityazaGkanIyavivekeSu ca saktuprabhRtiSu pratiSThApiteSu kAyotsargata eva tapaH prAyazcittaM bhavatIti / tapaHprAyazcittavivakSayA tvAhabhA0-tapo bAhyamanazanAdi prakIrNa cAnekavidhaM candrapratimAdi / TI-tapo yAhyamanazanAdi / prAyazcittamityabhyantaraM tapaH, anazanAdi tu bAhyam / bAhyAbhyantaratA ca kenacidaMzenetyavirodhaH / tatrAnazanagrahaNAcaturthabhaktaparigrahaH, zrutAnusArAt paJcamavyavahArAnusArAcca / tacca madhyamagrahaNaM madhyamagrahaNAcAyabhedaparigraho'pi / tatrAdyA: paJcaka dazaka-viMzati-paJcaviMzatibhedA laghavo guravazca / mAso'pi ca laghurguruH / catvArazca mAsA laghavo gurvshv| SaT ca mAsA laghuguravaH madhyaM ca / bhinnamAso lghugurubhedH| sarvametat tapaH prAyazcittaM jJAnadarzanacAritrAparAdhAnurUpamAgame'ticAravizuddhayartham / samprati paJcamavyavahArapramANena yatayo bhUyasA vizuddhimAcaranti / tacca nirvikRtyAdyaSTamabhaktAntam / taccAnekAticAraviSayam / yathA uddezakAdhyayanazrutaskandhAGgeSu pramAdinaH kAlavineyAtikramAdiSu krameNa nirvikRtyAdyAcAmlAntamanAgADhayoge, AgADhe tu purastAdardhecaturthabhaktAntam / evamAdi prakIrNakaM cAnekavidhaM candrapratimAdItyuktalakSaNaM bAhye tapasi prAka prapazcaneti // __ chedaprAyazcittAbhidhitsayovAca bhA0-chedo'pavartanamapahAra ityanarthAntaram / sa pravrajyAdivasachedasya paryAyAH pakSa-mAsa-saMvatsarANAmanyatameSAM bhavati // TI-chedo'pavartanamapahAra ityabhinnArthAH paryAyAH / sa ca chedaH paryAyasya mahAvratAropaNakAlAdArabhya gaNyate / etadevAha-pravrajyetyAdi / pravrajyAdivasa-pakSa-mAsasaMvatsarANAmanyatameSAM bhavati / pravajyAdivaso yatra mahAvratAropaNaM kRtaM tadAdiH paryAyaH / tatra paJcakAdicchedaparyAyasya yathA yasya tAvad daza varSANyAropitamahAvratasyAparAdhAnurUpaH kadAcit paJcakacchedaH kadAcicca dazaka ityAdi yAvat SaNmAsaparimANacchedo laghuguruvA, evaMvidhena chedena chidyamAnaH pravrajyAdivasamapyapaharatIti / asya ca viSayastapasA garvitaH tapaso'samarthastapazcAzraddadhAnaH tapasA ca yo na dAmyatyatipariNAmakazcatyAdi // samprati mUlaprAyazcittamabhidhIyate ... bhA0-parihAro mAsikAdiH / upasthAnaM punardIkSaNaM punaupasthApanasya payoyAH zcaraNa punarvatAropaNamityanAntaram / / 1'zrutAneSu' iti ng-paatthH| 2 "vinayatA' iti ng-paatthH| 3 divasAdipakSa.' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22] svopajJabhASyaTIkAlaGkRtam 253 rI0-parihAro mAsikAdiriti / idaM mUlaprAyazcittopalakSaNam / parihiyate asmin sati vandanAlApAnapAnapradAnAdikriyayA sAdhubhiriti prihaarH| sa ca mAsAdikaH SaNmAsAntaH / tasya cAnte kacinmUlaM punarvatAropaNaM tadviSayaH saGkalpAt kRtaH prANAtipAto .... darpAcaturthAsevanamutkRSTaM mRSAvAdAdi vA sevamAnasyetyevamAdiH / anavaanavasthApyapAra- cikayorantarbhAvaH / para sthApyapArazcikapratipAdanArthamAha-upasthApanaM punIkSaNamityAdi / niyAlAmAha - anavasthApyapArazcikaprAyazcitte liGgakSetrakAlatapaHsAdhAdekasthIkRtyokte vatra yathoktaM tapo yauvana kRtaM tAvanna vrateSu line vA sthApyate ityanavasthApya tenaiva tapasAticArapAramazcatIti pArazcikaH / pRSodarAdipAThAca saMskAraH zabdasya / tayoH paryante teSupasthApana-vyavasthAnaM punaHkSaNaM-punaH pravrajyApratipattiH punazcaraNaM-cAritraM punavratAropaNamityanAntaram / tatrAnavasthApyaviSayaH sAdharmikAnyadhArmikAsteyahastatAunAdiH duSTamUDhAnyonyakaraNAdiH pArazcikasyeti // bhA0-tadetannavavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zaktiM saMhananaM saMyamavirAdhanAM ca kAyendriyajAtiguNotkarSakRtAM ca prApya vizudhyarthaM yathA'haM dIyate cAcaryate ca // TI-tadetannavavidhaM prAyazcittamityAdi / tadetadityAlocanAdeH parAmarzaH / navavidhamiti sva:tasUtrasanivezamAzrityoktam / ArSe tu dazadhA vizaprAyazcittaprakArANAM saGkhyA ! " tidhA vAbhihitaM prAyazcittaM vakSyamANanirvacanam / dezo nirguNaH kile " kSetram / kAlaH snigdho rUkSaH sAdhAraNazca / zaktiH prAyazcittakAriNo vIrya-sAmarthyam / saMhananaM vajrarSabhanArAcAdi / saMyamaH saptadazabhedaH samasto vA mUlaguNottaraguNakalApaH tasya virAdhanA-khaNDanamaticaraNam / cazabdaH samuccayAthaiH / tAM virAdhanAM vizinaSTi-kAyendriyetyAdi / kAyAH pRthivyAdayaH ssttsngkhthaaH| tatrAvani-jala-jvalana-pavana-pratyekavanaspatiSu saGghaTTana-paritApanA-'vadrAvaNaviSayamanyAdRzaM prAyazcittamanyAdRk sAdhAraNavanaspatAvanyAdRzaM ca dvi-tri-catu:-paJcendriyakAyeSu itthamupayujya yathAvad deyam / evaM kAlAdayo'pi paryAlocanIyAstadanurUpaM ca deyamiti / tathA eka-dvi-tricatu:-paJcendriyaprANipratyupekSaNena ca vibhajanIyaM prAyazcittam / athavA eka-dvi-tri-catu:paJcendriyajAtidvAreNa guNA rAga-dveSa-mohAH teSAmutkarSA-'pakarSa-madhyAvasthAH samIkSya mRgarAja-gavAdivyApAdakavat tatkRtAM ca virAdhanAM prApya aticAravizodhanArtha yathA'hamaparAdhAnurUpaM dIyate cAcaryate ca prAyazcitta miti // --------------- ----- ------------- - ----- -- ----- ------------ 1'mUlaM vratA' iti u-paatthH| 2 'yAvatkRtaM ' iti u-paatthH| 3 'liGge vA sthApyaH' iti ru-pAThaH / 'kRta-statra' iti u-paatthH| 5 'khilakSetraM ' iti cha-ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram samprati prAyazcittamiti zabdaM vyutpAdayati bhAM0 - 'ciMtI sajJAnavizuddhayoH ' dhAtuH / tasya cittamiti bhavati niSThAnta mauNAdikaM ca // evamebhirAlocanAdibhiH kRcchrastapoprAyazcittazabdasya vizeSairjanitApramAdaH taM vyatikramaM prAyazcetayati, cetayaMzca na vyutpAdanam punarAcaratIti / aMtaH prAyazcittamaparAdho vA prAyastena vizudhyata iti / atazca prAyazcittamiti // 22 // 254 TI0 - citI sajJAnavizuddhayordhAturityAdi / bhImasenAt paravo'nyairvaiyAkaraNairarthadvaye paThita dhAtuH saJjJAne vizuddhau ca / iha vizuddhayarthasya saha sajJAnena grahaNam / athavA 'snekArthA dhAtava' iti saJjJAne paThito vizuddhAvapi vartate / bhASyakRtA copayujyamAnamevArthamabhisandhAya vizuddhirapi paThitA tasya cittamiti rUpaM bhavati niSThAnta mauNAdikaM ca cetatIti cittaM vizuddhayatItyarthaH / bhAvavizuddhimupajAyamAnAM saJjAnIte cetati - praNidadhAnaiti / 'ajRSTasibhyaH ktaH ' ( uNAdisUtre 377 ) tasya ca niSThAsaJjJA / auNAdikaM caitacchabdarUpaM cittamiti nAnyalakSaNamanveSyam ' uNAdayo bahulaM ' ( pA0 a0 3, pA0 3, sU0 1 ) iti citerapi ktaH kartari / kena punaH prakAreNa vizuddhirityAhaevamebhirityAdi / uktalakSaNairAlocanAdibhiH pArazcikAvasAnaiH kRcchraH- duSkaraistapovizeSairjanitApramAdaH kRtApramAdaH, apramatta ityarthaH / taM ca mUlottaraviSayaM vyatikramamaticAramupayuktaH prAyo - bAhulyena cetayati / prAyograhaNamatyantasUkSmAti cAravyudAsArtham / cetazca - saJjAnAno na punarAcarati Asevate tAdRzamaparAdhamityataH prAyazcittamucyate / prAyaH zabdena vA'parAdho'bhidhIyate / tenAlocanAdinA sUtravihitena so'parAdho vizuddhayasyapIti / atazca - asmAcca hetoH prAyazcittamiti // 22 // uktaM prAyazcittam / adhunA vinayo'bhidhIyate / tatpratipAdanAyAha [ adhyAyaH 9 vinayasya cAtu- sUtram -- jJAnadarzanacAritropacArAH // 9-23 // vidhyam bhA0 - vinayazcaturbhedaH / tadyathA - jJAnavinayaH, darzana vinayaH, cAritravinayaH, upacAravinaya iti / tatra jJAnavinayaH paJcavidho matijJAnAdiH / TI0 - jJAnAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH / etadvivaraNAyAha - vinayaturbheda iti / vinaya nirvacanamupari vyAkhyAsyate tAMzcaturdhA bhedAnnAmagrahamAcaSTe / tathathAzabdastadupanyAsArthaH / jJAnavinaya ityAdi / tatra - teSu caturSu bhedeSu jJAnavinayastAvat pazca1' citI sajJAne ' iti pANinIye ( dhA0 39 ) / 2 ' mahaNamA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavi sUtraM 23 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vidho mtijnyaanaadiH| AdigrahaNAt zrutA-'vadhi-manaHparyAya-kevalajJAnapajJAnavinayasya rigrahaH / asmin sati jJAnAdipaJcake bhaktirbahumAno jJAnasvarUpapaJcavidhatvam zraddhAnaM tadviSayaM zraddhAnaM ca jJAnavinayaH / zrute ca vizeSaH-"kAle viNae bahumANe uvahANe" ityAdi // darzanadhinayasya bhA0-darzanavinayastvekavidha eva samyagdarzanavinayaH / TI0-darzanavinayastvekavidha eva / "tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" (a01,sU02) ityekalakSaNatvAdekavidha eva smygdrshnvinyH| tathAItpraNItasya ca dharmasyAcAryoMpAdhyAya-sthavira kula-gaNa-saGgha-sAdhu-saMbhogA(manojJA 1)nAM cAnAsAdanAprazama-saMvega-nirvedAnukampA''stikyAni ca samyagdarzanavinaya iti // bhA0-cAritravinayaH pnycvidhH| sAmAyikavinayAdiH / aupacArikavinayo'nekavidhaH TI0-sAmAyikAdayaH prAguktalakSaNAH sAmAyikAdisvarUpazraddhAnapUrvakaM cAnuSThAnavidhinA ca prarUpaNamityeSa caaritrvinyH| aupacAriketyAdi / upacaraNaM upacAraH-zraddhAnaparvakaH kriyAvizeSalakSaNo vyavahAraH, sa prayojanamasyetyaupacArikaH / sa caanekprkaarH| tasya viSayanirdezArthamAha bhA0-samyagdarzanajJAnacAritrAdiguNAdhikeSu abhyutthAnAsanapradAnavandanAnugamanAdiH / vinIyate tena tasmin vA vinayaH // 23 // TI0-sampagdarzanetyAdi / samyaktvajJAnacaraNAni guNAstairabhyadhikA ye munayaH / AdigrahaNAd dazavidhasAmAcArIsampatparigrahaH teSu / abhyutthAnAsanapradAnetyAdi / abhimukhamAgacchati guNAdhike utthAnamAsanAdabhyutthAnaM adRSTapUrve ca sAdhuveSabhAji kAryamabhyutthAnama tadanantaramAsanapradAna tato vndnprtipttiH| gacchataH katicit padAnyanugamanamanuvrajanam / AdigrahaNAnmukulitakarakamaladvayasya lalATadeze nyAsoJjalipragrahaH, vstraadipuujaastkaarH| sadbhUtaguNotkIrtanaM sanmAnaH / vinayazabdanirbhedapradarzanAyAha-vinIyate-kSipyate'nenASTaprakAra karmeti vinyH| pacAyaci karaNasAdhanam / vinIyate cAsmin sati jJAnAvaraNAdirajorAziriti vinayaH / adhikaraNasAdhane ca // 23 // 1 sampUrNA gAthA tacchAyA caivam "kAle viNae bahumANe ubahANe taha aninhavaNe / baMjaNa attha tadubhae aviho naannmaayaaro||" [kAle vinaye bahumAne upadhAne tathA anilavane / vyajane'rthe tadubhaye aSTavidho jJAne AcAraH // ] For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 samprati vaiyAvRttyamucyatevaiyAvRttyasya sUtram-AcAryo-pAdhyAya-tapasvi-zaikSaka glAna-gaNadazavidhatA " kula-saGgha-sAdhu-samanojJAnAm // 9-24 // TI-AcAryAdInAM samanojJAntAnAM kRtadvandvAnAM SaSThIbahuvacanena nirdezaH // bhA0-vaiyAvRttyaM dazavidham / tadyathA-AcAryavaiyAvRttyaM, upAdhyAyavaiyAvRttyaM, tapasvivaiyAvRttyaM, zikSakavaiyAvRttyaM, glAnavaiyAvRttyaM, gaNavaiyAvRttyaM, kulavai. yAvRttyaM, saGghavaiyAvRttyaM, sAdhuvaiyAvRttyaM, samanojJavaiyAvRttyaM, iti vyAvRttabhAvo vaiyAvRttyamiti vyAvRttakarma vo|| TI-vaiyAvRttyaM dazavidhamityAdi / AcAryAdibhedAda dazadhA / tAn daza prakArAn nAmagrAhamAkhyAti-AcAryavaiyAvRttyamityAdinA / vaiyAvRttyazabdavyutpAdanAyAha-vyAvatetyAdi / vyAvRtto-vyApArapravRttaH, pravacanacoditakriyAvizeSAnuSThAnaparaH, tasya yo bhAvaHtathAbhavanaM tathApariNAmastadvaiyAvRttyam / vyAvRttakarma veti / tathAbhUtasya yat karma kriyate tad vaiyAvRttyam / pUrvatra kriyAkriyAvatoH prAdhAnyamuttaratra kriyAyA iti / taca vaiyAvRttyaM yathAsambhava kssetrvstiprtyvekssnnbhktpaanvstrpaatrbhessjshriirshushruussnntdaadeshgmnvidyaamntrpryogsaadhyaadiH| AcAryAAddezenAcAryAdInAM yat kartavyaM tatra vyagratA // bhA0-tatrAcAryaH pUrvoktaH (a0 9, sU0 6) paJcavidhaH / AcAragocarayAyazAsya vinayaM svAdhyAyaM vA''cAryAdanu tasmAdupAdhIyata ityupAdhyAyaH, arthaH saGgrahopagrahAnugrahArtha copAdhIyate saGgrahAdIn vA'syopAdhyetItyupAdhyAyaH / visaGgraho nirgranthaH AcAryo-pAdhyAyasaMgrahaH / trisaGgrahA nigranthA AcAryo-pAdhyAya-pravartinIsaGgrahAH // TI-AcAryaH pUrvoktaH paJcavidha ityAdi / AcaratyAcarayati vetyAcAryaH / 'kRtyalyuTo bahule' (pA0 a0 3, pA03, sU0 113) vacanAt / pUrvokta iti ('uttamaH) kSamAmAdevA'disUtre (pR0 189) pazcaprakAra:pravrAjakaH 1 digAcAyaH 2 zrutoddeSTA 3 zrutasamuddeSTA 4 AmnAyavAcaka 5zceti / AcArojJAnAdibhedaH paJcadhA / tasya gocaro-viSayo yathAsvaM tadviSayo vinayastamAcAragocaravinayaM svAdhyAyaM paJcaprakAraM vakSyamANaM AcAryAllabdhAnujJAH sAdhavo'nupazcAt tasmAdupAdhIyata ityupAdhyAyaH apAdAnasAdhano ghaJ / saGgrahopagrahAnugrahArthaM ceti / vastrapAtrapradAnAt saGgrahaH / annapAnabheSajapradAnAd upagrahaH / etadartha copAdhIyate-sevyata 'ca' iti gh-paatthH| 2 'tarakriyAyA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 257 ityupAdhyAyaH pRSodarAditvAt / saGgrahAdIn vA'syopAdhyetIti saMgrahopagrahAnugrahAn - vA'sya sambandhinastatsamIpabhavAMstatkRtAnupAdhyeti smaratIti upAdhyAyaH dvisaGgraho nirgrantha iti / saGgRhyate'neneti saGgrahaH / dvAbhyAM saGgRhyate ityarthaH // kA punariyaM pravartanItyAha- bhA0 - pravartanI digAcAryeNa vyAkhyAtA / hitAya pravartate pravartayati ceti pravartanI // Q TI0 - pravartanI digAcAryeNa vyAkhyAteti / digAcAryo dizAmanujAnAti / sacittAcittamizrapradAyItyarthaH / tena vyAkhyAtA tatsadRzI draSTavyA zrutasakalanizIthAdhyayanAsamucitakalpavyavahArastatra grAhiNI saMvinA prAptadiganujJA cAtmahitAya pravartate niHzreyasAyaiva ghaTate / anyAzca pravartayati sAdhvIH smAraNAvadhAraNavAraNAdiprayogeNeti pravartanI // bhA0 - vikRSTogratapoyuktastapasvI / acirapravrajitaH zikSayitavyaH zikSaH, zikSAmarhatIti zaikSo vA / glAnaH pratItaH / gaNaH sthavirasantatisaMsthitiH / kulaM ekAMcArya santati saMsthitiH / saGghazcaturvidhaH zramaNAdiH / sAdhavaH- saMyatAH / sambhogayuktAH samanojJAH // TI0 - vikRSTetyAdi / vikRSTaM - dazamAdi kiJcinnyUnapaNmAsAntaM ugraM - bhAvavizuddhamanizritamalpasattvasya vA bhayAnakamugraM tapastena yuktastapasvIti / acirapravrajita ityAdi / AdyapazcimatIrthayormadhyamatIrtheSu ca katicidahAni pratipannasya sAmAyikasya gatAni yasya sos - cirapravrajitaH / anAropitaviviktatrato vA grahaNAsevanazikSAmubhayIM zikSayitavyaH zikSaH / zikSAmarhatIti / vA zikSAzIlo vA zaikSaH / chatrAditvANNapratyayaH / glAno mando - paTurvyAdhyamibhUtaH / pratItaH- sujJAta evetyarthaH / kulAni sthAnIyAdIni / kulaM samudAyaH / gaNaH- sthavirasantatisaMsthitiH / sthaviragrahaNena zrutasthaviraparigrahaH, na vayasA paryAyeNa vA, teSAM santatiH - paramparA tasyAH saMsthAnaM - vartanaM adyApi bhavanaM saMsthitiH kulamAcAryasantatisaMsthitiH ekAcAryapraNeyasAdhusamUho gacchaH / bahUnAM gacchAnAM gaccha-kulayorarthaH ekajAtIyAnAM samUhaH kulam / tatra ye AcAryaguNopetAstatsantatisaMsthitiH kulaM teSAM prAdhAnyam / saGghazcaturvidhaH - sAdhu-sAdhvI zrAvaka-zrAvikAH / tatra ye byavasthitAH jJAna-darzana-caraNaguNAste paramArthataH saGghaH zramaNAdidriti / 'puruSottaro dharma : ' iti jJApanArthamuktam / sAdhavaH saMyatA iti / jJAnAdilakSaNAbhiH pauruSeyIbhiH zaktibhiH sAdha n 1' avirate pratrajita' iti gha-pAThaH / 2 ' AcArya0' iti gha-pAThaH / 3 ' guNo yastat' iti Ga-pATha / " dhammo purisappabhavo purisavara desio purisajiho / loe vi pahU puriso kiM puNa loguttame dhamme ! // ityulekha upadezamAlAyAM ( gA0 16 ) / 5 ' lakSyAbhiH ' iti ga-pAThaH / 33 For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 yantIti sAdhavo mokSam , saMyatA iti mUlottaraguNasampannAH dvAdazavidhasambhogamAjaH samanozAnadarzanacAritrANi manojJAni saha manojJaiH samanojJAH tAni tAni vA sammogakAraNAni saMvizeSvapi vidyante // bhAga--eSAmannapAnavastrapAtrapratizrayapIThaphalakasaMstArAdibhirdharmasAdhanairupaprahaH zuzrUSA bheSajakriyA kAntAraviSamadurgopasargeSu abhyupapattirityetadAdi vaiyAvRttyam // 24 // TI.-eSAmityAdi / AcAryAdayaH samanojJAntAH sambandhyante eSAmityanena / annapAnAdayaH prasiddhAH tairupagrahaH-upakAraH / shushruussaa-vishraamnnaadikaa| bheSajakriyA-mAnye sati tadanurUpabhaiSajasampAdanam / kAntAram-araNyam / zvApadabahulatvAd viSamadurga-gartAkUpakaNTakAdipracitam / upsgoN-jvraa'-tiisaar-kaas-shvaas-mrkaadiH| abhyupapattiHabhyuddharaNaM paripAlanaM parirakSaNamannapAnAdibhiH) yat tad vaiyAvRttyamiti // 24 // samprati svAdhyAyo'bhidhIyatesvAdhyAyasya sUtram-vAcanA-pracchanA-'nuprekSA-'nAyapaJcavidhatvam dharmopadezAH // 9-25 // bhA0-svAdhyAyaH pnycvidhH| tadyathA-vAcanA, pracchanaM, anuprekSA, A nAyaH, dharmopadeza iti| tatra vAcanaM ziSyAdhyApanam / pracchana dharmopadezasya grnthaarthyoH| anuprekSA granthArthayoreva mnsaa'bhyaasH| AparyAyAH " mAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanaM, rUpAdAnamityarthaH / arthopadezo vyAkhyAnaM anuyogavarNanaM dharmopadeza ityanarthAntaram // 25 // TI0-svAdhyAyaH paJcavidha ityAdi / tadyathetyanena bhedapaJcakopanyAsaM sUcayati / tatra vAcanetyAdi / ziSyANAmadhyApanaM vAcanA kAlikasyotkAlikasya vA''lApakamadAnam / granthaH sUtrArthaH sUtrAbhidheyaM tadviSayaM pracchanam / sandehe sati granthArthayomanasA'bhyAso'nuprekSA / na tu bahirvarNoccAraNamanuzrAvaNIyam / AmnAyo'pi parivartanaM udAttAdiparizuddhamanuzrAvaNIyamabhyAsavizeSaH / guNanaM-saGkhyAnaM padAkSaradvAreNa rUpAdAnamekarUpam / ekA paripATI dve rUpe trINi rUpANItyAdi / dharmopadezastu sUtrArthakathanaM vyAkhyAnamanuyogavaNena manuyogadvAraprakrameNa zrutacaraNadharmopadeza ityanarthAntaramiti // 25 // 1 'mnAyA ' iti ga-pAThaH / 2 'pranthaH sUtrAbhi.' iti ga-Ga-pAThaH / 3 hapadAma* ' iti k-paatth| For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - bAhyA - 'bhyantaropadhyoH / / 9-26 // bhA0 - vyutsargo dvividhaH - bAhyo'bhyantarazca / tatra bAhyo dvAdazarUpakasyopadheH / abhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM ceti // 26 // TI0 - vyutsargo vividha ityAdi / vividhasyotsargo vyutsargaH / saMsaktAsaMsaktapAnAdeH vidhinA pravacanavihitenotsargo vyutsargaH / sa dviprakAraH bAhyAbhyantarabhedAt / tatra tayorbAhyasya tAvad dvAdazarUpakasyopadheH pAtratadvandhapAtrasthApanAdIni dvAdaza rUpANyasyeti dvAdazarUpakaH / upagrAhakatvAdupakAratvAdupadhiH / abhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM veti / zarIrasya paryantakAle vijJAyAkiJcitkaratvaM zarIrakaM parityajati ujjhati / yathoktam (bhaga0 za0 2, u0 1 sU0 95 ) - " jaM pi ya imaM sarIraM irDa kaMrta " ityAdi / krodhAdayaH kaSAyAH saMsAraparibhramaNahetavaH teSAM vyutsargaH - parityAgo mano - vAk- kAyaiH kRtakAritA - Snumatibhizceti // 26 // samyaktvAditrayaM mokSasAdhanaM, tatrApi dhyAnaM garIyastannirUpaNAyAhasUtram -- uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam // 9-27 // dhyAnasya lakSaNam bhA0 - uttama saMhananaM vajrarSarbhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcaM ca / tayuktasyaikAgracintAnirodhazca dhyAnam // 27 // TI0 -- uttamaM prakRSTaM saMhananam - asthAM bandhavizeSaH / uttamaM saMhananamasyetyuttamasaMhananaM, taduttamasaMhananaM caturvidhaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcam / vajraM - kIlikA, RSabhaH - paTTaH, nArAco - markaTabandhaH / prathamaM trirtayayuktam / dvitIyasaMhanane paTTo nAsti / tRtIye varSabhau na staH / tato vajrarSabhaM ardhavajrarSabhaM nArAcaM cetyanena catvAro bhedAH pratipAdyAH uttamasaMhananavAcyAH / uttama saMhananagrahaNaM nirodhe kArye prativiziSTasAmarthyapratipAdanArtham / tasyotamasaMhananasya ekAgracintAnurodho dhyAnam / agram-AlambanaM ekaM ca tadagraM cetyekAgraM, ekAlambanamityarthaH / ekasminnAlambane cintAnirodhaH / calaM cittameva cintA, tanirodhastasyaikatrAvasthApanamanyatrapracAro nirodhaH / ato nizcalaM sthiramadhyavasAnamekAlambanaM chadmasthaviSayaM dhyAnam / kevalinAM punarvAkkAyayoganirodha eva dhyAnam, abhAvAnmanasaH / nahyavAptakevalasya 1 chAyA sUtre 26-27 ] adhunA vyutsarge vyAkhyAyate---- yadapi ca idaM zarIramiSTaM kAntam / 2 ' bhamardhavajranArAcaM ca' iti gha-pAThaH / 3 'nArAcaM kIlakA' iti ga-pAThaH / 4 'trinayana' iti ca pAThaH / 5 ' manyatrAthavA nirodhaH' iti canpAThaH / 259 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 manovyApAraH samasti, sakalakaraNagrAmanirapekSatvAditi / tadyuktasyeti tena prativiziSTena saMhananatrayeNAyena caturvidhena vA yuktasya-sampannasya / ekaagrcintaanirodhH| cazabdAd vAk-kAyanirodhazca dhyAnam / atra ca dhyAtA saMsAryAtmA dhyaansvruupmekaagrcintaanirodhH| dhyAtiAnamiti bhAvasAdhanaH / kAlato muhUrtamAtraM catuHprakAramArtAdibhedena / dhyeyprkaaraastvmnojnyvissysNpryogaadyH| zokAkrandanavilapanAdilakSaNamArta, utsanabaddhAdilakSaNaM raudraM, jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGgaM dharmya, abAdhA'sammohAdilakSaNaM zuklam / phalaM punastiyaG-naraka devagatyAdimokSAkhyamiti krameNa uttamasaMhananapadArthalabhyo dhyAtA abhihitH| dhyAnasvarUpaM bhAvasAdhanatA ca vijJeyA // 27 // samprati dhyAnakAlapramANanirUpaNAyAhadhyAnasya kAlamAnam sUtram-A muhUrtAt // 9-28 // bhA0-tayAnamA muhUrtAt bhavati parato na bhavati durdhyAnatvAt // 28 // TI0-A muhUrtAditi / ghaTikAdvayaM muhuurtH| abhividhAvAG / antarmuhUrtaparimANaM na parato muhuurtaadityrthH| taddhathAnamityAdi / tadetat sAmAnyalakSaNoktaM dhyAnaM caturvidhamapyAmahartAta bhavati, parato na bhavatyazaktereva / yasmAnmohanIyakarmAnubhAvAt saMklezAd vA vizodhya vAntarmuhUrtAt praavrtte| uktaM ca "nAntarmuhUrtakAlaM, vyatItya zakyaM hi jagati saGkleSTum / nApi vizoDhuM zakyaM, pratyakSo hyAtmanaH so'rthaH ||"-aaryaa kiM punaH kAraNaM parato na dhyaanmstiityaah-durdhyaantvaat| duritizabdo vaikRte vartate / vikRto varNo durvarNa iti yathA, evaM vikRtaM dhyAnaM vikArAntaramApanaM dunimiti / athavA ___ vyaddhau duHzabdaH / RddhiviyuktA yavanA duryavanaM duSka(STaM) bIjamiti / evaM duHzabdasya athAH dhyAnalakSaNavinirmuktaM duniM / anIpsAyAM vA duHshbdH| anIpsito'syA bhaga iti durbhagA kanyA / evamanIpsitaM durdhyAnamiti tadbhAvo durdhyAnatvaM tasmAd durthyAnatvAna parato dhyAnamasti // 28 // ____sAmAnyena dhyAnalakSaNamabhidhAya samprati bhedakathanAyAhadhyAnasya caturvidhatA sUtram-Arta-raudra-dharmya-zuklAni // 9-29 // bhA0-tacaturvidhaM bhavati-tadyathA Ata, raudra, dharmya, zuklamiti // 29 // teSAm 1'pyAnamiti' iti g-paatthH| 2'dharma' iti gh-paatthH| 3 'dharma' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattiH sUtra 30] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 261 TarI0-kRtadvandvAnyArtAdIni napuMsakabahuvacanena nirdiSTAni-tacaturvidhaM bhvtiityaadi| taddhayAnaM sAmAnyena lakSitaM caturvidhaM bhavati-caturdhA bhidyate / catasro vidhA yasya taccaturvidham / 'vidhApradarzanAyAha-tadyatheti / Arta, raudraM, dhA, zuklamiti / tatrAtasya zabdanirbhedAbhidhAnam / Rtazabdo duHkhaparyAyavAcyAzrIyate / artergamikriyAparispandino . niSThApratyayAntaH / tasmAdAgatArthe taddhitapratyayo Nit / Arta duHkhabhavaM ArtAdInAM - duHkhAnubandhi ceti / tathAcAmanojJaviSayaprayogo duHkham / vedanA ca netra " zirodazanAdikA duHkhameva / tathA manojJaviSayaviprayogo'zamaiva / nidAnamapi cittaduHkhAsikayaiva kriyata ityupapannaH pratyayArthaH / tathA rodayatyaparAniti rudro duHkhasya hetuH tena kRtaM tatkarma vA raudraM prANivadhabandhapariNata Atmaiva rudra ityarthaH / dharmaH kSamAdidazalakSaNakastasmAdanapetaM dharmyam / zuklaM-zuci nirmalaM sakalakarmakSayahetutvAditi / zugvA duHkhamaSTaprakAraM karma tAM ca zucaM klamayatiglapayati niraspati zuklaM ityetAvadeva dhyAnaM caturvidhamiti // 29 // teSAmityanena sUtra sambanAti sUtram-pare mokSahetU // 9-30 // bhA0 teSAM caturNI dhyAnAnAM pare dharmya-zukle mokSahetu bhvtH| pUrve svArtaraudre saMsArahetU iti // 30 // TI0-teSAM caturNAmityAdi / yAni prastutAni dhyAnAni teSAmArta-raudra-dharma-zuklAnAM caturNodhyAnAnAMsUtrasanivezamAzritya pare dharmya-zukle mokSahetu-mukteH kAraNatAM prtipdyte| tatrApi sAkSAt mukteH kaarnniibhvtH| pAzcAtyau zukladhyAnabhedI sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyAM vA nivarti, dharmyadhyAnaM punarAdyAbhyAM saha zuklabhedAbhyAM pAraMparyeNa mokSasya kAraNaM bhavati, na sAkSAditi / tatazcaitaddhaHdhyAnAdi devagatemuktezca kAraNaM, na muktareva / arthAdidamagamyamAnamAha-pUrve tvArtaraudre saMsArahetu iti / Arta-raudrayoH saMsArahetutaiva, na jaatucinmuktihetutaa| saMsAraca nArakAdibhedazcaturgatika iti / paramArthatastu rAgadveSamohAH saMsArahetavaH / tadanugata cAtaraudrarUpamapi prakRSTatamarAgadveSamohabhAjaH, ataH saMsAraparibhramaNahetutA tayoriti // 30 // bhA0-atrAha-kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate-- TI-samprati dhyeyaprakArAH vissyvissyiviklpnimittbhedenocynte--atraahetyaadi| sambandho lakSyate yena tallakSaNaM vilApazokAdi / amanojJaviSayasambandhe krandati zocatIti lakSyate ArtadhyAyI // 1 'tatpradarzanAya"iti paatthH| 'vidhAnapra.' iti ca paatthH| For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH mArtasya prathamo. sUtram-ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya vikalpaH smRtismnvaahaarH|| 9-31 // mA0-amanojJAnAM viSayANAM samprayoge teSAM viprayogArtha paH smRtisamamvAhAro bhavati tadAtadhyAnamityAcakSate // 31 // kizcAnyat TI-ArtamanojJAnAM ityAdi / ArtazabdaH pUrvavad vyAkhyeyaH / ayaM caaprprkaarH| .. artirdhAturduHkhArthaH / tasyArtiriti rUpam / artizca-duHkhaM zArIraM mAnasaM bhAtazabdasya - cAnekaprakAraM tasyAM bhavamAta dhyAnam / amanojJA-aniSTAH zabdAdayaH niSpattiH - teSAM sambandhe indriyeNa saha samparke sati caturNA zabda-sparza-rasa-gandhAnAmekasya ca yogyadezAvasthitasya dravyAdestene viSayiNA grAhyagrAhakalakSaNe samprayoge sati tadiprayogAyeti / tadityamanojJaviSayAbhisambandhaH / teSAmamanojJAnAM zabdAdinAM viprayogaH apagamastadarthaM viprayogAyAniSTazabdAdiviSayaparihArAya yaH smRtisamanvAhArastadAtam / smRtisamanvAhAro nAma tadviprayogAdevAnugrahapratipattIcchayA ya AtmanaH praNidhAnavizeSaH sa samanvAhAraH smRteH kathamahamasAdamanojJaviSayasamprayogAd vimucyeyeti / saryate'neneti smRtimanobhidhIyate / smRtihetutvAd vA smRtirmnH| tasyAH smRteH praNidhAnarUpAyAH samabAharaNaM samanvAhAraH / amanojJaviSayaviprayogopAye vyavasthApanaM manaso nizcalamArtadhyAnaM kenopAyena viyogaH syAdityekatAnamanonivezanamArtadhyAnamityarthaH // 31 // kizcAnyaditi smbnaati| prakArAntaramanyadasyArtasyAstItyAhamArtasya dvitIyo vikalpa yo sUtram-vedanAyAzca // 9-32 // TI-vedanaM-vedanAyA anubhavaH / anantarasUtramanuvartate tadamisambabhan bhASyakRdAha bhA0-vedanAyAzcAmanojJAyAH samprayoge tabiprayogAya smRtisamanvAhAra Artamiti // 32 // kizcAnyat____TI-vedanAyA amanojJAyA ityAdi / sukhA duHkhA cobhayI ghedanA / tatrAmanojJAyAH samprayoge vedanAyAH prakupitapavanapittazleSmasannipAtanimittairupajAtAyAH zUlaziraHkampajvarAkSizravaNadazanAdikAyAstadiprayogAya smRtisamanvAhAro dhyAnamArtameSa dvitIyo vikalpaH / kizcAnyadityArtaprakArAntaraM darzayati 1 'svena' iti cha paatthH| For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 33-34 ] svopajJabhAgya-TIkAlaGkRtam 263 bhAtasya tRtIya- sUtram-viparItamanojJAnAm // 9-33 // . vikalpa bhA0-manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA viprayoge tatsamprayogAya smRtisamanvAhAra Atam // 33 // kizcAnyat ___TI-manojJA-abhirucitA iSTAH prItihetavaH teSAM viparIta saMyojana kAryam / manojJAnAmityAdi / manojJAnAM viSayANAM vedanAyAzca manojJAyAH viparItapradhAnAmisambandho viparItazabdena kriyata ityAha-viprayoge tatsamprayogAyetyAdi / tatsamprayogArthaH tatsamprayogAya samprayogaprayojanaH smRteH samanvAhAraH / kathaM nu nAma bhUyo'pi taiH saha manojJaviSayaiH saMprayogaH syAnmameti / evaM praNidhase dRDhaM manastadapyArtamiti // 33 // kizcAnyaditi turIyamArtaprakAraM darzayatiArtasya caturtho sUtrama-nidAnaM ca // 9-34 // vikalpaH sUtra nidAna ca // TI.-nipUrvAd dAterlavanArthasya lyuTi rUpam / nidAyate-lUyate lupyate yenAtmahitamainidAnazanasya kAntikAtyantikAnAbAdhasukhalakSaNaM tanidAnamiti / zabdaH smuccye| siddhiH| eSa cArtaprakAra ityrthH|| bhA0-kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAna bhavati // 34 // TI-kAmopahatacittAnAmityAdi / kAma-icchAvizeSaH zabdAdhupayogaviSayaH / athavA madanaH-kAmaH ciramugrataponiSThAya karmakSapaNakSamadIrghadarzitayA khalpasya vinazvarasyAvitRptikAriNaH suramanujasukhaizvaryasaubhAgyAdeH kRte tatraiva kRtadRDhapraNidhAnA bahavinazvaraM satatatRptikAraNamuktisukhamanupamamavamanya, pravartamAnAH kAmopahatacetasaH punarbhavaviSayagRddhA vidadhati yanidAnaM tadArtadhyAnaM nidAnarUpam / eSa evArthoM vibhaktyantareNa prtipaaditH| kAmopahata. cittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtavyAnaM bhavatIti / tasyaitasyArtadhyAnasya catuHprakArasyApi zokAdIni lakSaNAni bhavanti / yairArtadhyAyI lakSyate karatalaparyAptapramlAnavadanaH zocati krandati vilapati hA hA aho dhik kaSTaM hu mAnasyorastADa paridevate dIrgha nizvasiti kavoSNaM zUnyavyAkSiptacitta ivopalakSyate / tathA kalahamAyAmAtsaryAsyAstathA aratiH strIbhojanakathAsuhRtsvajanAnurAgAzca tasya lakSaNAni bhavanti parisphuTAnIti // 34 // itthamArtadhyAnaM sabhedakamabhidhAyA'dhunAsyaiva dhyAtAraH svAmino nirUpyante iti tadarthamAha 'mavagamya' iti ca paatthH| 2 'paryastapramlAna' iti ga-pAThaH, 'paryantapralAna.' -pAThaH / 3 'mArastADana' iti u-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ArtadhyAnasya svAminaH tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / 9 - 35 // sUtram -- bhA0 - tadetadAtadhyAnaM aviratadezaviratapramattasaMyatAnAmeva bhavatIti / / 35 / / DI0 - tadityArtamabhisambadhyate / tadArtadhyAnamaviratasamyagdRSTyAdInAM trayANAM svAminAM sambhavati / etasya trayaH svAminacaturtha paJcamaSaSThaguNasthAnavartinaH krameNAviratadezaviratapramattasaMyatAH / aviratazvAsau samyagdRSTizveti aviratasamyagdRSTiH pratyAkhyAnAvaraiNodaye sati viratilakSaNasya saMyamasyAbhAvAdaviratasamyagdRSTiH / Aha ca -- " AvRNvantiM pratyAkhyAnaM svalpamapi yena jIvasya / tenApratyAkhyAnA-varaNAste na hiMso'lpArthaH // 1 // - AryA pratyAkhyAnAvaraNasadRktvAd vA tat tathA bhavati siddham / na tvabrAhmaNavacane, tatsadRzaH puruSa eveSTaH // 2 // " AryA aupazamika - kSAyopazamika - kSAyikabhedAcca trividhaM samyagdarzanaM, tadyogAt samyagdRSTiH dezavirataH saMyatAsaMyataH hiMsAdibhyo dezato viratatvAt saMyataH, anyataH sAvadyayogAdanivRtta iti sa evAsaMyataH so'viratasamyagdRSTisthAnAdasaMkhyeyAni vizordhisthAnAni gatvA apratyAkhyAnAvaraNakaSAyeSu kSayopazamaM nIteSu pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAt kRtsnapratyAkhyAnAbhAvAd dezavirataH / Aha ca 46 'tasmAdaviratasamyag - dRSTisthAnAd vizodhimupagamya / sthAnAntarANyanekA- nyArohati pUrvavidhinaiva // 1 // - AryA kSapayatyupazamayati vA, pratyAkhyAnAvRtaH kaSAyAMstAn / satato yena bhavet tasya viramaNe buddhiralpe'lpA // 2 // --,, tasya tathaiva vizodhi-sthAnAnyArohato'tisaGkhyAni / gacchanti sarvathApi, prakarSataste kSayopazamam // 3 // --,, zrAvakadharmo dvAdaza-bhedaH saJjAyate tatastasya / paJcatricatuH saGkhya- vrataguNazikSAmayaH zuddhaH // 4 // --" sarvaM pratyAkhyAnaM, yenAvRNvanti tadabhilaSato'pi / tena pratyAkhyAnA -varaNAste nirvizeSoktAH // 5 // " -,, idAnIM pramattasaMyataH / tasmAdasaGkhyeyAni vizodhisthAnAnyArohatastRtIyakaSAyeSu prakarSAt kSayopazamaM gateSu sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaviratirbhavati / uktaM ca 1 'saMyatAnAM' iti Ga-pAThaH / 2 ' varaNo dezavirati' iti ca pAThaH / 3 ' saMyatIsaMyataH ' iti gha-pAThaH / 4' ghitasthAnAni ' iti ca pAThaH / 5 ' zamanIyeSu' iti gha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 36] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam "dezavirato'pi tataH, sthAnAt sa vizodhimuttamAM prApya / sthAnAntarANi pUrva-vidhinaiva saMyAtyanekAni // 1 // -AryA kSapayatyupazamayati vA, pratyAkhyAnAvRtaH kaSAyAMstAn / satatodayena bhavet , tasya viramaNe sarvato'pi matiH // 2 // -, chedopasthApyaM cA-vRttaM sAmAyikaM cairitraM vA / / sa tato labhate pratyA-khyAnAvaraNakSayopazamAt // 3 // -, tasyedAnI mahAvrataguptisamitiyuktasya kaSAyanigrahAd indriyadamAJca niruddhAzravasya nirvedA divairAgyabhAvanAbhiH sthirIkRtasaMvegasya yathoktadvAdazaprakAratapoyogAt sazcitAni karmANi nirjarayataH sUtrAnusArAd yatamAnasyApi mohanIyakarmAnubhAvAt saGklezAd vA vizodhyA vA'ntarmuhatAta parAvartate / tataH sajvalanakaSAyodayAd , indriyavikathApramAdAd , yogaduSpraNidhAnAt , kuzaleSvanAdarAca pramattasaMyato bhavati, tasmAt saGklezAddhAyAM vartamAnaH prmttsNytH| ete trayo'pyA dhyAyino bhavanti, ArtadhyAnasvAmina ityarthaH / etadArtadhyAnamaviratAdInAmeva bhavati, nApramattasaMyatAdInAmityarthaH / tadetadAta nAtisaMkliSTakApotanIlakRSNalezyAnuyAyi drssttvymiti||35|| samprati raudradhyAnaM sasvAmikamabhidhitsurAha sUtram-hiMsA-'nRta-steya-viSayasaMrakSaNebhyo raudrasvAminaH mvirtdeshvirtyoH||9-36 // bhA0-hiMsArthamanRtavacanArtha steyAthai viSayasaMrakSaNArtha ca smRtisamanyAhAro raudradhyAnaM, tadaviratadezaviratayoreva bhavati // 36 // TI-hiMsA anRtaM steyaM viSayasaMrakSaNaM ceti dvandvaH / tato dvandvasamAsaH / liGgAnyasyotsannabahvajJAnAmaraNadoSAH / tatra hiMsAnandAdInAM caturNA prakArANAmanyatamabhede'navaratamavizrAntyA pravartamAnasya bahukRtvaH saJcitadoSa utsannazabdavAcyaH / yathotsanakAlAntaramupacitamiti / tathA hiMsAnandAdiSu caturdhvapi pravartamAnasyAbhiniviSTAntaHkaraNasya bahudoSatA ajJAnadoSatA teSveva hiMsAdiSu adharmakAryeSvabhyudayakAryabuddhivyapAzrayasya caikatAnavidhAnAvalambitasaMsAramocakasyeva bhavati / athavA nAnAprakAreSu hiMsAnandAyupAyeSu pravartamAnasya pracaNDakrodhAviSTasya mahAmohAbhibhUtasya tIvavadhabandhasaMkliSTAdhyavasAyasya nAnAvidhadoSatA, pAThAntaravyAkhyAnaM tRtIyavikalpasya / tuyedoSastu maraNAvasthAyAmapi hiMsAnandAdikRtaH khalpo'pi pazcAttApo yasya nAsti tasyAmaraNAntadoSateti // 36 // 'virate'pi' iti Ga-pAThaH / 2 'caritraM' iti ng-paatthH| 3 'pramodAt' iti hu-paatthH| 4 bhASyasya rauTAyAnasya 5'hiMsAdiSu' iti c-paatthH| vivaraNa smuplbhyte'nntrstrttiikaayaam| 34 For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tattvArthAdhigamasUtram [ madhyAyaH 9 ___ Artaraudre vyAkhyAte / samprati dhrmdhyaanvyaakhyaavsrH| tacca sabhedaM sakhAmikamAkhyAyatedharmadhyAnasya cAtu- sUtram-AjJA-pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapra minazca mattasaMyatasya // 9-37 // dharmadhyAnasya cAtuvidhyaM tatsvA bhA0-AjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAnavicayAya ca smRtisamanvAhAro dharmadhyAnam / tadapramattasaMyatasya bhavati // 37 // kizcAnyat .TI0-AjJAdInAM kRtadvandvAnAM vicayazabdena saha sssstthiismaasH| AjJAdInAM vicyHpryaalocnm| vicayazabdaH pratyekamabhisambadhyate / AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayazabdAta tAdarthaM caturthI / dharmazabdo vyaakhyaatH| apramattasaMyatasyeti svaaminirdeshH| tatrAjJAsarvajJapraNIta AgamaH / tAmAjJAmitthaM vicinuyAt-paryAlocayet-pUrvAparavizuddhAmatinipuNAmazeSajIvakAyahitAmanavadyAM mahArtho mahAnubhAvAM nipuNajanavijJeyAM dravyaparyAyaprapaJcavatImanAthanidhanAM " icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi NAsI" ityAdi (nandI sU058) vacanAt / satra prabAyAH paridurbalatvAdupayukte'pi sUkSmayA zemuSyA yadi nAvaiti bhUtamartha sAvaraNajJAnatvAt / yathoktam " nahi nAmAnAbhoga-cchadmasthasyeha kasyacinnAsti / / jJAnAvaraNIyaM hi, jJAnAvaraNaprakRti karma ||1||"-aaryaa tathApyevaM vicinvato'vitathavAdinaH kSINarAgadveSamohAH sarvajJA nAnyathAvyavasthitamanyathAvayanti bhASante vA'nRtakAraNAbhAvAt / ataH satyamidaM zAsanamanekaduHkhagahanAt saMsArasAgarAduttArakamityAjJAyAM smRtismnvaahaarH| prathamaM dharmadhyAnamAjJAvicayAkhyam / ___ apAyavicayaM dvitIyaM dharmadhyAnamucyate / apAyA-vipadaH zArIra-mAnasAni duHkhAnIti paryAyAsteSAM vicayaH-anveSaNamihAmutra ca rAgadveSAkulitacetovRttayaH sattvA mUlotaraprakRtivibhAgArpitajanmajarAmaraNArNavabhramaNaparikheditAntarAtmAnaH sAMsArikasukhaprapaJceSvavitRptamAnasAH kAyendriyAdiSvAsravadvArapravAheSu vartamAnA mithyAtvAjJAnAviratipariNatibhirnivRttAH / prAtipadikAt tAdarthe caturthIbahuvacanam / hiMsAyai hiMsAtha hiMsAprayojanaM raudraM bhavati dhyAnam / evamanRtAya steyAya viSayasaMrakSaNAya ceti vAcyaM raudramityuktaM nirvacanaM prAk / aviratazca 1 chAyA ityetad dvAdazAGga gaNipiTaka na kadApi nAsIt / 2.bicitratA' itica-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 37 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 267 dezaviratazca kRtadvandvau svAminau raudradhyAnasya nirdiSTau SaSThIdvivacanena / avirata deza viratayostu raudradhyAnametAvasya dhyAtArAvityarthaH / etadeva bhASyakAro vivRNoti - hiMsArthamityAdinA / spaSTameva tAdarthyaM darzayati / " pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA " ( a0 7, sU0 8 ) tacca sazvavyApAdanodbandhaparitApanatADanakaracaraNazravaNanAsikA'dharavRSaNaziznAdicchedanasvabhAvaM hiMsAnandam / tatra smRtisamanvAhAro raudradhyAnam / ye ca jIvavyApAdanopAyAH parasya ca duHkhotpAdanaprayogAMsteSu ca smRtisamanvAhAro hiMsAnandamiti prathamo vikalpaH / pracalarAgadveSamohasya anRtaprayojanavat kanyAkSitinikSepApalApapizunAsatyAsaddbhUtaghAtAmisandhAnapravaNamasadabhidhAnamanRtaM tatparopaghAtArthamanuparatatIvraraudrAzayasya smRteH samanvAhAraH / traivaM dRDhapraNidhAnamanRtAnandamiti / steyArtha steyaprayojanamadhunocyate / tIvra saGkezAdhyavasAyasya dhyAtuH pracalIbhUtalobhapracA rAhitasaMskArasya apAstaparalokApekSasya parasvAditsorakuzalaH smRtisamanvAhAraH / dravyaharaNopAya eva cetaso nirodhaH praNidhAnamityarthaH / viSaya saMrakSaNArthaM ceti caturtho vikalpaH / cazabdaH samuccaye / viSayaparipAlanaprayojanaM ca bhavati raudraM dhyAnam / viSamiva yAnti visarpanti paribhujyamAnAH / viSayazabdasya pRSodarAditvAt saMskAraH / athavA 'piJ bandhane' ( pA0 dhA0 1478 ) bhoktAraM vizeSeNa vividhaM vA sinvanti - banantIti viSayAH - zabdAdayaH / tatsAdhanAni ca cetanAcetanavyAmizravastUni viSayazabdavAcyAni / viSIdanti vA prANino yeSu paribhuJjAnAste viSayAH / yathoktaM ( prazamaratau zlo0 107 ) - niSpAdanam " yadyapi niSevyamANA, manasaH parituSTikArakA viSayAH / kimpAkaphalAdanavad, bhavanti pazcAdatidurantAH // " AryA viSayANAM ca saMrakSaNamuktaM parigraheSvaMprAptanaSTeSu kAGkSAzokau prApteSu rakSaNamupabhoge cAvitRptiH / itthaM ca viSayasaMrakSaNAhitakrauryasya glecchamalimlucAgnikSetramRddAyAdibhyaH samuditAyudhasyAnAyudhasya vA rakSataH tIvreNa lobhakaSAyeNAnuraktacetasaH tadgatapraNidhAnasya tatraiva smRtisamanvAhAramAcarato viSayasaMrakSaNAnandam raudraM bhavati dhyAnam / taccaitadaviratasvAmikam / tau ca pUrvoktalakSaNau / tayoreva ca bhavatyetat pramattasaMyatAdInAmiti / raudradhyAyinaH tIvrasaMkliSTAH kAportanIlakRSNalezyAstisrastadanugamAcca narakagatimUlametat / paryAptamAdAya karmajAlaM durantaM 1' ye ca vyApAdano ' iti u-pAThaH / 2 ' prasaMgA' iti ca pAThaH / 3 ' SvaprAptanaSTeSu' iti ca pAThaH / 4' syeva ta (?) pramatta ' iti ga-pAThaH / 5 'saMkkezAH' iti Ga-pAThaH / 6' nIlalezyA ' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tavAAdhigamasUtram [abhyAyaH 9 narakAdigatiSu dIrgharAtramapAyairyujyante / kecidihApi kRtavairAnubandhAH parasparamAkrozavadhabandhAghapAyabhAjo dRzyante klizyante ityataH pratyavAyaprAye'smin saMsAre'tyantodvegAya smRtisamanvAhArato'pAyavicayaM dharmadhyAnamAvirbhavati / tRtIyaM dharmadhyAnaM vipAkavicayAkhyamucyate-vividho viziSTo vA pAko vipAkaH-- anubhAvaH / anubhAvo rsaanubhvH| karmaNAM naraka-tiryaG-manuSyA-'marabhaveSu tasya vicayaH-anucintanaM mArgaNaM tadarpitacetAH / tatraiva smRtiM samanvAhRtya vartamAno vipAkavicayAdhyAyI bhavati / jJAnAvaraNAdikamaSTaprakAraM karma prakRti-sthitya-'nubhAva-pradezabhedamiSTAniSTavipAkapariNAmaM jaghanyamadhyamotkRSTasthitikaM vividhavipAkam / tadyathA-jJAnAvaraNAd durmedhastvam / darzanAvaraNAcakSurAdi ... vaikalyaM nidrAyudbhavazca / asavadyAd duHkhaM, sadvadyAt sukhAnubhavaH / mohanIkarmASTakasya . stha yAd viparItagrAhitA cAritravinivRttizca / AyuSo'nekabhavaprAdurbhAvaH / phalAni ' naamno'shubhprshstdehaadinivRttiH| gotrAduccanIcakulopapattiH / antarAyAdalAbha iti / itthaM niruddhacetasaH karmavipAkAnusaraNa eva smRtisamanvAhArato dhayaM bhavati dhyAnamiti // saMsthAnavicayaM nAma caturthaM dharmadhyAnamucyate-saMsthAnam-AkAravizeSo lokasya dravyANAM c| lokasya tAvat tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokaM sthAlamiva ca tiryagralokamUrdhvamadhomallakasamudgam / tatrApi tiryagloko jyotiya'ntarAkulaH / asaGkhyeyA dvIpa-samudrA valayAkRtayo dhamA-'dhamo-''kAza-pudgala-jIvAstikAyAtmakA anAdinidhanasanivezabhAjo vyomapratiSThAH kSitivalayadvIpasAgaranarakavimAnabhavanAdisaMsthAnAni ca / tathA''tmAnamupayogalakSaNamanAdinidhanamarthAntarabhUtaM zarIrAd , arUpaM kAramupabhoktAraM ca svakRtakarmaNaH zarIrAkAraM, muktI vibhAgahInAkAram / Urdhvaloko dvAdazakalpA asakalasakalanizAkaramaNDalAkRtayo nava graiveyakANi paJca mahAvimAnAni muktAdhivAsazca / adholoko'pi bhavanavAsidevA nArakAdhivasatiH / dharmA'dharmAvapi lokAkArau gatisthitihetU, AkAzamavagAhalakSaNaM, pudgaladravyaM zarIrAdikArye, itthaM saMsthAnasvAbhAvyAnveSaNArthaM smRtisamanvAhAro dharmadhyAnamucyate / padArthasvarUpaparijJAnaM tattvAvabodhastatvAvabodhAca kriyAnuSThAnaM tadanuSThAnAnmokSAvAptiriti / tadetadapramattasaMyatasya bhavati dharmadhyAnaM pramattasaMyatasthAnAd vizuddhayamAnAdhyavasAyoamattasthAnamApnoti / yathoktam " nirmAtA eva tathA, vishodhyo'sngkhylokmaatraastaaH| taratamayuktA yA adhi-tiSThan yatirapramattaH syAt ||1||"-aaryaa 1'cAritretinivRttizca' iti ng-paatthH| 2: 'dharmyadhyAnaM' iti ng-paatthH| 3 'tatrAdhAtukhagalaka' iti s-paatthH| 4 'devanAra' iti hu-paatthH| 5'sthAna eva naratacchamANakAmApnoti' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 38 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 269 ato vizuddhAddhAyAM vartamAno'pramattasaMyatastasya ca bhagavato dharmadhyAnAditapoyogaiH karmANi kSapayato vizodhisthAnAntarANi ArohataH RddhivizeSAH prAdurbhavantyaNimAdayaH / uktaM hi" avagAhate ca sa zruta - jaladhiM prApnoti cAvadhijJAnam / mAnasaparyAyaM vA, vijJAnaM vA koSTAdibuddhirvA // 1 // - AryA cAraNavaikriyasa-padhA [va]dyAvApi labdhayastasya / prAdurbhavanti guNato, balAni vA mAnasAdIni // 2 // " atra ca zreNiprAptyabhimukhaH prathamakaSAyAn dRSTimohatrayaM cAviratasamyagdRSTidezaviratapramattApramattasaMyatAnAmanyatama upazamazreNyA'bhimukhyAdupazamayati, kSapakazreNyAbhimukhyot kSapa yati / yathoktam " " kSapayati tena dhyAnena tato'nantAnubandhinacaturaH / mithyAtvaM saMmizra, samyaktvaM ca krameNa tataH // 1 // - AryA kSIyante hi kaSAyAH, prathamAstrividho 'pi dRSTimohazca / dezayatIyatasamyag - dRgapramattapramatteSu // 2 // pANigrAhArIMstAn, nihatya vigataspRho vidIrNabhayaH / prItisukhamapakSobhaH, prApnoti samAdhimatsthAnam // 3 // " -,, iti // 37 // 17 kiJcAnyadityanena svAmyantaraM sambadhnAti- sUtram -- upazAntakSINakaSAyayozca / / 9 - 38 // bhA0---upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca dharma dhyAnaM bhavati // 38 // kizvAnyat TI0 - cazabdaH samuccaye / kaSAyazabdaH pratyekamabhisambadhyate / upazAntAH kaSAyA yasyAsAvupazAntakaSAyaH ekAdazaguNasthAnavartI / kSINAH kaSAyA yasya sa kSINakaSAyaH / bhasmacchannAgnivadupazAntAH niravazeSataH parizaTitAH kSINA vidhmAtahutAzanavadanayozca upazAntakSINakaSAyayorapramattasaMyatasya ca dhyAnaM dharmaM bhavati / tatropazAntakSINakaSAyasvarUpanirjJAnAya adhastanaM guNasthAnatrayamavazyaMtayA prarUpaNIyam, anyathA tadaparijJAnameva syAditi / apramattasthAnAdasaGkhyeyAni vizodhisthAnAnyAruhyApUrvakaraNaM pravizati / samaye samaye sthiti - ghAta- rasaghAtasthitibandha-guNazreNi-guNasaGkramaNakaraNamapUrvaM nirgacchatItyapUrvakaraNam / aprAptapUrvakatvAd vA 1 bhimukha' iti Ga-pAThaH / 2 ' yatAyatena samyag ' iti ca pAThaH / * For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 tattvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 1 saMsAre tadapUrvakaraNam / na tatra kasyAzcidapi karmaprakRterupazamaH kSayo vA / upazamanAbhimukhyAt tatpuraskArAdupazamakaH kSapaNArhatvAcca kSapaka iti / uktaM ca " sa tataH kSapakazreNiM, pratipadya caritraghAtinIH zeSAH / kSapayan mohaprakRtIH, pratiSThate zuddhalezyAkaH ||1||-aayo pravizatyapUrvakaraNaM, prasthita evaM tato'paraM sthAnam / / tadapUrvakaraNamiSTaM, kadAcidaprAptapUrvatvAt // 2 // " -" tato'pyuttarottaravizodhisthAnaprAptyA anivRttisthAnaM bhavati / parasparaM nAtivartante ityanivRttayaH / parasparatulyavRttaya ityarthaH / samparAyAH kaSAyAstadudayo bAdaro yeSAM te kAdarasamparAyAH / anivRttayazca te bAdarasamparAyAzca ta ityrthH| te upazamakAH kSapakAya / tatra napuMsakastrIvedaSaTnokaSAyAdikramAnmohaprakRtIrupazamakaH zamayati "aNadasaNapuMsagaitthiveyachakkaM ca purasaveyaM ca / do do egaMtarie, sarise sarisaM uvasamei ||1||"-aaryaa -Avazyakaniyuktau gA0 116 kSapako nidrAnidrAdiudaya(yAditraya?)kSayAt trayodazanAmakarmakSayAcApratyAkhyAnAvaraNAdi kamAyAkanapuMsakastrIvedakramAca kSapayati / uktaM ca " atha sa kSapayati nidrA-nidrAditrayamazeSatastatra / / narakagamanAnupUrvI, narakagatiM cApi kAryena ||1||-aaryaa sUkSmasthAvarasAdhA-raNAtapodyotanAmakarmANi / tiryaggatinAma tathA, tiryaggatyAnupUyoM ca // 2 // -" caturekadvitIndriya-nAmAni tathaiva naashmupyaanti| tiryaggatiyogyAstAH, prakRtaya ekAdazaproktAH // 3 // -, aSTau tataH kaSAyAn , paNDakavedaM tatastataH strItvam / / kSapayati puMvede saG-kramayya SaNNokapAyAMzca // 4 // -, puMstvaM krodhe krodha, mAne mAnaM tathaiva mAyAyAm / mAyAM ca tathA lobhe, sa kSapayati saGkamayya ttH||5||-, 1 chAyA anadarzanapuMsakatrIvedaSaTkaM ca puruSavedaM ca / dvI dvau ekAntaritau sadRze sadRzaM upazAmayati // 2' pUrvyAca ' iti ga-pAThaH, 'pUrvI ca ' iti c-paatthH| 3 puvedo' iti -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' satra 38 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 271 lobhasya yAvad bAdaraprakRtIrvedayati tAvadanivRttibAdarasamparAyasaMyatAH / tataH sUkSmaprakRtivedanAllobhakapAyasya sUkSmasamparAyasaMyataH upazamakaH sajvalanalobhamupazamayati kSapaka: kSapayati / yathoktam " atha sUkSmasamparAya-sthAnaM prApnoti bAdare lobhe / kSINe sUkSme lome-kaSAyazeSe vizuddhAtmA // 1 // yat samparAyamupajana-yanti svayamapi ca samparAyanti / vyAsaGgahetavaste-na kaSAyAH samparAyAkhyAH // 2 // samyagbhAvaparAyaNa-hetutvAd vApi samparAyAste / prakRtivizeSAca punarlobhakaSAyasya sUkSmatvam // 3 // sa tato vizuddhiyoge, nayati sthAnAntaraM vrjstmpi| kSapayan gacchati yAvat, kSINakaSAyatvamApnoti // 4 // " tato'STAviMzatividhamohanIyopazamAdupazAntakapAyavItarAgazchadmasthaH vIto-gato (rAgo yasmAditi vItarAgaH) chadma-AvaraNaM tatra sthitaH chadmasthaH mohanIyasya kRtmakSayAt sa kSINakapAyavItarAgacchamasthaH tataH kSINakaSAyo dharmazuklAdyadvayadhyAnavizeSAd yathAkhyAtasaMyamavizuddhayAvazeSoNi karmANikSapayati / tatra nidrApracale dvicaramasamaye kSapayati / tato'sya caramasamaye AvaraNadvayAntarAyakSayAt kevalajJAnadarzanamutpadyata iti / dharmadhyAnAnupravezaparikarmANi ca bhAvanAdezakAlAsanAdIni / tatra catasrobhAvanA jnyaan-drshn-caaritr-vairaagyaakhyaaH| jJAne nityAbhyAsAnmanasaH tatraiva praNidhAnamavagataguNasArazca nizcalamatiranAyAsenaiva dhayaM dhyAyati / tathA vigatazaGkAdizalyaH prazama-saMveganirvedA-'nukampA-''stikya-sthairya-prabhAvanA-yatanA-sevana-bhaktiyuktaH asammUDhacetA darzanabhAvanayA vimalIkRtamatiraskhalitameva dharma dhyAyati / tathA caraNabhAvanAdhiSThitaH karmANyaparANi nAdatte, purAtananirjaraNaM zubhAni vA sazcinute / tatazcAyatnenaiva dharmadhyAyI bhavati / tathA jagatkAyasvabhAvAlocanAt suviditajagatsvabhAvo niHsaGgo nirbhayo virAgo vairAgye bhAvanAvaSTabdhacetAH lIlayaiva dharmadhyAyI bhavati / dezo'pi niSkaNTako yH| kaNTakAH strI-pazu-paNDakAH / kAlo'pi yasminneva kAle manasaH samAdhirutpadyate sa eva dhyAnakAlaH / yathoktam "tthi kAlo akAlo vA jhAyamANassa bhikkhunno|" Asana-kAyAvasthAvizeSaH / ya evAbAdhako'bhyasto jitaH sa eva kAyavikalpa Asanam yathoktam 1 zeSANi' iti c-paatthH| 2 'vimalakRta' iti c-paatthH| nAsti kAlo'kAlo vA dhyAyamAnasya bhikssoH| For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH "kAlaH samAdhirdhyAnasya, kAyAvasthA jitAsanam / zuciniSkaNTako deza-ste ca strI-pazu-paNDakAH // 1 // " AlambanAnyapi vAcanA-pracchanA-parivartana-cintanAni saddharmAvazyakAdIni ca sAmAyikAdIni / emirAlambanadharmadhyAnaM samArohati dhyAnapratipattikramazca mnoyognigrhaadiH| bhavakAle kevalinaH zeSasya dhyAturyatho samAdhyapekSamiti / lezyAstu piit-pm-shuklaakhyaastiiv-mndaadimedaaH| nisargA-'dhigamAbhyAmazeSajIvAdipadArthazraddhAnaM jinasAdhuguNotkIrtanaM prazaMsA-vinaya-dAnAni ca dharmadhyAnaliGgam / "tasmAdathApramatta-sthAnAt sa vizodhimuttamaM prApya / sthAnAntarANyanekA-nyArohati puurvvidhinaivH|| 1||-aaryaa deze tato vivikte, same zucau jantuvirahite kalpe / RjvAyamya sa deha, baddhvA palyaGkamacalAGgaH // 2 // -, vIrAsanAdi cAsana-matha samapAdAdi vAcalaM sthaanm| yad vAdhiSThAya yatiH, zayanaM cottAnazayanAdi // 3 // -, jJeyamakhilaM. vividiSa-adhitiSThAsaMzca mokSavidhimakhilam / sandhAya smRtimAtmani, kizcidupAvartya dRSTiM svAm // 4 // -, viSayebhya indriyANi, pratyavahatya ca manastathA tebhyaH / dhArayati manaH svAtmani, yoga praNidhAya mokSAya // 5 // -, dhyAnaM tataH sadharmya, bhikSurvicinoti mohanAzAya / uttamasaMhananabalaH, kSapakazreNImupayiyAsan // 6 // tallakSaNAnyupazamA-jevamArdavalAghavAni dRssttaani| upadezAjJAmUtrani-sargAstadrcaya iSyante // 7 // -, ttprshnvaacnaanu-prekssaaprivrtnaavlmbnkH|| tadanuprekSAH saMsA-raikyAnityAzaraNacintAH // 8 // - ekAgreNa manaH svaM, nirudhya bhAvAjinAjJayA grAhyAn / / vicinoti yathAtattvaM, tathaiva ca zubhAzubhApAyAn // 9 // -" saMsthAnAni ca sarva-dravyANAM karmaphalavipAkAzca / pravacanasambhinamati-vizuddhalezyAH pravicinoti // 10 // -, 'manaHsamAdhi' iti c-paatthH| 2 pekSameti' iti c-paatthH| stm'itic-paatthH| 5'dracaya' iti c-paatthH| . 3 tadApi' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 39 ] svopajJabhApya-TIkAlaGkRtam kSapayati tena dhyAnena tato'nantAnubandhinazcaturaH / mithyAtvaM saMmizra, samyaktvaM ca krameNa tataH // 11 // - AryA kSIyante hi kaSAyAH, prathamAstrividho'pi dRSTimohazca / dezayatAyatasamyag -- dRgapramattapramatteSu / / 12 / / " evaM pUrvoktena krameNa kSapayan karmaprakRtIrupazAntakepAyasthanaprApta upazAntakaSAyaH kSINakaSAyazca bhavatIti // 38 // sUtram zukle cAdye // 9-39 // upazAntakSINakaSAyayozcetyuktamavizeSeNa dharmadhyAnaM, tatazcaikAdazAGgavido draSTavyam / evamavasthite kiM dharmameva dhyAnaM tayoH 9 netyucyate / kiJcAnyaditi sambadhnAti / na kevalametayordharmya, zuklaM ca dhyAnamupazAntakSINakapAyayorbhavati / kiM caturvidhamapi pRthaktvavitarka ekatvasavicAraM sUkSmakriyamapratipAti vyuparata kriyamanivartIti ? / ucyate- na khalu catuSprakAramapi tayoH zukladhyAnaM bhavati, kiM tarhi ? 99 Bad 273 bhA0- - zukle cAye dhyAne pRthaktvavita kaikatvavitarke copazAntakSINakaSAyayo bhavataH // 39 // TI0 - zukle cAdye ce(ha? ) ti / zukle dhyAne upazAntakSINakaSAyayo bhavataH / ke punaste ? pRthktvaiktvvitrke| svarUpataH kIdRze ? / ucyate - pRthag - ayutakaM bhedaH tadbhAvaH pRthaktvam - anekatvaM tena saha gato vitarkaH, pRthaktvameva vA vitarkaH sahagataM vitarkapurogaM pRthaktvavitarkam / tacca paramANujIvAdAvekadravye utpAdavyayadhauvyAdiparyAyAnekatayA'pi tattvaM tat pRthaktvaM pRthaktvena pRthaktve vA tasya cintanaM vitarkasahacaritaM savicAraM ca yet tat pRthaktva - vitarka savicAraM tacca pRthaktvamarthavyaJjanayogAnAM vakSyati - " tryekakAyayogAyogAnAM ", " vitarkaH zrutaM ", " vicAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH " ( a0 9, sU0 43, 46, 47 ) / pUrvagatabhaGgikazrutAnusAreNArthavyaJjanayogAntaraprAptiH - gamanaM vicAraH / arthAd vyaJjanasaGkrAnti:, vyaJjanAdarthasaGkrAntiH, manoyogAt kAyayogasaGkrAntirvAgyogasaGkrAntirvA / evaM kAyayogAnmanoyogaM vAgyogaM vA saGkrAmati / tathA vAgyogAnmanoyogaM kAyayogaM veti / yatra saGkrAmati tatraiva nirodho dhyAnamiti / ekasya bhAva ekatvaM, ekatvagato vitarka ekatvavitarkaH / eka 1 1 ' kaSAyasthaH kSINakaSAyaH kSINa. ' iti cha-pAThaH / > 2 ' sthAnaprApta upazamakaSAyaH 3 ' tarka savi0' iti Ga-pAThaH / 4 ' upa ' iti ga-pAThaH / 5 ' yatra' iti ca pAThaH / 35 For Personal & Private Use Only iti ca pAThaH / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 eva yogatrayANAmanyatamastathA artho vyaJjanaM caikameva paryAyAntarAnarpitamekaparyAyacintanamutpAdavyayadhrauvyAdiparyAyANAmekasmin paryAye nivAtazaraNapratiSThitapradIpavanniSprakampaM, pUrvagatazrutAnusAri ceto nirvicAramarthavyaJjanayogAntareSu tadekatvavitarkamavicAram / Aha ca "kSINakaSAyasthAnaM, tat prApya tato vizuddhalezyaH san / ekatvavitarkAvIcAraM dhyAnaM tato'dhyeti // 1 // - AryA ekArthAzrayamiSTaM, yogena ca kenacit tadekena / dhyAnaM samApyate yat, kAlo'lpo'ntarmuhUrtazca // 2 // - " zrutamucyate vitarkaH, pUrvAbhihitArthanizcitamatezca / dhyAnaM tadiSyate ye-na tena savitarkamiSTaM tat // 3||arthvynyjnyogaa-naaN saGkrAntirudito hi 'vicaarH| tadabhAvAt tad dhyAnaM, proktamavicAramarhadbhiH // 4 ||vyutsrgvivekaat saM-mohAvyayaliGgamiSyate zuklam / na ca sambhavanti kAtsnyai na tAni liGgAni mohavataH // 5 // -, vyutsargaH saGgatyAgaH dehopadhInAM vivekaH / prItyaprItivirahitaM, dhyAyaMstadupekSakaH prasannaM saH // 6 // - " prApnoti paraM hAdaM, himAtapAbhyAmiva vimuktam / / tena dhyAnena yathA-khyAtena ca saMyamena ghAtayati ||7||shessaanni ghAtikarmA-Ni yugapadaparaJjanAni tataH / kAtyAnmastakazUcyAM, yathA hatAyAM hato bhavati taalH||krmaanni kSIyante, tathaiva mohe hate kAtsyAt // 8 // - , nidrApracale dvicarama-samaye tasya kSayaM smupyaatH| caramAnte kSIyante, zepANi tu ghAtikamoNi // 9 // -- AvaraNacaramasamaye, tasya dayAbhAvitAtmano bhavati / jIvaistataM jagat pa-zyato hi bhAvaMkSayopazamaH // 10 // -- , zaTitaprAyaM hi tadA-''varaNaM paramAvadhizca bhavati tadA / atha kAtsyAt tatpatanAd dvitIyasamaye kSayAyaiti // 11 // -, 1'nivAtavyazaraNamaprati ' iti cha-pAThaH / 2 'yogyantareSu iti ng-paatthH| 3'muhUrtaH saH' iti - paatthH| 4'vIcAraH' iti ng-paatthH| 5 yadyapi iyaM paGktiH sarvAsu pratiSu samasti tathApi azuddhava sA pratibhAti / 'cimuktaH' iti hu-paatthH| 'samupaghAtaH' iti ca-pAThaH / 'kSayAtrAma' iti ch-paatth|| 9'samayopakSayAyaiti' iti c-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 40-41 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___ tasya hi tasmin samaye, kevalamutpadyate gatatamaskam / jJAnaM ca darzanaM cA-varaNadvayasaGkSayAcchuddham // 12 // citra citrapaTanibhaM trikAlasahitaM tataH salokamimam / pazyati yugapat sarva, sAlokaM sarvabhAvajJam // 13 // vIryaM nirantarAyaM, bhavatyanantaM tathaiva tasya tadA / kalpAtItasya mahA-tmano'ntarAyakSayaH kAt // 14 // ,, sa tato vedayamAno, viharati catvAri zeSakarmANi / AyuSyasya samApti-ryAvat syAd vedyamAnasya // 15 // - AryA 19 11 bhASyakArastu pUrvavida iti sUtrAvayavaM pRthag vivRNoti sambandhayati / evamete zukladhyAne pUrvavido bhavataH // 39 // 275 sUtram - pUrvavidaH // 9-40 // bhA0 - Adhe zukle dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarphe pUrvavido bhavataH // 40 // TI0 - pUrvavido ya upazAnta kSINakaSAyau tayorbhavataH / sUtrAntaramiva vyAcaSTe, na tu paramArthataH pRthak sUtram / pUrvaM praNayanAt pUrvANi caturdaza tadvidaH pUrvavidaste bhavanti naikAdazAGgavidaH / evamAdyazukladhyAnadvayasya svAminiyamanaM vihitam // 40 // atha paJcAcchukladhyAnadvayasya kaH svAmIti tannirdidikSayovAca sUtram -- pare kevalinaH // 9-41 // bhA0- pare he zukle dhyAne kevalina eva bhavataH, na chadmasthasya // 41 // antima zukladhyAnaatrAha -- uktaM bhavatA pUrve zukle dhyAne pare zukle dhyAne dvayasya svAminaH iti / tat kAni tAnIti ? atrocyate For Personal & Private Use Only TI0 paraM ca paraM ca pare sUtrasannivezamAzritya sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriya cAnivarti grahItavyaM, te ca kevalina eva trayodazacaturdazaguNasthAnakrameNaiva bhavataH / chadmasthasya naite jAtucid bhavata iti tatra sUkSmakriyamapratipAtIti / sUkSmA kriyA yatra tat sUkSmakriyam / tacca yoganirodhakA bhavati / vedya- nAma - gotrakarmaNAM bhavadhAraNAyuSkAdadhikAnAM samuddhAta sAmarthyAdacintyaizvaryazakti yogAda / yuSkasamIkRtAnAM mano vA kAyayogapariNatasyaudA rikazarIratribhAgonasthasya kevalinaH saMjJipaJcendriyaparyApta kamano'saGkhyeyaguNakahInaM sUkSmayogitvamapratipAtyacyutasvabhAvamA vyuparata kriyAnivRttidhyAnAvApteH / uktaM ca 1 ' bhAvajJaH' iti Ga-pAThaH / 2 ' zubhadhyAne ' iti ga-pAThaH / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 "apratipAti dhyAyan , kazcit sUkSmakriya 'vihRtyante / AyuHsamIkriyA'rthe, trayasya gacchet samuddhAtam // 1||-aayoN ArdrAmbarAzuzoSava-dAtmavisAraNavizuSkasamakarmA / samayASTakena dehe, sthitvA yogAt kramAd dvandve // 2 // " tathA'nya Aha AyuSi samApyamAne, zeSANAM karmaNAM yadi samAptiH / na syAt sthitivaiSamyAd, gacchati sa tataH samuddhAtam ||1||-aaryaa sthityA ca bandhanena, ca samIkriyArtha hi karmaNAM teSAm / antarmuhUrtazeSe, tadAyupi samujighAMsati saH ||2||aardr virallitaM sad, vastraM maveva nanu vinirvAti / saMveSTitaM tu na tathA, tathA hi karmApi mUrtatvAt // 3 // - , snehakSayasAmyAt (sthitibandhanaheturhi) snehaH sa ca hIyate samudvAtAt / kSINasnehaM zaTaMti hi bhavati tadalpasthiti ca zeSam // 4 // -, AyuSkasyApi virallitasya, ne hAsyate sthitiH kasmAt / iti vA codyaM carama-zarIro'nupakramAyuryat kaGkaTukavat // 5 // -, daNDakapATakarucaka-kriyA jagatpUraNaM catuHsamayam / kramazo nivRttirapi ca ta-thaiva proktA catuHsamayA // 6 // -, vikasanasocanadharmatvAjjIvasya tat tathA siddham / yaccApyanantavIrya, tasya jJAnaM ca gatatimiram // 7 // -, zeSAyAH zeSAyAH, samaye saMhatya saGkhyeyAn / / bhAgAn sthiteranantAn , bhAgAn zubhAnubhAvasya // 8 // -, sa tato yoganirodhaM, karoti lezyAnirodhamapi kAGkSan / samasamayasthiti bandha, yoganimittaM sa hi rurutsan // 9 // -, samaye samaye karmA-dAne sati santatenaM mokSaH syAt / yadyapi hi na mucyante, sthitikSayAt pUrvakarmANi // 10 // - nokarmANi hi vIrya, yogadravyeNa bhavati jIvasya / tasyAvasthAne nanu, siddhaH samayasthitibandhaH // 11 // -, 1'vikRtyante' iti c-paatthH| 2 ga-ca-cha-pratiSvapi cihnitAkSarANyadhikAni santi / vitarakaitica-pAThaH / 4 'tad bhAsyate' iti g-paatthH| 5'proktavatuHsamaye' iti -paatthH| 6 nokarmaNA hi. iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra:41] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 277 bAdaratatvAt pUrva, vAmanase bAdare sa niruNaddhi krameNaiva / AlambanAya karaNaM, hi tadiSTaM tatra 'vIryavataH // 12 // -AryA satyapyanantavIrya-tve bAdaratanumapi niruNaddhi ttH| sUkSmeNa kAyayogenA(na?) na nirudhyate hi sUkSmo yogaH // 13 // -, sati bAdare yoge, na hi dhAvan vepathu vArayati / nAzayati kAyayoga, sthUla sopUrvaphaDakIkRtya / zeSasya kAyayoga-sya tathA kRtIzca sa karoti // 14 (1) // -, sUkSmeNa kAyayogena tato niruNaddhi sUkSmavAGmanase / bhavati tato'sau sUkSma-kriyastadAkRtigatayogaH // 15 // -, tamapi sa yogaM sUkSma, nirurutsan sarvaparyayAnugatam / dhyAnaM sUkSmakriya-mapratipAtyupayAti vitamaskam // 16 // -, dhyAne dRDhArpite para-mAtmani nanu niSkriyo bhavati kaayH| prANApAtanimeSo-nmeSaviyukto mRtasyeva // 17 // dhyAnArpitopayoga-syApi na vAGmanasakriye yasmAt / antarvartitvAdupa-ramatastena tayordhyAnena nirodhanaM neSTam // 18 // satataM tena dhyAne-na 'niruddha sUkSmakAyayoge'pi / niSkriyadezo bhavati, sthito'pi dehe vigatalezyaH // 19||-aaryaa turyadhyAne yogAbhAvAt samayasthitinA(nos)pi na karmaNo bhavati bandhaH / dhyAnArpaNasaMhArAt, kiJcicca sasaMhatAvayavAH // 20 // -, lezyAkriyAnirodho, yoganirodhazca guNanirodhena / ityukto vijJeyo, bandhanirodhazca hi tathaiva // 21 // " - asabAdaraparyAptAdeyazubhagakIrtimanujanAmni paJcendriyatAmanyataraca vedyam uccaistathA gotram / manujAyuSkaM ca sa ekAdazaM vedayati karmaNAM pratIH vedayati tu tIrthakaro dvAdazasahatIrthakRttvena satato dehatrayamokSArthamanivarti sarvagatamupayAti samucchinnayimatamaskaM paraM dhyAna vyuprtkriymnivrtiityrthH| taddhi tAvanivartate yAvanna muktH||41|| 'vIryatve' iti Ga-pAThaH / 2 'padAnugata' iti -pAThaH / 3"kiyA' iti -pAThaH / 4 'nirakhaM' iti u-paatthH| 5 'vayavalezyAH ' iti g-paatthH| 6 nAmani' iti g-paatthH| 'prAtayaH' iti ku-paatthH| 8'kriyayAtamaskaM' iti Ga-pAThaH / 9 'gacche' ityadhiko g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taccArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 atrAha -- uktamityAdisambandhaH / zukle cAMdye dve pUrvavidaH ityuktaM (a0 9, sU0 39, 40), pare dve kevalina iti cAbhihitaM ( a0 9, sU0 41 ) / tat kAni tAnIti ajAnAna prazne kRte atrocyate ityAha 278 sUtram -- pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAti zukladhyAnasya vAturvidhyam vyuparatakriyAnivartIni // 9-42 // bhA0- pRthaktvavitarkam, ekatvavitarka, sUkSmakriyamapratipAti, vyuparata kriyAnivatIti caturvidhaM zukladhyAnam // 42 // TI0 - pRthaktvavitarkamityAdinA bhASyeNa nAmagrAhaM paThati caturo'pi bhedAn // 42 // ete coktalakSaNA bhedAH zukladhyAnamitthaM caturvidhamiti sasvAmikamuktam / tasyAdhunA pUrvoktasvAmina eva vizeSya kathyante sUtram -- tat tryekakAyayogAyogAnAm // 943 // - bhA0 - tadeva caturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaGkhyaM bhavati / tatra triyogAnAM pRthaktvavitarka, ekAnyatamakayogAnAmekatvavitarka, kAyayogAnAM sUkSmakriyamapratipAti, ayogAnAM vyuparata - kriyAnivartIti // 42 // TI0 - tadetaccaturvidhaM zukladhyAnaM prathamadvitIyo ( 9 ) tamasaMhananavato bhavati / tatrAdyaM pRthaktvavitarka triyogasya bhavati, mano cAk kAyayogavyApAravata ityarthaH / ekAnyatamayogAnAmiti / anyatamaikayogAnAmekatvavitarka eko'nyatamaH kAyAdInAM yogo yasya dhyAyino vyApriyate, kadAcinmanoyogaH kadAcid vAgyogaH kadAcit kAyayoga iti / kAyayogAnAmiti kAyai yogabhAjAmeva sUkSmakriyamapratipAti zukladhyAnamiti / niruddhayogadvayAvasthAnAM kAyavyApAravatAM sUkSmakriyaM bhavati, na ca pratipatati / ayogAnAmiti zailezyavasthAnAM hrasvAkSarapaJcakoccAraNasamakAlAnAM mano vAk kAyayogatrayarahitAnAM vyuparatakriyamanivarti dhyAnaM bhavati / uktaM ca " yadarthavyaJjane kAya - vecasI ca pRthaktvataH / manaHsaGkramayatyAtmA, sa vicAro'bhidhIyate // 1 // - anu0 saGkrAntirarthAdarthaM yad, vyaJjanAd vyaJjanaM tathA / yogAcca yogamityeSa, vicAra iti vA mataH // 2 // 1' bAhye ' iti Ga-pAThaH / 2 - 3 ' nivRttI ' iti gha-pAThaH / 4 ' vacasA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 44] ___ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 279 arthAdi ca pRthaktvena, yad vitarkayatIva hi / dhyAnamuktaM samAsena, tat pRthaktvavicAravat // 3 // -anu0 avikampyamanastvena, yogasaGkrAntiniHspRham / tadekatvavitarkAkhyaM, zrutajJAnopayogavat // 4 // suukssmkaaykriyaa-ruddhmuukssmvaangmnskriyH|| yad dhyAyati tadapyuktaM, sUkSmamapratipAti ca // 5 // -, kAyikI ca yadepA'pi, sUkSmoparamati kriyA / anivarti tadapyuktaM, dhyAnaM vyuparatakriyam // 6 // " // 42 // -, sUtram- ekAzraye savitarke pUrve // 9-44 // bhA0-ekadravyAzraya savitarke pUrve dhyAne prathamadvitIye / tatra savicAra prathama, avicAraM dvitIyaM, avicAraM savitarka dvitIyaM dhyAnaM bhavati // 44 // TI0- eka Azraya-AlambanaM yayoste ekAzraye ekadravyAzraye iti pUrvavidArabhye matigarbhazrutapradhAnanyApArAccaikAzrayatAparamANudravyamekamAlambyAtmAdidravyaM vA zrutAnusAreNa niruddhacetasaH zukladhyAnamiti " vitarkaH zrutam" vakSyati (a09, sU045) iti / saha vitarkeNa savitarka, puurvgtshrutaanusaarinniityrthH| pUrva ca pUrve ca pUrve dhyAne / etadeva nizcinotiprathamadvitIye iti pRthaktvavitarkamekatvavitakaM ca / tatra-tayoryat prathamam-AdyaM pRthaktvavitarka tata savicAraM saha vicAreNa savicAraM, saha saGkrAntyeti yAvat / vakSyati (a09, mU046)"vicAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH" / kathaM punaranupAttaM sUtre savicAramiti gamyate / avicAraM dvitIyamiti vacanAdarthalabhyaM prathama savicAramiti / __ avicAraM dvitIyam / avidyamAna vicAraM avicAraM, arthvynyjnyogsngkraantirhitmityrthH| dvitIyamiti sUtrakramaprAmANyAMdekatvavitakemavicAraM bhavati dhyAnamiti // 44 // bhA0--atrAha-vitarkavicArayoH kaH prativizeSa iti / atrocyateTI0-atrAhetyAdi vitarkavicArayAvizeSamajAnAnaH svarUpamavagacchan paraH pRcchati-kaH prativizeSa iti / pratizabdastattvAkhyAyAM vartate / tazabdasya yathA-zobhanazcaitraH pratimAtaraM evaM prativizeSaH svarUpamitaretaravyAvRttaM tattvaM bharthanAnAtvam vitarkavicArayoH kIdRgiti tattvamAkhyAyatAm / atrocyata ityAha 1'kampamana' iti ng-paattH| 2.dArambha' iti u-paatthH| 3 dekatvavicAra' iti u-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 tattvArthAvigamasUtram [ adhyAyaH 9 sUtram-vitarkaH zrutam // 9-45 // bhA0-yathoktaM zrutajJAnaM vitarko bhavati // 45 // TI-vitarko-matijJAna vikalpaH / vitaLate-yenAlocyate padArthaH sa vitarkaH tadanugataM zrutaM vitarkaH tadabhedAd vigataM tarka vA vitarka, saMzayaviparyayopetaM zrutajJAnamityarthaH / idameva satyamityavicalitasvabhAvam / yathoktamiti pUrvagatameva, netarat / zrutajJAnamAptavacanaM vitarka ucyate iti // 45 // samprati vicArasvarUpanirUpaNAyAha suutrm-vicaaro'rthvynyjnyogsngkraantiH||9-46 // bhA0-arthavyaJjanayogasaGkrAntirvicAra iti / etadabhyantaraM tapaH saMvaratvAdabhinavakarmopacayapratiSedhakaM nirjaraNaphalatvAt karmanirjarakam / abhinavakarmopacayapratiSedhakatvAt pUrvopacitakarmanirjarakatvAca nirvANaprApakamiti // 46 // TI-arthavyaJjanayoryogeSu ca saGkramaNa saGkrAntiH / arthaH--paramANvAdiH, vyaJjana tasya vAcakaH zabdaH, yogA-manovAkAyAsteSu saGkramaNaM saGkrAntirekadravye arthasvarUpA(ta) vyaJjanaM vyaJjanasvarUpAdartha varNAdikaH paryAyo'rthaH vynyjnshbdH| etaduktaM bhavati-prAzabdastatastattvAlambanamidamasya svarUpamayamasya paryAyastatastadarthacintanaM sAkalyena, tataH zabdArthayoH svarUpavizeSacintApratibandhaH praNidhAnamarthasaGkrAntiH, kAyayogopayuktadhyAnasya vAgyogasaJcAraH, vAgyogopayuktadhyAnasya vA manoyogasaJcAraH ityevamanyatrApi yojyam / itthaMlakSaNo vicAra ityasti vitarkavicArayoH prativizeSa iti // etadabhyantaraM tapa ityAdi saMvarakAraNaM saMvaraprastAve (a09, sU0 3) idamuktaM "tapasA nirjarA ca" iti / saMvaro nirjarA ca bhavati ubhayaM karoti tpH| tacca tapo bAhyamAbhyantaraM ca saMvarakAraNaM saMvararUpatvAcca sthagitAsravadvArasyAbhinavakarmopacayapratiSedhakAri nApUrvakarmapudgalapravezaH / karmanirjarA ceti nirjaraNaphalatvAt karmanirjarakaM karma nirjarayati, parizATayatItyarthaH / tatazcAbhinavakarmopacayapratiSedhakAritvAda pUrvopacitakarmanirjarakatvAca sakalakarmaparikSayAnnirvANaprApakamiti // 46 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA ( a0 9, sU0 2-3) parISahajayAt tapaso. 'nubhAvatazca karmanirjarA bhavatIti / tat kiM sarvaM samyagdRSTayaH samanirjarA Ahosvidasti kazcit prativizeSa iti / atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdi sambandhagranthaH / kimuktaM tad darzayati-parISahajayAt, kSutpipAsAdayaH parIpahAstajjayAt-samyagatisahanAt / tapo dvAdazabhedamanazana 1kAritA apUrva ' iti c-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSamANi sUtra 47] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 281 prAyazcittAdi tadanuSThAnAt / anubhaavtshc| anubhAvo vipAkastasmAca vipAkAt karmaNaH parizATo nirjarA bhavatIti / evamanUdya nirjarAM sandehasthAnamupanyasyati / yasmAdevaM tasmAt kiM samyagdRSTayaH sarve eva samanirjarAstulyameva karma nirjarayanti Ahosvidasti kazcit prativizeSa iti 1 / vizeSo viSamanirjaraNa, na tulyanirjaratvamiti / AcAryo'pi hRdi vyavasthApya viSamanirjaraNAmAha-atrocyata iti / yat tattvaM tadAkhyAyata ityrthH|| sUtrama-samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopa . zamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saGkhyenirjaraNAni ygunnnirjraaH||9-47|| bhA0-samyagdRSTiH, zrAvakaH, virataH, anantAnubandhiviyojakaH, darzanamohakSapakaH, mohopazamakaH, upazAntamohaH, mohakSapakaH, kSINamohaH, jinaH ityete daza kramazaH asaGkhyeyaguNanirjarA bhavanti / tadyathA-samyagdRSTeH pAvako'saGkhyeyaguNanirjaraH, zrAvakAd virataH, viratAnantAnubandhiviyojakaH, ityevaM zeSAH // 47 // TI-samyagdRSTiriti / tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tadyuktaH samyagdRSTiH, samyagdarzanamAtrabhAgityarthaH / AcAryaprabhRtIn paryupAsInaH pravacanasAraM zRNotIti zrAvakaH / zRNvaMzca sakala caraNakaraNAkSamo gRhasthayogyamanuguNazikSAvatalakSaNaM dharmamanutiSThati / yathAzrAvakasya vyAkhyA zakti vA dvAdazaprakArasya dharmasyaikadezAnuSThAyyapi zrAvaka eva / viratastu sAdhudharmAnuSThAyI sarvasmAt prANAtipAtAd yAvajIvaM virataH, evaM mRSAvAdAdibhyo'pi anantaH saMsArastadanubandhino'nantAH krodhAdayastAn viyojayati kSapayatyupazamayati vA anantaviyojakaH / darzanamohakSapaka iti / darzanamoho'nantAnubandhinazcatvAraH samyag-mithyAtva-tadubhayAni ca / asya saptavidhasya darzanamohasya kSapakaH / tthaa'syaivopshmkH| mohoSTAviMzatibheda:-SoDaza kaSAyAH samyaktva-mithyAtva-samyarimathyAtva-hAsyarati-arati-bhaya-zoka-jugupsA-strI-puM-napuMsakavedAzca / asyopazamanAdupazAntamohaH / asyaiva sakalasya kSapaNAnmohakSapakaH / kSapaNopazamanakriyAviziSTayohaNam / kSapitaniravazeSamohaH kssiinnmohH| sa cturvidhghaatikrmjynaanjin:-kevlii| ete samyagdRSTayAdayo jinAvasAnA daza krameNa kramaza:-paripATyA yathopanyastAstathaivAsaGkhyeyaguNanijerA bhavanti, na tu tulyanirjarA ityarthaH / tAmevAsaGkhyeyaguNAM nirjarAM spaSTayati bhASyakAraH-samyagdRSTeH zrAvako'saGkhyeyaguNanirjara ityAdinA / kevalasamyagdRSTeH pratipannANuvratAdi 1.jinAnAM' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 kalApaH zrAvako'saGkhyeyaguNanirjaro bhavati yAMvanti karmANi nirjarayati samyagdRSTiH samyagdarzanaprabhAvAt tatkarmApareNAsaGkhyeyarAzinA guNitaM tad yAvad bhavati tAvad dezavirataH kSapayati / evaM pUrvasmAt pUrvasmAduttarottaro'saGkhyeyaguNanirjaro bhavatIti darzayati zrAvakAd virato viratAdanantAnubandhiviyojaka ityevaM zeSA yAvajinaH sarvebhya evAsaGkhyeyaguNanirjara iti / asya vaicitryabhAjaH saMvaracAritrasya ke svAmina iti tanirdidikSayA''hanirgranthAnAM paJca.. sUtram-pulAka-bakuza-kuzIla-nirgrantha-snAtakA "vidhatvam nirgranthAH // 9-48 // bhA0--pulAko bakuzaH kuzIlo nirgranthAH snAtaka ityete paizca nirgranthavizeSA bhavanti // TI-pulAkAdayaH pazcAnvarthasaJjakA nirgranthAH svaaminH| tadvivaraNArthamAha-pulAkaH bakuzaH kuzIlaH nirgranthaH snAtaka iti / ete paJca nirgranthavizeSA-bhedA bhavanti nirgranthAnAmiti / granthaH kamoSTakaprakAraM mithyAtvA-virati-(kaSAya)duSpraNihitayogAzca / tajjaye pravRttAni nirgranthAni / nirgacchadranthA nirgranthAH dharmopakaraNAhate nirgranthazabdArthaH 3. parityaktabAhyAbhyantaropadhayo nimranthAH / pulAkAdisvarUpanirUpaNAyAha MINS bhA0-tatra satatamapratipAtino jinoktAdAgamAninthapulAkAH / 'naipulAka-dhakuzayoH nthyaM prati prasthitAH zarIropakaraNavibhUSA'nuvartinaH Rddhiyaza svarUpam skAmAH sAtagauravAzritAH aviviktaparivArAH chedazavalayuktA nirgranthA bkushaaH|| TI0-tatra satatamityAdi / tatra-teSu paJcasu nirgrantheSu pulAkAstAvadevaMvidhAH / ra pulAko niHsAra iti prarUDhaM loke / palaJjistandulakaNazUnyA pulAkaH / pulA kazAyA evaM nirgrantho'pi labdhimutpannAM tapaHzrutAbhyAM hetubhyAmupajIvan sakalasaMyamagalanAt palaJjirUpaM niHsAramAtmAnaM karoti / jJAnadarzanacaraNAni ca sAraH tdpgmaaniHsaarH| jinapraNItAdAgamAddhetutaH, sadaivApratipAtina AgamAca samyagdarzanamUlajJAnacaraNe nirvANahetU ityasmAdaparibhraSTAH zraddadhAnA jJAnAnusAreNa kriyA'nuSThAyino labdhimupajIvanto nirgranthAH pulAkA bhavanti / upajIvantazca niHsAratAmAtmanaH kurvantIti grAhyam / satatamapramAdina ityapare paThanti / jinoktAd vA''gamAddhetubhUtAnmuktisAdhaneSu na pramAdyanti bhyAkhyAbhedaH jAtuciditi // 1 yAvat karma' iti c-paatthH| 2 'didikSurAha' iti c-paatthH| 3 'paJcavidhA' iti g-paatthH| 4 zabdasAmyArtha vilokyatA tattvArtharAjavArtikaM (pR. 358) / - For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrabakuzasya svarUpam sUtra 48 ] . svopacabhASya-TIkAlaGkRtam 283 bakuza iti zabalaparyAyaH / zabalo varNavyatikaraH kacid valakSaH kacit kRSNaH kacid raktaH eka eva pttH| evamayamapi nirgranthaH / sAticAratvAcaraNapaTaM zabalayati bakuzazabdAthA vizuddhayazuddhivyatikIrNasvabhAvaM karoti / sa ca dvidhA-zarIropakaraNabhedena / tadAha vRtti(bhASyI)kAraH-nairgranthyaM prati prasthitA ityAdi / nirgranthasya bhAvo nairgranthya ___ aSTAviMzatividhamohanIyakSayastat prati prasthitAH-pravRttAstadabhimukhAstatkSaakuzasya chAvaNyam yaakaaminnH| zarIrama-aGgopAGgasaGghAtaH upakAritvAdupakaraNaM vastrapAtrAdi tadviSayAM vibhUSAm-alaGkRtimanuvartante, tacchIlAzceti / zarIre tAvadanAguptavyatirekeNa ___ kara-caraNa-vadanaprakSAlanamakSi-karNa-nAsikAvayavebhyo dRSikAmalAdyapanayanaM tya dantapavanabha(mra)kSaNaM kezasaMskAraM ca vibhUSArthamAcaran zArIrabakuzo bhavati / upakaraNabakuzastu akAla eva prakSAlitacolapaTTakAntarakalpAdizcokSakavAsa:priyaH pAtradaNDakAdyapi tailapAtrayA(tryA) ujjvalIkRtya vibhUSArthamanuvartamAno bibharti RddhIH prabhUtavastrapAtrAdikAstA icchanti kAmayante tatkAmAH yazaHkhyAtiguNavanto upakaraNabakuzasya viziSTAH sAdhavaH ityevaMvidhaH pravAdastacca yazaH kAmayanta iti RddhiyasvarUpam shskaamaaH| sAtagauravamAzritA iti| sukhazIlatA-sAtagauravaM tadAzritAH / Adaravacano gauravazabdaH / sukhe ya AdaraH tadavAptivyApArapravaNatA tadAzritAH nAtIvAhorAtrAbhyantarAnuSTheyAsu kriyaasvbhyudytaaH| aviviktA iti nAsaMyamAt pRthagbhUtA ghRSTajaccAH tailAdikRtazarIramRjAH kartarikAkalpitakezA evaMvidhaH parivAro yeSAM te aviviktaparivArAH sarvadezacchedAr2yAtIcArajanitazabalena vaicitryeNa yuktAH evaMvidhA nirgranthAH bkushsNjnyaaH|| kuzIlasvarUpanirdhAraNAyAha bhA0 --kuzIlA vividhAH-pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAzca / tatra kazIla vaividha pratisevanAkuzIlA naigrenthyaM prati prasthitA aniyamitendriyAH pratisevanAkuzIla- kathazcit kizciduttaraguNeSu virAdhayantazcaranti te' pratisevanA. sya svarUpaM ca kuzalAH // TI-kuzIlA dvividhA ityAdi / aSTAdazasahasrabhedaM zIlaM taduttaraguNabhaGgena kenacit kaSAyodayena vA kutsitaM yeSAM te kuzIlA dviprakArAH / tatprakArAkhyAnAyAha-pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAzceti / AsevanaM-bhajanaM pratisevanA tayA kutsitaM zIlamepAmiti pratisevanAkuzIlAH / kaSAyAH saMjvalanAkhyAstadudayAt kutsitaM zIlameSAmiti kaSAyakuzIlAH / 'te' ityUno ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 tatra-tayoH pratisevanAkuzIlA nairgranthaM prati prasthitA aniyamitendriyA-indriyaniyamazUnyA rUpAdiviSayekSaNakRtAdarAH kathaJcit-kenacit prakAreNa vyAjamupadizya kizcidevottaraguNeSu piNDavizuddhi-samiti-bhAvanA-tapaH-pratimA-'bhigrahAdiSu virAdhayantaH-khaNDayanto'ticarantaH sarvajJAjJollacanamAcaranti te pratisevanAkuzIlAH // kaSAyakuzIlAnAcaSTe bhA0-yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathaJcit sajvalanakaSAyA udIryante te kaSAyakuzIlAH // TI0-yeSAM tvityAdi / yeSAM saMyatAnAM satAM-mUlottaraguNasampadupetAnAmapi bhavatAM kathaJcit kena prakAreNa svalpenApi hetunA kuDyakASThaloSTaviSamakAzyapIpraskhalanAdinA saJjvalanakaSAyAH krodhAdayaH udIyante-udayamupanIyante, kiJcideva kAraNamAsAdyodayaM gacchanti te kaSAyakuzIlAH // samprati nirgranthanirUpaNArthamAha bhA0-ye vItarAgacchadmasthA ryApathaprAptAste nirgrnthaaH| IyAyAH payaryAyAH Io yogaH, panthAH saMyamaH, yogasaMyamaprAptA ityathaiH / TI0-ye vItarAgacchadmasthA ityaadi| upazamitakSapitamohajAlA vigatAzeSarAgadveSamohatvAt ekAdaza-dvAdazaguNasthAnavartinaste vItarAgacchadmasthAH / chadma-AvaraNaM tatra sthitaaH| sAvaraNajJAnAH chadmasthAH / IyopathaM prAptAH akaSAyatvAdupazAntakaSAyAH kSINakaSAyAzca ekasamayAvasthAyIryApathaM karma badanti / IryAyAH panthA iiryaapthH| IryA vyApAro yoga iti pryaayaaH| tasya vyApArasya viSayaH-panthAH sa ca saMyamaH sptdshprkaarH| enamevArtha spaSTataramAcaSTe-yogasaMyamaprAptA ityarthaH / yogena-viziSTakriyayA viziSTameva saMyama yathAkhyAtAkhyaM prAptA iti yAvat / te nirgranthA vikIrNamohagranthaya ityarthaH // bhA0-sayogAH zailezIpratipannAzca kevalinaH snAtakA iti // 48 // TI0-sayogA ityAdinA snAtakanirUpaNaM karoti / yogaH-kAyAdiceSTA / saha yogena sayogAH trayodazaguNasthAnavArtino nirastaghAtikarmacatuSTayAH kevalinaH snAtakAH, prakSAlitasakalaghAtikarmamalapaTalA ityrthH| zailezIpratipannAzcetyanenAyogakevalina upaattaaH| te ca kevalino vihRtya kazcit kAlaM tato'kRtasamuddhAtAH samuddhAtAd vinivRttAH krameNa yogAn nirundhanti vA / sa cokta eva kramaH prAk / niruddhayogAzca vyuparatakriyAnivartino dhyAnena zeSakarmAzAn kSapayanti / yathoktam For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 sUtra 49] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam " dhyAnaM hyabhisandhAna, dhyAnena ca karmaNo bhavati mokssH| dhyAnena tataH kSapayati, karmANi sa paJcamAtreNa // 1||"-aaryaa pazca mAtrA yatra dhyAna iti / evaMvidhAvasthAH zailezIpratipannA ucyante tadA cemAH prakRtIH kSapayanti " sparzarasavarNagandhA-'nAdeyanirmANadehanAmAni / saMhananAGgopAGgA-ni tathA saMsthAnanAmAni ||1||-aaryaa nRsuragatiprAyogye, suragatyupaghAtamagurulaghutA ca / ucchAsaparAghAtA, paryAptazubhAzubhAni tathA // 2 // -, durbhagaduHsvaramuccai-nIMcairgotrasthirAsthirANi tathA / anyataravedyakhagati, pratyekazarIramayazazca // 3 // -, prakRtaya etA dvicarama-samaye tasya kSayaM samupayAnti / kSapayatyayogivedyAzca tataH prakRtIH sa caramAnte // 4 // -, taijasazarIrabandho-'pi tasya nAmakSayAt kSayaM yAti / audArikabandho-'pi, kSIyata AyuHkSayAt tasya // 5 // -, evamazeSakarmakSayAnmukto bhavati // 48 // evamete pulAkAdayo'bhihitAH paJca nirgranthAH svarUpataH / athaiSAM kaH kasya saMyamavikalpaH zrutAdivikalpo vetyAhamanagama vikalpA- sUtram-saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAekam tasthAnavikalpataH sAdhyAH // 9-49 // TI-saMyamAdayo'STau sthAnAntAH kRtadvandvA vikalpazabdena saha samasyante / saMyamAdInAM vikalpAH-caraNabhedAH taiH saMyamAdivikalpaiH / saMyamAdivikalpataH saMyamAdikAraNairhetumiH __ sAdhyAH-sAdhanIyAH prativiziSTAH saMyamAdirUpeNa / kecit tu vikalpavyAkhyA'ntaram zabdaM sthAnasanidhAveva niyuJjate sthAnasya vikalpAH saMyamasthAnabhedA iti // bhA0-ete pulAkAdayaH paJca nirgranthavizeSAH ebhiH saMyamAdibhiranuyogavikalpaiH sAdhyA bhavanti / tadyathA-saMyamaH / kaH kasmin saMyame bhavatIti / ucyate-pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlA dvayoH saMyamayoH sAmayike chedopasthApye ca, kaSAyakuzIlA dvayoH parihAravizuddhau sUkSmasaMparAye ca, nirgrantha-snAtako ekasmin yathAkhyAtasaMyame // 'gamavikalpaiH' iti gh-ttii-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 vidhyam tavArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 9 TI-ete pulAkAdaya ityaadi| eta ityuktalakSaNAH pulAkAdayaH paJca nirgranthAH / ebhiH saMyamAdibhiraSTAbhiranugamavikalpairanugamanam -anusaraNamanugamo'nuyogadvArANyarthArpaNamukhAni tadvikalpaiH-tadbhedaiH sAdhyA bhavanti / tadyathetyAdinA / tAn saMyamAdivikalpAnupanyasyati / saMyama iti prathamo'nugamavikalpaH / pulAkAdInAM pazcAnAM nirgranthAnAM kaH kasmin saMyame sAmAyikAdau bhavati-vartata ityajJapraznaH / ucyate----yo yasmina saMyamAdau bhavati sa tathA bhaNyate / pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlAstrayo nirgranthAH saMyamadvaye vartante sAmayikasaMyame chedopasthApyasaMyame ca / tatra pulAkaH paJcapulAkasya pazca ya paJca medaH jJAna-darzana-caraNa-liGga-sUkSmAkhyaH / skhalitAdibhirjJAnapulAkaH / vidhatA kudRSTisaMstavAdibhirdarzanapulAkaH / mUlottaraguNapratisevanAtazcaraNapulAkaH / yathoktaliGgAdhikaraNAlliGgapulAkaH / kizcitpramAdAt sUkSmapulAkaH / eSa paJcaprakAro'pi saMyamadvaye vartate / bakuzo'pi AbhogA nAbhoga-saMvRtA-saMvRta-mUkSmababakuzAdeH pAca - kuzabhedAt pazcaprakAraH / tatra sazcintyakArI AbhogabakuzaH / sahasAkArI anaabhogbkushH| pracchannakArI saMvRtabakuzaH / prakaTakArI asaMvRtabakuzaH / kizcitpramAdI sUkSmabakuzaH / pratisevanAkuzIlo'pi jJAna-darzana-caraNa liGga- sUkSmabhedena pazcaprakAraH / jJAnAdhaticArapratisevanAditi / pratigatA sevanA pratisevanA / kriyAyogAtyaye satyupasargasajJAbhAvAt SatvAbhAvo'tisiktavat / anye tu pratipevaNAmevecchanti / kaSAya kuzIlAH parihAravizuddhisaMyame sUkSmasamparAyasaMyame ca dvayoreva matAntaram darzitA bhASyakAreNa / apare tu bruvate-"kaSAyakuzIlA: sAmAyikAdiSu caturyu saMyameSu yathAkhyAtasaMyamarahiteSu vrtnte"| yathA''ha "AdhacAritrayorAdhA-straya ekazcaturdhvapi / nirgrantha-snAtako nityaM, yathAkhyAtacaritriNau ||1||"-anu0 pratisevanAkuzIlavat kaSAyakuzIlo'pi pazcameda ev| nirgranthA snAtakazca ekasminneva pathAkhyAtasaMyame vartate / upazAntakSINamohA nigrenthAH / snAtakAH syogaayogkevlinH| nirgrantho'pi pazcameda eva, prathamasamayA-prathamasamaya-caramasamayA-'caramasamaya-sUkSmamedataH / snAtako'pi pazcaprakAra:-acchaviH, azabalaH, akAzaH, aparizrAvI, saMzuddhajJAnadarzanadharazceti / chavi:-zarIraM tadabhAvAt kAyayoganirodhe sati acchavibhevati / niraticAratvAdazabalaH / kSapitakarmatvAdakozaH / niSkriyatvAt sakalayoganirodhe tvaparizrAvI / jJAnAntareNAsampRktatvAt saMzuddhajJAnadarzanadhara iti // 1'skhalanAdimiH' iti hu-paatthH| 2 'AmikAnAbhoga' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 287 sutraM 49] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam zrutaM kiyat kasyetyAha bhA0-zrutam / pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlA utkRSTenAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzIla- ninthau caturdazapUrvadharau / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / bakuza-kuzIla-nirgranthAnAM zrutamaSTau pravacanamAtaraH / zrutApagataH kevalI snAtaka iti // ____TI-pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlA utkarSeNa abhinnAkSarANi daza pUrvANi dhArayanti / abhinnam-anyUnamekenApyakSareNAnyUnAni daza pUrvANItyarthaH / kaSAyakuzIlo nirgranthazca caturdazapUrvadhara utkarSataH / jaghanyena pulAkasya navamapUrvAntaHpAti tRtIyamAcAravastu yAvacchrutam / bakuza-kuzIla-nirgranthAnAmaSTau pravacanamAtaraH / . zrutarahitaH kevalIti / AMgamastvanyathA vyavasthitaH-"palAe NaM bhaMte Agame matabhedaH kevatiyaM surya ahiji(jje? )jjA ? goyamA ? jaNhaNeNaM Navamassa puvvassa tattiyaM AyAravatthu, ukoseNaM nava puvvAI saMpuNNAI, bausapaDisevaNAkusIlA jahaNNeNaM ahapavayaNamAyAo, ukkoseNaM codasa puvvAiM ahijijjA kasAyakuzIlaniggaMthA jahaNNeNaM ahapavayaNamAyAo ukkoseNaM codasa punvAiM ahijjiJjA // " samprati pratisevanAmAzrityocyate-- bhA0-pratisevanA pazcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSaSThAnAM parAbhiyogAd balAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / maithunamityeke / TI-pratisevanA pazcAnAmityAdi / mUlaguNAH prANAtipAtanivRtyAdayaH paJca kSapAbhojanaviratizca tAnapareNAbhiyujyamAnaH sevate / parAbhiyogAdityasyaiva vyAkhyAbalAtkAreNa vA pareNAbhiyuktaH prerito yadA bhavati tadA pravartate, na svarasata eva / paraistu rAjAdibhirbalAtkAreNa pravartyate / tadevamanyatamaM mUlaguNaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / maithunamityeke / apare AcakSate-maithunamevetthaM parAbhiyogAt balAtkAreNa sevA kAryate sa pulAkaH, na prANAtipAtaM sevamAna iti / atrApyanyathaivAgamaH-"pulAe NaM bhaMte ! kiM paDisevae hojjA appaDisevae. hojjA ? goyamA ! paDisevae, no apaDisevae / jaha matAntaram paDisevae ki mUlaguNapaDisevae uttaraguNapaDisevae ? mUlaguNapaDisevae 1 'AgamarahitaH' iti ga-pAThaH / 2 ko'yamAgama iti na niNarNIyate, sadRk pAThastu samasti bhagavatyAM (za0 25, u0 6, sU0 757) / 3 chAyA-pulAko bhadanta ! kiyat zrutamadhIyeta ? gautama | jaghanyena navamasya pUrvasya tRtIyamAcAravastu, utkRSTena nava pUrvANi sampUrNAni, bakuzapratisevanAkuzIlau jaghanyena aSTapravacanamAtaraH, utkRSTena caturdaza pUrvANi adhIyAtAm / kaSAyakuzIlanirgranthau jaghanyena aSTapravacanamAtaraH, utkRSTena caturdaza pUrvANi adhIyeyAtAm / 4 'dasa puvvAI' iti mudritAyo bhgvtyaam| 5 prAya IdRk pATho vartate bhagavatyAM (za0 25, u06,suu0755)| 6 pulAko bhadanta ! kiM pratisevako bhavet apratisevako bhavet / gautama / pratisevakaH no apratisevakaH / yadi prati For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 uttaraguNapaDisevae ya / mUlaguNe paDisevamANe paMcaNhaM mahavvayANaM aNNayaraM paDiseve uttaraguNe paDisevamANe dasavihassa paJcakkhANassa aNNayaraM paDisevejA // " bhA0-bakuzo vividhaH-upakaraNabakuzaH zarIrabakuzazca / tatropakara ___ NAbhiSvaktacitto vividhavicitramahAdhanopakaraNaparigrahayukto bakuzasya dvaividhyam bavizeSopakaraNAkAkSAyukto nityaM tatpratisaMskArasevI bhikSurupakaraNabakuzo bhavati // TI-bakazo dvidhA-upakaraNa-zarIrabhedAt / tatra-tayorupakaraNabakuza upakaraNevastra-pAtrAdau abhiSvaktacittaH-pratibaddhasnehaH samupajAtatoSaH / vastraM vividha dezamedena pauNDUvardhanakakAsAkulakAdi / pAtramapi purikAMgandhadhArakapratigrahakAdivicitraM raktapItabindusitapaTTakAdipracitaM mahAdhana-mahAmUlyam / evamAdinA upakaraNaparigraheNa yukto mamedaM svaM ahamasya svAmItyupajAtamUrchaH paryAptopakaraNo'pi bhUyo bahuvizeSopakaraNakAGkSAyuktaH bahuvizeSo yatra mRdu-dRDha-zlakSNa-ghana-nicita-ruciravarNAdi tAdRzyupakaraNe labdhavye jAtakAGkSo-jAtAbhilASaH / sarvadA ca tasyopakaraNasya pratisaMskAraM prakSAlanadazAbandhaghaTikAsaMveSTanAdikaM sevamAnastacchIla upkrnnbkushH|| bhA0-zarIrAbhiSvaktacitto vibhUSArtha tatpatisaMskArasevI shriirbkushH| pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayan uttaraguNeSu kAzcid virAdhanAM pratisevate / kaSAyakuzIla-nirgrantha-snAtakAnAM pratisevanA nAsti // TI-zarIrabakuzastu zarIrAbhiSvaktetyAdi / tasya-zarIrasyAbhyaJjanodvartanasnAnAdika pratisaMskAra sevamAnastacchIla eva bhavati / eSa cottaraguNabhraMzakArI, na tu mUlaguNAn virAdhayati / yathoktamAgame-"use pucchA / goyamA! no mUlaguNapaDisevI hojA uttaraguNapaDisevI hojjA / uttaraguNe paDisevamANe dasavihassa paccakkhANassa aNNayaraM pddisevejjaa"| sevakaH kiM mUlaguNapratisevaka uttaraguNapratisevakaH ? mUlaguNapratisevakaH uttaraguNapratisevakazca / mUlaguNAn pratisevamAnA pazcAnA mahAvratAnAM anyataraM pratiseveta uttaraguNAn pratisevamAno dazavidhasya pratyAkhyAnasya anyatara pratiseveta / 'kAGgadhAraka' iti ga-pAThaH / 2 chAyA bakuze pRcchA / gautama / no mUlaguNapratisevI bhavet , uttaraguNapratisevI bhavet / uttaraguNAn pratisevamAno dazavidhasya pratyAkhyAnasyAnyataraM pratiseveta / 3 'sevae' iti bhagavatyAM (za* 25, 20 6, sU0 755) / For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgame sUtra 49] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 289 pratisevanAkuzIlo mUlaguNAn prANAtipAtanivRttyAdInavirAdhayan-akhaNDayanuttaraguNeSu ..... dazasu kAzcid virAdhanAM na sarvo kadAcideva pratisevata iti / "atrApyAgamo'nyathA'tidezakArI-"paMDisevaNAkusIlo jahA pulaago"| kaSAyakuzIlasya nirgranthasnAtakayozca nAstyeva pratisevaneti // bhA0-tIrtham / sarve sarveSAM tIrthakarANAMtIrtheSu bhavanti / matAntaram eke tvAcAryA manyante-pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlAstIrthe nityaM bhavanti, zeSAstIrthe vA'tIrthe vA // TI0-tarantyaneneti tIrtha-pravacanaM prathamagaNadharo vA / tatra kiM kasyacideva tIrthakRtastIrtheSu pulAkAdayo bhavantyuta sarveSAmeva tIrthakarANAmityAha-sarve sarveSAmityAdi / sarve pulAkAdayaH sarveSAM tIrthakRtAM tIrtheSu bhavanti / eke tvAcAyoM ityaadi| pulAko bakuzA pratisevanAkuzIlazca nityaM tIrtha eva / zeSAH kapAyakuzIla-nirgrantha-strAtakAH tIrthe bhavanti / ete kadAciMdatIrthe'pi marudevIprabhRtayaH zrUyanta iti / matamA idameva cAdezAntaramAzrityAgamamupalabhAmahe--"puMlAge NaM bhaMte / kiM titthe hojA atitthe vA hojA ? goyamA! titthe hojA no atitthe / evaM brausapaDisevaNAkusIlA vi kasAyakusIlA titthe vA hojA atitthe vA hojA ? evaM niyaMThasiNAyA vi"|| bhA0-liGgam / liGga vividha-dravyaliGga bhAvaliGga ca / bhAvaliGga pratItya sarve pazca nirgranthA bhAvaliGge bhavanti, dravyaliGga pratItya bhAjyAH // TI-liGga vividhamityAdi / liGga-cihna mumukSoH / tacca dvidhA-dravya-bhAvabhedAt / tatra vyaliGgaM rajoharaNa-mukhavastrikAdi / bhAvaliGgaM jJAna-darzana-cAritrANi / bhAvali pratItya-nisRtya sarve pazcApi pulAkAdayo bhAvaliGge bhavantyeva / dravyaliGga pratItya bhAjyAH kadAcid rajoharaNAdi bhavati kadAcinneti, marudevI-bharataprabhRtInAmiti // bhA0-lezyAH / pulAkasyottarAstisro lezyA bhavanti / bakuza-pratisevanA. kuzIlayoH sarvAH ssddpi| kaSAyakuzIlasya parihAravizuddhastisra uttraaH| sUkSma 1 chAyA___ pratisevanAkuzIlo yathA pulaakH| 2'kusIle jahA pulAe' iti bhagavatyA (20 25, u0 6, sU. 755) / 3 santulyatA yaduktaM bhagavasyAM (sU. 758) / 4 chAyA pulAko bhadanta / kiM tIrthe bhavet atIrthe vA bhavet ? gautama | tIrthe bhavet , no atIrthe / evaM bakuzapratisevanAga kuzIlA bhapi / kaSAyakuzIlaH tIrthe vA bhavet atIrthe vA bhavet / evaM nimranthasnAtako api / For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 samparAyasya nirgrantha-snAtakayozca zuklaiva kevalA bhavati / ayogaH zailezIpratipanno'lezyo bhvti|| TI0-lezyAH pUrvoktanirvacanAH / uttarAH pAramarSakramaprAmANyAt pulAkasya taijasIpadma-zuklanAmAnastisro bhavanti / bakuza-pratisevanAkuzIlayoH sarvAH / kiyantyaH ? sarvAH SaDapItyAha / parihAravizuddhisaMyamaprAptasya kaSAyakuzIlasya etA eva tisrH| sUkSmasamparAyasaMyamaprAptasya kaSAyakuzIlasya tathA 'nirgranthasya sayogasnAtakasya ca trayANAmapyeSAM zuklaiva, kevalA-anyalezyAnirapekSeti / zailezIpratipannastvayogakevalI niyamenAlezya eva bhvti|| ____ bhA0-upapAtaH / pulAkasyotkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre / bakuza-pratisevanAkuzIlayoviMzatisAgaropamasthitiSvAraNA-'cyutakalpayoH / kaSAyakuzIlanirgranthayostrayastriMzatsAgaropamasthitiSu deveSu sarvArthasiddhe / sarveSAmapi jaghanyA palyopamapRthaktvasthitiSu saudharme / snAtakasya nirvANamiti // TI-upapAta iti upapattiH-janmAntaraprAptiH, pUrvajanmaparityAgena sthAnAntaraprAptirityarthaH / sahasrAre'STAdazasAgaropamA sthitirutkRSTA / tatra pulAkasyotpattirjanmamaraNottarakAlam / vakuza-pratisevanAkuzIlayoH acyute baaviNshtisaagropmsthitissuutpttiH| kaSAyakuzIla-nirgranthayoH sarvArthasiddhavimAne trystriNshtsaagropmsthitissuutpttiH| sarveSAM pulAkAdInAM zamitakaSAyANAM prathamakalpe jaghanyena dviprabhRtyA navabhyaH pRthaktvaparibhASAt sthitikeSu deveSUtpattiH / snAtakasya nirvANasthAnaprAptireveti sthAnadvAramadhunA cintyate bhA0 sthAnam asaGkhyayAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAka-kaSAyakuzIlayoH / tau yugapadasaGkhye ___ yAni sthAnAni gcchtH| tataH pulAko vyucchidyte| kaSAyakuzInirgranthAnAmadhya- lastu asaGkhyayAni sthaanaanyekkogcchti| tataH kaSAyakuzIghasAyasthAnAni " la-pratisevanAkuzIla-bakuzA yugapadasaGkhyayAni saMyamasthAnAni gacchanti / tato bakuzo vyucchidyate / tato'saGkhyeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate / tato'saGkhyeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate / ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nimranthaH pratipadyate / so'pyasaukhyeyAni sthAnAni gatvA vyucchidyte| ata Urdhvamekameva sthAnaM gatvA nirgranthasnAtako nirvANaM prApnoti / eSAM saMyamalabdhiranantAnantaguNA bhavatIti // 49 // 'nirgranthakuzIlasya' iti ga-pAThaH / 2 sthityutpattiH' iti c-paatthH| 3 'kaSAntAnA' iti ga-pAThaH / - kalameva' iti g-paatthH| 5'eteSAM iti 'g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 291 TI0 - asaGakhyeyAnItyAdi / sthAnamityadhyavasAyasthAnaM pariNAmasthAnaM saMyamasthAnamiti paryAyAH / tatra yAvat sakaSAyastAvat saGkezavizodhayo'vazyambhAvinyaH / kSINakaSAyasya tu vizodhireva na sakezaH / tatra sakapAyasyA sakhyeyAni saMyamasthAnAni bhavanti / tatraikasya prathamasaMyamasthAnasya paryAyaparimANamidama / gamoktam "sevvAgAsapadesaggaM savyAgAsapae sehiM anaMtaguNiyaM paDhamaM saMjamahANaM bhavati " | kA punarbhAvanA ? ucyate-- "sevvagayaM saMmattaM sue carite Na pajjavA savve | desaviratiM pahuca doha vi paMDisehaNaM kujjA // 1 // - AryA vvvANi jato savvaddavtrANa pajjavA je ya / savvA Naya bodhavvA tikAlavitayammi je bhaNiyA // 2 // - savve viya sahao vyassa uvaesato va saMmattaM / tavvavayaM micchataM darisaNaM desiyaM samae // 3 // 17 eeNaM kAraNaM savvAgAsapaesaggaM savvAgAsappaesehiM anaMtaguNiyaM paDhamaM saMjamahArNa pajjAyavaggeNa bhavati / tato eyaM caiva paDhamaM saMjamahANaM eyappamANapariNAmavisuddhinimittenAdhigataraM bhavati / tato paDhamaM saMjamahANapariNAma visuddhAo bIyaM saMjamahANapariNAmo visuddhataro ti kAuM paDhamasaMjamahANAo bIrya saMjamadvANaM anaMtabhAgamanmahiyaM / eteNa caiva kameNa bIyA 1 chAyA- sarvAkAzapradeza ke sarvAkAzapradezaH anantaguNitaM prathamaM saMyamasthAnaM bhavati / tacchAyA 'caivam-- sarvagataM samyaktvaM sUtre cAritre na paryavAH sarve / dezaviratiM pratItya dvayorapi pratiSedhanaM kuryAt // 2 Avazyaka niryukteriyaM 830 tamI gAthA / 3 ' sevaNe' iti ca pAThaH / 4 chAyA--- sarvadravyANi yato sarvadravyANAM paryavA ye ca / sarve yA bodhavyAstrikAlaviSaye ye bhaNitAH // sarve'pi ca zraddhavataH sarvasya upadezAt vA samyaktvam / tadviparItaM mithyAtvaM darzana dezitaM samaye // " etena kAraNena sarvAkAzapradezagaM sarvAkAzapradezairanantaguNitaM prathamaM saMyamasthAnaM paryAyavargeNa bhavati / tata etat caiva prathamaM saMyamasthAnaM etatpramANapariNAmavizuddhinimittena adhikataraM bhavati / tataH prathamaM saMyamasthAna pariNAmavizuddhedvitIyaM saMyamasthAnapariNAmo vizuddhatara iti kRtvA prathama saMyamasthAnAd dvitIyaM saMyamasthAnamanantabhAgamabhyadhikam / etena caiva krameNa dvitIyAt tRtIyamanantabhAgamabhyadhikaM yAvat caramamanantabhAgamabhyadhikam / For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 9 o tatiyaM aNaMtabhAgamabhahiyaM jAva carimaM arNatabhAgamabhahiyaM " / evaM saMyabhasthAnaprarUpaNA / "etesiM ceva jahA bhaNitANaM saMjamahANANaM asaMkhijANaM samudaeNaM jaM nippajai te kaMDagaM ti vA aMtarakaMDagaM ti vA bhaNai / egami kaMDake kevatiyAI saMjamahANAI ? asaMkhijjAI asaMkhijAhiM ussappiNIhiM kAlao avahAraMti, khettao aMgulassa asaMkhijjAI bhAgeNaM // samprati bhASyabhAvanA kriyate / pulAkAdisthAnanirUpaNadvAreNa nidarzanamAtramidaM bhASyabhAvanArthamupanyastaM pulAkasya kaSAyakuzIlasya sarvajaghanyAni sthAnAnyadhaH / tatastau yugapadasaGkhyeyAni sthAnAni gacchataH, tulyAdhyavasAnatvAt / tataH pulAko vyucchicate, hInapariNAmatvAt / vyucchinne pulAke kaSAyakuzIlastveka evAsaGkhyeyAni sthAnAni gacchati, vardhamAnapariNAmatvAt / tataH kaSAyakuzIla-pratisevanAkuzIla-bakuzA yugapadasaGkhyeyAni sthAnAni prApnuvanti / tatazca bakuzo vyucchidyate / tato'pyasa GkhyeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyte| tato'pyasaGkhyeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate / evametAni sthAnAni draSTavyAni / ata Urcemiti kaSAyakuzIlavyucchedanAdupari akaSAyasthAnAni nirgranthaH prtipdyte| so'pyasaGkhyAtAni gatvA vyucchidyate / ata Udhrva-nigranthasthAnAdupari gatvA nigrentha: kSapitasakalakAMzaH snAtako nirvANamevApnoti / eSAM ca pulAkAdInAM saMyamalabdhiH saMyamasthAnaprAptiruttarottarasyAnantAnantaguNA bhavatIti bhAvitameveti // 49 // iti zrItattvArthAdhigame'rhatpravacanasaMgrahe bhASyAnusAriNyA tattvArthaTIkAyAM saMvarasvarUpanirUpako nAma navamo'dhyAyaH samAptaH // 9 // 1 eteSu caiva yathA bhaNitAnA saMyamasthAnAnAm asamakhyeyAnAM samudayena yat niSpadyate tat kaNDakamiti vA antarakaNDakamiti vA bhaNati / ekasmin kaNDake katipayAni saMyamasthAnAni ? asaGkhayeyAni asaGkhyAtAbhirutsarpiNImiH kAlato'vahAranti, kSetrato'gulasya asaGkhyAtAni bhAgena / For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIparamagurubhyo nmH| dazamo'dhyAyaH 10 upakramaH TI0-nirdiSTe saMvara-nirjare "AsravanirodhaH saMvaraH" (a0 9, sU0 1), " tapasA nirjarA ca" (a0 9, sU03) iti / samprati tatphalaM mokSaH taM vakSyAmaH / sa ca kevalajJAnotpattimantareNa na jAtucidabhUd bhavati bhaviSyati / ataH kevalotpattimeva tAvad vakSyAmaHsUtram-mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca __ kevalam // 10-1 // TarI-athavA tapasA nirjarAtazca karmaNAM kevalajJAnamutpadyate / tat keSAM karmaNAM nirjarAtaH kena vA krameNa nirjaraNe sati kevalajJAnamAvirbhavatIti ? / tAni karmANi krama cAnena sUtreNa darzayati-mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // bhAo-mohanIye kSINe jJAnadarzanAvaraNAntarAyeSu kSINeSu ca kevalajJAnadarzanamutpadyate / AsAM catasRNAM prakRtInAM kSayaH kevalasya heturiti / tatkSayAdutpadyate iti| TI.-mohanAnmoho'STAviMzatibhedaH pUrvoktaH (pR0 142) / tasya kSayo-niravazeSataH parizATanamAtmapradezebhyaH / kSINe ca sakalabhedamohanIye jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyeSu ca paJca-catuH-paJcabhedeSu yugapat kSINeSu-niravazeSIkRteSu kevalajJAnaM darzanamAvirbhavatisamastadravyaparyAyaparicchedighAtikarmavigamAdutpadyate / yathoktam " tasya hi tasmin samaye, kevalamutpadyate gatatamaskam / jJAnaM ca darzanaM cAvaraNadvayasaGkhyAcchuddham // 1 // AryA citraM citrapaTanirbha, trikAlasahitaM tataH sa lokamimam / pazyati yugapat sarvaM, sAlokaM sarvabhAvajJAH // 2 // " AsAmiti sUtranirdiSTAnAM kiyatInAm 1 catasRNAM karmaprakRtInAM-karmasvabhAvAnAM mohana AcchAdanaM vinakAritvaM ceti svabhAvAH / kssyo-niHshesssaadH| kevalasya jJAnasya darzanasya ca / hetuH kAraNaM nimittamiti paryAyAH / phalasAdhanayogyaH padArtho heturiti bhASitaH / For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 abhAvo'pi hi nimittaM bhavati yathA vipakSe heturabhAvadvAreNa gamakaH / tatkSayAdutpadyata iti, ghAtikarmakSayAjjAyata ityarthaH / atastadvigamalakSaNo guNo hetuH| "vibhASA guNe'striyAM" (pA0 a0 2, pA0 3, mU0 25) iti // bhA0-hetau pnycmiinirdeshH| mohakSayAditi pRthakaraNe kramaprasiddhayartham / yathA--gamyeta pUrva mohanIyaM kRtsnaM kssiiyte| tato'ntarmuhUrta chadmasthavItarAgo bhavati / tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM tisRNAM yugapat kSayo bhvti| tataH kevalamutpadyata iti // 1 // TI-hatI paJcamInirdazaH / mohakSayAditi / sApekSe karmacatuSTaye vyapete nirAparaNo jIvasvabhAvo jJAnadarzanalakSaNaH sadA cakAsti / tasya ca sApekSakarmavigamo nimittaM kiraNamAlina ivAtibahalAbhrapaTalAcchAditamaNDalasya saGkucitakiraNakalApasya tadapagame nirAvaraNasamastagabhastivistaraNavad vikasati jJAnaM darzanaM ca / mohakSayAditi pRthakkaraNaM prativiziSTakramaprasiddhayartham / kramaprasiddhiH yathA''game tat prAGmohanIyakSaya eva sarvasya mumukSoH / tatazca mohasAgaramuttIryAntamuhartamAnaM vizrAmyati chadmasthavItarAgAvasthaH / tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayo yugapadeva bhavati / tatsamanantarameva ca kevalajJAnaM kevaladarzanaM copajanamAsAdayati / yathoktamAgame-vIsamiUNa niyaMTho" ityAdi "carime nANAvaraNaM" ityAdi // 1 // bhA0-atrAha--uktaM (pR0 293) mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalamiti / atha mohanIyAdInAM kSayaH kathaM bhavatIti ? / atrocyate TI-atrAha-uktamityAdinottaramUtraM sambanAti / mohakSayAt kevalajJAno. tpttiH| athaiSAM mohAdInAM kSayaH kathaM-kena prakAreNa bhavatIti / ayamabhiprAyaH praznayataH-yAvadapi sakaSAyayogastAvadapi karma satataM badhnAti kaSAyayogapratyayam / taca pratikSaNaM badhan kathaM kSayaM karotIti ? / atrocyata ityAha karmaparikSaye hetU sUtram---bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAm // 10-2 // ____TI-AtmapradezAnAM karmapudgalAnAM cAnyonyAnugatalakSaNaH kSIrodakavad bandhaH / tasya heturmithyAdarzanAdipaJcavidhaH / tasya hetorabhAvAdapUrvakarmAgamo nAsti / prathamabaddhasya ca nirjaraNaM nirjarA--AtmapradezebhyaH parizaTanaM karmaNaH / bandhahetvabhAvazca nirjarA ca bandhahetvabhAvanirjare tAbhyAM hetubhyAM karmaparikSayaH // 1 tathA vipakSe' iti u-pAThaH / 2-3 chAyA vidhAmayitvA nirgranthaH: carame jJAnAvaraNam / 4 'santAnaM' iti ga-pAThaH / 5 'pradezinAM ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 295 bhA0 - mithyAdarzanAdayo bandhahetavo'bhihitAH ( pR0 121 ) / teSAmapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAdabhAvo bhavati saMmyagdarzanAdInAM cotpattiH / " tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM " ( a0 1 sU0 2 ), 66 tannisargAdvigamAd vA " (a0 1, sU0 3 ) ityuktam // TI0 - mithyAdarzanAdaya ityAdi bhASyam / prAgabhihitA mithyAdarzanAdayasteSAmapi mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAdabhAvo bhavati / mithyAdarzanaM ajJAnavizeSaH / jJAnAvaraNIyena karmaNA jJAnamevAcchAditaM sadajJAnamucyate / anyathA vyavasthitAn jIvAdipadArthAn anyathA - vaiparItyena pratipadyate, ata Aha- tadAvara NIyasya karmaNaH kSayAdAtyantikAt tasya mithyAjJAnasya yadAvaraNaM tadabhAvAnmithyAdarzanAbhAvaH / nApyaviratipramAda - kaSAyA- darzanAvaraNamohakSayAt yoganirodhakAle ca yoganimitto'pyapaiti bandhaH / itthaM bandhahetvabhAve sati nirjaraNamupacitasya karmaNo'ntyakAle samasti / samyagdarzanajJAnAvaraNAnAM cotpattiH prAgabhihitAnAmupalakSayati- "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM " (a0 1 sU02) " tannisargAdadhigamAd vA" (a0 1 sU0 3) ityuktaiva na punarapi vyAkhyAyate / athavA sarvametat pUrvamuktam / bhA0-- - evaM saMvarasaMvRtasya mahAtmanaH samyagvyAyAmasyAbhinavasya karmaNaH upacayo na bhavati / TI0 - evaM saMvarasaMvRtasyetyAdi / evam uktena prakAreNa bandhahetvasambhava eva saMvarastena saMvRtasya- sthagita sakalA sravadvArasya mahAtmanaH paramAtizayasampannasya samyagvyAyAmasyasamyakriyAnuSThAyinaH chadmasthasya sayogikevalinaztha niruddhasakalayogasya ca abhinavasyApUrSakarmaNaH upacayo - bandho na bhavati // bhA0- - pUrvopacitasya ca yathoktai rnirjarAhetubhiratyantakSayaH / tataH sarvadravyaparyAyaviSayaM pAramaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati / tataH pratanuzubhacatuH karmAvazeSaH AyuHkarmasaMskAravazAd viharati // 2 // tato'sya TI0 - pUrvopacitasya prAmbaddhasya kSayo yathoktastapo'nuSThAnAdibhirnirjarAhetubhi rAtyantiko ghAtikarmakSayaH, itarastu bhavadhAraNIyakSayaH / tato ghAtikarmakSayAt samanantarameva samastadravyaparyAyaviSayamityanenaitAvadeva jJeyamiti sUcayati / paraM - prakRSTamaizvaryaM vibhUtiH paramasAdhAraNa IzvaratvaM aizvarye anantamaparyavasAnatvAdanuccheditvAt kevalam - asahAyaM matyAdi - rahitaM jJAnaM ca darzanaM ca prApya - labdhvA zuddho dhoto'panItasakalakarmamalaH / buddha iti kartari 1 'samyagdarzanajJAnAvaraNAnAM' iti ga-pAThaH / 2 " apagata ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 niSThA / budhyaterakarmakatvAt suptavibuddhavalloke prayogadarzanAdakarmakatvam / budhyata iti buddhA, jJAnasvabhAva ityarthaH / kevalajJAnena sarva jAnIta iti sarvajJaH / kevaladarzanena sarva pazyatIti sarvadarzI / rAgadveSamohajijjinaH / kevalI kevalajJAnadarzanasambhavAt / tata utpatrakevalajJAnaH pratanUni-svalpAnubhAvAni zubhavipAkAni ca prAyazcatvAri karmANyavazeSANi yasya vedyA-''yunarnAma-gotrANi sa cAyuSaH karmaNaH saMskAravazAt, pratikSaNamanuvRttiH saMskAraH, tadazAda viharati bhavyajanakumudavanabodhanAya zItarazmiriva kadAcid dhyAti viharati tiSThanapi vaa| vividha rajo haratIti viharati // 2 // tato'sya viharata uktena vidhinA AyuSkakarmaparisamAptAvitarANyapi trINi karmANi kSIyante / ata:-- sUtram-kRtsnakarmakSayo mokssH|| 10-3 // TI0-kRtsnaM sampUrNa niravazeSa jJAnAvaraNAdyantarAyaparyavasAnamaSTavidhaM mUlaprakRtivAcya, uttaraprakRtInAM tu dvAviMzatyuttaraM zatam / etat kRtsnaM karma tasya kSaya:-zATaH Atmapradezebhyo'pagamaH / karmarAzermokSaH, AtmanaH svAtmAvasthAnamiti // bhA0-kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSo bhavati / TI-kRtsnakarmakSayalakSaNa ityAdi bhASyam / kRtsnakarmakSayo lakSaNaM yasya mokSasya / kRtsnakarmavimuktyA AtmA mukta iti lakSyate / sa eva mokSaH sakalakarmavimuktasya jJAnadarzanopayogalakSaNasyAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH, na punarAtmAbhAva eva / pariNAmino niranvayanAze na tedupapattidRSTAntau pariNAmitvAdeva jJAnAdyAtmA na so'bhAvaH / sa ca karmaNAmapagamaH krameNAmuneti darzayati___ bhA0-pUrva kSINAni catvAri karmANi pazcAd vedanIya-nAma-gotrA-'yuSkakSayo bhavati / tatkSayasamakAlamevaudArikazarIraviyuktasyAsya janmanaH prahANam / hetvabhAvAcottarasyAprAdurbhAvaH / eSA'vasthA kRtsnakarmakSayo mokSa ityucyte||3|| kizcAnyat dI-kevalajJAnotpatteH prAk-pUrva mohanIyajJAnadarzanAvaraNAntarAyAkhyAni catvAri ghAtikarmANikSINAni / tataH kevalajJAnotpattiH pazcAdUghedanIya-nAma-gotrA-'yuSkakSayo bhavatIti / kevalajJAnotpAdAt pazcAdanIyAdIni catvAri karmANi kSayaM pratipadyante bhavadhAraNIyAni / tatra kA prakRtiH ka guNasthAne kSINeti prapaJcena pradarzyate-aviratasamyagdRSTi-dezayati-pramattApramattasthAnAnAmanyatamasthAne mohanIyaprakRtayaH sapta kSINAH, anantAnubandhinazcatvAraH samyaktva-mithyAtva-tadubhayAni ca / ato'nivRttisthAne mohanIyaprakRtayo viMzatiH kSINA, tadutpatti' iti -paatthH| For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 297 nAmakarmaprakRtayazca trayodaza, darzanAvaraNaprakRtayazca tisrH| krameNAnenApratyAkhyAnAH krodhAdayazcatvAraH, pratyAkhyAnAvaraNAH krodhAdayazcatvAraH, narakagatiH, narakagatyAnupUrvI, tiyeggatiH, tiryaggatyAnupUrvI, eka-dvi-tri-caturindriyajAtayaH, AtapaM, udyotaM, sthAvaraM, sUkSma, sAdhAraNaM ca / nidrAnidrA pracalApracalA styaanrddhiH| tato napuMsaka-khIvedau hAsya-ratya-rati-zoka-bhaya-jugupsAH puruSavedazca saMjvalanakrodhamAnamAyA iti sUkSmasamparAyasthAne caramasamaye kasmin guNa- saMjvalanalobhaH kssiinnH| tataH kSINakaSAyasthAne nidrA-pracale ve dvicaramasthAne kasyAH prakRtaH bhaya samaye kSINe / caramasamaye tu prakRtayazcaturdaza kSINAH-jJAnadarzanAvaraNa vinAni paJca-catuH-paJcabhedAni / ayogikevalino dvicaramasamaye nAmaprakatayaH pazcacatvAriMzat kSINAH / tAzcemAH-devagatiH, audArikAdizarIrapaJcaka, saMsthAnaSaTkaM, aGgopAGgatrayaM, saMhananaSaTkaM, varNa-gandha-rasa-sparzacatuSTayaM, manuSyadevagatyAnupUvyauM, agurulaghu, upaghAta, parAghAtaM, ucchvAsaH, prazastavihAyogatiH, aprazastavihAyogatiH, aparyApta, pratyekaM, sthira, asthiraM, zubha, azubha, durbhagaM, susvaraM, duHsvaraM, anAdeyaM, ayaza kIrtiH, nirmANam / bAhye ca dve anyatairavedanIye nIcairgotrAkhye kSINe tIrthakarA'yogakevalinazcaramasamaye dvAdaza kSINAHanyataravedya, uccairgotraM, manuSyAyuH, nava ca nAmaprakRtayaH / tadyathA-manuSyagati-paJcendriyajAti-trasa-bAdara-paryApta subhagA-''deya-yaza-kIrti-tIrthakarAkhyAH / atIrthakarAjyogakevalinastu caramasamaye etA evaikAdaza kSINAH tIrthakaranAmavarjAH / manuSyAyuzcaikameva baddhaM, na zeSANItyekameva gaNyate / evaM tatkSayasamakAlameva-sakalakarmakSayatulyakAlameva audArikazarIraviyuktasyAsya manuSyajanmanA prhaannm-ucchedH|bndhhetvbhaavaacottrjnmmo'praadurbhaavH| eSA'vasthitiH pUrvajanmana uccheda uttrjnmaapraadubhovH| kevala AtmA jJAnADupayogalakSaNaH zuddhaH, ityeSA'vasthA kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSa ityAkhyAyate / avasthAgrahaNamAsmAnucchedapratipAdanArthamiti // 3 // kizcAnyadityanena tasyAmavasthAyAM praSTavyazeSamAzaGkate-"aupazamika-kSAyiko bhAvI mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca" (a0 2, sU01) ityuktaM jIvasvatattvam / tat kiM tasyAmavasthAyAM sakalameva parizaTati uta naiva kSIyate kiJcit Ahosvit kizcana parizaTati kizcineti sandehApanayanArthamAha sUtrakAraH sUtram-aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevalasamyaktva-jJAnadarzana-siddhatvebhyaH // 10-4 // -paatthH| 2'taraveye' iti a-pAThaH / 3 'subhagodaya' iti -paatthH| 1 'rikazarIra' iti 4 'gamyate' iti a-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 TI-'upazame bhavaH upazamena vA nivRttaH aupazamikaH, sa AdiryeSAM te ime aupshmikaadyH| AdigrahaNena kSAyika-kSAyopazamiko-dayika-pAriNAmikA gRhItAH / setsyallakSaNaM bhavyatvaM aupazamikAdayazca bhavyatvaM ca aupazamikAdibhavyatvAni / eSAmabhAvaH aupazamikAdibhavyatvAbhAvaH / cazabdaH samuccaye / aupazamikAdyabhAvAd bhavyatvAbhAvAcca muktAtmA bhavati / kiM sarveSAmaupazamikAdInAmabhAvaH / taducyate-anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH zeSA na santi / aupazamika-kSAyopazamikau-dayikAH sarvathA na santyeva / kSAyike tu bhAve kevalasamyaktvaM, kSAyikasamyaktvamityarthaH / kevalajJAnaM kevaladarzanaM siddhatvaM ca sambhavati muktAtmani / pAriNAmike tu bhAve bhavyatvameva kevalaM siMddhe na sambhavati / taccaupazamikAdigrahaNAda bhavyatvaM sagRhItameva, kimarthaM punarbhavyatvagrahaNam ? ucyate-pAriNAmikabhAve bhavyatvameva kevalaM siddhe na samasti, zeSAH pAriNAmikAH prAyeNa santIti jJApanArtham / astitva-guNavattvA-'nAditvA-'saGkhyeyapradezavattva-nityatvAdayaH santyeva / etadanusAribhASyam bhA0-aupazamika kSAyopazamiko-dayika pAriNAmikAnAM bhAvAnAM bhavyatvasya cAbhAvAnmokSo bhavati anyatra kevalasamyaktva-kevalajJAna-kevaladarzana-siddhatvebhyaH / ete hyasya kSAyikA nityAstu muktasyApi bhavanti // 4 // TI-aupazamiketyAdi / aupazamikAdayaH kRtadvandvAH SaSThIbahuvacanena nirdiSTAH / eSAmabhAvAd bhavyatvAbhAvAca mokSaH / anyatra kevalasamyaktvAdibhyaH ityupapadalakSaNA pazcamI / darzanasaptakakSayAt kSAyika kevalasamyaktvaM, samastajJAnAvaraNakSayAt kSAyika kevalajJAnaM azeSadarzanAvaraNakSayAt kSAyika kevaladarzanaM, samastakarmakSayAt siddhatvamityete kSAyikA bhAvA yasmAnnityAstasmAnmuktasyApi bhavantIti // 4 // sa punarmuktAtmA yatra muktaH samastakarmabhiH kiM tatraivAvatiSThate utAnyatreti pRSTe jagAda sUtram-tadanantaramUrdhvaM gacchatyA lokAntAt // 10-5 // bhA0-tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaraM aupazamikAdyabhAvAnantaraM cetyarthaH / mukta Urca gacchatyA lokAntAt / karmakSaye dehaviyoga-sidhyamAnagatilokAntaprAptayo yasya yugapadekasamayena bhavanti / TI-tacchabdena kRtsnakarmakSayaH parAmRzyate aupazamikAdibhavyatvAbhAvo vA / tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaraM anu santatameva muktaH sannUrdhvameva gacchati / kiyatIM 1 'upazamanena ' iti g-paatthH| 2 'siddhA na santi' iti Ga-pAThaH / 3 'kAdInAM ' iti ga-pAThaH / 4 'kevaladarzanaM' iti u-paatthH| 5 sya ' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matAntaram sUtra 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 299 bhUmimityAha-lokAntAt paJcAstikAyasamudAyo lokaH tasyAnto-mastakaH, tatrepatprAgbhArA nAma kSoNI tuhinasakaladhavalA uttAnakacchatrakAkRtiH / tasyAzthopari yojanamekaM lokaH, tasyAdhastanakozatrayaM hitvA turIyakrozasya uparitanake SaDbhAge trayastriMzaduttaradhanustrizatIsammite dhanukhibhAgAdhike lokAntazabdo vartate / AGo maryAdAyAM prayogaH A~ udakAntAditi yathA, evamA lokAntAd gacchati, na tataH paramiti / tasya ca muktAtmano dehaviyogaH sarvAtmanA taijasa-kArmaNayoH kssyH| sidhyamAnagatiriti tAcchIlye vA'naG-sedhanazIla evAsau nAnyazIlo'vazyameva sidhyati tasya gatirito gamanaM muktasya sataH lokAntaprAptiH-lokAnte'vasthAnaM etastritayamapyekena samayena paramaniruddhena kAlavizeSeNa yugapad bhavati / gatizca samayAntaraM pradezAntaraM vA'spRzantI bhavati / tasya 5 acintyasAmarthyAccaitat sarvaM yugapad bhavati / dehaviyogAdi kecidAhuH karmakSayakAlazca dehaviyogAdisamakAla eva bhavatIti / bhA0-tadyathA-prayogapariNAmAdisamutthasya gatikarmaNa utpattikAryArambhavinAzA yugapadekasamayena bhavanti tadvat // 5 // TI0-tadyathetyAdinA dRSTAntayati-prasiddhena dRSTAntavastunA siddhasya utpAdAdInAmekakAlatA saadhyte| prayogo vIryAntarAyakSayopazamAt kSayAda vA ceSTAsvarUpaH pariNAmaH pryogprinnaamH| AdigrahaNAt svAbhAviko vaa| paramANvAdInAM gatipariNAmastatsamutthasyatasmAjjAtasya gatikarmaNo-gatikriyAvizeSasya kAryadvAreNotpattikAlaH kAryArambhazca kAraNavinAzazca paryAyAntareNa ghaNukAdikAryArambhaH pUrvaparyAyeNa vinAzastadvat siddhasyApi karmakSayadehaviyogAdayaH samakAlA ekasamayena bhavantItyarthaH / utpAdevigamasthAnavaditi sujJAnam // 5 // bhA0-atrAha-prahINakarmaNo nirAsravasya kathaM bhvtiiti| anocyate TI-abAhetyAdi sUtraM sambadhnAti / prahINakarmaNa iti kSapitaniravazeSakarmarAzenirAsravasya-nirastakAyavAmanoyogasya kathaM-kena prakAreNa gatiH-lokAntaprAptirbhavati / evaM manyate-yogAbhAvAt sa tadA niSkriyo'gatizca (a)kriyAto lokAntagamanamanupapannamiti praznayati / atrocyate-yathA gamanaM samasti muktAtmanastathocyate 1'taddeza' iti u-paatthH| 2'kacchapAkRtiH' iti Ga-pAThaH / 3 'atrodakAntA.' iti u-pAThaH, 'atredaM kAntA' iti tu ca-ja-pAThaH |4'vinaashsthaan ' iti g-paatthH| 5 'lokagamana' iti hu-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 muktigamane hetavaH tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 sUtram-pUrvaprayogAd , asaGgatvAd, bandhacchedAt, tathAhetavaH gatipariNAmAca tadgatiH // 10-6 // bhA0-pUrvaprayogAt / yathA hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAt puruSaprayatnatazcAviddhaM kulAlacakramuparateSvapi puruSaprayatnahastadaNDacakrasaMyogeSu pUrvaprayogAda bhramatyevA saMskAra parikSayAt / 0-uparatakartRvyApArAd yathA kulAlacakraM 'hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAt' hastena daNDaH saMyuktaH, daNDena cakraM saMyukta saMyuktasaMyogaH tasmAt puruSaprayatnatazca-puruSaparispandAca AviddhaM-vegitaM preritaM uparateSvapi puruSavyApArAdiSu pUrvaprayogAt hastAdivyApArapreraNAd bhramatyeva A sNskaarprikssyaat| sNskaarH-anvrtkriyaaprbndhH| dRSTAntena dArTAntikamarthaM samIkurvannAha bhA0-evaM yaH pUrvamasya yatkarmaNA prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi gatiheturbhavati / tatkRtA gatiH / kizcAnyat TI--evaM yaH pUrvamasyetyAdi / yoganirodhAbhimukhasya yat karma-kriyA tena karmaNA yaH prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi avicchinnasaMskAratvAt yogAbhAve'pi gatihetubhavati / tena hetunA kriyate gatirityarthaH / kizcAnyaditi dvitIyaM hetvantaramupanyasyati bhaa0---asnggtvaat| pudgalAnAM jIvAnAM ca gaMtimattvamuktaM, nAnyeSAM dravyANAm / tatrAdhogauravadharmANaH pudgalAH, UrdhvagauravadharmANo jIvAH / eSa svabhAvaH / TI-asaGgatvAditi / saGgaH-skhalanaM tadbhAvaH saGgatvaM, skhlittvmityrthH| na saGgatvamasaGgatvam-askhalitatvaM tasmAdasaGgatvAt siddhasyordhvaM gatiH siddhaa| na hi svAbhAvikyA gatyA gacchannA kacit skhalanamAsAdayati / etadvyAkhyAnAyAha -pudgalAnAmityAdi / pUraNAd galanAca pudglaaH-prmaannuprbhRtyH| jIvAstu jJAnadazenopayogalakSaNAH / eSAM pudgalajIvAnAM gatimattvamuktaM, nAnyeSAM-dharmAdharmAkAzadravyANAm / tatra svabhAvata eva adha:adhastAt gauravaM bhArikatvaM, pariNAmavizeSaH / gauravaM dharmo yeSAM te gauravadharmANaH pudgalAH UrdhvagauravadharmANo jIvA iti / jIvAnAmapi tAdRzaM gauravaM pariNAmavizeSo lAghavaM yeSAmiti / evaMvidhaM teSAM gauravaM viziSTaM yenordhva gacchanti eSA(Sa ?) pudgalAnAM ca svabhAvaH / 1 'cakrasaMyogAt ' iti ga-pAThaH / 2 'masya karmaNA' iti gh-paatthH| 'mikhyasya ' iti c-paatthH| 4 'gatitva' iti g-paavH| For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-ato'nyAsaGgAdijanitA gatirbhavati / yathA satsvapi prayogAdiSu gatikAraNeSu jAtiniyamenAdhastiryagUz2a ca svAbhAvikyo loSTavAvagnaniAM gatayo dRSTAstathA saGgavinimuktasyordhvagauravAdUrdhvameva sidhymaangtirbhvti| saMsAriNastu karmasaMGgAdadhastiyaMgUrva ca / kizcAnyat TI0-ato'nyeti svAbhAvikI gatimapahAya saGgAdijanitA gatirbhavati / saGga:karmakRtaM skhalanam / AdigrahaNAt abhidhAtapreraNAdiSu gamanakAraNeSu / 'jAtiniyamena' jAtiH pRthivya-'nilA-'nalavyaktibhedena bhinnA / pRthivItva-vAyutvA-'gnitvAkhyA tayA niyamaH kriyte| tatra pRthiviitvniymenaadhogtirlosstthH| yo hi bAdaraH pRthivIpariNAmaH sa srvo'dhogtiH| evaM tiryaggatirvAyuH / UrdhvagatirdahanaH / svajAtiniyamenaivameSAmetAH svAbhAvikyo gatayo yathA tathA saGgavinirmuktasya-karmakRtaskhalanarahitasya UrdhvagauravAt pariNAmavizeSAdUrdhvameva sidhyamAnagatirbhavati / saMsAriNastu-narakAdigaticatuSTayavartinaH saMsAre paribhramataH karmasaGgAt-karmajanitaskhalanAdadhastiyaMgUz2a cAniyamena gatirbhavati // kizcAnyaditi yuktyantaropanyAsasUcanam / bhA0-bandhacchedAt / yathA rajjubandhacchedAt peDAyA bIjakozabandhanacchedAcairaNDabIjAdInAM gatidRSTA tathA karmabandhanacchedAt sidhyamAnagatiH // kizcAnyata TI-bandhacchedAditi / badhyate 'yena rajjvAdinA sa bandhaH / tasya chedaH zastreNa ghoTanaM vA / tad vyAcaSTe-yathA rajjvA gADhamApIDyApIDya baddhAyAH kIcakavidalaghaTitAyAH rajjubandhacchedAduparitanapuTasya gamanamUrdhva dRSTaM bIjakozabandhacchedAca bIjakozaH phalIphalaM vA tasyAstu bandhanaM gADhasampuTatA savitRkarajAlazoSitAyAH pariNatikAle sampuTodbhedaH chedH| tatazca eraNDAdiphalabhede bIjAnAM gtirdRssttaa| tAni tUDDIyoDDIya dUre patanti tathA karmabandhaH phalakaDAhasthAnIyastacchedAt-tadvighaTanAdanantaramevoz2a sidhyamAnagatiriti // kizcAnyaditi vivakSitArthaprasAdhanAya hetvantaramupAdatte bhA0-tathAgatipariNAmAcca / UrdhvagauravAt pUrvaprayogAdibhyazca hetubhyastathA'sya gatipariNAma utpadyate yena sidhyamAnagatirbhavati, U~ nAstiryag vA // TI0-tathAgatipariNAmAceti / tathA tena prakAreNa sarvakarmavinirmuktasyAsya gatipariNAmo bhavati vigatayogasyApi / cazabdaH samuccaye / ebhyazca pUrvoktahetubhyaH-UrdhvagauravAt pUrvaprayogAdibhyazca gatipariNAma utpadyate yena sidhyamAnagatirbhavatIti / 1'vAdyAdInAM' iti g-paatthH| 2 'saMyogA.' iti g-paatthH| 3'hema' iti ja-pAThaH / 4 'Urdhvameva bhavati' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 10 sapa gatipariNAma Urdhvameva bhavati nAstiryaga vA / pUrvAbhihitahetunirapekSa UrdhvagauravaprayogapariNAmAd vinA asaGgayogaM cAntareNetyAdi / tadAha bhA0-gauravaprayogapariNAmAsaGgayogAbhAvAt / tadyathA-guNavadbhamibhAgAropitamRtukAlajAtaM bIjodbhedAdaGkurapravAlaparNapuSpaphalakAleSu avimAnitasekadauhuMdAdipoSaNakarmapariNataM kAlacchinnaM zuSkamalAbu apsu na nimajjati / TI-gauravaprayogapariNAmAsaGgayogAbhAvAdityAdi / tadyathetyAdinA dRSTAntamAha-alAbuno'vasthAH pUrvikA vizeSyante / guNavadbhUmibhAgAropitamiti bIjAvasthA / guNavAn bhUmibhAgo'nupahataH kSAra-mUtra-purISAdibhiH tatrAropitaM nikhAtaM sat kAle-varSAsu jAtaM tatazcocchenAvasthAd bIjodbhedAdaGkuraH pravAlaM kisalayaM parNa jaraThaM va tataH puSpaM tataH phalaM eSAM vIjAropaNodbhedAdakurapravAlaparNapuSpaphalAnAM kAleSu sveSu sveSu vimAnitaH prAptakAlo na kRtaH kRtastvavimAnitaH seko dauhRdazca / AdigrahaNAdasthi-dhUma-bhasmAvaguNThanAdiparigrahaH / evamAdinA poSaNakarmaNA pariNataMjaraThIbhUtaM pakaM kAle paripAkottarakAlacchinnaM zuSkamalAbu apsu na nimajjatina jale'ntaH pravizati / sarveSAM vizeSaNAnAmidaM phalaM nirupahataM vAtenAnAzliSTaM azuSiramiti / bhA0-tadeva gurukRSNamRttikAlepainairbahubhirAliptaM dhanamattikAlepaveSTanajanitAgantukagauravamapsu prakSiptaM tajjalapratiSThaM bhvti| yadA tvasyAdbhiH klinno mRttikAlepo vyapagato bhavati tadA bhRttikAlepasaGganirmuktaM mokSAnantaramevovaM gacchati A slilovNtlaat|| TI0-tadeva ca punarguAH kRSNamRttikAyA lepairdhanaiH-nirantarairbahubhiH-aSTAbhidamaveSTaMne kAlamAliptaH tena ca ghanamRttikAlepena veSTanena ca darbhAdijanitamAgantukaM gauravaM yasya tadevaMvidhamapsu prakSiptaM tejalapratiSThaM bhavati uttarakAlam / yadA tvasyAdbhiH sambandhataH klinno mRttikAlepo vyapagato bhavati tadA tatsaGgavinirmuktaM darbhAdibandhanamRttikAmokSaNasamanantaramevo gacchatyA salilovaMtalAdityeSa dRSTAntaH / samprati dArzantikaM darzayati bhA0-evamUrdhvagauravagatidharmA jIvo'pyaSTavidhakarmalepattikA'veSTitastatsaGgAt saMsAramahArNave bhavasalile nimagno bhavAsakto'dhastiryagUvaM ca gacchati 1'tUnA' iti j-paatthH| 2 mRttikAveSTana' iti ga-pAThaH / 3 ' talapraviSTaM' iti ga-pAThaH / 4.veTanakAla' iti c-j-paatthH| 5'talapratiSThaM ' iti c-j-paatthH| 6 'sambandhena' iti ga-pAThaH / 7 'mRttikAveSTitaH san saMsAra.' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam samyagdarzanAdisalilakledAt prahINASTavidhakarmamRttikAlepaH UrdhvagauravAdUrdhvameva gacchatyA lokAntAt // syaadett| lokAntAdUrdhva muktasya gatiH kimartha na bhavatIti / atrocyate TI-evamUrdhvagauravetyAdi / saMsArodadhau bhavasalile bhavaH-audArikAdikAyanivRttiH / bhava eva salilaM tatra magno bhavAsaktaH zarIrI aniyamena adhastiryagRvaM ca gacchati / tataH samyagdarzanajJAnAvaraNasalilAIkRtaprahINASTavidhakarmamRttikAlepaH Urdhvameva gacchati A lokAntAditi / syAdetadityAdinA idamAzaGkate-UvaM gacchatyA lokAntAditi ko niyamaH 1 svAbhAvikyA gatyA lokAntAdapi pareNa gacchatu gaternivArakasyAbhAvAditi / atrocyate bhA0-dharmAstikAyAbhAvAt / dharmAstikAyo hi jIvapudgalAnAM gatyupagrahaNopakurute / sa tatra nAsti / tasmAd gatyupagrahakAraNAbhAvAt parato gatirna bhavatyapsu alAvuvat / nAdho na tiyegityuktam / tatraivAnuzreNigatirlokAnte'vatiSThate mukto niSkriya iti // 6 // TI0-dharmAstikAyAbhAvAditi / astyeva nivArakaM dharmadravyaM tadyapekSAkAraNaM svayameva gatipariNatasya jIvapudgaladravyasya dharmadravyamupagrAhakaM bhavati mInasyeva vAridravyam, na tvagacchantaM jharSa balAd vAri nayati / evaM gatipariNatasyAtmanaH pudgalasya vA svata eva gatyupagrahA kArI dharmAstikAyaH kAraNIbhavati / sa ca lokAt parato nAsti / tasmAd gatyupagrahakAriNo'bhAvAt parato gatinAsti apsu yathA'lAbunaH / alAbu hi mRllepApagamAt svayameva gacchajjalamastakAviSTaM bhavati, na parato yAti, upagrAhakajaladravyAbhAvAt / Urdhvameva ca prayAti, nAdho na tiryagityuktameva / tatraivAnuzreNigatirlokAnte'vatiSThata iti / yatra deze sthito mucyate samastaiH karmabhistatra yA zarIrasyopari ruddhA zreNinabhasastayaiva gatvA lokAnte'vatiSThate muktAtmA niSkriya iti // yathoktam "dharmAbhAvAcAloke sa pratihanyate na lokAgre // [ na tu sparzitvAt ] gamanopakRdvidharmo jIvAnAM pudgalAnAM ca // 1 // mukto'nantaM kAlaM gacchatyuparIti vA'pyanupapannam / muktasya saMmRtirhi na yuktA bhramaNaM hi saMsAraH // 2 // saMsAriNastu vizramaNamasti tasya na mahAnanarthaH syAt / api cAloko'bhISTaH sa ca kRtakRtyastathA''tmavazaH // 3 // For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 tiSThati sarvArthAn so'tyantaM pazyaMstathA vijAnaMzca / nAsti svabhAvavigamo na tu sarvasyApi bhAvasya // 4 // ghAtIni tu karmANi svabhAvajAtAn guNAn vivRNvanti / tadabhAvAt svAbhAvikaguNabhAvo bhavati na tu siddhaH // 5 // yadi ca svabhAvavigamo neSTaH kasmAt sa niSkriyo bhavati / iti vA codyaM proktaM yatspandastatsvabhAvatvam // 6 // kAryAbhAvAcca punane spandastasya vidyate'tyantam / prAyogiko'pyayuktaH spandaH karmapramuktasya // 7 // viSayaizca tasya nArthaH kSut-tuTra-svedAdi-mohabAdhAnAm / rAgAdInAM ca tathA'bhAvAdupayogahetUnAm // 8 // etena vyAkhyAto bhASaNa-caGkramaNa-cintanAdInAm / ceSTAnAM siddhasyAbhAvo vizarIravAGmanasaH // 9 // " evaM teSAM muktAtmanAM " pUrvaprayogAdibhiyuktistadgatiH" iti vacanAt teSAM gatiH siddheti // 6 // ta ete siddhAntajJena siddhAH kSetrAdibhirdvAdazamiranuyogadvArairanugantavyAH "pramANanayairadhigamaH" (a01, sU0 6) iti vacanAdityAha sUtram-kSetra-kAla-gati-liGga-tIrtha-cAritra pratyekasiddhasya 12 buddhabodhita-jJAnA-'vagAhanA-'ntara-saGkhyA-'lpabahutvataH anuyogadvArANi sAdhyAH // 10-7 // TI-athavA amI siddhAH parinivRttadoSAH kArmaNazarIraupazamikAdibhAvanirupAkhyAH kiM paryAyAntareNa vyapadeSTumazakyA eva AhosvidatItavyavahArA eva hi nirdhAryA iti 1 // ucyate -zakyanta eva vyapadeSTuM, yasmAt te khalu vyavajihIrSadbhiH pratyutpannabhUtArthAnugrahatantranayadvitayasAmarthyavizeSavadbhiH zrutajJAnAhitadAda_jJAnadarzanacaraNApracyutamArgastattvapratipattyarthamAtmahitamAdadhAnaH kSetrAdidvArairanugamanIyA ityAha-kSetrakAla ityaadi| kSetrAdInAM alpabahutvAntAnAM indraH / dvandvasamAsAbhinivRttAca prAtipadikAt tRtIyArthe tasiH / siddhivizeSasyAnekAzrayatvAta sAdhyavacanam / kSetrAdIni ca dvAdazApi dvArANi pratipadaM darzayati bhASyeNa bhA0-kSetraM, kAlaH, gatiH, liGga, tIrtha, cAritraM, pratyekabuddhayodhitaH, jJAnaM, avagAhanA, antaraM, saGkhyA, alpabahutvamityetAni bAdazAnuyogadvArANi siddhasya bhvnti| For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-tatra kSetramAkAzaM jIvapudgalAnAM nivAsagativizeSaNAllokAkAzaparigrahaH / tasyApi lokAkAzasyaikadezagrahaNam , ardhattIyadvIpasamudradvayamISatprAgbhAropalakSitaca gaganapradeza iti / kAlo'nAdiranantastasyotsarpiNyavasarpiNIca grAhyA / gatirnarakAdibhedena caturvidhA / liGga khI-puM napuMsakAkhyam, athavA dravyaliGga bhAvaliGgamaliGgamiti / tIrthamiti tIrthakaratvaM prApya siddhA ityAdivikalpam / cAritraM sAmAyikAdi mUlaguNottaraguNabhedam / pratyekabuddhabodhitaH svayambuddhasiddhAdibhedaH / jJAnaM mati-zrutAdibhedam / avagAhanAmiti shriiraavgaahgrhnnm| antaramekasamayAdikaM SaNmAsAntikam / saGkhyetyekasmin samaye kiyantaH sidhyntiityaadi| alpabahatvamiti kSetrasiddhAdyantaHpAtibhedAnAM parasparaM cintyate / etAni dvAdazAnuyogadvArANi siddhasya siddhatvalAme kAraNAni bhvnti| etadeva spaSTayati bhA0-ebhiH siddhaH sAdhyaH anugamyazcintyo vyAkhyeya ityekArthatvam / tatra pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca dvau nayau bhavataH / ttkRto'nuyogvishessH| ttii-saadhypryaayaanaacsstte-anugmniiyo'nugmyo'nusrtvyo'nusRtyH| citte vyavasthApyazcintyaH vyavasthApya ca vyAkhyeyaH-kathanIyaH / ekasya-abhinnasyArthasya vAcakAH sarva ete sAdhyAdayaH / ata eva paryAyatvaM yugapadaprayogAt / tatra-asmin siddhavyAkhyAne kartavye chau nayo pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca / pUrvam-atItaM bhAvaM prajJApayatIti pUrvabhAvaprajJApanIyaH / pratyutpanna-vartamAnaM bhAvaM prajJApayatIti pratyutpannabhAvaprajJApanIyaH / naigamAdiprasiddhanayebhyazca nemau vyatiriktau / eteSAmeva vAcoyuktibhedena grahaNam / tatra naigamasagraha-vyavahArAH sarvakAlArthagrAhitvAt pUrvabhAvaprajJApanIyazabdavAcyAH / RjusUtra-zabda-samabhirUDhaivambhUtAstu vartamAnakAlArthapratigrAhitvAt pratyutpannabhAvaprajJApanIyazabdavAcyA vijnyeyaaH| AbhyAM nayAbhyAM kSetrAdayo vyaakhyeyaaH| tatkRtaH-tAbhyAM kRto'nuyogvishesso-vyaakhyaaprkaarH|| bhA0-tadyathA-kasmin kSetra sidhytiiti| pratyutpannabhAvaprajJApanIyaM prati siddhikSetre 'sidhytiiti| pUrvabhAvaprajJApanIyasya janma prati paJcadazasu karmabhUmi jAtaH 'sidhyatIti / saMharaNaM prati mAnuSe kSetre 'sidhyatIti / tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzva saMhiyante // TI0-tadyathetyAdinA kSetraM nirUpayati-kasmin kSetra sidhyati / tatra pratyutpaprabhAvaprajJApanIyasya siddhikSetra siddhayatIti / tatra siddhaH prtisstthitH| tathA cAgamaH'ihaM bodi caittA NaM tattha gaMtUNa sijjhii"| aprAptasthAnastu naiva siddhaH, 'kRtyazeSatvAt / 1-3 'sidhyati' iti gha-pAThaH / 4 'pratiSThito yaH' iti ca-ja-pAThaH / 5 Avazyaka-niryukteH 959samIgAthAyA ayamuttarArdhaH, etatpUrvArdhazchAyApUrvako yathA " aloe paDihayA siddhA, loagge apidviaa|" __ aloke pratihatAH siddhA lokAgre ca pratiSThitAH / iha tarnu syatvA tatra gatvA sidhyanti / 6'kRtyaM 'iti c-j-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 10 pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmapratipannajAtaH karmabhUmiSu paJcasu bharateSu paJcasvairAvateSu paJcasu videheSu sidhyati / saMharaNaM prati mAnuSakSetre sidhyati / saMharaNaM dvidhA-svakRtaM parakRtaM ca / tatra svakRtaM cAraNAnAM vidyAdharANAM cecchAto viziSTasthAnAzrayaNam / saMharaNasya dvaividhyam parakRtaM cAraNa-vidyAdhara-devaiH pratyanIkatayA'nukampayA cotkSipyAnyatra kSepaNaM saMharaNam / tacca na sarvasyaiva sAdhoH saMharaNaM samastItyetad vivekena darzayati -tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca-dezaviratAH saMhiyante / matAntaram kecidAharaviratasamyagdRSTirapIti / amI punarna jAtucit saMhiyante bhA0-zramaNyapagatavedaH parihAravizuddhisaMyataH pulAzramaNyAdisaptAnAM se raNabhAvanA ko'pramattazcaturdazapUrvI AhArakazarIrIti na saMnhiyante TI-zramaNI sNytiityrthH| apagatavedaH parihAravizuddhisaMyata uktalakSaNaH tathA pulAkasaMyataH apramattasaMyataH caturdazapUrvadharaH AhArakazarIrIti / ete saptApi na saMhiyante / Agamo'pi "samaNImavagayavedaM parihArapulAgamappamattaM ca / . coddasapugviM AhAragaM ca Navi kovi saMharai // "' bhA0-RjusUtranayaH zabdAdyazca trayaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyAH zeSA nayA ubhayabhAvaM prajJApayantIti / TI-RjusUtranayaH zabdAdayazca tryH-shbd-smmirulai-vmbhuutaaHprtyutpnnbhaavprjnyaapniiyaaH-vrtmaanaarthgraahinnH| zeSA-naigamAdayo nayA ubhayabhAvaM prajJApayantyatItaM vartamAnaM ceti kAlatrayAbhyupagamAditi // bhaa0-kaalH| atrApi nayadvayam / kasmin kAle sidhyatIti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya akAle sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmataH saMharaNatazca / janmato'vasarpiNyutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca jAtaH sidhyti| evaM tAvadvizeSataH / vizeSato'pyavasarpiNyAM suSamaduHSamAyAM sakhyeyeSu varSeSu zeSeSu jAtaH sidhyati, duHSamAsuSamAyAM sarvasyAM sidhyati, duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM sidhyati, na tu duHSamAyAM jAtaH sidhyati, anyatra naiva sidhyati / saMharaNaM prati sarvekAleSu avasapiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca sidhyti|| 1 'iti' iti nyUno g-paatthH| 2 chAyA zramaNImapagatavedaM parihAraM pulAkamapramattaM ca / caturdazapUrviNamAhArakaM ca nApi ko'pi saMharati / / 3 pravacanasAroddhAre 1419tamIgAthArUpeNoddhRteyam / For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 307 TI0-kAla iti / atrApi tadeva nayadvayam / kasmin kAle sidhyatIti / tatra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya akAle-avidyamAnakAle ISatprAgbhAropalakSitagemanadeze sidhyati / na ca tatra kAlaH samasti gatazca tatra sidhyti| itarasya tu janmataH saMharaNatazca / tatra janmato'vasarpiNyAdiSu triSvapi jAtaH sidhyati / evaM tAvadavizeSataH, saamaanyenetyrthH| vizeSatastu avasarpiNyAM suSamaduHSamAyAM-tRtIye kAlabhAge saGkhyayeSu varSeSu zeSeSu jAtaH sidhyti| duHSamasuSamAyAM sarvasyAM-caturthe kAlavibhAge sarvatra sidhyati / duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM-paJcame kAlavibhAge sidhyati, na tu duHSamAyAM jAtaH kadAcit sidhyatIti / anyatrotpattiH duHSamAyAmapi jAto naiva sidhyti| saMharaNaM prati vivakSyate yadA tadA sarvakAleSvavasarpiNyAdiSvapi sidhyatIti // bhaa0-gtiH| pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya 'siddhigatyAM sidhyati / zeSAstu nayA dvividhAH-anantarapazcAtkRtagatikazca ekAntarapazcAtkRtagatikazca / anantarapazcAtkRtagatikasya manuSyagatyAM sidhyati / ekAntarapazcAtkRtagatikasyAvizeSaNa sarvagatibhyaH sidhyati / .TI-gatidvAre pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhagatyAM siddhayati, nAnyasyAM gtau| zeSAkhikAlaviSayA nayA dviprkaaraaH| anantarapazcAdityAdi / anantarA pazcAt kRtA gatiryeSAM te'nantarapazcAtkRtagatikAsteSAM manuSyagatyAM sidhyati / ekAntaretyAdi / ekAntarAH pazcAtkRtA gatayo yena tasyApyavizeSeNa sarvagatibhyaH sidhyati / ekamanuSyagatyA antaritAH-pazcAtkRtA narakagatayo yenetyrthH|| bhA0-liGgam / strI-pu-napuMsakAni / pratyutpanabhAvaprajJApanIyasyAvedaH sidhyti| pUrvabhAvaprajJApanIyasya anantarapazcAtkRtagatikasya paramparapazcAtkRtagatikasya ca tribhyo liGgebhyaH sidhyati // TI-liGga khyAdi / tatra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya avedo-vigataliGgaH sidhyati / liGga veda ityeko'rthH| pUrvabhAvaprajJApanIyasya tu anantarapazcAtkRtagatikasya / anntrpshcaatkRtlinggsyetyrthH| gatau caturvidhAyAM niyamena liGgaM, liGge cAvazyambhAvinI gatiriti liGgazabdo nocaritaH, avinAbhAvAt / yadevAnantaraM puMlliGgaM strIliGgaM napuMsakaliGgaM vA ekameva / ekAntarapazcAtkRtagatikazcetyatrApi gatizabdo linggvaacii| ekenAntareNa liGgena pazcAtkRtAni zeSaliGgAni yena tasya tribhyo liGgebhyaH sidhyti|| 1 'gagana' iti ga-pAThaH / 2 'prasaMharaNaM' iti c-j-paatthH| 3 siddhagatyAM ' iti gha-TI-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0-tIrtham / santi tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhAstIrthakaratIrthe atIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe / evaM tIrthakarItIrthe siddhA api|| ___ttii0-tiirthmiti| atra santi-vidyante tIrthakarasiddhAH tIrthakaranAmakarmAnubhavapUrvakAH siddhAH tiirthkrsiddhaaH| te ca tIrthakaratIrthe tIrthakareNa prAka pravartitaM tIrtha tasmin sati punaH sa eva tIrthasya pravartayitA tIrthakaraH sidhyati / notIrthakarasiddhAH prtyekbuddhaaH| te ca tIrthakaratIrthe / atIrthakara siddhAH sAdhavaH tIrthakaratIrthe / evam-uktena prakAreNa tIrthakarItIrthasiddhA api vaacyaaH| tIrthakarItIrthatastIrthakarI sidhyatItyAdi / siddhaprAbhRte amI vikalpAH- "asthi titthakarasiddhA titthakaratitthe notitthasiddhA titthakaratitthe titthasiddhA titthakaratitthe titthasiddhAo titthakarIsiddhA titthakarItitthe notitthasiddhA titthakarItitthe titthasiddhA titthakarItitthe titthasiddhAo" / atra tattvavidaH prvcnaabhijnyaaH|| __bhA0-liGge punaranyo vikalpa ucyate-dravyaliGga bhAvaliGga aliGgamiti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAliGgaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGga prati svaliGge sidhyati / dravyaliGgaM trividhaM-svaliGgamanyaliGgaM gRhiliGgamiti / tat prati bhAjyam / sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyati // TI-liGge punaranyo vikalpa ucyate // nanu ca pUrvamevopanyasanIyaH syAt / satyameva kSamyatAmidamekamAcAryasya / triprakAraM liGga-dravyaliGga bhAvaAcAryasya skhalanA liGgamaliGgamiti, tIrthopAdhikatvAt vRttau traya eva viklpaaH| tatra pratyu tpannagrAhiNo nayasya zuddhasya aliGga eva sidhyati tadA tu dravyaliGgana sambhavatyeva / dravyaliGga trividhaM rajoharaNamukhavastrikAcolapaTTakAdi svaliGgam / anyaliGga bhautaparivrAjakAdiveSaH / gRhiliGgaM dIrghakeza-kacchA-bandhAdi / tadevaMvidhaM dravyaliGgaM bhAjyamkadAcit saliGgaH kadAcidaliGga iti / bhAvaliGgaM zrutajJAnakSAyikasamyaktvacaraNAni / tatra kizcidanuyAyi kiJcinnivartate, zrutaM nAsti siddhe kSAyikasamyaktvaM tu vidyate / caraNamapi sAmAyikAdi Avartata eva / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati / zrutAdikaM svaliGgaM tatrasthaH sidhyati / saGkSapatastu sarvo bhAvaliGga prAptaH sidhyatIti niyamaH // 1'vyAkhyAtAH' iti ga-pAThaH / 2 chAyA asti tIrthakarasiddhAstIrthakaratIrthe notIrthasiddhAstIrthakaratIrthe tIrthasiddhAstIrthakaratIrthe tIrthasiddhAstIrthakarIsiddhAH tIrthakarItIrthe notIrthasiddhAH tIrthakarItIrthe tIrthasiddhAstIrthakarItIrthe tiirthsiddhaaH| For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 309 bhA0 - cAritram / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI noacAritrI 'sidhyatIti / ' TI0 - cAritramiti / vartamAnagrAhiNo nayasya nocAritrI noacAritrI sidhyati / nozabdaH sarvapratiSedhe / nAstya'sya cAritraM sAmAyikAdi noacAritrI dvau pratiSedhau / tatra cAritryeva gamyate kiM tarhi acAritrI aMvirata ityapi vaktuM na zakyate / tasmAnna virato nAvirata iti // bhA0 - pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH - anantarapazcAtkRtikazca paramparapayatkRtikaJca / anantara pazcAtkRtikasya yathAkhyAtasaMyataH sidhyati / paramparapazcAskRtikasya vyaJjite'vyaJjite ca / avyaJjite tricAritrapazcAtkRtaH catuzcAritrapazcAtkRtaH paJcacAritrapazcAtkRtazca / vyaJjite sAmAyika sUkSma samparAya yathAkhyAtapazcAskRtasiddhAH chedopasthApya-sUkSma samparAya yathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH sAmAyikacchedopasthApya - sUkSma samparAya - yathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH chedopasthApya parihAravizuddhi-sUkSma samparAya - yathAkhyAtapazcAtkRta siddhAH sAmAyika cchedopasthApyaparihAravizuddhi-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH // TI0 - pUrva bhAvaprajJApanIyo dvidhA / anantarasya pazcAtkRtiH-pazcAtkaraNaM yatrAsAvanantara pazcAtkRtiko nayaH / asya tu yathAkhyAtacAritrI sidhyati / itarasya vyaJjite- vyaktimApAdite spaSTIkRte vizeSite avyaJjite sAmAnyamAtre avizeSite vaktavyaM tatrAvyaJjite tricatuHpaJcacAritrapazcAtkRtaH sidhyati / kAni trINi cAritrANi catvAri paJca vA ? / ato vyajyate-sAmAyikaM, sUkSmasamparAyaM yathAkhyAtaM ca; athavA chedopasthApyaM sUkSmasamparAyaM yathAkhyAtamiti tricAritrasya vikalpadvayam / catuzcAritrasyApi vikalpadvayameva sujJAnam / pazcacAritrasyaika eva vikalpaH // bhA0 - pratyekabuddhabodhitaH / asya vyAkhyA - vikalpazcaturvidhaH / tadyathAasti svayambuddhaH / sa dvividhaH - arhazca tIrthakara H pratyekabuddhapratyeka buddhabodhitasya vyAkhyAyA- siddhazca / buddhabodhitaisiddhaH tricaturtho vikalpaH / parabodhakasiddhAH dhAturvidhyam sveSTakA risiddhAH // DI0 -- pratyekabuddhabodhita iti caturdhA vyAkhyAyate - tIrthakaraH pratyekabuddhaH parabodhakaH sveSTakArI ceti / tadyathetyAdinA darzayati / asti svayambuddhasiddhaH svayameva buddha:, 1' sidhyati iti gha-pAThaH / 3 'acarita' iti ca-ja-pAThaH / " 2 ' pUrvabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI sidhyatIti' ityadhiko ga-pAThaH / ' sAmparAyika' iti gha-pAThaH / 5 ' siddhAH' iti gha-pAThaH / 4 For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 nAnyena bodhitaH / sa dvividhaH - tIrthakaro'rhatAM tIrthakara nAmakarmodayabhAk / tathA paraH pratyekabuddhasiddhaH pratyekamekamAtmAnaM prati kenacinnimittena saJjAtajAtismaraNAd valkalacIriprabhRtayaH karakaraNDavAdayazca pratyekabuddhAH / buddhabodhito'pi dvividhaH / buddhena jJAtasiddhAntena viditasaMsArasvabhAvena bodhito buddhabodhitaH / parabodhakaH parasmAyupadezaM dadAti / aparaH punaH svasmai iSTaM-hitaM sveSTaM tatkaraNazIlaH sveSTakArI, na parasmai yugapadupadizati kiJciditi caturtho vikalpaH / ete catvAro'pi vikalpA vikalpadvayamanupravizanti / tatra svayambuddhasiddhe tIrthakaraH pratyekabuddhaca buddhabodhitasiddhe parabodhakaH sveSTakArI ceti // caturvikalpAnAM dvaye'ntarbhAvaH bhA0 - jJAnam / atra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya kevalI sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH - anantarapazcAtkRtikazca paramparapazcAtkRtikaca avyaJjite ca vyaJjite ca / avyaJjite dvAbhyAM jJAnAbhyAM sidhyati / tribhizcaturbhiriti / vyaJjite dvAbhyAM mati zrutAbhyAm, tribhirmati zrutA'vadhibhiH mati zruta-manaH paryAyairvA, catubhirmati zrutA'vadhi-manaH paryAyairiti // TI0 - jJAnamiti / atrApi tAveva dvau nayau / tatra vartamAnakAlagrAhiNaH kevalajJAnavAn sidhyati / itaro'pi dvividhaH / tatrAnantaraM kadAcit kizcit jJAnaM bhavati paramparapazcAskRtikasya / avyaJjite vyaJjite ceti catvAro vikalpAH / tatrAvyaJjite dve trINi catvAri vA jJAnAni pazcAtkRtAni / vyaJjite mate mati zrutavAn mati zrutA'vadhimAn mati zrutamanaH paryAyavAn vA mati zrutA'vadhi - manaH paryAyavAn sidhyatIti // bhA0 - avagAhanA / kaH kasyAM zarIrAvagAhanAyAM vartamAnaH sidhyati / / avagAhanA dvividhA - utkRSTA jaghanyA ca / utkRSTA paJcadhanuHzatAni dhanu:pRthaktvenAbhyadhikAni / jaghanyAH sapta ratnayo'Ggula pRthaktvahInAH / etAsu zarIrAvagAhanAsu sidhyati pUrvabhAvaprajJApanIyasya / apratyutpannabhAvaprajJApanIyasya tu etAsveva yathAsvaM tribhAgahInAsu sidhyati // TI0 - avagAhaneti / AtmanaH zarIre'vagAhaH - anupravezaH / saGkocavikAsadharmatvAdAtmanastaccharIraM kiMpramANamiti cintyate'vagAhanA caramazarIre / sA'vagAhanA dvidhAutkRSTA jaghanyA ca / tatrotkRSTA pazca dhanuHzatAni dhanuH pRthaktvenAbhyadhikAni, 1' parasmAyugapadizati' iti ca-ja-pAThaH / 2 'pRthaktvena hInAH ' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 sUtra 7] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam dviprabhRtyA navabhyaH pRthaktvasaMjJA c| etaccotkRSTaM dehamAnaM marudevIprabhRtInAM sambhavati / tIrthakarANAM paJcava dhanuHzatAnyutkRSTA jaghanyA ca saptahastAnAM tIrthakarANAtIrthakarANAmA meva / aGgulapRthaktvonA sAmAnyena tu jaghanyA dvihastAnAM vAmanakUrma sutAdInAmiti / tatra pUrvabhAvaprajJApanIyasya etAsvevAvagAhanAsu sidhyati / pratyutpannabhAvaprajJApanIye tu etAsvevAvagAhanAsu yathAsvaM paJcadhanuHzatAdikAsu tribhAgahInAsu sidhyatIti // ___ bhA0-antaram / sidhyamAnAnAM kimantaram / anantaraM ca sidhyanti sAntaraM ca sidhyanti / tatrAnantaraM jaghanyena dvau samayau, utkRSTenASTau samayAna / sAntaraM jaghanyenaikaM samayaM, utkRSTena SaNmAsA iti // ttii0-antrmiti| sidhyamAnAnAM jIvAnAmantaraM ca / tatrAntarameko vartamAnasamaye siddhastato'nyaH kiyatA kAlena setsyatIti siddheH gamanazUnyaH kAlo'ntaram, antarAlamityarthaH / anantaraM nirantaramantyavyavacchedo'nusantatamityarthaH / tatra nairantaryeNa jaghanyataH sidhyanti ho samayo utkRSTenASTau samayAniti / tataH paraM vyvcchedH| antaraM tu jaghanyenaikasamayaH, utkRSTena SaNmAsAH sidhyantaH sidhyato vyvcchidynte| vyavacchedaH kadAcidekasmin samaye dvayokhiSu vetyAdi yAvat SaNmAsA iti // bhaa0-sngkhyaa| katyekasamaye sidhynti| jaghanyenaikaH, utkRSTenASTazatam // TI-saGkhyeti / ekasmin samaye kati sidhyanti ? jaghanyata ekaH sidhyati, utkRSTenASTottarazatamiti // bhA0-alpabahutvam / eSAM kSetrAdInAmekAdazAnAmanuyogadvArANAmalpabahutvaM vAcyam / tadyathA-kSetra siddhAnAM janmataH saMharaNatazca karmabhUmisiddhA akarmabhUmisiddhAzca sarvastokAH, saMharaNasiddhA, janmato'saGkhyeyaguNAH // TI0-alpabahutvamityAdi / eSAM kSetrAdInAM saGkhyAtAnAmekAdazAnAmalebahutvaM cintyate janmataH saMharaNatazceti / janmataH paJcadazasu karmabhUmiSu akarmabhUmayastriMzat haimavatAdyAH / tatra saMharaNaM karmabhUmiSvakarmabhUmiSu vaa| tatra sarvastokAH saMharaNasiddhAH / ata evAsaGkhyeyaguNA janmataH siddhaaH|| bhA0-saMharaNaM vividha-parakRtaM svayaMkRtaM ca / parakRtaM devakarmaNA cAraNa-vicAraizca / svayaMkRtaM cAraNa-vidyAdharANAmeva / eSAM ca kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmiH samudrA dIpA Urdhvamadhastiryagiti lokatrayam / tatra sarvastokA Urdhva 'sidhyatA' iti u-j-paatthH| 2 'siddhAzca ' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 10 lokasiddhAH, adholokasiddhAH saGkhyeyaguNAH, tiryaglokasiddhAH saGkhyeyaguNAH, sarvastokAH samudrasiddhAH, bIpasiddhAH sNkhyeygunnaaH| evaM tAyavyaJjitevyaJjite'pi sarvastokAlavaNasiddhAH kAlodasiddhAHsakhyeyaguNAH, jambUdvIpasiddhAH sakhyeyaguNAH, dhAtakIkhaNDasiddhAH saGkhyeyaguNAH, puSkarArdhasiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| TI-saMharaNaM vividhamityAdi gatArtham / samabhUtalAdbhUbhAgA nava yojanazatAnyAruhya tata uparyuvalokaH, adholoko'pi nava yojanazatAnyavagAhya parato'STAdazayojanazataparimANo madhye tiryaglokaH / bhASyazeSa paThitasiddham / evaM kSetragatamalpabahutvamabhidhAya kAlakRtamalpabahutvaM bhaNyate bhA0-kAla iti trividhI vibhAgo bhavati-avasarpiNI utsarpiNI anavasarpiNyutsarpiNIti / atra siddhAnAM vyaJjitAvyaJjitavizeSayukto'lpabahutvAnugamaH krtvyH| pUrvabhAgaprajJApanIyasya sarvastokA utsarpiNIsiddhAH, avasapiNIsiddhA vizeSAdhikAH, anavasarpiNyutsarpiNIsiddhAH saGkhyeyaguNA iti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAkAle sidhyti| nAstyalpabahutvam / TI-kAla iti / trividho vibhAgo bhavatItyAdi sujJAnameva bhASyam // bhaa0-gtiH| pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatau sidhyti| nAstyalpavahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtikasya manuSyagatau sidhyti| nAstyalpabahutvam / paramparapazcAtkRtikasyA'nantarA gatizcintyate / tadyathA-sarvastokAstiyaMgyonyanantaragatisiddhAH, manuSyebhyo'nantaragatisiddhAH saGkhyeyaguNAH, nArakebhyo'nantaragatisiddhAH saGkhyeyaguNAH, devebhyo'nantarasiddhAHsaGkhyeyaguNA iti|| TI0-gatAvalpabahutvaM cintyate-tiryagyonyanantaragatisiddhA iti / tiryagyonerudRtya manuSyagatau siddhAstathA manuSyagaterevoddhRtya manuSyeSatpadyante siddhAH / evaM zeSeSvapi pAcyam // bhA0-liGgam / pratyutpannabhASaprajJApanIyasya vyapagatavedaH sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA napuMsakaliGgasiddhAH, strIliGgasiddhAH saGkhyeyaguNAH, puMlliGgasiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| TI-liGgamiti khyAdikam / napuMsakasiddhAH stokAH / strIsiddhAH saGkhyeyaguNAH / puMsiddhAH saGkhyeyaguNA iti / 1 'na ca alpa' iti g-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-tIrtham / sarvastokAstIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhAH saGkhyeyaguNA iti / tIrthakaratIrthasiddhA napuMsakAH sngkhyeygunnaaH| tIrthakaratIrthasiddhAH striyaH saGkhyeyaguNAH / tIrthakaratIrthasiddhAH pumAMsaH saGkhyeyaguNA iti|| TI-tIrthamityatrAlpabahutvacintA / tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhA atIrthakarAH santaH siddhAstIrthakarasiddhebhyaH saGkhyeyaguNAste napuMsakAdayo'pi sarve sngkhyeygunnaaH|| bhA0-cAritram / atrApi nayo dvau-pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca pUrvabhAvaprajJApanIyazca / pratyutpanna bhAvaprajJApanIyasya nocAritrI no'cAritrI sidhyati / mAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya vyaJjite cAvyaJjite ca / avyaJjite sastokAH pazcacAritrasiddhAzcatuzcAritrasiddhAH saGkhyeguNAH tricAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH / vyaJjite sarvastokAHsAmAyika-chedopasthApya-parihAravizuddhi-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtacAritrasiddhAH che dopasthApya-parihAravizuddhi sUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNAH sAmAyika-che dopasthApya-sUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNAH [sAmAyika parihAravizuddhi-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtasiddhAH saGkhyeguNAH] sAmAyika-sUkSmasamparAya yathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH chedopasthApya sUkSmasamparAya-yathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH // TI-cAritramityatrApi tAveva dvau nayau catuzcAritrasiddheSu dvau vikalpo, vicAritrasiddheSvapi dvAveva / sarvatra saGkhyeyaguNatvam / ___ bhA0- pratyeka buddhabodhitaH / sarvastokAH pratyekavuddhasiddhAH / buddhabodhitasiddhA napuMsakAH sakhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH striyaH saGkhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH pumAMsaH saGkhyeyaguNA iti // TI0-pratyekabuddhabodhita ityatra sarvastokAH pratyekabuddhasiddhAH / sarvatra saGkhyeyaguNatvam // bhA0-jJAnam / kaH kena jJAnena yuktaH sidhyati / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya sarvaH kevalI sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA vijJAnasiddhAH, catujJAnasiddhAH sakhyeyaguNAH, trijJAnasiddhAH saGkhye. ygunnaaH| evaM tAvadavyaJjite vyaJjite'pi sarvastokA mati-zrutajJAnasiddhAH, matizrutA-'vadhi-manaHpayoyajJAnasiddhAH saGkhyeyaguNAH, mati-zrutA-'vadhijJAnasiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| iti' iti pATho nAsti gha-pustake / For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 TI0-jJAnamityatrApi sarvatra saGkhyeyaguNatvam // bhA0-avagAhanA / sarvastokA jaghanyAvagAhanAsiddhAH / utkRSTAvagAhanAsiddhAstato'saGkhyeyaguNAH / yavamadhyasiddhA asaGgyeyaguNAH, yavamadhyoparisiddhA asaGkhyeyaguNAH, yavamadhyAdhastAt siddhA vizeSAdhikAH, sarve vishessaadhikaaH|| ___TI0-avagAhanetyatra utkRSTAvagAhanAsiddhA asaGkhyeyaguNAH / dvAvasaGkhyeyaguNau dvau vizeSAdhikAviti // bhA0-antaram / sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH, saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantarasiddhA ityevaM yAvad dvisamayAnantarasiddhA iti sngkhyeygunnaaH| evaM tAvadanantareSu sAntareSvapi sarvastokAH SaNmAsAntarasiddhAH, ekasamayAntarasiddhAH saGkhyeyaguNAH, yavamadhyAntarasiddhAH saGkhyeyaguNAH, adhastAdayavamadhyAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, upariyavamadhyAntarasiddhA vizeSAdhikAH, sarve vishessaadhikaaH|| __ TI0-antaramityatrASTAsu samayeSu nairantaryeNa siddhAH sarve'pi saGkhyeyaguNAH / sAntareSvapItyAdi / ekasamayAntarasiddhAH saGkhyeyaguNA yavamadhyAntare ca saGkhyeyaguNAH, adhastAdUyavamadhyAntare ca skhyeygunnaaH|| bhaa0-sngkhyaa| sarvastokA aSTottarazatasiddhAH, viparItakramAt sapto. ttarazatasiddhAdayo yAvat pazcAzadityanantaguNAH / ekonapaJcAzadAdayo yAvat paJcaviMzatirityasaGkhaceyaguNAH / caturvizatyAdayo yAvadeka iti sakhyeyaguNAH viparItahAniryathA-sarvastokA anantaguNahAnisiddhAH, asaGkhyeyaguNahAnisiddhA anantaguNAH, saGkhyeyaguNahAnisiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| TI-saGkhyetyatra aSTottarazatasiddhAH sarvastokAH / viparItakramAditi saptottarazatasiddhA anantaguNAH / evaM viparItahAnyA yAvat pshcaashditynntgunnaaH| viparItahAniyethetyAdinA darzayati / sarvastokA anantaguNahAni siddhAH, asaGkhyeyaguNahAnisiddhA anantaguNAH, saGkhyeyaguNahAnisiddhAH saGkhyeyaguNA iti // bhA0-evaM nisargA-'dhigamayoranyatarajatattvArthazraddhAnAtmakaM zaGkAdyaticAraviyuktaM prazama-saMvega-nirvedA-'nukampA-''stikyAbhivyaktilakSaNaM vizuddhaM samyagdarzanamavApya samyagdarzanopalambhAd vizuddhaM ca jJAnamadhigamya nikSepa-pramANa-nayanirdeza-satsaGkhyAdibhirabhyupAyairjIvAdInAM tattvAnAM pAriNAmikau-dayikau paza 1 'asaGkhyeya ' iti gh-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 315 mikakSAyopazamika-kSAyikAnAM bhAvAnAM svatattvaM viditvA AdimatpAriNA mikaudayikAnAM ca bhAvAnAmutpattisthityanyatAnugrahapralayatattvajJo upasahAraH virakto 'nistRSNaH triguptaH paJcasamito dazalakSaNadharmAnuSThAnAt phaladarzanAca nirvANaprAptiyatanayA'bhivardhitazraddhAsaMvego bhAvanAbhirbhAvitAtmA'nuprekSAbhiH sthirIkRtAtmAnabhiSvaGgaH saMvRtatvAnnirAsravatvAd viraktatvAnnistRSNasvAca vyapagatAbhinavakarmopacayaH parISahajayAd bAhyAbhyantaratapo'nuSThAnAt anubhAvatazca samyagdRSTayaviratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAya. vizuddhisthAnAntarANAmasaGkhyeyaguNotkarSaprAsyA pUrvopacitakarma nirjarayan sAmAyikAdInAM ca sUkSmasamparAyAntAnAM saMyamavizuddhisthAnAnAmuttarottaropalambhAt pulAkAdInAM ca nirgranthAnAM saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantapahINAtaraudradhyAno dharmavyAnavijayAdavApsasamA. dhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasmin vartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAn prApnoti / tadyathA-AmazauSadhitvaM vi DauSadhitvaM sauSadhitvaM zApAnugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvaM avadhijJAnaM zArIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mahimAnaM aNutvam / aNimA bisacchidramapi pravizyAsIta / laghutvaM nAma ladhimA vAyorapi laghutaraH syAt / mahattvaM mahimA merorapi mahattaraM zarIraM vikurvIta / prAptibhUmiSTho'GgalyagreNa meruzikharabhAskarAdInapi spRzet / prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet, bhUmAvapsviva nimaje. dunmjjecc|| TI-evamityAdinA mandabuddhayanugrahArthaM sakalameva tattvArthazAstrArtha samAsataH kathayati-vizuddhaM samyagdarzanamavApyatasya vizeSaNAni nisargAdhigamAdIni / jJAnaM ca vizuddhamadhigamya samyagdarzanopalambhAt mithyAdarzanabhAvitamajJAnameva niyamato mithyAdRSTeH samyaktvalAbhe tu vizuddhaM jJAnam / nikSepo nAmAdiH / pramANe pratyakSa-parokSe / nayA naigamAdayaH / tathA nirdeza-svAmitvAdibhiH sat-saGkhyA-kSetrAdibhizca jIvAdInAM ca pAriNAmikAdayo ye bhovAsteSAM svarUpaM viditvA dharmAdharmAdInAM anAdInAmAdimatAM ca pAriNAmikAdInAM ghanazarIrAdInAmutpattisthitivinAzavatAmanugrahaH-upakArastatkRtaH pralayaH-upaghAta ityevamavagamya tattvajJo viraktaH sAMsArikebhyo bhAvebhyo vigatatRSNo guptyAdyanuSThAnAt phaladarzanAceti nirvANameva phalaM tatprAptau yatnArthamabhivadhinazraddhAsaMvegaH pazcAnAM vratAnAM bhAvanA IyAMsamityAdayastAbhirbhAvitAtmA anityAdyanuprekSAbhiH sthirIkRtAtmA anabhiSvaGgo-na kacidAbaddhasnehaH saMvRtatvAdibhirvyapagatAbhinava 1' nistRptaH' iti g-paatthH| 2 'bhAvinaH' iti ng-paatthH| 3 'prAdurbhAvAdAbaddha ' iti Ga-ja-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 krmopcyH| karmaNAM cAnubhAvataH samyagdRSTayAdiguNasthAnAnAM kevaliparyantAnAma: saGkhyeyaguNotkarSaprAptyA pUrvopacitakamenijeraNAt sAmAyikAgrupalambhAt pulAkAdisthAnAvAptervyapetArtadhyAnaraudradhyAno dharmadhyAnavijeyAbhyAsAdavAptAdyazukladhyAnadvayasya nAnAvidhA labdhaya utpadyante / svahastapAdAvayavaparAmarzamAtreNaiva sarvarogApanayanasAmarthyamAmauSaH dhitvam / tadIyamUtrapurISAvayavasamparkAccharIranairujyaM viguDauSadhitvam / tathA sarva eva tadIyAvayavA duHkhAtAnAmauSadhIbhavantIti sauMSadhitvam / abhivyAhArasiddhirvAmAtreNaiva / zApadAnasAmarthya manugrahaNa lAmayaM ca / IzitvaM sarvabhUtezvaratvam / vazitvaM sarvabhUtAni svavazavartIni / tathA'vadhijJAnamekarUpaM vaikriyazarIrakaraNaM tadeva ca darzayatyaNimAdiviziSTam // bhA0 - jaGghAcAraNatvaM yenAgnizikhAvUmanIhArAvazyAyamedhavAridhArAmarkaTatantujyotiSkarazmivAyUnAmanyatamamapyupAdAya viyati gacchet / viyadgaticAritvaM yena viyati bhUmAviva gacchet zakunivaJca praDInAvaDInagamanAni kuryAt // . TI-jaGghAcAraNatvamagnizikhAdhUmAdyapi nizritya vyomni gcchet| markaTatantuH kolikakorzakRtatantuH / aparaM viyadgaticAraNatvaM nirnizra eva visrabdho bhUmAviva vyomni gcchet| yathA ca zakunirviyati praDInam-upariSTAd gamanaM avaDInam-adhastAd gamana karotyevamasAvapi kuryAt // bhA0-apratighAtitvaM pavatamadhyena viyatIva gacchet / antardhAnamadRzyo bhavet / kAmarUpitvaM nAnAzrayAnekarUpadhAraNaM yugapadapi kuryAt / tejonisarge sAmarthyametadAdi / iti indriyeSu matijJAnavizuddhivizeSAd dvArAt sparzanA-55svAdana-ghrAga-darzana-zravaNAni viSayANAM kuryAt / sambhitrajJAnatvaM yugapadanekaviSayaparijJAnamityetadAdi / mAnasaM koSThabuddhitvaM bIjavuddhitvaM paprakaraNoddezAdhyAyaprAbhRtavastupUrvAGgAnusAritvaM RjumatitvaM vipulamatitvaM paracitajJAnamabhilaSitArthaprAptimaniSTAnavAptimityetadAdi // TI0-gacchan parvatamityAdibhirapi na pratihanyata ityapratipAtitvam / antardhAnam-adRzyatvam / yugapadanekarUpadhAraNaM kAmarUpitvam / tejolezyAmokSaNam AdigrahaNAt zItalezyAnisargazaktiH / matijJAnavizuddhiprakarSAd viSayANAM-rUpAdInAM dezapramANaniyamollaGghanenApi grahaNaM kuryAt / yugapadanekaviSayagrahaNaM sambhinnajJAnatvam / AdigrahaNAdindriyavyatyAsenApi viSayagrahaNasAmarthyam / mAnasaM-manovyApArajAtam / koSThavuddhitvaM 1 'karmoccayaH' iti ga-pAThaH / 2 'jayAdabhyA' iti g-paatthH| 3 'nizcitya' iti ga-pAThaH / 4 -- kozikatantuH ' iti ga-pAThaH ! 5 'dUrAt ' iti ga-pAThaH / 6 'sasbhinnatvam ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yatkiJcit padavAkyArthAdi gRhItaM tanna kadAcinnazyatIti, koSThaprakSiptadhAnyavat / bIjabuddhitvaM svalpamapi darzitaM vastu anekaprakAreNa gamayati / tadyathA padena pradarzitena prakaraNenoddezakAdinA sarvamartha granthaM cAnudhAvati / paracittaM jAnAti / abhilaSitamartha prApnotyevaM aniSTaM ca naivAnoti / evamAdyo'tizayAH zubhAnubhAvAdaparimitAstasya tasyAmavasthAyAM praaduHssyntiiti|| bhA0-vAcikaM kSIrAsavitvaM madhvAlavitvaM vAditvaM sarvarutajJatvaM sarvasattvAvabodhanamityetadAdi / tathA vidyAdharatvamAzIviSatvaM bhinnAbhinnAkSaracaturdazapUrvadharatvamiti // ____TI0-vAcikamapyatizayavattvam / tasya kSIrAsravitvaM zRNvatastadIyavacanaM kSIramiva svadate / evaM mamvAsravitvam / vidvatsaMsanmadhyeSvaparAjitatvaM vAditvam / sarveSAM mlecchamRga-pazu-pakSiprabhRtInAM rutArthajJatvam / sarvAn sattvAnabuddhikAnapi bodhayatIti sarvasattvAvayodhanam / aadigrhnnaadikssursaasrvitvaadigrhnnm| tathA vidyAdharatvaM mahAvidyAH sarvA eva tasya tadA svayamevopatiSThante / AzIviSatvaM karmajAtibhedAdanekaprakAram / bhinnAkSarANi kizcinyUnAkSarANi caturdaza pUrvANi sampUrNAni vA taddhAraNatvam // bhA0-tato'sya nistRSNatvAtU teSvanabhiSvaktasya mohakSepakapariNAmAvasthasyASTAviMzatividhaM mohanIyaM niravazeSataH prhiiyte| tatazchadmasthavItarAgatvaM prAptasyAntarmuhUrtena jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-'ntarAyANi yugapadazeSataH prahIyante / tataH saMsArabandhabIjabandhananirmuktaH phalabandhanamokSApekSo yathAkhyAtasaMyato jinaH kevalI sarvajJaH sarvadarzI zuddho buddhaH kRtakRtyaH snAtako bhavati / tato vedanIya-nAmagotrA''yuSyakSayAt phalabandhananirmukto nirdagdhapUrvopAttendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAt hetvabhAvAcottarasyAprAdurbhAvAcchAntaH // ___TI0-tato'syetyAdi / teSu-atizayeSvanabhiSvaktasya-anupajAtagAddharthasya mohakSapakapariNAmAvasthasyeti / aviratasamyagdRSTayAdisthAnavartino mohakSapaNAbhimukhasya zreNyA niravazeSamohakSaye sati jJAnAvaraNAdiprahANe ca saMsArabIjabandhana-mohajJAnAvaraNAdi tena nirmuktaH kevalI bhavati / tatazca phalavandhanaM vedanIyAdicatuSkaM tanmokSaNApekSastenApi vedanIyAdinA azeSaphalabandhanena vimukto dhyAnAgninirdagdhapUrvopAttakarmendhano nirindhana ivAgniH pUrvopAtto bhava:-audArikAdikAyastaviyogAduttarasya ca kAyasya hetvabhAvAt saMsAre punaraprAdurbhAvAcchAntaH paramAlAdamupagataH kAraNApekSam 1 zayatvam ' iti j-paatthH| 2'kSaya' iti ng-paatthH| 3 'bandhanirmuktaH' iti gha-pAThaH / 4 'hetubhAvAt' iti hu-c-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0-saMsAramukhamatItyAtyantikamaikAntikaM nirupamaM nityaM niratizaya nirvANasukhamevAmotIti // 7 // TI-saMsArasukhamatItyAtyantikaM sAdyaparyavasAnamaikAntika ekAntenaiva bhavati, na kadAcinna bhavatItyarthaH / nirupamamiti nAsti iha kiJcit tasyopamAnaM tatsadRzamiti / niratizayamiti nAsyAtizayaH prakarSApakarSalakSaNo vidyate, sarvamuktAnAM tulyatvAt / nityamiti dhruvaM kUTasthamavicAli nirvANamukhamavApnotIti / satkArArhaH satataM, nirutsuko nirbhayo viruga vigdH|| niHpraNayo nidveSo, nirdvandvo nIrajA vitanuH ||1||-aaryaa saMsArAgniM nirvA-pya dahantaM paramasaukhyasalilena / nirvAti svAtmastho, gatajAti-jarA-maraNa-rogaH // 2 // -, vyAvAdhAbhAvAca sa, sarvajJatvAcca bhavati prmsukhii|| vyAbAdhAbhAvo nu, svasthasya jJasya nanu susukham // 3 // " anupamamameyamavyaya-managhaM zivamajaramarujamabhayadRSam / ekAntikamAtyantika-mavyAbAdhaM sukhaM hyetat // 4 // -, triSvapi kAleSu sukhA-ni yAni tiryaG-manuSya-devAnAm / sarvANi tAni na samA-ni tasya mAtrA sukhenApi // 5 // -, tAni hi rAgotploSA-NyAbAdhApUrvakANi ca sukhaani| nAsti rAgamapavi-dhya tatra kizcit sukhamapRktam // 6 // -, evaM kSAyikasamyaka-tvaM viiy-siddhtv-drshn-jnyaanaiH| AtyantikaiH sa yukto, nirdvandvenApi ca sukhena // 7 // -" sampratyenameva zAstrArtha zlokairupasaMharati, dviddhaM subaddhaM bhavatIti / / bhA0--evaM tattvaparijJAnAd, viraktasyAtmano bhRzam / nirAsravatvAcchinnAyAM, navAyAM karmasantatau ||1||-anu0 TI-evamityAdi / uktanItyA yAni jIvAdIni tattvAni tatparijJAnAd viraktasya-viSayasukhavitRSNasya bhRzamAtmanaH sthagitAsravadvAratvAd vicchinnAyAmabhinavakarmasantatI-karmasantAne // 1 // vApnoti' iti ga-pAThaH / 2 'pulAkAdisvAtizayaH' ityadhiko ja-pAThaH / 3 'svasya jhasyApi' iti :paatthH| 4 'kaM nirupamaM' iti gh-paatthH| 5'mAmi' iti ja-pAThaH, ca-pAThastu 'naabhi'| For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0 - pUrvArjitaM kSapayato, yathoktaiH kSayahetubhiH / saMsArabIjaM kAtsnrtsnyena, mohanIyaM prahIyate // 2 // --anu0 sUtra 7 ] TI0 - pUrvetyAdi / prAktanaM karma kSapayatastapo'nuSThAnAdibhiH kSayitRbhiH saMsAratarorbIjaM samastameva mohanIyaM prahIyate kSapakazreNyAm // 2 // bhA0-- tato'ntara (yajJAnanna - darzanaghnAnyanantaram / prahIyante'sya yugapat trINi karmANyazeSataH // 3 // - anu0 TI0- 0 - tata ityAdi / antarAye jJAnadarzanAvaraNayozca kSINayoryugapat azeSataH // 3 // bhA0- garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinazyati / tathA karmakSayaM yAti mohanIye kSayaM gate // 4 // - anu0 TI0 - garbhasUcyAmityAdi / mastakasUcyAM dhvastAyAM sarvAtmanA vinAzamupaiti sakalastAlataruH, evaM mohanIye kSINe zeSaM karma kSayameti sarvam // 4 // bhA0 - tataH kSINacatuH karmA, prApto'thAkhyAtasaMyamam / bIjabandhananirmuktaH, snAtakaH paramezvaraH // 5 // - anu0 TI0 0 - tata ityAdi / kSiptasakalaghAtikarmA yathAkhyAtasaMyamamanuprApto bIjabandhanena-mohanIyAdinA vimuktaH snAtako'ntarmalApagamAt paramezvaraH - kevalArddhaprAptaH // 5 // bhA0 - zeSakarma phalApekSaH, zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca, jino bhavati kevalI // 6 // - anu0 TI0 - zeSa ityAdi / vedanIyAdikarmaphalApekSaH zuddho mohAdimalApagamAt buddhaH kevalajJAnAvApternirAmayo-nirgatAzeSaroganidAnaH kevalI bhavati // 6 // bhA0 - kRtsnakarmakSayAdUrdhva, nirvANamadhigacchati / yathA dugdhendhano vahi-nirupAdAna santatiH 7 // anu0 319 DI0 -- kRtsnetyAdi / sakalakarmakalaGkanirmukta Urdhvameva nirvANamadhigacchati / nirvRtasya sthAnamapyupacArAnnirvANam / athavA nirvANaM-nirvRtatvaM siddhatvaM prakSiptapradagdhendhano viniruddha kASThAdyupAdAnasantatiH // 7 // bhA0--dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIje tathA dugdhe, nArohati bhavAGkuraH 8 // - anu0 0 TI0 - dagdhe ityAdi / bIje'tyantaM - bhasmasAtkRte nAGkarasya prAdurbhAvaH, evaM karmabIje dhvaste saMsArAGkurasyAprAdurbhAvaH // 8 // For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0-tadanantaramevordhva-mAlokAntAt sa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatva-bandhacchedordhvagauravaiH ||9||-anu0 TI0- tadanantaretyAdi / sakalakarmakSayasamanantaramAlokAntAdUrva sa gcchti| kathaM muktasya gatirityArekAyAmidamAha-pUrvaprayogAdasaGgatvAd bandhacchedAdUrdhvagauravAca gatirasya bhavati siddhaa||9|| pUrvaprayogasyodAharaNAni darzayatibhA0-kulAlacakre dolAyA-miSau vApi yatheSyate / pUrvaprayogAt karmeha, tathA siddhigatiH smRtA ||10||-anu0 TI-kulAletyAdi / pUrvaprayogAt karma-kriyA yathA kulAlacakrAdiSu tathA siddhagatiH smRtA // 10 // bhA0-mRllepasaGganirmokSAd, yathA dRSTA'pasvalAbunaH / karmasaGgavinirmokSAt, tathA siddhigatiH smRtA ||11||-anu0 TI-mRllepetyAdi / alAbuno'psUnmajanaM dRSTaM mRllepasaGganirmokSAt evaM karmASTakasaGgatyAgAt siddhagatiH siddhA // 11 // bhA0- eraNDayantrapeDAsu, bandhacchedAd yathA gtiH| karmabandhanavicchedAt, siddhasyApi tatheSyate ||12||-anu0 TI-eraNDetyAdi / vyAghrapAdabIjabandhanacchedAd yantrabandhanacchedAd peDAbandhanapachedAca gatirdRSTA miJjAkASTapeDApuTAnAmevaM karmabandhanavicchedAt siddhasya gatiH // 12 // bhA0-UrdhvagauravadharmANo, jIvA iti jinottmaiH| adhogauravadharmANaH, pudgalA iti coditam // 13 // - anu0 / TI-UrvetyAdi / Urdhvagamana eva gauravaM dharmaH-svabhAvo jIvAnAm pudgalAstvadho gamanadharmANa iti sarvajJavacanam // 13 // bhA0-yathA'dhastiryagUrva ca, lossttvaasvgniviityH| svabhAvataH pravartante, tathordhvaM gatirAtmanAm ||14||-anu0 TI0-yathetyAdi / yathAkramamadhogamanAdi / loSTAnAM vItayo-gatayaH svabhAvAdevajAyante tayordhvagatirAtmanAm // 14 // 1'yApi' iti gha-pAThaH / 2'smRtAH' iti ja-pAThaH / 3 'UrdhvamityAdi' iti j-paatthH| 4 'vIcayaH' iti g-paatthH| 5'svabhAvagatirAtmanaH' iti g-paatthH| 6 'loSTatvavIcayo'iti g-paatthH| . For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam __ 321 bhA0-atastu gativaikRtya-meSAM yadapalabhyate / karmaNaH pratighAtAca, prayogAcca tadiSyate // 15 // TI0-atastvityAdi / asmAduktaprakArAdanyathA gativaikRtyaM yad bhavati gativikArarUpaM tat karmaNaH-kriyAyAH pratighAtAd giribhittyAdeH prayogAca puruSecchAnuvidhAnAdiSyate sarvam // 15 // mA0-aghastiryagocaM ca, jIvAnAM karmajA gtiH| Urdhvameva tu taddharmA, bhavati kSINakarmaNAm ||16||-anu0 TI0-adha ityaadi| sarvato gatirjIvAnAmadhastiryagUrva va karmajA gtiH| kSINakarmaNAM tUrdhvameva gatistaddharmA sA svAbhAvikI gatidharmo yeSAmiti // 16 // mA0-dravyasya karmaNo yb-dutpttyaa''rmbh-viityH| samaM tathaiva siddhasya, gati-mokSa-bhavakSayAH ||17||-anu0 TI0-dravyasyetyAdi / dravyasya-paramANvAdeH karmaNaH-kriyAyA yathotpattirArambho gatizca sama-yugapat tathA siddhasya gatimokSabhavakSayAH gatiH muktirmokSaH-svAtmanyavasthAnaM bhavakSayo-janmakSayaH saMsArakSayo veti // 17 // bhA0-utpattizca vinAzazca, prkaash-tmsorih| yugapad bhavato yavat, tathA nirvANa-karmaNoH ||18||-anu0 TI.-utpattizcetyAdi / prakAza-tamasoryathA yugapadutpatti-vinAzau / yasmin kAle prakAza utpadyate tasminneva kAle tamaso vinAza iti yugapad evaM nirvANa karmakSayadhetyeka eva kAlaH / tathA'nyatrApyuktam saM tato bandhanamokSAcaM jIvaH pravegato yAti / na tvairaNDakabIjaM, bandhanamuktaM vrajatyUrdhvam ||1||-aaryaa saGgatyAgAd vA laghu-rAtmA bhUtvA sa utpatatyUrvam / na tu gatalepAlAbU--rudayAti jale nimamApi // 2 // -, dhyAnena tathA cAtmA, prayojito yena sa vrajatyUrdhvam / tiSThAsurapi na zaktaH, pravegito nanu naraH sthAtum // 3 // " api cAmekhi gamanaM, svAbhAvikamUrdhvamAtmanastasya / AtmAmizikhAyA gati-ranyA karmAnilavazAddhi // 4 // " 1'vacayaH' iti g-paattH| 2'utpattirityAdi ' iti c-j-paatthH| 3 'sa satato' iti c-a-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tatvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 10 svavazasyAnabhisandhe-zca tasya na ca vigrahA gatirbhavati / bhavati hi vigrahagamanaM, karmavazasyArthinazceha // 5 // - AryA api cAnuzreNigati--jIvAnAM caiva pudgalAnAM ca / svAbhAvikISyate ye-na tenaM sA vigrahA siddhA // 6 // --" siddhasya gatirayuktA, svavazatvAnniHprayojanatvAca / no siddhAvayuktA, karmavimuktasya niHpatataH ||7||bndhvimokssaat saGga-tyAgAt pUrvaprayogato vA'pi / nanu gacchato'nyavazatA na ca mukto'bhISyate vivazaH // 8 // -" ityevaM vipralApo--'spRSTagatau nAntarAsti yatkAlaH / satyAM hi sottarAva-sthAyAM syAt siddha itaro vA // 9 // -" mo'spRSTayA hi gatyA--'nantarameva samaye jagacchikharam / avagAhatetarAM te--na nAsti nanu bho bajatkAlaH // 10 // -" sidhyati gatvA hyAtmA, siddhikSetre'pahAya dehamiha / / nahyantarA'sti siddhi-- siddhizvAsti muktasya // 11 // -" vavazasyAnabhisandheH, kRtakRtyasya ca yathA svbhaaven| tasyopayoga iSTa--stathA gatiH sA svabhAvena // 12 // " atha yasyAH pRthivyA upari muktAnAmavasthAnaM sA kiMsvarUpetyAhabhA0--tanvI manojJA surabhiH, puNyA paramabhAsvarA / prArabhArA nAma vasudhA, lokamUrdhni vyavasthitA ||19||-anu0 dI-tanvItyAdi / madhye yojanASTakabahalA pradezaparihANyA coparyupari makSikApatrAta tanutarA paryante'titanvI manojJetyantarucirA surabhiH-iSTagandhA puNyavadbhiH pRthivIkAyikainirvartitA puNyA bhRzaM bhAsanazIlA prArabhAreti nAma tsyaaH| sA ca lokamUrdhani vyavasthitA // 19 // bhA0-nRlokatulyaviSkambhA, sitacchatranibhA shubhaa| UrdhvaM tasyAH kSiteH siddhA, lokAnte samavasthitAH // 20 // anu0 TI.-nRloketyAdi / nRloke'rdhatRtIyadvIpA mAnuSottaramahIdharaparikSiptA tattulyavikambhA, pazcacatvAriMzadyojanalakSavistaretyarthaH / uttAnIkRtasitacchantrakAkRtiH zubharUpAdyAtmikA zubhA tasyAH kSitarupari lokAntaspRzAM siddhAnAmavasthAnam // 20 // 3 'mo siddhatA 1'syAdhina' iti j-paatthH| 2 'yena sema (1) sA vigrahA.' iti j-paatthH| prajApati g-paatthH| 4 'bhISyati' iti j-paatthH| 5 'surabhigandhA ' iti j-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 323 mA0-tAdAtmyAdupayuktAste, kevljnyaandrshnaiH| samyakttavasiddhatAvasthA, hetvabhAvAca niSkriyAH ||21||-anu0 0 taadaatmyetyaadi| sa AtmA svabhAvo yeSAM te tadAtmAnaH tadbhAvastAdAtmya tasmAt kevalajJAnadarzanasvabhAvAt sadaiva upayuktAH kSAyikasamyaktvasiddhatAvasthAH / hesvabhAvAca niSkriyAH kriyApariNAma prati na kizcit teSAmasti nimittamiti // 21 // __bhA0-tato'pyUrdhvagatisteSAM, kasmAnAstIti cenmtiH| dhamAstikAyasyAbhAvAt sa hi hetugeMteH paraH // 22 // - TI-tato'pyUrdhvamityAdi / lokAntAt paratopi gatisteSAM kasmAna bhavatIti cet gateheMturdharmAstikAyaH paraH--pradhAnamapekSAkAraNaM tadabhAvAnna parato gatiH // 22 // bhA0-saMsAraviSayAtItaM, muktAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamiti proktaM, paramaM paramarSibhiH // 23 // TI0-saMsAretyAdi / saMsAraviSayamatItaM muktAnAM sukhamavyayatvAd vigatavyAvA parama-prakRSTaM paramarSibhiH-tIrthakarAdibhirabhihitam // 23 // bhA-syAdetadazarIrasya, jantonaSTASTakarmaNaH / kathaM bhavati muktasya, sukhamityatra me zRNu // 24 // ttii0-syaadetdityaadi| naSTASTakarmaNo vigatayogatrayasya kathamakaraNasta sukhasambhava ityatra me zRNu // 24 // bhA0-loke catubihArtheSu, sukhazabdaH pryujyte| viSaye vedanAbhAve, vipAke mokSa eva ca // 25 // rI-loke ityaadi| pratItiM darzayati / sukhe viSayaH zabdAdiH tathA duHkhaSedanAyA- . thAbhAve, karmavipAke ca savedanIyAdike / tathA sakalakarmakSayalakSaNe ca moksse||25|| udAharaNAni yathAkramaM darzayatibhA0-sukho vahiH sukho / -viSayeSviha kthyte| duHkhAbhAve ca puruSaH, sukhito'smIti manyate // 26 // 0-sukho vahnirityAdi / udAharaNAni yathAkramaM darzayati // 26 // bhA-puNyakarmavipAkAcca, sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAca, mokSe sukhamanuttamam // 27 // dI0-puNyakarmetyAdi / gatArthAvetau zlokau // 27 // 1'saMzRNa' iti ga-pAThaH / 2 'gatArthAveva' iti ja-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0--sukhaprasuptavat keci-dicchanti parinirvRtim / tadayuktaM kriyAvattvAt, sukhAnuzayatastathA // 28 // TI0-sukhaprasuptetyAdi / zobhanena svAtmanaH sukhanidrayA suptavAdicchanti niti tadetadayuktaM yogavattvAt kriyAvattvAt tathA sukhAnuzayAcca / anuzayaH prakarSApakarSatvam / / bhA0 -zrama-klama-mada-vyAdhi-madanebhyazca sambhavAt / mohotpattervipAkAca, darzananasya karmaNaH // 29 // TI-zrametyAdi / zramaH-khedaH klamo-glAniH mado-madyapAnAdijanitaH vyAdhiHjvarAdi: madana:-kAmasevana ebhyazca sukhApasuptatvasya sambhavAt ratyaratibhayazokAdiko mohastasmAca suptatvasambhavaH / darzananaM-darzanAvaraNakarma tasya vipAkAt-udayAt sukhaprasuptatvamiti / na caitAni kAraNAni muktAnAM sambhavanti // 29 // bhA0-loke tatsadRzo hyarthaH, kRtsne'pyanyo na vidyte| upagIyeta tad yena, tasmAnirupamaM sukham // 30 // TI-loke ityAdi / mokSasukhasadRzo'rthaH sakale'pi loke na kacidasti tato'nupama tat // bhA0-liGgaprasiddheH praamaannyaa-dnumaanopmaanyoH| atyantaM cAprasiddhaM tada, yat tenAnupamaM smRtam // 31 // TI-liGgetyAdi / nApyupamAnaM tatra kramate sAdRzyAbhAvAt / sAdRzyAkhya liGgaM nAsti mokSasukhasya / nApyanumAnasya muktisukhaM gocarIbhavati / yasmAttasya prAmANyaM liGgaprasiddheH kAraNAt / pakSadharmAnvayavyatirekyeva liGgam / na cAsti tAdRzo mokSasukhapratipattAvityato nApyanumeyam // 31 // bhA0-pratyakSaM tadbhagavatA-mahatAM taizcai bhASitam / / gRhyate'stItyataH prAjJai-nai chadmasthaparIkSayA // 32 // iti TI-pratyakSamityAdi / arhatA-sarvajJAnAmeva tat pratyakSaM pratyakSIkRtya ca tairyathAvad bhASita-vyapetarAgadveSamohaiH zraddheyavAkyaiH sarvajJereva tadAkhyAtam / ataH sarvajJapraNItAgamaprAmANyAt tadastIti gRhyte| prajJA'sAmarthyAnna chadmasthaparIkSayA Agamavyatiriktaizca chaasthapratyakSAdibhiH parIkSyamANaM na jAtucidupalabhyata iti // 32 // evamanupamamavyAvAdhaM ca zAzvataM svAbhAvikaM muktisukhamanubhavati kSapitasakalakarmajAlaH / 1upanIyate ' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 325 bhA0-yastvidAnI samyagdarzanajJAnacaraNasampanno bhikSurmokSAya ghaTamAna: kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktiH karmaNAM cAtigurutvAdakRtArtha evoparamati sa saudharmAdInAM sarvArthasiddhAntAnAM kalpavimAnavizeSANAmanyatamasmin devtyoppdyte| ___TI0-yaH punaradhunA duHkhabahulaM saMsAramavekSya tanniHsaraNakRtaprayatnaH samyagdarzanajJAnacaraNasampano bhikSurmokSAya ghaTamAno-mokSArthakRtotsAho duHSamAkAladopAt paripelavakIlikAsevArtasaMhananadoSAdanekApAyAlpAyurdoSAcAlpazaktiH-atIva stokavIryaH karmaNAM ca-mohanIyAdInAmatigurutvAditi tIvrAnubhAvAdakRtArtha eva-akSapitakarmASTaka eva uparamati-kAlaM karoti sa khalUpacitazubharAziH saudharmAdInAM dvAdazAnAM kalpAnAM vimAnAnAM ca sarvArthasiddhAntAnAmanyatamasmin kalpe vimAne vA devatvAyopapadyatedevatvenopapadyata ityrthH| bhA0--tatra sukRtakarmaphalamanubhUya sthitikSayAtmacyuto dezajAtikulazIlavidyAvinayavibhavaviSayavistaravibhUtiyukteSu manuSyeSu pratyAyAtimavApya punaH samyagdarzanAdivizuddhabodhimavApnoti / anena sukhaparamparAyuktena kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa paraM trirjanitvA sidhytiiti|| TI-tatra-saudharmAdiSu kalpeSu vimAneSu vA sukRtakarma-puNyakarma tasya phalaM-vipAkamanubhUyAyuSaH sthitikSayAt pracyuto magadhAdAvAryadeze kSatriyAdau manuSyajAtau ikSvAkukulAdiSu zIlavatsu-saceSTeSu vidyA-muktyanuguNaM jJAnaM vinayaH-abhyutthAnAdiH vibhava:dhana-dhAnya-draviNasampat viSayAH-zabdAdayaH sarveSAmevaiSAM vistaraH-prAcurya vistara eva vibhUtistadyukteSu pratyAyAtimavApya-janma samadhigamya punaH samyagdarzanAdivizuddha bodhimavAmoti / samyagdarzanamAdiryayonicAritrayorbodhisvarUpayostaM bodhimavApnoti / jJAnacaraNe bodhizabdavAcye samavAmotItyarthaH / anena-uktalakSaNena kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa sukhaparamparAyuktena paraM-prakarSatastrirjanitvA manuSyo devaH punarmanuSya iti evaM trINi janmAni samavApya samyaktvajJAnalAbhAdihitasaMvarastapasA kSapitakarmarAziH sidhyati siddhikSetra iti / uktaM ca "evaM saMvaravarmA, pinA smyktvvaahmdhiruuddhH| sajjJAnamahAcApo-dhyAnAditapaHzitapRSakaiH ||1||-aaryaa 1vidyA sUktayaH' iti c-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tattvArthAdhigamasUtram saMyamaraNAjirasthaH, klezacamUH saMvidhUya bhavyAtmA / karmanRparipUn hatvA-pavargarAjyazriyaM labhate // 2 // - AryA evaM karmodaya - bhavaiH karmakSayopazamajaizca / saMsAramuvAcArhan, siddhiM karmakSayAdeva // 3 // - " jJAnaM sumArgI, samyaktvaM tu tadavipraNAzAya / cAritramAsravatvaM, kSapayati karmANi tu tapo'gniH // 4 // -" etena bhavati siddhiH, siddhAntacatuSTayena jinavacane / na tu saMvararahitasya ca sA syAnna jJAnamAtreNa // 5 // - " ityekAnta sameka- dvIpaM vividhaM jhapame kapAtAlam / aSTagrAhaM dvirayaM, caturAvartaM catuH kUlam // 6 // - " trimahAvAtaMtryudayaM, SaDvegaM caturazItiniyatormim | saMsArArNavamAtmA, nAvA caturaGgayottarati // 7 // - " samprati vAcako nijAcAryAnvayaM dviprakAramepyAvedayate bhA0- -vAcakamukhyasya ziva- zriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandi- kSamAzramaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 // - gItiH vAcanayA ca mahAvA - cakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // - AryA nyagrodhakAprasRte--na viharatA puravare kusumanAmni / kau bhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenArghyam // 3 // " DI0---tatrAyaM pravrAjakAnvayaH - zivazrIrnAma vAcakaH pitAmahaH saGgrahakArasya tasva ziSyo ghoSanAndikSamaNastasyAyaM saGgrahakAraH ziSyaH / samprati vacanAcAryAnvayo muNDapAdoM nAma mahAvAcakaH kSamaNaH so'sya pitAmahaH saGgrahakArasya / tasya ziSyo mUlanAmA vAcakastasyAyaM saGgrahakAraH ziSyaH / sampratyAtmIyajanmAnvayasthAnamAcaSTe - nyagrodhikA nAma grAmastatra jAtena pATaliputre kusumapuranAmni viharatA / kau bhISaNineti gotrAdvAnam svAtitanayeneti piturAkhyAnam, vAtsIsuteneti gotreNa nAmnA umeti mAturAkhyAnam // bhA0 - arhadvacanaM samyagra, gurukrameNAgataM saMmavadhArya / - [ adhyAyaH 10 duHkhArta ca durAgama-vihatamatilokamavalokya // 4 // - AryA 1' mavApyA' iti ja - pAThaH / 2 ' vAcakAcAryAnvayo ' iti ga-pAThaH / 2 ' samupadhArya' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 327 idamuccai garavA-cakena sattvAnukampayA dRbdhm| .. tattvArthAdhigamAkhyaM, spaSTamumAsvAtinA zAstram ||5||-aaryaa yastattvAdhigamAkhyaM, jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhaM saukhyaM, prApsyatyacireNa paramArtham // 6 ||-aaryaa TI0-sampradAyAvicchedenAyAtamahadvacanaM samyagavadhArya zArIrairmAnasaizca duHkhairAta durAgamairaihikasukhopadezaprAyaistrayaiH prabhRtibhiH pramANavighaTTanAyAmakSamaivihatamatim-upahatavijJAnamavalokya lokamuccai garavAcakeneti svazAkhAsUcakaM tattvArthAdhigamAkhyaM zAsra bhavyasatvAnukampayA viracitaM sphuTArthamumAsvAtineti / tadetacchAstraM jIvAditasthASi. gamArtha yo'vamotsyate sUtrato'rthatazcAnuSThAsyati tatroktaM so'vyAbAdhasukhalakSaNamanantamanupama paramArtha mokSamacireNa prApsyatIti // iti zrItattvArthAdhigame'hatpravacanasaMgrahe bhASyAnusAriNyAM vRttI mokSasvarUpanirUpako dazamo'dhyAyaH // 10 // // tatsamAptau ca samApteyaM tattvArthaTIkA // AsId dinnageNiH kSamAzramaNatAM prApat krameNaiva yo vidvatsu pratibhAguNena jayinA prakhyAtakIrti zam / voDhA zIlabharasya sacchratanidhirmokSArthinAmagraNI jvAlAmalamuccakairnijatapastejobhiravyAhatam // 1||-shaardl. patra sthitaM pravacanaM, pustakanirapekSamakSa vimalam / / ziSyagaNasampradeyaM, jinendravaktrAd viniSkrAntam ||2||-aaryaa tasyAbhUt paravAdinirjayapaTuH sahIM dadhacchUratA nAmnA vyajyata siMhasara iti ca jnyaataakhilaarthaagmH| ziSyaH ziSTajanapriyaH priyahitavyAhAraceSTAzrayAd bhavyAnAM zaraNaM bhavaughapatanaklezArditAnAM bhuvi ||3||-shaaiil. nirdhttmHsNhti-rkhnnddmnnddlshshaangkscchaayaa| adyApi yasya kIrti--bhramati digantAnavizrAntA // 4||-aaryaa zimyastasya babhUva rAji( ja? )kaziroratnaprabhAjolaka vyaasegaacchuritsphurnnkhmnniprodbhaasipaaddvyH| 'gaNI ' iti j-paatthH| 2 'padaH' iti Ga pAThaH / 3 'rAjata' iti ca-pAThaH / 4 'jAtaka' itipaatthH| 5 'sanacchurita.' iti ca-pAThaH / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 tattvArthAdhigamasUtram [maNyAyaH 10 bhAsvAmIti vijitya nAma jagRhe yastejasAM sampadA bhAsvantaM bhavanirjayodyatamatirvidvajjanAgresaraH ||5||-shaarduul0 kSamayA yukto'tulayA, smstshaastraarthvinmhaashrmnnH| gacchAdhipaguNayogAd guNAdhipatyaM cakArArthyam ||6||-aaryaa tatpAdarajovayavaH, svalpAgamazemuSIkabahujADyaH / tattvArthazAstraTIkA-mimAM vyadhAt siddhasenagaNiH // 7 // " aSTAdazasahasrANi, dve zate ca tathA pre| azItiradhikA dvAbhyAM, TIkAyAH zlokasaMgrahaH // 8||-anu0 mUlasUtrapramANaM hi, dvizataM kiJcidUnakam / bhASyazlokasya mAnaM ca, dvAviMzatizatAni vai // 9 // " iti zrItattvArthAdhigamaTIkA smaaptaa|| aGkato'pi zlokasaMkhyA 20680 / 'vyAdhA' iti g-paatthH| 2 ataHpara kevalamayameva ullekho ja-pratau-'pranyApranya 18282 saya saMsthA zubhaM bhavatu / iti zrItattvArthaTIkA smaaptaa'| For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAGgaH 1 kAyavAGmanaH karma yogaH "" "" 99 99 99 "" 99 99 "" 99 2 sa AsravaH 39 3 zubhaH puNyasya 4 azubhaH pApasya "" sUtrapAThaH "" 99 "9 "" 41 99 99 19 "" "" "" "" 99 19 99 19 5 sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH 99 99 "9 "" sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA -DEEPREEE 99 SaSTho'dhyAyaH 6 "" 7 tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSemyastadvizeSaH 99 6 indriyakaSAyAtratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaGkhyAH pUrvasya bhedAH 99 adhikAraH yogazabdetuH yogasyArthaH yogasya vayam trividhayogAnAM vyAkhyA kAyayogasya saptavidhatvam pratyekayogasya dvaividhyam kAyiyogasya bhedAH vAcikayogasya bhedAH mAnasikayogasya bhedAH zubhayogasya bhedAH AsravavyAkhyA dvicatvAriMzat puNyaprakRtayaH dvayazItiH pApaprakRtayaH sUtragatazabdAnAM vyutpattiH Asravasya dvaividhyam sAmparAyikAstravasya 49 bhedAH paJcaviMzateH kriyANAM vivecanam bandhavizeSANAM hetavaH For Personal & Private Use Only pRSThAGka: 99 AWA 3 99 8 99 5 99 19 6 :: :v a ado.com a 99 7 8 11 13 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 sUtrAGkaH sUtrapAThaH 8 adhikaraNaM jIvAjIvAH 97 "" 99 9 AdyaM saMrambhasamArambhArambhakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH "" "" "" 99 * nirvartanA nikSepasaMyoga nisargA dvicaturdvitribhedAH param "" "" "" : : 99 "" 11 tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH "" "" 39 "" "" "" 99 "" 12 duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadvedyasya "" asadvedyasyAstravAH 99 99 13 bhUtavatyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya 99 17 mAyA tairyagyona "" 19 "" 14 kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzana mohasya "" "" "" tatvArthAdhigamasUtram "" "" "" "" "" 15 kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya adhikAraH "" 99 "" 16 bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH adhikaraNasya dvaividhyam jIvAdhikaraNasya bhedaprabhedAH saMrambhAdInAM vyAkhyA jIvAdhikaraNasya trikalpasaGkhyA "" nirvartanAdInAM vyAkhyA nirvartanAdhikaraNasya svarUpam jJAnAvaraNIyakarmaNa AsravAH darzanAvaraNIyakarmaNa AsravAH sadvedyasyAsravAH duHkhAdInAM lakSaNAni bhASyagatazabdAnAM vyAkhyA sadvedyasyAnye'pyAstravAH darzana mohasyAstravAH kevalino'varNavAdaH zrutasyAvarNavAdaH saMyatAdInAmavarNavAdaH devAnAmavarNavAdaH strIvedAdinavanokaSAyabandhahetavaH bahvArambhaparigrahatAyA vyAkhyAntaram For Personal & Private Use Only pRSThAGkaH 16 "" 17 99 99 19 20 " 21 23 19 24 ==== "" 99 "" " 25 "" 26 27 "" 99 "" "9 28 "" 99 29 99 30 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAGgaH sUtrapAThaH 18 alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSyasya 19 niHzIlatvaM ca sarveSAm 20 sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbALatapAMsi daivasya 21 yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH 8 "" "" "" 22 viparItaM zubhasya 23 darzana vizuddhirvinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saGghasAdhusamAdhivaiyAvRttyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhA "" "" "" 99 24 parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya "" " 25 tadviparyayo nIcairvRttyanutsekau cottarasya "" 26 vighnakaraNamantarAyasya "" 99 vanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRtvasya "" 3 "" 'z "" 99 35 "" 1 hiMsAnRta steyAbrahmaparigrahebhyo viratirvratam 99 "" 2 dezasarvato'NumahatI "" "" "9 3 tatsthairyArtha bhAvanAH paca paca mutrakrameNAntarAdhikArasUcA 99 59 "" "" azubhanAmna AstratrAH adhikAraH tIrthakaranAmakarmaNa AsravAH vinayasya bhedaprabhedAH saMvegasya vyAkhyA nIcairgotrasyAstravAH uccairgotrasyAtrAH saptamo'dhyAyaH 7 antarAyasyAsravAH dAnalAbhAdInAM vyAkhyA abhyAyopasaMhAraH vratavyAkhyA hiMsAdInAM vyAkhyA rAtribhojananiSedhe hetavaH vratAnAM bhAvanAnAM saGkhyA sUtrapATha vicAraH For Personal & Private Use Only 331 pRSThAGkaH 30 31 * m x * 33 34 .35 = = "" 99 36 38 99 .39 99 "" 97 1.40 "" : 41 "" " 42 42 44 39 "" Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 sUtrAGgaH 3 "" "" x 99 99 99 "" 4 hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam 99 99 99 5 duHkhameva vA 30 "" "" "" 17 99 CASS 19 97 99 sUtrapAThaH "9 99 99 "" 99 99 99 "" 99 "" "9 6 maitrI pramodakAruNyamAdhyasthyAni sastraguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu "" 99 "" "" "" 7 jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham "" 19 99 99 99 8 pramattayogAt prANavyaparopaNa hiMsA 99 "" "" 99 "" = = = = = "" svArthAdhigamasUtram 99 19 adhikAraH ahiMsAyAH paJca bhAvanAH sUnRtasya paJca bhAvanA: asteyasya paJca bhAvanAH brahmacaryasya paca bhAvanAH hiMsAyA vipAkaH anRtasya vipAkaH steyasya vipAkaH abrahmaNo vipAkaH paradAragamanasya phalam parigrahasya vipAkaH hiMsAdayo duHkham maithune na sukhAvAptiH bhASyasya sUtrIkaraNe doSaH maitrIbhAvanA pramodabhAvanA kAruNyabhAvanA mAdhyasthyabhAvanA jagatsvabhAvaH kAyasvabhAvaH sUtragatazabdAnAM vyAkhyA hiMsAlakSaNam paJcamIvibhaktervicAraH dravyahiMsA bhAvahiMsA pramattasya lakSaNAntaram For Personal & Private Use Only pRSThAGkaH 44 45 46 47 48 99 49 99 50 39 51 52 99 54 56 , "" 57 "" 58 59 60 99 99 63 "" 64 99 65 14 " Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUtrapAThaH mAraNe bauddhIyaH pUrvapakSaH hiMsAlakSaNe bauddhamatakhaNDanam yogavyAkhyA ekendriyAdInAM hiMsAyAM yogavicAraH rAgadveSamohahetukA vadhAH . vadhaparyAyAH asadabhidhAnamanutam anutasya lakSaNam sUtravinyAsavicAraH asatasvaividhyam AtmanaH parimANasya vicAraH Atmano niSkriyatvasya nirAsaH sambhinnapralApatAnirAsaH. adattAdAnaM steyam steyalakSaNam sUtrapAThavicAraH bhASyapAThavicAraH dezavRttitA 11 maithunamaya abrahmalakSaNam pramattayogAdityasya nopayoge hetuH 12 mA pariprahaH parigrahalakSaNam lobhasya sAmrAjyam bAhyAbhyantarA mU>>viSayAH mUrchAyAH paryAyAH vratavratinoH sambandhaH 13 niHzalyo vatI vAkyArthavicAraH 14 agAryanagArazca For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAlA 334 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAyaH sUtrapAThaH . . adhikAraH agAriNAM bhedAH anagArabhedAH zrAvakazramaNazabdArthaH 15 aNuvratogArI 16 digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampanazca guNazikSAvratAdhikAraH digvatavyAkhyA kramabhede hetuH dezavratavyAkhyA anarthadaNDavyAkhyA sAmAyikalakSaNam pauSadhalakSaNam . caturthabhaktasyArthaH upabhogaparibhogavratasya lakSaNam paJcadaza karmAdAnAni atithisaMvibhAgasya vyAkhyA 17 mAraNAntikI saMlekhanA joSitA 18 zaGkAkAGkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH samyagdarzanasya paJcAticArAH zaGkAyAH svarUpam kAGkSAyAH svarUpam vicikitsAvicAraH zeSAticAradvayam kriyAvAdinA 180 bhedAH akriyAvAdinAM 84 bhedAH ajJAnikAnAM 67 bhedAH vainayikAnAM 32 bhedAH 19 vratazIleSu paJca paJca yathAkramam 102 20 bandha-vadha-cchavicchedA-atibhArAropaNA-'napAnanirodhAH sthUlaprANAtipAtaviramaNavratasyAticArAH paJca , 103 For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 21 mithyopadeza- rahasyAbhyAkhyAna - kUTalekha kriyA-nyAsApahAra - sAkAra mantrabhedAH "" 39 22 stenaprayoga - tadAhRtAdAna - viruddhara / jyAtikrama- hInAdhikamAnonmAna-pratirUpakavyavahArAH 99 "" "" 23 paravivAhakaraNe - tvaraparigRhItA-'parigRhItAgamanA 'naGgakrIDA- tIvrakAmAbhinivezAH "" "" "" 99 "" 24 kSetratrAstu - hiraNyasuvarNa-dhanadhAnya- dAsIdAsa- kupyapramANAtikramAH "" 99 25 UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantardhAnAni "" "" 26 AnayanapreSyaprayogazabda rUpAnupAta pudgalakSepAH "" sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA "" 97 " "" 28 yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni "" 30 sacitta-sambaddha-saMmizrA - 'bhiSava - duSpakAhArAH "" sthUlamRSAvAdaviramaNavratasyAticArAH paJca 99 27 kandarpa- kautkuSya- maukharyA-'samIkSyAdhikaraNo-pabhogAdhikatvAni "" 31 sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH 39 sthUlAdattAdAnaviramaNavratasyAticArAH paJca sAmAyikasya paJcAticArAH "" "" 29 apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepa saMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni pauSadhopavAsavratasya pazcAticArAH upabhogaparibhogavratasya paJcAticArAH atithisaMvibhAgavratasya paJcAticArAH "" sthUlamaithuna viramaNavratasya paJcAticArAH sUtrapATha parAmarzaH sthUlaparigrahaparimANavratasya paJcAticArAH kSetravAstubhedAH divratasya pazcAticArAH dezAvakAzikavratasya paJcAticArAH digdeza vratayorvizeSaH anarthadaNDaviramaNavratasya pazcAticArAH "" 32 jIvitamaraNAzaMsA mitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni 33 anugrahArthe svasyAtisargo dAnam 34 vidhi dravya-dAtR-pAtravizeSAcca tadvizeSaH 335 pRSThAGkaH 104 For Personal & Private Use Only 99 106 "" 105 "" 109 99 "" 110 99 "" 111 "" "" 112 "" 113 99 114 "" 99 99 115 "" 116 117 118 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAGka: aSTamo'dhyAyaH adhyAyasambandhaH 1 mithyAdarzanA-'virati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH bandhasya sAmAnyahetupaJcakam karmagranthAd bhinnatA 122 ajJAnikAdInAM sUrayaH 123 pramAdasya traividhyam karmabandhahetUnAM caturdazaguNasthAneSu yojanA 124 yogAnAM paJcadazavidhatvam bandhapratyayAnAM bhajanA sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte karmabandhe hetuH samastapudgalA na bandhayogyAH bandhayogyapudgalavarNanam / audArikAdiskandhAnAM pradezAH 3sa bandhaH 4 prakRti-sthitya-'nubhAva-pradezAstadvidhayaH bandhasya vidhAnacatuSTayam prakRtyAdInAM sAdhanatA 5 bhAyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH mUlaprakRtayo'STau jJAnAvaraNAdInAM vyutpattyarthaH jJAnAvaraNAdInAM krame hetuH 6 pacanavadvayaSTAviMzaticaturvicatvAriMzadvipazcabhedA yathAkramam mUlaprakRtInAmavAntarabhedasaGkhyA 7 matyAdInAm sUtrapAThavicAraH 8 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhivedanIyAni ca darzanAvaraNasya navottaraprakRtayaH vedanIyazabdayoge hetuH For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA 337 sUtrAGka: sUtrapAThaH adhikAraH - pAThAntaraparAmarzaH 135 9 sadasavedye vedanIyasya dve uttaraprakRtI. 10 darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAtridviSoDazanavabhedAH / samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyau anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAH strIpunapuMsakavedAH 136 mohanIyasyASTAviMzatiruttaraprakRtayaH " akaSAyasyArthaH darzanamohanIyasya traividhye'pi bandhakatA 137 samyaktvaprakAraprapaJcaH 139 anantAnubandhyAdikaSAyANAmudaye samyagdarzanAdInAmupaghAtaH 142 krodhasya paryAyAH tadbhAvAnusArINi nidarza nAni ca mAnazabdasya paryAyAH 345 mAyAzabdasya paryAyAH 146 lobhazabdasya paryAyAH krodhAdInAM sacaraNopAyAH sUtralAghavaparAmarzaH nArapha-tairyagyona-mAnuSa-daivAni AyuSo vyutpatyarthaH nAmakarmaNaH 67 uttaraprakRtayaH nAmazabdasya vyutpattyAH gatyAdinAmakarmaNAmavAntarabhedasaGkhyA 149 sUtrapAThabhedaH aGgASTakam ardhavarSabhanArAcavyAkhyAyAM matabhedaH 154 sAdhAraNagandhanirAsaH 155 AnupUrvIvyAkhyAyo matAntaram 156 paryAptisaGkhyAparAmarzaH 160 143 151 For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 " 338 tatvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAGkaH 12 gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaGghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvyagurulaghUpadhAtaparAghAtA tapoddyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMti setarANi tIrthakRttva ca 160 13 uccainIcaizca 163 gotraprakRtI 14 dAnAdInAm antarAyasya prakRtipaJcakatvam 15 AditastisRNAmantarAyas ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH 165 sUtragatazabdaprayojanAni jJAnAvaraNIyAdiprakRtInAmabAdhAkAla: 166 16 saptatirmohanIyasya 17 nAmagotrayoviMzatiH 18 trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya sAtAsAtayoH parAparau bandhau 19 aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya sUtrapAThabhedaH nAmakarmottaraprakRtInAmutkRSTA sthitirabAdhA ca ,, nAmaprakRtInAM jadhanyA sthitirabAdhA ca 168 20 nAmagotrayoraSTau jJAnAvaraNAdInAM uttaraprakRtInAM jaghanyA sthitirabAdhA ca 21 zeSANAmantarmuhUrtam 169 22 vipAko'nubhAvaH keSAJcit karmaNAM pudgalAdiSu vipacanam 170 saGkramasthAnam 23 sa yathAnAma 172 24 tatazca nirjarA 173 nirjarAdvayasya vyAkhyA 25 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSu anantAnantapradezAH 174 pradezabandhavicAro'STavidhaH For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAGkaH . sUtrapAThaH . adhikAraH .25 'sarvataH 'padasya vyAkhyAne matabhedaH 26 sadvadya-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda-zubhAyu-rnAma-gotrANi puNyam matAntaram, tatsamAdhAnasyAzakyatvam 82 pApaprakRtayaH abhiprAyabhinnatA 175 177 178 183 . 184 navamo'dhyAyaH9 1 AsravanirodhaH saMvaraH " . " saMvaralakSaNam saMvaradvaividhyam 2 sa gupti-samiti-dharmA-'nuprekSA-parISahajaya-cAritraH saMvarasya upAyAH 3 tapasA nirjarA ca saMvarasya apara upAya: uttarasUtrasambandhaH 4 samyagyoganimaho guptiH guptilakSaNam gupteH prakAratrayaM kAyagupterlakSaNaM ca zayanavivaraNam 5 IryA-bhASai-SaNA-''dAnamikSepotsargAH samitayaH paJcavidhatvaM samitInAm 6 uttamaH kSamA-mArdavA-''rjava-zauca-sasya-saMyama-tapa-styAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi dharmaH dharmasya dazavidhatA kSamAyAH paryAyAH kSamAkaraNe anyAnyAlambanAni aSTavidhatA mAnasya prazamarato matAntaram autpattikIpramukhabuddhicatuSTayam saMyamasya saptadazavidhatvam pRthvIkAyikazabdasya siddhiH " 2 198 For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 . . 202 206 208 ' tatvArthAdhigamasUtram sUtrAGka: sUtrapATha: adhikAraH pustakagrahaNe hetuH 198 tapolakSaNe matAntaram kanakAvalIsvarUpam kanakAvalyAH pAraNAvidhiH ratnAvalIsvarUpam / muktAvalIsvarUpam kSullakasiMhavikrIDitasvarUpam mahAsiMhavikrIDitasvarUpam . ekamAsikyAH svarUpam . saptarAtrikyAH svarUpam bhASyapAThaparAmarzaH AcAryANAM paJcavidhatvam brahmacaryasya paripUrNatAyAM sAdhanAni . anityA-'zaraNa-saMsArai-katyA-'nyavA- zucitvA-''srava-saMvara-nirjarA-loka-bodhidurlama-dharmasvAlyAtatvAnucintanamanuprekSAH / dvAdaza bhAvanAH : anityabhAvanAyAH svarUpam azaraNabhAvanAyAH svarUpam khajana-parajanavivekaH . 212 8400000 yonayaH zarIrasyAzucitve hetupaJcakam 215 uttarArdhasya arthadvayam .. : jihvAdiviSayagrastAnAM viDambanAH 219 gItasaGgItayovizeSaH nirjarAyAH paryAyAH vipAkasya vaividhyam utpattedaividhyam 221 pAThabhedaH 222 8 mArgAcyavana-nirjarAthai pariSoDhavyAH parISahAH parISahasahane hetU 211 218 220 223 For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA satrAGka sUtrapAThaH adhikAraH :... paThAna .. 9 kSutpipAsAzItoSNadezamazakanAmyAratistrIcaryAniSadyAzayyA''krozavadhayAcanA'lAbharogavaNasparza... malasatkArapuraskAraprajJA'jJAnadarzanAni 22 parISahAH sthavirakalpaH kalpe upadhiH avasthitakalpasya cAturviyam anavasthitasya bADiSyam jinakalpaH dharmAdyadarzane hetavaH 10 sUkSmasamparAya-chapasthavItarAgayozcaturdaza 11 ekAdaza jine kevalinaH parISahAH 12 bAdarasamparAye sarveH . . . 13 jJAnAvaraNe prajJA'jJAne 14 darzanamohA-'ntarAyayoradarzanAlAbhau :15 cAritramohe nAgnyA-ti-zrI-niSadyA-''kroza-yAcanA-satkArapuraskArAH 16 vedanIye zeSAH 17 ekAdayo bhAjyA yugapadaikonaviMzataH yogapadyena parISahAH / :18 sAmAyika-cchedopasthApya-parihAravizuddhisUkSmasamparAya-yathAkhyAtAni cAritram ' cAritrasya paJcavidhattam .. sUtrapAThavimarzaH . sAmAyikazabdasya niSpattiH sAmAyikasya dvaividhyam - ... . chedopasthApyasya dvividhatAH parihAravizuddhe vividhatvam / parihAravizuddhisaMyamasya sImA aupazamikI zreNI .. kSapakazreNIvarNanam // anazanA-'tramaudarya-vRtiparisakhyAna-rasaparityAga-viviktazayyAsana-kAyazA bAvaM tapaH / bAyatapasaH SavidhatA . For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 :::::: 239 / : 342 tasvArthAthimamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH samyagrahaNe hetavaH isvaramamazanam yAvajjIvikAnazanasya bhedaprabhedAH pAdapopagamanAnazanam iGginyanazanam bhaktapratyAkhyAnAnazanam avamaudaryasya traividhyam puruSapramadAnA kavalasaGkhyA dattibhikSayorvizeSaH utkSiptavRttiH mAMsabhakSaNe niSedhaH madhunasvaividhya navanItasya ca cAturviSyam kSIrAdivikRtinAM vividhatA bAhyatapaso'nekavidha phalam kAyaklezasya viphalatAsAdhakaH pUrvapakSA uttarapakSaH tapolakSaNam: tapasaH sArthakatA 20 prAyazcitta-vinaya-vaiyAdRzya-svAcyAya-vyusarga-dhyAnAnyuttaram amyantarANi SaT tAsi abhyantaratapolakSaNam prAyazcittAdInAM vyutpattiH 21 nava-catur-daza-pAzca-vibheda yathAkrama prAya pyAnAt abhyantaratapobhedanirdezaH 22 Alocana-pratikramaNa-tadubhaya-viveka-yutsarga-tapa-zcheda-parihAro-pasthApanAni . prAyazcittasya nava bhedAH Alocanasya paryAyAH vivekasya paryAyAH myutsargaspa paryAyAH chedasya paryAyAH 249 ::::::: For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 paThA 252 253 254 " 5 256 strakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrapAThaH adhikAraH upasthApanasya paryAyAH anavasthApyapArazcikayorantarbhAvaH prAyazcittaprakArANAM saGkhyA prAyazcittazabdasya vyutpAdanam 23 jJAnadarzanacAritropacArAH " vinayasya cAturvidhyam mAnavinayasya paJcavidhatvam darzanavinayasya ekavidhavam 24 AcAryo-pAdhyAya-tapasvi-zaikSaka-glAna-gaNa-kula-sApha-sAdhu-samamojhAnAm vaiyAvRttyasya dazavidhatA gamchakulayorarthaH 25 vAcanA-pracchanA-'nuprekSA-'mmAya dharmopadezAH svAdhyAyasya paJcavidhatvam dharmopadezasya paryAyAH 26 bAhyA-'bhyantaropaNyoH 27 uttamasaMhananasyaikApracintAnirodho dhyAnam dhyAnasya lakSaNam 28 A muhUrtAt dhyAnasya kAlamAnam duHzabdasya arthAH 29 Arta-raudra-dharmya-zuklAni dhyAnasya caturvidhatA ArtAdInAM vyutpattiH 30 pare mokSaheta 31 ArtamamanokAmAM saprayoga saviprayogAya smRtisamanyAhAraH Artasya prathamo vikalpaH 'Arta'zabdasya niSpattiH " 32 vedanAyA mArtasya dvitIyo vikalpaH 33 viparIta manojJAnAm For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 264 267 344 tanvArthAdhigamasUtram sUtrAtaH sUtrapATha adhikAraH pRSThAGka: Artasya tRtIyo vikalpAH 34 nidAnaM ca "" Artasya caturtho vikalpaH 'nidAna'zabdasya siddhiH 35 tadavirata-dezavirata-pramattasaMyatAnAm ArtadhyAnasya svAminaH 36 hiMsA-'nRta-steya-viSayasarakSaNebhyo raudramavirata-dezaviratayoH 265 raudradhyAnasya svAminaH 37 AjJA-'pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya - 266 dharmadhyAnasya cAturvidhya tatsvAminazca 'viSaya' zabdasya niSpAdanam karmASTakasya phalAni 268 38 upazAntakSINakaSAyayozca 269 39 zukle cAye 273 * 40 pUrvavidaH 275 41 pare kevalinaH antimazukladhyAnadvayasya svAminaH * 42 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivartIni zukchadhyAnasya cAturviSyam '43 sat tryekakAyayogAyogAnAm 44 ekAzraye savitarke pUrve 279 'prati 'zabdasya arthanAnAtvam 45 vitarkaH zrutam . 46 vicAro'rthavyaJjanayogasakrAntiH 47 samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saGkhyeyaguNanirjarAH viSamANi nirjaraNAni zrAvakasya vyAkhyA 48 pulAka-bakuza-kuzIla-nimrantha-snAtakA nimranthAH nigranthAnAM paJcavidhatvam 2788 278 For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 282 , sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 48 pulAka-bakuza-kuzIla-nimrantha-snAtakA nimranthAH nimranthazabdArthaH pulAka-bakuzayoH svarUpam pulAkazabdArthaH vyAkhyAbhedaH bakuzazabdArthaH bakuzasya dvaividhyam zarIrabakuzasya svarUpam upakaraNabakuzasya svarUpam kuzIlasya daividhya pratisevanAkuzIlasya svarUpaM ca IryAyAH paryAyAH 49 saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH anugamavikalpASTakam vyAkhyAntaram pulAkasya paJcavidhatA bakuzAdeH pAJcaviSyam matAntaram Agame matabhedaH . matAntaram bakuzasya dvaividhyam Agame mAnyatAbhedaH matAntaram matabhedaH nirgranthAnAmadhyavasAyasthAnAni 284 . 286 288 220 upakramaH For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 tattvArthAdhigamasUtram sUtrapAThaH adhikAraH dazamo'dhyAyaH 10 1 mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAJca kevalam 293 2 bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAm 294 karmaparikSaye hetU 3 kRtsnakarmakSayo mokSaH 296 kasmin guNasthAne kasyAH prakRteH kSayaH ! 297 4 aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktva-jJAna-darzana-siddhatvebhyaH 5 tadanantaramUrva gacchatyA lokAntAt matAntaram .6 pUrvaprayogAd , asaGgatvAda , bandhacchedAta , tathAgatipariNAmAcca tadgatiH muktigamane hetavaH alAbuno'vasthAH 7 kSetra-kAla-gati-liGga-tIrtha-cAritra-pratyeka-buddhabodhita-jJAna-'vagAhanA-'ntara-saGkhyA'lpabahutvataH sApa 304 siddhasya 12 anuyogadvArANi saMharaNasya daividhyam 306 matAntaram. zramaNyAdisaptAnAM saMharaNAbhAva: AcAryasya skhalanA pratyekabuddhabodhitasya vyAkhyAyAzcAturviSyam ,, caturvikalpAnAM dvaye'ntarbhAvaH 310. tIrthakarANAmavagAhanA / 311 upasaMhAraH 315 WWWW. .. 308 For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbarIya digambarIyasUtrapAThabhedasUcI sUtrAGgaH sUtrapAThaH -BP99EEEE sUtrAGkaH prathamo'dhyAyaH zvetAmbarAmnAyaH 9 matizrutAvadhimanaH paryAyakevalAni jJAnam / 15 avagrahehApAyadhAraNAH / 21 dvividho'vadhiH / -22 bhavapratyayo nArakadevAnAm / 23 yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm 24 RjuvipulamatI manaHparyAya: / * 26 vizuddhikSetrastrAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH / 27 matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / 29 tadanantabhAge manaH paryAyasya / 34 naigamasaGprahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH / 5 jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedA yathAkramaM samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca 6 gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsayatA siddhatvalezyAzcatuzcatukhye kai kai kai kaSaDbhedAH / 7 jIvabhavyA bhavyatvAdIni ca / 13 pRthvivyambuvanaspatayaH sthAvarAH / 14 tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH / 19 upayogaH sparzAdiSu / 1 anena tavArtharAjavArtikaM jJeyam / dvitIyo'dhyAyaH digambarAmnAya : 9 matizrutAvadhimanaH paryayakevalAni jJAnam / 15 avagrahehAvAyadhAraNAH * 21 bhavapratyayo 'vadhirdevanArakANAm / 22 kSayopazamanimittaH SaDDikalpaH zeSANAm / 23 RjuvipulamatI mana:paryayaH / 25 vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyayayoH / 26 matizrutayornibandho dravyeSvasarva paryAyeSu / 28 tadanantabhAge mana:paryayasya / 33 naigamasaddhUprahavyavahArarjusUtra zabdasamabhirudaivambhUtA nayAH / sUtrapAThaH 5 jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyakRtva cAritrasaMyamAsaMyamAzca / 6 gatikaSAya liGga mithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzcatukhye kaikaikaikaSaDbhedAH / 7 jIvabhavyAbhavyatvAni ca / 13 pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / 14 dvIndriyAdayastrasAH / * * For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH sUtrAGkaH sUtrapATha: zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 21 sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH / 20 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH / 23 vAyvantAnAmekam / 22 vanaspatyantAnAmekam / 30 ekasamayo'vigrahaH / 29 ekasamayAvigrahA / 31 ekaM dvau vA'nAhArakaH / 30 ekaM dvau trIn vA'nAhArakaH / 32 sammUrcchanagarbhopapAtA janmaH / 31 smmuurchngrbhoppaadaajnm| 34 jarAyvaNDapotajAnAM grbhH| 33 jarAyujANDajapotAnAM garbhaH / 35 naarkdevaanaamuppaatH| 34 devanArakANAmupapAdaH 37 audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni 36 audArikavaikriyikAhArakataijakArmaNAni zarIrANi / zarIrANi / 41 aprtighaate| 40 aprtiighaate| 44 tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA cturthH| 43 tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthyaH / 47 vaikriyamaupapAtikam 46 aupapAdika vaikriyikam / 48 taijasamapi / 49 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka caturdazapUrva- 49 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka pramattasaMyatasyaiva / - dhara ev| . . 52 shessaastreivdaaH| 52 aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSA- 53 aupapAdikacaramottamadehAsaGkhayeyavarSAyuSo'napayuSo'napavAyuSaH / vaayussH| tRtiiyo'dhyaayH| 1 ratnazarkarAvAlukApakadhUmatamomahAtamaHprabhA 1 ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptA- ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH / dho'dhaH pRthutarAH 2 tAsu narakAH / 2 tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaikanaraka zatasahasrANi paJca caiva yathAkramam / 3 [teSu nArakA] nityAzubhataralezyApariNAma- 3 nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvidehavedanAvikriyAH / kriyaaH| For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 khatrAH * * * * * * * * zvetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThabhedasUcI sUcAGka trapAThaH sUtrapATha: zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 7 jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno 7 jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / dviipsmudaaH| 10 tatra bharatahaimavataharivideharamyakaharaNyavatai- 10 bharatahaimavataharivideharampakahairaNyavatairAvatavarSAH rAvatavarSAH kSetrANi / kSetrANi / 12 hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH / 13 maNivicitrapArza upari mUle ca tulyavistArAH / 14 padmamahApapratigiJchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkA . hRdaastessaamupri| 15 prathamo yojanasahasrAyAmastadardhaviSkambho hRdaH / 16 dazayojanAvagAhaH / 17 tanmadhye yojanaM puSkaram / 18 tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca / 19 tannivAsinyo devyaH zrIhIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH / 20 gaGgAsindhurohidrohitAsyAhariddharikAntAsItAsIto dAnArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAraktodAH saritastanmadhyagAH / 21 dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH / . 22 shessaastvprgaaH| 23 caturdazanadIsahasraparivRtA gaGgAsinvAdayo nadyaH / 24 bharataH SaDviMzatipaJcayojanazatavistAraH SaT caikona viMzatibhAgA yojanasya / / 25 tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH / 26 uttarA dakSiNatulyAH / 27 bharatairAvatayovRddhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpavyavasarpi NIbhyAm / * . * 28 tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / . 1 tatyArthazlokavArtike'sya caturdazasUtrarUpeNa pRthaga nirdezaH / * * For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sUtrAGgaH sUtrapAThaH zvetAmbarAmnAyaH 17 nRsthitI parApare tripalyopamArntamuhUrte 18 tiryagyonInAM ca / vArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH 2 tRtIyaH pItalezyaH / 7 pItAntalezyAH / 9 zeSAH sparzarUpazabdamanaH pratrIcArA dvayordvayoH / 13 jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNa tArakAca caturtho'dhyAyaH / digambarAmnAyaH 29 ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSakadaivakuru bakA: / 30 tathottarAH / 31 videheSu saMkhyeyakAlAH / 32 bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH / 38 nRsthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte / 39 tiryagyonijAnAM ca / 20 saudharmaizAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayonavasu maitreyakeSu vijayavaijayanta jayantAparAjiSu sarvArthasiddhe ca / 25 brahmalokAlayA lokAntikAH / 28 aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / 29 sthitiH / 30 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham / 31 zeSANAM pAdone / 32 asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / 33 saudharmAdiSu yathAkramam / 34 sAgaropame / 35 adhike ca / 2 AditastriSu pItAntalezyAH / * * 8 zeSAH sparzarUpazabdamanaH pratrIcArAH / 12 jyotiSkAH sUryAcandramasau prahanakSatraprakIrNaka tArakAzca / sUtrapATha: 19 saudharmaizAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmottaralAntakApiSThazukramahAzukrazatAra sahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / 24 brahmalokAlayA laukAntikAH / 27 aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / 28 sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyopamArddhahIna mitA / 29 saudharmaizAnayoH sAgaropame'dhike / For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThamedasUcI . 351 sUtrAtaH sUtrapAThaH sUtrAGkaH sUtrapAThaH zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 36 sapta saantkumaare| 30 sAnatkumAramAhendrayoH sapta / 37 vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadaza- 31 trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadaza.. bhiradhikAni c| bhiradhikAni tu| 39 aparA palyopamamadhika c| .33 aparA plyopmmdhikm| 40 saagropme| 41 adhike c| 47 parA palyopamam / 39 parA palyopamamadhikam / 48 jyotiSkANAmadhikam / 40 jyotiSkANAM ca / 49 grahANAmekam / 50 nakSatrANAmardham / 51 tArakANAM cturbhaagH| 52 jaghanyA tvssttbhaagH| ' 41 tdssttbhaago'praa| 53 caturbhAgaH zeSANAm / 42 'laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / * * * pnycmo'dhyaayH| 2 dravyANi jIvAzca / 2 dravyANi / 3 jIvAzca / 8 asoyAH pradezA dharmAdharmekajIvAnAm 7 asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH / 8 jIvasya ca / 16 pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat / / 17 gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH / 26 saGghAtabhedebhya utpdynte| 16 pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat / 17 gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH / 26 bhedasaGghAtebhya utpadyante / 29 sad dravyalakSaNam / 36 bandhe'dhiko pAriNAmikau ca / 36 bandhe samAdhiko pAriNAmiko 1 idaM sUtraM na vidyate tattvArthazlokavArtika / For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 . tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGka: sUtrapATha: sUtrapATha: digambarAmnAyaH 39 kAlazca / zvetAmbarAmnAyaH 39 kaalshcetyeke| 42 anaadiraadimaaNshc| 43 rupiSvAdimAn / 14 yogopayogI jIveSu / dvizeSaH / paSTho'dhyAyaH 3 zubhaH puNyasya / 3 zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / 4 azubhaH pApasya / 6 avatakaSAyendriyakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzati- 5 indriyakaSAyAvatakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzati__ saGkhyAH pUrvasya bhedaaH| saGkhyAH pUrvasya bhedaaH| 7 tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSe- . 6 tIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyasta bhyastadvizeSaH / 15 kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya / 11 kaSAyodayAt tIvrapariNAmazcAritramohasya / 16 bahArambhapariprahatvaM ca nArakasyAyuSaH / 15 bahArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH / 18 alpArambhaparigrahatvaM svabhAva 17 alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / mArdavArjavaM ca mAnuSasya / 18 svabhAvamArdavaM c| 21 samyaktvaM ca / 22 viparItaM zubhasya / 23 tadviparItaM zubhasya / 23 darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanati- 24 darzanavizuddhivinayasapannatA zIlavrateSvanaticAro' cAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktita bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI styAgatapasI saGghasAdhusamAdhivaiyAvRtya sAdhusamAdhiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirA pravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA vazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacana pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya / vatsalatvamiti tiirthktvsy| For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAGgaH zvetAmbarAmnAya : * zvetAmbarIya digambarIyasUtrapATha bhedasUcI sUtrAGkaH sUtrapAThaH 4 hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam / 7 jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham / 45 saptamo'dhyAyaH / 4 vAmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni paJca / 5 krodha lobha bhIrutva hAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaM ca paca / 6 zUnyAgAra vimocitAvAsaparoparovAkaraNa bhaikSyazuddhisaddharmAvisaMvAdAH paJca / 7 strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTara saravazarIrasaMskAratyAgAH paJca / 8 manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJca / 9 hiMsAdiSvihAmutrApAyAdyadarzanam / 12 jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham / 16 digdazAnarthadaNDaviratisAmAyika pauSadhopatrAsopa- 21 digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopatrAsopa bhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavratasampa bhogAdhikA / 28 yoga duSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni / 29 apratyavekSitApramArjitotsargAdAna nikSepasaMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni / 32 jIvitamaraNAzaMsA mitrAnurAgasukhAnubandhanidAna karaNAni / bhogaparibhoga parimANAtithisaMvibhAgavatasa mpannazca / nazca / 22 mAraNAntika sallekhanAM joSitA / 17 mAraNAntikIM saMlekhanAM joSitA / 18 zaGkAkAGkSAvicakitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMsta- 23 zaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstatrAH vAH samyagdRSTeraticArAH / samyagdRSTeratIcArAH / 25 UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantardhAnAni / 30 UrdhvAdhastiyagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni / 23 paravivAha karaNetvaraparigRhItA'parigRhItAga- 28 paravivAha karaNe tvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAmanAGgakrIDAtIkAmAbhinivezAH / naGgakrIDAkAmatItrAbhinivezA: / 27 kandarpakautkuSyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopa 32 kandarpakautkucyamaukharyA samIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni / 353 sUtrapAThaH digambarAmnAyaH For Personal & Private Use Only 33 yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtanusthAnAni / 34 apratyavekSitApramArjitotsargadAna saMstaropakramaNA nAdarasmRtyunupasthApanAni / 37 jIvitamaraNazaMsA mitrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGka: sUtrapAThaH sUtrAGkaH sUtrapATha: zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH assttmo'dhyaayH| 2 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnA- 2 sakaSAyatvAnjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa dtte| bandhaH / 3 sa bandhaH / 5 Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSka- 4 Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAnAmagotrAntarAyAH ntraayaaH| 7 matyAdInAm / 6 matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm / 8 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrA- 7 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApraca pracalApracalApracalAstyAnaddhivedanIyAni c| laaprclaastyaangRddhyshc| 10 darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyA- 9 darzanacAritramohanIyAkaSAyAkaSAyavedanIyAkhyAstri-dvi khyAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtva- navaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnyatadubhayAni kaSAyAnokaSAyAvanantAnubandhya- kaSAyakaSAyau hAsyaratyarAtizokabhayajugupsAstrIpupratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavika- napuMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAna: lpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlomAH hAsyaratya- saMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlomAH / ratizokabhayajugupsAstrIpunapuMsakavedAH / 14 dAnAdInAm / 13 dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm / 17 nAmagotrayoviMzatiH / 16 viMzatinAmagotrayoH / 18 trayastriMzat saagropmaannyaayussksy| 17 trayastriMzat sAgaropamANyAyuSaH / 21 zeSANAmantarmuhUrtam / 20 shessaannaamntrmuhuurtaa| 25 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaika- 24 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAha kSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantA- sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / nntprdeshaaH| 26 sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAma- 25 sadvadyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / gotrANi puNyam / 26 ato'nyat pApam nvmo'dhyaayH| 6 uttamaH kSamAmArdavA vazaucasatyasaMyamatapa- 6 uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkizcanya styAgAkiJcanyabrahmacaryANi dhrmH| brahmacaryANi dharmaH / For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThabhedasUcI .. 355 sUtrAyaH sUtrapAThaH sUtrAGka: sUtrapATha: zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 18 sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhasUkSma- 18 sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasamparAyasamparAyayathAkhyAtAni cAritram / yathAkhyAtamiti cAritram / 22 AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapa- 22 AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparizchedaparihAropasthApanAni / haaropsthaapnaaH| 27 uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam / 27 uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAnta rmuhUrtAt / 28 A muhUrtAt / 33 viparItaM manojJAnAm / 31 viparItaM manojJasya 37 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramatta- 36 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam / saMyatasya / 38 upazAntakSINakaSAyayozca / 39 zukle caaye| 37 zukle cAdye pUrvavidaH 40 pUrvavidaH / 42 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparata- 39 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparata. kriyAnivRttIni / kriyaanivrtiini| 43 tatyekakAyayogAyogAnAm / 10 tryekayogakAyayogAyogAnAm / 44 ekAzraye savitarke pUrve / 41 ekAzraye savitarkavIcAre pUrve / dazamo'dhyAyaH . 2 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm / 2 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / 3 kRtsnakarmakSayo mokssH| 4 aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra 3 aupazamikAdibhavyatvAnAM ca / kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / 4 anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / 5 tadantaramUrca gacchatyA lokAntAt / 5 tadanantaramUrvaM gacchatyAlokAntAt / 6 pUrvaprayogAdasaGgatvAd bandhacchedAt tathAgatipari- 6 pUrvaprayogAdasaGgatvAd bandhacchedAt tathAgatipariNAmAcca tadgatiH / nnaamaacc| 7 AviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAbUvaderaNDabIja. - vadamizikhAvaJca / 8 dhrmaastikaayaabhaavaat| For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ min 5 sec ee awan an uns * * * * * * * pAThAntarANi -38mUlapAThaH tatpraNADikayaivAsrava0 sAdhaka0 svAtantryasvAbhAvyAt nizcayavyavahAro yathArthaH viratavyamiti vinA na cintayate sambhavAt vasAmaH sApAya utpAdanArambho kuzalacArI ityupapradarzane 13 * * * * * pAThAntaram tatpranADikayaivAsrava0 sAdhakatamatvAd svAtantryAbhAvAt nizcayavyavahArayoryathArthaH virantavyamiti vinA cintayate sambhavI vatsyAmaH sopAya ucchedanArambho kuzalAM cAritratapasI ityupadarzane ca parAjayatevat paJca hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahA ityAdi / tattvArthAzraddhAna vadhyamAnasya vedyamAnasya vA gaNati mahAprANasyAbhogavIryAtizayaH mAtrAdhimAtrAbhedena sUtrAvayavasphuTI0 karaNaM smarato'pi TI0 12 6 * * * * *aaa : * * tattvArthazraddhAna vadhyamAnavedyamAnasya gaNita0 mahAprANasya, ato vIryAtizayaH mAtrAdibhedena sUtra eva sphuTI0 karaNasyetaro'pi kasyApi tathaikaprayogacite'sya bhayasya tathaikaprayogacitasya bhayavedanIyasya ziSTavargakuzala. kuzala 23 For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 29 31 paktiH 28 12 pAThAntarANi mUlapAThaH evameva padam anurodhAt nivRtte nAnutiSThatIti marmAdi guNAH alIka my 42 2 43 my 7 my kRtavikRta arjanaM svabhAvAni, pAThAntaram evamete pratipadaM anurodho nivRttI nAnutiSThantIti narmAdi guNaH alIkamatyAkhyAnam iva kRtyavikRtya arjanamupAdAnaM svabhAvAni tathAtmakatvAnmaithuna duHkhmevetyaadi| bhaiSajyopayogaH bhaiSajyA0 yazastadavAdaH aparakAyasya svabhAvo tabhAvAdayaM pramatte yoge duSpraNidhAna ca pramAdo'STavidhaH smRtastena yogAt pramattaH syaadprmttstto'nythaa| krameNa vyajyate pazupuSTipAMzumuSThI tasmAdenapada0 bhokturAptavihitA0 avadyena yujyate vadha0 vendrAdibhiH parigRhItRbhiH kasmaicid lobha iti nirvaayi| vanAzasAvataH bheSajopayogaH bheSajA0 yazasta prathanam aparaH kAyasvabhAvAd tadabhAvAdayaM pramattaH 57 61 68 68 68 76 7 18 3 krameNa tyajyante pazupuSTI tasmAdena:pada0 sutarAmavihitA0 avadyena, vadha0 vendrAdibhiH kasmaicid lobha iti / nAdibhAvataH For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 tattvArthAdhigamasUtram paktiH 6 93 15 mUlapAThaH gAriNo bhagavatIzrAmyati-tapazcarati karmaNAM kAryam syante vA vyatikramaH siddha(jAya ! )mAnAH janAdiSu pratItamiti vizinaSTi bhASyeNa 122 K G G60 139 141 pAThAntaram gAriNo'GgagatabhagavatIzrAmyati tapati--tapazcarati karmaNAM parimANa kAryam syante abhyAsamAdhIyante vA vyatikramaH-ullaGghana bhidyamAnAH janAdiSu kuleSu pratItamiti bhASyam vizinaSTi sacittAhAra ityA dinA bhASyeNa anAderityAdi bhASyam kaSyate pramAdapratyayo yatrAtmA syAdasya yAtanA tinizalAvAleha0 vizeSatvAdeva sAcinAma0 jIvAnAM pariniSThA AsAmityAha kAryagrahaNam pUrvakakarma0 saGkrAmati ye te yatnAvasthAnaM pIThikAdyasuyaiva doSAdare'pi padAlApa0 dharmadhyAnAdiSu vyAsako bAhyA-zayyAzarIrAdi0 mamatvAd kiMJcAnyadazucitve 154 159 161 annAderityAdi kaSyate yatra syAdAsyadyetanA(1) tinizalavAleha0 viSayatvAdeva sAdinAma0 vidyAvatAM jIvAnAmiva pariniSThAyA''sAmityAha kAya'grahaNam pUrvakarma0 saGkramati yena yatrAvasthAna pIThikAdyamuyaiva doSAkSepi padalopa0 dharmadhyAnAdiSvAsaGgo zayyAzarIrAdi0 mamatvo azucitve 169 171 175 184 184 196 210 210 214 216 man R For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi 359 pRSTham mUlapAThaH pAThAntaram pRSTham paktiH 217 24 AstUyate AsravAnihAmutrApAyayuktAni tyAdi / AstUyate kAlabhAvAH parihAriNa0 pravacanoditaM zrAddha ayamapi hi pratipattA-asyAH jJAnadhyAnaparAyaNaH 2268 234 236 236 237 258 271 282 285 288 291 291 293 294 296 300 311 311 GRosnanana sUtramarthaH kAlabhavAH parihArAcAriNa pravacanoditazu( zrA)ddha0 ayamapi hi jJAnaparAyaNaH sUtrArthaH yAvad bAdara0 asya duHsvaramuccainIMce tasya pradezaka pradezagaM prakRtInAM yathA''game zatam-etat mukhasya sidhyamAnAnAM mantaraM sidhyato avirata siddhAvayuktA sukhe yAvad dvAdaza bAdara0 athAsya duHsvarasusvaranIce vibhUSArtha tasya pradezAgraM pradezAgraM karmaprakRtInAM yathA gamyeta zatamevametat mukhyasya sidhyamAnAnAmanantaraM mantaraM sidhyatA sidhyanto virata siddhA ca yuktA 311 322 sukhau sukho 323 323 324 325 325 sukhaprasupta pratyAyAti dihita sukho vAyu susvAprasupta pratyayAvi dAhita For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham Do u 9 v 4 6 7 8 vvvva 12 12 12 12 12 14 15 15 16 16 17 17 17 17 Ji 23 26 22 4 12 20 22 23 8 5 14 18 23 26 M 9 12 13 18 23 m 23 26 anubhavAdhAreNAzuddhi zodhanapatrakam ( Emendations & Alterations ) -180deg azuddhiH teSu vivararandhra nirvartanaM, zaktI 0 gatyAnupUrvI bhaved dhagatiH upAdAnaM karmakaSAyasya karmakadambaka bhAvatvamanudarA prakRtopayogA 0 valanAdiH nivartane0 nivartane paritApikA tu krodhAviSTA zayatra pustAdyA0 stItra: tasya prakarSavartinaH kalpasyetyAzaGkAyAM jIvAH satrakrama 0 nivRtti 0 kriyASyAvR vAsaMrambhAdhikaraNama For Personal & Private Use Only teSu bhedeSu vivaraM - dhra nirvartanazaktI gatyAnupUrvI tiryaggatistiryaggatyA pUrvI zuddhiH bhavo vA dhagatyupAdAnaM karmAkaSAyasya kAkadambaka bhAvatvAdanudarAprakRta upayogA 0 valganAdiH nirvartane0 nirvartane paritApanikA tu krodhAviSTaiH rAyavittapustAdyA 0 stokaH tasya vIryasya prakarSApakarSavartinaH kalpanetyAzaGkAyAM jIvAjIvAH sUtrakrama 0 nirvRti0 kriyAbhyAvRvAksaMrambhAdhikaraNaM manaH saMrambhAdhikaraNam Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 yo222MMMMM 92.1 MP3 anubhavAdhAreNAzuddhizodhanapatrakam azuddhiH zuddhiH sAraNamavasAyaiva saraNamavasAyaiva kriyAvAdipadAthAnta kriyAvAcipadArthAntabhidyAt bhindyAt zastrakalpazca zastrakalApazca saMsthAnAdi saMsthApanAdi yogyanirmApitau yogyadravyanirmApitau anantarAya antarAya karmaprastAvAt karmabandhaprastAvAt sadvadyasyAsravAH asadvedyasyAstravAH asadvedyasyAsravAH sadvedyasyAstravAH saMyamAdi yogaH saMyamAdiyogaH dyutpAdayanti0 dayanti dyutpAdayati0 dayati eva vanIyakAdiSu vanIpakAdiSu lobhakaSAyaraktasyAtma0 durupacara0 28 raktasyAtma0 durupacAra0 tena cArambhakasya yoSitsavyabhicAra vratatvaM sarveSAm zItatapanalezyA0 vopAye dhUpAdicArya triMzadudayasyAsravA divasa0 svaguNadoSAkRSTa caraNadarzanabAdhakalyANa tadviparyayo viparItakasAvadyAdi 34 15 24-25 18 ato na vA''rambhakasya yoSitsu vyabhicAra0 vratatvaM ca sarveSAm pItapadmalezyA0 vopAyena dhUpAdicaurya0 triMzadabhedasyAstravA pratidivasa0 svaguNasandohAkRSTa caraNadarzanajJAnabAdhakakalyANa tadviparyayo viparItakaTukasAvadyAdi 20 46 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pRSTham tattvArthAdhigamasUtram azuddhiH patiH 41 26 viratiH karaNaccheda0 pAtAlIkAsteya0 digrahaNAt nAnA0 pAlana sukhArthe nopekSyante 55 57 59 parigrahatA rakSaNe viSayodayaH kArArthe pAyenAbodha0 bhavantyazubhapari0 vyAkhyAtau dhvanabhiSvaGgo teSu gAya'miti vAkyapari0 dRDhAyuSyakarma0 darzanasparzane parityAgAkAraNaM hanyamAneSvadharmo rur Kanna o nadan no. zuddhiH viratiH sAdhyA karacaraNaccheda pAtAlIkasteya digraSaNAda yAtanA nAnA0 paripAlana sukhArthI nApekSyante parigrahaH rakSaNaM viSayapAdapaH kArArthaH pAyena bodha0 bhavantyazubhazubhapari0 vyAkhyAsyete vairAgyamabhiSvaGgo teSvagAya'miti zakyapari0 dRDhAyuSkaM karma0 dezana sparzane parityAgAkaraNa hanyamAneSveteSvadharmo phalita vikappi vAsasayaM vasubandhorAmiSa pAtanirhetuka0 kharazRGgasyeva mantareNAspaSTa0 maprakRSTaM prakRSTaM ca stAvad bhramaramada0 65 66 GMm 67 67 vikappita vAsasataM vasubandhA(!)rAmiSa pAtahetuka0 zarazRGgasyeva mantareNa spaSTa maprakRSTaM ca stAvacca mada0 For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham patiH 74 17 79 79 0 2MM 0 anubhavAdhAreNAzuddhizodhanapatrakam 363 azuddhiH zuddhiH prANinAM prANinAM prANAnAM mRSAvAdAdivRttaya mRSAvAdAdinivRttaya lakSaNaM lakSya satyam | gRhiNA satyam , tad gRhiNA parimANabRha parimANo bRha. AmaraNaM AramaNa tIvradehapari tIvravedapariparamparA rAgAt paramparAkArirAgAt dUravarti dUradezavartI dvitricatuHpAdbhANDAkhya dvitricatuHpAdbhANDAkhya vetA''tmano vaitA''tmano tripAditi pATho'saGgataH pratibhAti, parigrahAdhikAre tripAdA khyasyAsambhavAt 5 'vat 6 'vat gAya'm gardhaH gRddhasya gardhasya tato'pyAtma sato'pyAtma0 bhavet bhAvataH vividhameva dvividhameva guNavratasaMkhyA guNavatasaJjJA sUryopalakSitA sUryodayopalakSitA kAyApekSayA kAryApekSayA karaNApekSayA kAraNApekSayA punarbhogo vA punarbhogo vasanAdeH paribhoga iti bahirmoMgo vA AdarAdhAnArtha daNDa0 AdarAdhAnArthamanarthadaNDa0 samAyaH prati samAyaH, samo hi prati0 tasya yasya mAkhyAte mAkhyAyate For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 tattvArthAdhigamasUtram azuddhiH zuddhiH pRSTham 92 saMstaraH saMstAraH 0 2 ghaJavidhAnAt ' saMstAra' iti padaM zuddhaM prtibhaaste| pauSadhopavAsa0 vAdaprapaJca0 mUlottaraguNasampannA0 0 0 koDika maraNAya paryante yujyata iti sAdhIyAn hItyAdi bhedopadarzanaM nAtigADhagUDhaghargharakAdibhi0 100 103 107 Com MMMMMAur LAMMA V. evaM 113 poSadhopavAsa0 vAdapravacana0 mulottarasampannA0 ghana koDikka maraNaparyante yujyate, sAdhIyAn hItyAhi mevopadarzanaM nAtigADhamUDhaghargharakA yAbhi0 iva sambadhya tilAnAM kUlatvAt kalApayogAsUtropAttam kevala prakRterAdau karaNarUpAH saMjvalanAH dhatA zakyate pAtrAdhAramastulaGgakaM karma, pudgala0 kubjAdInA0 sambadhyate tilAdinA bhUtatvAt kaSAyayogAnopAttam kevalaM tu prastUterAdau kAraNarUpAH 120 122 122 124 130 133 137 137 143 148 1528 153 156 18 dhAnA zakyate pAtrAdhArAmustullaGgaka karmapudgala. kunthvAdInA0 For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham patiH 156 156 158 168 186 186 187 197 201 209 anubhavAdhAreNAzuddhizodhanapatrakam 365 azuddhiH zuddhiH laghUni laghUni, na gurulaghUni niyAmakatametat niyAmakametat setyAdi trasabhAvanirvartaka trasanAmatyAdi bhAgabhAgena bhAgena skandhe vati skandheSviti pUrvakai niravadyai pUrvako niravadyo viratistayorguptiH viratistato guptiH vajito vajato prANitazcodaka prANinazcodaka avamAtaM0 vijala avapAtaM0vijalaM avazyakArya avazyakArtha0 buddhairanAcaritA nemAM buddharanAcIrNA nainA artha arthya eSa piNDitaH ekapiNDitaH apare0 iti pATho'yamatrAsaGgataH, tatsthAna tu 26tamapavigata samprati padyante' padasya uttarataH / kadAcit kazcit kadAcit kacit kiJcAnyat svato'zuci svataH zuci ekAdazavidho nizIdhi(Sedhi !)kA naSedhikA kazcidupa0 kazcit kAzcidupa0 kAzcit kecit kecit ( kizcit) mahAvratAropaNa mahAvratAropaNAt zikSakasya zaikSasya ropaNAt ropaNa pAdapogamanA pAdapopagamanAkhAdyante svAdhante parihArya dravya0 parihArya dravya go-'mahiSya go-mahiSya-5 16-18 210 20 14 216 18 16 225 225 230 17-18 233 233 233 233 236 238 238 239 0242222 For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pRSTham 247 251 259 260 267 269 272 280 281 281 302 303 303 304 304 315 329 331 342 paGkiH 2 x 5 x x x 9 m 15 24 5 15 24 272 11 277 22 7 23 5 23 5 19 15 23 3 13 tatvArthAdhigamasUtram azuddhiH dvAreNaiva sAyu0 paryAyaH saMsaktAsaMsaktapA vizodhya vAnta0 viratasvAmikam viSmAtatA 0 liGgam / RSvAyamya nAmni jayAt, kSutpipAsA 0 sarve eva nirjaraNAmAha gacchatyA darzanAvaraNa pratiSTaM spandastata miranu0 dRSTya 49 devasya vikRtinAM For Personal & Private Use Only zuddhiH dvAreNaiva na sAyu0 paryAyAH saMsaktAsaMsaktabhaktapA vizodhya addhA vA'nta viratadezaviratasvAmikam vidhyAta hutA 0 liGgam / yathoktam RjvAyasya nAmAni jayAt, sarva eva samyakkSutpipAsA nirjaraNamAha gacchatyaiss darzanacaraNa pratiSTha spandasya tata bhiranu0 dRSTivi 39 devasya vikRtInAM Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only