Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad ananta jaina sAmAga sthAdvAdamaMjarI bhImada zASaNa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlA namaH sarvajJAya kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitAanyayogavyavacchedadvAtriMzikAstavanaTIkA zrImalliSeNamUripraNItA syAdvAdamajaro 'em. e., pI-eca. DI' ityupapadadhAriNA zAstriNA DaoN. jagadIzacandra jainena hindIbhASAyAM anuvAditA upodghAta-pariziSTAnukramaNAdibhiH saMyojya ca sampAditA sA ca agAsastha-zrIparamazrutaprabhAvakamaNDala-zrImadrAjacandrajainazAstramAlA zrImadrarAjacandrAzrama-agAsa-svatvAdhikAribhiH zrIrAvajIbhAI desAI ityetaiH prakAzitA zrIvIranirvANa saM0 2496 vikrama saM0 2026 zrIvIranirvANa saM0 2096 IsvI san 1970 vikrama saM0 2026 mUlya 1000 IzvI san 1970
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka rAvajIbhAI chaganabhAI desAI, oNnarerI vyavasthApaka paramazrutaprabhAvakamaNDala (zrImad rAjacandra jainazAstramAlA ) zrImad rAjacandra Azrama sTezana-AgAsa, posTa-boriyA vAyA : ANaMda (gujarAta) prathamAvRtti 1000 vIranirvANa saM. 2436-vikrama saM. 1966-I0 san 1910 dvitIyAvRtti 1000 vIranirvANa saM. 2460-vikrama saM. 1991-I0 san 1935 tRtIyAvRtti navIna saMzodhita-saMskaraNa pratiyA~ 1000 mudraka bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa bhelUpura, vArANasI-1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya AcArya zrI hemacandra ne varddhamAna mahAvIrakI stutirUpa battIsa-battIsa zlokapramANa do stavanoMkI bhAvapUrNa viziSTa racanA kI -- prathama ' ayogavyavacchedastavana' aura dvitIya 'anyayogavyavacchedastavana' / syAdvAdakI upayogitA siddha karanekA abhISTa sAdhana dUsare stavanako jAnakara zrImalliSeNasUrine usapara mahattvapUrNa vistRta TIkA 'syAdvAdamaMjarI' likhI hai / zrIhemacandrAcAryakI ' ayogavyavacchedikAstuti' nAmaka racanA bhI isa granthake sAtha jor3a dI gaI hai / granthakI upayogitAkA vizeSa anubhava to vidvajjana svayaM hI kreNge| paramazrutaprabhAvakamaNDala ( zrImad rAjacandra jainazAstramAlA ) kI orase aneka satzrutarUpa granthoM kA prakAzana samaya-samaya para hotA rahA hai, jinameM 'syAdvAdamaMjarI' kA prathama prakAzana isa saMsthA dvArA vIranirvANa saM0 2436 ( I0 san 1910 ) meM zrI paM0 javAhiralAlajI zAstrI tathA paM0 vaMzIdharajI zAstrI ke sampAda - katvameM huA thA / usake bAda vIra saM0 2460 ( I0 san 1935 ) meM zrI jagadIzacandra jainane bahuta sundara DhaMga se navIna sampAdana prastuta kiyA / ava punaH dUsare saMskaraNakA yaha navIna saMzodhita saMskaraNa tIsarI AvRtti ke rUpa meM isa saMsthAko orase prakAzita karate hue hameM prasannatA hotI hai| abakI bAra DaoN0 jagadIzacandra jaina ema0 e0, pI-eca0 DI0 ne aura bhI adhika parizramapUrvaka isa granthako sarvAGgasundara banAnekA prayAsa kiyA hai / ataH hama unakA hRdaya se AbhAra mAnate haiM / isa granthakA mudraNakArya prathama sanmati mudraNAlaya, vArANasI meM Arambha huA thA, parantu kucha pRSTha chapate hI kAryAdhikyake kAraNa kAma maMda ho gayA; ataH isakA mudraNakArya zrI bAbUlAla jaina phAgulla, mahAvIra presa, vArANasIko sauMpanA pdd'aa| hameM harSa hai ki unhoMne rucipUrvaka isa kAryako yathAsambhava zIghra pUrNa kara diyA hai / saMsthAke prati unakA yaha prema hameM kRtajJatA jJApana karaneko vAdhya karatA hai / paramazrutaprabhAvakamaNDaladvArA jina granthoMkA Ajataka prakAzana huA hai unakI sUcI isa granthake sAtha anyatra saMlagna hai / granthoMkA punarmudraNa va anya navIna granthoMkA sampAdana - prakAzana bhI yathAsamaya hotA rahegA / vidvAna pAThakoM aura vidyArthiyoMko adhikAdhika lAbha mile isImeM hamAre prakAzanakA zrama saphala hai / zrImad rAjacandra Azrama, sTezana; agAsa, posTa - boriyA vAyA : AnaMda (gujarAta ) tA0 1-6-1970 nivedaka rAvajIbhAI desAI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 1-270 viSaya prAkkathana-lekhaka-DAkTara bhikkhanalAla Atreya ema. e., DI. liTa, ( bhUtapUrva ) darzanAdhyApaka, kAzI hindU vizvavidyAlaya prathama AvRtti kI bhUmikA prastuta saMskaraNakA saMkSipta paricaya dvitIya AvRtti kI bhUmikA grantha aura graMthakAra hemacandra malliSeNa jainadarzanameM syAdvAdakA sthAna syAdvAdakA maulika rUpa aura usakA rahasya syAdvAdapara eka aitihAsika dRSTi syAdvAdakA jainetara sAhityame sthAna syAdvAda aura samanvayadRSTi syAdvAdamaMjarIkA anuvAda TIkAkArakA maMgalAcaraNa zloka 1 avataraNikA anantavijJAna Adi bhagavAnake cAra vizeSaNa cAra mUla atizaya ukta vizeSaNoMkI sArthakatA zrIvardhamAna Adi vizeSaNoMkI sArthakatA zlokakA dUsarA artha zloka 2 bhagavAnake yathArthavAdakA prarUpaNa zloka 3 bhagavAnake nayamArgakI mahattA zloka 4-10 nyAyavaizeSikadarzanapara vicAra zloka 4 sAmAnyavizeSavAda zloka 5 nityAnityavAda dIpakakA nityAnityatva aMdhakArakA paudgalikatva AkAzameM nityAnityatva nityakA lakSaNa pAtaMjalayoga aura vaizeSikake nityAnityavAdakA samarthana ekAnta nityAnityavAdameM arthakriyAkA abhAva zloka 6 Izvarake jagatkartRtvapara vicAra Izvarako jagatkartA siddha karane meM pUrvapakSa pUrvapakSakA khaMDana sa100000-0-rrrror 94 13-86
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 viSya pRSTha kiraNoMke guNatvakI siddhi IzvaravAdiyoMke AgamameM pUrvAparavirodha 38 zloka 7 samavAyakA khaNDana zlokaTa 47-66 sattA bhinna padArtha-pUrvapakSa vaizepikoMke chaha padArtha jJAna AtmAte bhinna--pUrvapakSa mokSa jJAna aura AnandarUpa nahIM-pUrvapakSa sattA bhinna padArtha nahIM-uttarapakSa jJAna AtmAse bhinna nahIM--uttarapakSa mokSa jJAna aura AnandarUpa-uttarapakSa zloka 9 AtmAke sarvavyApakatvakA khaMDana avayava aura pradezameM bheda yAtmAko zarIraparimANa mAnanemeM zaMkA aura usakA samAdhAna mAtmAke kathaMcit sarvavyApakatvakI siddhi samuddhAtakA lakSaNa aura usake bhedoMkA vistRta svarUpa zloka 10 naiyAyikoMdvArA pratipAdita chala, jAti aura nigrahasthAna mokSake kAraNa naiyAyikoMke solaha padArtha naiyAyikoMke pramANoMke lakSaNakA khaMDana naiyAyikoMke bAraha prakArake prameyakA khaMDana chalake bheda caubIsa prakArakI jAti-usakA vistRta svarUpa bAIsa prakArakA nigrahasthAna-usakA vistRta svarUpa zloka 11-12 mImAMsakoMkI mAnyatAoMpara vicAra vedanirdiSTa hiMsA dharmakA kAraNa-pUrvapakSakA khaMDana jinamaMdirake nirmANameM puNyasaMcaya sAMkhyoMkA vaidika-hiMsAkA virodha vyAsa aura vedAntiyoMkA vedavihita hiMsAkA virodha zrAddhadoSa Agamake apauruSeyatvakA khaMDana zloka 12 parokSajJAnavAdI mImAMsaka aura eka jJAnako anya jJAnoMse saMvedya mAnanevAle nyAya-vaizeSikoMkA khaMDana jJAnako svaprakAzaka nahIM mAnanevAle bhaTTa mImAMsakoMkA pUrvapakSa aura usakA khaMDana 104 nyAya-vaizeSikoMkI mAnyatAkA khaMDana zloka 13 brahmAdvaitavAdiyoM ke mAyAvAdapara vicAra 110 vedAntiyoMkA pUrvapakSa aura usakA khaMDana 111 asatkhyAti Adi khyAtiyoMkA vistRta svarUpa advaitavAdiyoM dvArA pratyakSa Adi pramANoMse brahmakI siddhi 107 114
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 116 120 120 122 123 124 126 128 128 129 133 134 135 138 142 144-191 viSaya advaitavAdakA khaMDana zloka 14 kathaMcit sAmAnyavizeparUpa vAcyavAcaka bhAvakA samarthana ekAnta sAmAnyavAdI advaitavAdI, mImAMsaka aura sAMkhyoMkA pUrvapakSa ekAnta vizepavAdI bauddhoMkA pUrvapakSa svataMtra sAmAnya-vizeSavAdI nyAya-vaizeSikoMkA pUrvapakSa ukta tInoM pakSoMkA khaMDana zabdakA paudgalikatva AtmAkA kathaMcit paudgalikatva zabda aura arthakA kathaMcit tAdAtmya saMbaMdha sampUrNa padArthomeM bhAvAbhAvatvakI siddhi apoha, jAti vidhi Adi zabdArthakA khaMDana zloka 15 sAMkhyoMke siddhAntoMpara vicAra sAMkhyoMkA pUrvapakSa pUrvapakSakA khaMDana sAMkhyoMkI anya viruddha kalpanAyeM zloka 16-19 zloka 16 sautrAMtika, vaibhASika aura yogAcAra bauddhoMke siddhAMtoMkA khaMDana pramANa aura pramiti abhinna hai-pUrvapakSakA khaMDana kSaNikavAda aura usakA khaMDana jJAna padArthase utpanna hokara padArthako jAnatA hai-khaMDana jJAnAdvaita-pUrvapakSa aura uttarapakSa zloka 17 zUnyavAdiyoMkA khaMDana pramAtA, prameya, pramANa aura pramitikI asiddhi-pUrvapakSa uttarapakSa AtmAkI siddhi sarvajJakI siddhi prameya, pramANa aura pramitikI siddhi zloka 18 kSaNikavAdameM kRtapraNAza Adi doSa kSaNikavAdakA parivartita rUpa zloka 19 vAsanA aura kSaNasaMtati bhinna, abhinna, aura anubhaya rUpase asiddha bauddhamatameM vAsanA ( AlayavijJAna ) meM doSa zloka 20 cAvakimatapara vicAra kevala pratyakSako pramANa mAnanevAke cArvAkaukA khaMDana bhautikavAdakA khaMDana zloka 21-28 syAdvAdako siddhi zloka 21 pratyeka vastumeM utpAda, vyaya aura dhrauvyakI siddhi zloka 22 pratyeka padArthameM ananta dharmAtmakatA zloka 23 saptabhaMgIkA prarUpaNa mithyAdRSTi dvAdazAMgako par3hakara bhI use mithyAzruta samajhatA hai 144 148 152 156-59 168-178 269 171 172 176 177 179 185 186-191 188 192-196 192 194 196-255 196 200 204-221 206
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 209 213 258 viSaya pRSTha mAMsa, madya aura maithunameM jIvoMkI utpatti syAdvAdake sAta bhaMga sakalAdeza aura vikalAdeza rUpa saptabhaMgo zloka 24 anekAMtavAdameM virodha Adi dopoMkA nirAkaraNa 222-230 zloka 25 anekAMtavAdake cAra bheda 231 zloka 26 ekAnta nityavAda aura ekAnta anityavAdakA khaMDana 233 nitya aura anityavAdiyoMkA paraspara khaMDana 233 zloka 27 ekAntavAdameM sukha-dukha AdikA abhAva 236 zloka 28 durnaya, naya aura pramANakA svarUpa 240-255 nayakA svarUpa aura usake naigama Adi sAta bheda 242 pramANa aura pramANake bheda 251 ekase lekara nayake asaMkhyAta bheda 253 naya aura pramANameM antara 253 naigama nayake bhinna bhinna lakSaNa aura usake bheda 254 dravyAthika aura paryAyAthika nayoMke vibhAgameM matabheda (Ti.) 255 (Ti0) zloka 29 jIvoMkI anantatA 256 pataMjali, akSapAda Adi RSiyoM dvArA jIvoMko ananyatAkA samarthana 257 pRthivI AdimeM jIvatvakI siddhi nigodakA svarUpa 259 gozAla, azvamitra aura svAmI dayAnandakI mokSake vipayameM mAnyatA jIvoMke padA mokSa prApta karate rahate hue bhI saMsAra jIvoMse khAlI nahIM hotA 260 gozAla, mahIdAsa, manusmRti aura mahAbhAratakAra dvAra vanaspatimeM jIvatvakA samarthana 261 Adhunika vijJAnadvArA pRthivImeM jIvatvakA samarthana 261 zloka 30 syAdvAdadarzanameM jainetara darzanoMkA samanvaya 262 zloka 31 bhagavAnake yathArthavAditvakA samarthana 265 zloka 32 jina bhagavAnase hI jagata ke uddhArakI zakyatA 267 prazasti 269 ayogavyavacchedikA 271-277 pariziSTa 279 jaina pariziSTa duHSamAra kevalI 283 atizaya evaM vyomApi.... 286 a punarvandha 287 pradeza 288 kevalIsamuddhAta 289 290 260 281 281 285 loka
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya bhavatAmapi.... AdhA karma dravyapaTka dvAdazAMga prANa jJAnake bheda nigoda bauddha pariziSTa boddhadarzana bauddhoMke mukhya sampradAya sotrAntika vaibhApika somAntika - vaibhApikoMke siddhAnta zUnyavAda vijJAnavAda bauddhoMkA anAtmavAda ata sAhitya meM AtmA saMbaMdhI mAnyatAe~ nyAya-vaizeSika pariziSTa nyAya-vaizeSikadarzana nyAya-vaizepikoMke samAnataMtra nyAya-vaizeSikoM meM matabheda vaidika sAhitya meM IzvarakA vividha rUpa Izvara ke astitvameM pramANa Izvara viSayaka zaMkArya Izvarake viSaya meM pAzcAtya vidvAnoMkA mata nyAya-vaizeSika sAhitya sAMkhyayoga pariziSTa 9 sAMkhya, yoga, jaina aura voddha darzanoMkI tulanA aura unakI prAcInatA sAMkhya yogadarzana sAMkhyadarzana sAMkhyadarzana ke prarUpaka yogadarzana jaina aura voddhadarzana meM yoga mImAMsaka pariziSTa mImAMsakoMke AcAra-vicAra gomAMsakoM ke siddhAMta mImAMsaka aura jaina mImAMsAdarzanakA sAhitya pRSTha 292 292 293 297 299 w w 301 303 303 304 305 306 308 312 315 318 322 323 324 324 326 328 329 330 332 333 333 335 337 137 339 339 242 345
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 346 346 347 348 349 350 350 351 351 352 viSaya vedAnta pariziSTa vedAntadarzana vedAnta sAhitya vedAntadarzanako zAkhAyeM zaMkarakA mAyAvAda cArvAka pariziSTa cArvAkamata cArvAkoM ke siddhAnta cArvAka sAhitya vividha pariziSTa AjIvika saMvara-pratisaMvara kriyAvAdI-akriyAvAdI anukramaNikA syAdvAdamaMjarIke avataraNa (1) syAdvAdamaMjarImeM nirdiSTa grantha aura grandhakAra (2) syAdvAdamaMjarI ( anyayogavyavacchedikA ) ke zlokoMkI sUcI (3) syAdvAdamaMjarI ( anyayogavyavacchedikA ) ke zabdoMkI sUco (4) syAdvAdamaMjarIke nyAya (5) syAdvAdamaMjarIke vizeSa zabdoMkI sUcI (6) syAdvAdamaMjarIkI TippaNImeM upayukta graMtha (7) ayogavyavacchedikAke zlokoMkI sUcI (8) ayogavyavacchedikAke zabdoMkI sUcI (9) ayogavyavacchedikAkI TippaNImeM upayukta graMtha (10) pariziSToMke vizeSa zabdoMkI sUcI ( 11) pariziSToMmeM upayukta graMtha (12) sampAdanameM upayukta graMtha (13) zuddhAzuddhipatra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana O Aja mere lie bar3e harSa aura saubhAgyakA avasara hai ki maiM apane suyogya ziSya tathA priya mitra jagadIzacandra jaina ema. e. dvArA anuvAdita tathA saMpAdita syAdvAdamaJjarIke AdimeM katipaya zabda likha rahA hU~ / grantha, granthakAra, granthake siddhAntoM aura unase sambaddha aneka viSayoMkA paricaya to jagadIzacandrajIne pAThakoMko sarala aura nirdoSa rASTrIya bhASAmeM bhalI bhA~ti de hI diyA hai / mujhe isa viSaya meM yahA~para adhika kucha nahIM kahanA hai / mere liye to eka hI viSaya raha gayA hai| vaha hai pAThakoMko sampAdaka mahodayakA paricaya denA / jagadIzacandra jaina suprasiddha kAzI hindU vizvavidyAlayake agragaNya snAtakoMmeMse haiM / unhoMne vahA~se san 1932 meM darzana ( Philosophy) meM ema. e. kI upAdhi prApta kI thI / vizvavidyAlayake garbha meM bhAratIyadarzana - vizeSataH jaina aura bauddha -- ke sAtha sAtha unhoMne pAzcAtya darzanakA gaharA aura vistRta adhyayana kiyA, aura dArzanika samasyAoM para niSpakSa bhAvase svataMtra vicAra kiyaa| mujhe unake AcAra-vicAra aura AdarzoMse khUba pariciti hai, kyoMki ve kaI varSa taka merI nirIkSakatA ( Wardenship) meM chAtrAvAsameM rahe haiM, aura unhoMne mere sAtha manovijJAna ( Psychology ) aura bhAratIyadarzanakA adhyayana kiyA hai | sAyaMkAla ke bhramaNameM aksara unake sAtha dArzanika viSayoMpara bAtacIta huA karatI thii| apanI isa paricitike AdhArapara maiM niHsaMkoca yaha kaha sakatA hU~ ki jagadIzacandrajI eka bahuta honahAra dArzanika vidvAn aura lekhaka haiM / dArzanikoMke do sabase bar3e guNa - niSpakSa aura nyAyapUrvaka vicAra aura samanvaya buddhiunameM kUTa kUTa kara bhare haiM / ve kevala dArzanika hI nahIM haiM, sahRdaya bhI haiM / yahI kAraNa hai ki anekAntavAda, syAdvAda aura ahiMsAvAdameM unakI zraddhA hai / syAdvAdamaJjarI meM ina siddhAntoMkA pratipAdana hai, isIliye unhoMne isa mahattvapUrNa granthakA rASTrabhASAmeM anuvAda tathA sampAdana kiyA hai / anuvAda aura sampAdana bahuta hI uttama tase hue haiM / pratyeka zloka aura usakI TIkAke anuvAdake anta meM jo bhAvArtha diyA gayA hai, usameM viSayakA bahuta saralatAse pratipAdana huA hai / kahIM kahIM jo TippaNiyA~ dI gaI haiM, ve bho bahuta upayogI haiM / antameM saba darzanoM sambandhI -- vizeSataH bauddhadarzana sambandhI - pariziSToM aura kaI prakArako anukramaNikAoMne pustakako bahumUlya banA diyA hai / guNajJa pAThaka svayaM hI samajha jAyeMge ki sampAdaka mahodayane kitanA parizrama kiyA hai| merI yaha hArdika icchA hai ki isa pustakakA pracAra khUba ho, aura vizeSataH una logoM meM ho jo jainadharmAvalambI nahIM haiM / satya aura ucca bhAva aura vicAra kisI eka jAti yA majahavavAloMkI vastu nahIM haiN| inapara manuSyamAtrakA adhikAra hai| manuSyamAtrako anekAntavAdI, syAdvAdI aura ahiMsAvAdI honekI AvazyakatA hai / kevala dArzanika kSetrameM hI nahIM, dhArmika aura sAmAjika kSetrameM, vizeSataH isa samaya jaba ki samasta bhUmaNDalako sabhyatAkA ekIkaraNa ho rahA hai aura saba dezoM, jAtiyoM aura matoMke logoM kA saMparka dina para dina adhika hotA jA rahA hai-ina hI siddhAntoMpara ArUr3ha honese saMsArakA kalyANa ho sakatA hai / manuSyajIvana meM kitanA hI vAJchanIya parivartana ho jAya, yadi sabhI manuSyoMko prArambhase zikSA mile ki saba hI mata sApekSaka haiM; koI bhI mata sarvathA satya athavA asatya nahIM hai; pUrNa satyameM saba matoMkA samanvaya honA cAhiye; aura sabako dUsaroMke sAtha vaisA hI vyavahAra karanA cAhiye jaisA ki ve dUsaroMse apane prati cAhate haiN| maiM to isa dRSTi prApta kara leneko hI manuSyakA sabhya honA samajhatA huuN| maiM AzA karatA hU~ ki yaha pustaka pAThakoMko isa prakArakI dRSTi prApta karane meM sahAyaka hogI / bhikkhanalAla Atreya ema. e., DI. liT., ASAr3ha pUrNimA 1992 darzanAdhyApaka, kAzI hindU vizvavidyAlaya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvRttikI bhUmikA tyAdvAdamaMjarIke nimnalikhita saMskaraNa prakAzita ho cuke hai1 saMpAdita, dAmodaralAla gosvAmI, caukhaMbA saMskRta sIrIja, vanArasa, 1900 2 hIrAlAla vI0 haMsarAja, mUla sahita gujarAtI anuvAda, jAmanagara, 1903 3 paMDita javAhiralAla zAstrI va paMDita vaMzIdhara zAstrI, rAyacandra jaina zAstramAlA, baMbaI, vi0saM01966 4 saMpAdita, paMDita becaradAsa va paMDita haragovindadAsa, kAzI, vIra saMvat 2438 5 saMpAdita, motIlAla lAdhAjI, pUnA, vI. saM. 2452 6 agaracandrajI bhairodAnajI seThiyA, seThiyA jaina graMtha mAlA, bIkAnera, 1927 7 AnandazaMkara bApUjI dhruva, mUla sahita aMgrejI anuvAda, bambaI saMskRta eNDa prAkRta sorIja, baMbaI. 1933 8 jagadIzacandra jaina, mUla sahita hindI anuvAda, rAyacandra jaina zAstramAlA, baMbaI, 1935 9 efa DavalyU. thaoNmasa, aMgrejI anuvAda, balina akAdamI valina, 1960 10 uparyukta punarmudraNa, monIlAla, banArasIdAsa, 1968 11 sAdhvI sulocanAzrI, mUlasahita gujarAtI anuvAda, AtmAnanda jaina gujarAtI granthamAlA, 98, bhAvanagara vi. saM. 2024 prastuta saMskaraNako aneka dRSTiyoMse paripUrNa banAnekA prayatna kiyA gayA hai / prastuta saMskaraNakA saMkSipta paricaya 1 saMzodhana-isa graMthakA saMzodhana rAyacandramAlAkI eka prAcIna aura zuddha hastalikhita pratike AdhArase kiyA gayA hai| isa pratike Adi athavA antameM kisI saMvata AdikA nirdeza na honese isa pratikA ThIka ThIka samaya mAlUma nahIM ho sakA, parantu prati prAcIna mAlUma hotI hai|| 2 saMskRtaTippaNI-saMskRtake abhyAsiyoMke liye mUla pAThake kaThina sthaloMko spaSTa karaneke liye isa graMthameM saMskRtakI TippaNiyAM lagAI gaI hai| ina TippaNiyoMmeM seTha motIlAla lAdhAjIdvArA saMpAdita syAdvAdamaMjarIkI saMskRta TippaNiyoMkA bhI upayoga kiyA gayA hai| etadartha hama sampAdaka mahodayake AbhArI haiN| 3 anuvAda-anuvAdako yathAzakya sarala aura subodha banAnekA prayatna kiyA gayA hai| isake liye anuvAda karate samaya bahutase zabdoMko chUTa bhI lenI par3I hai| viSayakA vargIkaraNa karane ke sAtha viSayako sarala aura spaSTa banAneke liye nyAyake kaThina viSayoMko 'zaMkA-samAdhAna,' 'vAdo-prativAdI,' 'spaSTArtha' rUpameM upasthita kiyA gayA hai| pratyeka zlokake aMtameM zlokakA saMkSipta bhAvArtha diyA gayA hai| aneka sthaloMpara bhAvArtha likhate samaya graMthake mUla viSayake bAhya viSayoMkI bhI vistRta carcA kI gaI hai| kahIM-kahIM hindI anuvAda karate samaya aura bhAvArtha likhate samaya hindIkI TippaNiyAM bhI jor3I gaI haiN| 4 ayogavyavacchedikA-isa saMskaraNameM hemacandrakI dUsarI kRti ayogavyavacchedikAkA anuvAda bhI de diyA gayA hai| isake sAtha tulanAke liye siddhasena aura samaMtabhadrakI kRtiyoMmeMse TippaNI meM aneka zloka uddhRta kiye gaye haiN| 5 pariziSTa-isa saMskaraNakA mahattvapUrNa bhAga hai| isameM jaina, bauddha, nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, pUrvamImAMsA, vedAnta, cArvAka aura vividha nAmake .ATha pariziSTa haiN| jaina pariziSTameM tulanAtmaka dRSTise jaina pAribhASika zabdoM aura vicAroMkA spaSTokaraNa hai| bauddha pariziSTameM bauddhoMke vijJAnavAda, zUnyavAda, anAtmavAda Adi dArzanika siddhAMtoMkA pAli, saMskRta aura aMgrejI bhASAke graMyoMke AdhArase prAmANika vivecana kiyA gayA hai| AzA hai isake par3hanese pAThakoMkI bauddhadarzana saMbaMdhI bahutasI bhrAMtipUrNa dhAraNAyeM dUra hoNgii|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 tIsare nyAya-vaizepika pariziSTameM Izvara saMbaMdhI carcA vizeSa rUpase ullekhanIya hai / cauthe sAMkhya yoga pariziSTa meM sAMkhya, yoga, jaina aura bauddhadarzanoMkI tulanA karate samaya jo brAhmaNa aura zramaNa saMskRti saMbaMdhI bheda dikhAyA gayA hai, vaha aitihAsika dRSTise mahattvapUrNa hai| pAMcaveM pariziSTameM mImAMsaka aura jainoMkI tulanA, chaThemeM zaMkarake mAyAvAdako vijJAnavAda aura zUnyavAdale tulanA, sAtaveM meM cArvAkamata aura AnandaghanajIkA use jinabhagavAna kI kUkhavatAnA, aura AThaveM pariziSTa meM AjIvika sampradAya-1 - dhyAnapUrvaka par3hane yogya haiM / 6 anukramaNikA - isa saMskaraNameM nIce likhI teraha anukramaNikAyeM dI gaI haiM ( 1 ) syAdvAdamaMjarI ke avataraNa - ina avataraNoMmeM kaI anupalabdha avataraNoMkI khoja pahalI bAra kI gaI hai| avataraNa prAyaH seTha motolAla lAdhAjI ora pro. dhruvakI syAdvAdamaMjarIke AdhArase liye gaye haiM / (2) syAdvAdamaMjarI meM nirdiSTa graMtha aura graMthakAra (3) syAdvAdamaMjarI ( anyayogavyavacchedikA ) ke zlokoMkI sUcI ( 4 ) syAdvAdamaMjarI ( anyayogavyavacchedikA ) ke zabdoMkI sUcI (5) syAdvAdamaMjarI ke nyAya ( 6 ) syAdvAdamaMjarIke zlokoMkI sUcI (7) syAdvAdamaMjarIko saMskRta, tathA hindI TippaNiyoMke graMtha aura graMthakAra ( 8 ) ayogavyavacchedikA ke zlokoMkI sUcI ( 9 ) ayogavyavacchedikAke zabdoMkI sUcI (10) ayogavyavacchedikA kI TippaNI meM upayukta graMtha ( 11 ) pariziSTake zabdoMkI sUcI ( 12 ) pariziSTa meM upayukta graMtha (13) sampAdana meM upayukta graMtha upasaMhAra jisa samaya maiM vanArasa hindU yunivarsiTI meM ema. e. meM AdaraNIya pro. phaNibhUSaNa adhikArIse syAdvAdamaMjarI par3hatA thA, usa samaya mujhe unake sAtha darzanazAstra ke aneka viSayoMpara carcA karanekA avasara prApta huA thA / usI samaya se merI icchA thI ki maiM syAdvAdamaMjarIpara kula likhakara jainadarzana tathA rASTrabhASAkI sevA karU~ / saMyogavaza pichale varSa merA bambaI meM AnA huA, aura maiMne rAyacandra jainazAstramAlA ke vyavasthA - paka zrIyuta maNIlAla revAzaMkara jagajIvana jhaverIko svIkRtipUrvaka syAdvAdamaMjarIkA kAma AraMbha kara diyA / isa graMthake AraMbha se isakI samAptitaka aneka sajjanoMne mujhe aneka prakArase sahayoga diyA hai, usake liye maiM . una sabakA AbhAra mAnatA hU~ / snehI zrIyuta dalasukha DAhyAbhAI mAlavaNiyAne syAdvAdamaMjarIke saMskRta aura usake anuvAdake bahutase prUphakA saMzodhana kiyA hai / baMdhu sAhityaratna paM. darabArIlAlajA nyAyatIrthane isa graMtha saMbaMdho ameka praznoMko carcA meM rasa lekara apanA bahumUlya samaya kharca kiyA hai| sthAnIya buddhisTa sosAyaTIke maMtrI ke. e. pAdhye bI. e., elaela. bI., vakola vambaI hAIkorTane sthAnIya eziyATika lAyabrarImeM mujhe hareka prakArakI sunivA dilavAkara tathA ena. Ara. phATaka bI. e. ne apanI lAibrerImeMse bahutasI pustakeM dekara sahAyatA kI hai / rAyacandrazAstramAlA ke mainejara zrota kundanalAlajIne AvazyakIya pustakoM AdikA prabandha kiyA hai| paM. nAthUrAmajI premI, muni himAMzuvijayajI, mohanalAla dalIcaMda desAI bI. e., elaela. bo., tathA mohanalAla bhagavAnadAsa jhaverI ema. e. solisITara Adi sajjanoMne bhI sahAnubhUtikA pradarzana kiyA hai / merI patnI kamalazrIne hindoke prUpha par3havAnemeM aura anukramaNikA banAne meM sahAyatA kI hai| maiM ina saba mahAnubhAvoMkA hRdaya se AbhAra mAnatA huuN| muni mohanalAla seMTrala jaina lAibrerI, hIrAcanda gumAnajI jaina voDiMga lAibrerI, ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana tathA nyU bhArata priMTiMga presake adhyakSoMne apanA pUrNa sahayoga
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 diyA hai| isa saMskaraNake taiyAra karane meM pro. AnandazaMkara bApUbhAI dhruvako syAdvAdamaMjarI tathA anya aneka granthoMse jo mujhe sahAyatA milI hai, usakA yathAsthAna ullekha kiyA gayA hai| ina sabakA AbhArI haiN| juvelIbAga, tAradeva vambaI jagadIzacandra jaina 50-6-15 dvitIya bhAvRtti kI bhUmikA myAdAdamaMjarI saMskRta evaM aMgrejI kI vividha parIkSAoM ke pAThyakrama meM aneka varSoM se niyata hai| taruNa jaina mAdha-sAdhviyAM bhI jaina darzana kA sarala evaM vodhagamya bhASA meM jJAna prApta karane ke liye isa graMtha kA pArAyaNa karate Aye hai| kintu idhara aneka varpome isa graMthake upalabdha na hone ke kAraNa vidyArthiyoMko bar3I kaThinAIkA sAmanA karanA par3a rahA thaa| sAhityapremI DaoNkTara AdinAtha neminAtha upAdhyekA dhyAna isa ora AkarSita huaa| rAyacandra zAstramAlAke adhikAriyoMse unhoMne patravyavahAra kiyaa| isakA pariNAma hai yaha prastuta saMskaraNa jo pUrva saMskaraNake 35 varSa bAda prakAzita ho rahA hai / anuvAdake saMzodhita aura parimAjiti karane meM koI kamI nahIM rakkhI gaI hai| phalaTaNa (mahArASTra ) ke vayovRddha saMskRta evaM jaina darzanake vidvAn prophesara ema. jI. koThArIkA saMzodhanameM hArdika sahayoga prApta hamA hai| asvastha rahate hae bhI Apane isa kAryameM ruci dikhAI hai| 28 zivAjI pArka baMbaI 28 1-6-70 jagadIzacandra jaina
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ andha aura prathakAra hemacandra hemacandra AcArya zvetAmvara paramparAmeM mahAna pratibhAzAlI asAdhAraNa vidvAna ho gaye haiN| hemacandrAcAryakA janma I. sa. 1078 meM gujarAtake dhandhukA grAmameM mor3ha vaNika jAtimeM huA thA / hemacandra ke janmakA nAma caMgadeva athavA cAMgodeva thaa| inake pitAkA nAma cacca, cAca athavA cAciga, aura mAtAkA pAhinI athavA cAhiNI thaa| eka bAra devacandra nAmake eka jaina sAdhu dhaMdhukAmeM Aye / caMgadevako avasthA kevala pAMca varSakI thii| pAhinI apane putrako lekara jinamaMdirake darzana karane gii| devacandra bhI isI maMdirameM Thahare the| jisa samaya pAhinI jina prativimbakI pradakSiNA de rahI thI, caMgadeva devacandra mahArAjake pAsa Akara baiTha gye| AcArya caMgadevake zarIrapara asAdhAraNa cihna dekhakara Azcaryacakita hae aura unhoMne caMgadevake ghara jAkara pAhinIse usake putrako jaina sAdhusaMghameM dIkSita karanekI anumati maaNgii| pAhinIne gurukI AjJA zirodhArya kI aura caMgadevako devacandra AcAryake supurda kara diyA / java caMgadevake pitA vAharase lauTe, isa ghaTanAko sunakara bahuta kruddha hue| antameM siddharAjake tatkAlIna jaina maMtrI udayanane caMgadevake pitAko zAnta kiyA, tathA caMgadevakA vidhi vidhAnapUrvaka dIkSA-saMskAra ho gyaa| dIkSAke pazcAt caMgadevakA nAma somacandra rakkhA gayA / pratibhAzAlI somacandrane zIghra hI tarka, lakSaNa, sAhitya aura Agama ina cAroM vidyAoMkA pANDitya prApta kara liyaa| devacandra sUrine apane ziSyakA agAgha pAMDitya dekha somacandrako sUriko upAdhise vibhUSita kiyA, aura aba somacandra hemacandra sUrike nAmase kahe jAne lge| eka bAra hemacandra AcArya vihAra karate karate gujarAtakI rAjadhAnI aNahillapura pATaNameM padhAre / usa samaya vahAM mahArAja siddharAja jayasiMha rAjya karate the ! siddharAjane hemacandra AcAryako rAjasabhAmeM Amatrita kiyA, aura hemacandrake agAdha pANDityako dekhakara ve bahuta mugdha hue| hemacandra aNahillapurameM hI rahane lage / siddharAjane koI acchA vyAkaraNa na dekhakara hemacandrase koI vyAkaraNa likhane kA anurodha kiyA / tatpazcAt hemacandrane gujarAtake liye siddhahamazabdAnuzAsana nAmake vyAkaraNakI racanA kii| yaha vyAkaraNa rAjAke hAthIpara rakhakara rAja daravArameM lAyA gyaa| siddharAja zaivadharmI the| eka bAra hemacandra siddharAjake sAtha somanAthake maMdira meM gye| hemacandrane nimna zlokoMse zivako nakaskArakara apane hRdayakI vizAlatAkA paricaya diyA bhavabIjAMkurajananA rAgAdyA kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / / yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA yayA / vItadoSakaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamo'stu te // hemacandrake upadezase siddharAjako jainadharmake prati prIti utpanna huI, aura phalasvarUpa siddharAjane pATaNameM 'rAyavihAra' aura siddhapurameM 'siddhavihAra' nAmaka caubIsa jina pratimAvAle maMdira banavAye / siddharAjake samaya hemacandra kevala apane vidyA-vaibhavake kAraNa satkArake pAtra hue the| parantu siddharAjake uttarAdhikArI kumArapAla hemacandrako rAjaguruko taraha mAnane lge| hemacandrake upadezase kumArapAlane apane rAjyameM 1. somaprabhasUrike anusAra caMgadevane svayaM hI devacandrasUrike upadeza sunakara unakA ziSya honekI icchA pragaTa kI, aura ve devacandrasUrike sAtha-sAtha bhramaNa karane lge| devacandra bhramaNa karate-karate jaba khaMbhAta Aye to vahAM caMgadevake mAmA nemicandrane caMgadevake mAtA-pitAko samajhAyA aura devacandrasUrine caMgadevako dIkSA dii|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 graMtha aura graMthakAra deva-deviyoM ke nimitta se kI jAnevAlI prANiyoMkI hiMsAko, aura, mAMsa, madya, chUta, zikAra Adi durvyasanoMko rokanekI ghopaNA karAI, aura jainadharmake siddhAMtoMkA adhikAdhika pracAra kiyA / henacandra cAroM vidyAoMke samudra the, aura apane asAmAnya vidyA-vaibhavake kAraNa kalikAlasarvajJake nAmase prakhyAta pe / mallipeNa hemacandrakA pUjya dRSTile smaraNa karate haiM, aura unheM cAra vidyAoM saMbaMdhI sAhityake nirmANa karanene sAkSAt brahmAkI upamA dete hai / siddhahamazabdAnuzAsanake atirikta hemacandrane tarka, sAhitya, chanda, yoga, nIti, yAdi vividha vipayoMpara aneka graMthoMkI racanA karake jaina sAhityako pallavita bnaayaa| kahA jAtA hai ki kula milAkara hemacandrane sAr3he tIna karor3a zlokoMkI racanA kI hai| hemacandrake mukhya graMtha nimna prakAra haiM1 siddhahamazabdAnuzAsana : (a) prathama sAta adhyAyoM meM saMskRta vyAkaraNa (A) AThaveM adhyAyameM prAkRta evaM apabhraMza vyAkaraNa 2 dvayAzrayamahAkAvya ( mAghakRta bhaTTikAvya ke Adarza para) (a) saMskRta dayAzraya; (A) prAkRta dvayozraya 3 kopa : (a) abhighAnacitAmaNi-savRtti (haimInAmamAlA); (A) anekArthasaMgraha; (i) dezAnAmamAlA-savRtti ( rayaNAvali ); (I) nighaMTuzepa 4 alaMkAra : kAvyAnuzAsana-savRtti 5 chaMda : chaMdonuzAsana-savRtti 6 nyAya : (a) pramANamImAMsA [ apUrNa]; (A) anyogavyavacchedikA (syAdvAdamaMjarI); (i) ayogavyavacchedikA 7 yoga : yogazAstra-savRtti ( adhyAtmopaniSad ) 8 stuti : vItarAgastotra 9 carita : triSaSTizalAkApurucarita ina granthoMke atirikta hemacandrane aura bhI graMthoMkA nirmANa kiyA hai| hemacandra bhAratake eka daidIpyamAna ratna the; unake binA jaina sAhitya hI nahIM, gujarAtakA sAhitya zUnya samajhA jAyegA / anyayoga aura ayogavyavaccheda dvAtriMzikAyeM dArzanika vicAroMko saMskRta padyoMmeM prastuta karanekI paddhati bhAratavarSa meM bahuta samayase calI jAtI hai| upalabdha bhAratIya sAhityameM sarvaprathama vijJAnavAdI vauddha AcArya basubaMdhudvArA, vijJAnavAdako siddhike liye bIsa zlokapramANa vizikA. aura tIsa zlokapraprANa trizikAkI racanA dekhanemeM AtI hai| jaina sAhityameM sarvaprathama suprasiddha jaina dArzanika siddhasena divAkarane dvAtriMzadvAtrizikAoMkI racanA kii| haribhadrane bhI viMzativizikAmoMko likhA hai| hemacandrane siddhasenakI dvAtriMzikAoMke anukaraNa para sarala aura mArmika bhASAmeM anyayogavyavaccheda aura ayogavyavaccheda nAmakI do dvAtriMzikAoMkI racanA kI hai| 1. eka vidvAnne isa vyAkaraNako prazaMsA nimna zlokase kI thI bhrAtaH saMvRNu pANinIpralapitaM kAtaMtrakathA vRthA mA kArSIH kaTuzAkaTAyanavacaH kSudreNa cAndreNa kim / kiM kaNThAbharaNAdibhirbaTharayatyAtmAnamanyairapi zrayante yadi tAvadarthamathurAH shriisiddhhemoktyH|| jaina sAhityano itihAsa pR. 294 / 2. vizepake liye dekhiye prakAzana vibhAga, bhArata sarakAra, naI dillI dvArA prakAzita honevAlI 'bhAratake sAMskRtika agradUta' pustakameM lekhaka kA 'AcArya hemacandra' nAmaka nibaMdha /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacandra hemacandrakI ukta donoM dvAtrizikAyeM mahAvIra bhagavAnakI stutirUpa haiN| donoMme battIsa-battIsa zloka haiM jinameM ikatIsa zloka upajAti aura antakA eka zloka zikhariNI chandameM haiN| anyayogavyavacchedikAmeM anya darzanoMmeM dUSaNoMkA pradarzana kiya gayA hai| isameM Adike tIna aura antake tIna zlokoMmeM bhagavAnakI stuti; sataraha zlokoMmeM nyAya-vaizeSika, mImAMsA, vedAnta, sAMkhya, bauddha aura cArvAkadarzanoMko samIkSA; tathA nau zlokoMmeM syAdvAdako siddhikI gaI haiM 1-stutirUpa chaha zlokoMmeM bhagavAnake atizaya, unake yathArthavAda, nayamArga, aura niSpakSa zAsanakA varNana karate hue antameM jina bhagavAnake dvArA hI ajJAnAMdhakArameM par3e hue jagatakI rakSAkI zakyatAkA pratipAdana kiyA hai| 2--(ka) anya darzanoMke samIkSAtmaka rUpa sataraha zlokoMmeM se chaha zlokoMmeM (4-10) nyAyavaizeSikoMke sAmAnyavizeSavAda, nityAnityavAda. IzvarakartRtva, dharma-dharmikA bheda, sAmAnyakA bhinnapadArthatva, AtmA aura jJAnakA bhinnatva, buddhi bAdi AtmAke guNoMke ucchedase mukti, AtmAkI sarvavyApakatA, tathA chala, jAti aura nigrahasthAnake jJAnase mukti mAnanA-ina siddhAMtoM kI samIkSA kI gaI hai| (kha) 11-12 veM zlokameM mImAMsakoMkI, (ga) 13 veM zlokameM vedAntiyoMke mAyAvAdakI, (gha) 14 veM meM ekAnta sAmAnya aura ekAnta vizeSa rUpa vAcya-vAcaka bhAvakI, (Ga) 15 veM meM sAMkhyadarzanake siddhAMtoMkI, tathA (ca) 16-19 meM bauddhoMke pramANa aura pramitikI abhinnatA, jJAnAdvaita, zanyavAda aura kSaNabhaMgavAdakI, tathA ( cha ) 20 veM zlokameM cArvAkadarzanakI samIkSA kI gaI hai| 3--zeSa nau zlokoMmeM vastumeM utpAda, vyaya aura dhrauvyakI siddhi, sakalAdeza aura vikalAdezase saptabhaMgIkA prarUpaNa, syAdvAdameM virodha Adi doSoMkA khaMDana, ekAntavAdoMkA khaMDana, durnaya, naya aura pramANakA svarUpa, aura sarvajJanirdiSTa jIvoMko anantatAke prarUpaNake sAtha syAdvAdako sarvotkRSTatA siddha kI gaI hai| ayogavyavacchedikA dvAtriMzikAmeM svapakSakI siddhi kI gaI hai| anyayogavyavacchedikA aura ayogavyavacchedikAke zlokoMkA ullekha hemacandrakI pramANamImAMsAvRtti, yogazAstravRtti Adi graMthoMmeM milatA hai / isase mAlUma hotA hai ina graMthoMke bananese pahale hI dvAtriMzikAoMkI racanA ho cukI thii| ayogavyavacchedikAmeM hemacandra AcAryane tIthikoMke Agamako sadoSa-siddha karake jinazAsanakI mahattAkA pratipAdana kiyA hai| hemacandrAcAryakI mAnyatA hai ki jainetara zAstroMmeM hiMsA AdikA vidhAna pAyA jAtA hai, ataeva pUrvAparavirodha se rahita yathArthavAdI jina bhagavAnakA zAsana hI prAmANika ho sakatA hai| jina zAsanake sarvotkRSTa aura kalyANarUpa hone para bhI jo loga jina zAsanakI upekSA karate haiM, vaha una logoMke duSkarmakA hI pariNAma samajhanA cAhiye / hemacandra ghoSita karate haiM ki vItarAgako chor3akara anya koI deva, aura anekAntako chor3akara anya koI nyAyamArga nahIM hai imAM samakSa pratipakSasAkSiNAmudAraghoSAmavaghoSaNAM bruve / na vItarAgAtparamasti daivataM na cApyanekAntamRte nayasthitiH / / antameM hemacandra jinadarzanake prati pakSapAta aura jinetara darzanoMke prati dveSabhAvakA nirAkaraNa karate hue apane samadarzIpanekA udghoSa karate hue jinazAsanakI hI mahattA siddha karate haiM-- na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu tvAmeva vIra prabhumAzritAH smaH / / 1: anyayogavyavacchedikAke kaI zloMkA ullekha mAdhavAcAryane sarvadarzanasaMgrahameM kiyA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 graMtha aura graMthakAra TIkAkAra mallipeNa mallipeNa nAmake aneka jaina AcArya ho gaye haiN| hemacandrakI anyayogavyavacchedikAke Upara syAdvAdamaMjarI TIkA likhanenevAle prastuta mallipeNasUri zvetAmvara vidvAna haiN| mallipeNane anyayogavyavaccheda dvAtriMzikAkI TokAke atirikta anya kaunase granthoMkI racanAko hai, ye kahAMke rahanevAle the, Adi bAtoMke saMbaMdha meM kucha vizepa patA nahIM lagatA / syAdvAdamaMjarIke aMtameM dI huI prazastaiise kevala itanA hI mAlUma hotA hai ki nAgedragacchIya udayaprabhasUri mallipeNake guru the, tathA zaka saMvat 1294 ( I. sa. 1293) meM dIpamAlikA 1. paM. nAthUrAma premIjIne apanI vidvadratnamAlA (prathama bhAga ) meM mallipeNa nAgake do digambara vidvAnoM kA ullekha kiyA hai / eka mallipeNa ubhayabhApAcakravartI kahe jAte the, jo saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoMke mahAkavi the| aba taka inake mahApurANa, nAgakumAra mahAkAvya, aura sajjanacitavallabha nAmake tIna granthoMkA patA lagA hai| dUsare mallipeNa 'malaghArin' nAmase prasiddha the| ye zaka saMvat 1050 meM phAlguna kRSNa tRtIyAke dina zravaNavelagulameM samAdhistha hue the| pravacanasAraTIkA, paMcAstikAyaTIkA, jvAlinIkalpa, padmAvatIkalpa, vajrapaMjaravidhAna, brahmavidyA aura AdipurANa nAmaka grantha bhI mallipeNa AcAryake nAmase prasiddha hai| parantu yaha nahIM kahA jA sakatA ki ye grantha kaunase malliSeNane race the| 2. naagendrgcchgovindvksso'lNkaarkaustubhaaH| te vizvavandyA nandyAsurudayaprabhasUrayaH / / zrImalSeiNasUribhirakAri tatpadagaganadinamaNibhiH / vRttiriyaM manuravimitazAkAbde dIpamahasi zanI / / zrIjinaprabhasUriNAM sAhAyyodbhinnasaurabhA / zrutAvuttaMsatu satAM vRttiH syAdvAdamaMjarI // 3. motIlAla lAdhAjIne AhatamataprabhAkara pUnAse prakAzita syAdvAdamaMjarIkI prastAvanAmeM nAgendragacchake AcAryokI paramparA nimna prakArase dI hai zIlaguNasUri devacandrasUri zIlarudragaNi pAvalagaNi mahendrasUri AnandasUri zAntisUri amaracandrasUri _haribhadrasUri vijayasenasUri udayasenasUri udayaprabhasUri yazodevasUri malliSeNasUri 4. udayaprabhasUrine dharmAbhyudayamahAkAvya, AraMbhasiddhi, upadezamAlAkaNikAvRtti Adi granthoMkI racanAkI hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAra malliSeNa ko zanivAra ke dina jinaprabhasUrikI sahAyatAse malliSeNane syAdvAdamaMjarIko samApta kiyA / malliSeNasUri apane samayake eka pratibhAzAlI vidvAn the / malliSeNa nyAya, vyAkaraNa aura sAhityake prakANDa paNDita the / inhoMne jainanyAya aura jaina siddhAMtoMke gaMbhIra adhyayana karaneke sAtha nyAya-vaizeSika, sAMkhya, pUrvamImAMsA, vedAnta aura bauddhadarzana ke maulika granthoMkA vizAla adhyayana kiyA thA / malliSeNakI viSayavarNana zailI suspaSTa, prasAda guNa se yukta aura hRdayasparzI hai| nyAya aura darzanazAstra ke kaThina se kaThina viSayoMko sarala aura hRdayagrAhI bhASAmeM prastuta kara pAThakoMko mugdha karanekI kalA meM malliSeNa kuzala the / isI - liye syAdvAdamaMjarI-malliSeNakI eka mAtra upalabdharacanA -- nyAyakA grantha kahe jAnekI apekSA 'sAhityakA eka aMza' ( piece of literature ) kahA jAtA hai / yadyapi ratnaprabhasUriko syAdvAdaratnAvatArikA bhI sAhitya ke DhaMgapara hI likhI gaI hai, parantu ratnAvatArikAmeM samAsoMkI dorghatA aura arthakAThinya honeke kAraNa usameM bhASAkI jaTilatA A gaI hai / isaliye eka ora sammatitarka, aSTasahasrI, prameyakamalA mArtaNDa Adi jaina nyAyake gahana vanameMse, aura dUsarI ora syAdvAdaratnAkara, syAdvAdaratnAvatArikA jaisI vikaTa aura ghora aTavImeMse nikalakara syAdvAdamaMjarIko vizrAma karanekA sarvAGgasundara Adhunika pArka kahA jA sakatA hai / yahA~ para pratyeka darzanake mahattvapUrNa siddhAMtoMkA saMkSepa meM sarala aura spaSTa bhASAmeM varNana kiyA gayA hai / upAdhyAya yazovijayajIne syAdvAdamaMjarIpara syAdvAdamaMjUSA nAmako vRtti likhI hai / syAdvAdamaMjarIkA ullekha mAghavAcAryane sarvadarzanasaMgraha meM kiyA hai / 4 19 1. jinaprabhasUri tIrthakalpa, ajitazAntistava Adi granthoMke kartA haiM / 2. udAharaNa ke liye dekhie - iha hi lakSyamANA'kSodIyo'rthAkSaNAkSarakSIranirantare, tata ito dRzyamAnasyAdvAdamahAmudrAmudritA nidraprameyasahasro ttuGgataMgata raMgabhaMgisaMgasaubhAgyabhAjane, atula phalabharabhrAjiSNubhUyiSThAgamA'bhirAmAtucchaparicchedasandohazAdvalAsanna kAnana nikuMje, nirupamamanISAmahAyAnapAtra vyApAraparAyaNapUruSaprApyamANAprApta pUrvaratna vizeSe, kvacana vacanAracanA'navadyagadya paramparApravAlajAlajaTile, kvacana sukumArakAntAlokanIyAstokazlokamauktiprakarakarambite kvacidanekAntavAdopakalpitAnalpavikalpakallolollAsitoddAmadUSaNAdvividrAvyamANAne katI thikanakracakravAle, kvacidapagatAzeSadoSAnumAnAbhidhAnodvartamAnAsamAna pAThInapucchaTA'cchoTano cchaladatucchazIkara zleSasaM jAyamAnamArtaNDamaNDala pracaNDanchamatkAre, kvApi tIrthikagraMthagranthisArtha - samarthakadarthanopasthApitArthAnavasthitapradIpAyamAnaplavamAna jvalanmaNiphaNIndrabhoSaNe, sahRdaya saiddhAntikatArkika - syAdvAdaratnAkare'''''''' vaiyAkaraNakavicakracakravartisubihitasugRhItanAmadheyAsmadguruzrIdevasUribhiviracite syAdvAdaratnAvatArikA pR. 2 / 3. mohanalAla dalIcaMda desAIne apane 'jainasAhityano itihAsa' nAmaka pustakake 645 pRSThapara upAdhyAya yazovijayakI upalabdha aprakAzita kRtiyoMmeM isa vRttikA ullekha kiyA hai / 4. yadavocadAcAryaH syAdvAdamaMjaryAm vastutaH ukta tIna zlokoMmeM pahale ke do zloka siddhasena ke nyAyAvatArake, aura antima zloka hemacandrakI anyayogavyavacchedikAkA hai / anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / ekadezaviziSTo'rthaH nayasya viSayo mataH // nyAyAnAmekaniSThAnAM pravRttau zrutavartmani / sampUrNArthavinizcAyi syAdvastu zrutamucyate // anyonyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathArhataH // sarvadarzanasaMgraha, Arhatadarzana /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha aura graMthakAra mallipeNa haribhadrasUrikI koTike sarala prakRtike udAra aura madhyastha vicAroMke vidvAna the| siddhasena Adi jaina vidvAnoMkI taraha malliSeNa bhI 'sampUrNa jainetara darzanoMke samUhako jainadarzana' pratipAdita kara 'andhagajanyAya' kA upayoga karate haiM / anya darzanoMke vidvAnoMke liye pazu, vRSabha Adi asabhya zabdoM kA prayoga na kara vedAntiyoMkA samyagdRSTi, vyAsakA RSi, kapilakA paramarSi, udayanakA prAmANikaprakANDa rUpase ullekha karanA, tathA zvetAmbara paraMparAke anuyAyI hote hue bhI samaMtabhadra, vidyAnanda Adi digambara vidvAnoM ke uddharaNa niHsaMkoca bhAvase prastuta karanA mallipeNako dhArmika sahiSNutA ke sAtha unake samadarzIpaneko pramANita karatA haiA syAdvAdamaMjarImeM sarvajJasiddhiko carcA ke prasaMgapara bhI malliSeNa strImukti aura kevalimukti jaise digambara aura zvetAmbara sampradAyake vivAdastha praznoMke viSaya meM mauna rahate haiM, isase bhI pratIta hotA hai ki anya digambara evaM zvetAmbara AcAryoMkI taraha malliSeNako sAmpradAyika carcAoM meM rasa nahIM thA / aneka vRkSoMse puSpoMko cunane ke samAna, aneka darzana saMbaMdhI zAstroMse prameyoMko cuna-cunakara, nissandeha malliSeNasUrine 'akRtrima - bahumati' syAdvAdamaMjarI nAmakI mAlA gUMthakara jainanyAyako samalaMkRta kiyA hai / 20 syAdvAda maMjarIkA vihaMgAvalokana zloka 1-3 ye zloka stutirUpa haiM / inameM cAra atizayoM sahita bhagavAnake yathArthavAdakA prarUpaNa karate hue unake zAsanako sarvotkRSTatA batAI gaI hai / tathA - zloka 4-10 ina chaha zlokoMmeM nyAya-vaizeSikoM ke nimna siddhAMtoMpara vicAra kiyA gayA hai ( 1 ) sAmAnya aura vizeSa bhinna padArtha nahIM haiM / ( 2 ) vastuko ekAnta nitya athavA ekAnta- anitya mAnanA nyAyasaMgata nahIM hai / ( 3 ) eka, sarvavyApI, sarvajJa, svataMtra aura nitya Izvara jagatakA kartA nahIM ho sakatA / (4) dharma- dharma meM samavAya saMbaMdha nahIM bana sakatA / (5) sattA ( sAmAnya ) bhinna padArtha nahIM hai / (6) jJAna AtmAse bhinna nahIM hai / (7) AtmA ke buddhi Adi guNoMke nAza honeko mokSa nahIM kaha sakate / (8) AtmA sarvavyApaka nahIM ho sakatI / ( 9 ) chala, jAti, nigrahasthAna Adi tattva mokSake kAraNa nahIM ho sakate / (ka) tama ( aMdhakAra ) abhAvarUpa nahIM hai, vaha AkAzakI taraha svataMtra dravya hai, aura paudgalika hai / ( kha ) 'apracyuta, anutpanna aura sadAsthiratva' nityakA lakSaNa mAnanA ThIka nahIM / 'padArthake svarUpa kA nAza nahIM honA' hI nityakA lakSaNa ThIka ho sakatA hai / ( ga ) kiraNeM guNarUpa nahIM hai, unheM taijasa pudgalarUpa mAnanA cAhiye / (gha) naiyAyikoMke pramANa, prameya Adike lakSaNa doSapUrNa haiM / isake atirikta ina zlokoMmeM ( a ) jainadRSTise AkAza AdimeM nityAnityatva, (ba) pataMjali, prazastakAra aura bauddhoMke anusAra vastuoMkA nityAnityatva, ( sa ) anityaikAntavAdI bauddhoMke kSaNikavAdameM dUSaNa,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAra malliSeNa (Da) vaidika saMhitA, smRti Adike vAkyoMmeM pUrvAparavirodha, tathA (i) kevalisamuddhAta avasthA meM jaina siddhAMta ke anusAra Atma vyApakatAko saMgatikA prarUpaNa kiyA gayA hai / 21 zloka 11-12 ina zlokoMmeM pUrvamImAMsakoM ke nimna siddhAntoMpara vicAra kiyA gayA hai ( 1 ) vedoM meM pratipAdita hiMsA dharmakA kAraNa nahIM ho sakatI / ( 2 ) zrAddha karanese pitaroMkI tRpti nahIM hotI / 3 ) apauruSeya vedako pramANa nahIM mAna sakate / (4) jJAnako straparaprakAzaka na mAnanese aneka dUSaNa Ate haiM, isaliye jJAnako sva aura parakA prakAzaka mAnanA cAhiye / isake atirikta ina zlokoMmeM-- ( ka ) jinamaMdira ke nirmANa karatekA vidhAna, ( kha ) sAMkhya, vedAnta aura vyAsa RSi dvArA yAjJika hiMsAkA virodha, tathA ( ga ) jJAnako anuvyavasAyagamya mAnanevAle nyAya-vaizeSikoMkA khaMDana kiyA gayA hai / zloka 13 isa zloka meM brahmAdvaitavAdiyoMke mAyAvAdakA khaMDana hai / yahAMpara pratyakSa pramANako vidhi aura niSedha rUpa pratipAdana kiyA hai / zloka 14 isa zloka ekAnta sAmAnya aura ekAnta- vizeSa vAcya vAcaka bhAvakA khaMDana karate hue kathaMcit sAmAnya aura kathaMcit vizeSa vAcya vAcaka bhAvakA samarthana kiyA gayA hai| isa zloka meM nimna mahatvapUrNa viSayoM kA pratipAdana hai ( 1 ) kevala dravyAstikanaya athavA saMgrahanayako mAnanevAle advaitavAdI, sAMkhya aura mImAMsakoMkA sAmAnyaikAntavAda mAnanA yuktiyukta nahIM hai / ( 2 ) kevala paryAyAstikanayako mAnanevAle bauddhoMkA vizeSakAntavAda ThIka nahIM hai / ( 3 ) kevala naigamanayako svIkAra karanevAle nyAya-vaizeSikoMkA svatantra aura paraspara nirapekSa sAmAnya vizeSavAda mAnanA ThIka nahIM hai / tathA ( ka ) zabda AkAzakA guNa nahIM hai, vaha paudgalika hai, aura sAmAnya vizeSa donoM rUpa hai / ( kha ) AtmA bhI kathaMcit paudgalika hai / ( ga ) apoha, sAmAnya athavA vidhiko zabdArtha nahIM mAna sakate / zloka 15 isa zloka meM sAMkhyoMkI nimna mAnyatAoMkI samIkSA kI gaI hai ( 1 ) citzakti ( puruSa ) ko jJAnase zUnya mAnanA paraspara viruddha hai / (2) buddhi ( mahat ) kA jar3a mAnanA ThIka nahIM hai / ahaMkArako bhI AtmAkA hI guNa mAnanA cAhiye, buddhikA nahIM /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 graMtha aura graMthakAra (3 ) satkAryavAda mAnanevAle sAMkhya logoMkA AkAza AdikA pAMca tanmAtrAoMse utpatti mAnanA asaMgata hai| (4) vaMdha puruSake hI mAnanA cAhiye, prakRtike nhiiN|| (5) vAk, pANi Adiko pRthak indriya nahIM kaha sakate, isaliye pAMca hI indriyAM mAnanI caahiye| (6 ) kevala jJAnamAtrase mokSa nahIM ho sktaa| zloka 16-19 ina zlokoMmeM bauddhoMke nimna mukhya siddhAMtoMpara vicAra kiyA gayA hai(1) pramANa aura pramANake phalako sarvathA abhinna na mAnakara kathaMcit bhinnAbhinna mAnanA cAhiye / (2) sampUrNa padArthoM ko ekAnta rUpase kSaNadhvaMsI na mAnakara utpAda, vyaya aura dhrauvya sahita svIkAra karanA caahiye| (3) padArthoke jJAnameM tadutpatti aura tadAkAratAko kAraNa na mAnakara kSayopazama rUpa yogyatAko hI kAraNa mAnanA caahiye| (4) vijJAnavAdI bauddhoMkA vijJAnAdvaita mAnanA ThIka nahIM hai| (5)pramAtA, prameya Adi pratyakSa Adi pramANoMse siddha hote haiM, isaliye mAdhyamika vauddhoMkA zUnyavAda yuktisaMgata nahIM hai| (6) bauddhoMke kSaNabhaMgavAdameM aneka doSa Ate haiM, ataH kSaNabhaMgavAdakA siddhAMta doSapUrNa hai| (7) kSaNabhaMgavAdako siddhike liye nAnA kSaNoMkI paramparArUpa vAsanA athavA saMtAnako mAnanA bhI ThIka nhiiN| tathA (ka ) naiyAyikoMke pramANa aura pramitimeM ekAnta-bheda nahIM bana sakatA / (kha ) AtmAkI siddhi / (ga) sarvajJakI siddhi / zloka 20 isa zlokameM cArvAka matake siddhAMtoMkA khaNDana kiyA gayA hai| zloka 20-29 ina zlokoMmeM svapakSakA samarthana karate hue syAdvAdako siddhi kI gaI hai| ina zlokoMmeM nimna siddhAM. toMkA pratipAdana kiyA gayA hai (1) pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta hai| dravyakI apekSA vastumeM dhrauvya aura paryAyakI apekSA sadA utpAda aura vyaya hotA hai| utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara sApekSa hai| (2) AtmA, dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi sampUrNa dravyoMmeM nAnA apekSAoMse nAnA dharma rahate haiM, ataeva pratyeka vastuko anantadharmAtmaka mAnanA caahiye| jo vastu anantadharmAtmaka nahIM hotI, vaha vastu sat bhI nahIM hotii| (3) pramANavAkya aura nayavAkyase vastumeM ananta dharmoM kI siddhi hotI hai| pramANavAkyako sakalAdeza aura nayavAkyako vikalAdeza kahate haiN| padArthake dharmokA kAla, AtmarUpa, artha, saMbaMdha, upakAra guNideza, saMsarga aura zabdakI apekSA abhedarUpa kathana karanA sakalAdeza; tathA kAla, AtmarUpa Adiko bhedavivakSAse padArthoke dharmoMkA pratipAdana karanA vikalAdeza hai| syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavya, syAdastiavaktavya,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAra malliSeNa syAnnAsti avaktavya, mora syAdastinA stiavaktavya ke bhedase sakalAdeza aura vikalAdeza pramANasaptabhaMgI aura naya saptabhaMgIke sAta sAta bhedoMmeM vibhakta hai / 23 4 ) syAdvAdiyoMke natameM sva dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA vastumeM astitva aura para dravya, kSetra, kAla aura bhAvako apekSA nAstitva hai / jisa apekSAse vastumeM astitva hai, usI apekSAse vastumeM nAstitva nahIM hai| ataeva saptabhaMgI nayameM virodha, vaiyadhikaraNya, anavasthA, saMkara, vyatikara, saMzaya, apratipatti aura abhAva nAmaka dopa nahIM A sakate / 5 ) dravyArthika nayakI apekSA vastu nitya, sAmAnya, avAcya, aura sat haiM, tathA paryAyArthika nayakI apekSA anitya, vizepa, vAcya aura asat hai / ataeva nityAnityavAda, sAmAnyavizepavAda, abhilApyAnabhilApyavAda tathA sadasadvAda ina cAroM vAdoMkA syAdvAda meM samAveza ho jAtA hai / ( 6 ) nayarUpa samasta ekAMtavAdoM kA samanvaya karanevAlA syAdvAdakA siddhAMta hI sarvamAnya ho sakatA hai| ( 7 ) bhAvAbhAva, dvaitAdvaita, nityAnitya Adi ekAMtavAdoMmeM sukha-dukha, puNya-pApa bandha-mokSa Adiko vyavasthA nahIM ghanatI / ( 8 ) vastu ke ananta dharmomeMse eka samaya meM kisI eka dharmakI apekSA lekara vastuke pratipAdana karaneko naya kahate haiM / isaliye jitane tarahake vacana hote haiM, utane hI naya ho sakate hai / nayake ekase lekara saMkhyAta bheda taka ho sakate haiM / sAmAnyase naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye sAta bheda kiye jAte haiN| nyAya-vaizeSika kevala naigamanayake, advaitavAdI aura sAMkhya kevala saMgrahanayake, cArvAka kevala vyavahAramayake, bauddha kevala RjusUtranayake, aura vaiyAkaraNa kevala zabdanayake mAnanevAle haiM / pramANa sampUrNa rUpa hotA hai / nayavAkyoM meM syAt zabda lagAkara bolaneko pramANa kahate haiM / pratyakSa aura parokSake bhedase pramANake do bheda hote haiM / ( 9 ) jitane jIva vyavahArarAzise mokSa jAte haiM, utane hI jIva anAdi nigodako avyavahArarAzise nikalakara vyavahArarAzimeM A jAte haiM, aura yaha avyavahArarAzi Adirahita hai, isaliye jIvoMke satata mokSa jAte rahanepara bhI saMsAra jIvoMse kabhI khAlI nahIM ho sakatA / (10) pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati meM jIvatvako siddhi / ( 11 ) pratyeka darzana nayavAdameM garbhita hotA hai / jisa samaya nayarUpa darzana paraspara nirapekSa bhAvase vastukA pratipAdana karate haiM, usa samaya ye darzana parasamaya kahe jAte haiN| jisa prakAra sampUrNa nadiyAM eka samudra meM jAkara milatI hai, usI taraha anekAMta darzana meM sampUrNa jainetara darzanoMkA samanvaya hotA hai, isaliye jainadarzana svasamaya hai / zloka 30-32 yahA~ mahAvIra bhagavAnako stutikA upasaMhAra karate hue anekAMtavAdase hI jagatakA uddhAra honekI zakyatAkA pratipAdana kiyA gayA hai /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM syAdvAdakA sthAna ekanAkarSantI zlathayantI vastutvamitareNa / / antena jayati jainI nItimanthAnamiva gopii|| ( amRtacandra ) syAdvAdakA maulika rUpa aura usakA rahasya-vijJAnane isa bAtako bhale prakAra siddha kara diyA hai ki jisa padArthako hama nitya aura Thosa samajhate haiM, vaha padArtha bar3e vegase gati kara rahA hai, jo hameM kAle, pole, lAla Adi raMga dikhAI par3ate hai, ve saba sapheda raMgake rUpAntara hai, jo sUrya hameM choTAsA aura bilakula pAsa dikhAI detA hai, vaha pRthivI maMDalase sAr3he bAraha lAkha gunA bar3A aura yahA~se nau karor3a tIsa lAkha mIlakI U~cAIpara hai ! isase sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki hama ananta samaya bIta jAnepara bhI brahmANDakI choTIse choTI vastuoMkA bhI yathArtha jJAna prApta nahIM kara sake, to jisako hama dArzanika bhApAmeM pUrNa satya ( Absolute ) kahate haiM, usakA sAkSAtkAra karanA kitanA duSkara honA cAhiye / bhAratake prAcIna tattvavettAoMne tattvajJAna saMbaMdhI isa rahasyakA ThIka-ThIka anubhava kiyA thaa| isIliye jaba kabhI AtmA, parabrahma, pUrNa satya Adike viSayameM pUrvakAlakI paripadoMmeM praznoMkI carcA uThatI, to 'naiSA tarkeNa matirApaneyA (kaTha), 'nAyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahunA zrutena' ( muNDaka ), 'savve sarA niyaTuMti takkA tattha na vijjai' ( AcArAMga), 'paramArtho hi AryANAM tUSNIMbhAvaH (candrakIrti )-'vaha kevala anubhavagamya hai, vaha vANI aura manake agocara hai, vahA~ jihvA ruka jAtI hai, aura tarka kAma nahIM karatI, vAstavameM tUSNIMbhAva hI paramArtha satya hai', Adi vAkyoMse ina zaMkAoMkA samAdhAna kiyA jAtA thA / isakA matalaba yaha nahIM ki bhAratIya RSi ajJAnavAdI the, athavA unako pUrNa satyakA yathArtha jJAna nahIM thaa| kintu isa prakArake samAdhAna prastuta karanese unakA abhiprAya thA ki pUrNa satya taka pahu~canA talavArako dhAra para calane ke samAna hai, ataeva isakI prAptike liye adhikase adhika sAdhanAkI AvazyakatA hai| vAstavameM jitanA-jitanA hama padArthoM kA vicAra karate haiM, utane hI padArtha vizIryamANa dRSTigocara hote haiN| maharSi sukarAtake zabdoMmeM, hama jitanAjitanA zAstroMkA avalokana karate haiM, hameM utanA ho apanI mUrkhatAkA adhikAdhika AbhAsa hotA hai| jainadarzanakA syAdvAda bhI isI tattvakA samarthana karatA hai / jaina dArzanikoMkA siddhAMta hai ki manuSyakI zakti bahuta alpa haiM, aura buddhi bahuta parimita hai| isaliye hama apanI chadmastha dazAmeM hajAroM-lAkhoM prayatna karanepara bhI brahmANDake asaMkhya padArthoMkA jJAna karane meM asamartha rahate haiN| hama vijJAnako ho leN| vijJAna ananta samayase vividha rUpameM prakRtikA abhyAsa karane meM juTA hai, parantu hama abhI taka prakRtike eka aMza mAtrako bhI pUrNatayA nahIM jAna sake / darzanazAstrakI ko bhI yahI dazA hai| sRSTike AraMbhase Aja taka aneka RSimaharSiyoMne tattvajJAna saMbaMdhI aneka prakArake naye-naye vicAroMkI khoja kI, parantu hamArI dArzanika gutthiyAM Aja bhI pahalekI taraha ulajho par3I huI haiN| syAdvAda yahI pratipAdana karatA hai ki hamArA jJAna pUrNa satya nahIM kahA jA sakatA, vaha padArthoM kI amuka apekSAko lekara hI hotA hai, isaliye hamArA jJAna ApekSika satya hai| pratyeka padArthameM ananta dharma haiN| ina ananta dharmomeMse hama eka samayameM kucha dharmoMkA hI jJAna kara sakate haiM, aura dUsaroMko bhI kucha dharmoMkA ho pratipAdana kara sakate hai| jaina tattvavettAoMkA kathana hai ki jisa prakAra kaI aMdhe manuSya kisI hAthIke bhinna bhinna avayavoMkI hAthase TaTolakara hAthIke una bhinna-bhinna avayavoMko hI pUrNa hAthI samajhakara paraspara vivAda utpanna karate haiM, isI prakAra saMsArakA pratyeka dArzanika satyake kevala aMzamAtrako hI jAnatA hai, aura satyake isa aMzamAtrako samparNa satya samajhakara paraspara vivAda aura vitaNDA khar3A karatA hai| yadi saMsArake dArzanika apane ekAnta 1. pazcimake vicAraka DraDale ( Bradley ), bargasa ( Bergson ) Adi vidvAnoMne bhI satyako buddhi aura tarkake bAhya kahakara use Experience aura Intution kA viSaya batAyA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM syAdvAdakA sthAna Agrahako chor3akara anekAnta athavA syAdvAdadRSTise kAma lene lageM, to hamAre jIvana ke bahuta se prazna sahajameM hI hala ho sakate haiN| vAstava meM satya eka hai, kevala satyako prAptike nArga judA-judA hai anya paktivAle upastha jIva isa satyakA pUrNa rUpase jJAna karanemeM asamartha hai, isaliye unakA sampUrNa jJAna ApekSika satya hI kaha jAtA hai | yahI jaina darzanakI anekAMta dRSTikA gUr3ha rahasya hai / 25 yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki isa siddhAMta ke anusAra hame kevala ApekSika athavA ardha satyakA hI jJAna ho sakatA hai, sthAdvAyase hama pUrNa satya nahIM jAna skte| dUsare zabdoM kahA jA sakatA hai ki syAdvAda hameM artha satyoMke pAsa le jAkara paTaka detA hai, aura inhIM ardha satyoMko pUrNa satya mAna lenekI hameM preraNA karatA U hai| parantu kevala nizcita- anizcita ardha satyoMko milAkara eka sAtha rakha denese vaha pUrNa satya nahIM kahA jA sakatA / tathA kisI na kisI rUpameM pUrNa satyako mAne binA koI bhI darzana pUrNa kahe jAnekA adhikArI nahIM hai / isa bhAvako bhArata ke prasiddha vicAraka vidvAn pro0 rAdhAkiznanne nimna prakArase upasthita kiyA hai The theory of Relativity cannot be logically sustained without the hypothesis of an absolute............ The Jains admit that things are one in their universal aspect (Jati or Karana) and many in their partcular aspect (vyakti or karya ). Both these, according to them, are partial points of view. A plurality of reals is admittedly a relative truth. We must rise to the complete point of view and took at the whole with all the wealth of its attitudes, If Jainism stops short with plurality, which is at best a relative and partial truth, and does not ask whether there is any higher truth pointing to a one which particularises itself in the objects of the world, connected with one another, vitally, essentially and imminently, it throws overboard its own logic and exalts a relative truth. into an absolute one." isa zaMkAkA samAdhAna spaSTa hai / vaha yaha hai, jaisA ki Upara batAyA gayA hai ki syAdvAda padArthoMke jAnanekI eka dRSTi mAtra hai / syAdvAda svayaM aMtima satya nahIM hai / yaha hameM antima satya taka pahu~cAne ke liye kevala mArgadarzakakA kAma karatA hai / syAdvAdase kevala vyavahAra satyake jAnane meM upasthita honevAle virodhoMkA hI samanvaya kiyA jA sakatA hai, isIliye jaina darzanakArIne syAdvAdako vyavahAra satya mAnA hai / 1. inDiyana philAsaphI ji. 1, pU. 2056 isI prakArake vicAra 'inDiyana philaoNsaphala kA~gresake kisI adhivezana ke samaya Jain Instrumental theory of knowledge nAmaka lekhameM, saMbhavataH hanumaMtarAva ema. e. ne pragaTa kiye haiN| lekhakA kucha aMza nimna prakarate hai Its great defect lies in the fact that it (the doctrine of Syadvada) yields to the temptation of an easy compromise without overcoming the contradictions inherent in the opposed standpoints in a higher synthesis ......... ........It takes care to show that the truths of science and of every day experience are relative and one-sided, but it leaves us in the end with the view that truth is a sum of relative truths, A mere putting together of half truths definite-indefinite cannot give us the whole truth. 2. syAdvAdase hI lokavyavahAra cala sakatA hai, isa bAtako siddhasena divAkarane nimna gAthAmeM vyakta kiyA hai jeNa viNA logassavi vavahAro sambahA na nivvaDa bhuvaNekkaguruNo Namo tassa aNegaMtavAyasa // 4
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha aura graMthakAra vyavhAra satyake bhAge bhI jainasiddhAMtameM nirapekSa satya mAnA gayA hai, jise jaina pAribhASika zabdoMme kevalajJAna ke nAmaye kahA jAtA hai / syAdvAdameM sampUrNa padArthokA krama-kramase jJAna hotA hai, parantu kevalajJAna satyaprAptikI vaha utkRSTa dazA hai, jisameM sampUrNa padArtha aura una padApoMkI ananta paryAyoM kA eka sAtha jJAna hotA hai| syAhAda parokSajJAnameM gabhita hotA hai, isaliye syAdvAdase kevala indriyajanya padArtha hI jAne jA sakate hai, kintu kevalazAna pAramArthika pratyakSa hai, ataH kevalajJAnameM bhUta, bhaviSya aura vartamAna sampUrNa padArtha pratibhAsita hote hai| ataeva syAvAda hameM kevala jaise-taise ardha satyoMko hI pUrNa satya mAna lene ke liye bAdhya nahIM krtaa| kintu vaha satyakA darzana karane ke liye aneka mArgokI khoja karatA hai| syAdvAdakA kahanA hai ki manuSyakI zakti sImita hai, isaliye vaha ApekSika satyako ho jAna sakatA hai| pahale hame vyAvahArika virodhoMkA samanvaya karake ApekSika satyako prApta karanA cAhiye / ApekSika satyake jAneke bAda hama pUrNa satya-kevalajJAna-kA sAkSAtkAra karaneke adhikArI haiN| syAdvAdapara eka aitihAsika dRSTi-ahiMsA aura anekAnta ye jainadharmake do mUla siddhAMta haiN| mahAvIra bhagavAnane inhIM do mUla siddhAMtoMpara adhika bhAra diyA thaa| mahAvIra zArIrika ahiMsAke pAlana karaneke sAtha mAnasika ahiMsA ( intellectual toleration ) ke Upara bhI utanA hI jora dete haiM / mahAvIrakA kahanA thA ki upazama vRttise hI manuSyakA kalyANa ho sakatA hai, aura yahI vRtti mokSakA sAdhana hai| bhagavAnakA upadeza thA ki pratyeka mahAn puruSa bhinna-bhinna dravya, kSetra, kAla aura bhAvake anusAra hI satyako prApti karatA hai / isaliye pratyeka darzanake siddhAMta kisI apekSAse satya hai| hamArA kartavya hai ki hama vyarthaka vAda-vivAdameM na par3akara ahiMsA aura zAMtimaya jIvana yApana kreN| hama pratyeka vastuko pratikSaNa utpanna hotI huI aura naSTa hotI huI dekhate haiM, aura sAtha hI isa vastuke nityatvakA bhI anubhava karate haiM, ataeva pratyeka padArtha kisI apekSAse nitya aura sata, aura kisI apekSAse anitya aura asat Adi aneka dharmose yukta hai| anekAMtavAda sambandhI isa prakArake vicAra prAyaH prAcIna Agama graMthoMmeM dekhanemeM Ate haiN| gautama gaNadhara mahAvIra bhagavAna se pUchate hai-'mAtmA jJAna svarUpa hai, athavA ajJAna svarUpa ?' bhagavAna uttara dete haiM--'AtmA niyamase jAna svarUpa hai| kyoMki jJAnake binA yAtmAkI vRtti nahIM dekhI jAtIM / parantu AtmA jJAna rUpa bhI hai aura ajJAnarUpa bhI hai| 1. samaMtabhadrane AptamImAMsAmeM syAdvAda aura kevala jJAnake bhedako spaSTa rUpase nimna zlokoMmeM pratipAdana kiyA hai tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanaM / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtaM // 1.1 // upekSAphalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrva vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya gocare // 102 // syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca vastvanyatamaM bhavet // 105 // tathA dekhiye aSTasahasrI, pR. 275-288 2. sarvanayAnAM jinapravacanasyaiva nibaMdhanatvAt / kimasya nibaMdhanamiti cet / ucyate / nibaMdhanaM cAsya 'Aya bhante nANe annANe' iti svAmI gautamasvAminA pRSTo vyAkaroti--'godamA NANe NiyamA ato jJAnaM niyamAdAtmani / jJAnasyAnyavyatirekeNa vRttyadarzanAt / nayacakra, hastalikhita / / (janasAhityasaMzodhaka 1-4, pR. 146 )
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM syAdvAdakA sthAna 27 jJAtRdharmakathA' aura bhagavatIsUtra bhI eka hI vastuko dravyakI apekSA eka, jJAna aura darzana ko apekSA aneka, kisI apekSAse asti,kisIse nAsti,aura kisI apekSAke avaktavya kahA gayA hai| prAcIna AgamoM meM syAdvAdake sAta bhaMgoMkA ullekha nahIM milatA, parantu yahA~ tripadI (utpAda, vyaya, dhrauvya), siya asthi, siya Natthi, dravya, guNa, paryAya, naya Adi syAdvAdake sUcaka zabdoMkA aneka sthAnoMpara ullekha pAyA jAtA hai / Agama-granthoMpara IsAke pUrva cauthI zatAbdImeM bhadravAhakI daza niyuktiyoM meM bhI inhIM vicAroMko vizepa rUpase prasphuTita kiyA gayA hai| isake pazcAt IsavI san prathama zatAbdIke AcArya umAsvAtike tattvArthAdhigamasUtra aura tattvArthabhASyameM anekAntavAda aura vizepakara nayavAdako carcA vistRta rUpameM pAyI jAtI hai| yahA~ arpita, anapita, nayoMke bheda aura upabhedoMkA varNana vistArase kiyA gayA hai| parantu yahA~ taka syAdvAdake sAta bhagoMke nAmoMkA ullekha nahIM miltaa| ina sAta bhaMgoMkA nAma sarvaprathama hameM kundakundake paMcAstikAya aura pravacanasArameM dikhAI par3atA hai| yahA~ sAta bhaMgoMke kevala nAma eka gAthAmeM ginA diye gaye hai| jAna par3atA hai ki isa samaya jaina AcArya apane siddhAMtoMpara honevAle pratipakSiyoMke karkaza tarkaprahArase satarka ho gaye the, aura isIliye bauddhoke zUnyavAdakI taraha jaina zramaNa anekAMtavAdako saptabhaMgIkA tAkikarUpa dekara jaina siddhAntoMko rakSAke liye pravRttizIla hone lage the| isake pUrva saptabhaMgI nayavAda athavA adhikase adhika syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavya ina tIna mala bhaMgoMke rUpameM hI pAyA jAtA hai / syAdvAdako prasphuTita karanevAle jaina AcAryoMmeM IsavI sanakI cotho zatAbdIke vidvAn siddhasena divAkara aura samaMtabhadrakA nAma sabase mahatvapUrNa hai| ye donoM apUrva pratibhAzAlI ucca koTike dArzanika vidvAna the / ina vidvAnoMne jaina tarkazAstrapara sanmatitarka, nyAyAvatAra, yuktyanuzAsana, AptamImAMsA Adi svataMtra granthoMkI racanA kii| siddhasena aura samaMtabhadrane aneka prakArake dRSTAMtoMse aura nayoMke sApekSa varNanase syAdvAdakA abhUtapUrva DhaMgase pratipAdana kiyA, tathA jainetara sampUrNa dRSTiyoM ko anekAnta dRSTike aMzamAtra pratipAdana kara mithyAdarzanoMke samUhako jainadarzana batAte hue apanI sarvasamanvayAtmaka udAra bhAvanAkA paricaya diyaa| inake bAda IsAkI cauthI-pAMcavI zatAbdImeM mallavAdi aura jinamadragaNi kSamAzramaNa nAmake zvetAmbara vidvAnoMkA prAdurbhAva haa| mallavAdi apane samayake mahAna tAkika vidAna 1. suyA, ege vi ahaM duve vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM / se keNaTThANaM bhaMte, ege vi ahaM jaav|| suyA, dabaDhAe ege ahaM, nANadasaNaTThAe duve vi ahaM, pAesaTThAe akkhae vi ahaM azvae vi ahaM, avvaTThie vi ahaM upaogaTThAe aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM / jJAtRdharmakathA 5-46, pR0 107 / u. yazovijayajIne isI bhAvako nimna rUpase vyakta kiyA haiyathAha somilaprazne jinaH syAdvAdasiddhaye / dravyArthAdahameko'smi dRgjJAnArthAdubhAvapi // akSayazcAvyavayazvAsmi pradezArthavicArataH / anekabhUtabhAvAtmA paryAyArthaparigrahAt // adhyAtmasAra / 2. yA bhaMte, rayaNappabhA puDhavI annA rayaNappabhA puDhavI ? goyamA, rayaNappabhA siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM AyA tiya no AyA tiya / bhagavatI 12-10, pR. 592 / udadhAviva sarvasiMdhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // dvA0 dvAtriMzikA 0-15 / 4. bhadda micchAdasaNasamUhamaiyasa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAdimaggassa // sanmatitarka, 3-65 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 graMtha aura graMthakAra samajhe jAte the| inhoMne anekAMtavAdakA pratipAdana karaneke liye nayacakra Adi granthoMkI racanA kii| jinabhadragaNi detAndara AgamoMka marmana paNDita the, inhoMne vizepAvazyakabhASya Adi zAstroMkI racanA kii| jinabhadrane prAra: siddhana divAkarakI zailIkA hI anusaraNa kiyaa| ina vidvAnoMke pazcAt IsAkI AThavIM-nauvIM zatAnIne akalaMka aura harinadrakA nAma vizeSa rUpase ullekhanIya hai / ina vidvAnoMne syAdvAdakA nAnA prakArane UhApohAtnaka mUmmAtisUkSmAtisUkSma vivecana kara syAdvAdako mAMgopAMga paripUrNa bnaayaa|' isa samaya pratipakSI loga anekAMtavAdapara aneka prahAra karane karane lage the| koI loga anekAMtako saMzaya kahate the, koI kevala chalakA rUpAntara kahate the, aura koI isameM virodha, anavasthA Adi dopoMkA pratipAdana isakA khaMDana karate the| aise samayameM akalaMka aura haribhadrane tattvArtharAjavArtika, siddhavinizcaya, anekAMtajayapatAkA, zAstravAtIsamuccaya Adi granthoMkA nirmANa kara yogyatApUrvaka ukta dopoMkA nivAraNa kiyA, aura anekAMtakI jayapatAkA phhraaii| IsAkI nauvoM zatAbdImeM vidyAnanda aura mANakyanandi suvikhyAta digambara vidvAn ho gaye haiN| vidyAnanda apane samayake bar3e bhArI naiyAyika the| inhoMne kumArila Adi vaidika vidvAnoMke jainadarzanapara honevAle AkSepoMkA var3o yogyatAse parihAra kiyA hai| vidyAnandane tattvArthazlokavAtika, aSTasahasrI, AptaparIkSA Adi granthoMko likhakara aneka prakArase tAkika zailIdvArA syAdvAdakA pratipAdana aura samarthana kiyA hai| mANikyanandine sarvaprayana jaina nyAyako parIkSAmukhake sUtroMmeM gUMtha apanI alaukika pratibhAkA paricaya dekara jainanyAyako samunnata banAyA hai / IsAkI dasavIM-gyArahavI zatAbdImeM honevAle prabhAcandra aura abhayadeva mahAna tArkika vidvAna the| ina vidvAnoMne sanmatitarkaTIkA (vAdamahArNava), prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandrodaya Adi jainanyAyake granyoMkI racanA kara jainadarzanako mahAna sevA kI hai| ina vidvAnoMne sautrAMtika, vaibhApika, vijJAnavAda, zUnyavAda, brahmAdvaita, zabdAdaita Adi vAdoMkA samanvaya karake syAdvAdakA naiyAyika paddhatise pratipAdana kiyA hai| inake pazcAt IsAkI vArahavIM zatAbdImeM vAdidevasUri aura kalikAlasarvajJa hemacandrakA nAma AtA hai / vAdideva vAdazaktimeM asAdhAraNa mAne jAte the / vAdidevane syAdvAdakA spaSTa vivecana karane ke lie pramANanayatattvAlokAlaMkAra, syAdvAdaratnAkara Adi grantha likhe haiN| hemacandra apane samayake asAdhAraNa purupa the| inhoMne anyayogavyavacchedikA, ayogavyavacchedikA, pramANamImAMsA Adi grantha likhakara apUrva DhaMgase syAdvAdakI siddhikara jainadarzanake siddhAtoMko pallavita kiyA hai| IsavI sanakI satarahavIM-aThArahavIM zatAvdImeM upAdhyAya yazovijaya aura paMDita vimaladAsa jainadarzanake antima vidvAna ho gaye haiN| upAdhyAya yazovijayajI jaina paramparAme lokottara pratibhAke dhAraka asAdhAraNa vidvAna the| inhoMne yoga, sAhitya, prAcIna nyAya AdikA gaMbhIra pAMDitya prApta karaneke sAtha navya nyAyakA bhI pArAyaNa kiyA thaa| syAdvAdake dvArA abhUtapUrva DhaMgase sampUrNa darzanoMkA samanvaya karake syAdvAdako 'sArvatAMtrika' siddha karanA, yaha upAdhyAyajIkI hI pratibhAkA sUcaka hai / yazovijayajIne zAstravArtAsamuccayakI syAdvAdakalpalatATIkA, nayopadeza, nayarahasya, nayapradIpa, nyAyakhaMDakhAdya, nyAyAloka, aSTasahasrITIkA Adi aneka graMthoMkI racanA kI hai| paM. vimaladAsa digambara vidvAna the| inhoMne navya nyAyako anukaraNa karanevAlI bhApAge saptabhaMgItaraMgiNI nAmaka svataMtra graMthakI saMkSipta aura sarala bhApAmeM racanA karake eka mahAna kSatikI pUrti kI hai| sthAdvAdakA jainetara sAhityameM sthAna-kisI vastuko bhinna bhinna apekSAoMse vividha rUpameM darzana karaneke syAhAdase milate jalate siddhAMta jaina sAhityake atirika anyatra bhI upalabdha hote haiN| RgvedameM kahA 1. dekhiye tattvArtharAjavAtikameM 'pramANanayairadhigamaH' sUtrakI vyAkhyA, tathA anekAMtajayapatAkA / 2. tulanIya-bruvANA bhinnbhinnaarthaannybhedvypekssyaa| pratikSipeyu! vedAH syAdvAda sArvatAMtrikam // 51 / / adhyAtmasAra /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM syAdvAdakA sthAna 29 gayA hai, 'usa samaya sat bhI nahIM thA aura asat bhI nahIM thaa| IzAvAsya, kaTha, prazna, zvetAzvatara Adi prAcIca upaniSadoMmeM bhI 'vaha hilatA hai aura hilatA bhI nahIM hai, vaha aNuse choTA hai aura bar3ese bar3A hai, sat bhI hai, asat bhI hai' Adi prakArase viruddha nAnA guNoMko apekSA brahmakA varNana kiyA gayA hai / bhAratIya SaTdarzanakAroMne bhI isa prakArake vicAroMkA pratipAdana kiyA hai| udAharaNake liye, vedAntameM anirvacanIyavAda, kumArilakA sApekSavAda, bauddhakA madhyamamArga Adi siddhAMta syAdvAdase milate julate vicAroMkA hI samarthana karate haiN| grIka darzana meM bhI empoDoklIz2a ( Empedocles ), eTomisTsa ( Atomists) aura anaiksAgorasa ( Anaxagoras ) darzamikoMne iliaTiksa ( Eleaties ) ke nityatvavAda aura hairekliTasa ( Hereclitus ) ke kSaNikavAdakA samanvaya karate hue padArthoke nitya dazAmeM rahate hue bhI ApekSika 1. nAsadAsInna sadAsIttadAnIm / Rgveda / 10-129-1 / yadyapi sadasadAtmakaM pratyekaM vilakSaNaM bhavati tathApi bhAvAbhAvayoH sahavasthAnamapi saMbhavati / sAyaNa bhaassy| u. yazovijayajIkA kathana hai ki vedoMme bhI syAdvAdakA virodha nahIM kiyA gayA hai| dekhiye isI pRSThako tti.1| 2. tadejati tannejati tadure tadantike / Iso 5 / aNoraNIyAn mahato mahoyAn / kaTha. 2-20 / sadasaccA mRtaM ca yat / prazna 2-5 / / 3. pro. dhruvane vedAnta aura jaina darzanakI tulanA karate hue likhA hai--While the Vedantin sees intellectual peace in the absolute by transcending the antinomies of intellect, the Jain finds it in the fact of the relativity of knowledge and the consequent revelation of the many-sidedness of reality-the one leading to religious mysticism, the other to intellectual toleration. pro. dhrava, syAdvAdamaMjarI, prastAvanA, pR. XII. 4. tulanIya-astIti kAzyapo ayaM eko'ntaH nAstIti kAzyapo ayaM eko'ntaH yadanayordvayoH antayormadhyaM tadarUpyaM anidarzanaM apratiSThaM anAbhAsaM aniketaM avijJaptikaM yamucyate kAzyapaH madhyamapratipadadharmANAM / kAzyapaparivartana mahAyAnasUtra / 5. naiyAyika Adi dArzanikoMne kisa prakArase syAdvAdake siddhAMtako svIkAra kiyA hai, isake vizeSa jAnaneke liye dekhiye SaDdarzanasamuccaya, guNaratnaTIkA, pR. 96-98; darzana aura anekAMtavAda / tathA icchan pradhAnaM satvAviruddhaguMphitaM guNaH / sAMkhyaH saMkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet // citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vA'pi nAnekAntaM pratikSipet // pratyakSaM bhinnamAtraMze meyAMzo tadvilakSaNam / gurujJAnaM vadanne nAnekAntaM pratikSipet // jAtivyaktyAtmakaM vastu vadannanubhavocim4 / bhaTTo vApi murArirvA nAnekAntaM pratikSipet / / abaddhaM paramArthena baddhaM ca vyavahArataH / bruvANo brahmavedAntI nAnekAntaM pratikSipet / / bruvANA bhinnabhinnAnniyabhedavyapekSayA / pratikSipeyu! vedAH syAdvAdaM sArvatAMtrikam / adhyAtmasAra 45-51 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 grantha aura granthakAra parivartana ( relative change ) svIkAra kiyA hai|' grIkake mahAn vicAraka pleTone bhI isI prakArake vicAra pragaTa kiye hai| pazcimake Adhunika darzanameM bhI isa prakArake samAna vicAroMkI kamI nahIM hai| udAharaNake liye, jarmanIke prakANDa tattvavettA hegela ( Hegel ) kA kathana hai ki viruddhadharmAtmakatA hI saMsArakA nala hai| kisI vastukA yathArtha varNana karane ke liye hameM usa vastu saMbaMdhI saMpUrNa satya kahane ke sAtha usa vastuke viruddha dharmokA kisa prakAra samanvaya ho sakatA hai, yaha pratipAdana karanA cAhiye / naye vijJAnavAda ( New Idealism ) ke pratipAdaka breDaleke anusAra, pratyeka vastu dUsarI vastuoMse tulanA kiye jAnepara Avazyaka daura anAvazyaka donoM siddha hotI hai| saMsAra koI bhI padArtha nagaNya athavA akiMcitkara nahIM kahA jA sktaa| ataeva pratyeka tucchase tuccha vicArameM aura choTIse choTI sattAmeM satyatA vidyamAna hai| Adhunika dArzanika joacima (Joachim) kA kahanA hai ki koI bhI vicAra svataH hI, dUsare vicArase sarvathA anapekSita hokara kevala apanI hI apekSAse satya nahIM kahA jA sakatA / udAharaNake liye, tInese tInako guNA karanepara nau hotA hai (343%9), yaha siddhAnta eka bAlakake liye sarvathA niSprayojana hai, parantu ise par3hakara eka vijJAnavettAke sAmane gaNitazAstrake vijJAnakA sArA nakzA sAmane A jAtA hai| mAnasazAstra 1. There are beings or particles of rerlity that are permanent, original, impe rishable, underived, and these can not change into anything else. They are what they are and must remain so, just as the Eleatic school maintains. These beings, of particles of realies howeveer, can be combined, and separatu, that is, form bodies that can again be resolved into their elements. The original bits of reality can not be created or destroyed or ehange thejr nature, but they can change their relations in respect to each other. And that is what we mean by change. ____ Thilly : History of Philosophy, pR. 32 / 2. When we speak of not being, we speak, I suppose not of something opposed to being, but only different. ---Dialogues of Plato, 3. Reality is now this, now that; in this sense it is full of negations, contradi ctions, and oppositons : the plant germinates, blooms, withers and dies%3; man is young mature and old. To do a thing justice, we must tell the whole truth about it, predicate all those contradictions of it, and show how they are reconciled and preserved in the articulated whole which we call the life of the thing. Thilly : History o:-Philosophy, pR. 467 / 8. Everything is essentiral and everything worthless in comparison with other. Now where is there even a single fact so fragmentary and so poor that to the univeres it does not matter. There is truth in every idea however false, there is reality in every existence however slight, Appearance and Reality pu. 487 / 5. No judgment is true in itself and by itself. Every judgment as a piece of concrete thinking is informed, conditioned to some extent, constituted by the apperceipient character of the mind. Nature of Truth, a. 3., pR. 92-3 /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM syAdvAdakA sthAna 31 * bettA pro. viliyama jemsa ( W. James ) ne bhI likhA hai, hamArI aneka duniyA hai| sAdhAraNa manuSya ina sava duniyAoMkA eka dUsarese asambaddha tathA anapekSita rUpase jJAna karatA hai| pUrNa tasyayetA yahI hai, jo sampUrNa duniyAoMse eka dUsarese sambandha aura apekSita rUpameM jAnatA hai / isI prakAra ke vicAra perI (Perry ), naiyAyika josepha ( Joseph ) eDamanDa homsa ( Edmund Holms) prabhUti vidvAnoMne prakaTa kiye hai 4 / 7 , syAdvAda aura samanvaya dRSTi-smAdvAda sampUrNa jainevara darzanoMkA samanvaya karatA hai / jaina darzanakAroMkA kathana hai ki sampUrNa darzana nayavAdameM garbhita ho jAte hai, ataeva sampUrNa darzana nayakI apekSA se satya hai| udAharaNa ke liye kAjUsUtranayakI apekSA bauddha saMgrahanayakI apekSA vedAnta, naigamanayakI apekSA nyAya-vaizeSika, zabdayakI apekSA zabdabrahmavAdI tathA vyavahAranayakI apekSA cArvAka darzanoMko satya kahA jA sakatA" hai / ye rUpa samasta darzana paraspara viruddha hokara bhI samudita hokara samyayatva rUpa kahe jAte haiM jisa prakAra bhinnabhinna maNiyoMke ekatra gUMthe jAnese sundara mAlA taiyAra ho jAtI hai, usI taraha jisa sayaya bhinna-bhinna darzana sApekSa vRtti dhAraNa kara eka hote hai, usa samaya ye jaina darzana kahe jAte haiM / ataeva jisa prakAra dhana, dhAnya Adi vastuoMke lie vivAda karanevAle puruSoMko koI sAdhu puruSa samajhA bujhAkara zAMta kara detA hai, usI taraha syAdvAda paraspara eka dUsare ke Upara AkramaNa karanevAle darzanoMko sApekSa satya mAnakara sabakA samanvaya karatA hai / isIliye jaina vidvAnoMne jina bhagavAna ke vacanoMko 'mithyAdarzanoM kA samUha mAnakara' amRtakA sAra batAyA haiM / upAdhyAya yazovijayajI ke zabdoMmeM, "saccA anekAMtavAdI kisI bhI darzanase dveSa nahIM karatA / vaha sampUrNa nayarUpa darzanoM ko isa prakArase vAtsalya dRSTise dekhatA hai, jaise koI pitA apane putroMko dekhatA hai / kyoMki anekAntavAdIko nyUnAdhika buddhi nahIM ho sakatI / vAstava meM saccA zAstrajJa kahe jAnekA adhikArI vahI hai, jo syAdvAdakA avalaMbana lekara sampUrNa darzanoMmeM samAna bhAva rakhatA hai| vAstavame mAdhyasya bhAva ho zAstroMkA gUr3ha rahasya hai, yahI dharmavAda hai| mAdhyastha bhAva rahanepara zAstroMke eka padakA jJAna bhI saphala hai, anyathA karor3oM 1. The Principles of Psychology, vol. 1, a. 20, pR. 211 / 2. Present Philosophical Tendencies, Chipter on Realism. 3. Introduction to Logic, pU. 172 31 8. Let us take the antithesis of the swift and the slow. It would be nonsense to say that every movement is either swift or slow. It would be nearer the truth to say that every movement is both swift and slow, swift by comp. arison with what is slower than itself, slow by comparison with what is swifter than itself. In tht Quest of Ideal, pR. 21 / 'syAdvAdapara eka aitihAsika dRSTi' tathA 'syAdvAdakA janetara sAhityameM sthAna' ye donoM zIrSaka lekhaka ke vizAlabhArata, mArca 1933 ke aMkameM prakAzita 'janadarzana meM anekAntapaddhatikA vikAsakrama' nAmaka lekhake AdhArase likhe gaye haiM / vaha lekha The Hisory and Development of Anekahtaveda in Jain philosophy ke nAmase pUnAse prakAzita honevAle Review of Philosophy and Religion, mArca 1935 ke aMka aMgrejImeM bhI prakAzita huA hai| 6. bauddhAnAmRnusUtrato matamabhUddedAntinAM saMgrahAt / sAMkhyAnAM tata eva naigamanayAd yogazca vaizeSikaH // zabdabrahmavido'pi zabdanayataH sarvairnayaiguMphitAM / jainI dRSTiritIha sArataratA pratyakSamudvIkSyate / adhyAtmasAra, jinamatistuti /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 grantha aura granthakAra zAstroMke par3ha jAnese bhI koI lAbha nhiiN|"1 ni:sandeha saccA syAdvAdI sahiSNu hotA hai, paha rAga-dveparUpa AtmAke vikAroM para vijaya prApta karanekA satata prayatna karatA hai / vaha dUsaroMke siddhAMtoMko AdarakI dRSTise dekhatA hai, thora madhyastha bhAvase sampUrNa virodhoMkA samanvaya karatA hai / siddhasena divAkarane veda, sAMkhya, nyAyavaizepika, vauddha Adi darzanoMpara dvAtriMzikAoMkI racanA karake, aura haribhadrasUrine SaDdarzanasamuccayoM chaha darzanoMko niSpakSa samAlocanA karake isI udAra vRttikA paricaya diyA hai| mallavAdi, haribhadrasUri, 'ramazekhara, paM0 AzAdhara, u. yazovijaya Adi aneka jaina vidvAnoMne vaidika aura vauddha graMthoMpara TIkATippaNiyAM likhakara apanI guNagrAhitA, samanvayavRtti aura hRdayako vizAlatAko spaSTarUpase pramANita kiyA hai| vAstavameM dekhA jAya to satya eka hai tathA vaidika, jaina aura bauddha darzanoM meM koI paraspara virodha nhiiN| pratyeka dArzanika bhinna-bhinna deza aura kAlakI paristhitike anusAra satyake kevala aMza mAtrako grahaNa karatA hai| vaidika dharma vyavahArapradhAna hai, vauddha dharmako zravaNapradhAna, aura jainadharmako kartavyapradhAna kahA jA sakatA hai / eka darzana karma, upAsanA aura jJAnako mokSakA pradhAna kAraNa kahatA hai; dUsarA zIla, samAdhi aura prajJAko; tathA tIsarA samyagdarzana, jJAna aura cAritrako mokSa pradhAnakA kAraNa mAnatA hai, parantu dhyeya savakA eka ho hai| jisa prakAra sarala aura Ter3he mArgase jAnevAlI bhinna-bhinna nadiyAM antameM jAkara eka hI samudra meM milatI hai, usI taraha bhinna-bhinna ruciyoMke kAraNa udbhava honevAle samasta darzana eka hI pUrNa satyameM samAviSTa ho jAte hai|4 paDdarzanoMko jinendra ke aMga kahakara paramayogI AnaMdaghanajIne AnandadhanacIbIsImeM isa bhAvako nimna rUpa meM vyakta kiyA hai SaTdarasaNa jina aMga bhaNIje / nyAya SaDaMga jo sAdhe re / namijinavaranA caraNa upAsaka / SaTdarzana ArAdhe re // 1 // jinasura pAdapa pAya bakhANuM / sAMkhyajoga doya bhedeM re| Atama sattA vivaraNa karatA / laho duga aMga akhedeM re // 2 // yasya sarvatra samatA nayeSu tanayeSviva / tasyAnekAntavAdasya kva nyUnAdhikazemuSI // 61 / / tena syAdvAdamAlaMbya sarvadarzanatulyatAM / mokSoddezAvizeSeNa yaH pazyati saH zAstravit / / 70 // mAdhyasthameva zAstrArtho yena taccAru sidhyati / / sa eva dharmavAdaH syAdanyadvAlizavalganam / / 72 / / mAdhyasthasahitaM hakapadajJAnamapi prmaa| zAstrakoTi: vRthaivAnyA tathA coktaM mahAtmanA / / 73 / / adhyAtmasAra / 2. sunA gayA hai ki gujarAtameM jaina vidvAnoMkI orase brAhmaNoMke vedako TApanAnekA bhI prayatna huA thaa| zrotavyo saugato dharmaH kartavyaH punraahtH|| vaidiko vyavahartavyo dhyAtavyaH paramaH zivaH / / haribhadra // trayI sAMkhyaM yogaH pazupatimataM vaiSNavamiti / prabhinne prasthAne parabhidamataH pathyamiti ca / rUcInAM vaicitryAt RjukuTilanAnApathajuSAM / nRNAmeko gamayat tvamasi payasAmarNava iva // zivamahimra stotra /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM syAdvAdakA sthAna bheda abheda sugata mImAMsaka / jinavara doya kara bhArI re| lokAloka avalaMbana bhajiye / gurugamathI avadhArI re // 3 // lokAyatika kUkha jinavaranI / aMzavicAra jo kIje / tattvavicAra sudhArasa dhArA / gurugama viNa kema pIje // 4 // jaina jinezvara uttama aMga / aMtaraMga bahiraMge re / akSaranyAsa dharA ArAdhaka / ArAdhe dharI saMge re // 5 // isa prakAra ekatAmeM vividhatA aura vividhatA meM ekatAkA darzana kara jaina AcAryoMne bhAratIya saMskRtiko samunnata banAyA hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ na na na 66813 zrImad rAjacaMdra | janma - vavANIA saMvata 1924 kArataka suda 15 dehotsarga - rAjakoTa saMvata 1957 caitra vada 5 SN NON Ne 133816681338136- 136813381601 No
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaukika adhyAtmajJAnI paramatatvavettA zrImad rAjacandra 'khadyotavatsudeSTAro hA dyotante kvacitkvacit' hA! samyaktattvopadeSTA juganUMkI bhA~ti kahIM-kahIM camakate haiM, dRSTigocara hote haiN| -AzAdhara / mahAn tattvajJAniyoMko paramparArUpa isa bhAratabhUmike gujarAta pradezAntargata vavANiyA grAma (saurASTra) meM zrImadrAjacandrakA janma vikrama saM0 1924 ( san 1867 ) kI kArtikI pUrNimAke zubhadina ravivArako rAtrike 2 baje huA thaa| yaha vavANiyA grAma saurASTra meM morabIke nikaTa hai| inake pitAkA nAma zrIravajIbhAI paMcANabhAI mahetA aura mAtAkA nAma zrI devabAI thaa| Apa loga bahata bhaktizIla aura sevA-bhAvI the| sAdhu-santoMke prati anurAga; garIvoMko anAja kapar3A denA; vRddha aura rogiyoMkI sevA karanA inakA sahaja-svabhAva thaa| zrImadjIkA prema-nAma 'lakSmInaMdana' thaa| bAdameM yaha nAma badalakara 'rAyacanda' rakhA gayA aura bhaviSyameM Apa 'zrImadrAjacandra' ke nAmase prasiddha hue|| zrImadrAjacandrakA ujjvala jIvana sacamuca kisI bhI samajhadAra vyaktike lie yathArtha muktimArgakI dizAmeM pravala preraNAkA srota ho sakatA hai / ve tIvra kSayopazamavAna aura AtmajJAnI santapuruSa the, aisA nissaMdeharUpase mAnanA hI par3atA hai| unakI atyanta udAsIna sahaja vairAgyamaya pariNati tIvra evaM nirmala AtmajJAna-dazAkI sUcaka hai| ___ zrImadjIke pitAmaha zrIkRSNake bhakta the, java ki unakI mAtAke jaina-saMskAra the / zrImadjIko jaina logoMke 'pratikramaNasUtra' Adi pustakeM par3haneko milIM / ina dharma-pustakoMmeM atyanta vinayapUrvaka jagatake sarva jIvoMse mitratAkI bhAvanA vyakta kI gaI hai / isa parase zrImadjIkI prIti jainadharmake prati bar3hane lgii| yaha vRttAnta unakI teraha varSakI vayakA hai| tatpazcAt ve apane pitAko dukAnapara baiThane lge| apane akSaroMkI chaTAke kAraNa jaba-jaba unheM kaccha darabArake mahalameM likhaneke lie bulAyA jAtA thA taba-tava ve vahA~ jAte the| dukAna para rahate hue unhoMne aneka pustakeM par3hIM, rAma Adike caritroMpara kavitAe~ racI, sAMsArika tRSNA kI, phira bhI unhoMne kisIko kama-adhika bhAva nahIM kahA athakA kisIko kama-jyAdA taulakara nahIM diyaa| jAtismaraNa aura tattvajJAnakI prApti zrImadjI jisa samaya sAta varSake the usa samaya eka mahattvapUrNa prasaMga unake jIvanameM banA / una dinoM vavANiyAmeM amIcanda nAmake eka gRhastha rahate the jinakA zrImadjIke prati bahuta hI prema thA / eka dina amIcandako sA~pane kATa liyA aura tatkAla unakI mRtyu ho gii| unake maraNa-samAcAra sunate ho rAjacandrajI apane ghara dAdAjIke pAsa daur3e Aye aura unase pUchA : 'dAdAjI, kyA amIcanda mara gaye ?' bAlaka rAjacandrakA aisA sIdhA prazna sunakara dAdAjIne vicAra kiyA ki isa bAtakA bAlakako patA calegA to Dara jAyagA ataH unakA dhyAna dUsarI ora AkarSita karaneke lie dAdAjIne unheM bhojana kara leneko kahA aura idhara-udharakI dUsarI bAteM karane lge| parantu, bAlaka rAjacandrane mara jAneke bAremeM prathamabAra hI sunA thA isalie vizeSa jijJAsApUrvaka ve pUcha baiThe : 'mara jAnekA kyA artha hai ?' dAdAjIne kahA-usameMse jIva nikala gayA hai / aba vaha calanA-phiranA, khAnA-pInA kucha nahIM kara sakatA, isalie use tAlAbake pAsa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] smagAna bhUmimeM jalA deveNge|' itanA sunakara rAjacandrajI thor3I dera to gharameM idhara-udhara ghUmate rahe, bAdameM cupacApa tAlAvake pAsa gaye aura vahAM bavUlake eka vRkSapara car3hakara dekhA to sacamuca kuTumnake loga usake zarIrako jalA rahe hai| isa prakAra eka paricita aura sajjana vyaktiko jalAtA dekhakara unheM var3A Azcarya huA aura ve vicArane lage ki yaha saba kyA hai ! unake antarameM vicAroMkI tIvra khalavalI-sI maca gaI aura ve gahana vicArame duda gaye / isI samaya acAnaka cittaparase bhArI AvaraNa haTa gayA aura unheM parva bhavoMkI smRti ho AI / vAda meM eka bAra ve jUnAgar3hakA kilA dekhane gaye tava pUrva smRtijJAnakI vizepa vRddhi huii| isa pUrvasmRtirUpa-jAnane unake jIvanameM preraNAkA apUrva navIna-adhyAya jodd'aa| zrImadjIkI par3hAI vizeSa nahIM ho pAI thI phira bhI, ve saMskRta, prAkRta Adi bhApAoMke jJAtA the evaM jaina AgamoMke asAdhAraNa vettA aura marmajJa the| unako kSayopazama-zakti itanI vizAla thI ki jisa kAvya yA satrakA marma vaDe-baDe vidvAna loga nahIM batA sakate the usakA yathArtha vizlepaNa unhoMne sahajarUpameM kiyA hai| kisI bhI vipayakA sAMgopAMga vivecana karanA unake adhikArako vAta thii| unheM alpa-vayameM hI tattvajJAnakI prApti ho gaI thI, jaisA ki unhoMne svayaM eka kAvyameM likhA hai laghuvayathI adbhuta thayo, tattvajJAnano bodha / eja sUcave ema ke, gati Agati kAM zodha ? je saMskAra thavA ghaTe, ati abhyAse kAya, vinA parizrama te thayo, bhavazaMkA zI tyAMya ? -arthAt choTI avasthAmeM mujhe adbhuta tattvajJAnakA bodha huA hai, yahI sUcita karatA hai ki aba punarjanmake zodhakI kyA AvazyakatA hai ? aura jo saMskAra atyanta abhyAsake dvArA utpanna hote haiM ve mujhe binA kisI parizramake hI prApta ho gaye haiM, phira vahA~ bhava-zaMkAkA kyA kAma ? (pUrvabhavake jJAnase AtmAkI zraddhA nizcala ho gaI hai|) avadhAna-prayoga, sparzanazakti zrImadjIkI smaraNazakti atyanta tIna thii| ve jo kucha bhI eka vAra par3ha lete, unheM jyoM kA tyoM yAda raha jAtA thA / isa smaraNazaktike kAraNa ve choTI avasthAmeM hI avadhAna-prayoga karane lage the| dhIre-dhIre ve sau avadhAna taka pahuMca gaye the| vi0 saM0 1943 meM 19 varSakI avasthAmeM unhoMne bambaIkI eka sArvajanika sabhAmeM DaoN0 piTarsanake sabhApatitvameM sau avadhAnoMkA prayoga vatAkara bar3e-bar3e logoMko Azcarya meM DAla diyA thaa| usa samaya upasthita janatAne unheM 'suvarNacandraka' pradAna kiyA, sAthahI 'sAkSAt sarasvatI' ke padase bhI vibhUSita kiyA thaa| I0 san 1886-87 meM 'muMbaI samAcAra' 'jAme jamazeda' 'gujarAtI' 'pAyoniyara' 'iNDiyana spaeNkTeTara' 'TAimsa oNpha iNDiyA' Adi gujarAtI evaM aMgrejI patroMmeM zrImadjIkI adbhuta zaktiyoMke vAremeM bhArI prazaMsAtmaka lekha chape the| zatAvadhAnameM zataraMja khelate jAnA, mAlAke dAne ginate jAnA, jor3a bAkI guNA karate jAnA, ATha bhinna-bhinna samasyAoMkI pUrti karate jAnA, solaha bhApAoMke bhinna-bhinna kramase ulaTe-sIdhe nambaroMke sAtha zabdoMko yAda rakhakara vAkya banAte jAnA, do koThoMmeM likhe hue ulTe-sIdhe akSaroMse kavitA karate jAnA, kitane hI alaMkAroMkA vicAra karate jAnA, ityAdi sau kAmoMko eka hI sAtha kara sakate the| 1. isa prasaMgakI carcA kacchake eka vaNika baMdhu padamazIbhAI ThAkarazIke pUchanepara bambaImeM bhUlezvarake di. jaina mandirameM saM0 1942 meM zrImadjIne kii| 2. dekhie paM0 banArasIdAsajIke 'samatA ramatA uradhatA0' padyakA vivecana 'zrImadrAjacandra' (gujarAtI) patrAMka 438 / 3. AnaMdaghana cauvIsIke kucha padyoMkA vivecana uparokta grantha meM patrAMka 753 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] zrImadjIkI sparzanazakti bhI atyanta vilakSaNa thI / uparokta sabhAmeM hI unheM bhinna-bhinna prakArake bAraha grantha diye gaye aura unake nAma bhI unheM par3hakara sunA diye gye| bAdameM unakI AMkhoM para paTTI bAMdhakara jo-jo grantha unake hAtha para rakhe gaye una saba granthoMke nAma hAthoMse TaTolakara unhoMne batA diye / zrImadajIkI isa adbhutazaktise prabhAvita hokara usa samayake bambaI hAikorTake mukhya nyAyAdhIza sara cArlsa sArajaMTane unheM vilAyata calakara avadhAna-prayoga dikhAnekI icchA pragaTa kI thI, parantu zrImadjIne ise svIkAra nahIM kiyaa| unheM kIrtikI icchA nahIM thI balki aisI pravRttiyoMko AtmakalyANake mArga meM bAdhaka jAnakara phira unhoMne avadhAna prayoga nahIM kiye / 1 mahAtmA gAMdhI ne kahA thA mahAtmA gAMdhIne unakI smaraNazakti aura AtmajJAnase jo apUrva preraNA prApta kI yaha saMkSepameM unhoMke zabdoMmeM-- "rAyacandrabhAIke sAtha merI bheMTa julAI san 1891 meM usa dina huI jaba meM vilAyatase bambaI vApisa loTA ina dinoM samudra meM tUphAna AyA karatA hai isa kAraNa jahAja rAtako derIse phuNcaa| maiM DAkTara bairisTara aura aba raMgUnake prakhyAta joharI prANajIvanadAsa mahetAke ghara utarA thaa| rAmacandrabhAI unake bar3e bhAIke jamAI hote the / DaoNkTara sA0 ( prANajIvanadAsa ) ne hI paricaya kraayaa| unake dUsare bar3e bhAI jhaverI revAzaMkara jagajIvanadAsakI pahacAna bhI usI dina huI / DAkTara sA0 ne rAyacandabhAIkA 'kavi' kahakara paricaya karAyA aura kahA, 'kavi' hote hue bhI Apa hamAre sAtha vyApArameM haiM, Apa jJAnI aura zatAvadhAnI haiM / kisIne sUcanA kI ki maiM unheM kucha zabda sunAU~, aura ve zabda cAhe kisI bhI bhASAke hoM, jisa kramase maiM bolU~gA usI kramase ve duharA jAyeMge, mujhe yaha sunakara Azcarya huaa| maiM to usa samaya javAna aura vilAyatase lauTA thA; mujhe bhASAjJAnakA bhI abhimAna thaa| mujhe vilAyatakI havA bhI kama nahIM lagI thI / una dinoM vilAyatase AyA mAnoM AkAzase utarA thA ! maiMne apanA samasta jJAna ulaTa diyA aura alagaalaga bhASAoMke zabda pahale to maiMne likha liye, kyoMki mujhe vaha krama kahA~ yAda rahane vAlA thA ? aura bAdameM una zabdoMko meM baca gyaa| usI kramase rAyacaMdabhAIne dhIrese ekake bAda eka sava zabda kaha sunaaye| maiM rAjI huA, cakita huA aura kavikI smaraNazaktike viSayameM merA ucca vicAra huaa| vilAyatakI havAkA asara kama par3aneke lie yaha sundara anubhava huA kahA jA sakatA hai / kavike sAtha yaha paricaya bahuta mAge bar3hA......kavi saMskArI jJAnI the| mujhapara tIna puruSoMne gaharA prabhAva DAlA hai - TAlsaTaoNya, raskina aura rAyacaMdabhAI ! TAlsaTaoNyane apanI pustakoM dvArA aura unake sAtha thor3e patravyavahArase, raskinane apanI eka hI pustaka 'anDu disa lAsTa' sejisakA gujarAtI nAma maiMne 'sarvodaya' rakhA hai, aura rAyacandabhAIne apane gAr3ha paricayase / jaba mujhe hindUdharma meM zaMkA paidA huI usa samaya usake nivAraNa karane meM madada karane vAle rAyacandabhAI the / san 1893 meM dakSiNa aphrIkA meM kucha krizciyana sajjanoMke vizeSa samparka meM aayaa| unakA jIvana svaccha thaa| ve musta dharmAtmA the / anya-dharmiyoMko krizciyana honeke lie samajhAnA unakA mukhya vyavasAya thA / yadyapi merA aura unakA sambandha vyAvahArika kArya ko lekara hI huA thA, to bhI unhoMne mere AtmAke kalyANake liye cintA karanA zurU kara diyA / usa samaya maiM apanA eka hI kartavya samajha sakA ki jaba taka maiM hindUdharmake rahasyako pUrI torase na jAna lU aura usase mere AtmAko asaMtoSa na ho jAya, tabataka mujhe apanA kuladharma kabhI nahIM chor3anA caahiye| isaliye maiMne hindUdharma aura anya dharmokI pustakeM par3hanA zurU kara diiN| krizciyana aura islAmadharmakI pustakeM pdd'iiN| vilAyatase aMgreja mitroMke sAtha patravyavahAra kiyaa| unake samakSa apanI zaMkAyeM raksI tathA hindustAna meM jinake Upara mujhe kucha bhI zraddhA thI unase patravyavahAra kiyaa| unameM rAyacandabhAI mukhya ye unake sAtha to merA acchA sambandha ho cukA thA, unake prati mAna bhI thA, isalie unase jo bhI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] mila sake une lenekA maiMne vicAra kiyaa| usakA phala yaha huA ki mujhe zAnti milI / hindUdharmameM mujhe jo cAhiye vaha mila sakatA hai, aisA manako vizvAsa huaa| merI isa sthitike jimmedAra rAyacandabhAI hue, isase merA unake prati kitanA adhika mAna honA cAhiye isakA pAThaka loga anumAna kara sakate haiN|" ___ isa prakAra usake pravala AtmajJAnake prabhAvake kAraNa hI mahAtmA gAMdhIko santopa huA aura unhoMne dharmaparivartana nahIM kiyA / aura bhI varNana karate huye gA~dhIjIne unake bAremeM likhA hai : "zrImadrAjacandra asAdhAraNa vyakti the / unake lekha unake anubhavake vindu samAna haiN| unheM par3hanevAle, vicAranevAle aura usake anusAra AcaraNa karanevAleko mokSa sulabha hove / usako kaSAyeM manda par3eM, use saMsArameM udAsInatA Ave, vaha dehakA moha chor3akara AtmArthI bane / isa parase vAMcaka dekheMge ki zrImadke lekha adhikArIke lie upayogI hai| sabhI vAMcaka usameM rasa nahIM le sakate / TIkAkArako usakI TIkAkA kAraNa milegA parantu zraddhAvAna to usameM se rasa hI luuttegaa| unake lekhoMmeM sat nithara rahA hai, aisA mujhe hamezA bhAsa huA hai| unhoMne apanA jJAna dikhAneke liye eka bhI akSara nahIM likhaa| likhanekA abhiprAya vAcakako apane AtmAnandameM bhAgIdAra banAnekA thaa| jise Atmakleza TAlanA hai, jo apanA kartavya jAnaneko utsuka hai use zrImadke lekhoMmeMse vahuta mila jAyagA aisA mujhe vizvAsa hai, phira bhale vaha hindU ho yA anya dhrmii| "jo vairAgya (apUrva avasara evo kyAre Avaze?) isa kAvyakI kar3iyoMmeM jhalaka rahA hai vaha maiMne unake do varpake gAr3ha paricayameM pratikSaNa unameM dekhA thaa| unake lekhoMkI eka asAdhAraNatA yaha hai ki svayaM jo anubhava kiyA vahI likhA hai| usameM kahIM bhI kRtrimatA nahIM hai| dUsare para prabhAva DAlaneke liye eka paMkti bhI likhI ho aisA maiMne nahIM dekhaa| khAte, baiThate, sote, pratyeka kriyA karate unameM vairAgya to hotA hii| kisI samaya isa jagatake kisI bhI vaibhavameM unheM moha huA ho aisA maiMne nahIM dekhaa| unakI cAla dhImI thI aura dekhanevAlA bhI samajha sakatA ki calate huye bhI ye apane vicArameM grasta haiN| A~khoMmeM camatkAra thA atyanta tejasvI, vihvalatA jarA bhI nahIM thii| dRSTimeM ekAgratA thii| ceharA golAkAra, hoMTha patale, nAka noMkadAra bhI nahIM capaTI bhI nahIM, zarIra ikaharA, kada madhyama, varNa zyAma, dekhAva zAMta mUrtikA-sA thaa| unake kaNThameM itanA adhika mAdhurya thA ki unheM sunate hue manuSya thake nhiiN| ceharA ha~samukha aura praphullita thA, jisa para antarAnandakI chAyA thii| bhApA itanI paripUrNa thI ki unheM apane vicAra pragaTa karaneke liye kabhI zabda DhUr3hanA par3A hai, aisA mujhe yAda nhiiN| patra likhane baiThe usa samaya kadAcita hI maiMne unheM zabda badalate dekhA hogA, phira bhI par3hane vAleko aisA nahIM lagegA ki kahIM bhI vicAra apUrNa hai yA vAkya-racanA khaMDita hai, athavA zabdoMke cunAvameM kamI hai| yaha varNana saMyamImeM saMbhavita hai / vAhyADamvarase manuSya vItarAgI nahIM ho sakatA / vItarAgatA AtmAkI prasAdI hai| aneka janmake prayatnase vaha prApta hotI hai aura pratyeka manuSya usakA anubhava kara sakatA hai| rAgabhAvako dUra karanekA purupArtha karanevAlA jAnatA hai ki rAgarahita honA kitanA kaThina hai| yaha rAgarahita dazA kavi (zrImad ) ko svAbhAvika thI, aisI mere Upara chApa par3I thii| mokSakI prathama pair3I vItarAgatA hai / javataka mana jagatkI kisI bhI vastumeM phaMsA huA hai tavataka use mokSakI bAta kaise ruce ? aura yadi ruce to vaha kevala kAnako hI-arthAt jaise hama logoMko artha jAne yA 1. zrImadjI dvArA ma. gA~dhIko unake praznoMke uttarameM likhe gaye kucha patra, kra0 530, 570, 717 'zrImad rAjacandra'-graMtha (gujarAtI)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] samajhe binA kisI saMgItakA svara ruca jAya vaise | mAtra aisI karNapriya krIr3AmeMse mokSakA anusaraNa karanevAle AcaraNa taka AnemeM to bahuta samaya nikala jaay| aMtaraMga vairAgyake vinA mokSakI lagana nahIM hotI / vairAgyakA tIvra bhAva kavimeM thA / .....vyavahArakuzalatA aura dharmaparAyaNatAkA jitanA uttama mela maiMne kavi meM dekhA utanA kisI anyameM nahIM dekhA / " gRhasthAzrama saM0 1944 mAgha sudI 12 ko 19 varSakI AyumeM unakA pANigrahaNasaMskAra, gAMdhIjIke paramamitra sva0 revAzaMkara jagajIvanadAsa mahetAke bar3e bhAI popaTalAlakI putrI jhabakabAIke sAtha huA thA / isameM dUsaroMkI 'icchA' aura 'atyanta Agraha' hI kAraNarUpa pratIta hote haiM / pUrvopArjita karmoMkA bhoga samajhakara hI unhoMne gRhasthAzramameM praveza kiyA, parantu isase bhI dina-para-dina unakI udAsInatA aura vairAgyakA bala bar3hatA hI gayA / AtmakalyANake icchuka tattvajJAnI puruSake lie viSama paristhitiyA~ bhI anukUla bana jAtI haiM, arthAt viSamatAmeM unakA puruSArtha aura bhI adhika nikhara uThatA hai / aise hI mahAtmA puruSa dUsaroMke liye bhI mArgaprakAzaka - dIpakakA kArya karate haiM / zrImadjI gRhasthAzramameM rahate hue bhI atyanta udAsIna the| unakI dazA, chahaDhAlAkAra paM0 daulatarAmajI ke zabdoMmeM 'gehI pai, gRhameM na race jyoM jalateM bhinna kamala hai'-- jaisI nirlepa thI / unakI isa avasthA meM bhI yahI mAnyatA rahI ki "kuTumvarUpI kAjalakI koThar3ImeM nivAsa karanese saMsAra bar3hatA hai / usakA kitanA bhI sudhAra karo to bhI ekAntavAsase jitanA saMsArakA kSaya ho sakatA hai usakA zatAMza bhI usa kAjalakI koThar3I meM rahanese nahIM ho sakatA, kyoMki vaha kaSAyakA nimitta hai aura anAdikAlase mohake rahanekA parvata hai" / " phira bhI isa pratikUlatAmeM ve apane pariNAmoMkI pUrI sa~bhAla rakhakara cale / yahA~ unake antarake bhAva eka mumukSuko likhe gaye patra meM isaprakAra vyakta hue haiM-- 'saMsAra spaSTa prItise karanekI icchA hotI ho to usa puruSane jJAnIke vacana sune nahIM athavA jJAnIke darzana bhI usane kiye nahIM aisA tIrthaMkara kahate haiM / ' 'jJAnI puruSake vacana sunaneke bAda strIkA sajIvana zarIra ajIvanarUpa bhAsyamAna hue binA rahe nahIM' / ' isase spaSTa pragaTa hotA hai ki ve atyanta vairAgI mahApuruSa the / saphala vyApArI vyApArika jhaMjhaTa aura dharmasAdhanAkA mela prAyaH kama baiThatA hai, parantu ApakA dharma-Atmacintana to sAthameM hI calatA thA / ve kahate the ki dharmakA pAlana kucha ekAdazIke dina hI paryUSaNameM hI athavA maMdiroMmeM hI ho aura dukAna yA darabArameM na ho aisA koI niyama nahIM, balki aisA kahanA dharmatattvako na pahacAnane ke tulya hai / zrImadjIke pAsa dukAna para koI na koI dhArmika pustaka aura dainaMdinI ( DAyarI ) avazya hotI thI / vyApArakI bAta pUrI hote hI phaurana dhArmika pustaka khulatI yA phira unakI vaha DAyarI ki jisameM kucha na kucha manake vicAra ve likhate hI rahate the / unake lekhoMkA jo saMgraha prakAzita huA hai usakA adhikAMza bhAga unakI noMghapothImeMse liyA gayA hai / zrImadjI sarvAdhika vizvAsapAtra vyApArIke rUpameM prasiddha the / ve apane pratyeka vyavahArameM sampUrNa prAmANika the / itanA bar3A vyApArika kAma karate huye bhI usameM unakI Asakti nahIM thI / ve bahuta hI 1. dekhiye --'zrImadrAjacandra' ( gujarAtI ) patra kra0 30 2. 'zrImadrAjacandra' (gujarAtI) patra kra0 103, 3. 'zrImadrAjacandra' (gujarAtI) patra kra0 454
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMtApI the / rahana-sahana paharaveza sAdA rakhate the| dhanako to ve 'ucca prakArake kaMkara'1 mAtra samajhate the| eka Arava vyApArI apane choTe bhAIke sAtha vambaImeM motiyoMkI Ar3hatakA kAma karatA thaa| eka dina choTe bhAIne socA ki 'maiM bhI apane bar3e bhAIkI taraha motIkA vyApAra kruuN| vaha paradezase AyA huA mAla lekara bAjArameM gyaa| vahA~ jAne para eka dalAla use zrImadjIkI dukAnapara lekara phuNcaa| zrImadjIne mAla acchI taraha parakhakara dekhA aura usake kahe anusAra rakama cukAkara jyauMkA tyoM mAla eka ora uThAkara rakha diyaa| udhara ghara pahuMcakara bar3e bhAIke Anepara choTe bhAIne vyApArakI bAta kaha sunaaii| aba jisa vyApArIkA vaha mAla thA usakA patra isa Arava vyApArIke pAsa usI dina AyA thA ki amuka bhAvase nIce mAla mata vecnaa| jo bhAva usane likhA thA vaha cAlU bAjAra-bhAvase bahuta hI U~cA thaa| aba yaha vyApArI to ghabarA gayA kyoMki ise isa saudemeM bahuta adhika nukasAna thaa| vaha krodhameM Akara bola uThA-'are! tUne yaha kyA kiyA? mujhe to divAlA hI nikAlanA par3egA !' Araba-vyApArI hAMphatA huA zrImadjIke pAsa daur3A huA AyA aura usa vyApArIkA patra par3havAkara kahA-'sAhaba, mujha para dayA karo, varanA maiM garIva AdamI baravAda ho jaauuNgaa|' zrImadjIne eka ora jyoM kA tyoM baMdhA huA mAla dikhAkara kahA-'bhAI, tumhArA mAla yaha ravakhA hai| tuma khuzIse le jaao|' yauM kahakara usa vyApArIkA mAla use de diyA aura apane paise le liye / mAno koI saudA kiyA hI nahIM thA, aisA socakara hajAroMke lAbhakI bhI koI paravAha nahIM kii| Araba-vyApArI unakA upakAra mAnatA huA apane ghara calA gayA / yaha Arava vyApArI zrImadko khudAke paigambarake samAna mAnane lgaa| vyApArika niyamAnusAra saudA nizcita ho cukane para vaha vyApArI mAla vApisa lenekA adhikArI nahIM thA, parantu zrImadjIkA hRdaya yaha nahIM cAhatA thA ki kisIko unake dvArA hAni ho| sacamuca mahAtmAoMkA jIvana unakI kRtimeM vyakta hotA hI hai| isIprakArakA eka dUsarA prasaMga unake karuNAmaya aura nispRhI jIvanakA jvalaMta udAharaNa hai : eka bAra eka vyApArIke sAtha zrImadjIne hIroMkA saudA kiyaa| isameM aisA taya huA ki amuka samayameM nizcita kiye huye bhAvase vaha vyApArI zrImadko amuka hIre de| isa viSayakI ciTThI bhI vyApArIne likha dI thii| parantu huA aisA ki muddatake samaya una hIroMkI kImata bahuta adhika bar3ha gii| yadi vyApArI ciTThIke anusAra zrImadko hIre de, to usa becAreko bar3A bhArI nukasAna sahana karanA par3e; apanI sabhI sampatti beca denI par3e ! aba kyA ho ? idhara jisa samaya zrImadjIko hIroMkA vAjAra-bhAva mAlUma huA, usa samaya ve zIghra hI usa vyApArIkI dukAnapara jA pahu~ce / zrImadjIko apanI dukAnapara Aye dekhakara vyApArI ghabarAhaTameM par3a gyaa| vaha gir3agir3Ate hue bolA-'rAyacaMdabhAI, hama logoMke bIca hue saudeke samvandhameM maiM khUba hI cintAmeM par3a gayA huuN| merA jo kucha honA ho, vaha bhale ho, parantu Apa vizvAsa rakhanA ki maiM Apako Ajake bAjAra-bhAvase saudA cukA duuNgaa| Apa jarA bhI cintA na kreN|' yaha sunakara rAjacandrajI karuNAbharI AvAjameM bole : "vAha ! bhAI, vAha ! maiM cintA kyoM na karUM? tumako saudeko cintA hotI ho to mujhe cintA kyoM na honI cAhiye ? parantu hama donoMkI cintAkA mUla kAraNa yaha ciTThI hI hai na ? yadi isako hI phAr3akara pheMka deM to hama donoMkI cintA miTa jaaygii|" yauM kahakara zrImad rAjacandrane sahajabhAvase vaha dastAveja phAr3a ddaalaa| tatpazcAt zrImadjI bole : "bhAI, isa ciTThIke kAraNa tumhAre hAthapA~va baMdhe hue the / vAjArabhAva bar3ha jAnese tumase mere sATha sattara hajAra 1. 'U~cI jAtanA kAMkarA'
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ rupaye lenA nikalate haiM, parantu maiM tumhArI sthiti samajha sakatA huuN| itane adhika rupaye maiM tumase leM to tumhArI kyA dazA ho ? parantu rAjacandra dUdha pI sakatA hai, khUna nahIM !" vaha vyApArI kRtajJa-bhAvase zrImadkI ora stabdha hokara dekhatA hI rahA / bhaviSyavaktA, nimittajJAnI zrImadjIkA jyotipa-sambandhI jJAna bhI prakhara thaa| ve janmakuMDalI, varpaphala evaM anya cihna dekhakara bhaviSyakI sUcanA kara dete the| zrIjUThAbhAI ( eka mumukSu ) ke maraNake vAremeM unhoMne 2 / mAsa pUrva spaSTa batA diyA thaa| eka bAra saM0 1955 kI caitra vadI 8 ko moravImeM dopaharake 4 baje pUrvadizAke AkAzameM kAle bAdala dekhe aura unheM duSkAla par3anekA nimitta jAnakara unhoMne kahA ki 'Rtuko sannipAta huA hai / ' isa varSa 1955 kA caumAsA korA rahA-varSA nahIM huI aura 1956 meM bhayaMkara duSkAla pdd'aa| ve dUsareke manakI bAtako bhI saralatAse jAna lete the| yaha saba unakI nirmala AtmazaktikA prabhAva thaa| kavi-lekhaka zrImadjImeM, apane vicAroMkI abhivyakti padyarUpameM karanekI sahaja kSamatA thii| unhoMne sAmAjika racanAoMmeM-'strInItibodhaka', 'sadbodhazataka' 'Arya prajAnI paDatI' 'hunnarakalA vadhAravA virSe' 'sadguNa, sUnIti. satya vi' Adi aneka racanAeM kevala 8 varSakI vayameM likhI thIM, jinakA eka saMgraha prakAzita haA hai| 9 varpakI AyumeM unhoMne rAmAyaNa aura mahAbhAratakI bhI padya-racanA kI thI jo prApta nahIM ho skii| isake atirikta jo unakA mUla vipaya AtmajJAna thA usameM unakI aneka racanAeM haiN| pramukharUpase 'Atmasiddhi' (142 dohe ) 'amUlya tattvavicAra' 'bhaktinA vIsa doharA' 'jJAnamImAMsA' 'paramapadaprAptinI bhAvanA' (apUrva avasara) 'mULamArga rahasya' 'jinavANInI stuti' 'vAraha bhAvanA' aura 'tRSNAnI vicitratA' haiM / anya bhI bahuta sI racanAeM haiM, jo bhinna-bhinna varSoM meM likhI haiN| 'Atmasiddhi'-zAstrakI racanA to Apane mAtra Der3ha ghaMTemeM, zrI saubhAgabhAI, DUMgarabhAI Adi mumakSuoMke hitArtha naDiyAdameM Azvina vadI 1 (gujarAtI) gusvAra saM0 1952 ko 29veM varpameM likhI thii| yaha eka, nissaMdeha dharmamArgakI prAptimeM prakAzarUpa adbhata racanA hai / aMgrejImeM bhI isake gadya-padyAtmaka anuvAda pragaTa ho cuke haiN| gadya-lekhanameM zrImadjIne 'puSpamAlA' 'bhAvanAbodha' aura 'mokSamAlA' kI racanA kI / yaha sabhI sAmagrI paThanIya-vicAraNIya hai| 'mokSamAlA' unakI atyanta prasiddha racanA hai, jise unhoMne kevala 16 varSa 5 mAsakI AyumeM mAtra 3 dinameM likhI thii| isameM 108 pATha hai| kathanakA prakAra vizAla aura tattvapUrNa hai| unakI artha karanekI zakti bhI bar3I gahana thii| bhagavatkundakundAcAryake 'paMcAstikAya'-granthako mUla gAthAoMkA unhoMne avikala gujarAtI anuvAda kiyA hai / sahiSNutA virodhameM bhI sahanazIla honA mahApuruSoMkA svAbhAvika guNa hai| yaha bAta yahA~ ghaTita hotI hai / jaina samAjake kucha logoMne unakA prabala virodha kiyA, nindA kI, phira bhI ve aTala zAMta aura mauna rhe| unhoMne eka bAra kahA thA : 'duniyA to sadA aisI hI hai / jJAniyoMko, jIvita hoM taba koI pahacAnatA nahIM, vaha yahA~ 1. dekhiye-dainika noMdhase liyA gayA kathana, patra kra. 116, 117 ('zrImadarAjacandra' gujarAtI) 2. 'Atmasiddhi' ke aMgrejI anuvAdameM Atmasiddhi, Self Realization, aura Self Fulfilment pragaTa hue haiN| saMskRta-chAyA bhI chapI hai| 3. dekhiye-'zrImadrAjacandra' guja0 patrAMka 766 / unakI sabhI pramukha-sAmagrIkA saMkalana 'zrImadrAjacandra' granthameM kiyA gayA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] taka ki jJAnIke sira para lAThiyoMkI mAra par3e vaha bhI kama; aura jJAnIke maraneke bAda usake nAmake pattharako bhI pUje!' ekAntacaryA mohamayI (bambaI ) nagarImeM vyApArika kAma karate hue bhI zrImadjI jJAnArAdhanA to karate hI rahate the| yaha unakA pramukha aura anivArya kArya thA / udyoga-rata jIvanameM zAMta aura svastha cittase cupacApa AtmasAdhanA karanA unake liye sahaja ho calA thA; phira bhI bIca-bIcameM vizepa avakAza lekara ve ekAnta sthAna, jaMgala yA parvatoMmeM pahu~ca jAte the| ve kisI bhI sthAnapara bahuta guptarUpase jAte the| ve nahIM cAhate the ki kisIke paricayameM AyA jAya, phira bhI unakI sugandhI chipa nahIM pAtI thii| aneka jijJAsu-bhramara unakA upadeza, dharmavacana sunanekI icchAse pIche-pIche kahIM bhI pahu~ca hI jAte the aura satsamAgamakA lAbha prApta kara lete the| gujarAtake carotara, IDara Adi pradezameM tathA saurASTra kSetrake aneka zAntasthAnoMmeM unakA gamana huaa| Apake samAgamakA vizeSa lAbha jinheM milA unameM munizrI lallujI ( zrImadlaghurAjasvAmI ), munizrI deva. karaNajI tathA sAyalAke zrI saubhAgabhAI, ambAlAlabhAI (khaMbhAta), jUThAbhAI ( amadAbAda) evaM DUMgarabhAI mukhya the| eka bAra zrImadjI saM0 1955 meM jaba kucha dina IDarameM rahe taba unhoMne DaoN0 prANajIvanadAsa mahetA (jo usa samaya IDara sTeTake cIpha meDikala oNphIsara the aura sambandhakI dRSTise unake zvasurake bhAI hote the) se kaha diyA thA ki unake AnekI kisIko khavara na ho| usa samaya ve nagarameM kevala bhojana lene jitane samayake lie hI rukate, zeSa samaya IDarake pahAr3a aura jaMgaloMmeM bitAte / __ munizrI lallujI, zrImohanalAlajI tathA zrI narasIrakhako unake vahA~ pahu~caneke samAcAra mila gaye / ve zIghratAse IDara pahu~ce / zrImadjIko unake AgamanakA samAcAra milA / unhoMne kahalavA diyA ki munizrI bAharase bAhara jaMgalameM pahu~ceM-yahA~ na Ave / sAdhugaNa jaMgalameM cale gaye / bAdameM zrImadjI bhI vahAM pahuMce / unhoMne munizrI lallujIse ekAMtameM acAnaka IDara AnekA kAraNa puuchaa| munizrIne uttara meM kahA ki 'hama loga amadAbAda yA khaMbhAta jAnevAle the, yahA~ nivRtti kSetrameM Apake samAgamameM vizeSa lAbhakI icchAse isa ora cale Aye / muni devakaraNajI bhI pIche Ate haiN|' isa para zrImadjIne kahA-'Apa loga kala yahA~se vihAra kara jAveM, devakaraNajIko bhI hama samAcAra bhijavA dete haiM ve bhI anyatra vihAra kara jaaveNge| hama yahA~ guptarUpase rahate haiM kisIke paricayameM AnekI icchA nahIM hai|' zrI lallujI munine namra-nivedana kiyA-'ApakI AjJAnusAra hama cale jAveMge parantu mohanalAlajI aura narasIrakha muniyoMko Apake darzana nahIM huye haiM, Apa AjJA kareM to eka dina rukakara cale jaaveN|' zrImadjIne isakI svIkRti dii| dUsare dina muniyoMne dekhA ki jaMgalameM AmravRkSake nIce zrImadjI prAkRtabhASAkI *gAthAoMkA tanmaya hokara uccAraNa kara rahe haiN| unake pahuMcanepara bhI AdhA ghaNTe taka ve gAthAyeM bolate hI rahe aura dhyAnastha ho ge| yaha vAtAvaraNa dekhakara munigaNa Atmavibhora ho utthe| thor3I dera bAda zrImadjI * 1. mA mujjhaha mA rajjaha mA dussaha iNi?atthesu / thiramicchaha jai cittaM vicittajhANappasiddhIe // 48 // 2. jaM kiMci vi citaMto NirIhavittI have jadA sAhU / ladbhaNaya eyattaM tadAhu taM NiccayaM jjhANaM // 55 // 3. mA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiM vi jeNa hoi thiro| appA appammi rao iNameva paraM have jjhANaM // 56 // (dravyasaMgraha) -zrImadjIne yaha 'bRhadravyasaMgraha'-grantha IDarake di0 jaina zAstra bhaNDArameMse svayaM nikalavAyA thaa|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 ] dhyAnase uThe aura "vicAranA' itanA kahakara calate bne| muniyoMne vicArA ki laghuzaMkAdi-nivRttike lie jAte hoMge parantu ve to nispRharUpase cale hI gaye / thor3I dera idhara-udhara DhU~r3hakara munigaNa upAzrayameM A gaye / usI dina zAmako muni devakaraNajI bhI vahA~ pahu~ca gye| sabhIko zrImadajIne pahAr3ake Upara sthita digambara, zvetAmbara mandiroMke darzana karanekI AjJA dii| vItarAga-jinapratimAke darzanoMse muniyoMko parama ullAsa jAgrata huaa| isake pazcAt tIna dina aura bhI zrImadajIke satsamAgamakA lAbha unhoMne utthaayaa| jisameM zrImadjIne unheM 'dravyasaMgraha' aura 'AtmAnuzAsana'-grantha pUre par3hakara svAdhyAyake rUpameM sunAye evaM anya bhI kalyANakArI vodha diyaa| atyanta jAgrata AtmA hI paramAtmA banatA hai, parama vItarAga-dazAko prApta hotA hai| inhIM antarabhAvoMke sAtha AtmasvarUpako ora lakSa karAte hue eka vAra zrImadjIne ahamadAbAdameM munizrI lallujI (pU0 laghurAjasvAmI ) tathA zrIdevakaraNajIko kahA thA ki 'hamameM aura vItarAgameM bheda ginanA nahIM' 'hamameM aura zrI mahAvIra bhagavAnameM kucha bhI antara nahIM, kevala isa kurtekA phera hai / ' mata-matAntarake Agrahase dUra unakA kahanA thA ki mata-matAntarake Agrahase dUra rahane para hI jIvanameM rAgadveSase rahita huA jA sakatA hai| matoMke Agrahase nijasvabhAvarUpa AtmadharmakI prApti nahIM ho sktii| kisI bhI jAti yA veSake sAtha bhI dharmakA sambandha nahIM: "jAti vepano bheda nahi, kahyo mArga jo hoya / sAdhe te mukti lahe, emAM bheda na koya // " (Atmasiddhi 107) -jo mokSakA mArga kahA gayA hai vaha ho to kisI bhI jAti yA veSase mokSa hove, isameM kucha bheda nahI hai / jo sAdhanA kare vaha muktipada pAve / Apane likhA hai-"mUlatattvameM kahIM bhI bheda nahIM hai| mAtra dRSTikA bheda hai aisA mAnakara Azaya samajhakara pavitra dharmameM pravRtti krnaa|" (puSpamAlA 14 pR04) "tU cAhe jisa dharmako mAnatA ho isakA mujhe pakSapAta nahIM, mAtra kahanekA tAtparya yahI ki jisa mArgase saMsAramalakA nAza ho usa bhakti, usa dharma aura usa sadAcArakA tU sevana kr'|"(pu0maa0 15 pR04) "duniyA matabhedake baMdhanase tattva nahIM pA sakI !" (patra kra. 27) unhoMne prItama, akhA, choTama, kabIra, sundaradAsa, sahajAnanda, muktAnanda, narasiMha mahetA Adi santoMkI vANIko jahA~-tahA~ Adara diyA hai aura unheM mArgAnusArI jIva (tattvaprAptike yogya AtmA) kahA hai| isalie eka jagaha unhoMne atyanta madhyasthatApUrvaka AdhyAtmika-dRSTi pragaTa kI hai ki 'maiM kisI gacchameM nahIM, parantu AtmAmeM huuN|' eka patrameM Apane darzAyA hai-"jaba hama jainazAstroMko par3haneke lie kaheM taba jainI honeke lie nahIM kahate; jaba vedAntazAstra par3haneke lie kaheM to vedAntI honeke lie nahIM khte| isIprakAra anya zAstroMko bAMcaneke lie kaheM taba anya honeke lie nahIM kahate / jo kahate haiM vaha kevala tuma saba logoMko upadeza-grahaNake lie hI kahate haiN| jaina aura vedAntI Adike bhedakA tyAga kro| AtmA vaisA nahIM hai|" 1. dekhie isIprakArake vicAra pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // (haribhadrasUri) 2. zrImadrAjacandra' (guja0) patra kra0 358 --
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 ] phira bhI anubhavapUrvaka unhoMne nirgranthazAsanakI utkRSTatAko svIkAra kiyA hai| aho ! sarvotkRSTa zAMtarasamaya sanmArga, aho ! usa sarvotkRSTa zAMtarasapradhAna mArgake mUla sarvajJadeva, aho ! usa sarvotkRSTa zAMtarasakI supratIti karAnevAle paramakRpAlu sadgurudeva-isa vizvameM sarvakAla tuma jayavaMta varto, jayavavaMta vrto|' dinoMdina aura kSaNa-kSaNa unakI vairAgyavRtti vardhamAna ho clii| caitanyapuMja nikhara utthaa| vItarAgamArgako avirala upAsanA unakA dhyeya bana gii| ve bar3hate gaye aura sahajabhAvase kahate gaye-"jahA~-tahA~ se rAgadveSase rahita honA hI merA dharma hai|" nirmala samyagdarzanakI prAptimeM unake udgAra isa prakAra nikale haiM ogaNIsaseM ne suDatAlIse, samakita zuddha prakAzyuM re, zruta anubhava badhatI dazA, nija svarUpa avabhAsyuM re / dhanya re divasa A aho! (hA. noM. 1 / 63 kra0 32) sollAsa upakAra-pragaTanA ___"he sarvotkRSTa sukhake hetubhUta samyagdarzana ! tujhe atyanta bhaktipUrvaka namaskAra ho / isa anAdi ananta saMsArameM ananta ananta jIva tere Azraya vinA ananta ananta duHkha anubhavate haiM / tere paramAnugrahase svasvarUpameM ruci huii| paramavItarAga svabhAvake prati parama nizcaya AyA / kRtakRtya honekA mArga grahaNa huaa| he jina vItarAga ! tumheM atyanta bhaktise namaskAra karatA huuN| tumane isa pAmara para anaMta anaMta upakAra kiyA hai| he kundakundAdi AcAryoM ! tumhAre vacana bhI svarUpAnusaMdhAnameM isa pAmarako parama upakArabhUta hue haiM / isake lie maiM tumheM atizaya bhaktipUrvaka namaskAra karatA huuN| ___he zrI sobhAga ! tere satsamAgamake anugrahase AtmadazAkA smaraNa huA / ataH tujhe namaskAra karatA huuN|" (hA. noM. 2/45 kra. 20) paramanivRttirUpa kAmanA / citanA unakA antaraGga, gRhasthAvAsa-vyApArAdi kAryase chaTakara sarvasaMgaparityAga kara nirgranthadazAke lie chaTapaTAne lgaa| unakA yaha antara Azaya unakI 'hAthanoMgha' parase spaSTa pragaTa hotA hai: "he jIva ! asArabhUta laganevAle aise isa vyavasAyase ava nivRtta ho, nivRtta ! usa vyavasAyake karanemeM cAhe jitanA balavAna prArabdhodaya dIkhatA ho to bhI usase nivRtta ho, nivRtta ! jo ki zrIsarvajJane kahA hai ki caudahaveM guNasthAnavartI jIva bhI prArabdha bhoge binA mukta nahIM ho sakatA, phira bhI tU usa udayake AzrayarUpa honese apanA doSa jAnakara usakA atyanta tIvrarUpameM vicArakara usase nivRtta ho, nivRtta ! (hA0 no0 11101 kra0 44) "he jIva ! aba tU saMga-nivRttirUpa kAlakI pratijJA kara, pratijJA kara! kevalasaMganivRttirUpa pratijJAkA vizeSa avakAza dikhAI na de to aMzasaMganivRttirUpa isa vyavasAyakA tyAga kara ! jisa jJAnadazAmeM tyAgAtyAga kucha 1. 'zrImadarAjacandra' zikSApATha 95 ( tattvAvabodha 14 ) tathA patra kra0 596 2. hAthanoMdha 5/52 krama 23 'zrImadrAjacandra' (guja.) 3. patra kra. 37 'zrImadrAjacandra
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 ] sambhAvita nahIM usa jJAnadazAkI siddhi hai jisameM aisA tU, sarvasaMgatyAga dazA alpakAla bhI bhogegA to sampUrNa jagata prasaMgameM vartate hue bhI tujhe vAdhA nahIM hogI, aisA hote hue bhI sarvajJane nivRttiko hI prazasta kahA hai; kAraNa ki RSabhAdi sarva paramapurupoMne antameM aisA hI kiyA hai|" (hA. noM. 1 / 102 kra.45 ) "rAga, dveSa aura ajJAnakA AtyaMtika abhAva karake jo sahaja zuddha AtmasvarUpameM sthita hue vahI svarUpa hamAre smaraNa, dhyAna aura prApta karane yogya sthAna hai|" ( hA. noM. 2 / 3 kra.1) "sarva parabhAva aura vibhAvase vyAvRtta, nija svabhAvake bhAna sahita, avadhUtavat videhIvat jinakalpIvat vicarate puruSa bhagavAnake svarUpakA dhyAna karate haiM / " (hA. noM. 3 / 37 kra. 14) "maiM eka hU~, asaMga hU~, sarva parabhAvase mukta hU~, asaMkhyapradezAtmaka nijaavagAhanApramANa huuN| ajanma, ajara, amara, zAzvata huuN| svaparyAyapariNAmI samayAtmaka huuN| zuddha caitanyamAtra nirvikalpa dRSTA huuN| (hA. noM. 3 / 26 kra0 11) "maiM paramazuddha, akhaMDa cidhAtu haiM, aciddhAtuke saMyogarasakA yaha AbhAsa to dekho! Azcaryavata, AzcaryarUpa, ghaTanA hai| kucha bhI anya vikalpakA avakAza nahIM, sthiti bhI aisI hI hai|" (hA. noM. 2 / 37 kra. 17) isaprakAra apanI AtmadazAko saMbhAlakara ve bar3hate rhe| Apane saM0 1956 meM vyavahAra sambandhI sarva upAdhise nivatti lekara sarvasaMgaparityAgarUpa dIkSA dhAraNa karanekI apanI mAtAjIse AjJA bhI le lI thii| parantu unakA zArIrika svAsthya dina-para-dina bigar3atA gyaa| udaya balavAna hai / zarIrako rogane A gherA / aneka upacAra karanepara bhI svAsthya ThIka nahIM huaa| isI vivazatA meM unake hRdayakI gaMbhIratA bola uThI : "atyanta tvarAse pravAsa pUrA karanA thA, vahA~ bIcameM seharAkA marusthala A gayA / sira para bahuta bojha thA use AtmavIryase jisaprakAra alpakAlameM sahana kara liyA jAya usa prakAra prayatna karate hue, pairoMne nikAcita udayarUpa thakAna grahaNa kii| jo svarUpa hai vaha anyathA nahIM hotA yahI adbhuta Azcarya hai / avyAbAdha sthiratA hai|" anta samaya sthiti aura bhI giratI gaI / zarIrakA vajana 132 pauMDase ghaTakara mAtra 43 pauMDa raha gyaa| zAyada unakA adhika jIvana kAlako pasanda nahIM thaa| dehatyAgake pahale dina zAmako Apane apane choTebhAI manasukharAma Adise kahA-"tuma nizcita rahanA, yaha AtmA zAzvata hai| avazya vizeSa uttama gatiko prApta hogA, tuma zAnti aura samAdhirUpase prvrtnaa| jo ratnamaya jJAnavANI isa dehake dvArA kahI jA sakatI thI, vaha kahanekA samaya nahIM / tuma puruSArtha krnaa|" rAtriko 2 / / baje ve phira bole-'nizcita rahanA, bhAIkA samAdhimaraNa haiN| aura avasAnake dina prAtaH paune nau baje kahA : 'manasukha, dukhI na honA, maiM apane AtmasvarUpameM lIna hotA huuN|' aura antameM usa dina saM0 1957 caitra vadI 5 (guja0) maMgalavArako dopaharake do baje rAjakoTameM unakA AtmA isa nazvara dehako chor3akara calA gyaa| bhAratabhUmi eka anupama tattvajJAnIsantako kho baitthii| unake dehAvasAnake samAcAra sunakara mumukSuoMke citta udAsa ho gye| vasaMta murajhA gyaa| nissaMdeha zrImadjI vizvakI eka mahAna vibhUti the| unakA vItarAgamArga-prakAzaka anupama vacanAmRta Aja bhI jIvanako amaratva pradAna karaneke lie vidyamAna hai / dharmajijJAsu bandhu unake vacanoMkA lAbha uThAveM / zrI laghurAjasvAmI (prabhuzrI ) ne unake prati apanA hRdayodgAra ina zabdoMmeM pragaTa kiyA hai: "aparamArthameM paramArthake dRr3ha AgraharUpa aneka sUkSma bhUlabhulaiyA~ke prasaMga dikhAkara isa dAsake doSa dUra karane meM 1. 'bhImad rAjacandra' (guja.) patra kra0 951 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 ] ina Apta puruSakA parama satsaMga tathA uttama bodha prabala upakAraka bane haiM / " "saMjIvanI auSadha samAna mRtako jIvita kare aise unake prabala puruSArthaM jAgRta karanevAle vacanoMkA mAhAtmya vizeSa vizeSa bhAsyamAna hone ke sAtha TheTha mokSameM le jAya aisI samyak samajha (darzana) usa puruSa aura usake bodhakI pratItise prApta hotI hai; ve isa dudhama kalikAlameM AzcaryakArI avalaMbana hai|" "parama mAhAtmyavaMta sadguru zrImad rAjacandradevake vacanoM meM tallInatA, zraddhA jise prApta huI hai, yA hogI usakA mahad bhAgya hai / vaha bhavya jIva alpakAlameM mokSa pAne yogya hai / " unakI smRtimeM zAstramAlAko sthApanA saM0 1956 meM satzrutake pracAra hetu bambaI meM zrImadjIne paramazrutaprabhAvakamaNDalakI sthApanA kI thI / usIke tattvAvadhAnameM unakI smRtisvarUpa zrIrAyacandra jaina zAstramA lAkI sthApanA huii| jisakI orase aba taka samayasAra pravacanasAra, gommaTasAra, svAmikArtikeyAnuprekSA, paramAtmaprakAza aura yogasAra, puruSArthasiddhyupAya, iSTopadeza, prazamaratiprakaraNa nyAyAvatAra, syAdvAdamaMjarI, aSTaprAbhRta, sabhApyatasyArthAdhigamasUtra, jJAnArNava, bRhadravyasaMgraha, paMcAstikAya, labdhisAra-kSapaNAsAra, dravyAnuyogatarkaNA, saptabhaMgItaraMgiNI, upadezachAyA aura Atmasiddhi, bhAvanA-bodha, zrImadrAjacandra Adi grantha prakAzita ho cuke haiN| vartamAna meM saMsthAke prakAzanakA saba kAma agAsase hI hotA hai| vikrayakendra bambaI meM bhI pUrvasthAnapara hI hai| zrImadrAjacandra Azrama, agAsa se gujarAtI bhASAmeM anya bhI upayogI grantha chape haiM / 7 vartamAna meM nimnalikhita sthAnoMpara zrImadrAjacandra Azrama va mandira Adi saMsthAeM sthApita haiM, jahA~ para mumukSubandhu milakara AtmakalyANArtha vItarAga-tattvajJAnakA lAbha uThAte haiN| ve sthAna hai--agAsa, bavANiyA, rAjakoTa, bar3avA, khaMbhAta, kAviThA, sImaraDA, bhAdaraNa, nAra, suNAva, naror3A, saDodarA, dhAmaNa, ahamadAvAda, IDara, surendranagara, vaso, vaTAmaNa, uttarasaMDA, borasada, Ahora (rAja0), hampI (dakSiNa bhArata), indaura ( ma0pra0); bambaI - ghoTakopara, devalAlI tathA mombAsA ( AphrikA ) / antameM bItarAga-vijJAnake nidhAna tIrthaMkarAdi mahApuruSoM dvArA upadiSTa sarvopari AtmadharmakA avirala pravAha jana-janake antara meM pravAhita ho, yahI bhAvanA hai| zrImad rAjacandra Azrama sTe0 agAsa, po0 borIyA vAyA : ANaMda (gujarAta ) - bAbUlAla siddhasena jaina 1. 'zrImadguruprasAda' pR0 2, 3 2. zrImadjIdvArA nirdezita satzrutarUpa granthoMkI sUcI ke liye dekhie 'zrImadrAjacandra' - grantha ( guja 0 ) upadezanoMdha kra0 15 /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH sarvajJAya zrIrAyacandrajainazAstramAlAyAM zrImalliSeNasUripraNItA syAdvAdamajarI kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA 'anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstavanaTIkA hindiibhaassaanuvaadshitaa| TIkAkArasya maMgalAcaraNam yasya jJAnamanantavastuviSayaM yaH pUjyate daivatainityaM yasya vaco na durnayakRtaiH kolAhalai pyate / rAgadveSamukhadviSAM ca pariSat kSiptA kSaNAyena sA sa zrIvIravibhurvidhUtakaluSAM buddhi vidhattAM mama // 1 // nissImapratibhaikajIvitagharau niHzeSabhUmispRzAM puNyaudhena sarasvatIsuragurU svAGgakarUpau dadhat / yaH syAdvAdamasAdhayan nijavapurdRSTAntataH so'stu me sadbuddhyambunidhiprabodhavidhaye zrIhemacandraH prbhuH||2|| ye hemacandraM munimetaduktananthArthasevAmiSataH shrynte| saMprApya te gauravamujjvalAnAM padaM kalAnAmucitaM bhavanti // 3 // TIkAkArakA maMgalAcaraNa artha-jo ananta vastuoMko jAnate haiM, devoM dvArA pUje jAte haiM, jinake vacana durnayake kolAhalase lupta nahIM hote, tathA jinhoMne rAgadveSa pradhAna zatruoMkI sabhAko kSaNa-bharameM parAsta kara diyA hai, aise vIraprabhu merI buddhi nirmala kareM // 1 // ___samasta madhyalokavartI prANiyoMke puNya-pratApase, asIma pratibhArUpa prANoMke dhAraka, sarasvatI aura bahaspatiko apane zarIrarUpameM dhAraNa karate hae. jinhoMne apane zarIrake dRSTAntase hI syAdvAdake siddhAntako siddha kara dikhAyA hai, jinhoMne eka hI zarIrameM paraspara bhinna sarasvatI aura suraguruke dhAraNa karanese, eka hI padArthako paraspara bhinna aneka dharmoMkA dhAraka sUcita kiyA hai-aise hemacandraprabhu mere sadbuddhirUpI samudrako abhivRddhi kreN||2|| jo loga isa granthake adhyayanake bahAne hemacandramunikA Azraya lete haiM, ve ujjvala kalAoMke gauravako prApta karane yogya padako prApta karate haiM // 3 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 1 mAtabharati sannidhehi hRdi me yeneyamAptastutenirmAta vivati prasiddhyati javAdArambhasambhAvana yadvA vismRtamoSThayoH sphurati yat sArasvataH zAzvato mantraH zrIudayaprabhetiracanAramyo mamAnizam // 4 // avataraNikA iha hi viSamaduHSamArarajanitimiratiraskArabhAskarAnukAriNA vasudhAtalAvatIrNasudhAsAriNIdezyadezanAvitAnaparamAItIkRtazrIkumArapAlakSmApAlapravartitAbhayadAnAbhidhAnajIvAtusaMjIvitanAnAjIvapradattAzIrvAdamAhAtmyakalpAvadhisthAyivizadayazaHzarIreNa niravadyacAturvidyanirmANakabrahmaNAzrIhemacandrasUriNA jagatprasiddhazrIsiddhasenadivAkaraviracitadvAtriMzadvAtriMzikAnusAri zrIvardhamAna janastutirUpamayogavyavacchedAnyayogavyavacche dAbhidhAnaM dvAtriMzikAdvitayaM vidvajjanamanastattvAvabodhanivandhanaM viddhe| tatra ca prathamadvAtriMzikAyAH sukhonneyatvAd tadvyAkhyAnamupekSya dvitIyasyAstasyA niHzepadurvAdiparipadadhikSepadakSAyAH katipayapadArthavivaraNakaraNena svasmRtibIjaprabodhavidhividhIyate / tasyAzcedamAdikAvyam he sarasvatI mAtA! tuma mere hRdayameM nivAsa karo, jisase maiM Aptastuti (dvAtriMzikA) kI vyAkhyA (syAdvAdamaMjarI) zIghra hI prArambha kara sakU~ / athavA nahIM; maiM bhUla gayA, kyoMki 'zrIudayaprabha'racanAse manohara zAzvata sarasvatIkA mantra to dina-rAta mere hoThoMmeM sphurita ho hI rahA hai| (udayaprabha TIkAkArake gurukA nAma hai / yahAM TIkAkAra gurubhaktike vaza hokara kahate haiM ki gurusmaraNake prabhAvase sarasvatI mAtA svayaM mere hRdayameM virAjamAna hai, ataeva sarasvatI mAtAse prArthanA karaneko AvazyakatA hI nahIM rhtii|) // 4 // avataraNikA artha-isa lokameM duSamA ArA ( paMcamakAla; dekhiye pariziSTa [ka]) ko rAtrike andhakArako dUra karaneke lie sUryake samAna, tathA pRthvItalapara utarakara AyI huI amRta-nadIke samAna dharmopadeza dvArA parama Ahata banAye hue kumArapAla rAjAko abhayadAnarUpa jIvanauSatrise jIvanako prApta karanevAle prANiyoMke AzIrvAdake mAhAtmyase kalpakAlaparyanta sthAyI nirmala yazarUpI zarIrako dhAraNa karanevAle, tathA cAra vidyAoM ( lakSaNa, Agama, sAhitya, tarka ) kI nirdoSa racanA karaneke lie brahmAke samAna. aise zrIhemacandrasUrine, jagatprasiddha zrIsiddhasenadivAkaradvArA racita dvAtriMzadvAtriMzikA kA anusaraNa karanevAlI zrIvardhamAna jinendrako stutirUpa, vidvAnoMko tattvajJAna pradAna karanevAlI ayogavyavaccheda tathA anyayogavyavaccheda nAmakI do battIsiyoMko racanA kI hai| tAtparya yaha ki siddhasenadivAkarakI battIsa battIsiyoMkI racanAkA anusaraNa karake hemacandrasUrine bhI do battIsiyA~ banAyI haiN| ayogavyavaccheda nAmaka battIsImeM jainasiddhAntoMkI sthApanA karake 'svapakSa-sAdhana' tathA anyayogavyavacchedikAmeM paravAdiyoMke matoMkA khaNDana karate hue 'parapakSadUSaNa'kA pradarzana kiyA gayA hai| yahA~ TIkAkAra mallipaNa ayogavyavacchedikA nAmaka pahalI battIsIke sarala honeke kAraNa usakI vyAkhyAkI upekSA karake, samasta durvAdiyoMkI sabhAko parAsta karane meM samartha anyayogavyavacchedikA nAmakI dUsarI battIsIke katipaya padArthokA vistRta vivaraNa kara apanI smRtiko prabuddha karate haiN| dUsarI battIsIkA yaha prathama zloka hai 1.vizeSaNasaGgataivakAro'yogavyavacchedabodhakaH, yathA zaGkhaH pANDura eveti / ayogavyavacchedasya lakSaNaM coddezyatAvacchedakasamAnAvikaraNAbhAvApratiyogitvam / 2.vizeSyaGgatavakAro'nyayogavyavacchedabodhakaH, yathA pArtha eva dhanurdharaH / anyayogavyavacchedo nAma vizeSyabhinnatAdAtmyAdivyavacchedaH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNikA] syAdvAdamaJjarI anantavijJAnamatItadoSamabAdhyasiddhAntamamartyapUjyam / zrIvardhamAnaM jinamAptamukhyaM svayambhuvaM stotumahaM yatiSye // 1 // zrIvardhamAnaM jinamahaM stotuM yatiSya iti kriyaasmbndhH| kiMviziSTam ? anantamapratipAti, vi--viziSTaM sarvadravyaparyAyavivayatvenotkRSTaM, jJAnaM kevalAkhyaM vijJAnam, tato'nantaM vijJAnaM yasya so'nantavijJAnastam / tathA atItA:-niHsattAkobhUtatvenAtikrAntAH, dASAHrAgAdayo yasmAt sa tathA tam / tathA abAdhyaH-parairbAdhitumazakyaH, siddhAntaH-syAdvAdazrutalakSaNo yasya sa tathA tam / tathA amAH -devAH, tepAmapi pUjyam-ArAdhyam / / _atra ca zrIvardhamAnasvAmino vizepaNadvAreNa catvAro mUlAtizayAH pratipAditAH / tatrAnantavijJAnamityanena bhagavataH kevalajJAnalakSaNaviziSTajJAnAnantyapratipAdanAd jJAnAtizayaH / atItadoSamityanenASTAdazadoSasaMkSayAbhidhAnAd apAyApagamAtizayaH / abAdhyasiddhAntamityanena kutIthikopanyastakuhetusamUhAzakyabAdhasyAdvAdarUpasiddhAntapraNayanabhaNanAd vcnaatishyH| amartyapUjyamityanenAkRtrimabhaktibharanirbharasurAsuranikAyanAyakanirmitamahAprAtihAryasa~payoparijJAnAt puujaatishyH|| atrAha prH| anantavijJAnamityetAvadevAstu, nAtItadopamiti / gatArthatvAt / doSAtyayaM vinA'nantavijJAnatvasyAnupapatteH / atrocyate / kunayamatAnusAriparikalpitAptavyavacchedArthamidam / tathA cAhurAjIvikanayAnusAriNaH zlokArtha-anantajJAnake dhAraka, doSoMse rahita, abAdhya siddhAntase yukta, devoM dvArA pUjanIya, yathArtha vaktAoM (AptoM)meM pradhAna, aura svayambhU, aise zrIvardhamAna jinendrako stuti karaneke lie maiM prayatna kruuNgaa| vyAkhyArtha-maiM vardhamAna jinendrako stuti karanekA prayatna kruuNgaa| vardhamAna jinendra ananta kevalajJAnake dhAraka, rAgadveSa Adi aThAraha doSoMse rahita, prativAdiyoM dvArA akhaNDanIya aise syAdvAdarUpa siddhAntase yukta tathA devoMse pUjanIya hai| yahA~ uparyukta cAra vizeSaNoMse vardhamAnasvAmIke cAra mUla atizayoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| 'anantajJAna se viziSTajJAna-kevalajJAnakI anantatArUpa jJAnAtizaya, 'atItadoSa se aThAraha doSoMke kSayarUpa apAyApagama atizaya, 'abAdhyasiddhAnta'se kutIthikoMke kuhetuoM-dvArA akhaNDanIya syAdvAda siddhAntako prarUpaNArUpa vacanAtizaya, tathA 'amartyapUjya' vizeSaNase sahajabhaktibhAvase paripUrita devoM aura asuroMke nAyaka indra dvArA kI huI mahAprAtihArya pUjArUpa pUjAtizayakA sUcana kiyA gayA hai| uparyukta cAra vizeSaNoMkI sArthakatA (ka) zaMkA-vardhamAnasvAmIko 'anantavijJAna' vizeSaNa denA hI paryApta hai, 'atItadoSa' vizeSaNakI AvazyakatA nhiiN| kAraNa ki vinA doSoMke nAza hue anantavijJAnakI prApti nahIM ho sakatI? samAdhAnakuvAdiyoM dvArA kalpita Aptake nirAkaraNa karaneke liye 'atItadoSa' vizeSaNa diyA gayA hai| AjIvikamatake anuyAyI kahate haiM1. paNDA tattvAnugA mokSe jJAna vijJAnamanyataH / zuzrUSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tathA // -ityabhidhAnacintAmaNI dvitIyakANDe 224 zlokaH / 2. antarAyA dAnalAbhavIryabhogopabhogagAH / hAso ratyaratI bhItirjugupsA zoka eva ca // 72 // kAmo mithyAtvamajJAnaM nidrA cAviratistathA / rAgo dveSazca no doSAsteSAmaSTAdazApyamI // 73 // -abhidhAnacintAmaNau prathamakANDe zloko / 3. kakilli kusumavudi devajjhuNi cAmarAsaNAI ca / bhAvalayabherichattaM jayanti jiNapADiherAiM // 1 // pravacanasAroddhAre dvAra 39 (gAthA 440) / chAyA-1 azokavRkSaH, 2 kusumavRSTiH, 3 divyadhvaniH, 4 cAmare, 5 AsanAni ca, 6 bhAmaNDalaM, 7 bherI, 8 chatram /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 1 "jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA'gacchanti bhUyo'pi bhavaM tiirthnikaartH||" iti / tannUnaM na te'tiitdopaaH| kathamanyathA teSAM tIrthanikAradarzane'pi bhvaavtaarH|| Aha / yadyevamatItadopamityevAstu, anantavijJAnamityatiricyate / doSAtyaye'vazyaMbhAvitvAdanantavijJAnatvasya / na / kaizciddoSAbhAve'pi tadanabhyupagamAt / tathA ca vaizepikavacanam "sarvaM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaGkhyAparijJAnaM tasya naH kvopyujyte||" tathA- "tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / pramANaM dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe / / " tanmatavyapohArthamanantavijJAnamityaduSTameva / vijJAnAnantyaM vinA ekasyApyarthasya yathAvat parijJAnAbhAvAt / tathA cArpam ___je egaM jANai,se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jaanni||" ___ "dharmatArthake pravartaka jJAnI mokSa prApta karate haiM, tathA apane tIrthakA tiraskAra hote dekhakara ve phira saMsArameM cale Ate haiN|" nizcaya hI ye jJAnI doSoMse rahita nahIM haiN| anyathA apane tIrthakA tiraskAra dekha unheM saMsArameM phirase AnekI AvazyakatA na hotii| AjIvikamatakA nirAkaraNa karaneke lie yahA~ 'atItadopa' vizeSaNadiyA gayA hai| (kha) zaMkA-yadi aisA hI hai, to kevala 'atItadopa' vizeSaNa hI diyA jAya, 'anantavijJAna kI kyA AvazyakatA hai ? kAraNa ki doSoMke naSTa honepara anantavijJAnakI prApti avazyaMbhAvI hai| samAdhAnakitane hI vAdI doSoMke nAza honepara bhI anantavijJAnakI prApti nahIM svIkAra karate, ataeva 'anantavijJAna' vizeSaNa diyA gayA hai| vaizeSikoMne kahA hai "Izvara saba padArthoMko jAne athavA na jAne, vaha iSTa padArthoko jAne, itanA hI basa hai| yadi Izvara kIr3oMkI saMkhyA ginane baiThe to vaha hamAre kisa kAmakA ?" tathA-"ataeva Izvarake upayogI jJAnakI hI pradhAnatA hai| kyoMki yadi dUra taka dekhanevAleko ho pramANa mAnA jAya, to phira hameM gIdha pakSiyoMko pUjA karanI cAhiye / " tAtparya yaha hai, ki vaizeSika loga Izvarako atItadopa svIkAra karake bhI use sakala padArthoMkA jJAtA nahIM maante| isalie isa matakA nirAkaraNa karaneke lie granthakArane anantavijJAna vizeSaNa diyA hai, aura yaha vizeSaNa sArthaka hI hai, kyoMki anantajJAnake binA kisI vastukA bhI ThIka-ThIka jJAna nahIM ho sktaa| AgamakA vacana hai 1 AcArAMgasUtre prathamazrutaskaMdhe tRtIyAdhyayane caturthoddeze sUtram 122 / chAyA-ya ekaM jAnAti sa sarva jAnAti / yaH sarva jAnAti sa ekaM jAnAti // tulanIya-jo Na vijANadi jugavaM atthe tikkAlige tihavaNatthe / NAduM tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamegaM vA // davvaM aNaMtapajjayamegamaNaMtANi dabajAdINi / Na vijANadi jadi jugavaM kigha so savvANi jANAdi // (pravacanasAra a. 1 gA. 48,49) chAyA-yo na vijAnAti yugapadarthAn kAlikAn tribhuvanasthAn / jJAtuM tasya na zakyaM saparyayaM dravyamekaM vA // dravyamanantaparyAyamekamanantAni dravyajAtIni / na vijAnAti yadi yugapat kathaM sa sarvANi jAnAti //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 1] syAdvAdamaJjarI tathA -- " eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // " nanu tarhyabAdhya siddhAntamityapArthakam / yathoktaguNayuktasyAvyabhicArivacanatvena taduktasiddhAntasya bAdhAsyogAt / na / abhiprAyA'parijJAnAt / nirdopapuruSapraNIta evAbAdhyaH siddhAntaH / nApare'pauruSeyAdyAH asambhavAdidoSA'prAtatvAt iti jJApanArtham / AtmamAtratArakamUkAntakRtkevalyAdirUpamuNDakevalino yathoktasiddhAntapraNayanA'samarthasya vyavacchedArtha vA vizeSaNametat // "jo ekako jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai, aura jo sabako jAnatA hai, vaha ekako jAnatA hai / " tathA - " jisane eka padArthako saba prakArase dekhA hai, usane saba padArthoko saba prakArase dekha liyA hai / tathA jisane saba padArthoMko saba prakArase jAna liyA hai, usane eka padArthako saba prakArase jAna liyA hai / " ( kahane kA bhAva yaha hai ki jabataka hama eka padArthakA pUrNa rItise jJAna prApta nahIM kara lete, usa samaya taka hameM sampUrNa padArthoMkA jJAna nahIM ho sakatA / ataeva 'eka' aura 'aneka' sApekSa haiM; arthAt 'eka' kA jJAna prApta karanA, 'aneka' ko jAnanA hai| isalie atItadoSa vizeSaNa ke samAna anantavijJAna vizeSaNa bhI utanA hI Avazyaka hai / isIlie vaizeSika matakA nirAkaraNa karaneke lie atItadoSa ke sAtha anantavijJAna vizeSaNa diyA gayA hai 1 ) (ga) zaMkA - 'abAdhya siddhAnta' vizeSaNa denA vyartha hai| kAraNa ki jo puruSa 'anantavijJAna' aura 'atItadoSa' hai, usake vacanoMmeM koI doSa nahIM hotA, isalie usakA siddhAnta abAdhya hogA hI / samAdhAnaabAdhyasiddhAnta vizeSaNakA abhiprAya hai, ki nirdoSa puruSa dvArA nirmita siddhAnta hI abAdhya haiM; asambhava Adi doSa yukta honese apauruSeya Adi - puruSake binA nirmita veda Adi siddhAnta - doSarahita nahIM haiM / athavA, siddhAntoMke racanemeM asamartha, svayaM apanA hI uddhAra karanevAle mUka tathA antakRt muNDake valiyoMke ( dekhie pariziSTa [ka] ) nirAkaraNa karaneke lie abAdhyasiddhAnta vizeSaNa diyA gayA hai| abAdhya - siddhAnta vizeSaNakI sArthakatA yahA~ do prakArase batAyI gayI hai : (a) nirdoSa puruSa dvArA nirmita- siddhAnta hI bAdhArahita ho sakatA hai, puruSa binA nirmita ( apauruSeya) veda abAdhita nahIM ho sakatA / kyoMki tAlu Adise utpanna varNoMke samUhako veda kahate haiM, tathA tAlu Adi sthAna manuSyajanya haiM, ataeva vedoMkA apauruSeya mAnanA asambhava doSase dUSita hai / (A) muNDakevaliyoMkA nirAkaraNa ukta vizeSaNakI dUsarI sArthakatA hai / bAhya atizayoMse rahita, saMsArase vairAgyabhAvako prApta hokara jo kevala apanI hI AtmAke uddhArakA prayatna karate haiM, ve muNDakevalI kahe jAte haiN| ye kevalI antaH kRt aura mUka do prakArake hote haiN| donoM hI kevalI karmoke nAza karanevAle aura sampUrNa padArthoke draSTA hote haiM / antara kevala itanA hI hai ki antaH kRt kevalIke saMsArase mukta honekA samaya bahuta naz2adIka rahatA hai, yA kahanA cAhie ki mukta honeke kucha samaya pahale hI antaH kRt kevalIko kevalajJAnakI prApti hotI haiM; tathA mUkakevalI kisI zArIrika doSake kAraNa upadeza denemeM asamartha hote haiM, isalie ve mauna rahate haiM / ukta donoM kevalI kisI siddhAntako racanA nahIM kara sakate haiM / yahI kAraNa hai, ki atItadoSa aura anantavijJAnake dhAraka hote hue bhI muNDakevaliyoMkA nirAkaraNa karaneke lie granthakArane 1. tAlvAdijanmA nanu varNavargo varNAtmako veda iti sphuTaM ca / puMsazca tAlvAdi tataH kathaM syAdapauruSeyo'yamiti pratItiH // 2. (1) dravyabhAvamuNDana pradhAnastathAvidhabA hyAtizayazUnyaH kevalI / (2) saMvigno bhavanirvedAdAtmaniHsaraNaM tu yaH / AtmArthaM saMpravRtto'sau sadA syAnmuNDakevalI // (3) yaH punaH samyaktvAvAptau bhavanairguNyadarzanatastannirvedAdAtmaniHsaraNameva kevalamabhivAJchati tathaiva ceSTate sa muNDakevalI bhavati iti /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 1 anyastvAha / amartyapUjyamiti na vAcyam / yAvatA yathoddiSTaguNagariSThasya tribhuvanavibhoramartyapUjyatvaM na kathaJcana vyabhicaratIti / satyam / laukikAnAM hi amartyAH pUjyatayA prasiddhAH, tepAmapi bhagavAneva pUjya iti vizeSaNenAnena jJApayannAcAryaH paramezvarasya devAdhidevatvamAvedayati / / evaM pUrvArdhe catvAro'tizayA uktaaH|| anantavijJAnatvaM ca sAmAnyakevalinAmapyavazyaMbhAvItyatastadvyavacchedAya zrIvardhamAnamiti vizeSyapadamapi vizeSaNarUpatayA vyAkhyAyate / zriyA catustriMzadatizayasamRddhyanubhavAtmakabhAvA'rhantyarUpayA vardhamAnaM vardhiSNum / nanvatizayAnAM parimitatayaiva siddhAnte prasiddhatvAtkathaM vrdhmaantoppttiH| iti cet , na / yathA nizIthacUrNau' bhagavatAM zrImadahatAmaSTottarasahasrasaGgyabAhyalakSaNasaGkhyayAyA upalakSaNatvenAntaraGgalakSaNAnAM sattvAdInAmAnantyamuktam / evamatizayAnAmadhikRtaparigaNanAyoge'pyaparimitatvamaviruddham / tato nAtizayazriyA vardhamAnatvaM dopAzraya iti / / atItadoSatA copazAntamohaguNasthAnavartinAmapi sambhavatItyataH kSINamohAkhyA'pratipAtiguNasthAna prAptipratipattyarthaM jinamiti vizepaNam / rAgAdijetRtvAd jinaH, samUlakASakaabAdhyasiddhAnta vizeSaNa diyA hai / muNDakevalI siddhAntako racanA karaneme hI asamartha haiM, phira usa siddhAntake abAdhya honeko bAta ho nhiiN| (gha) zaMkA-amartyapUjya' vizeSaNako kyA AvazyakatA hai? kyoMki ukta guNoMse yukta bhagavAn devoM dvArA pUjanIya hote hI haiN| samAdhAna-laukika puruSa devoMko hI pUjya dRSTise dekhate haiN| ye deva bhI bhagavAnko hI pUjya mAnate haiM, yahI sUcita karaneke lie AcAryamahodayane bhagavAnko devAdhideva kahA hai| isa prakAra pUrvArdhake zlokameM cAra atizayoMkA varNana kiyA gayA hai| zrIvardhamAna Adi vizeSaNoMkI sArthakatA anantavijJAna sAmAnyakevaliyoMmeM bhI pAyA jAtA hai, ataeva sAmAnyakevaliyoMke parihArake lie 'zrIvardhamAna' vizeSya honepara bhI isakI vizeSaNarUpase vyAkhyA kI gayI hai| zrIvardhamAna arthAt cauMtIsa atizayoMkI ( dekhie pariziSTa [ka]) samRddhi bhAva-arhantarUpa lakSmIse bar3he hue| zaMkA-jaina-siddhAntameM atizayoMkI saMkhyA sImita (cautosa ) hai, phira 'atizaya samRddhise bar3he hue' kahanA ThIka nahIM hai? samAdhAna-nizIthacUrNi meM zrIarahanta bhagavAnke eka hajAra ATha bAhya lakSaNoMko upalakSaNa mAnakara sattva Adi antaraMga lakSaNoMko ananta kahA gayA hai| isI prakAra upalakSaNase atizayoMko parimita mAnakara bhI unheM ananta kahA jA sakatA hai, isalie koI zAstravirodha nahIM hai| ataeva 'atizaya lakSmIse bar3he hue' kahanA doSayukta nahIM hai| 'atItadoSatva' upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAnavAloMke bhI sambhava hai, isalie apratipAti kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAnakI prApti batAneke lie 'jina' vizeSaNa diyA gayA hai| jisane rAgAdi 1. nizIthacUrNigranthe 17 uddeze; upAdhyAya kaviamaramuninA munikanhaiyAlAlena ca sampAditaH, sanmati jJAnapITha, AgarA, 1957-60 / 2. guNasthAnasya caturdazabhedA: 1 micche 2 sAsaNa 3 mIse 4 aviraya 5 dese 6 pamatta 7 apamatte / 8 niyadi 9 aniyaTThi 10 suhumu 11 vasama 12 khINa 13 sajogi 14 ajogiguNA / (dvitIyakarmagranthe dvitIya gaathaa)| chAyA-mithyAtvasAsAdanamizramaviratadezaM pramattApramattam / nivRttynivRttisuukssmopshmkssonnsyogyyogigunnaaH||
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 1] syAdvAdamaJjarI SitarAgAdidoSa iti / abAdhyasiddhAntatA ca zrutakevalyA'diSvapi dRzyate'tastadapohAyAptamukhyamiti vizeSaNam / Aptirhi rAgadveSamohAnAmaikAntika Atyantikazca kSayaH, sA yeSAmasti te khlvaaptaaH| abhrAditvAd mtvrthiiyo'cprtyyH| teSu madhye mukhamiva sarvAGgAnAM pradhAnatvena mukhyam / "zAkhAderyaH" iti tulye yH| amartyapUjyatA ca tathAvidhagurUpadezaparicaryAparyAptavidyAcaraNasampannAnAM sAmAnyamunInAmapi na durghaTA / atastannirAkaraNAya svayambhavamiti vizeSaNam / svayam-Atmanaiva, paropadezanirapekSatayA'vagatatattvo bhavatIti svayambhUH-svayaM saMbuddhaH, tam / evaMvidhaM caramajinendra stotuM-stutiviSayIkartum ahaM yatiSye-yatnaM kariSyAmi / atra cAcAryo bhaviSyatkAlaprayogeNa yoginAmapyazakyAnuSThAnaM bhagavadguNastavanaM manyamAnaH zraddhAmeva stutikaraNe'sAdhAraNaM kAraNaM jJApayan yatnakaraNameva madadhInaM punaryathA'vasthitabhagavadguNastavanasiddhiriti sUcitavAn / ahamita ca gatArthatve'pi paropadezAnyAnuvRttyAdinirapekSatayA nijazraddhayaiva stutiprArambha iti jJApanArtham / / athvaa| zrIvardhamAnAdivizeSaNacatuSTayamanantavijJAnAdipadacatuSTayena saha hetuhetumadbhAvena vyAkhyAyate / yata eva zrIvardhamAnam , ata evAnantavijJAnam / zriyA-kRtsnakarmadoSoMko jItakara unheM jar3amUlase naSTa kara diyA hai, use jina kahate haiN| 'abAdhyasiddhAnta' zrutakevalI AdimeM bhI pAyA jAtA hai, usakA nirAkaraNa karaneke lie 'Aptamukhya vizeSaNa diyA gayA hai| jisake rAga, dveSa aura mohakA sarvathA laya ho gayA hai, use Ata kahate haiN| [yahA~ abhrAdigaNameM matvarthama 'ac' pratyaya huA hai; ( 'abhrAdibhyaH' hemazabdAnuzAsana 7 / 2 / 46 ) / jisa prakAra sampUrNa aMgoMmeM mukha pradhAna hai, isI taraha jinendrabhagavAn AptoMmeM pradhAna hai, isalie unheM Aptamukhya kahA gayA hai| yahAM 'zAkhAdeyaMH' (hemazabdAnuzAsana 71114 ) sUtrase tulya arthameM 'ya' pratyaya huA hai ] / sadguruoMke upadeza aura sevAse paryApta jJAna aura cAritrako prApta karanevAle sAmAnya muni bhI devoM dvArA pUje jAte haiM, isalie unakA nirAkaraNa karaneke lie 'svayambhU' vizeSaNa diyA gayA hai| jisane dUsareke upadezake binA svayaM hI tattvoMko jAna liyA hai, vaha svayambhU kahalAtA hai-jo svayaM sambuddha ho / ina pUrvokta vizeSaNoMse yukta antima jinendra ( vardhamAnasvAmI ) kI stuti karanekA maiM (hemacandra ) prayatna karUMgA / bhagavAnke guNoMkA stavana yogiyoM dvArA bho azakya hai, aura asAdhAraNa zraddhAke vaza hI una guNoMko stuti kI jAtI hai, yaha sUcita karaneke lie AcAryane 'yatiSye' bhaviSyakAlakA prayoga kiyA hai| arthAt prayatna karanA hI mere adhIna hai, yathAvasthita bhagavAnke guNoMke stavanakI siddhi nahIM, yahI isase sUcita hotA hai / yadyapi 'yatiSye' kahanese 'ahaM' kA svayaM bodha ho jAtA hai, phira bhI dUsaroMke upadezake binA; binA kisIkI AjJAke, kevala apanI hI bhaktise maiM isa stavanako Arambha karatA hU~, yaha batAneke lie 'ahaM' pada diyA gayA hai| ___ athavA-(1) zrIvardhamAna, (2) jinaM, (3) AptamukhyaM, (4) svayambhuvaM-ye cAroM vizeSaNa kramazaH (1) anantavijJAnaM, (2) atItadoSa, (3) abAdhyasiddhAntaM, (4) amartyapUjyaMke sAtha kAraNa aura kAryarUpase pratipAdita kiye jA sakate haiN| bhagavAn sampUrNa karmoMke nAzase utpanna honevAlI anantacatuSTaya lakSmIse 1. zrutena kevalinaH zrutakevalinaH, caturdazapUrvadharatvAt / atha prabhavaH prabhuH / zayyambhavo yazobhadraH sambhUtavijayastataH // 33 // bhadrabAhuH sthUlabhadraH zrutakevalino hi SaT // 34 // iti abhidhAnacintAmaNI prathamakANDe / 2. niHzeSIkRte'pi punarudbhavamAzakyAtyantikaH, abhUyaHsambhavadoSavinAzaH / 3. 'abhrAdibhyaH' haimasUtram 7 / 2 / 46 / 4. haimasUtram 71 / 114 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 1 kSayAvirbhUtAnantacatuSka'sampadrUpayA vardhamAnam / yadyapi zrIvardhamAnasya paramezvarasyAnantacatuSkasampatterutpattyanantaraM sarvakAlaM tulyatvAccayApacayau na staH, tathApi nirapacayatvena zAzvatikAvasthAnayogAdvardhamAnatvamupacaryate / yadyapi ca zrIvardhamAnavizeSaNenAnantacatuSkAnta vitvenAnantavijJAnatvamapi siddham , tathApyanantavijJAnasyaiva paropakArasAdhakatamatvAd, bhagavatpravRttezca paropakAraikanivandhanatvAd, anantavijJAnatvaM zeSAnantatrayAt pRthaga nirdhAryAcAryeNoktam / / nanu yathA jagannAthasyAnantavijJAnaM parArtha, tathA'nantadarzanasyApi kevaladarzanAparaparyAyasya pArArthyamavyAhatameva / kevalajJAnakevaladarzanAbhyAmeva hi svAmI kramapravRttibhyAmupalabdha sAmAnyavizeSAtmakaM padArthasAtha parebhyaH prarUpayati / tatkimarthaM tannopAttam ? iti cet , ucyate / vijJAnazabdena tasyApi saMgrahAdadoSaH, jJAnamAtrAyA' ubhayatrApi samAnatvAt / ya eva hi abhyantarIkRtasamatA khyadharmA viSamatAdharmaviziSTA jJAnena gamyante'rthAH, ta eva hyabhyantarIkRta viSamatAdharmAH samatAdharmaviziSTA darzanena gamyante; jIvasvAbhAvyAt / sAmAnyapradhAnamupasarjanIkRta vizeSamarthagrahaNaM drshnmucyte| tathA pradhAnavizeSamupasarjanIkRtasAmAnyaM ca jJAnamiti // ___tathA yata eva jinam, ata evAtItadopam / rAgAdijetRtvAddhi jinaH / na caajinsyaatiitdosstaa| tathA yata evAptamukhyam, ata evAbAdhyasiddhAntam / Apto hi pratyayita ucyate / tata ApteSu mukhyaM zreSThamAptamukhyam / AptamukhyatvaM ca prabhoravisaMvAdivacanatayA vizvavizvAsabhUmitvAt / ata evAbAdhyasiddhAntam / na hi yathAvajjJAnAvalokitavastuvAdI vRddhiMgata hai, ataeva anantavijJAnake dhAraka haiM / yadyapi vardhamAnasvAmIke anantacatuSTaya rUpa lakSmI sarvadA eka samAna rahatI hai, ataeva usameM ghaTanA-baDhanA nahIM hotA, phira bhI uma lakSmIke sadA eka samAna rahaneke kAraNa usameM vardhamAnatAkA upacArase pratipAdana kiyA gayA hai| tathA, yadyapi zrIvardhamAna vizeSaNase anantavijJAna anantacatuSTayameM garbhita ho jAtA hai, phira bhI anantavijJAnase hI jIvoMkA paropakAra hotA hai, aura paropakArake lie hI bhagavAnko pravRtti hotI hai, isalie anantavijJAnako anantadarzana, anantacAritra aura anantavIrya ina tInoMse pRthak kahA hai| zaMkA-jisa prakAra bhagavAnkA anantajJAna paropakArake lie kahA jAtA hai, usI taraha anantadarzana-kevaladarzana-bhI paropakArake lie hI hotA hai| kyoMki kramase honevAle kevalajJAna aura kevaladarzanase jAne hue sAmAnya-vizeSa padArthoMko hI bhagavAn dUsaroMko pratipAdita karate haiN| phira, yahA~ anantadarzanakA ullekha kyoM nahIM kiyA hai ? samAdhAna-anantajJAnameM jJAna zabdase darzanakA bhI sUcana hotA hai, kyoMki kevalajJAna aura kevaladarzana donoMmeM jJAnako mAtrA samAna hai| kAraNa ki jo padArtha sAmAnya dharmoMko gauNa karake vizeSa dharmoM sahita jJAnase jAne jAte haiM, ve hI padArtha vizeSa dharmoko gauNatApUrvaka sAmAnya dharmoM sahita darzanase jAne jAte hai| kyoMki jJAna aura darzana donoM hI jIvake svabhAva hai| sAmAnyakI makhyatAparvaka vizeSako gauNa karake padArthake jAnaneko darzana kahate haiN| tathA vizeSako mukhyatApUrvaka sAmAnyako gauNa karake kisI vastuke jAnaneko jJAna kahate haiN| ataeva bhagavAn jina hai, isI kAraNa doSoMse rahita haiN| rAgAdi jItaneke kAraNa unheM jina kahA gayA hai| jo jina nahIM haiM, ve doSoMse rahita nahIM haiN| bhagavAn AptoMmeM mukhya haiM, isalie unakA siddhAnta bAdhArahita hai| jo pratoti (vizvAsa) ke yogya hai, use Apta kahate haiN| jo AptoMmeM pradhAna arthAt zreSTha ho vaha Aptamukhya hai| bhagavAn ke vacanoMmeM koI visaMvAda na honese tathA saba prANiyoMkI vizvAsabhUmi honese 1. (1) anantajJAna (2) anantadarzana (3) anantacAritra (4) anantavIrya iti catuSkam / 2. jJAneyattAyAH / 3. samatA-sAmAnyAkhyadharmaH / 4. upasarjanaM-goNam /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 2] syAdvAdamaJjarI siddhAntaH kunayarbAdhituM zakyate / yata eva svayambhuvam, ata evAmartyapUjyam / pUjyate hi devadevo jagattrayavilakSaNalakSaNena svayaMsambuddhatvaguNena saudharmendrAdibhiramatyairiti / atra ca zrIvardhamAnamiti vizeSaNatayA yad vyAkhyAtaM tadayogavyavacchedAbhidhAnaprathamadvAtriMzikAprathamakAvyatRtIyapAdavartamAnaM "zrIvardhamAnAbhidhamAtmarUpam" iti vizeSyavartamAnaM buddhau sampradhArya vijJeyam / tatra hi AtmarUpamiti vizeSyapadam, prakRSTa AtmA AtmarUpastaM paramAtmAnamiti yAvat / AvRttyA vA vizeSaNamapi vizeSyatayA vyAkhyeyam / / iti prathamavRttArthaH / / 1 / / asyAM ca stutAvanyayogavyavacchedo'dhikRtastasya ca tIrthAntarIyaparikalpitatattvAbhAsanirAsena teSAmAptatvavyavacchedaH svarUpam / tacca bhagavato yathAvasthitavastutattvavAditvakhyApanenaiva prAmANyamaznute / ataH stutikArastrijagadguroniHzeSaguNastutizraddhAlurapi sadbhUtavastuvAditvAkhyaM guNavizeSameva varNayitumAtmano'bhiprAyamAviSkurvannAha ayaM jano nAtha ! tava stavAya guNAntarebhyaH spRhayAlureva / vigAhatAM kintu yathArthavAdamekaM parIkSAvidhidurvidagdhaH // 2 // bhagavAn Apsamukhya haiM / ataeva bhagavAnkA siddhAnta abAdhya hai| kyoMki jisa prakAra padArtha jJAnameM jhalakate haiM. unheM usI prakAra kathana karanevAle siddhAntameM bAdhA nahIM A sakatI / bhagavAn svayambhU haiM, isalie devoMse vandanIya haiN| tInoM lokoMmeM vilakSaNa svayambhasambuddhatva (svayaM jJAnako prApta ) guNake kAraNa devoMke deva bhagavAn saudharma indrAdi devoMse pUje jAte haiN| yahAM 'zrIvardhamAna' vizeSaNakA sambandha ayogavyavacchedadvAtriMzikAke prathama zlokake tRtIya caraNa 'zrIvardhamAnAbhidhamAtmarUpam' vizeSyake sAtha lagAnA caahie| 'AtmarUpa' vizeSya hai; jisako AtmA prakRSTa ho use AtmarUpa-paramAtmA-kahate haiN| athavA punaH AvRtti karake, zrIvardhamAna padako pahale vizeSaNa banAkara phira vizeSya rUpase pratipAdana karanA caahie| yaha prathama zlokakA artha hai // 1 // bhAvArtha-isa zlokameM granthake AdimeM maMgalAcaraNa dvArA bhagavAnkA stavana karate hue, anantavijJAna, atItadoSa, abAdhyasiddhAnta, amartya pUjya vizeSaNoMse bhagavAnake jJAnAtizaya, apAyApagamAtizaya, vacanAtizaya, pUjAtizaya nAmaka cAra atizayoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| tathA AjIvaka aura vaizeSikamatake nirAkaraNa karaneke lie kramazaH anantavijJAna aura atItadoSa, tathA apauruSeya vedAdikI nivRttike lie aura bhagavAnakA devAdhidevatva sUcita karaneke lie kramase abAdhyasiddhAnta aura amartyapUjya vizeSaNa diye gaye haiN| isa stutimeM 'anyayogavyavaccheda' arthAt 'dUsare darzanoMkA vyavaccheda' kiyA gayA hai| anya tIthikoM dvArA mAnya tattvAbhAsoMke khaNDana karanese hI unake AptatvakA vyavaccheda kiyA jA sakatA hai| tathA yaha kArya bhagavAnke yathArthavAditva guNake vivecanase hI sAdhya ho sakatA hai| ataeva stutikAra AcArya tIna lokake adhipati bhagavAnake samasta guNoMkI stutimeM zraddhA rakhate hue bhI yathArthavAditva guNakA hI varNana karate haiM zlokArtha-he nAtha ! parIkSA karane meM apaneko paNDita samajhanevAlA, maiM (hemacandra), Apake dUsare guNoMke prati spRhAbhAva rakhate hue bhI, Apake stavanake lie Apake yathArthavAda guNakA pratipAdana karatA huuN| 1. agamyamadhyAtmavidAmavAcyaM vacasvinAmakSavatAM parokSam / zrIvardhamAnAbhidhamAtmarUpamahaM stutergocaramAnayAmi // 1 // iti ayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM sampUrNaH zlokaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 2 he nAtha ! ayaM-mallakSaNo janaH; tava guNAntarebhyo-yathArthavAvyatiriktebhyo'nanyasAdhAraNazArIralakSaNAdibhyaH, spRhayAlureva-zraddhAlureva / kimartham ? stavAya-stutikaraNAya / iyaM "tAdarthaM caturthI' / pUrvatra tu "spRheApyaM vA" itilakSaNA caturthI / tava guNAntarANyapi stotuM spRhAvAnayaM jana iti bhAvaH / nanu yadi guNAntarastutAvapi spRhayAlutA tatki tAnyapi stoSyati sa uta netyAzaGkathottarArdhamAha-kintviti-abhyupagamapUrvakavizeSadyotane nipAtaH / ekam-ekameva / yathArthavAda yathAvasthitavastutattvaprakhyApanAkhyaM tvadIyaM guNam, ayaM jano vigAhatAM-stutikriyayA samantAdvayApnotu / tasminnekasminnapi hi guNe varNite tantrAntaroyadaivatebhyo vaiziSTayakhyApanadvAreNa vastutaH srvgunnstvnsiddheH|| atha prastutaguNastutiH samyakaparIkSAmamANAM divyazAmeM vaucitI maJcati, nAgdizA bhavAdRzAmityAzaGkAM vizepaNadvAreNa nirAkaroti / yato'yaM janaH parIkSAvidhidurvidagdhaHadhikRtaguNavizeSaparIkSaNavidhau durvidagdhaH-paNDitaMmanya iti yAvat / aymaashyH| yadyapi jagadguroryathArthavAditvaguNaparIkSA mAdRzA materagocaraH, tathApi bhaktizraddhAtizayAt tasyAmahamAtmAnaM vidagdhamiva manya iti / vizuddhazraddhAbhaktivyaktimAtrasvarUpatvAt stuteH / / iti vRttArthaH // 2 // vyAkhyArtha-he nAtha ! maiM (hemacandra) Apake yathArthavAdake atirikta dUsaroMmeM na pAye jAnevAle zarIralakSaNa Adi anya guNoMke prati bhI zraddhA rakhatA huuN| [ 'stavAya' yahAM 'tAdarthya caturthI' (2 / 2 / 54) sUtrase tAdarthyameM caturthI, tathA 'guNAntarebhyaH' padameM 'spRheApyaM vA' (2 / 2 / 26) sUtrase spRha, dhAtuke karmameM vikalpase caturthI vibhaktikA prayoga huA hai ] / tAtparya yaha ki Apake anya guNoMkA stavana karaneko bhI merI icchA hai / zaMkA-yadi anya guNoMke stavana karane meM bhI ApakI zraddhA hai to unakI upekSA kyoM karate haiM ? samAdhAna-isakA uttara zlokake uttarArdhameM diyA gayA hai| 'kintu' zabdakA yahA~ svIkRtipUrvaka vizeSa artha meM nipAta huA hai / yathArthavAda nAmaka eka hI guNake varNanase anyamatoM dvArA mAnya devatAoMse bhagavAnakI viziSTatA siddha hotI hai isalie isa eka guNake stavanase bhagavAnke sampUrNa guNoMkA stavana ho jAtA hai| zaMkA-uttama rItise parIkSA karanemeM samartha divya, netravAle munIzvara hI bhagavAnke guNoMkI stuti kara sakate haiM, Apa jaise chadmasthoMmeM stuti karanekI yogyatA nahIM hai| samAdhAna-prastuta guNoMkI parIkSAmeM apaneko paNDita mAnakara maiM (hemacandra) stuti Arambha karatA huuN| tAtparya yaha hai ki yadyapi bhagavAnke yathArthavAditva guNakI parIkSA karanA merI buddhike bAhara hai, phira bhI bhakti aura zraddhAke vaza maiM usa parIkSAmeM apaneko paNDita samajhatA huuN| kyoMki vizuddha zraddhA aura bhakti prakaTa karanA hI stuti hai| yaha zlokakA artha hai // 2 // bhAvArtha-yadyapi bhagavAn ananta guNoMse bhUSita haiM, parantu anya matoM dvArA mAnya AptoMse bhagavAnakI asAdhAraNatA dikhAneke liye bhagavAnke yathArthavAda guNakA stavana karanA hI paryApta hai / ataeva hemacandrAcArya dUsare guNoMke prati zraddhA rakhate hue bhI yahA~para bhagavAnake yathArthavAda guNako hI stuti karate haiN| 1. haimasUtram 2 / 2 / 54 / 2. haimasUtram 2 / 2 / 26 / 3. 'spahAvAnevAyam' pAThAntaram 1 4. 'tatkimartha tatropekSA ityAzaGkyottarArdhamAha'. pAThAntaram / 5. atIndriyajJAninAM / 6. yogyatAM / 7. chdmsthaanaaN|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 3] syAdvAdamaJjarI atha ye kutIrthyAH kuzAstravAsanAvAsitasvAntatayA tribhuvanasvAminaM svAmitvena na pratipannAH, tAnapi tattvavicAraNAM prati zikSayannAha guNeSvasUyAM dadhataH pare'mI mA zizriyanAma bhavantamIzam / tathApi saMmIlya vilocanAni vicArayantAM nayanatma satyam // 3 // amI iti--"adasastu viprakRSTe" iti vacanAt tattvAtattvavimarzabAhyatayA dUrIkaraNAhatvAd viprakRSTAH, pare--kutIrthikAH, bhavantaM tvAm , ananyasAmAnyasakalaguNanilayamapi; mA IzaM zizriyan-mA svAmitvena pratipadyantAm / yato guNeSvasUyAM dadhataH-guNeSu doSAviSkaraNaM hysuuyaa| yo hi yatra matsarI bhavati sa tadAzrayaM nAnurudhyate, yathA mAdhuryamatsarI karabhaH puNDrekSukANDam / guNAzrayazca bhavAn / evaM paratIthikAnAM bhagavadAjJApratipattiM pratiSidhya stutikAro mAdhyasthamivAsthAya, tAnprati hitazikSAmuttarArdhenopadizati / tathApi tvadAjJApratipatterabhAve'pi, locanAni netrANi, saMmIlya-militapuTIkRtya, satyaM-yuktiyuktaM, nayavartmanyAyamArga, vicArayantAM-vimarzaviSayIkurvantu / / atra ca vicArayantAmityAtmanepadena phalavatkartRviSayeNaivaM jJApayatyAcAryo yadavitathanayapathavicAraNayA teSAmeva phalaM, vayaM kevalamupadeSTAraH / kiM tatphalam ? iti cet , prekSAvatteti brUmaH / saMmIlya vilocanAnIti ca vadataH prAyastattvavicAraNamekAgratAhetunayananimIlanapUrvaka loke prsiddhmitybhipraayH| athavA ayamupadezastebhyo'rocamAna evAcAryeNa vitIryate tato'svadamAno'pyayaM kaTukauSadhapAnanyAyenAyatisukhatvAd bhvdbhirne| nimIlya peya evetyAkUtam / / mithyAzAstroMkI vAsanAse dUSita jo kutIrthika tIna lokake svAmI jinabhagavAnako svAmI nahIM mAnate, unheM upadeza deneke lie kahate haiM ilokArtha-he nAtha, yadyapi Apake guNoMmeM IrSyA rakhanevAle tIthika Apako svAmI nahIM mAnate, parantu ye loga Apake satya nyAya mArgakA jarA netra banda karake vicAra to kreN| vyAkhyArtha-'amI pare bhavantaM mAM IzaM zizriyan, yataH guNeSu asUyAM dadhataH' tattva aura atattvakA vicAra na karanevAle dUrastha paramatAvalambI asAdhAraNa guNoMke samUha aise Apako Izvara nahIM mAnate, kyoMki ve Apake guNoMmeM IrSyA karate haiN| guNoMke rahate hue bhI doSAnveSaNako asUyA ( IrSyA ) kahate haiN| jo jina guNoMmeM IrSyA karatA hai, vaha una guNoMko guNarUpase nahIM svIkAra krtaa| jaise mAdhurya rasase IrSyA karanevAlA U~Ta pauNDeko nahIM caahtaa| parantu guNa ApameM maujUda haiN| isa prakAra bhagavAnkI AjJAko svIkAroktikA pratiSedha karanevAle tIthikoMke prati udAsIna bhAva rakhate hue AcArya upadeza karate haiN| tathApi'-ApakI AjJAko na mAnakara bhI, tairthika loga netra banda karake Apake yuktiyukta nyAyamArgakA jarA vicAra to kreN| yahA~ 'vicArayantA' AtmanepadakA prayoga kiyA gayA hai, isalie kriyAkA phala kartAko hI milanA cAhie / arthAt sacce nyAyamArgakA vicAra karanese tairthika logoMko hI phala milegA kyoMki hama to kevala upadeza denevAle haiN| vaha phala kauna-sA hai ? prekSAvAna honA hI usa phalako sArthakatA hai| yahAM kisI tattvakA vicAra karate samaya ekAgratA prApta karaneke lie netroMko banda kara vicAra karanekI laukika vidhikA sUcana kiyA gayA hai| athavA upadezake rucikara nahIM honepara bhI AcArya isakA upadeza dete haiN| ataeva 'kaTuka auSadha-pAna' nyAyase isa upadezake kaTa honepara bhI yaha upadeza mAgAmI kAlameM sukhakara hogA, isalie isa upadezakA netra nimIlita karake pAna karanA caahie| 1. idamastu saMnikRSTe samIpataravati caitado rUpam / adasastu viprakRSTe taditi parokSe vijAnIyAt // 1 // iti sampUrNaH shlokH|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 3 nanu yadi ca pAramezvare vacasi teSAmavivekAtirekAdarocakatA, tatkimarthaM tAn pratyupadezakleza iti ? naivam / paropakArasArapravRttInAM mahAtmanAM pratipAdyagatAM rucimaruciM vAnapekSya hitopadezapravRttidarzanAt / teSAM hi parArthasyaiva svArthatbenAbhimatatvAt / na ca hitopadezAdaparaH pAramArthikaH praarthH| tathA cArSam "rUsau vA paro mA vA, visaM vA priyttuu| bhAsiyavvA hiyA bhAsA sapakkhaguNakAriyA" // 2 uvAca ca vAcakamukhyaH "na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhayA vaktustvekAntato bhavati" // iti vRttArthaH // 3 // atha yathAvannayavartmavicArameva prapaJcayituM parAbhipretatattvAnAM prAmANyaM nirAkurvannAditastAvatkAvyaSaTakenaulUkyamatAbhimatatattvAni dUSayitukAmastadantaHpAtinau prathamataraM sAmAnyavizeSau dUSayannAha zaMkA-yadi avivekakI pracuratAse kisIko jinendra bhagavAnke vacanoMmeM ruci nahIM hotI, to Apa use kyoM upadeza denekA kaSTa uThAte haiM ? samAdhAna--yaha bAta nahIM hai| paropakAra svabhAvavAle mahAtmA puruSa kisI puruSako ruci aura aruciko na dekhakara hitakA upadeza karate haiN| kyoMki mahAtmA loga dUsareke upakArako hI apanA upakAra samajhate haiN| hitakA upadeza deneke barAvara dUsarA koI pAramArthika upakAra nahIM hai / ArSavAkya hai "upadeza diyA jAnevAlA puruSa cAhe roSa kare, cAhe vaha upadezako viSarUpa samajhe, parantu svapakSa hitarUpa vacana avazya kahane cAhie" umAsvAti vAcakamukhyane bhI kahA hai "sabhI upadeza sunanevAloMko puNya nahIM hotA hai / parantu anugraha buddhise hitakA upadeza denevAleko nizcaya hI puNya milatA hai // " yaha zlokakA artha hai // 3 // bhAvArtha--ekAntarUpase vastu tattvako svIkAra karanevAle anyamatAvalambI Apake guNoMmeM IrSyAbuddhi rakhate hue Apako apanA iSTadeva nahIM maante| parantu yadi ve loga ekAntakA Agraha chor3akara Apa dvArA pratipAdita nyAyamArgakA vicAra kareM, to unheM ApakI mahattA svayaM hI prakaTa ho jaaygii| aba yathArtha nayamArgakA vicAra karaneke lie paramatAvalambiyoM dvArA mAnya tattvoMke prAmANyakA nirAkaraNa karaneke hetu chaha zlokoMmeM vaizeSikamatake tattvoMmeM dUSaNa batAte hue sarvaprathama 'sAmAnya-vizeSa' meM doSa dikhAte haiN| 1. bodhyachAtraviSayiNIm / 2. chAyA-ruSatu vA paro mA vA viSaM vA parivartayatu ( viSavat pratibhAtu vaa)| bhASitavyA hitA bhASA svapakSaguNakArikA // etadarthaka eva zloko zrIhemacandrakRtazreNikacaritre dvitIyasarge 32 upalabhyate / tathAhi paro ruSyatu vA mA vA viSavat pratibhAtu vaa| bhASitavyA hitA bhApA svapakSaguNakAriNI // 32 // 3. umAsvAtiH / ayamumAsvAmItyapi bhaNyate / 4. tattvArthasUtrasambandhakArikAsu 29 zlokaH /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 4] syAdvAdamaJjarI. svato'nuvRttivyattivRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAd dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 4 // abhavan , bhavanti, bhaviSyanti, ceti bhAvAH-padArthAH, AtmapudgalAdayaste svata iti-sarvaM hi vAkyaM sAvadhAraNamAmananti iti, svata eva-AtmIyasvarUpAdeva / anuvRttivyattivRttibhAjaH--ekAkArA pratItirekazabdavAcyatA cAnuvRttiH, vyativRttiH-vyAvRttiH, sajAtIyavijAtIyebhyaH sarvathA vyavacchedaH / te ubhe api saMvalite bhajante-AzrayantIti anuvRttivyativRttibhAjaH, sAmAnyavizeSobhayAtmakA ityarthaH / / asyaivArthasya vyatirekamAha / na bhAvAntaraneyarUpA iti / neti niSedhe / bhAvAntarAbhyAMparAbhimatAbhyAM dravyaguNakarmasamavAyebhyaH padArthAntarAbhyAM bhAvavyatiriktasAmAnyavizeSAbhyAM / neyaM-pratItiviSayaM prApaNIyaM / rUpaM yathAsaMkhyamanuvRttivyativRttilakSaNaM svarUpaM yeSAM te tthoktaaH| svabhAva eva hyayaM sarvabhAvAnAM yadanuvRttivyAvRttipratyayau svata eva janayanti / tathAhi / ghaTa eva tAvat pRthubunodarAdyAkAravAn pratItiviSayIbhavan sannanyAnapi tadAkRtibhRtaH padArthAn ghaTarUpatayA ghaTaikazabdavAcyatayA ca pratyAyayan sAmAnyAkhyAM labhate / sa eva cetarebhyaH sajAtIyavijAtIyebhyo dravyakSetrakAlabhAvairAtmAnaM vyAvartayan vizeSavyapadezamazrute / iti na sAmAnyavizeSayoH pRthakpadArthAntaratvakalpanaM nyAyyam / padArthadharmatvenaiva tayoH pratIyamAnatvAt / na zlokArtha-padArtha svabhAvase hI sAmAnya-vizeSarUpa haiM, unameM sAmAnya-vizeSako pratIti karAneke lie padArthAntara mAnanekI AvazyakatA nhiiN| isalie jo akuzalavAdI pararUpa aura mithyArUpa sAmAnyavizeSako padArthase bhinnarUpa kathana karate haiM, ve nyAyamArgase bhraSTa hote haiN| vyAkhyArtha-AtmA aura pudgalAdi padArtha apane svarUpase hI arthAt sAmAnya aura vizeSa nAmaka pRthak padArthoMkI binA sahAyatAke hI sAmAnya-vizeSarUpa hote haiN| ekAkAra aura eka nAmase kahI jAnevAlI pratItiko anuvRtti athavA sAmAnya kahate haiN| sajAtIya aura vijAtIya padArthose sarvathA alaga honevAlI pratItiko vyAvRtti athavA vizeSa kahate haiM / AtmA aura pudgala Adi padArtha svabhAvase hI ina donoM dharmosesAmAnya-vizeSase yukta haiN| isoko vyatireka rUpase kahate haiN| AtmA aura pudgalAdi padArtha, vaizeSikoM dvArA mAnya dravya, guNa, karma aura samavAyase pRthaka, sAmAnya aura vizeSase bhinna nahIM haiN| kyoMki svayaM hI sAmAnya aura vizeSarUpa jJAnako utpanna karanA padArthoMkA svabhAva hai| udAharaNake lie, moTA, talIyukta aura udara Adi AkAravAlA ghar3A svayaM hI usI AkRtivAle anya padArthoMko bhI ghaTarUpa aura ghaTazabdarUpa janAtA huA 'sAmAnya' kahA jAtA hai| isalie ghaTako chor3akara ghaTasAmAnya athavA ghaTatva koI pRthak vastu nahIM hai| yahI ghar3A dUsare sajAtIya aura vijAtIya padArthose dravya, kSetra, kAla aura bhAvase apanI vyAvRtti karatA huA 'vizeSa' kahA jAtA hai| ataeva sAmAnya aura vizeSako alaga padArtha mAnanA nyAyasaMgata nahIM hai| kyoMki sAmAnyavizeSakA jJAna padArthake dharma (guNa) se hI hotA hai| tathA dharmI (guNI) se dharma (guNa) sarvathA bhinna nahIM hote / kyoMki dharma aura dharmIko sarvathA bhinna mAnanese vizeSaNa-vizeSyasambandha nahIM bana sktaa| udAharaNake lie, UMTa aura gadhA donoM sarvathA bhinna haiM, isalie inameM dharma-dharmI-sambandha nahIM ho sktaa| yadi dharmako dharmIse alaga padArtha mAnA jAya, to eka hI vastumeM ananta padArtha prastuta ho jAyeMge kAraNa ki vastu ananta 1. anuvRttiH-anvayaH / vyativRttiH-vyatirekaH / 2. pUraNagalanadharmANaH pudgalA (dazavaikAlikavRtti prthmaadhyyne)| 3. vizeSasaMjJAm /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 4 ca dharmA dharmiNaH sakAzAdatyantaM vyatiriktAH / ekAntabhede vizepaNavizeSyabhAvAnupapatteH, karabharAsabhayoriva dharmadharmivyapadezAbhAvaprasaGgAcca / dharmANAmapi ca pRthakpadArthAntaratvakalpane ekasminneva vastuni pdaarthaanntyprsnggH| anantadharmakatvAd vastunaH // tadevaM sAmAnyavizeSayoH svatattvaM yathAvadanavabudhyamAnA akuzalAH atattvAbhiniviSTadRSTayaH tIrthAntarIyAH skhalanti-nyAyamArgAd bhrazyanti niruttriibhvntiityrthH| skhalanena cAtra prAmANikajanopahasanIyatA dhvnyte| kiM kurvANAH, dvayam-anuvRttivyAvRttilakSaNaM pratyayadvayaM vdntH| kasmAdetatpratyayadvayaM vadantaH ? ityAha / parAtmatattvAt-parau padArthebhyo vyatiriktatvAdanyau parasparanirapekSau ca yo sAmAnyavizepau tayoryadAtmatattvaM svarUpam anuvRttivyAvRttilakSaNaM, tasmAt tadAzrityetyarthaH / "gamyayapaH karmA'dhAre" ityanena paJcamI / kathaMbhUtAt parAtmatattvAd ? ityAha / atathAtmatattvAt mA bhUt parAtmatattvasya satyarUpateti vizepaNamidam / yathA yenaikAntabhedalakSaNena prakAreNa paraiH prakalpitaM, na tathA tena prakAreNAtmatattvaM svarUpaM yasya tattathA / tasmAt yataH padArtheSvaviSvagbhAvena sAmAnyavizepau vartete / taizca tau tebhyaH paratvena kalpitau / paratvaM cAnyatvaM taccaikAntabhedAvinAbhAvi / / ___kiJca, padArthebhyaH sAmAnya vizepayorekAntabhinnatve svIkriyamANe ekavastuviSayamanuvRttivyAvRttirUpaM pratyayadvayaM nopapadyeta / ekAntAbhede caanytrsyaasttvprsnggH| sAmAnyavizeSavyavahArAbhAvazca syAt / sAmAnyavizepobhayAtmakatvenaiva vastunaH pramANena prtiitH| dharmAtmaka hotI hai| (bhAva yaha hai ki vaizeSika loga dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizepa aura samavAya ina chaha padArthoMko svIkAra karate haiN| ina chaha padArthoM meM sAmAnya aura vizeSa nAmaka padArtha dravya, guNa, kama Adise bhinna mAne gaye haiN| dUsare zabdoM, vaizeSika matake anusAra, padArthomeM 'sAmAnya-vizeSa'kA jJAna padArthoMkA guNa (dharma) nahIM hai, balki yaha jJAna sAmAnya aura vizeSa nAmake bhinna padArthose hotA hai| udAharaNake lie, ghaTatva ghaTakA guNa nahIM hai, yaha ghaTameM samavAya-sambandhase rahatA hai| isI prakAra nIla-pIta Adi bhI ghaTake guNa nahIM hai, ve bhI ghaTameM samavAya-sambandhase rahate haiN| jainadarzana anekAntAtmaka (sAmAnyavizeSAtmaka) hai, isalie vaha vaizeSikoMke isa siddhAntakA khaNDana karatA hai| jainadarzanake anusAra, padArthoM meM svabhAvase hI sAmAnya-vizeSako pratIti hotI hai| kyoMki sAmAnya-vizeSa padArthoM ke hI gaNa haiM. koI svatantra padArtha nhiiN| dharmIse dharma bhinna nahIM ho sakatA, ataeva sAmAnya-vizepako bhinna padArtha svIkAra karanA ayuktiyukta hai)| isa prakAra sAmAnya-vizeSake svarUpako ThIka-ThIka na samajhakara kadAgrahI taithika loga nyAyamArgase bhraSTa ho jAte haiM-niruttara honeke kAraNa prAmANika manuSyoMke hAsyAspada hote hai| kAraNa ki ye loga sAmAnya-vizeSako padArthoMse bhinna aura paraspara nirapekSa svIkAra karate haiN| parantu yaha mAnyatA satya nahIM hai| kyoMki sAmAnya-vizeSa padArthoMmeM abhinna rUpase rahate haiM, aura vaizepikoMne sAmAnya-vizeSako padArthose ekAnta-bhinna mAnA hai| parantu jainasiddhAntake anusAra sAmAnya-vizepa padArthoke svabhAva haiM, kyoMki guNaguNIkA ekAnta bheda nahIM bana sktaa| jainadarzanameM sAmAnya-vizepa padArthoMse kathaMcit abhinna svIkAra kiye gaye haiN| tathA sAmAnya-vizeSako padArthoMse sarvathA bhinna mAnanepara eka vastumeM sAmAnya aura vizeSa sambandha nahIM bana skte| kyoMki padArthoke sAmAnya-vizepase ekAnta-bhinna honeke kAraNa padArtha aura sAmAnyavizeSakA sambandha hI nahIM ho sktaa| yadi sAmAnya-vizeSako padArthoMse sarvathA abhinna mAneM, to padArtha aura sAmAnya-vizeSake ekarUpa ho jAnese donoMmese ekakA abhAva ho jaayegaa| tathA, isa taraha sAmAnya-vizeSakA 1. kutsitAgrahavantaH / 2. haimasUtram / 2074 / 3. apathagbhAvena /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 5] syAdvAdamaJjarI parasparanirapekSapakSastu purastAnnirloThayiSyate / ata eva teSAM vAdinAM skhalanakriyayopahasanIyatvamabhivyajyate / yo hi anyathAsthitaM vastusvarUpamanyathaiva pratipadyamAnaH parebhyazca tathaiva prajJApayan svayaM naSTaH parAnnAzayati na khalu tasmAdanya upahAsapAtram // iti vRttArthaH // 4 // atha tadabhimatAnekAntanityapakSau dUSayannAha AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatimedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvAdAjJAdviSatAM pralApAH // 5 // AdIpa-dIpAdArabhya, Avyoma-vyoma maryAdIkRtya; srvvstupdaarthsvruupN| samasvabhAvasamaH tulyaH, svabhAvaH-svarUpaM yasya tttthaa| kinca vastunaH svarUpaM dravyaparyAyAtmakatvamiti bruumH| tathA ca vAcakamukhyaH-"utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' iti / samasvabhAvatvaM kutH| iti vizeSaNadvAreNa hetumAha-syAdvAdamudrAnatibhedi-syAdityavyayamanekAntadyotakam / tataH syAdvAdaH-anekAntavAdaH, nityAnityAdyanekadharmazavalaikavastvabhyupagama iti yAvat / tasya mudrA-maryAdA, tAM nAtibhinatti-nAtikrAmatIti syAdvAdamudrAnatibhedi / yathA hi nyAyaikaniSThe rAjani rAjyazriyaM zAsati sati sarvAH prajAstanmudrAM nAtivartitumIzate, tadatikrame tAsAM vyavahAra bhI na bana sakegA, kyoMki pramANase sAmAnya-vizeSa ubhaya rUpa hI vastuko pratIti hotI hai| sAmAnyavizeSakI paraspara nirapekSatAkA Age khaNDana kiyA jAvegA (dekhiye 14 vIM kArikAko vyaakhyaa)| isIlie vAdiyoMke skhalanase yahAM unake hAsyAspada hone kA sUcana kiyA gayA hai| jo puruSa vastuke amuka svarUpako usa rUpase svIkAra na karake anyathA rUpase svIkAra karatA hai, tathA dUsaroMko bhI usI taraha pratipAdana karatA hai, vaha svayaM naSTa hotA hai, aura dUsaroMko naSTa karatA hai; aisA puruSa hAsyakA pAtra hotA hI hai / yaha zlokakA artha hai // 4 // bhAvArtha-isa zlokameM vaizeSika darzanake dvArA mAnya sAmAnya-vizeSakA khaNDana kiyA gayA hai| vaizeSikakA kahanA hai ki sAmAnya-vizeSa padArthose bhinna aura eka dUsarese nirapekSa haiN| udAharaNake lie, vaizeSika matake anusAra ghaTameM ghaTatva samavAya sambandhase rahatA hai; tathA nIla-pItAdi bhI samavAya sambandhase rahatA hai| parantu jainadarzana anekAntarUpa hai, isalie vaha sAmAnya-vizeSako padArthoMse ekAnta-bhinna svIkAra nahIM karatA / jainadarzanake anusAra ghaTameM ghaTatva athavA nIla-pItAdi kisI sambandha-vizeSase nahIM rahate, ye svayaM ghaTake hI guNa haiM / isalie padArthoMse sarvathA bhinna sAmAnya aura vizeSa nAmake padArthoMko svIkAra karanekI AvazyakatA nahIM hai| aba vaizeSikoMke ekAnta nitya aura ekAnta anitya pakSameM doSa dikhAte haiM ilokArtha-dIpakase lekara AkAza taka sabhI padArtha nityAnitya svabhAvavAle haiM, kyoMki koI bhI vastu syAdvAdakI maryAdAkA ullaMghana nahIM krtii| aisI sthitimeM bhI Apake virodhI loga dIpaka Adiko sarvathA anitya aura AkAza Adiko sarvathA nitya svIkAra karate haiN| vyAkhyArtha-dIpase lekara AkAzaparyanta saba padArthoM kA svarUpa eka-sA hai| kyoMki hama vastuke svabhAvako dravya aura paryAyarUpa mAnate haiN| vAcakamukhya kahate haiM-"jo utpAda, vyaya aura dhauvyase yukta hai vaha sata hai|" prataeva vastukA svabhAva nitya, anitya Adi aneka dharmoke dhAraka syAdvAdako maryAdAko ullaMghana nahIM krtaa| jisa prakAra nyAyI rAjAke zAsana karanepara usakI prajA rAjyamudrAkA ullaMghana nahIM 1. tattvArthAdhigamasUtre a. 5 sU. 29 /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 rAyacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 5 sarvArthahAnibhAvAt evaM vijayini niSkaNTake syAdvAdamahAnarendre, tadIyamudrAM sarve'pi padArthA nAtikrAmanti; tadullaGghane teSAM svruupvyvsthaahaaniprskteH| sarvavastUnAM samasvabhAvatvakathanaM ca parAbhISTasyaikaM vastu vyomAdi nityameva, anyacca pradIpAdi anityameva iti vAdasya pratikSepabIjam / sarve hi bhAvA dravyArthikanayApekSayA nityAH, paryAyArthikanayAdezAt punrnityaaH| tatraikAntAnityatayA parairaGgIkRtasya pradIpasya tAvannityAnityatvavyavasthApane diGmAtramucyate // ___ tathAhi / pradIpaparyAyApannAstaijasAH paramANavaH svarasa'tastailakSayAd vAtAbhighAtAdvA jyotiSparyAyaM parityajya tamorUpaM paryAyAntaramAzrayanto'pi naikAntenAnityAH ; pudgaladravyarUpatayAvasthitatvAt teSAm / na tAvataivAnityatvaM yAvatA pUrvaparyAyasya vinAzaH, uttaraparyAyasya cotpAdaH / na khalu mRdravyaM sthAsakakozakuzUlazivakaghaTAdyavasthAntarANyApadyamAnamapyekAntato vinaSTam ; teSu mRdravyAnugamasyAbAlagopAlaM pratItatvAt / na ca tamasaHpaudgalikatvamasiddham; cAkSuSatvAnyathAnupapattaH, pradIpAlokavat / / kara sakatI, kyoMki usake ullaMghana karanepara prajAke sarvasvakA nAza hotA hai| usI prakAra vijayI niSkaNTaka syAhAda mahArAjAke vidyamAna rahate hue koI bhI padArtha syAdvAdako maryAdAko atikramaNa nahIM krtaa| kyoMki isa maryAdAke ullaMghana karanepara padArthoMkA svarUpa nahIM bana sktaa| yahAM saba padArthoke dravya aura paryAyarUpa kathana karanese AkAza Adike sarvathA nityatva aura pradIpa Adike sarvathA anityatvakA khaNDana ho jAtA hai / kAraNa ki sabhI padArtha dravyArthika nayakI apekSAse nitya aura paryAyArthikakI apekSAse anitya haiM / yahA~ paravAdiyoM dvArA mAnya dIpakakI ekAnta-anityatApara vicAra karate hue dIpakako nitya-anitya siddha karaneke lie saMkSepameM kucha kahA jAtA hai| dIpakakI paryAyameM pariNata taijasa paramANu telake samApta ho jAnese athavA havAkA jhoMkA laganese prakAzarUpa paryAya chor3akara tamarUpa paryAyako prApta karanepara bhI sarvathA anitya nahIM haiN| kyoMki tejake paramANu tamarUpa paryAyameM bhI pudgala dravyarUpase maujUda haiN| tathA pUrva paryAyake nAza aura uttara paryAyake utpanna hone mAtrase hI dIpakako anityatA siddha nahIM hotii| udAharaNake lie, miTTI dravyake sthAsaka, koza, kuzUla, zivaka, ghaTa (miTTI ke piNDase ghar3A banane takakI uttarottara avasthAe~) Adi avasthAoMko prApta kara lenepara bhI miTTIkA sarvathA nAza nahIM hotaa| kyoMki sthAsaka Adi paryAyoMmeM pratyeka puruSako miTTIkA jJAna hotA hai| andhakArako bhI pudgalako hI paryAya mAnanA cAhie, kyoMki dIpakake prakAzakI bhAMti vaha bho cakSuse dikhAI detA hai / jainadarzanake anusAra saMsArake samasta padArthoMmeM nityatva aura anityatva donoM dharma vidyamAna hai| isalie dIpakameM bhI nityatva aura anityatva dharma pAye jAte haiN| dIpakakA anityatva sarva sAdhAraNameM prasiddha hI hai| isalie yahA~ dIpakameM kevala nityatva siddha kiyA jAtA hai| naiyAyika loga andhakArako abhAvarUpa mAnate haiM, isalie naiyAyikoMke anusAra andhakAra koI svatantra padArtha na hokara kevala prakAzakA abhAva mAtra hai| isalie tamako abhAvarUpa mAnanese naiyAyika dIpakako nitya nahIM mAnate / parantu jainasiddhAntake anusAra tama kevala prakAzakA abhAva mAtra nahIM hai, vaha prakAzakI bhAMti hI svatantra dravya hai| jainadarzanameM prakAzakI bhAMti andhakArako bhI pudgalakI paryAya mAnA hai| tejake paramANu dIpakake prakAzako paryAyameM pariNata hote haiN| jaba tela Adi samApta ho jAtA hai, athavA havAkA jhoMkA lagatA hai, usa samaya ye hI paramANu-prakAzakI paryAya chor3akara tamakI paryAyameM pariNata ho jAte haiN| jainadarzanake anusAra kevala paryAyAntarako prApta karanA hI anityatvakA lakSaNa nahIM hai| udAharaNake lie, miTTIkA ghar3A banAte samaya miTTI aneka paryAyoMko dhAraNa karatI hai, parantu ina aneka paryAyoMmeM miTTIkA nAza nahIM ho jAtA, miTTo hareka paryAyameM 1. svabhAvataH / 2. sthAsakakozAdayo ghaTasyotpatteH prAka muda evaavsthaaH|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 5 ] syAdvAdamaJjarI 17 atha yaccAkSuSaM tatsarvaM svapratibhAse AlokamapekSate / na caivaM tamaH / tatkathaM cAkSuSam ? naivam / ulUkAdInAmAlokamantareNApi tatpratibhAsAt / yaistvasmadAdibhiranyaccAkSuSaM ghaTAdikamAlokaM vinA nopalabhyate tairapi timiramAlokayiSyate / vicitratvAt bhAvAnAm / kathamanyathA pItazvetAdayo'pi svarNamuktAphalAdyA AlokApekSadarzanAH / pradIpacandrAdayastu prakAzAntaranirapekSAH / iti siddha tamazcAkSupam // rUpavattvAcca sparzavattvamapi pratIyate; zItasparzapratyayajanakatvAt / yAni tvaniviDAvayavatvamapratighAtitvamanudbhUtasparza vizeSatvamapratIyamAnakhaNDAvaya vidravyapravibhAgatvamityAdIni tamasaH paudgalikatva niSedhAya paraiH sAdhanAnyupanyastAni tAni pradIpaprabhAdRSTAntenaiva pratiSedhyAni; tulyayogakSematvAt // sadA vidyamAna rahatI hai| isI taraha dIpakake teja-paramANuoMkA andhakAra- paramANuoMmeM pariNamana honese dravyakA nAza ( anityatva ) nahIM hotaa| yaha kevala paramANuoMkA eka paryAyase dUsarI paryAyameM pariNata ho jAnA mAtra hai / isalie hameM dIpakako sarvathA anitya hI nahIM kahanA cAhie, kyoMki tama abhAvarUpa nahIM hai / paryAya se paryAyAntara hone ko hI tama kahate haiM / andhakArakA podgalika honA asiddha nahIM kyoMki vaha prakAzakI taraha cakSukA viSaya hai| jo jo cakSukA viSaya hotA hai, vaha paudgalika hotA hai / prakAzakI taraha andhakAra bhI cakSukA viSaya hai, isalie vaha paudgalika hai / zaMkA--jo cAkSuSa padArtha hai, vaha pratibhAsita honemeM Alokako apekSA rakhatA hai / parantu tamake pratibhAsameM prakAzakI z2arUrata nahIM, isalie tama cakSukA viSaya nahIM kahA jA sakatA / samAdhAna - ukta vyApti ThIka nahIM hai / kyoMki ullU Adi binA Alokake bhI tamako dekhate haiN| yaha ThIka hai ki anya cAkSuSa ghaTa, paTa Adiko binA prakAzake hama nahIM dekhate, parantu isakA yaha artha nahIM hai ki tamake dekhanemeM bhI hameM prakAzakI AvazyakatA pdd'e| saMsArameM padArthoMke vicitra svabhAva hote haiN| pIta suvarNa aura zveta motI Adi tainasa honepara bhI binA prakAzake pratibhAsita nahIM hote jabaki dIpaka, candra Adi prakAzake binA hI dRSTigocara hote haiM / ataeva tama cAkSuSa hai, yadyapi prakAzake abhAvameM bhI usakA jJAna hotA hai / tathA andhakAra rUpavAn honeke kAraNa sparzavAn bhI hai| kyoMki isameM zIta sparzakA jJAna hotA hai / vaizeSika loga tamakA podgalikatva niSedha karaneke lie (1) kaThora avayavoMkA na honA (2) apratighAti honA, (3) anudbhUta sparzakA na honA, (4) khaNDita avayavIrUna dravyavibhAgakI pratIti na honA - Adi hetu dete haiM / ina hetuoMko granthakA ra pradIpako prabhAke dRSTAntase khaNDina karate haiM / kyoMki andhakAra aura pradIpaprabhA donoM hI samAna hai / (tAtparya yaha hai ki jainadarzanameM prakAza aura andhakArako pudgalako paryAya mAnA hai, ataeva prakAzakI bhA~ti andhakAra bhI eka svatantra vastu hai; andhakAra bhI prakAzakI bhA~ti cakSukA viSaya hai / parantu vaizeSikoMke matameM prakAzakA abhAva ho tama hai, svatantra dravya vaha nahIM / vaizeSikoM kA kahanA hai ki jo ghaTa, paTa padArtha cakSuse jAne jAte haiM, una sabameM prakAzakI AvazyakatA hotI hai jabaki tamako jAnane meM prakAzako jarUrata nahIM par3ato, isalie tama cakSukA viSaya nahIM hai, aura isalie use pudgalako paryAya bhI nahIM kahA jA sktaa| isake uttara meM jainoM kA kathana hai ki vaizeSikoMkI uparyukta vyApti ThIka nahIM kahI jA sakatI / kAraNa ki billI, ullU vagairaha prakAzake na rahate hue bhI tamakA jJAna karate haiN| isalie yaha vyApti tarkasaMgata nahIM ki samasna cAkSuSa padArtha AlokakI apekSA rakhate haiM / suvarNa, motI Adi cAkSuSa honepara prakAzako sahAyatAse pratibhAsita hote hue dekhe jAte haiM, parantu dIpaka, candra Adi nhiiN| isalie prakAzakI bhA~ti tamako bhI cakSukA viSaya mAnanA yuktiyukta hai / andhakAra cAkSuSa honese jainadarzana meM use sparzavAn bho mAnA gayA hai| kyoMki jainadarzana ke anusAra kisI padArtha meM sparza rasa, gandha aura varNameMse kisI ekake rahanepara bAkIke tIna guNa usameM avazya rahate haiM / yahI pudgalakA lakSaNa bhI hai / parantu vaizeSikoM ko andhakArameM sparzatva svIkAra karanA abhISTa nahIM hai| unakA kahanA hai ki andhakArameM kaThoratA 3
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 5 na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamanta iti / pudgalAnAM tattatsAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyApi darzanAt / dRSTo hyAi~ndhanasaMyogavazAd bhAsvararUpasyApi vddherbhaasvrruupdhuumruupkaaryotpaadH| iti siddho nityAnityaH prdiipH| yadApi nirvANAdarvAgdedIpyamAno dIpastadApi navanavaparyAyotpAdavinAzabhAktvAt pradIpatvAnvayAca nityAnitya eva // ___evaM vyomApyutpAdavyayadhrauvyAtmakatvAd nityAnityameva / tathAhi / avagAhakAnAM jIvapudgalAnAmavagAhadAnopagraha eva tallakSaNam / "avakAzadamAkAzam" iti vacanAt / yadA cAvagAhakA jIvapudgalAH prayogato visrasAto vA ekasmAnnabha pradezAt pradezAntaramupasarpanta tadA tasya vyomnastairavagAhakaiH samamekasmin pradeze vibhAgaH uttarasmiMzca pradeze saMyogaH / saMyogavibhAgau ca parasparaM viruddhau dhauM / tadbhede cAvazyaM dharmiNo bhedaH / tathA cAhuH"ayameva hi bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kaarnnbhedshceti| tatazca tadAkAzaM pUrvasaMyogavinAzalakSaNapariNAmApattyA vinaSTam , uttara saMyogotpAdAkhyapariNAmAnubhavAccotpannam / ubhayatrAkAzadravyasyAnugatatvAccotpAdavyayayorekAdhikaraNatvam // nahIM hai, vaha apratighAti hai, usameM sparza nahIM aura usakA vibhAga nahIM ho sakatA, isalie andhakAra paudgalika nahIM kahA jA sktaa| jainadarzana ukta hetuoMkA pradIpa-prabhAke dRSTAntase khaNDana karatA hai| jainadarzanake anusAra andhakAra aura dopakako prabhA paryAyarUpase koI antara nhiiN| isalie yadi vaizeSika loga dIpakakI prabhAko paudgalika mAnate hai, to unheM andhakArako bhI pudgalako paryAya mAnanA caahie| kyoMki prakAzakI bhAMti andhakAra bhI dravyako paryAya hai, phira donoMmeM asamAnatA kyoM ?) dIpakake teja-paramANu tamarUpameM kaise pariNata ho sakate haiM, yaha zaMkA bhI nirmUla hai / kyoMki pudgaloMkI amuka sAmagrIkA sahakAra milanepara visadRza kAryoMkI bhI utpatti hotI hai| udAharaNake lie, prakAzamAna agnise, gIle iMdhanake sahayogase aprakAzamAna dhUmakI utpatti hotI hai / (isalie yaha niyama nahIM hai ki tejake paramANuoMse tejarUpa kAryakI hI utpatti ho, andhakArarUpa kAryakI nahIM; kyoMki tejarUpa agnise bhI andhakArarUpa dhUmakI utpatti dekhI jAtI hai| isalie siddha hotA hai ki dIpakakI paryAyameM pariNata tejake paramANu tela Adike kSaya ho jAnese hI andhakArarUpa paryAyAntarako dhAraNa karate haiN| vAstavameM dravyakI apekSA dIpaka nitya hai, kevala paryAyako apekSAse hI vaha anitya kahA jA sakatA hai| ) tathA dIpakake bujhanese pahale dedIpyamAna dIpaka apanI nayI-nayI paryAyoMke utpanna aura nAza honeko apekSA anitya hai, parantu ina paryAyoMke badalate rahanepara bhI hameM yaha bhAna hotA rahatA hai ki eka hI dIpakakI ye asaMkhya paryAya haiM, isalie dIpaka niya hai / ataH dIpakakA nityAnityatva siddha hotA hai| isI prakAra AkAza bhI utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa honese nitya aura anitya donoM hai ( dekhie pariziSTa [k])| jIva aura pudgaloMko avakAza-dAna denA ( sthAna denA) hI AkAzakA lakSaNa hai| kahA bhI hai "avakAza denevAleko AkAza kahate hai|" jaba AkAzameM rahanevAle jIva aura pudgala kisIkI preraNAse athavA apane svabhAvase AkAzake eka pradezase dUsare pradezameM jAte haiM, 1. upagrahaH-upakAra iti tattvArthabhASye / 2. uttarAdhyayanasUtre adhyayane 28 gAthA 9 / atra vRttI mahopAdhyAyazrImadbhAvavijayagaNikRtAyAmi damupalabhyate / 3. puruSazaktyA / 4. svabhAvena / 5. vastUni dvividhAni lakSaNabhedAtkAraNabhadAcca / ghaTo jalAharaNAdiguNavAn paTazca zItatrANAdi guNavAn / tathA ghaTasya kAraNaM mRtpiNDAdi / paTasya kAraNaM tantvAdi /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 anya. yo. vya. zloka 5 ] syAdvAdamaJjarI tathA ca yad "apracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityam" iti nityalakSaNamAcakSate / tadapAstam / evaMvidhasya kasyacidvastuno'bhAvAt / "tadbhAvAvyayaM nityam" iti tu satyaM nityalakSaNam / utpAdavinAzayoH sadbhAve'pi tadbhAvAt anvayirUpAt yanna vyeti tannityamiti tadarthasya ghaTamAnatvAt / yadi hi apracyutAdilakSaNaM nityamiSyate tdotpaadvyyyorniraadhaartvprsnggH| na ca tayoryoge nitytvhaaniH| "dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA drvyvrjitaaH| kva kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA'? // usa samaya AkAzakA jIva-pudgaloMke sAtha eka pradezameM vibhAga aura dUsare pradezameM saMyoga hotA hai| ye saMyoga aura vibhAga eka dUsareke viruddha haiN| isalie saMyoga-vibhAgameM bheda honese, saMyoga-vibhAgako dhAraNa karanevAle AkAzameM bhI bheda honA caahie| kahA bhI hai "viruddha dharmoMkA rahanA aura bhinna-bhinna kAraNoMkA honA yahI bheda aura bhedakA kAraNa hai|" ( yahA~para lakSaNa aura kAraNake bhedase bheda do prakArakA batAyA gayA hai| jaise ghaTa jala lAne aura paTa ThaNDase bacAneke kAmameM AtA hai-yahI ghaTa aura paTameM lakSaNa-bheda hai| tathA ghaTa mRttikAke piNDa aura paTa tantuse utpanna hotA hai-yahI ghaTa aura paTakA kAraNa-bheda hai| ) isalie yahA~ pudgalake eka pradezameM saMyogake vinAzase AkAzameM vyaya hotA hai, aura dUsare pradezameM saMyogake honese AkAzameM utpAda hotA hai| tathA utpAda aura vyaya donoM avasthAoMmeM AkAza hI eka adhikaraNa hai, isalie AkAza dhrauvya hai| (bhAva yaha hai ki jainadarzanake anusAra dIpakakI taraha AkAza bhI nityAnitya hai| jainasiddhAntameM AkAza eka ananta pradezavAlA akhaNDa dravya mAnA gayA hai| AkAza dravyakA kAma jIva aura pudgalako avakAza denA hai| jisa samaya jIva aura pudgala dravya AkAzake eka pradezako chor3akara dUsare pradezake sAtha saMyoga karate haiM, usa samaya AkAzakA jIva-pudgalake sAtha vibhAga aura saMyoga hotA hai| arthAt jIva-pudgalake AkAza-pradezoMko chor3aneke samaya AkAzameM vibhAga aura jIva-pudgalake AkAza-pradezoMke sAtha saMyoga karaneke samaya AkAzameM saMyoga hotA hai| dUsare zabdoMmeM kahanA cAhie ki eka hI AkAzameM saMyoga-vibhAga nAmake do viruddha dharma pAye jAte haiN| kyoMki saMyoga-vibhAga nAmake dharmoM meM bheda honese saMyogavibhAga dharmoko dhAraNa karanevAle AkAza dharmImeM bhI bheda pAyA jAtA hai| ataeva jIva-pudgalake AkAzapradezoMko chor3akara anyatra gamana karanemeM jIva-pudgalakA AkAzake pradezoMke sAtha saMyogakA vinAza hotA hai, arthAt AkAzameM vinAza ( vyaya ) hotA hai| tathA jIva-pudgalakA AkAzake dUsare pradezoMke sAtha saMyoga honeke samaya AkAzameM utpAda hotA hai| tathA ukta utpAda aura vyaya donoM dazAoMmeM AkAza maujUda rahatA hai, isalie AkAzameM dhrauvya bhI hai| ataeva AkAzameM utpAda-vyaya honese anityatva aura dhrauvya honese nityatvakI siddhi hotI hai|) isa parvokta kathanase "jo nAza aura utpanna na hotA ho, aura ekarUpase sthira rahe, use nitya kahate haiM"-isa nityatvake lakSaNakA bhI khaNDana ho jAtA hai| kyoMki aisA koI bhI padArtha nahIM, jo utpatti aura nAzase rahita ho, aura sadA ekasA rahe / "padArthake svarUpakA nAza nahIM honA nityatva hai"-jainadarzana dvArA mAnya nityatvakA yahI lakSaNa Thoka hai| kyoMki utpAda aura vinAzake rahate hue bhI jo apane svarUpako nahIM chor3atA vahI nitya hai| yadi apracyuta Adi pUrvokta nityakA lakSaNa mAnA jAye, to utpAda aura vyayaka koI bhI AdhAra na rahegA / jainasiddhAntake anusAra nitya padAryameM jo utpAda aura vyaya mAnA gayA hai, usase padArthakI nityatAmeM koI hAni nahIM aatii| kahA bhI hai "paryAyarahita dravya aura dravyarahita paryAya kisane, kisa samaya, kahAMpara, kisa rUpameM, aura kaunase pramANase dekhe haiM"? arthAt dravya binA paryAya aura paryAya binA dravya kahoM bho sambhava nhiiN| 1. tattvArthasUtram a. 5 sU. 30 / 2. etadathikA gAthA sanmatitakeM prathamakANDe dRzyate'davvaM pajjavavijju damvaviuttA ya pajjavA natthi // 12 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 5 iti vacanAt / / laukikAnAmapi ghaTAkAzaM paTAkAzamiti vyavahAraprasiddherAkAzasya nityAnityatvam / ghaTAkAzamapi hi yadA ghaTApagame, paTenAkrAntaM, tadA paTAkAzamiti vyavahAraH / na cAyamaupacArikatvAdapramANameva / upacArasyApi kiJcitsAdharmyadvAreNa mukhyArthasparzitvAt / nabhaso hi yatkila sarvavyApakatvaM mukhyaM parimANaM tat tadAdheyaghaTapaTAdisambandhiniyataparimANavazAt kalpitabhedaM sat pra taniyatadezavyApitayA vyavahriyamANaM ghaTAkAzapaTAkAzAdi tattadvayapadezanibandhanaM bhavati / tattatghaTAdisambanve ca vyApakatvenAvasthitasya vyomno'vasthAntarApattiH / tatazcAvasthAbhede'vasthAvato'pi bhedaH / tAsAM tato'viSvagbhAvAt / iti siddhaM nityAnityatvaM vyomnH|| ( bhAva yaha hai ki jainoMko vaizeSikoMkA nityatva lakSaNa mAnya nahIM hai / vaizeSikoMke anusAra, jisameM utpatti aura nAza na ho aura jo sadA ekasA rahe, vahI nitya hai| jaina isa mAnyatAko svIkAra nahIM krte| unake anusAra, utpAda aura vyayake hote hue bhI padArthake svarUpakA nAza nahIM honA hI nityatva hai| jainasiddhAntake anusAra vaizeSikoMkA nityatva lakSaNa svIkAra karanese utpAda aura vyayako koI sthAna nahIM miltaa| kyoMki kUTastha nityatvameM utpatti aura nAzakA honA sambhava nhiiN| tathA utpAda aura vyayake abhAvase koI bhI padArtha 'sat' nahIM kahA jA sktaa| isalie jaina loga kahate hai ki nityatvako sarvathA nitya na mAnakara utpAda-vyaya sahita nitya arthAt ApekSika-nitya mAnanA caahie| kyoMki kahIM bhI dravya aura paryAya alaga-alaga nahIM pAye jAte / dravyako chor3akara paryAyakA aura paryAyako chor3akara dravyakA astitva sambhava nhiiN| ataeva dravyako apekSAse padArtha nitya hai aura paryAyako apekSAse anitya; isa taraha nitya-anitya donoM sAtha rahate haiN| isIlie AkAza bhI nityAnitya hai|) prakArAntarase bhI AkAza nityAnitya hai, kyoMki sarvasAdhAraNameM bhI 'yaha ghaTakA AkAza hai', 'yaha paTakA AkAza hai' yaha vyavahAra hotA hai| jisa samaya ghaTakA AkAza ghaTake dUra ho jAnepara paTase saMyukta hotA hai, usa samaya vahI ghaTakA AkAza paTakA AkAza kahA jAtA hai| yaha 'ghaTakA AkAza', 'paTakA AkAza' kA vyavahAra upacArase hotA hai, isalie apramANa nahIM kahA jA sktaa| kyoMki upacAra bhI kisI na kisI sAdharmyase hI mukhya arthako dyotita karanevAlA hotA hai| AkAzakA sarvavyApakatva mukhya parimANa AkAzameM rahanevAle ghaTa-paTAdi samvandhI niyata parimANase bhinna hokara, pratiniyata pradezoMmeM vyApaka honese hI ghaTAkAza, paTAkAza Adi vyavahArakA kAraNa hotA hai| arthAt mukhyarUpase sarvavyApakatva parimANabAlA AkAza apane Adheya ghaTa paTAdike sambandhase pratiniyata dezavyApitva parimANarUpa kahA jAtA hai| isIse yaha ghaTAkAza hai, yaha paTAkAza hai. yaha vyavahAra hotA hai| tathA vyApaka AkAzake amuka ghaTa paTa Adike sambandhase eka avasthAse avasthAntarako utpatti hotI hai| avasthAbheda honepara avasthAke dhAraka AkAzameM bheda hotA hai| kyoMki ye avasthAyeM AkAzase abhinna hai| ( bhAva yaha hai ki jisa samaya ghaTa eka sthAnase ( AkAzase ) alaga hotA hai, aura usako jagaha paTa rakhA jAtA hai, to yaha ghaTakA AkAza hai. yaha paTakA AkAza hai, isa prakArakA vyavahAra hotA hai| arthAt AkAzameM eka hI jagaha ghaTAkAzakA nAza hotA hai, aura paTAkAzakI utpatti hotI hai| isalie AkAzameM nityAnitya donoM dharma vidyamAna hai| yaha ghaTAkAza aura paTAkAzakA vyavahAra aupacArika hai arthAt vAstavameM AkAzameM utpAda-vinAza nahIM hotA, kebala AkAzake Adheya ghaTa paTAdike parivartanase hI AkAzameM parivartana honekA vyavahAra hotA hai, yaha zaMkA Thoka nhiiN| kyoMki mukhya arthaka sambandhake binA upacAra nahIM ho sktaa| prastuta prasaMgameM AkAzakA sarvavyApakatva mukhya parimANa hai| yahI mukhya parimANa AkAzake Adheya ghaTa paTAdike sambandhase pratiniyata dezaparimANarUpa kahA jAtA hai| isIse ghaTAkAza, paTAkAza Adi vyavahAra hotA hai| ataeva
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya. yo. vya. zloka 5] syAdvAdamaJjarI svAyaMbhuvA api hi nityAnityameva vastu prpnnaaH| tathA cAhuste-"trividhaH khalvayaM dharmiNaH pariNAmo dhrmlkssnnaavsthaaruupH| suvarNaM dharmi / tasya dharmapariNAmo vardhamAnarucakAdiH / dharmasya tu lkssnnprinnaamo'naagttvaadiH| yadA khalvayaM hemakAro vardhamAnakaM bhaktvA rucakamAracayati tadA vardhamAnako vartamAnatAlakSaNaM hitvA atItatAlakSaNamApadyate / rucakastu anAgatatAlakSaNaM hitvA vartamAnatAlakSaNamApadyate / vartamAnatApanna eva tu rucako navapurANabhAvamApadyamAno'vasthApariNAmavAn bhavati / so'yaM trividhaH pariNAmo dhrminnH| dharmalakSaNAvasthAzca dharmiNo bhinnAzcAbhinnAzca / tathA ca te dharmyabhedAt tannityatvena nityaaH| bhedAccotpattivinAzavipayatvam / ityubhayamupapannamiti // " athottarArdhaM vitriyate / evaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakatve sarvabhAvAnAM siddhe'pi tadvastu ekamAkAzAtmAdikaM nityameva anyacca pradIpaghaTAdikamanityameva ityevakAro'trApi sambadhyate / itthaM hi durnayavAdApattiH / anantadharmAtmake vastuni svAbhipretanityatvAdidharmasamarthanapravaNAH zeSadharmatiraskAreNa pravarttamAnA durnayA iti tallakSaNAt / ityanenollekhena tvadAjJAdviSatAMbhavatpraNItazAsanavirodhinAM, pralApAH-pralapitAni, asambaddhavAkyAnIti yAvat // atra ca prathamamAdIpamiti paraprasiddhayAnityapakSollekhe'pi yaduttaratra yathAsaMkhyaparihAreNa pUrvataraM nityamevaikamityuktam tadevaM jJApayati / yada nityaM tadapi nityameva kathaJcit / yacca nityaM tadapyanityameva kathaJcit / prakrAntavAdibhirapyekasyAmeva pRthivyAM nityAnityatvAbhyupagamAt / sarvavyApI AkAzake sAtha ghaTa paTa AdikA sambandha honepara AkAzako avasthAoMmeM parivartana hotA hai / AkAzako avasthAoMmeM parivartana honese AkAzameM parivartana hotA hai| isalie AkAzako nitya-anitya hI mAnanA cAhie / ) pAtaMjalayogako mAnanevAle bhI vastuko nityAnitya svIkAra karate haiN| unakA kathana hai-"dharmIkA pariNAma dharma, lakSaNa aura avasthAke bhedase tIna prakArakA hai| dharmI suvarNakA dharma-pariNAma vardhamAna rucaka Adi hai / dharmake AgAmI kAlameM honeko lakSaNa-pariNAma kahate haiN| jisa samaya sunAra vardhamAnakako tor3akara rucaka banAtA hai, usa samaya vardhamAnaka vartamAna lakSaNako chor3akara atIta lakSaNako, tathA rucaka anAgata lakSaNako chor3akara vartamAna lakSaNako prApta karatA hai| vartamAna dazAko prApta rucaka naye aura purAnepanako dhAraNa karatA huA dharmIkA avasthA-pariNAma kahA jAtA hai| dharma, lakSaNa aura avasthAke bhedase dharmIkA yaha pariNAma dharmIse bhinna bhI hai, aura abhinna bho| dharma, lakSaNa aura avasthA dharmIse abhinna haiM, isalie dharmIke nitya honese ye bhI nitya haiM, aura dharmIse bhinna honeke kAraNa, utpanna aura nAza honevAle haiM isalie anitya haiM / isa prakAra dharma, lakSaNa aura avasthA nitya-anitya donoM haiN|" aba zlokake uttarArdhakA vivecana karate haiN| isa prakAra saba padArthoMke utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa siddha honepara AkAza, AtmA Adi sarvathA nitya haiM aura pradIpa, ghaTa Adi sarvathA anitya-yaha mAnanA durnayavAdako svIkAra karanA hai| vastuke anantadharmAtmaka honepara bhI saba dharmokA tiraskAra karake kevala apane abhISTa nityatva Adi dharmokA ho samarthana karanA durnaya hai| isa ullekhase yaha pratipAdita kiyA hai ki Apake dvArA praNIta zAsanake virodhiyoMke ye asaMbaddha vAkya hI haiN| isa zlokake pUrvArdhameM granthakArane anitya dIpaka aura nitya vyomakA kramase ullekha kiyA hai| parantu uttarArdhameM isa kramakA ullaMghana karake pahale nitya aura bAdameM anityakA ullekha hai| isa taraha pUrvArdhameM jo kramase anitya aura nitya hai, vaho uttarArdhameM kramase nitya aura anitya pratipAdita kiyA gayA hai| isa zaMkA 1. pAtaJjalayogAnusAriNaH / 2. pAtaJjalayogasUtra 3 / 13 ityatratadarthaka vAkyajAtam / 3. niHzeSAMzajuSAM pramANaviSayIbhUyaM smaasedussaaN| vastUnAM niyatAMzakalpanaparAH sapta zrutAsaMginaH / / audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyurnayAzcedekAMzakalaGkapaGkakaluSAste syustadA durnayAH // 1 // iti nayadurnayayorlakSaNaM zrIumA-svAtikRtapaJcAzatI granthe /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 5 tathA ca prazastakAraH-"sA tu dvividhA nityA cAnityA ca / paramANulakSaNA nityA; kAryalakSaNA' tvanityA" iti // . na cAtra paramANukAryadravyalakSaNaviSayadvayabhedAd naikAdhikaraNaM nityAnityatva mati vAcyam ; pRthiviitvsyobhytraapyvybhicaaraat| evamavAdiSvapIti / AkAze'pi saMyogavibhAgAGgIkArAt tairanityatvaM yuktyA pratipannameva / tathA ca sa evAha-"zabdakAraNatvavacanAt saMyogavibhAgau" iti nityAnityapakSayoH saMvalitatvam / etacca lezato bhAvitameveti / / pralApaprAyatvaM ca paravacanAnAmitthaM samarthanIyam / vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lkssnnm| taccaikAntanityAnityapakSayona ghaTate / apracyutAnutpannasthiraikarUpo hi nityH| sa ca krameNArthakriyAM kurvIta, akrameNa vA ? anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra na tAvat krameNa, sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt ; samarthasya kAlakSepAyogAt / kAlakSepiNo vA asaamrthypraapteH| samartho'pi tattatsahakArisamavadhAne taM tamarthaM karotIti cet, na tarhi sAmarthyam aparasahakArisApekSavRttitvAt / "sApekSamasamartham" iti nyAyAt // kA uttara hai ki isa kramake ullaMghana karanekA kevala yahI abhiprAya hai ki koI bhI padArtha sarvathA nitya athavA anitya nahIM kahA jA sakatA-jo anitya hai, vaha bhI kathaMcit nitya hai, aura jo nitya hai, vaha bhI kathaMcit anitya hai / vaizeSikoMne bhI eka hI pRthivImeM nitya aura anitya donoM dharma mAne haiN| prazastakArane kahA hai "pRthivI nitya-anitya do prakArako hai / paramANurUpa pRthivI nitya aura kAryarUpa pRthivI anitya hai|" yahA~para zaMkA ho sakatI hai, ki prazastakArake ukta kathanameM pRthivIkA nityAnityatva siddha nahIM hotaa| kyoMki nityAnitya donoM dharmokA adhikaraNa eka pRthivI nahIM hai, kintu paramANu aura kArya do alagaalaga padArtha haiM / parantu yaha zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki pRthivItva nitya pRthivI arthAt paramANu pRthivI arthAt kAryarUpa pRthivI donoMmeM rahatA hai, isalie pRthivItvakA nityatva aura anityatva donoMke sAtha ekAdhikaraNa hai / jala AdimeM bhI vaizeSikoMne nityAnityarUpa donoM dharma svIkAra kiye hai| tathA saMyoga-vibhAgake aMgIkAra karanese AkAzameM bhI unhoMne yuktipUrvaka anityatva mAnA hai| prazastabhASyameM kahA bhI hai "AkAza zabdakA kAraNa hai, isase AkAzameM saMyoga aura vibhAga hote haiN|" isa prakAra bhASyakArane AkAzako nityaanitya svIkAra kiyA hai| aba yahA~para vAdiyoMke vacanoMko pralApaprAya batAkara sAmAnyarUpase vastuke nityatvAnityatvakA samarthana karate haiN| arthakriyAkAritva hI vastukA lakSaNa hai| vastuko ekAnta-nitya athavA ekAnta-anitya svIkAra karanese yaha lakSaNa ghaTita nahIM hotaa| kyoMki vaizeSikoMke anusAra jisakA kabhI nAza na ho, jo utpanna na ho, aura jo sadA ekarUpa rahe, vahI nitya hai| aba yadi nitya vastu vAstavameM koI vastu hai, to usameM arthakriyAkAritva honA cAhie / yahA~ prazna hotA hai ki yaha arthakriyA nitya padArthameM kramase hotI hai, athavA akramase ? anyonyavyavacchedakoMmeM kisI anya prakArakI sambhAvanA nahIM hai / nitya padArthameM kramase arthakriyA nahIM bana sktii| kyoMki nitya padArtha samartha hai, isalie kAlAntarameM honevAlI kriyAoMko vaha prathama kSaNameM honevAlI kriyAoMke samayameM hI eka sAtha kara sakatA hai kyoMki jo samartha hai, vaha kArya karane meM vilamba karatA hai, to vaha sAmarthyavAna nahIM kahA jA sakatA / yadi koI zaMkA kare ki padArtha ke samartha honepara bhI amuka sahakArI kAraNoMke milanepara ho padArtha amuka kArya karatA hai, to isase nitya padArthako asamarthatA hI siddha hotI hai kyoMki vaha nitya padArtha dUsaroMke sahayogako apekSA rakhatA hai| nyAyakA vacana bhI hai-"jo dUsaroMkI apekSA rakhatA hai, vaha asamartha hai|" 1.yaNukAdilakSaNA / 2. vaizeSikadarzane prazastapAdabhASye pRthivInirUpaNaprakaraNe / 3. prazastapAdabhASye aakaashniruupnne| 4. hemahaMsagaNisamuccitahemacandravyAkaraNasthanyAyaH 28 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 anya. yo. vya. zloka 5] syAdvAdamaJjarI na tena sahakAriNo'pekSyante api tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavat tAnapekSata iti cet, tat kiM sa bhAvo'samarthaH, samartho vA ? samarthazcet, kiM sahakArisukhaprekSaNadInAni tAnyapekSate na punarjhaTiti ghaTayati / nanu samarthamapi vIjam 'ilAjalAnilAdisahakArisahitamevAGkaraM karoti, nAnyathA / tat kiM tasya sahakAribhiH kiJcidupakriyeta, na vA ? yadi nopakriyeta, tadA sahakArisannidhAnAt prAgiva kiM na tadApyarthakriyAyAmadAste / upakriyeta cet saH, tarhi tairupakAro'bhinno, bhinno vA kriyata iti vAcyam / abhede sa eva kriyate / iti lAbhamicchatoM mUlakSatirAyAtA kRtakatvena tsyaanitytvaaptteH|| bhede tu kathaM tasyopakAraH, kiM na shyvindhyaadrrpi| tatsambandhAt tasyAyamiti cet, upakAryopakArayoH kaH samvandhaH ? na tAvat saMyogaH, dravyayoreva tasya bhAvAt / atra tu upakArya dravyam , upakArazca kriyeti na saMyogaH / nApi samavAyaH, tasyaikatvAt vyApakatvAcca pratyAsattiviprakarpAbhAvenasarvatratulyatvAdna niyataiH sambandhibhiH sambandho yuktaH / niyatasambandhi-sambandhe cAGgIkriyamANe tatkuta upakAro'sya smvaaysyaabhyupgntvyH| tathA ca sati upakArasya aba yadi kahA jAya ki nitya padArtha svayaM sahakArI kAraNoMkI apekSA nahIM karate, parantu sahakArI kAraNoMke abhAvameM nahIM honavAlA kArya hI sahakArI kAraNoMko apekSA rakhatA hai, to prazna hotA hai ki vaha nitya padArtha samartha hai yA asamartha ? yadi vaha samartha hai to vaha sahakArI kAraNoMke muMhakI tarafa kyoM dekhatA hai ? kyoM jhaTapaTa kArya nahIM kara DAlatA? yadi kaho ki jisa prakAra bIjake samartha hote hue bhI bIja pRthivI, jala, vAyu Adike sahayogase hI aMkurako utpanna karatA hai, anyathA nahIM; isI prakAra nitya padArtha samartha hote hue bhI sahakAriyoMke binA kArya nahIM krtaa| to prazna hotA hai, ki sahakArI kAraNa nitya padArthakA kucha upakAra karate haiM yA nahIM ? yadi sahakArI kAraNa nitya padArthakA kucha upakAra nahIM karate haiM to vaha nitya padArtha jaise sahakArI kAraNoMke sambandhake pahale arthakriyA karanemeM udAsa thA, vaise hI sahakAriyoMke saMyoga honepara bhI kyoM udAsa nahIM rahatA? yadi kaho ki sahakArI nitya padAthakA upakAra karate hai, to prazna hotA hai ki yaha upakAra padArthase abhinna hai yA bhinna ? yadi sahakArI padArthase abhinna hI upakAra karate haiM to siddha huA ki nitya padArtha hI arthakriyAko karatA hai| isa prakAra lAbhakI icchA rakhanevAle vAdIke mUlakA bhI nAza ho jAtA hai / kyoMki yadi nitya padArtha sahakAriyoMko apekSA rakhegA to vaha kRtaka ho jAyegA aura kRtaka honese vaha nitya nahIM raha sktaa| yadi sahakAriyoMkA upakAra padArthase bhinna hai, to bhedatva sAmAnyase sahya-vindhyake sAtha bhI usa bhinnaupakArakA sambandha kyoM nahIM mAnate ? ( arthAt yadi sahakAriyoMke upakArase nitya padArtha sarvathA bhinna hai to yaha nahIM mAlUma ho sakatA ki vaha upakAra nitya padArthakA hI hai| aisI hAlatameM sahya aura vindhyakA bhI upakAra mAnA jA sakatA hai, kyoMki sahakAriyoM tathA sahya aura vindhyameM bhI bheda hai|) yadi kaho, ki nitya padArthake sAtha upakArake sambandhase yaha upakAra isa nitya padArthakA hai-aisI pratIti hotI hai, to prazna hotA hai ki upakArya aura upakAra donoMmeM kaunasA sambandha hai ? upakAra aura upakArya meM saMyoga sambandha bana nahIM sakatA, kyoMki do dravyoMmeM hI saMyoga-sambandha hotA hai| yahA~para upakArya dravya hai, aura upakAra kriyA hai, isalie saMyoga-sambandha sambhava nhiiN| upakArya aura upakArameM samavAya-sambandha bhI nahIM bana sktaa| kyoMki samavAya eka hai aura vyApaka hai| isalie samavAya na kisI padArtha se dUra hai aura na samIpa, vaha saba padArthoMmeM samAna hai / ataeva niyata sambandhiyoMke sAtha samavAyakA sambandha mAnanA ThIka nhiiN| yadi niyatasambandhiyoMke sAtha samavAyakA sambandha svIkAra kiyA jAya to sahakAriyoMse kiye hue upakArako bhI samavAyakA upakAra mAnanA cAhie / tathA isa taraha upakArake viSayameM jo bheda abheda kalpanAe~ kI gayI thIM, ve 1. pRthivI / 2. yadA kazcidvA(SiH svadravyaM kusIdecchayAdhamAya prayacchati / tenAdhamaNena na maladravyaM na vA kusIdaM pratyAvartyate tadAyaM nyAyaH samApatati / vRddhimicchato mUladravyakSatirutpannetyarthaH /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 5 bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt / bhede punarapi. samavAyasya na niyatasambandhisambandhatvam / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute // nApyakrameNa / naTeko bhAvaH sakalakAlakalAkalApabhAvinIyugapat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikam / kurutAM vA, tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt / karaNe vA, kramapakSabhAvI dossH| akaraNe tvartha krayAkAritvAbhAvAd avstutvprsnggH| ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhivalAd vyApakanivRttau nivartamAnA svavyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati / arthakriyAkAritvaM ca nivartamAna svavyApyaM sattvaM nivrtyti| iti naikAntanityapakSo yuktikssmH|| ekAntAnityapakSo'pi na kkssiikrnnaahH| anityo hi pratikSaNavinAzI sa ca na krameNArthakriyAsamarthaH dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / kramo hi paurvAparyam, tacca kSaNikasyAsambhavi / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptiH dezakramaH kAlakramazcAbhidhIyate / na caikAntavinAzini sAsti / vaisI ko vaisI hI rhiiN| tathA upakAra aura samavAyakA abheda mAnanepara samavAya aura upakAra eka ho Thahare, aura phira to sahakAriyoMne upakAra nahIM kiyA, kintu samavAyane hI kiyA-aisA kahanA caahie| yadi samavAya aura upakAra bhinna haiM, to niyata sambandhiyoMke sAtha samavAyakA sambandha nahIM ho sakatA / ( abhiprAya yaha hai ki upakAra aura samavAyake bheda mAnanemeM donoMkA saMyoga sambandha nahIM ho sakatA, kyoMki saMyoga sambandha dravyoMmeM hI hotA hai| yadi donoMmeM samavAya sambandha mAnA jAya to samavAya vyApaka hai, isalie niyata sambandhiyoMke sAtha samavAya sambandha bhI nahIM bana sakatA / ) ataeva ekAnta nityameM kramase arthakriyA nahIM ho sktii| nitya padArtha akramase bhI arthakriyA nahIM karatA hai| kyoMki eka padArtha samasta kAlameM honevAlI arthakriyAko eka hI samayameM kara DAle, yaha anubhavameM nahIM aataa| athavA yadi nitya padArtha akramase arthakriyA kare bhI, to vaha dUsare kSaNameM kyA karegA? yadi kaho ki dUsare kSaNa meM bhI vaha arthakriyA karatA hai to jo doSa kramase arthakriyA karanemeM Ate haiM, ve saba doSa yahA~ bhI aayeNge| yadi kahA jAya ki nitya padArtha dUsare kSaNameM kucha bhI nahIM karatA, to dUsare kSaNameM arthakriyAkAritvakA abhAva honese nitya padArtha avastu tthhregaa| isa prakAra vyApakakI anupalabdhike kAraNa vyApakakI nivRtti ho jAnese virata ho jAnevAlI krama aura akramase vyApta aisI arthakriyA apane vyApya arthakriyAkAritvako bhI nivRtti kara detI hai / tathA nivRtta honevAlA arthakriyAkAritva apane vyApya padArthakI bhI nivRtti kara detA hai| ataH ekAnta-nitya padArthameM krama aura akramase arthakriyA nahIM bntii| tathA vastumeM arthakriyAkAritvake naSTa ho jAnepara vastukA astitva hI nahIM rahatA / ( tAtparya yaha hai ki padArthako sarvathA-nitya svIkAra karane meM nitya padArthameM arthakriyAkAritva sambhava nahIM hai| aura arthakriyAkAritva hI vastukA lakSaNa kahA gayA hai| isalie nitya padArthameM arthakriyAkAritvake abhAva honese nitya padArtha avastu ThaharatA hai| krama aura akrama donoM hI tarahase sarvathA nitya padArthameM arthakriyA nahIM bana sktii| nitya padArthameM kramase arthakriyA ho to yaha yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| kyoMki nitya padArtha sarvadA samartha hai, phira vaha dUsare kSaNa meM honevAlI kriyAoMko eka hI sAtha na karake kramakramase kyoM karatA hai ? nitya padArthameM akramase arthakriyA mAnanA bhI ThIka nahIM, kyoMki nitya padArtha samasta kAlameM honevAlI kriyAoMko eka hI samayameM kara DAle, aisI pratIti nahIM hotii| thor3I derake lie yadi yaha sambhava bhI ho, to nitya padArtha dUsare kSaNameM kyA kAma karegA? isa prakAra krama aura akrama donoM pakSa dopaparNa haiN| ) ataeva vastukA ekAnta-nityatva svIkAra karanA yuktiyukta nahIM hai| ekAnta-nityakI taraha padArthako ekAnta-anitya svIkAra karanA bhI yogya nhiiN| kyoMki anitya
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 5] syAdvAdamaJjarI yadAhuH "yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate" // na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati; santAnasyAvastutvAt / vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM, na tarhi kSaNebhyaH kshcidvishessH| athAkSaNikatvaM, tarhi samAptaH kssnnbhnggvaadH|| nApyakrameNArthakriyA kSaNike sambhavati / sa hyeko bIjapUrAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayan ekena svabhAvena janayet , nAnAsvabhAvairvA ? yacakena tadA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM syAt , ekasvabhAvajanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati kiJcidrUpAdikamupAdAnabhAvena, kiJcidrasAdikaM sahakAritvena, iti cet, tarhi te svabhAvAstasyAtmabhUto, anAtmabhUtA vA ? anAtmabhUtAzcet svabhAvatvahAniH / yadyAtmabhUtAH tarhi tasyAnekatvam ; anekasvabhAvatvAt / svabhAvAnAM vA ekatvaM prasajyeta; tadavyatiriktatvAt tepAM tasya caikatvAt / / padArtha kSaNa-kSaNameM naSTa honevAlA hai, isalie vaha kramase arthakriyA nahIM kara sktaa| kAraNa ki anitya padArthameM deza aura kAlakRta krama sambhava nhiiN| pUrvakrama aura aparakrama kSaNika padArthameM asambhava hai| kyoMki nitya padArthameM hI aneka dezoMmeM rahanevAlA dezakrama aura aneka kAlameM rahanevAlA kAlakrama sambhava ho sakatA hai| sarvathA anitya padArthoMme deza aura kAlakrama nahIM ho sakatA / kahA bhI hai: "jo padArtha jisa sthAna ( deza ) aura jisa kSaNa (kAla ) meM hai, vaha umI sthAna aura usI kSaNameM hai, bhaNika bhAvoMke sAtha deza aura kAlakI vyApti nahIM bana sktii|" yadi kahA jAya ki santAnakI apekSAse pUrva aura uttara kSaNameM krama sambhava ho sakatA hai to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki santAna koI vastu hI nhiiN| yadi santAnako vastu svIkAra kiyA jAya, to santAna kSaNika hai, athavA akSaNika ? santAnako kSaNika mAnanepara santAnameM kSaNika padArthose koI vizepatA na hogii| arthAt jisa prakAra padArthoke kSaNika honepara unameM krama nahIM hotA, vaise hI santAna meM bhI krama na hogaa| yadi santAna akSaNika hai, to kSaNabhaMgavAda hI nahIM bana sakatA / kSaNika padArthameM akramase bhI arthakriyA sambhava nhiiN| kyoMki eka bojapUra ( bijaurA ) Adi kSaNa (bauddha loga vastuoMko kSaNa kahate haiM, kyoMki unake matameM saba padArtha kSaNika haiM ) eka sAtha aneka rasa Adi kSaNa ( vastu ) ko eka svabhAvase utpanna karatA hai, athavA nAnA svabhAvase ? yadi eka svabhAvase utpanna karatA hai, to eka svabhAvase utpanna honeke kAraNa rasa Adi padArthoMmeM ekatA ho jAnI caahie| yadi bojapUra kSaNa rama Adi kSaNako nAnA svabhAvoMse utpanna karatA hai-arthAt kisI rUpa Adiko upAdAnabhAvase, aura kisI rasa Adiko sahakArIbhAvase utpanna karatA hai to prazna hotA hai ki ve upAdAna aura sahakArIbhAva bIjapUrake AtmabhUta (nijasvabhAva ) haiM, yA anAtmabhUta (parasvabhAva ) ? yadi upAdAnAdi bhAva bojapUrake anAmmabhUta haiM to upAdAnAdi bhAva bojapUrake svabhAva hI nahIM kahe jA sakate / yadi upAdAnAdi bhAva bojapUrake AtmabhUta hai to aneka svabhAvarUpa honese bIjapUra padArthameM anekatA ho jAyegI, arthAt jitane svabhAva hoMge, utane hI una svabhAvoMke dhAraka bojapUra padArtha bhI hoNge| athavA upAdAnAdi bojapUra padArthase abhinna haiM, aura vIjapUra eka hai, isalie svabhAvoMkA ekatva ho jaayegaa| 1. 'bojapUrAdirUpAdi' pAThAntaram / ete bauddhAH kSaNazabdena padArthAn gRhNanti / yataH sarve padArthAH kSaNikAH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 5 _ atha ya eva ekatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate / tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkayaM ca kathamiSyate kssnnikvaadinaa| atha nityamekarUpatvAdakrama; akramAJca kramiNAM nAnAkAryANAM kathamutpattiH iti cet , aho svapakSapAtI devAnAMpriyaH yaH khalu svayamekasmAd niraMzAd rUpAdikSaNAt kAraNAd yugapadanekakAryANyaGgIkurvANo'pi parapakSe nitye'pi vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAvayati / tasmAd kSaNikasyApi bhAvasyAkrameNArthakriyA durghaTA / ityanityaikAntAdapi kramAkramayovyApakayonivRttyaiva vyApyArthakriyApi vyaavrtte| tadvathAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalabdhivalenaiva nivartate / ityekAntAnityavAdo'pi na rmnniiyH|| syAdvAde pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA / na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsAyogAdasana syAdvAda iti vAcyam , nityAnityapakSavilakSaNasya pakSAntarasyAGgokriyamANatvAt / tathaiva ca sarvairanubhavAt / tathA ca paThanti yadi kaho ki jo svabhAva eka sthAnameM upAdAnabhAva hokara rahatA hai, vahI dUsare sthAnameM sahakArIbhAva ho jAtA hai, isalie hama padArthameM svabhAvakA bheda nahIM mAnate, to kSaNikavAdI nitya aura ekarUpa kramase nAnA kArya karanevAle padArthakA svabhAvabheda aura kAryasaMkaratva kaise svIkAra karate haiM ? ( tAtparya yaha hai ki bauddha loga nitya padArthake mAnane meM jo doSa dete haiM ki 'yadi nitya padArtha kramase eka svabhAvase arthakriyA kare, to vaha eka hI samayameM apane saba kArya kara legA, isa kAraNa kAryasaMkaratA ( saba kAryokI abhinnatA) ho jAyegI, aura yadi aneka svabhAvoMse arthakriyA kare, to svabhAvakA bheda ho jAneke kAraNa nitya padArtha kSaNika siddha hogA', so ThIka nahIM / kyoMki bauddha bhI eka kSaNika padArthase upAdAna aura sahakArI bhAvoM dvArA kAryako utpatti mAnakara svabhAvakA bheda mAnate haiN|) yadi kahA jAya ki nitya padArtha eka rUpa honese krama rahita haiM, aura akrama padArthase aneka kramase honevAle padArthokI kaise utpatti ho sakatI hai ? to yaha bauddhoMkA pakSapAta mAtra hai| kyoMki bauddha loga eka aura aMza rahita rUpa Adi kSaNa kAraNase eka sAtha aneka kAryoMko svIkAra karake bhI, nitya vastumeM kramase nAnA kAryoMkI utpattimeM virodha khar3A karate haiN| arthAt bauddha loga niraMza padArtha ho-se aneka kAryoMko utpatti mAnate haiM, phira ve nitya padArthameM kramase aneka kAryoMkI utpattimeM kyoM dopa dete haiM ? ataeva kSaNika padArthameM akramase bhI arthakriyAkAritva siddha nahIM ho sktaa| isalie ekAnta-anitya padArthameM krama-akrama vyApakoMkI nivRtti honese vyApya arthakriyA bhI nahIM bana sktii| tathA arthakriyAko nivRtti honepara padArthameM vyApakakI anupalabdhi ho hI jAtI hai| isase kSaNika padArthake astitvakA bhI abhAva ho jAtA hai| ( tAtparya yaha hai ki jaina loga sarvathA nityatvavAdakI taraha sarvathA anityatvavAdako bhI nahIM mAnate haiN| unakA kahanA hai, ki ekAnta-anitya padArthameM krama-akramase arthakriyA nahIM ho sktii| ekAnta-anityameM kramase arthakriyA isalie nahIM bana sakatI, ki ekAnta-kSaNika padArtha kSaNa-kSaNameM naSTa honevAlA hai| isIlie sarvathA kSaNika padArthoM meM dezakRta athavA kAlakRta krama sambhava nahIM hai / tathA kSaNika padArthameM akramase bhI arthakriyA nahIM ho sktii| kyoMki yadi kSaNika padArthomeM akramase arthakriyA ho, to eka hI kSaNameM samasta kArya ho jAyA kareMge, phira dUsare kSaNameM kucha bhI karaneko bAko na rahegA / ataeva dUsare kSaNameM vastuke arthakriyAse zUnya honeke kAraNa vastuko avastu mAnanA pdd'egaa|) ataeva ekAnta-anityatvavAdako bhI svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| syAdvAda siddhAntake svIkAra karanemeM pUrva AkArakA tyAga, uttara AkArakA grahaNa, aura pUrvottara donoM dazAoMmeM padArthake dhruva rahaneke kAraNa padArthoMmeM arthakriyA mAnanemeM koI virodha nahIM aataa| yadi kaho ki eka hI padArthameM paraspara do viruddha dharma kaise sambhava haiM, to hamArA uttara hai ki syAdvAdameM ekAntanitya aura ekAnta-anityase vilakSaNa tIsarA hI pakSa svIkAra kiyA gayA hai| kyoMki syAdvAdameM pratyeka vastu kisI apekSAse nitya aura kisI apekSAse anitya svIkAra ko gayI hai| yaha nityAnityarUpa sabake anubhavameM bhI AtA hai / kahA bhI hai
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 51 syAdvAdamaJjarI "bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMha pracakSate" / / iti / / vaizepikairapi citrarUpasyaikasyAvayavino'bhyupagamAt ekasyaiva pttaadeshvlaaclrktaarktaavRtaanaavRttvaadiviruddhdhrmaannaamuplbdhH| saugatairapyekatra citrapaTIjJAne nIlAnIlayorvirodhAnaGgIkArAt / / ___ atra ca yadyapyadhikRtavAdinaH pradIpAdikaM kAlAntarAvasthAyitvAt kSaNikaM na manyante tanmate pUrvAparAntAvacchinnAyAH sattAyA evAnityatAlakSaNAt , tathApi buddhisukhAdikaM te'pi kSaNikatayaiva pratipannAH iti tadadhikAre'pi kSaNikavAdacarcA naanuppnnaa| yadApi ca kAlAntarAvasthAyi vastu tadApi nityAnityameva / kSaNo'pi na khalu so'sti yatra vastu utpAdavyayadhrauvyAtmakaM nAsti / / iti kAvyArthaH / / 5 / / "eka bhAgameM siMha dUsare bhAgameM nara, isa prakAra do bhAgoMko dhAraNa karanese bhAgarahita nRsiMhAvatArako narasiMha kahA jAtA hai|" (bhAva yaha hai ki jisa prakAra nRsiMhAvatAra eka bhAgameM nara hai aura dUsaremeM manuSya hai, arthAt nara aura siMhakI do viruddha AkRtiyoMko dhAraNa karatA hai, aura phira bhI nRsiMhAvatAra nRsiMha nAmase kahA jAtA hai, usI taraha nitya-anitya do viruddha dharmoMke rahanepara bhI syAdvAdake siddhAntameM koI virodha nahIM AtA hai|) isI taraha vaizeSika loga bhI eka avayavoko hI citrarUpa (paraspara viruddharUpa ) tathA eka hI paTako cala aura acala, rakta aura arakta, AvRta aura anAvRta Adi viruddha dharmayukta svIkAra karate haiN| bauddhoMne bhI eka hI citrapaTI jJAnameM, nIla aura anolameM virodhakA honA svIkAra nahIM kiyA hai| yadyapi vaizeSika logoMne dIpaka Adiko eka kSaNake bAda kAlAntarameM sthAyI mAnA hai, isalie use kSaNika svIkAra nahIM kiyA hai, kyoMki unake matameM pUrva aura apara antase avacchinna sattAko anitya kahA hai (bauddhoMkI taraha kSaNa-kSaNameM honevAle abhAvako nahIM), phira bhI vaizeSika logoMne buddhi, sukha Adiko kSaNika svIkAra kiyA hI hai / ataeva yahA~para kSaNikavAdako carcA aprAsaMgika nahIM samajhanI caahie| (noTa-vaizeSika loga buddhi, sukha Adiko kSaNika mAnate haiM, isase mAlUma hotA hai ki vaizepika loga ardhabauddha gine jAte the| isIlie zaMkarAcAryane unheM ardha-vainAzika arthAt ardha-bauddha kahakara sambodhana kiyA haipro0 e0 bI0 dhruva-syAdvAdamaJjarI, pR0 54) / vaizeSika loga jisa taraha buddhi, sukha Adiko sarvathA kSaNika mAnate haiM vaise hI ve loga bahutase padArthoM ko sarvathA nitya bhI svIkAra karate hai| parantu vastuko nitya-anitya mAnanA hI ThIka hai| kyoMki jo vastu eka kSaNase dUsare kSaNameM rahanevAlI hai, vaha nityAnitya hI hotI hai| isI taraha aisA koI bhI kSaNa nahIM jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya na hote hoN| yaha zlokakA artha hai // 5 // bhAvArtha-jainadarzanameM pratyeka padArtha kathaMcit-nitya aura kathaMcit-anitya mAnA gayA hai| sAdhAraNataH dIpaka anitya aura AkAza nitya mAnA jAtA hai / parantu jainadarzanake anusAra dIpakase lekara AkAza taka, arthAt choTese lekara bar3e taka saba padArtha utpAda, vyaya aura dhrauvyasvarUpa hai, aura isIlie nitya-anitya hai| jisa samaya dIpakake teja paramANu tamarUpa paryAyameM parivartita hote haiM, usa samaya teja paramANuoMkA vyaya hotA hai, tamarUpa paryAyakA utpAda hotA hai, tathA donoM avasthAoMmeM dravyarUpa dIpaka maujUda rahatA hai| isalie dravyako apekSA dIpaka nitya hai, aura paryAyakI apekSA anitya / isI prakAra AkAza bhI nitya-anitya hai / kyoMki jisa samaya AkAzameM rahanevAle jIva-pudgala AkAzake eka pradezako chor3akara dUsare pradezake sAtha saMyukta hote haiM, usa samaya AkAzake pUrva pradezoMse jIva-pudgaloMke vibhAga honeko apekSAse AkAzameM vyaya,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 atha tadabhimanamIzvarasya jagatkartRtvAbhyupagamaM mithyAbhinivezarUpaM nirUpayannAhakartAsti kazcijagataH sa caikaH sa sarvagaH sa svavazaH sa nityaH / imAH kuhevAkaviDambanAH syusteSAM na yeSAmanuzAsakastvam // 6 // jagataH-pratyakSAdipramANopalakSyamANacarAcararUpasya vizvatrayasya, kazcid-anirvacanIyamvarUpaH pumpavizepaH, kartA-sraSTA, asti-vidyate / te hi itthaM pramANayanti / urvIparvatatarvAdikaM sarva. buddhimatkartRkaM, kAryatvAt ; yad yat kArya tat tatsarvaM buddhimatkartRkaM, yathA ghaTaH, tathA cedaM, tammAn tathA / vyatireke vyomAdi / yazca buddhimAMstatkartA sa bhagavAnIzvara eveti // uttara pradezoMke sAtha saMyoga honesa utpAda, tathA pUrvottara donoM paryAyoMmeM AkAza dravyake maujUda rahanese dhrauvya avasthAeM pAyI jAtI hai / imalie dravyako apekSA AkAza nitya hai, aura paryAyakI apekSA anitya / dUsare gabdoMmeM, jainasiddhAntake anusAra, dravya aura paryAya kathaMcit-bhinna haiM aura kathaMcit-abhinna / jisa prakAra binA dravyake paryAya nahIM raha sakatI, usI taraha binA paryAyake dravya nahIM raha sakate / parantu vaizepika loga kucha padArthoko sarvathA nitya mAnate haiM aura kuchako savathA anitya / isIlie vaizepikoM dvArA mAnya 'apracyuta, anutpanna aura sthirarUpa' nityakA lakSaNa na svIkAra karake jaina loga 'padArthaka bhAvakA naSTa nahIM honA' hI nityatvakA lakSaNa mAnate hai| isa zlokako vyAkhyAmeM TIkAkAra mallipeNane nimna viSayoMpara bhI vicAra kiyA hai| (1) andhakAra tejakI hI eka paryAyavizeSa hai, sarvathA abhAvarUpa nahIM hai| jainadarzanake anusAra prakAzakI taraha tama bhI cakSukA viSaya hai| isalie jainazAstroMmeM andhakArako paudgalika-sparza, rasa, gandha aura varNayukta-svIkAra kiyA gayA hai| jaina logoMkA kahanA hai ki yadi vaizeSika loga dIpakakI prabhAko paudgalika mAnate hai, to unhe andhakArako pudgalakI paryAya mAnane meM kyA Apatti hai ? (2) padArthako ekAnta-nitya athavA ekAnta-anitya svIkAra karanese usameM arthakriyAkAritva arthAta vastutva hI siddha nahIM hotaa| isa vipayako nAnA UhApohAtmaka vikalpoMke sAtha TIkAkArane vistArapUrvaka pratipAdita kiyA hai| (3) nityAnityake siddhAntako dUsare vAdI bhI rUpAntarase svIkAra karate hai| udAharaNake lie, vaizepika loga pRthvIko nitya aura anitya donoM mAnate hai; tathA eka hI avayavIke citrarUpakI kalpanA karate haiN| bauddha loga bho eka hI citrapaTameM nola-anIla dharmoko mAnate hai| isI taraha pAtaMjalamatake anayAyI dharma, lakSaNa aura avasthAko dharmIse bhinna aura abhinna mAnate haiN| ava, vaizepikoM dvArA mAnya Izvarake jagatkartRtvameM dUpaNa dete hue kahate haiM zlokArtha-he nAtha, jo aprAmANika loga 'jagatkA koI kartA hai (1) vaha eka haiM, (2) sarvavyApI hai, (3) svatantra hai aura (4) nitya hai' Adi durAgrahase paripUrNa siddhAntoMko svIkAra karate haiM, unakA tU anuzAstA nahIM ho sktaa| vyAkhyArtha-pUrvapakSa-'jagataH kazcit kartA asti'-pratyakSa Adi pramANoMse jAne hue sthAvara aura jaMgamarUpa tInoM vizvakA anirvacanIya svarUpa koI purupavizepa sRSTikartA hai| isameM nimnalikhita pramANa diyA gayA hai-'pathivI, parvata, vRkSa a.di padArtha kisI buddhimAna kartAka banAye hue haiM, kyoki ye kArya hai| jo jo kArya hote hai ve saba kisI buddhimAn kartAke banAye hue hote haiM. jaise ghaTa pRthivI, parvata Adi bhI kArya hai, isalie ye bhI buddhimAn kartAke banAye hue hone caahie'| vyatireka rUpameM-'AkAza Adi kArya nahIM hai, isalie kisI buddhimAna kartAkA banAyA huA bhI nahIM hai|' jo koI ina padArthokA buddhimAn kartA hai vaha bhagavAn Izvara ho hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6 ] syAdvAdamaJjarI 29 na cAyamasiddho' hetuH / yato bhUbhUdharAdeH svasvakAraNakalApajanyatayA avayavitayA vA kAryatvaM sarvavAdinAM pratItameva / nApyanaikAntiko viruddho vA / vipakSAdatyantavyAvRttatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH / pratyakSAnumAnAgamAbAdhitadharmadharmyanantarapratipAditatvAt / nApi prakaraNasamaH' tatpratipanthidharmopapAdanasamarthapratyanumAnAbhAvAt // na ca vAcyam IzvaraH pRthvIpRthvIdharAdervidhAtA na bhavati; azarIratvAt, nirvRttAtmavat, iti pratyanumAnaM tadbAdhakamiti / yato'trezvararUpo dharmI pratIto'pratIto vA prarUpitaH ? na tAvadapratItaH, hetorAzrayAsiddhiprasaGgAt / pratItazcet, yena pramANena sa pratItastenaiva kiM svayamutpAditasvatanurna pratIyate / ityataH kathamazarIratvam / tasmAnniravadya evAyaM heturiti // ukta hetu asiddha nahIM hai / kyoMki apane-apane kAraNoMse utpanna honeke aura avayavI honeke kAraNa pRthivI, parvata AdikA kAryatva sabhI vAdiyoMne svIkAra kiyA hai / yaha hetu anaikAntika ( vyabhicArI ) athavA viruddha bhI nahIM hai, kyoMki isakI vipakSa se atyanta vyAvRtti hai / ( jisa hetukI vipakSameM bhI aviruddha vRtti ho, arthAt jo hetu vipakSameM bhI calA jAya use anaikAntika hetvAbhAsa kahate haiM / jaise ghar3A ThaNDA hai, kyoMki mUrtika hai / yahA~ mUrtitvakI vyApti ThaNDA aura garama donoMke sAtha hai, arthAt mUrtitva hetu vipakSa (garama) meM bhI calA jAtA hai, isalie dUSita hai| yahA~ kAryatva hetukI vipakSa arthAt AkAza Adise vyAvRtti hai, isalie yaha hetu anaikAntika nahIM hai / isIlie kAryatva hetu viruddha bhI nahIM hai / jisa hetukA avinAbhAvasambandha sAdhyase viruddha ke sAtha nizcita ho use viruddha hetvAbhAsa kahate haiM / jaise zabda parivartanazIla hai, kyoMki utpattivAlA hai / yahA~ utpattikI vyApti parivartanazIlatA ke sAtha hai, jo sAdhyase viruddha hai / prastuta kAryatva hetu apane sAdhya buddhimatkartRtva ke sAtha avinAbhAvasambandhase rahatA hai, isalie viruddha nahIM hai / ) kAryatva hetu kAlAtyayApadiSTa bhI nahIM hai, kyoMki yaha pratyakSa anumAna aura Agamase abAdhita, dharma aura dharmIke siddha ho jAnepara pratipAdana kiyA gayA hai-- arthAt pahale pramANasiddha dharma-dharmIkA kathana karake bAdameM hetukA kathana kiyA gayA hai| yaha hetu prakaraNasama bhI nahIM hai, kyoMki yahA~ koI bAdhaka pratyanumAna nahIM hai| (jahA~ sAdhyake abhAvakA sAdhaka koI dUsarA anumAna maujUda ho use prakaraNasama kahate haiM / yahA~ kAryatva hetuke pratikUla buddhimat kartRkatva dharmako siddha karanevAlA koI pratyanumAna nahIM hai / ) prativAdI - 'Izvara pRthivI, parvata AdikA kartA nahIM hai, kyoMki vaha azarIrI hai, muktAtmAkI taraha ' - yaha pratyanumAna ukta kAryatva hetukA bAdhaka hai, isalie kAryatvahetu prakaraNasama hetvAbhAsase dUSita hai / vaizeSika--yaha zaMkA ThIka nhiiN| kyoMki 'Izvara pRthivI, parvata AdikA kartA nahIM hai' - isa vAkya meM IzvararUpa dharmI pratIta hai, athavA apratIta ? yadi dharmI apratIta ho, to hetu AzrayAsiddha hogA; arthAt jaba dharmI hI apratIta hai taba azarIratva hetu kahA~ rahegA ? yadi kaho ki ukta anumAnameM Izvara pratIta hai to jisa pramANase Izvara pratIta hai; usI pramANase yaha kyoM nahIM mAnate ki Izvara svayaM utpanna kiye hue zarIrako hI dhAraNa karatA hai / arthAt Izvarako pratIta ( jAnA huA ) mAnanese kyA aisA pratIta nahIM hotA ki Izvarane apanA zarIra svayaM banAyA hai, aura vaha jagatko banAne meM samartha hai / isalie Izvarako zarIrarahita nahIM kaha sakate / ataeva Izvarake kartRtvameM hamArA diyA huA kAryatva hetu asiddha, viruddha Adi doSoMse rahita honeke kAraNa nirdoSa hai / 1. ayaM sAdhyasamazabdenAbhidhIyate / 'sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAtsAdhyasamaH' / gautamasUtre / 1-2-8 / 2. 'anaikAntikaH savyabhicAraH ' / gautamasUtra 1-2-5 / 3. ' siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddha:' / gautamasUtre 1-2-6 / 4. ' kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH / gautamasUtra 1-2-9 / 5. ' yasmAtprakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH ' / gautamasUtra 1-2-7 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 sa caika iti / caH punararthe / sa punaH-purupavizepaH; ekaH-advitIyaH / bahUnAM hi vizvavidhAtRtvasvIkAre parasparavimatisambhAvanAyA anivAryatvAd ekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayA nirmANe sarvamasamaJjasamApadyata iti // tathA sa sarvaga iti / sarvatra gacchatIti srvgH-srvvyaapii| tasya hi pratiniyatadezavartitve'niyatadezavRttInAM vizvatrayAntarvartipadArthasArthAnAM yathAvannirmANAnupapattiH / kumbhakArAdipu tathA darzanAd / athavA sarva gacchati jAnAtIti sarvagaH-sarvajJaH "sarve gatyarthA jJAnArthAH" iti vacanAt / sarvajJatvAbhAve hi yathocitopAdAnakAraNAdyanabhijJatvAd anurUpakAryotpattirna syAt // tathA sa svavazaH-svatantraH, sakalaprANinAM svecchayA sukhaduHkhayoranubhAvanasamarthatvAt / tathA coktam "Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vaa| ___ anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH||" pAratantrye tu tasya paramukhaprekSitayA mukhyakartRtvavyAghAtAd anIzvaratvApattiH / / tathA sa nitya iti / aprcyutaanutpnnsthiraikruupH| tasya hyanityatve parotpAdyatayA kRtakatvaprAptiH / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ityucyate / yazcAparastakartA kalpyate, sa nityo'nityo vA syAt ? nityazcet adhikRtezvareNa kimaparAddhama / anityazcet, tasyApyutpAdakAntareNa bhAvyam / tasyApi nityAnityatvakalpanAyAm anavasthAdausthyamiti // (1) vaha puruSavizeSa eka arthAt advitIya ('eka' ) hai| kyoMki yadi bahutase IzvaroMko saMsArakA kartA svIkAra kiyA jAya, to eka dUsarekI icchAmeM virodha utpanna honeke kAraNa eka vastuke anya rUpameM nirmANa honese saMsArameM asamaJjasa utpanna ho jaayegaa| (2) Izvara sarvavyApI ('sarvaga') hai| yadi Izvarako niyata pradezameM hI vyApta mAnA jAya, to aniyata sthAnoMke tInoM lokoMke samasta padArthokI yayArIti utpatti sambhava na hogii| jaise kumbhakAra eka pradezameM rahakara niyata pradezake ghaTAdika padArthako hI banA sakatA hai, vaise hI Izvara bhI niyata pradezameM rahakara aniyata pradezake padArthoMkI racanA nahIM kara sktaa| athavA, Izvara saba padArthoM ko jAnanevAlA ( 'sarvajJa') hai| kyoMki kahA hai "gatyarthaka dhAtu jJAnArthaka hotI hai"| yadi Izvarako sarvajJa na mAneM, to yathAyogya upAdAna kAraNoMke na jAnaneke kAraNa vaha Izvara anurUpa kAryoMkI utpatti na kara skegaa| (3) Izvara svatantra ('svavaza') hai, kyoMki vaha apanI icchAse hI sampUrNa prANiyoMko sukha-dukhakA anubhava karAne meM samartha hai| kahA bhI hai ____ "Izvara dvArA prerita kiyA huA jIva svarga aura narakameM jAtA hai / IzvarakI sahAyatAke binA koI apane sukha-duHkha utpanna karane meM svatantra nahIM hai|" Izvarako paratantra svIkAra karanemeM usake paramukhApekSI honese, mukhya kartRtvako bAdhA pahu~cegI jisase ki usakA Izvaratva hI naSTa ho jaayegaa| (4) Izvara avinAzI, anutpanna aura sthirarUpa 'nitya' hai| Izvarako anitya mAnanemaiM eka Izvara dUsare Izvarase utpanna hogA, isalie vaha kRtaka-apane svarUpakI siddhimeM dUsareko apekSA rakhanevAlA-ho jAyagA / tathA IzvarakA jo koI dUsarA kartA mAnoge, vaha nitya hai yA anitya ? yadi nitya hai to eka hI Izvarako nitya kyoM nahIM mAna lete / yadi IzvarakA kartA anitya hai, to usa anitya kartAkA koI dUsarA utpAdaka honA caahie| phira vaha kartA nitya hogA yA anitya ? isa prakAra anavasthA doSa utpanna hogaa| 1. 'gatyarthA jJAnArthAH' hemahaMsagaNisamuccitahemacandravyAkaraNasthanyAyaH 44 iti /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6] syAdvAdamaJjarI tadevamekatvAdivizepaNaviziSTo bhagavAnIzvarastrijagatkarteti parAbhyupagamamupadarya uttarArdhana tasya duSTatvamAcaTe / imAH-etAH, anantaroktAH, kuhevAkaviDambanAH-kutsitA hevAkAHAgraha vizeSAH kuhevAkAH kadAgrahA ityarthaH / ta eva viDambanAH vicAracAturIbAhyatvena tiraskArarUpatvAd vigopakaprakArAH / syuH-bhveyuH| teSAM prAmANikApasadAnAm / yeSAM he svAmina tvaM nAnuzAsakaH-na shikssaadaataa|| ___ tadabhinivezAnAM viDambanArUpatvajJApanArthameva parAbhipretapuruSavizeSaNeSu pratyekaM tacchabdaprayogamasUyAgarbhamAvirbhAvayAJcakAra stutikaarH| tathA caivameva nindanIyaM prati vaktAro vadanti / sa mUrkhaH sa pApIyAn sa daridra ityAdi / tvamityekavacanasaMyuktayuSmacchabdaprayogeNa paramezituH paramakAruNikatayAnapekSitasvaparapakSavibhAgamadvitIyaM hitopadezakatvaM dhvanyate // ___ato'trAyamAzayaH / yadyapi bhagavAnavizepeNa sakalajagajjantujAtahitAvahAM sarvebhya eva dezanAvAcamAcaSTe, tathApi saiva keSAzcid nicitanikAcitapApakarmakaluSitAtmanAM rucirUpatayA na pariNamate / apunarbandhakAdivyatiriktatvenAyogyatvAt / tathA ca kAdambayA~ bANo'pi babhANa-"apagatamale hi manasi sphaTikamaNAviva rajanikaragabhastayo vizanti sakhamapadezaguNAH / guruvacanamamalamapi salilamiva mahadupajanayati zravaNasthitaM zUlamabhavyasya" iti / ato vastuvRttyA na teSAM bhagavAnanuzAsaka iti // uttarapakSa-'imAH kuhevAkaviDambanAH-isa prakArako kutsita AgraharUpa viDambanAe~ vicArarahita honeke kAraNa tiraskArake yogya haiM / aprAmANika logoMkI ye viDambanAe~ apane doSoMko chipAneke lie hI haiN| aise logoMke upadeSTA, he svAmina, Apa nahIM ho sakate / nyAya-vaizeSikoMkI mAnyatAko viDambanA siddha karaneke lie hI zlokameM nyAya-vaizeSikoM dvArA abhISTa Izvarake pratyeka vizeSaNoMke sAtha 'tat' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| jisa prakAra vaktA loga kisI nindanIya puruSako kahate haiM ki vaha mUrkha hai, vaha pApI hai, vaha daridra hai, Adi; usI prakAra yahA~ bhI Izvarake lie kahA gayA hai, ki vaha jagatkA kartA hai, vaha eka hai, vaha nitya hai, Adi / zlokameM yuSmat (tvaM) zabdake prayogase parama dayAlu honeke kAraNa pakSapAtakI bhAvanA rahita jinendra bhagavAnkA advitIya hitopadezakatva dhvanita hotA hai| bhAva yaha hai ki yadyapi bhagavAn sAmAnyarUpase sampUrNa prANiyoMko hitopadeza karate haiM, parantu vaha upadeza pUrva janmameM upArjana kiye hue nikAcita (jisa karmako udAraNA. saMkramaNa, utkarSaNa aura apakarSaNarUpa avasthAeM na ho sakeM use nikAcita karma kahate haiM ) pApakarmose malina AtmAvAle prANiyoMko sukhakara nahIM lgtaa| kAraNa ki isa prakArake pApo jova apunarbandhaka (jo jIva tIvra bhAvoMse pApa nahIM karatA hai tathA jisakI mukti pudgalaparAvartanameM ho jAtI hai| use apunarbandhaka karate haiN|) ( dekhie pariziSTa [ka]. Adi jIvoMse bhinna haiM, isaliye upadezake pAtra nahIM haiN| bANane bhI kAdambarImeM kahA hai-"jisa prakAra nirmala sphaTika maNimeM candramAko kiraNoMkA praveza hotA hai, usI taraha nirmala cittameM upadeza praveza 1. udaye saMkamamudaye causuvi dAdaM kameNa No sakkaM / uvasaMtaM ca Nitti NikAcidaM hodi jaM kammaM / chAyA-udaye saMkramodayayoH caturvapi dAtuM krameNa no zakyam / upazAntaM ca nidhattiH nikAcitaM yat karma // (gommaTasAra karmakANDa gA0 440) 2. 'pAvaM Na tibvabhAvA kuNai Na bahumannaI bhavaM ghoram / uccimaThThiiM ca sevai savvattha vi apuNNabandhotti' / chAyA-pApaM na tIvrabhAvAt karoti na bahumanyate bhavaM ghoram / ucitArthaM ca sevate sarvatrApi apunarvandhaka iti // iti dharmasaMgrahe tRtIyAdhikaraNe / 3. bANabhaTTakRtakAdambarI pUrvArdha, pR0 103, pN010|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 na cainAvatA jagadgurorasAmathryasanbhAvanA / na hi kAladaSTamanujjIvayana samujjIvitetaradRSTako viSabhipagupAlambhanIyaH, atiprasaGgAt / sa hi tepAmeva dopaH / na khalu nikhilabhuvanAbhogamavabhAmayanto'pi bhAvanIyA bhAnavaH' kauzika lokasyAlokahetutAmabhajamAnA upAlambhasambhAvanAmpadam / tathA ca zrIsiddhasenaH "saddharmavIjavapanAnaghakauzalasya yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakulepviha tAmasepu sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH // atha kathamiva tatkuhavAkAnAM viDamvanArUpatvam iti / saH / yattAvaduktaM paraiH 'kSityAdayo buddhimatkartRkAH, kAryatvAd ghaTavaditi / tadyuktam / vyApteragrahaNAt / "sAdhanaM hi sarvatra vyAptI pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayet" iti srvvaadismbaadH| sa cAyaM jaganti mRjana sazarIro'zarIro vA myAn ? sazarIro'pi kimasmadAdivad dRzyazarIraviziSTaH, uta pizAcAdivazyajharIraviziSTaH ? prathamapakSe pratyakSavAdhaH; tamantareNApi ca jAyamAne tRNatarupurandaradhanurabhrAdau kAryatvasya darzanAt prameyatvAdivat sAdhAraNAnekAntiko hetuH|| karatA hai| tathA jaise kAnoMmeM bhaga huA nirmala jala bhI mahAn pIDAko utpanna karanevAlA hotA hai, vaise hI guruoMke vacana bhI abhavya jIvako kleza utpanna karanevAle hote haiN|" isaliye vAstavameM bhagavAn durAgrahI purupoMke upadeSTA ho nahIM skte| ___ isa kathanase tona lokake guru bhagavAnkI asamarthatA pragaTa nahIM hotI, kyoMki sAmAnya sA~se Dase hue prANiyoMko jilAnevAlA vipavaidya yadi kAlasarpase Dase hue prANIko na jilA sake, to yaha vaidyakA dopa nahIM hai / yaha dopa kAlasarpase Dase hue manupyakA hI hai, kyoMki kAlasarpake vipapara yaMtra-maMtra Adi bhI prabhAva nahIM DAla skte| isI taraha yadi bhagavAn abhavyoMko upadeza na de sakeM, to yaha dopa bhagavAnkA nahIM hai| yaha dopa abhavyoMkA hI hai, kyoMki tIvra kapAyase malina abhavyoMkI AtmAoMpara upadezakA kucha asara nahIM hotaa| sampUrNa vizvamaNDalako prakAzita karanevAlI sUryako kiraNeM yadi ulluoMke prakAzakA kAraNa nahIM ho sakeM, to yaha sUryako kiraNoMkA dopa nahIM hai / siddhasena AcAryane bhI kahA hai "he lokavAndhava, uttama dharmake bIja bone meM Apa atyanta kuzala haiM, phira bhI ApakA upadeza bahutase logoMko nahIM lagatA, isameM koI Azcarya nhiiN| kyoMki andhakArameM phiranevAle ullU Adi pakSiyoMko sUryako kiraNe bhauroMke caraNoM ke samAna kRSNa varNako ho dikhAI par3atI hai|" jaina-nyAya-vaizepikoMkI viDambanAoMkoM durAgraharUpa batAte hue granthakAra nyAya-vaizepikoMke kAryatva hetukA vistArase khaNDana karate haiM / vaizepikoMne jo kahA hai, 'pRthivI Adi kisI buddhimAna kartAke banAye hue haiM, kArya honese, ghaTakI taraha yaha anumAna ThIka nahIM hai| kyoMki isa anumAnameM vyAptikA grahaNa nahIM hotaa| "pramANa dvArA vyAptike siddha honepara hI sAdhanase sAdhyakA jJAna hotA hai" yaha sarvavAdiyoM-dvArA sammata hai| prazna hotA hai, ki Izvarane zarIra dhAraNa karake jagatko banAyA hai, athavA zarIra rahita hokara ? yadi Izvarane zarIra dhAraNa karake jagatko banAyA hai, to vaha zarIra hama logoMkI taraha dRzya thA athavA pizAca AdikI taraha adRzya ? yadi vaha zarIra hamArI taraha dRzya thA, to isameM pratyakSase bAdhA AtI hai| hameM aisA koI dRzya zarIravAlA Izvara divAI nahIM detA jo ghAsa, vRkSa, indradhanupa, bAdala AdikI sRSTi karatA ho / isaliye 'jahA~-jahA~ kAryatva hai vahAM-vahA~ sazarIrakartRtva hai' yaha vyApti nahIM bntii| kAryatva hetu yahA~ sAdhAraNa anekAntika hetvAbhAsa hai| (jo hetu pakSa, sapakSa aura vipakSameM rahatA hai use sAdhAraNa anaikAntika kahate haiN| jaise 'parvata agnivAlA hai, prameya honese| yahAM prameyatva hetu agnirUpa sAdhyake dhAraka parvata pakSameM rahatA hai, mahAnasarUpa sapakSameM rahatA hai, aura parvatase bhinna sAdhyake abhAvarUpa jalAzaya Adi vipakSameM bhI rahatA hai| isaliye prameyatvahetu 1. bhAnavaH kiraNAH / 2. ghUkasamudAyasya / 3. anusaM kSetraM khilazabdenAbhidhIyate / 4. dvitIyadvAtriMzikA zloka 13 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6] syAdvAdamaJjarI dvitIyavikalpe punaradRzyazarIratve tasya mAhAtmyavizeSaH kAraNam, AhosvidasmadAdyadRSTavaiguNyam ? prathamaprakAraH kozapAnapratyAyanIyaH, tatsiddhau pramANAbhAvAt / itaretarAzrayadoSApattezca / siddhe hi mAhAtmyavizeSe tasyAdRzyazarIratvaM pratyetavyam / tatsiddhau ca mAhAtmyavizeSasiddhiriti / dvaitIyikastu prakAro na saMcaratyeva vicAragocare; sNshyaanivRttH| kiM tasyAsattvAd adRzyazarIratvaM vAndhyeyAdivat kiM vAsmadAbadRSTavaiguNyAt pizAcAdivaditi nizcayAbhAvAt / ___ azarIrazcet tadA dRSTAntadAAntikayovaiSamyam / ghaTAdayo hi kAryarUpAH sazarIrakartRkA dRssttaaH| azarIrasya ca satastasya kAryapravRttau kutaH sAmarthyam ? AkAzAdivat / tasmAt sazarIrAzarIralakSaNe pakSadvaye'pi kaarytvhetoaaptysiddhiH| kiJca, tvanmatena kAlAtyayApadiSTo'pyayaM hetuH| dhayekadezasya taruvidyabhrAderidAnImapyutpadyamAnasya vidhAturanupalabhyamAnatvena pratyakSabAdhitadharmyanantaraM hetubhaNanAt / tadevaM na kazcid jagataH kartA / ekatvAdIni tu jagatkartRtvavyavasthApanAyAnIyamAnAni tadvizeSaNAni paNDaM prati kAminyA rUpasaMpannirUpaNaprAyANyeva / tathApi teSAM vicArAsahatvakhyApanArtha kinyciducyte| anekAMtika hetvAbhAsa hai| isI prakAra yahAM bhI kAryatvahetu pRthvI Adi pakSameM ghaTa Adi sapakSameM tathA Izvarake zarIra-dvArA nahIM banAye hue ghAsa, vRkSa Adi vipakSameM bhI kAryatvahetu calA gayA, isaliye yaha hetu sAdhAraNa anekAMtika hetvAbhAsa honese doSapUrNa hai|) yadi kaho ki Izvara pizAca Adike samAna adRzya zarIrase jagatakI sRSTi karatA hai to isa zarIrake adRzya honemeM IzvarakA mAhAtmyavizeSa kAraNa hai, aMthavA hama logoMkA durbhAgya ? prathama pakSa vizvAsake yogya nahIM hai| kyoMki Izvarake adRzya zarIra siddha karane meM koI pramANa nahIM hai| tathA Izvarake mAhAtmyavizeSa siddha honepara usake adRzya zarIra siddha ho, aura adRzya zarIra siddha honepara mAhAtmyavizeSa siddha ho, isa prakAra itaretarAzraya doSa bhI AtA hai| yadi kaho ki hama logoMke durbhAgyase IzvarakA zarIra dRSTigocara nahIM hotA to yaha bhI ThIka nahIM jNctaa| kyoMki vaMdhyAputrakI taraha IzvarakA abhAva honese usakA zarIra dikhAI nahIM detA, athavA jisa prakAra hamAre durbhAgyavaza pizAca AdikA zarIra dikhAI nahIM detA, vaise hI IzvarakA zarIra bhI adRzya hai ? isa taraha kucha bhI nizcaya nahIM hotaa| tathA Izvarako azarIrasraSTA mAnanemeM dRSTAMta aura dArTAntika viSama ho jAte haiN| kyoMki ghaTAdika kArya zarIra sahita kartAke banAye hue hI dekhe jAte haiN| phira AkAzakI taraha azarIra Izvara kisa prakAra kArya karanemeM samartha ho sakatA hai ? (tAtparya yaha ki 'jagat azarIra IzvarakA banAyA huA hai, kArya honese ghaTakI taraha' isa anumAnameM ghaTa dRSTAnta aura jagat dArTAntikameM samatA nahIM hai, kyoMki ghaTa sazarIrIkA banAyA huA mAnA jAtA hai| tathA jisa taraha azarIrI AkAza koI kArya Adi nahIM kara sakatA, usI taraha azarIro Izvara bhI kArya karanemeM asamartha hai|) isa kAraNa sazarIra aura azarIra donoM pakSoMmeM kAryatva hetuko sakartRkatva sAdhyake sAtha vyApti siddha nahIM hotii| tathA, tumhAre matase kAryatva hetu kAlAtyayApadiSTa bhI hai| kyoMki jagatarUpa dharmI ( sAdhya ) ke eka deza, isa kAlameM utpanna vRkSa, vidyut, megha Adi kisI kartAke banAye hue nahIM dekhe jAte haiM, isalie yahA~ pratyakSase bAdhita dharmIke anantara hetukA kathana kiyA gayA hai, ataeva yaha hetu doSapUrNa hai| ataeva koI jagatkA kartA nahIM hai| tathA Izvarake jagatkartRtva sAdhanameM jo ekatva Adi vizeSaNa diye gaye haiM ve saba napuMsakake prati striyoMke rUpa-lAvaNya AdikA kathana karaneke samAna haiN| phira bhI ina vizeSaNoMpara kucha vicAra kiyA jAtA hai| 1. zapathaina vibhaavniiyH|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 ttraiktvcrcstaavt| vahUnAmekakArya karaNe vaimatyasambhAvanA iti nAyamekAntaH / anekakITikAzataniSpAdyatve'pi zakramUrdhnaH, anekazilpikalpitatve'pi prAsAdAdInAM, naikasaraghAnititatve'pi madhucchatrAdInAM caikarUpatAyA avigAnenopalambhAt / athaiteSvapyeka evezvaraH karteti pe / evaM ced bhavato bhavAnIpatiM prati niSpratimA vAsanA, tarhi kuvindakumbhakArAditiraskAreNa paTaghaTAdInAmapi kartA sa eva kiM na kalpyate / atha teSAM pratyakSasiddha kartRtvaM kathamapahnotu zakyam / tarhi kITikAdibhiH kiM tava virAddhaM yat teSAmasadRzatAzaprayAsasAdhyaM krtRtvmekhelyaivaaplpyte| tasmAd vaimatyabhayAd maheziturekatvakalpanA bhojanAdivyayabhayAt kRpaNasyAtyantavallabhaputrakalatrAdiparityajanena shuunyaarnnyaaniisevnmivaabhaaste| tathA sarvagatatvamapi tasya nopapannam / taddhi zarIrAtmanA, jJAnAtmanA vA syAt ? prathamapakSe tadIyenaiva dehena jagattrayasya vyAptatvAd itrnirmeypdaarthaanaamaashryaanvkaashH| dvitIyapakSe tu siddhsaadhytaa| asmAbhirapi niratizayajJAnAtmanA paramapuruSasya jagattrayakroDIkaraNAbhyupagamAt / yadi paramevaM bhavatpramANIkRtena vedena virodhH| tatra hi zarIrAtmanA sarvagatatvamuktam-"vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvataH pANiruta vizvataH pAt" ityaadishruteH|| / yaccoktaM tasya pratiniyatadezavartitve tribhuvanagatapadArthAnAmaniyatadezavRttInAM yathAvannirmANAnupapattiriti / tatredaM pRcchayate / sa jagattrayaM nirmimANastakSAdivat sAkSAd dehavyApAreNa (1) ekatva-'bahuta-se IzvaroMdvArA jagatarUpa eka kAryake kiye jAnepara IzvaroMmeM matikA bhe dautpanna hogA' yaha kathana ekAnta-satya nahIM hai| kyoMki saikar3oM kor3iyAM eka hI bamIko banAtI haiM, bahuta se zilpI eka hI mahalako banAte haiM, bahuta sI madhumakkhI eka hI zahadake chattekA nirmANa karatI haiM, phira bhI vastuoMkI ekarUpatAmeM koI virodha nahIM aataa| yadi vAdI kahe ki bamI, prAsAda AdikA kartA bhI Izvara hI hai, to isase Izvarake prati Apa logoMkI nirupama zraddhA hI pragaTa hotI hai, aura isa taraha to julAhe aura kuMbhakAra Adiko paTa aura ghaTa AdikA kartA na mAnakara Izvarako hI inakA bhI kartA mAnanA caahiye| yadi Apa kaheM ki paTa ghaTa Adike kartA julAhA aura kuMbhakArake pratyakSa-siddha kartRtvakA apalApa kaise kiyA jA sakatA hai ? to phira koTikA Adiko bamI AdikA kartA mAnanemeM kyA doSa hai ? kITikA Adine Apa logoMkA kyA aparAdha kiyA hai jo Apa unake asAdhAraNa parizramase sAdhya kartRtvako eka cuTakImeM hI ur3A denA cAhate haiM ? isalie paraspara matibheda honeke bhayase jo eka IzvarakI kalpanA hai, vaha bhojana Adike vyayake Darase kRpaNa puruSake apane atyanta priya putra aura strI Adiko chor3akara zUnya jaMgalameM vAsa karaneke samAna hai| ( jaise koI kRpaNa puruSa kharcake bhayase apane strI-putrAdiko chor3akara vanameM calA jAya, usI taraha matibhedake bhayase Apa loga bhI eka IzvarakI kalpanA karate haiN|) (2) sarvagatatva-tathA Izvara sarvagata bhI siddha nahIM hotA, kyoMki IzvarakA sarvagatatva zarIra ko apekSAse hai, athavA jJAnakI ? prathama pakSameM IzvarakA apanA zarIra hI tInoM lokoMmeM vyApta ho jAyegA, phira dUsare banAne yogya (nirbhaya ) padArthoke lie koI sthAna hI na rhegaa| yadi Apaloga jJAnakI apekSA Izvarako sarvavyApI mAneM, to isameM hamAre sAdhyako siddhi hai, kyoMki hama loga (jaina) bhI paramAtmAko niratizaya jJAnakI apekSA tInoM lokoMmeM vyApI mAnate haiN| parantu Izvarako jJAnako apekSA sarvagata mAnanese Apake vedase virodha AtA hai / vedamaiM Izvarako zarIrako apekSAse sarvavyApI kahA hai| zruti bhI hai-"Izvara sarvatra netroMkA, mukhakA, hAthoMkA aura pairoMkA dhAraka hai|" tathA Izvarako zarIrako apekSA sarvavyApaka mAnanemeM vAdIne hetu diyA hai ki yadi Izvarako niyata sthAnavartI mAnA jAya, to tInoM lokoMmeM aniyata sthAnoMke padArthoMkI yathAvat utpatti nahIM ho sakegI; to 1. zuklayajurvedamAdhyandinasaMhitAyAM saptadaze'dhyAye 19 mantre /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 anya. yo. vya. zloka 6] syAdvAdamaJjarI nirmimIte, yadi vA saGkalpamAtreNa ? Aye pakSe ekasyaiva bhUbhUdharAdevidhAne'kSodIyasaH kAlakSepasya sambhavAd baMhIyasApyanehasA na prismaaptiH| dvitIyapakSe tu saGkalpamAtreNaiva kAryakalpanAyAM niyatadezasthAyitve'pi na kiJcid dUSaNamutpazyAmaH / niyatadezasthAyinAM sAmAnyadevAnAmapi saGkalpamAtreNaiva ttttkaarysmpaadnprtiptteH|| kiJca, tasya sarvagatatve'GgIkriyamANe'zuciSu nirantarasantamaseSu narakAdisthAneSvapi tasya vRttiH prasajyate / tathA caanissttaapttiH| atha yuSmatpakSe'pi yadA jJAnAtmanA sarvaM jagattrayaM vyApnotItyucyate tadAzucirasAsvAdAdInAmapyupalambhasaMbhavAt narakAdiduHkhasvarUpasaMvedanAtmakatayA duHkhAnubhavaprasaGgAcca aniSTApattistulyaiveti cet, tadetadupapattibhiH pratikartumazaktasya dhUlibhirivAvakiraNam / yato jJAnamaprApyakAri svasthAnasthameva viSayaM paricchinatti, na punastatra gtvaa| tatkuto bhavadupAlambhaH samIcInaH / nahi bhavato'pyazucijJAnamAtreNa tdrsaasvaadaanubhuutiH| tadbhAve hi srakcandanAGganArasavatyAdicintanamAtreNaiva tRptisiddhau tatprAptiprayatnavaiphalyaprasaktiriti / / ___ yattu jJAnAtmanA sarvagatatve siddhasAdhanaM prAguktam tacchaktimAtramapekSya mantavyam / tathA ca vaktAro bhavanti / asya matiH sarvazAstreSu prasarati iti / na ca jJAnaM prApyakAri; tasyAtmadharmatvena bahirnirgamAbhAvAt / bahirnirgame cAtmano'caitanyApattyA ajiivtvprsnggH| na hi dharmo dharmiNamatiricya kvacana kevalo vilokitH| yacca pare dRSTAntayanti yathA sUryasya kiraNA guNarUpA api sUryAd niSkramya bhuvanaM bhAsayanti, evaM jJAnamapyAtmanaH sakAzAd yahAM prazna hotA hai ki trailokyakI sRSTi karanevAlA Izvara bar3haIkI taraha sAkSAt zarIrakI madadase jagatko banAtA hai, athavA saMkalpamAtrase? pahalA pakSa svIkAra karane meM pRthivI, parvata Adike nirmANa karane meM atyanta kAlakSepakI sambhAvanA honese bahuta samaya lagegA, isaliye bahuta samaya taka bhI tInoM lokoMkI racanA na ho skegii| yadi kaho ki Izvara saMkalpamAtrase hI sRSTiko hI banAtA hai, to yadi eka sthAnameM rahakara bhI Izvara jaMgatko banAye, to usameM bhI koI doSa dRSTigocara nahIM hotA, kyoMki niyata dezameM rahanevAle sAmAnya deva bhI saMkalpamAtrase hI una-una kAryoMkA sampAdana karate haiN| tathA Izvarako zarIrakI apekSA sarvavyApI mAnanese vaha Izvara azuci padArthoM meM aura nirantara mahA aMdhakArase vyApta naraka AdimeM bhI rahA karegA aura yaha mAnanA Apa logoMko iSTa nahIM hai| IzvaravAdIjJAnakI apekSA jinabhagavAnako jagattrayameM vyApI mAnanese Apa logoMke bhagavAnko bhI azuci padArthoke rasAH svAdanakA jJAna hotA hai tathA naraka Adi duHkhoMke svarUpakA jJAna honese duHkhakA bhI anubhava hotA hai, isalie aniSTApatti donoMko samAna hai / jaina-yaha kahanA yuktiyoM dvArA pratikAra karanemeM asamartha hokara dhUla pheMkaneke samAna hai| kyoMki aprApyakArI jJAna apane sthAnameM sthita hokara hI jJeyako jAnatA hai, jJeyake sthAnako prApta hokara nahIM, isaliye vAdIkA diyA huA dUSaNa ThIka nahIM hai| tathA dUsarI bAta yaha bhI hai ki kevala azuci padArthake jJAnase ho Apako bhI rasAsvAdanakI anubhUti nahIM hotI hai| yadi aisA hone lage, to mAlA, candana, strI, aura manojJa padArthoMke cintana mAtrase hI tRpti ho jAnI cAhiye, aura isaliye mAlA, candana Adike lie prayatna karanA bhI niSphala huA kregaa| tathA hamane jo jJAnakI apekSA Izvarake sarvavyApI honeke Apake pakSameM siddhasAdhana doSa pradarzita kiyA thA, vaha parama puruSa jinendra bhagavAnkI jJAnakI zaktikI apekSA pradarzita kiyA thaa| (tAtparya yaha ki jaise nyAya-vaizeSika IzvarakA sarvagatatva jJAnakI apekSA svIkAra karate haiM; vaise hI jaina loga bhI parama puruSa jinendrakA sarvagatatva jJAnakI apekSA svIkAra karate haiM / ataeva jaina logoMne kahA thA ki isase to hamAre sAdhyako hI siddhi hotI hai| ) jaise kisI manuSyako buddhikI zaktiko dekhakara loga kahate haiM ki isakI buddhi sava zAstroMmeM
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya yo. vya. zloka 6 bahirnirgatya prameyaM paricchinattIti / tatredamuttaram / kiraNAnAM guNatvamasiddham ; teSAM taijasapudgalamayatvena dravyatvAt / yazca teSAM prakAzAtmA guNaH sa tebhyo na jAtu pRthag bhavatIti / tathA ca dharmasaGgrahiNyAM zrIharibhadrAcAryapAdAH - "kiraNA guNA na davvaM tesiM payAso guNo na vA davvaM / jaM nANaM AyaguNo kahamavvo sa annattha // 1 // gantUNa na parichindai nANaM NeyaM tayammi desamma / AyatthaM ciya navaraM arcitasantI viNNeyaM // 2 // lohovalassa sattI AyatthA ceva bhinnadesaMpi / lohaM AgarisaMtI dIsaha iha kajjapaccakkhA // 3 // evamiha nANasattI AyatthA ceva haMdi logaMtaM / jai paridii sammaM ko Nu viroho bhave etthaM"" // 4 // ityAdi // calatI hai, usI taraha yahA~ bhI hamane jinendrake jJAnakI zaktiko dekhakara jinendrako jJAnako apekSA sarvavyApaka kahA hai / tathA jJAna prApyakArI nahIM hai, kyoMki vaha AtmAkA dharma hai, isaliye jJAna AtmAse bAhara nikala kara nahIM jA sakatA / yadi jJAna AtmA ke bAhara nikala kara jAne lage to AtmAke acetanatvakI Apatti khar3I ho jAnese usake ajIvatvakA prasaMga upasthita ho jaayegaa| lekina yaha saMbhava nahIM, kyoMki dharmIko chor3akara kevala dharma kahIM bhI nahIM rahatA / tathA vaizeSika logoMne jo sUryakA dRSTAMta diyA hai ki jaise sUryako kiraNeM guNarUpa hokara bhI sUrya se bAhara jAkara saMsArako prakAzita karatI haiM, usI taraha jJAna AtmAkA guNa hokara bhI AtmAse bAhara jAkara prameya padArthako jAnatA hai, yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki kiraNoMkA guNatva hI asiddha hai, kAraNa ki kiraNeM tejasa pudgalarUpa haiM, isaliye ve dravya haiN| tathA kiraNoMkA prakAzAtmaka guNa kabhI kiraNoMse alaga nahIM hotA / haribhadrAcAryane dharmasaMgrahiNI meM bhI kahA hai " kiraNeM dravya haiM, guNa nahIM haiM / kiraNoMkA prakAza guNa hai / yaha prakAzarUpa guNa dravyako chor3akara anyatra nahIM rahatA / isI taraha jJAna AtmAkA guNa hai, vaha AtmAko chor3akara anyatra nahIM jAtA // 1 // jisa dezameM jJeya padArtha sthita hai usa pradezameM jJAna jAkara jJeyako nahIM jAnatA, kintu AtmAmeM rahate hue hI dUra dezameM sthita jJeyako jAnatA hai; AtmAke jJAnameM acitya zakti hai // 2 // jisa prakAra cumbaka pattharako zakti cumbakameM hI rahakara dUra rakkhe hue loheko apanI ora khIMcatI hai; ||3|| isI prakAra jJAna zakti AtmAmeM hI rahakara lokake aMta taka rahanevAle padArthoMko bhalIbhAMti jAnatI. hai, isameM koI virodha nahIM hai ||4||" ityAdi / 1. kiraNA guNA na dravyaM teSAM prakAzo guNo na vA dravyaM / yajjJAnamAtmaguNaH kathamadravyaH saH anyatra // gatvA na paricchinatti jJAnaM jJeyaM tasmindeze / Atmasthameva navaraM acintyazaktyA tuM vijJeyam // lohopalasya zaktiH Atmasthaiva bhinnadezamapi / lohamAkarSatI dRzyate iha kAryapratyakSA // evamiha jJAnazaktiH Atmasthaiva hanta lokAntam / yadi paricchinatti samyak ko nu virodho bhavedatra //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6] syAdvAdamaJjarI atha sarvagaH sarvajJa iti vyAkhyAtam / tatrApi pratividhIyate / nanu tasya sArvayaM kena pramANena gRhItam / pratyakSeNa, parokSeNa vA ? na tAvat pratyakSeNa, tasyendriyArthasannikarSotpannatayAtIndriyagrahaNAsAmarthyAt / nApi parokSeNa / taddhi anumAnaM, zAbdaM vA syAt ? na tAvadanumAnam, tasya liGgi liGgasambandhasmaraNapUrvakatvAt / na ca tasya sarvajJatve'numeye kiJcidavyabhicArI liGgaM pshyaamH| tasyAtyantaviprakRSTatvena tatpratibaddhaliGgasambandhagrahaNAbhAvAt // ___ atha tasya sarvajJatvaM vinA jagadvaicitryamanupapadyamAnaM sarvajJatvamarthAdApAdayatIti cet na / avinAbhAvAbhAvAt / na hi jagadvaicitrI tatsArvazyaM vinAnyathA noppnnaa| dvividhaM hi jagat sthAvarajaGgamabhedAt / tatra jaGgamAnAM vaicitryaM svopAttazubhAzubhakarmaparipAkavazenaiva / sthAvarANAM tu sacetanAnAmiyameva gtiH| acetanAnAM tu tadupabhogayogyatAsAdhanatvenAnAdikAlasiddhameva vaicitryamiti // nApyAgamastatsAdhakaH / sa hi tatkRto'nyakRto vA syAt ? tatkRta eva cet tasya sarvajJatAM sAdhayati tadA tasya mhttvksstiH| svayameva svaguNotkIrtanasya mahatAmanadhikRtatvAt / anyacca, tasya zAstrakartRtvameva na yujyate / zAstraM hi varNAtmakam / te ca tAlvAdivyApAra (3) sarvajJatva-vaizeSikoMke IzvarakA sarvajJatva pratyakSa athavA parokSa kisI bhI pramANase siddha nahIM hotA / pratyakSa pramANase IzvarakA sarvajJatva isaliye siddha nahIM ho sakatA ki pratyakSa iMdriya aura manake saMyogase utpanna hotA hai, isaliye vaha atIndriya jJAnako nahIM jAna sktaa| parokSa jJAnase bhI Izvarake sarvajJatvakI siddhi nahIM hotI / kyoMki vaha parokSa jJAna anumAnase sarvajJatvako jAnatA hai, athavA zabdase ? anumAnase Izvarake sarvajJatvakA jJAna nahIM ho sakatA, kyoMki liMgI aura liMga ( sAdhya aura hetu ) donoMke saMbaMdhake smaraNapUrvaka hI anumAna hotA hai| (jaise 'parvata agnivAlA hai, dhUmavAn honese-' yahAM pahale dhUmarUpa liMgakA grahaNa hotA hai aura phira agnirUpa liMgIke sAtha liMgake saMbaMdhakA smaraNa hotA hai| isI taraha 'Izvara sarvajJa hai, kyoMki vaha apanI icchAse hI saMpUrNa prANiyoMko sukha-duHkhakA anubhava karAnemeM samartha haiisa anumAnameM liMgakA grahaNa aura isa liMgakA sarvajJatvarUpa liMgIke sAtha saMbaMdhakA smaraNa honA caahiye| parantu aisA nahIM hotA; isaliye anumAnase Izvarake sarvajJatvakA jJAna nahIM ho sktaa|) tathA Izvarake sarvajJatvarUpa anumeyameM hama koI bhI avyabhicArI liMga nahIM dekhate, kyoMki vaha Izvara atyanta dUra hai, isaliye Izvarase saMbaddha liMgakA sarvajJatvarUpa liMgIke sAtha saMbaMdhakA grahaNa nahIM ho sktaa| yadi vAdI loga kaheM ki Izvarake sarvajJatvake binA jagatkI vicitratA nahIM bana sakatI, isa kAraNa arthApattise Izvarake sarvajJatvakI siddhi hotI hai, to yaha kathana bhI ThIka nhiiN| kyoMki jagatko vicitratA aura sarvajJatAkI vyAptikA abhAva hai| jagatkI vicitratA Izvarako sarvajJatAke binA anya prakArase ghaTita nahIM hotI, aisI bAta nahIM hai| jaMgama (trasa) aura sthAvarake bhedase saMsAra do prakArakA hai| jaMgama jIvoMko vicitratA svayaM upArjita zubha aura azubha karmoke udayase hI hotI hai aura sthAvara jIvoMkI yahI dazA hotI hai| acetana padArthoMkA vaicitrya sthAvara aura jaMgamake upabhogako yogyatAke sAdhana rUpameM anAdikAlase siddha hI hai| Agamase bhI IzvarakI siddhi nahIM hotii| kyoMki Izvarako siddha karanevAlA Agama IzvarakA banAyA huA hai, yA kisI dUsarekA? yadi vaha Agama IzvarapraNIta hokara hI IzvarakI siddhi karatA hai to IzvarakI mahAn kSati hogii| kyoMki mahAtmA loga svayaM hI apane guNoMko prazaMsA nahIM karate haiM / tathA IzvarakA zAstrakartRtva hI siddha nahIM hotaa| kyoMki zAstra varNAtmaka hotA hai| ye varNa tAlu AdikI kriyAse utpanna hote
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 janyAH / sa ca zarIre eva sambhavI / zarIrAbhyupagame ca tasya pUrvoktA eva doSAH / anyakRtazcet so'nyaH sarvajJo'sarvajJo vA ? sarvajJatve tasya dvaitApattyA prAguktatadekatvAbhyupagamabAdhaH tatsAdhakapramANacaryAyAmanavasthApAtazca / asarvajJazcat kastasya vacasi vishvaasH| aparaM ca bhavadabhISTa AgamaH pratyuta tatpraNeturasarvajJatvameva sAdhayati / pUrvAparaviruddhArthavacanopetatvAt / tathAhi "na hiMsyAt sarvabhUtAni" iti prathamamuktvA , pazcAt tatraiva paThitam "paTzatAni niyujyante pazUnAM madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnnyUnAni pazubhitribhiH" // tathA "agnISomIyaM pazumAlabheta", "saptadaza prAjApatyAn pazUnAlabheta" ityAdi vacanAni kathamiva na pUrvAparavirodhamanurudhyante / tathA "nAnRtaM brUyAt" ityAdinA anRtabhASaNaM prathamaM niSidhya, pazcAt "brAhmaNArthe'nRtaM yAta" ityAdi / tathA "na narmayuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjanna vivAhakAle / prANAtyaye sarvadhanApahAre pazcAnRtAnyAhurapAtakAni" // tathA "paradravyANi loSThavat" ityAdinA adattAdAnamanekadhA nirasya, pazcAduktam "yadyapi brAhmaNo haThena parakIyamAdatte chalena vA tathApi tasya nAdattAdAnam / yataH sarvamidaM brAhmaNebhyo dattam brAhmaNAnAM tu daurbalyAd vRSalAH parimuJjate / tasmAdapaharan brAhmaNaH svamAdatte svameva brAhmaNo bhuGkte svaM vaste svaM dadAti" iti / tathA "aputrasya gati sti" iti.. lapitvA, haiM / yaha tAlu Adiko kriyA zarIra honepara hI saMbhava hai| yadi Izvarako zarIrI mAnoge to IzvarameM pUrvokta doSa mAnane pdd'eNge| yadi Apa kaheM ki Izvarako siddha karanevAlA Agama dUsarekA banAyA huA hai, to vaha dUsarA puruSa sarvajJa hai, yA asarvajJa ? yadi sarvajJa hai to Izvarake dvaitakA prasaMga honese Apane jo pahale Izvarako eka mAnA hai, usameM bAdhA upasthita hogii| tathA anya puruSako sarvajJa mAnanepara bahuta-se puruSoMke sarvajJa svIkAra karanemeM anavasthA doSa aayegaa| tathA yadi AgamakA praNetA anya puruSa asarvajJa hai, to usake vacanoMmeM vizvAsa kauna karegA? isake atirikta, Apa logoMkA Agama apane praNetAko asarvajJa hI siddha karatA hai| kyoMki vaha Agama pUrvAparaviruddha hai| jaise "kisI bhI prANIkI hiMsA na karanI cAhie"-yaha kahakara tatpazcAt "azvamegha yajJake madhyama dinameM 597 pazuoMkA vadha kiyA jAtA hai," tathA "agni aura soma sambandhI pazukA vadha karanA cAhiye", "prajApati sambandhI satraha pazuoMko mAranA cAhie" Adi vacanoMkA kathana karanA zAstroMke pUrvAparavirodhako siddha karatA hai| tathA "asatya nahIM bolanA cAhie" Adi vacanoMse asatyakA niSedha karake, tatpazcAt "brAhmaNake lie asatya bolanemeM doSa nahIM hai", tathA "hAsyameM, striyoMke sAtha saMbhogake samaya, vivAhake avasarapara, prANoMkA nAza honera aura sarvadhanake haraNa honeke samaya asatya bolanA pApa nahIM hai|" Adi vacanoMkA kathana pUrvApara viruddha hai| isI prakAra pahale "dUsarekI sampatti miTTIke Dheleke 1. chAndogya u. 8 a. / 2. aitareya 6-3 / 3. taittarIyasaMhitA 1-4 / 4. aapstNbsuutre| 5. "udvAhakAle ratisamprayoge prANAtyaye srvdhnaaphaare| viprasya cArthe hyanRtaM vadeyuH paJcAnRtAnyAhurapAtakAni // vasiSThadharmasUtre 16-36 / 6. manusmRtau 1-101 ityatrAlpAMzenaitatsamam / 7. devIbhAgavate /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI "anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / divaM gatAni viprANAmakRtvA kulasantatim" " / 11 anya. yo. vya. zloka 6 ] 39 ityAdi / kiyanto vA dadhibhASabhojanAt kRpaNA vivecyante / tadevamAgamo'pi na tasya sarvajJatAM vakti / kiJca, sarvajJaH sannasau carAcaraM ced viracayati, tadA jagadupaplavakaraNavairiNaH pazcAdapi kartavyanigrahAn suravairiNaH etadadhikSepakAriNazcAsmadAdIn kimarthaM sRjati iti, tannAyaM sarvajJaH / tathA svavazatvaM - svAtantryaM / tadapi tasya na kSodakSamam / sa hi yadi nAma svAdhInaH san vizvaM vidhatte, paramakAruNikazca tvayA varNyate, tat kathaM sukhitaduHkhitAdyavasthAbhedavRndasthapuTitaM ghaTayati bhuvanam ekAntazarma saMpatkAntameva tu kiM na nirmimIte ? atha janmAntaropA - jitatattattadIyazubhAzubhakarmapreritaH san tathA karorIti, dattastarhi svavazatvAya jalAJjaliH // karmajanye ca tribhuvanavaicitrye zipiviSTahetukaviSTapa' sRSTikalpanAyAH kaSThaikaphalatvAt asmanmatamevAGgIkRtaM prekSAvatA / tathA cAyAto'yaM " ghaTakuTayAM prabhAtam " iti nyAyaH / kina, prANinAM dharmAdharmAvapekSamANazcedayaM sRjati, prAptaM tarhi yadayamapekSate tanna karotIti / samAna hai" Adi vacanoMse corIkA niSedha karake, "yadi koI brAhmaNa haThase yA chalase dUsareke dravyako haraNa karatA hai, to bhI use corIkA doSa nahIM lagatA, kyoMki jagatko sarvasaMpatti brAhmaNoM ko hI dI gayI hai; brAhmaNoMkI durbalatAse zUdra loga isa saMpattikA upabhoga karate haiM / isaliye yadi brAhmaNa dUsareke dhanako chInatA hai, to bhI vaha apane hI ghanako letA hai, apane hI kA upabhoga karatA hai, apanA hI pahanatA hai ora apanA hI detA hai" Adi vAkyoMkA ullekha pUrvAparavirodhako sUcita karatA hai| isIprakAra "putrarahitako gati nahIM hotI" kahakara, hajAroM kumAra brahmacArI brAhmaNa apane kulakI saMtatiko utpanna na karake svarga gaye haiM / " Adi vAkyoMkA kathana Agamake pUrvAparavirodhako spaSTarUpase pragaTa karatA hai / dahI aura ur3ada bhojanase kitane kRpaNoMko santuSTa kiyA jAye ? isaliye Agamase bhI IzvarakI sarvajJatA siddha nahIM hotI / aura kahA~taka kahA jAye, yadi sarvajJa Izvara isa sthAvara-jaMgamarUpa jagatko banAtA hai, to vaha jagat meM upadrava karanevAle, jinakA nigraha karanA Avazyaka hai aise dAnavoM ko, tathA Izvarapara AkSepa karanevAle hama jaise logoM ko kyoM banAtA ? isase mAlUma hotA hai ki Izvara sarvajJa nahIM hai / ( 4 ) svataMtra - tathA svavazatvakA artha hai svAtantrya / Izvara svataMtra bhI nahIM hai / yadi Izvara svAdhIna hokara jagatko racatA hai, aura vaha parama dayAlu hai, to vaha sarvathA sukha-sampadAoMse paripUrNa jagatko na banAkara sukha-duHkharUpa jagatkA kyoM sarjana karatA hai ? yadi kaho ki jIvoMke janmAntarameM upArjana kiye hue zubha-azubha karmoMse prerita Izvara jagatko banAtA hai, to phira Izvarake svAdhInatvakA hI lopa ho jAtA hai / tathA, saMsArakI vicitratA ko karmajanya svIkAra karanepara sRSTiko Izvarajanya mAnanA kevala kaSTarUpa hI hai / isase acchA to Apa hamArA ho mata svIkAra kara leN| tathA hamAre matako svIkAra karanepara Apako "ghaTakuTyAM prabhAtam " nyAyakA prasaMga hogA / ( arthAt jaise koI manuSya mahasUlI sAmAnakA mahasUla na deneke vicArase rAste me AnevAle cuMgIgharako chor3akara kisI dUsare rAstese zaharake bhItara jAneke liye rAtabhara idharaudhara cakkara mArakara prAtaHkAla phirase usI cuMgIgharapara jA pahu~catA hai ( ghaTakuTyAM prabhAtam ), usI prakAra Apa logoMne Izvarako jagatkA niyantA siddha karanemeM bahuta kucha prayatna kiyA, para Akhira meM hamArA hI mata 1. ApastaM vasUtre / 2. svavazatvaM naSTamityarthaH / 3 mahezvaraH 4 vizvaM 5. uddezyAsiddhiyaMtra pratIyate tatrAyaM upayujyate / nyAyArthaH kazcit zAkaTiko madhye mArga rAjadeyaM dravyaM dAtumanicchanmArgAntaraM samAsAdayati paraM rAtrI aSTamArgaH prabhAte rAjagrAhyadravyagrAhikuTIsa vighAvevAgacchati / tena taduddezyaM na sidhyatIti /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 na hi kulAlo daNDAdi karoti / evaM karmApekSazcedIzvaro jagatkAraNaM syAt tarhi karmaNIzvaratvam , Izvaro'nIzvaraH syAditi // __ tathA nityatvamapi tasya svagRha eva praNigadyamAnaM hRdyam / sa khalu nityatvenaikarUpaH san , tribhuvanasargasvabhAvo'tatsvabhAvo vA ? prathamavidhAyAM jagannirmANAt kadAcidapi noparakheta / taduparame tatsvabhAvatvahAniH evaM ca sargakriyAyA aparyavasAnAd ekasyApi kAryasya na sRssttiH| ghaTo hi svArambhakSaNAdArabhya parisamApterupAntyakSaNaM yAvad nizcayanayAbhiprAyeNa na ghaTavyapadezamAsAdayati / jalAharaNAdyarthakriyAyAmasAdhakatamatvAt // _atatsvabhAvapakSe tu na jAtu jaganti sRjet tatsvabhAvAyogAd gaganavat / api ca tasyaikAntanityasvarUpatve sRSTivat saMhAro'pi na ghaTate / nAnArUpakArya karaNe'nityatvApatteH / sa hi yeva svabhAvena jaganti sRjet tenaiva tAni saMharet , svabhAvAntareNa vA ? tenaiva cet sRSTisaMhArayoyogapadyaprasaGgaH, svabhAvAbhedAt / ekasvabhAvAt kAraNAdanekasvabhAvakAryotpattivirodhAt / svabhAvAntareNa ced nitytvhaaniH| svabhAvabheda eva hi lkssnnmnitytaayaaH| yathA pArthivazarIrasyAhAraparamANusahakRtasya pratyahamapUrvApUrvotpAdena svabhAvabhedAdanityatvam / iSTazca svIkAra karanA paDA / ) tathA, Izvara jIvoMke puNya-pApakI apekSA rakhatA huA jagatko banAtA hai to vaha jisakI apekSA rakhatA hai usako nahIM bnaataa| jaise kumhAra ghaTake banAnemeM daNDakI sahAyatA letA hai, isaliye vaha daNDako nahIM banAtA, usI taraha yadi Izvara jagatke banAnemeM jIvoMke puNya-pApakI apekSA rakhatA hai, to vaha puNya-pApakI sRSTi nahIM karatA hai, isaliye yadi Izvara jagatke banAne meM karmoMkI apekSA rakhatA hai, to vaha karmoke banAnevAlA nahIM kahA jA sktaa| ataeva Izvara anIzvara ( asamartha ) hai, svataMtra nhiiN| (5) nityatva-tathA Izvara nitya bhI nahIM hai| kyoMki nitya honese ekarUpake dhAraka usa Izvarake tribhuvanakI racanA karanekA svabhAva hai, yA binA svabhAvake bhI vaha tribhuvanakI racanA karatA hai ? yadi IzvarakA tribhuvanakI racanA karanekA svabhAva hai, to vaha racanAse kabhI vizrAma hI na legaa| yadi vizrAma legA to Izvarake svabhAvakI hAni hogii| isa prakAra jagatkI racanAkA kabhI anta na hogA, aura phira eka bhI kAryakI racanA na ho skegii| kyoMki vAstadameM ghaTakI racanAke AraMbha honeke prathama kSaNase lagAkara ghaTako racanAkI samAptike aMtima kSaNa taka, nizcayakI dRSTise ghaTa vyavahAra nahIM hotaa| kAraNa ki utpadyamAna ghaTa jala lAnA Adi prayojanabhUta kriyAkA sAdhakatama nahIM hotA-jabataka ghaTa bana kara taiyAra na ho jAya, usa samaya taka ghaTameM jala lAne AdikI kriyA nahIM ho sktii| ( bhAva yaha hai ki yadi Izvara nitya hai. to usakA jagat banAnekA svabhAva bhI nitya honA cAhiye / isaliye use sadA jagatako banAte hI rahanA cAhiye / jagatke isa avirAma nirmANase eka bhI kAryakI racanA samApta na ho skegii| tathA, jaba taka kisI kAryako racanA samApta na ho, usa samaya taka hama Izvarako sraNTA nahIM kaha sakate ) / yadi IzvarakA jagatke racanekA svabhAva nahIM hai, to Izvara kabhI bhI jagatko nahIM banA sktaa| jaise AkAzakA svabhAva jagatko banAnekA nahIM hai, vaise hI IzvarakA svabhAva bhI jagatko banAnekA na rahegA / tathA, Izvarako ekAnta-nitya mAnanepara sRSTikI taraha saMhAra bhI na bana skegaa| kyoMki yadi Izvara saSTi aura saMhAra Adi aneka kAryoko karegA, to vaha anitya ho jaaygaa| tathA, jisa svabhAvase Izvara sRSTiko racanA karatA hai, usI svabhAvase vaha sRSTikA saMhAra karatA hai, avathA dUsare svabhAvase ? yadi Izvara usI svabhAvase saMhAra karatA hai, to sRSTi aura saMhAra ekakAlIna ho jAyeMge, kyoMki Izvarake svabhAvameM bheda nahIM hai| eka svabhAvarUpa kAraNase aneka svabhAvarUpa kAryoMkI utpatti nahI ho sktii| yadi kaho ki jisa svabhAvase Izvara sRSTiko banAtA hai, usa svabhAvake atirikta
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6 ] syAdvAdamaJjarI 41 bhavatAM sRSTisaMhArayoH zambhau svabhAvabhedaH / rajoguNAtmakatayA sRSTau, tamoguNAtmakatayA saMharaNe, sAttvikatayA ca sthitau tasya vyApArasvIkArAt / evaM cAvasthAbhedaH, tadbhede, cAvasthAvato'pi bhedAd nityatvakSatiH // athAstu nityaH, tathApi kathaM satatameva sRSTau na ceSTate / icchAvazAt cet, nanu tA apIcchAH svasattAmAtranibandhanAtmalAbhAH sadaiva kiM na pravartayantIti sa evopAlambhaH / tathA zambhoraSTaguNAdhikaraNatve, kAryabhedAnumeyAnAM tadicchAnAmapi viSamarUpatvAd nityatvahAniH na vAryate // kina, prekSAvatAM pravRttiH svArtha karuNAbhyAM vyAptA / tatazcAyaM jagatsarge vyApriyate svArthAt, kAruNyAd vA ? na tAvat svArthAn tasya kRtakRtyatvAt / na ca kAruNyAt, paraduHkhaprahANecchA hi kAruNyam / tataH prAk sargAjIvAnAmindriyazarIravipayAnutpattau duHkhAbhAvena kasya prahANecchA kAruNyam ? sarvottarakAle tu duHkhino'valokya kAruNyAbhyupagame duruttaramitaretarAzrayam / kAruNyena sRSTiH sRSTayA ca kAruNyam / iti nAsya jagatkartRtvaM kathamapi siddhayati // dUsare svabhAvase vaha saMhAra karatA hai, to yaha mAnanemeM Izvara nitya nahIM kahA jA sktaa| kyoMki svabhAvakA bheda honA hI anityatAkA lakSaNa hai| jisa prakAra AhArake paramANuoMse yukta pArthiva zarIrameM pratidina navIna navIna utpatti honeke kAraNa svabhAvabheda hotA hai, isalie pArthiva zarIra anitya hai, usI taraha Izvarake svabhAvakA bheda mAnanepara Izvara bhI anitya hogA / parantu Apa loga jagat kI sRSTi aura saMhAra meM Izvarake svabhAva-bhedako svIkAra karate haiN| kyoMki Apake anusAra Izvara sRSTimeM rajoguNarUpa, saMhArameM tamoguNarUpa, aura sthiti meM satvaguNarUpa pravRtti karatA hai| isa prakAra aneka avasthAoMke bheda honese Izvara nitya nahIM kahA jA sakatA / yadi Izvarako nitya mAna bhI liyA jAya, to vaha jagatake banAnemeM sadA hI prayatnavAn kyoM nahIM rahatA ? yadi kaho ki apanI icchAke kAraNa Izvara jagatko banAne meM sadA hI prayatnavAn nahIM hotA to apanI sattAmAtrase utpanna huI icchAe~ bhI Izvarako sadA kAla pravRtta kyoM nahIM karatIM ? isa prakAra pUrvokta doSa hI mAtA hai / tathA Apa loga IzvarameM buddhi, icchA, prayatna, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga aura vibhAga nAmake ATha guNoMko svIkAra karate haiM / parantu kArya-bhedase anumeya Izvarako icchAoMke viSamarUpa honese Izvarake nityatvako hAniko kauna dUra kara sakatA hai ? ( arthAt yadi Izvara nitya hai, to usakI icchAyeM bhI sadA samAna ho rahanI caahie| parantu saMsArake nAnA kAryoMko dekhakara anumAna hotA hai ki IzvarakI icchAe~ bhI nAnA prakArakI ( viSama ) haiM, aura IzvarakI icchAoMke viSama honese Izvarako bhI anitya mAnanA caahie| ) tathA, buddhimAn puruSoMkI pravRtti svArtha ( kisI prayojanase ) athavA karuNAbuddhipUrvaka hI hotI hai / yahA~ prazna hotA hai ki jagatko sRSTimeM Izvara svArthase pravRtta hotA hai athavA karuNAse ? svArthase IzvarakI pravRtti nahIM ho sakatI, kyoMki vaha kRtakRtya hai / yaha pravRtti karuNA se bhI sambhava nahIM, kyoMki dUsareke dukhoMko dUra karane kI icchAko karuNA kahate haiM / parantu Izvara ke sRSTi racanese pahale jIvoMke indriya, zarIra aura viSayoMkA abhAva thA, isaliye jIvoMke duHkha bhI nahIM thA, phira kisa dukhako dUra karanekI icchAse Izvara ke karuNAkA bhAva utpanna huA ? yadi kaho ki sRSTike bAda dukho jIvoMkA dekhakara Izvarake karuNAkA bhAva utpanna hotA hai, to itaretarAzraya nAmakA doSa AtA hai / kyoMki karuNAse jagatkI racanA huI, aura jagat kI racanAse karuNA huI / isa prakAra Izvarake kisI bhI taraha jagatkA kartRtva siddha nahIM hotA / 1. buddhIcchA prayatna saMkhyAparimANapRthaktva saMyogavibhAgAkhyA aSTau guNAH / 6
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 tadevamevaM vidhadopakalupite puruSavizepe yasteSAM sevAhevAkaH sa khalu kevalaM valavanmohaviDambanAparipAka iti / atra ca yadyapi madhyavartino nakArasya "ghaNTAlAlAnyAyena" yojanAdarthAntaramapi sphurati yathA imAH kuhevAkaviDambanAsteSAM na syuryepAM tvamanuzAsaka iti tathApi so'rthaH sahRdayairna hRdaye dhAraNIyaH, anyayogavyavacchedasyAdhikRtatvAt // iti kAvyArthaH // 6 // isa prakAra aneka dopoMse dUpita purupavizepa Izvara ko jagatke kartA mAnanekA Agraha kevala valavAna mohakI viDamvanAkA hI phala hai| 'imAH kuhevAkaviDambanAH syustepAM na yepAmanuzAsakastvam', yahA~ madhyavartI nakArakA 'ghaNTAlAlAnyAya' se ( madhyamaNinyAya athavA dehalIdIpakanyAya yA ghaNTAlAlAnyAya eka hI arthako sUcita karate haiN| jaise eka hI maNi, athavA dIpaka gharakI dehalIpara rakhanese donoM orako vastuoMko prakAzita karate haiM, athavA eka hI ghaNTA apanI donoM tarapha bajatA hai, usI taraha yahA~ bhI eka hI 'nakAra' kA do tarahase anvaya hotA hai ) zlokakA dUsarA artha bhI nikalatA hai ki jinake Apa anuzAsaka haiM, unake kadAgraharUpa viDambanAyeM nahIM hai| parantu yaha artha vidvAnoMko nahIM lenA caahiye| kyoMki yahA~ stutikArane anyayogavyavacchedakA avalambana liyA hai / yaha zlokakA artha hai // 6 // bhAvArtha-isa zlokameM vaizeSikoMke Izvarake svarUpakA khaNDana kiyA gayA hai| vaizepikoMke anusAra Izvara (1) jagatkA kartA hai, (2) eka hai, (3) sarvavyApI hai, (4) svatantra hai, aura (5) nitya hai| (1) vaizepika-'pRthivI, parvata Adi kisI buddhimAn kartAke banAye hue haiM, kyoMki ye kArya haiN| jo-jo kArya hotA hai, vaha kisI buddhimAn kartAkA banAyA huA dekhA jAtA hai, jaise ghara / pRthivI, parvata Adi bhI kArya haiM, isaliye ye bhI kisI kartAke banAye hue haiM; jo kisI kartAkA banAyA huA nahIM hotA, vaha kArya bhI nahIM hotA, jaise AkAza' / jaina-(ka ) ukta anumAna pratyakSase bAdhita hai, kyoMki hameM pRthivI, parvata AdikA koI kartA dRSTigocara nahIM hotaa| (kha) ghaTakA dRSTAnta viSama hai| kyoMki ghaTAdi kArya sazarIra kartAke hI vanAye hue dekhe jAte haiM, tathA Izvarako azarora kartA mAnA gayA hai| tathA Izvarako sazarIra mAnanemeM itaretarAzraya Adi aneka dopa Ate haiN| (2) vaizeSika-Izvara eka hai, kyoMki aneka Izvara honese jagatmeM ekarUpatA aura krama nahIM raha sakatA / jaina-ukta mAnyatA ekAntarUpase satya nahIM hai| kyoMki zahadake chatte Adi padArthoko aneka madhumakkhiyA~ taiyAra karatI hai, phira bhI chattemeM krama aura ekarUpatA dekhI jAtI hai| (3) vaizeSika-Izvara sarvavyApI aura sarvajJa hai| jaina-Izvara sarvavyApI nahIM ho sakatA, kyoMki usake sarvavyApI honese prameya padArthoke liye koI sthAna na rhegaa| IzvarakA sarvajJatva bhI kisI pramANase siddha nahIM ho sakatA / kyoMki svayaM sarvajJatva prApta kiye binA hama pratyakSase IzvarakA sAkSAt jJAna nahIM kara sakate / anumAnase bhI hama Izvarako nahIM jAna sakate, kyoMki vaha bahuta dUra hai, isalie sarvajJatvase sambaddha kisI hetuse usakA grahaNa nahIM ho sktaa| 'sarvajJatvake vinA jagatko vicitra racanA nahIM ho sakatI'-isa arthApatti pramANase bhI sarvajJatva siddha nahIM hotA / kyoMki jagatkI vicitratAkI vyApti sarvajJatvake sAtha nahIM hai| Agama pramANase bhI hama sarvajJako nahIM jAna sakate, kyoMki veda Adi Agama pUrvAparavirodha Adi doSoMse yukta haiM, isalie Agama vizvanIya nahIM hai| (4) vaizepika-Izvara svatantra hai| jaina-yadi Izvara svatantra hai, to vaha duHkhoMse paripUrNa vizvakI kyoM racanA karatA hai ? anyathA Izvarako krUra aura nirdaya mAnanA caahiye| yadi kahA jAya ki 1. madhyamaNinyAyaH, dehalodIpakanyAyastadvadevAyaM ghaNTAlAlAnyAya upayujyate /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6 ] syAdvAdamaJjarI 43 atha caitanyAdayo rUpAdayazca dharmA AtmAderghaTAdezca dharmiNo'tyantaM vyatiriktA api samavAyasambandhena e saMbaddhAH santo dharmadharmivyapadeza maznuvate tanmataM dUpayannAha - na dharmadharmitvamatabhede vRttyAsti cenna tritayaM cakAsti / idamityasti matizca vRttau na gauNabhedo'pi ca lokavAdhaH ||7|| dharmadharmiNoratIvabhede [ atIvetyatra ivazabdo vAkyAlaMkAre taM ca prAyo'tizabdAt kiM vRtte ca prayuJjate zAbdikAH, yathA - " AvarjitA kiJcidiva stanAbhyAm", "udvRttaH ka iva sukhAvahaH pareSAm" ityAdi ] tatazca dharmadharmiNoH atIvabhede - ekAnta bhinnatve'GgIkriyamANe, svabhAvahAnerdharmadharmitvaM na syAt / asya dharmiNa ime dharmAH, eSAM ca dharmANAmayamAzrayabhUto dharmI ityevaM sarvaprasiddho dharmadharmivyapadezo na prApnoti / tayoratyantabhinnatve'pi tatkalpanAyAM padArthAntaradharmANAmapi vivazcitadharmadharmitvApatteH // prANiyoM ke adRSTavalase hI Izvara jIvoMko sukha-duHkha detA hai, to phira karma-pradhAna hI sRSTi mAnanI cAhie, Izvarako kartA mAnane kI AvazyakatA nahIM / ( 5 ) vaizeSika - Izvara nitya hai / jaina - sarvathA nitya Izvara satata kriyAzIla hai, athavA akriyAzIla ? Izvarako satata kriyAzIla mAnanepara koI kArya kabhI samApta hI nahIM ho sakegA / tathA akriyAzIla mAnanepara Izvara jagatkA nirmANa nahIM kara sakatA / 'caitanya tathA rUpa Adi dharma, AtmA tathA ghaTa Adi dharmiyoMse sarvathA bhinna haiM, tathA dharma - dharmIkA sambandha samavAya sambandhase hotA hai' - vaizeSikoMkI isa mAnyatAko sadoSa siddha karate haiM-- zlokArtha - dharma aura dharmoke sarvathA bhinna mAnanepara 'yaha dharmI hai', 'ye isa dharmIke dharma haiM' aura 'yaha dharma-dharmI meM sambandha karAnevAlA samavAya hai' - isa prakAra tIna vAtoMkA alaga-alaga jJAna nahIM ho sakatA / yadi kaho ki samavAya sambandhase paraspara bhinna dharma aura dharmIkA sambandha hotA hai, to yaha ThIka nahIM / kyoMki jisa taraha hameM dharma aura dharmIkA jJAna hotA hai, vaise samavAyakA jJAna nahIM hotA / yadi kaho ki eka samavAyako mukhya mAnakara samavAya meM samavAyatvako gauNarUpase svIkAra kareMge, to yaha kalpanA mAtra hai / tathA ise mAnanemeM lokavirodha AtA hai / vyAkhyArtha - 'dharmadharmiNoratIvabhede' [ yahA~ atIvameM 'iva' zabda vAkyake alaMkArameM prayukta huA hai, isakA koI artha nahIM hai / zAbdika loga 'iva' zabdakA 'ati' aura 'kim' zabdake sAtha prayoga karate haiM; jaise--''AvarjitA kiMcidiva stanAbhyAM", "udvRttaH ka iva sukhAvahaH pareSAm" ] bheda mAnanepara, svabhAvakA abhAva ho jAne se dharmatva aura dharmitva nahIM banatA, haiM, aura ina dharmokA Azraya yaha dharmI hai, isa prakArakA vyavahAra nahIM ho sakatA / dharma-dharmIko sarvathA bhinna mAnakara bhI yadi dharma-dharmI bhAvako kalpanA kI jAyagI, to eka padArthake dharma dUsare padArtha ke dharma ho jAyA kareMge / ( vaizeSika loga dravya ( dharmI ) aura guNa ( dharma ) ko sarvathA bhinna mAnate haiM / unake anusAra utpanna honeke prathama kSaNameM dravya guNoMse rahita hotA hai / jainadarzanake anusAra, dharma aura dharmIkA ekAnta-bheda sambhava nahIM hai, kyoMki ekAnta-bheda mAnanemeM eka padArthakA dharma dUsare padArthakA dharma ho jAnA cAhiye / jaise agnikA uSNatva dharma agnise aura jalakA zItatva dharma jalase sarvathA bhinna ho to agnike uSNatva dharmakA jalake sAtha aura jalake zItatva dharmakA agnike sAtha sambandha ho jAnA cAhiye, kyoMki dharma aura dharmoM sarvathA bhinna haiM / ) dharma aura dharmIkA ekAnta isaliye isa dharmIke ye dharma 1. utpannaM dravyaM kSaNamaguNaM niSkriyaM ca tiSThatIti samayAt guNAnAM guNino vyatiriktatvam / 2. 'ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH saMbandha ihapratyayehatuH sa samavAyaH' iti prazastapAdabhASye samavAyaprakaraNe / 3. kumArasambhavamahAkAvye 3 - 54 / 4. zizupAlavadhamahAkAvye /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zromadAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 6 ___evamukte sati paraH pratyavatiSThate / vRttyAstIti-ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihapratyayahatataH sanvandhaH smvaayH| saca samavayanAta samavAya iti dravyaguNakamaMsAmAnyavizepeSu paJcamu padArtheSu vartanAd vRttiriti cAkhyAyate / tayA vRttyA samavAyasambandhena, tayordharmadhaniNoH itaretaravinirluNThitattve'pi dharmadharmivyapadeza iSyate / iti nAnantarokto dopa iti / / atrAcAryaH samAdhatte / cediti / yadyevaM tava matiH sA pratyakSapratikSiptA / yato na tritayaM cakAsti / ayaM dharmI, ime cAsya dharmAH, ayaM caitatsambandhanibandhanaM samavAya ityetat tritayaMvastutrayaM, na cakAsti-jJAnaripayatayAna pratibhAsate / yathA kila zilAzakalayugalasya mitho'nusandhAyaka rAlAdidravyaM tasmAt pRthak tRtIyatayA pratibhAsate, naivamatra samavAyasyApi pratibhAsanam , kintu dvayoreva dharmadharmiNoH iti zapathapratyAyanIyo'yaM samavAya iti bhAvArthaH / / kiJca, ayaM tena vAdinA eko nityaH sarvavyApako'mUrtazca parikalpate / tato yathA ghaTAzritAH pAkajarUpAdayo dharmAH samavAyasambandhena ghaTe samavetAstathA kiM na paTe'pi / tasyaikatvanityatvavyApakatvaiH sarvatra tulyatvAt / / yathAkAza eko nityo vyApako'mUrtazca san sarvaiH samvandhibhiryugapadavizeSeNa sambadhyate, tathA kiM nAyamapIti / vinazyadekavastusamavAyAbhAve ca samastavastusamavAyAbhAvaH prasajyate / tattadavacchedakabhedAd nAyaM doSa iti cet , evamanityatvApattiH / prativastusvabhAvabhedAditi / vaizepika-hama vRtti ( samavAya ) se dharma aura dharmImeM sambandha mAnate haiM / ayutasiddha ( eka dUsareke vinA na rahanevAle ) AdhArya ( paTa ) aura AdhAra ( tanta ) padArthoMkA ihapratyaya heta ( ina tantaoMmeM paTa hai) sambandha 'samavAya' hai| samavAyase padArthoMmeM sambandha hotA hai, isaliye ise samavAya kahate haiM / yaha samavAya dravya, guNa, karma, sAmAnya aura vizepa ina pA~ca padArthomeM rahatA hai, isaliye ise vRtti bhI kahate haiN| samavAya sambandhase sarvathA bhinna dharma aura dharmImeM dharma-dharmIkA vyavahAra hotA hai| (yaha samavAya avayava-avayavI, guNaguNI, kriyA-kriyAvAn, jAti-vyakti, nityadravya aura vizeSameM rahatA hai|) jaina-ukta mAnyatA pratyakSase vAdhita hai| kyoMki hameM 'yaha dharmI hai', 'ye isa dharmIke dharma' aura 'yaha dharma-dharmImeM sambandha karAnevAlA samavAya hai' isa prakAra tIna padArthoMkA alaga-alaga jJAna nahIM hotaa| jisa prakAra eka pattharake do Tukar3oMko paraspara jor3anevAle rAla Adi padArtha patthara ke do Tukar3oMse alaga dikhAI dete haiM, usa taraha dharma aura dharmIkA sambandha karAnevAlA samavAya koI alaga padArtha pratyakSase dRSTigocara nahIM hotA / hameM kevala dharma aura dharmIkA hI pratibhAsa hotA hai| isaliye dharma-dharmI samvandha karAnevAlA samavAya koI alaga padArtha nahIM hai| tathA, vaizepika loga samavAyako eka, nitya, sarvavyApaka aura amUrta svIkAra karate haiN| isaliye ghaTake agnimeM pakAnese utpanna honevAle rUpa Adi dharma yadi samavAya samvandhase ghaTameM rahate haiM, to ye rUpa Adi paTameM bhI kyoM nahIM rahate ? kyoMki samavAya eka, nitya aura vyApaka honese sarvatra vidyamAna hai / ataeva samavAya-sambandhase ghaTameM rahanevAle dharma paTameM bhI rahane cAhie; kyoMki ghaTadharma samavAya aura paTadharma samavAya donoM hI eka, nitya, vyApaka aura amUrta haiN| jaise eka, nitya, vyApaka aura amUrta AkAza eka hI sAtha sava sambandhiyoMse samAnarUpase sambaddha hotA hai, usI taraha samavAya bhI sava sambandhiyoMse samAnarUpase hI kyoM sambaddha nahIM hotA? tathA, ghaTake naSTa honepara ghaTake samavAyakA abhAva ho jAtA hai, isalie samavAyakA hI sarvathA abhAva mAnanA caahie| kyoMki samavAya eka hai, isalie ghaTake naSTa honese naSTa honevAle ghaTa-samavAyakA phira kabhI sadbhAva hI nahIM hogaa| yadi vaizepika loga kaheM ki samavAya vAstavameM eka hI hai, lekina vaha ghaTatvAvacchedaka-samavAya, paTatvAvacchedakasamavAya Adi bhinna-bhinna avacchedakoMke bhedase ghaTa, paTa Adi bhinna-bhinna padArthomeM rahatA hai, isalie ghaTa
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6] syAdvAdamaJjarI atha kathaM samavAyasya na jJAne pratibhAsanam yatastasyehetipratyayaH sAvadhAnaM sAdhanam / iha pratyayAzcAnubhavasiddha eva / iha tantuSu paTaH, ihAtmani jJAnam , iha ghaTe rUpAdaya iti pratIterupalambhAt / asya ca pratyayasya kevaladharmadharmyanAlambanatvAdasti samavAyAkhyaM padArthAntaraM taddheturiti parAzaGkAmabhisandhAya punarAha / 'ihedamityasti matizca vRttAviti / ' ihedamiti-ihedamiti AzrayAzrayibhAvahetuka ihapratyayo vRttAvapyasti--samavAyasaMbandhe'pi vidyte| cshbdo'pishbdaarthH| tasya ca vyavahitaH sambandhastathaiva ca vyAkhyAtam / / idamatra hRdayam / yathA tvanmate pRthivItvAbhisaMbandhAt pRthivI, tatra pRthivItvaM pRthivyA eva svarUpamastitvAkhyaM nAparaM vastvantaram / tena svarUpeNaiva samaM yo'sAvabhisambandhaH pRthivyAH sa eva samavAya ityucyate / "prAptAnAmeva prAptiH samavAyaH" iti vacanAt / evaM samavAyatvAbhisambandhAt samavAya ityapi kiM na kalpyate / yatastasyApi yat samavAyatvaM svasvarUpaM, tena sArdhaM sambandho'styeva / anyathA niHsvabhAvatvAt zazaviSANavadavastutvameva bhavet / tatazca iha samavAye samavAyatvamityullekhena ihapratyayaH samavAye'pi yuktyA ghaTata eva / tato yathA pRthivyAM pRthivItvaM samavAyena samavetaM, evaM samavAye'pi samavAyatvaM samavAyAntareNa sambandhanIyam , tadapyapareNa, ityevaM dustraanvsthaamhaandii| evaM samavAyasyApi samavAyatvAbhisambandhe yuktyA upapAdite sAhasikyamAlambya punaH pUrvapakSavAdI vadati / nanu pRthivyAdInAM pRthivItvAdyabhisambandhanibandhanaM samavAyo mukhyaH / tvAvacchedaka-samavAyake nAza honese paTatvAvacchedaka-samavAyakA nAza nahIM hotA, yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki isa taraha pratyeka vastuke sAtha samavAyake svabhAvakA bheda honese samavAya anitya tthhregaa| vaizeSika-Apa kaise kaha sakate haiM ki samavAyakA jJAna nahIM hotA? 'ihapratya' ( ina tantuoMmeM paTa hai ) samavAyake jJAna karAne meM pravala sAdhana hai 'ina tantuoMmeM paTa hai,' 'isa AtmAmeM jJAna hai,' 'isa ghaTameM rUpa Adi haiM'-yaha 'ihapratyaya' anubhavase siddha hai| yaha 'ihapratyaya' kevala dharma aura dharmIke AdhArase nahIM hotA, isa kAraNa dharma-dharmIse bhinna 'ihapratyaya' kA hetu samavAya avazya mAnanA cAhie / isa prakAra dUsaroMkI zaMkAko lakSya karake yahA~ phirase kahA gayA hai-'yahA~ yaha hai, isa prakArakI buddhi samavAyameM hotI hai|' 'yahA~ yaha hai' isa prakArake AzrayAzriyabhAvake kAraNa vyakta honevAlA ihapratyaya samavAyameM bhI hotA hai| 'ca' zabdakA artha 'api' hai / isakA sambandha vyavahita hai| jaina-dharma ( AzrayI) aura dharmI (Azraya) meM 'ihapratyaya' hetu samavAya sambandha ThIka nahIM bntaa| kyoMki dharma aura dharmIkA hetu 'ihapratyaya' samavAya sambandhameM bhI rahatA hai| vaizeSikoMke matameM pRthivItvake sambandhase pRthivIkA jJAna hotA hai, tathA pRthivItva hI pRthivIkA astitva nAmaka svabhAva hai| isI pRthivItvake sAtha pRthivIke sambandhako samavAya kahate haiN| kahA bhI hai-"prApta padArthoMkI prApti hI samavAya hai|" isI taraha vaizeSika loga samavAyatvake sambandhase hI samavAya kyoM nahIM mAnate ? kyoMki samavAyatva samavAyakA svabhAva hai, aura samavAyakA samavAyatvake sAtha sambandha hai| anyathA yadi samavAyatvako samavAyakA svabhAva nahIM mAnoge, to samavAyako svabhAvarahita mAnanA hogA, aura svabhAvarahita honese kharagozake sIMgakI taraha samavAya avastu tthhregaa| isalie 'samavAyameM samavAyatva hai'-yaha 'ihapratyaya' samavAyameM bhI yuktise siddha hotA hai| ataeva jisa prakAra pRthivImeM pRthivItva samavAya sambandhase hai, vaise hI samavAyameM samavAyatva dUsare samavAyase, dUsaremeM tIsarese-isa prakAra eka samavAyakI siddhi meM ananta samavAya mAnanese anavasthA doSa AtA hai| isa prakAra samavAyakA bhI samavAyatvake sAtha hone vAle samvandhakI yuktise siddhi kI jAnepara sAhasakA avalambana karake pUrvapakSavAdI ( vaiziSaka ) punaH kahatA hai : samavAya mukhya aura gauNake bhedase do prakArakA hai| pRthivImeM pRthivItva mukhya-samavAya sambandhase rahatA hai| isa mukhya-samavAyakA jJAna 'tva', 'tala' Adi pratyayoMse
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 6 tatra tvatalAdipratyayAbhivyaGgayasya saGgRhItasakalAvAntarajA tilakSaNavyaktibhedasya sAmAnyasyodbhavAt / iha tu samavAyasyaikatvena vyaktibhedAbhAve jAteranudbhUtatvAd gauNo'yaM yuSmatparikalpita ihetipratyayasAdhyaH samavAyatvAbhisambandhaH tatsAdhyazca samavAya iti // tadetad na vipazcicamatkArakAraNam / yato'trApi jAtirudbhavantI kena nirudhyate / vyakterabhedeneti' cet / na / tattadavacchedakavazAt tattadbhedopapattau vyaktibhedakalpanAyA durnivAratvAt / anyo ghaTasamavAyo'nyazca paTasamavAya iti vyakta eva samavAyasyApi vyaktibheda iti, tatsiddhau siddha eva jAtyudbhavaH / tasmAdanyatrApi mukhya eva samavAyaH iha pratyayasyobhayatrApyavyabhicArAt // tadetatsakalaM sapUrvapakSaM samAdhAnaM manasi nidhAya siddhAntavAdI prAha / na gauNabheda iti / to iti yo'yaM bhedaH sa nAsti / gauNalakSaNAbhAvAt / tallakSaNaM cetthamAcakSate - " avyabhipArI mukhyo'vikalo'sAdhAraNo'ntaraGgazca / viparIto gauNo'rthaH sati mukhye dhIH kathaM gauNe " // tasmAd dharmadharmiNoH sambandhena mukhyaH samavAyaH, samavAye ca samavAyatvAbhisambandhe gauNa ityayaM bhedo nAnAtvaM nAstIti bhAvArthaH // kiJca yo'yamiha tantupu paTa ityAdipratyayAt samavAyasAdhanamanorathaH sa khalvanuharate napuMsakAdapatyaprasavamanoratham / iha tantuSu paTa ityAdervyavahArasyA laukikatvAt / pAMzulapAdA hotA hai, aura yaha samavAya pRthivI Adiko sampUrNa avAntara jAtirUpa vyaktibhedako sAmAnyase grahaNa karatA hai / parantu samavAyatvameM samavAya eka hai, isalie usameM vyaktiyoMke bhedakA abhAva hai, ataeva vaha sAmAnyakA utpAdaka nahI / ataeva Apa logoMne jo kahA thA ki 'ina samavAyiyoMmeM samavAya rahate haiM, kyoMki ina samavAyiyoMmaM samavAya hai aisA jJAna hotA hai' -so yaha gauNa samavAya hai / jaina -- yaha mAnyatA ThIka nhiiN| kyoMki jisa prakAra Apa loga pRthivImeM mukhya samavAyase rahanevAle pRthivItvako sAmAnya (jAti) kA grAhaka mAnate haiM, usI prakAra samavAyameM rahanevAle samavAyatvako bhI sAmAnyakA grAhaka kyoM nahIM mAnate ? yadi Apa loga kaheM ki yahA~ vyaktikA bheda nahIM hai - arthAt samavAya eka hI hai, isa kAraNa samavAya meM jAtikA abhAva hai - to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki yahA~ bhI amuka avacchedakoMse yaha ghaTa samavAya hai, yaha paTa- samavAya hai, isa prakAra samavAyake bhI vyaktibheda siddha haiN| kyoMki ghaTatvAvacchedakase honevAlA ghaTasamavAya paTatvAvacchedakase honevAle paTasamavAyase bhinna hai / isalie samavAyameM bhI vyaktikA bheda siddha hotA hai / ataeva jisa prakAra pRthivImeM pRthivItva mukhya samavAya sambandhase rahatA hai, usI taraha samavAyameM samavAyatva bhI mukhya- samavAya sambandhase mAnanA cAhie, kyoMki ihapratyayakI donoM jagaha samAnatA hai / tathA, vaizeSikoMdvArA samavAyameM gauNarUpase svIkRta samavAyatva bhI nahIM bana sktaa| kyoMki yahA~ gauNakA lakSaNa hI ThIka nahIM baiThatA, kAraNa ki, " vyabhicArI, vikala, sAdhAraNa aura bahiraMga arthako gauNa kahate haiM / mukhya arthake rahanepara gauNa buddhi nahIM ho sakatI / " samavAyameM samavAyatva mAnanemeM mukhya artha maujUda hai, isalie samavAyakA gauNarUpa nahIM bana sakatA / ataeva dharma aura dharmIkA sambandha mukhya samavAyase hotA hai, tathA samavAya aura samavAyatvakA samvandha gauNa - samavAya hai - samavAyakA yaha mukhya aura gauNa bheda mAnanA ThIka nahIM hai / tathA 'ina tantuoMmeM paTa hai - isa pratyayase samavAyakI siddhi karanA napuMsakase putra utpanna karanekI icchAke samAna hai / kyoMki 'ina tantuoM meM paTa hai' yaha vyavahAra lokase vAdhita hai, kAraNa ki sAdhAraNase sAdhAraNa 1. vyakterabhedastulyatvaM saMkaro'thAnavasthitiH / rUpahAnirasamvandho jAtibAdhakasaMgrahaH // - iti kiraNAvalyAmudamanAcAryakRtAyAm /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 6] syAdvAdamaJjarI nAmapi iha paTe tantava ityeva pratItidarzanAt / iha bhUtale ghaTAbhAva ityatrApi samavAyaprasaGgAt / ata evAha 'api ca lokabAdha' iti / api ceti-dUpaNAbhyuJcaye, lokaH-prAmANikalokaH, sAmAnyalokazca; tena vAdho-virodhaH; lokabAdhaH / tadapratItavyavahArasAdhanAt bAdhazabdasya "IhAdyAH pratyayabhedataH" iti puNstriilinggtaa| tasmAddharmadharmiNoraviSvagbhAvalakSaNa eva sambandhaH pratipattavyo nAnyaH samavAyAdiH / iti kAvyArthaH // 7 // atha sattAbhidhAnaM padArthAntaram, Atmanazca vyatiriktaM jJAnAkhyaM guNam , AtmavizeSaguNocchedasvarUpAMca muktim , ajJAnAdaGgIkRtavataH parAnupahasannAha-- satAmapi syAt kvacideva sattA caitanyamaupAdhikamAtmano'nyat / na saMvidAnandamayI ca muktiH susUtramAsUtritamatvadIyaH / / 8 / / purupako bhI 'ina tantuoMmeM paTa hai' yaha pratIti na hokara 'isa paTameM tantu hai' aisI pratIti hotI hai / anyathA isa bhUtalameM ghaTakA abhAva hai, yahA~ bhI samavAya mAnanA cAhie kyoMki yahA~ bhI ihapratyaya hotA hai / isIlie granthakArane kahA hai 'api ca lokabAdhaH'-yaha apratIta vyavahAra sAdhAraNa logoMke bhI anubhavake viruddha hai [ vAdha zabda 'IhAdyAH pratyayabhedataH' isa sUtrase puliMga aura strIliMga donoMmeM prayukta hotA hai ] / isalie dharma aura dharmImeM tAdAtmya sambandha hI svIkAra karanA cAhie, samavAya sambandha nhiiN| yaha zlokakA artha hai // 7 // bhAvArtha-isa zlokameM vaizeSikoMke samavAya padArthakA khaNDana kiyA gayA hai| vaizeSikoMkI mAnyatA hai ki dharma aura dharmI sarvathA bhinna haiN| ina donoM bhinna padArthokA sambandha samavAyase hotA hai| jainoMkA kathana hai ki jisa prakAra do pattharake Tukar3oMko jor3anevAle lAkha Adi padArthakA hameM pratyakSase jJAna hotA hai, vaise dharma aura dharmIkA sambandha karAnevAle samavAya sambandhako hama pratyakSase nahIM jAnate, isalie samabAyako dharmadharmIse pRthak tIsarA padArtha mAnanA pratyakSase bAdhita hai / isake atirikta, vaizeSika loga samavAyako eka, nitya aura sarvavyApaka mAnate haiM, ataeva eka padArthameM samavAyake naSTa ho jAnepara saMsArake samasta padArthomeM rahanevAlA samavAya naSTa ho jAnA caahie| kyoMki samavAya eka aura sarvavyApaka hai| tathA, vaizeSika loga ihapratyaya ( ina tantuoMmeM paTa hai ) se samavAya sambandhakA jJAna karate hai, parantu jaise paTameM paTatva samavAya sambandhase svIkAra karate haiM, vaise hI ve loga samavAyameM bhI samavAyatva dUsare samavAyase aura dUsaremeM tIsare samavAyase, kyoM nahIM mAnate ? tathA samavAyameM samavAyAntara mAnanese anavasthA doSa AtA hai| yadi vaizeSika loga pRthivI Adike aneka honese pRthivImeM pRthivItva mukhya-samavAyate, tathA samavAyake eka honese samavAyameM samavAyatva gauNa-samavAyase mAnakara mukhya aura gauNake bhedase samavAya sambandha svIkAra karate haiM, to yaha bho kalpanA mAtra hai| kyoMki samavAya-bahutva bhI anubhavase siddha hai| kAraNa ki ghaTa aura ghaTarUpakA samavAya paTa aura paTarUpake samavAyase bhinna hai / tathA ihapratyaya hetu samavAya mAnanese lokavAdhA bhI AtI hai| kyoMki janasAdhAraNa ko 'ina tantuoMmeM paTa hai' yaha pratIti na hokara 'isa paTa meM tantu haiM'yahI jJAna hotA hai / ataeva dharma-dharmImeM samavAya sambandha mAnanA ThIka nahIM, isalie dharma aura dharmImeM atyanta bheda mAnanA bhI yuktiyukta nahIM hai| (1) sattA bhinna padArtha hai, (2) AtmAse jJAna bhinna hai, (3) AtmAke vizeSa guNoMkA naSTa ho jAnA mokSa hai-ina mAnyatAoMko ajJAnase svIkAra karanevAle vAdiyoMkA upahAsa karate hue kahate haiM zlokArtha-sat padArthoM meM bhI saba padArthoMmeM sattA nahIM rahatI; jJAna upAdhijanya hai, isalie jJAna 1. haimaliMgAnuzAsane puMstrIliMgaprakaraNe zloka 5.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 6 vaizeSikANAM dravyaguNakarmasAmAnyavizepasamavAyAkhyAH paTpadArthAstattvatayAbhipretAH / tatra "pRthIvyApastejo vAyurAkAzaH kAlo digAtmA mana"" iti nava dravyANi / guNAzcaturviMzatiH / tadyathA "rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANAni pRthakatvaM saMyogavibhAgoM paratvAparatve buddhiH sukhaduHkhe icchAdvepI prayatnazca" " iti sUtroktAH saptadaza / cazabdasamuccitAzca sapta dravatvaM gurutvaM saMskAraH sneo dharmAdharmau zabdazca ityevaM caturviMzatiguNAH / saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAd traividhye'pi saMskAratvajAtyapekSayA ekatvAt, zauyaudAryAdInAM cAtraivAntarbhAvAd nAdhikyam | karmANi paJca / tadyathA - utkSepaNamavakSepaNasAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti / gamanagrahaNAd bhramaNarecanasyandanAdyavirodhaH // 48 atyantavyAvRttAnAM piNDAnAM yataH kAraNAd anyo'nyasvarUpAnugamaH pratIyate, tadanuvRttipratyahetuH sAmAnyam / tacca dvividhaM paramaparaM ca / tatra paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyamiti cocyate / dravyatvAdyavAntarasAmAnyApekSayA mahAvipayatvAt / aparasAmAnyaM ca dravyatvAdi / etacca sAmAnya vizeSa ityapi vyapadizyate / tathAhi / dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAt sAmAnyam, guNakarmabhyo vyAvRttatvAd vizepaH / tataH karmadhAraye sAmAnyavizepa iti / evaM dravyatvAdyapekSayA pRthivItvAdikamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam / evaM caturviMzatau guNepu vRtterguNatvaM sAmAnyam, dravyakarmabhyo vyAvRttezca vizeSaH / evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM, tadapekSayA nIlatvAdikam / evaM paJca karmasu vartanAt karmatvaM sAmAnyam, dravyaguNebhyo vyAvRttatvAd vizepaH / evaM karmatvApekSayA utkSepaNatvAdikaM jJeyam // AtmAse bhinna hai; mokSa jJAna aura AnandarUpa nahIM hai - isa prakArakI mAnyatAoMko pratipAdana karanevAle zAstra, he bhagavan, ApakI AjJAse vAhya vaizeSika logoMke race hue hai / vyAkhyArtha--vaizepikoMne dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya- ina chaha padArthoko tattvarUpase svIkAra kiyA hai / "pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, dik, AtmA aura mana" - ye nau dravya haiM / "rUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, buddhi, sukha, du:kha, icchA, dvepa, prayatna," tathA (ca zabdase) dravatva, gurutva, saMskAra, sneha, dharma, avarma, aura zabda- ye caubIsa guNa haiM / ina guNoMmeM vega, bhAvanA, aura sthitisthApakase bhedase saMskAra tIna prakArakA hai, parantu vaha saMskAratva jAtikI apekSAne eka hI hai; zaurya, audArya AdikA isImeM antarbhAva ho jAtA hai / karma utkSepaNa, avakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa aura gamanake bhedase pA~ca prakArakA hai / gamanake sAtha bhramaNa, recana, syandana AdikA virodha nahIM hai / jisa kAraNa eka-dUsarese atyanta vyAvRtta padArthoMmeM se anya padArthake svarUpakA usase bhinna padArtha meM anvaya pratIta hotA hai, usa kAraNa jo anuvRttike anvayake jJAnakA kAraNa hotA hai, vaha sAmAnya hai / yaha sAmAnya do prakArakA hai para sAmAnya aura apara sAmAnya / para sAmAnyako sattA, bhAva athavA mahAsAmAnya bhI kahate haiM: kyoMki yaha para sAmAnya dravyatva Adi apara sAmAnyakI apekSA mahad vipayavAlA hai; parantu para sAmAnya dravya, guNa aura karma tInoMmeM rahatA hai / dravyatva Adi apara sAmAnya hai, ise sAmAnya vizeSa bhI kahate hai / jaise; dravyatva no dravyoMmeM rahanese sAmAnya; tathA guNa aura karmameM na rahanese vizeSa kahA jAtA hai / isase 'sAmAnyaM ca tadvizepazca' isa prakAra karmadhAraya samAsameM 'jo sAmAnya hotA hai vahI vizeSa hotA hai' aisA 'sAmAnya vizeSa:' isa sAmAsika padakA artha hai / isa prakAra dravyatva AdikI apekSA pRthivItva Adi, aura pRthivItva AdikI apekSA ghaTatva Adi jo apara sAmAnya hai, vaha sAmAnya 1. vaizeSikadarzane 1-1-5 / 2. vaizeSikadarzane 1-1-6 / 3. prazastapAdabhASye uddezaprakaraNe / 9-10 / 4. UrdhvadezasaMyogakAraNaM karmotkSepaNam / avodezasaMyogakAraNaM karmApakSepaNam / vakratvApAdakaM karmAkuJcanam / RjutvApAdakaM karma prasAraNam / aniyatadezasaMyogakAraNaM karma gamanam / prazastapAdabhAye uddezaprakaraNe / 5. 'dravyAditrikavRttistu sattA paratayocyate / kArikAvalI pratyakSakhaNDe kA. 8 /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjarI 42 tatra sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM kayA yuktyA iti ced, ucyate / na dravyaM sattA, dravyAdanyetyarthaH, ekadravyavattvAd-ekaikasmin dravye vartamAnatvAdityarthaH; dravyatvavat / yathA dravyatvaM navasu dravyeSu pratyekaM vartamAnaM dravyaM na bhavati, kintu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvameva / evaM sattApi / vaizeSikANAM hi adravyaM vA dravyam , anekadravyaM vA drvym| tatrAdravyaM AkAzaH kAlo dig AtmA manaH paramANavaH / anekadravyaM tu dvynnukaadiskndhaaH| ekadravyaM tu dravyameva na bhavati; ekadravyavatI ca sattA / iti dravyalakSaNavilakSaNatvAd na dravyam / evaM na guNaH sattA, guNeSu bhAvAda, guNatvavat / yadi hi sattA guNaH syAd na tarhi guNeSu vartate, nirguNatvAd guNAnAm / vartate ca guNeSu sttaa| san guNa iti prtiiteH| tathA na sattA karma, karmasu bhAvAt , vizeSa rUpa hai / isI taraha guNatva caubIsa guNoMmeM rahanese sAmAnya rUpa; tathA dravya aura karmameM na rahanese vizeSa rUpa hai| ataeva guNatvakI apekSA rUpatva Adi, aura rUpatva AdikI apekSA nIlatva Adi apara sAmAnya hai| isI prakAra karmatva pA~ca karmoM meM rahatA hai, isalie sAmAnya, tathA dravya aura guNoMmeM nahIM rahatA, isalie vizeSa hai, tathA karmatvakI apekSA utkSepaNa Adi apara sAmAnya hai| (vaizeSika loga sAmAnyako para sAmAnya aura apara sAmAnyake bhedase do prakArakA mAnate haiM / inake matAnusAra para sAmAnya kevala dravya, guNa aura karma tIna padArthoM meM hI rahatA hai, anyatra nhiiN| para sAmAnyako mahAsAmAnya bhI kahate haiN| para sAmAnyakA viSaya apara sAmAnyase adhika hai| dravyatva, guNatva Adi apara sAmAnyake viSaya haiM; 'padArthatva' (dravya, guNa Adi padArthoM meM rahanevAlA ) para sAmAnyakA viSaya kahA jA sakatA hai / apara sAmAnyako sAmAnya-vizeSa bhI kahate haiN| kyoMki yaha apara sAmAnya apane vizeSoMko sAmAnyarUpase grahaNa karaneke sAtha unakI anya padArthoMse vyAvRtti bhI karatA hai / dravyatva dravyoMmeM rahatA hai, isalie sAmAnya, tathA guNa aura kamase vyAvRtta hotA hai, isalie vizeSa kahA jAtA hai| isIlie apara sAmAnyako sAmAnya-vizeSa bhI kahA hai|) kSa-(1) sattA dravya, guNa aura karmase bhinna hai (dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM sattA-vaizeSikasUtra 1-2-4)-sattA dravyatvakI taraha dravyase bhinna hai, kyoMki vaha pratyeka dravyameM rahatI hai| jaise dravyatva nau dravyoMmeM pratyeka dravyameM rahatA hai, isalie dravya nahIM kahA jAtA, kintu sAmAnya-vizeSarUpa dravyatva kahA jAtA hai, isI taraha sattA bhI pratyeka dravyameM rahaneke kAraNa dravya nahIM kahI jaatii| vaizeSikoMke matameM adravyatva athavA anekadravyatva hI dravyakA lakSaNa hai / AkAza, kAla, dik, AtmA, mana aura paramANu adravyatva (jo dravyoMse utpanna nahIM huA ho, athavA dravyoMkA utpAdaka na ho) ke udAharaNa hai, kyoMki na to AkAza Adi kisI dravyase banAye gaye haiM, aura na kisI dravyake utpAdaka haiM / tathA vyaNukAdiskaMdha anekadravyatva (jo aneka dravyoMse utpanna hue hoM, athavA aneka dravyoM ke utpAdaka hoM) ke udAharaNa hai| eka dravyameM rahanevAlA dravya nahIM hotaa| sattA eka dravyameM rahatI hai, isalie sattAmeM dravyakA lakSaNa nahIM ghaTatA, ataeva vaha dravya nahIM hai| isI prakAra sattA guNa bhI nahIM hai, kyoMki vaha guNatvakI taraha guNoMmeM rahatI hai| yadi sattA guNa hotI, to vaha guNoMmeM na rahatI, kyoMki guNoMmeM guNa nahIM rahate / sattA guNoMmeM rahatI hai, aura guNa sat hai-aisI pratIti hotI hai, isalie sattA guNoMmeM vidyamAna hai| isI taraha sattA karma bhI nahIM hai, kyoMki vaha karmatvakI taraha karmameM rahatI hai| yadi sattA karma ho, to karmameM na rahe, kyoMki karmameM karma nahIM rhte| sattA karmameM rahatI hai| ataeva sattAko padArthAntara hI mAnanA caahie| (bhAva yaha hai ki vaizeSika siddhAntake anusAra sattA dravya, guNa aura karmase bhinna padArtha hai / sattAko dravyase pRthak batAneke lie vaizeSika loga 'ekadravyavattva' hetu dete haiN| unake matAnusAra dravya 'adravya' aura 'anekadravya' ke bhedase do prakArakA mAnA gayA hai / AkAza, kAla Adi dravyoMse utpanna nahIM hote, aura na dravyoMko utpanna karate haiM, ataeva ve adravya-dravya haiN| tathA dvayaNukAdi aneka dravyoMse utpanna 1 dravyaM dvidhA / adravyamanekadravyaM ca / na vidyate dravyaM janyatayA janakatayA ca yasya tadravyaM dravyam / yathAkAzakAlAdi / aneka dravyaM janyatayA ca janakatayA ca yasya tadanekadravyaM dravyam /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 8 karmatvavat / yadi ca sattA karma syAd na tarhi karmasu varteta, niSkarmatvAt karmaNAm / vartate ca karmasu bhAvaH; sat karmeti pratIteH / tasmAt padArthAntaraM sattA // tathA vizepA nityadravyavRttayaH antyAH-atyantavyAvRttihetavaH, te dravyAdivalakSaNyAta padArthAntaram / tathA ca prazastakAraH-"anteSu bhavA antyAH; svAzrayavizepakatvAd vizepAH / vinAzArambharahitepu nityadravyeSvaNvAkAzakAlAdigAtmamanassu pratidravyamekaikazo vartamAnA atyntvyaavRttibuddhihetvH| yathAsmadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavopacayAvayavavizepasaMyoganimittA pratyayavyAvRttirdRSTA / gauH zuklaH zIghragatiH pInaH kakudmAn mahAghaNTa iti; tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyepu paramANupu, muktAtmamanassu cAnyanimittAsambhavAd yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH dezakAlaviprakRSTe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati, te'ntyA vizeSAH" iti / amI ca vizeparUpA eva na tu dravyatvAdivat sAmAnyavizepobhayarUpAH, vyAvRttareva hetutvAt // tathA ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihapratyayahetuH sambandhaH samavAya iti / ayutasiddhayoH parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritayorAzrayAzrayibhAvaH iha tantupu paTaH ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM smvaayH| yadvazAt svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhArya tantvAdyAdhAre sambadhyate, yathA chidikriyA chedyeneti so'pi dravyAdilakSaNavaidhAta padArthAntaram / iti paTa padArthAH / / hote haiM, aura aneka dravyoMko utpanna karanevAle haiM, isalie ve anekadravya-dravya haiN| sattA na 'adravya' hai aura na 'anekadravya'; vaha dravyatvakI taraha pratyeka padArtha meM rahanevAlI hai, isalie sattAkA dravyameM antarbhAva nahIM ho sktaa| isI prakAra sattA guNa aura karma bhI nahIM hai, kyoMki vaha guNatva aura karmatvakI taraha kramase pratyeka guNa aura karmameM rahatI hai / ataeva sattA dravya, guNa aura karma tInoMse bhinna hai|) tathA, nitya dravyoMmeM rahanevAle atyanta vyAvRtti rUpa 'vizeSa' bhI dravyAdise vilakSaNa honeke kAraNa padArthAntara hai / prazastakArane kahA hai "antameM honeke kAraNa ye antya haiM, aura apane Azrayake niyAmaka haiM, isaliye vizeSa haiN| ye vizeSa Adi aura anta rahita aNu, AkAza, kAla, dik AtmA aura mana-ina nitya dravyoMmeM rahate haiM, aura atyanta vyAvRtti rUpa jJAnake kAraNa haiM / jaise gau aura ghor3e AdimeM tulya AkRti, guNa, kriyA, avayavoMko vRddhi, avayavoMkA saMyoga dekhakara yaha gau sapheda hai, zIghra calanevAlI hai, moTI hai, kubbevAlI hai, mahAn ghaNTevAlI hai Adi rUpase vyAvRttipratyaya ( vizeSajJAna ) hotA hai; vaise hI hamase viziSTa yogI logoM ko nitya, tulya AkRti, guNa aura kriyAyukta paramANugoM meM, tathA mukta AtmA aura manameM jina nimittoMke kAraNa padArthokI vilakSaNatAkA jJAna hotA hai, tathA deza aura kAlakI dUrI honepara bhI yaha vahI paramANu hai, yaha pratyabhijJAna hotA hai, ve vizeSa hai|" ye vizeSa vizeSa rUpa hI haiM, dravyatva AdikI taraha sAmAnya-vizeSa rUpa nahIM hai, kyoMki ye kevala vyAvRttipratyayake hI hetu haiM / ( bhAva yaha hai ki vizepa sajAtIya aura vijAtIya padArthoM ke vyavaccheda karanevAle atyanta vyAvRtti rUpa hote haiN| do padArthoM meM tulya AkRti, guNa, kriyA Adi dekhakara unameM se anya padArthoMko alaga karake eka padArthako jAnanA vizeSa hai / ye vizeSa vizeSa rUpa hote hai,sAmAnya-vizeSa rUpa nhiiN|) ayutasiddha AdhArya, aura AdhAra padArthoMkA ihapratyaya hetu samavAya sambandha hai| eka dUsareko chor3akara bhinna AzrayoMmeM na rahanevAle guNa, guNo Adi ayutasiauke 'ina tantuoMmeM paTa hai' ityAdi jJAnakA asAdhAraNa kAraNa samavAya hai / jaise chedana kriyAkA chedya (chedane yogya ) ke sAtha sambandha hai, vaise hI jisake 1 ante'vasAne vartanta ityantyA yadapekSayA vizepo nAstItyarthaH / ekamAtravRttaya iti bhAvaH / 2 vizepaprakaraNe prazastapAdabhASye pR0 168 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjarI sAmpratamakSarArtho vyaakriyte| satAmapItyAdi / satAmapi-sadbuddhivedyatayA sAdhAraNAnAmapi, SaNNAM padArthAnAM madhye kvacideva kepucideva padArtheSu sattA-sAmAnyayogaH, syAdbhaveta, na sarveSa / teSAmeSA vAcoyaktiH saditi / yato "dravyaguNakarmasu sA sattA" iti vacanAda yatraiva satpratyayastatraiva sattA / satpratyayazca dravyaguNakarmasveva, atasteSveva, sattAyogaH / sAmAnyAdipadArthatraye tu na, tadabhAvAt / idamuktaM bhavati / yadyapi vastusvarUpaM astitvaM sAmAnyAditraye'pi vidyate tathApi tadanuvRttipratyayaheturna bhavati / ya eva cAnuvRttipratyayaH sa eva saditipratyaya iti, tadabhAvAd na sattAyogastatra / dravyAdInAM punastrayANAM paTapadArthasAdhAraNaM vastusvarUpama astitvamapi vidyate / anuvRttipratyayahetuH sattAsambandho'pyasti / niHsvarUpe zazaviSANAdau sattAyAH samavAyAbhAvAt / / sAmAnyAditrike kathaM nAnuvRttipratyayaH iti ced, bAdhakasadbhAvAditi brUmaH / tathAhi / sattAyAmapi sattAyogAGgIkAre anvsthaa| vizeSeSu punastadabhyupagame vyaavRttihetutvlkssnnttsvruuphaaniH| samavAye tu tatkalpanAyAM smbndhaabhaavH| kena hi sambandhena tatra sattA sambadhyate, samavAyAntarAbhAvAt / tathA ca prAmANikaprakANDamudayanaH "vyakterabhedastulyatvaM sngkro'thaanvsthitiH| rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgrahaH // dvArA apane kAraNoMse utpanna huA paTAdi AdhArya tantu Adike AdhAra se rahatA hai, vaha samavAya sambandha hai| ataeva samavAya bhI dravya Adise vilakSaNa hone ke kAraNa bhinna padArtha hai| 'satAmapi kvacideva sattA syAt'-sat buddhise jAnane yogya chaha padArthoM meM se kucha padArthoM meM hI sattA sAmAnya rahatA hai, saba padArthoM meM nhiiN| kahA bhI hai, "dravya, guNa aura karmameM sat pratyaya hotA hai", isalie dravya, guNa, aura karmameM hI sattA rahatI hai; sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM sattA nahIM rahatI, isalie unameM sat pratyayakA bhI abhAva hai / tAtparya yaha hai ki yadyapi vastukA svarUpa astitva sAmAnya, vizeSa aura samavAyame rahatA hai, tathApi vaha sAmAnya, vizeSa aura samavAyake anuvRttipratyaya ( sAmAnyajJAna ) kA kAraNa nahIM hai| tathA anuvRttipratyayako hI satpratyaya kahate haiN| sAmAnya AdimeM satpratyaya nahIM hai, isalie inameM sattA nahIM rhtii| dravya, guNa aura karma ina tIna padArthoM meM samAna rUpase rahanevAlA vastukA svarUpa astitva vidyamAna hai, tathA anuvRttipratyayakA hetu sattAsambandha bhI hai, kyoMki astitva svarUpase rahita padArthoM meM zazaviSAgakI taraha sattAkA samavAyana hIM bana sakatA, isalie dravya, guNa aura karmameM astitva aura sattAsambandha donoM rahate hai| prativAdI sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM anuvRttipratyaya ( sAmAnya jJAna ) kyoM nahIM hotA hai ? vaizeSika-sAmAnya AdimeM sAmAnyajJAna mAnanemeM bAdhaka pramANa haiN| kyoMki 'sAmAnya' meM sattA svIkAra karanese anavasthA doSa AtA hai; arthAt eka sAmAnyameM dUsarA aura dUsaremeM tIsarA, isa taraha aneka sAmAnya mAnane par3ate haiM / tathA yadi 'vizeSa' padArthameM sattA mAneM, to vizeSako vyAvRttikA kAraNa nahIM kaha sakate / isI taraha samavAyameM sattA mAnanese sambandhakA abhAva hotA hai| kyoMki samavAyameM sattA kaunase sambandhasai rahegI, dUsarA koI samavAya hama mAnate nhiiN| prakANDa naiyAyika udayanAcAryane bhI kahA hai "vyaktikA abheda, tulyatva, saMkara, anavasthA, rUpahAni aura asambandha-ye chaha jAti (sAmAnya) ke bAdhaka haiN|" (bhAva yaha hai ki (1) sAmAnya eka vyaktimeM nahIM rhtaa| jaise AkAzameM AkAzatva-sAmAnya nahIM 1. udayanAcAryaviracitakiraNAvalyAM dravyaprakaraNe pRSTha 161 / asya vyAkhyA-(1) AkAzatvaM na jAtiH / vyaktya'kyAt / (2) ghaTakalazatve na jAtiH / vyaktitulyatvAt / (3) bhUtatvamUrtatve na jAtiH /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM iti / tataH sthitametatsatAmapi syAt kacideva satteti // tathA, caitanyamityAdi / caitanyaM - jJAnam, AtmanaH - kSetrajJAd, anyad - atyantavyatiriktam, asamAsakaraNAdatyantamiti labhyate / atyantabhede sati kathamAtmanaH sambandhi jJAnamiti vyapadezaH, iti parAzaGkAparihArArtha aupAdhikamiti vizeSaNadvAreNa hetvabhidhAnam / upAdherAgata maupAdhikam - samavAyasambandhalakSaNenopAdhinA Atmani samavetam, AtmanaH svayaM jaDarUpatvAt samavAyasambandhopaDhaukitamiti yAvat / yadyAtmano jJAnAdavyatiriktatvamiSyate, tadA duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAd buddhyAdInAM navAnAmAtmavizeSaguNAnAmucchedAvasara Atmano'pyucchedaH syAt, tadavyatiriktatvAt / ato bhinnamevAtmano jJAnaM yauktikamiti // [ anya. yo. vyaH zloka 8 tathA na saMvidityAdi / mukti:- mokSaH, na saMvidAnandamayI- na jJAnasukhasvarUpA / saMvid-jJAnaM, AnandaH - saukhyam, tato dvandvaH, saMvidAnandau prakRtau yasyAM sA saMvidAnandamayI / etAdRzI na bhavati buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArarUpANAM navAnAmAtmano vaizeSika rahatA, kyoMki AkAza eka vyakti rUpa hai / (2) ghaTatva aura kalazatva meM bhI sAmAnya nahIM rahatA, kyoMki ghaTatva aura kalazatva donoM eka hI padArtha meM rahate haiM ( tulyatva ) / ( 3 ) bhUtatva aura mUrtatvameM bhI sAmAnya nahIM rahatA, kyoMki isameM saMkara doSa AtA hai / arthAt bhUtatva kevala AkAzameM aura mUrtatva kevala manameM rahatA hai; lekina pRthivI, ap, teja aura vAyumeM bhUtatva aura mUrtatva donoM rahate haiM, isalie saMkara doSa Anese bhUtatva aura mUrtatvameM bhI sAmAnya nahIM rahatA / ( 4 ) anavasthA doSa Anese sAmAnya meM bhI sAmAnya nahIM rahatA / (5) vizeSa meM bhI sAmAnya nahIM hai, kyoMki vizeSameM sAmAnya mAnanese vizeSake svarUpakI hAni hotI hai | (6) samavAyameM bhI sAmAnya nahIM rahatA, kyoMki samavAya eka hai, samavAyameM samavAyatvakA sambandha karanevAlA dUsarA samavAya nahIM hai | ) ataeva siddha hai ki sat padArthoMmeM bhI sabameM sattA nahIM rahatI / (2) jJAna AtmAse atyanta bhinna hai / samAsa na karanese 'atyanta' artha prApta hotA hai / 'jJAna ke AtmAse sarvathA bhinna honepara, jJAna aura AtmAkA sambandha kaise rahatA hai ?' jainoM kI isa zaMkAkA parihAra karaneke lie 'aupadhika' vizeSaNa- dvArA hetukA pratipAdana kiyA gayA hai / jo upadhise prApta hotA hai, vaha aupadhika hai / samavAya sambandha rUpa upadhi ke kAraNa AtmAmeM jo sambandhako prApta hotA hai vaha aupadhika hai; arthAt jJAna AtmAse sarvathA bhinna honepara bhI samavAya sambandhase AtmAse sambaddha hai / jJAna AtmAkA guNa nahIM hai, vaha usase sarvathA bhinna hai / AtmA svayaM jar3a hai, isalie jJAna AtmAmeM samavAya sambandhase rahatA hai / yadi AtmA aura jJAnako eka hI mAnA jAya, to duHkha, janma, pravRtti, doSa aura mithyAjJAnake nAza honepara AtmA ke vizeSaguNa buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra kA uccheda honese AtmAkA bhI abhAva ho jAnA cAhie, kyoMki jainamatameM AtmA ina guNoMse bhinna nahIM hai / ataeva AtmA aura jJAnakA bhinna mAnanA hI yuktiyukta hai / ( 3 ) mokSa jJAna aura Ananda rUpa nahIM hai, kyoMki AtmAke guNa buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra - AtmAke ina nau vizeSa guNoMkA atyaMta uccheda ho jAnA hI mukti hai, aisA kahA AkAze bhUtatvasyaiva manasi ca mUrtatvasyaiva sadbhAve'pi pRthivyAdicatuSTaya ubhayoH sadbhAvAt saMkaraprasaMga: / (4) jAterapi jAtyantarAMgIkAre'navasthAprasaMga: / (5) antyavizeSatA na jAti: / tadaMgIkAre tatsvarUpavyAvRttihAniH syAt / (6) samavAyatvaM na jAtiH / sambandhAbhAvAt / ityete jAtibAdhakAH // 1 1. tattvajJAnAnmithyAjJAnApAye rAgadveSamohAkhyA doSA apayAnti, doSApAye vAGmanaHkAyavyApArarUpAyAH zubhAzubhaphalAyAH pravRtterapAyaH / pravRttyapAye janmApAyaH / janmApAye ekaviMzatibhedasya duHkhasyApAyaH /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjarI guNAnAmatyantocchedo mokSa iti vacanAt / cazabdaH puurvoktaabhyupgmdvysmuccye| jJAnaM hi kSaNikatvAdanityaM, sukhaM ca saprakSayatayA sAtizayatayA ca na viziSyate saMsArAvasthAtaH / iti taducchede AtmasvarUpeNAvasthAnaM mokSa iti / prayogazcAtra-navAnAmAtmavizepaguNAnAM santAnaH atyantamucchidyate, santAnatvAt, yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyate, yathA pradIpasantAnaH / tathA cAyam, tasmAttadatyantamucchidyate iti / taduccheda eva mahodayaH, na kRtsnakarmakSayalakSaNa iti / "na hi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzataH" / ityAdayo'pi vedAntAstAzImeva muktimAdizanti / atra hi priyApriye sukhaduHkhe, te cAzarIraM muktaM na spRzataH / api ca "yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vaasnaadyH| tAvadAtyantikI duHkhavyAvRttirna vikalpyate // 1 // dharmAdharmanimitto hi sambhavaH sukhduHkhyoH| mUlabhUtau ca tAveva stambhau saMsArasadmanaH / / 2 / / taducchede ca tatkAryazarIrAdyanupaplavAt / nAtmanaH sukhaduHkhe sta ityasau mukta ucyate / / 3 / / icchAdvepaprayatnAdi bhogAyatanavandhanam / ucchinnabhogAyatano nAtmA tairapi yujyate // 4 // tadevaM dhipaNAdInAM navAnAmapi muultH| guNAnAmAtmano dhvaMsaH so'pavargaH prtisstthitH||5|| nanu tasyAmavasthAyAM kIhagAtmAvaziSyate / svarUpaikapratiSThAnaH parityakto'khilaiguNaH // 6 // hai| jJAna kSaNika hai, isaliye vaha anitya hai, aura sukhameM hAni, vRddhi hotI rahatI hai, isaliye sukha saMsArako avasthAse bhinna nahIM hai / ataeva jisa samaya anitya jJAna aura anitya sukhakA uccheda ho jAtA hai, usa samaya AtmA apane svarUpameM sthita hotA hai, vahI mokSa hai| anumAna prayogase yaha siddha hai-'mokSameM buddhi Adi AtmAke nau vizeSa guNoMkA sarvathA nAza ho jAtA hai, kyoMki vuddhi Adi santAna haiM / ( arthAt AtmAke nitya svabhAva nahIM haiM ) / jo jo santAna hote haiM, unakA sarvathA nAza hotA hai, jaise pradIpakI santAna / vuddhi Adi vizeSa guNa bhI santAna haiM, isalie unakA bhI nAza hotA hai| buddhi Adi guNoMkA atyanta nAza hI mokSa hai, sampUrNa karmokA kSaya honA nhiiN|' vedAntiyoMne bhI isI prakArakA mokSa mAnA hai| unakA kathana hai"zarIradhAriyoMke sukha-dukhakA nAza nahIM hotA, tathA azarIrIko sukha-dukha sparza nahIM karate / " tathA "jaba taka vAsanA Adi AtmAke sampUrNa guNa naSTa nahIM hote taba taka duHkhakI atyanta vyAvRtti nahIM hotI // 1 // sukha-duHkha dharma aura adharmase hI sambhava hai, isaliye dharma-adharma hI saMsArake mUla bhUta stambha haiM // 2 // dharma aura adharmake nAza ho jAnepara dharma-adharmake kArya zarIra AdikA nAza ho jAtA hai| usa samaya sukha-duHkha bhI naSTa ho jAte haiM / yahI muktAvasthA hai // 3 // ___icchA, dveSa, prayala Adi zarIrake kAraNa hai, ataeva zarIrake uccheda honepara AtmA icchA, dveSa, prayatna Adise bhI sambaddha nahIM hotii|| 4 // isaliye buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra-AtmAke ina nau guNoMkA jar3amUlase naSTa ho jAnA hI mokSa hai // 5 // 1. na hi vai sazarIrasya sataH priyApriyayorapahatirasti azarIraM vA vasantaM na priyApriye spRzataH // iti chAndogya0 u08-12|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 8 UrmipaTakAtigaM rUpaM tadasyAhurmanISiNaH saMsAravandhanAdhInaduHkhazokAdyadUSitam // 7 // kAmakrodhalobhagavadambhaharpAH UrmiSaTkamiti / tadetadabhyupagamatrayamitthaM samarthayadbhiH atvadIyaiH-tvadAjJAbahirbhUtaiH kaNAdamatAnugAmibhiH, susUtramAsUtritam-samyagAgamaH prpnycitH| athavA susUtramiti kriyAvizeSaNam / zobhanaM sUtraM vastuvyavasthAghaTanAvijJAnaM yatraivamAsUnitaM-tattacchAstrArthopanibandhaH kRtaH, iti hRdayam / "sUtraM tu sUcanAkAri granthe tantuvyavasthayoH" / ityanekArthavacanAt / atra ca susUtramiti viparItalakSaNayopahAsagarbha prazaMsAvacanam / yathA-"upakRtaM bahu tatra kimucyate sujanatA prathitA bhavatA ciram / " ityAdi / upahasanIyatA ca yuktiriktatvAt tadaGgIkaraNam / tathAhi / avizeSeNa sadbuddhivedyeSvapi sarvapadArtheSu dravyAdiSveva triSu sattAsambandhaH svIkriyate, na sAmAnyAditraye iti mahatIyaM pshytohrtaa| yataH paribhAvyatAM sattAzabdArthaH / astIti san sato bhAvaH sattA astitvaM tadvastusvarUpaM / tacca nirvizeSamazeSeSvapi padArtheSu tvayApyuktam / tatkimidamarddhajaratIyaM yad dravyAditraya eva sattAyogo, netaratra traye iti // anavattipratyayAbhAvAdana sAmAnyAditraye sattAyoga iti ceta, n| tatrApyanuvRttipratyayasyAnivAryatvAt / pRthivItvagotvaghaTatvAdisAmAnyeSu sAmAnyaM sAmAnyamiti; vizeSeSvapi bahutvAd ayamapi vizeSo'yamapi vizeSa iti; samavAye ca prAguktayuktyA tattadavacchedakabhedAd ekAkArapratIteranubhavAt / / mokSAvasthAmeM AtmA sampUrNa guNoMse rahita hokara apane hI svarUpameM avasthita rahatA hai // 6 // mukta jIva saMsArake bandhana duHkha, zoka Adise mukta hotA huA kAma, krodha, lobha, garva, dambha aura harSa ( athavA kSudhA, pipAsA, zoka, mUr3hatA, jarA aura mRtyu ) ina chaha UrmiyoMse nilipta rahatA hai // 7 // " uttarapakSa-(1) isa prakAra ApakI AjJAse vAhya kaNAda matAnuyAyI vaizeSika loga uparyukta siddhAntoMkA pratipAdana karate haiM ( 'susUtra' zabda yahA~ para kaTAkSasUcaka hai, jaise "upakRtaM bahu tatra kimucyate sujanatA prathitA bhavatA ciram / vidadhadIdRzameva sadA sakhe sukhitamAsva tataH zaradAM zatam // " isa zlokameM kaTAkSa kiyA gayA hai)| saba padArthoMke sat buddhise jJeya hone para bhI vaizeSika loga dravya, guNa aura karmameM, hI sattA-sambandha svIkAra karate haiM, sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM nahIM-yaha unakA mahAn sAhasa hai / kyoMki sat ( astitva ) ke bhAvako sattA kahate haiM, yaha astitva vastukA svarUpa hai / astitvako Apa logoMne bhI sampUrNa padArthoM meM svIkRta kiyA hai, phira Apa loga dravya, guNa aura karmameM hI sattA mAnate haiM, aura sAmAnya vizeSa aura samavAyameM nahIM, isakA kyA kAraNa hai ? yaha aisI hI bAta hai jaise koI strI AdhI vRddhA ho aura AdhI yuvtii| zaMkA-sAmAnya AdimeM anuvRttipratyaya ( sAmAnya jJAna ) nahIM hotA, isaliye inameM sattA sambandha nahIM hai| samAdhAna-sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM anuvRttipratyaya avazya hotA hai| kyoMki pRthivItva, gotva, ghaTatva Adi sAmAnyoMmeM 'yaha sAmAnya hai; vizeSoMmeM 'yaha vizeSa hai,' 'vaha vizeSa hai;' aura samavAyameM 1. jayantaviracitanyAyamaJjayA~ pR0 508 / UrmiSaTkaM tatraprANasya kSutpipAse dve lobhamohI ca cetasaH / zItAtapau zarIrasya SaDUmirahitaH zivaH / / 2. hemacandrakRte'nekArthasaMgrahe 2-458 / 3. "vidadhadIdRzameva sadA sakhe sukhitamAsva tataH zaradaH zatam" ityuttarArdham / 4. pazyatoharatA cauryam / 5. "vamA padArthAnAM sAdharmyamastitvaM jJeyatvamabhidheyatvaM ca' iti prazastakAravacanAt / 6. kardhA jaratI ardhA yuvatiritivat /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjarI 55 svarUpasattvasAdharmyaNa sattAdhyAropAt sAmAnyAdiSvapi satsadityanugama iti ceta, tarhi mithyApratyayo'yamApadyate / atha bhinnasvabhAveSvekAnugamo mithyaiveti ced dravyAdiSvapi sattAdhyAropakRta evAstu pratyayAnugamaH / asati mukhye'dhyAropasyAsambhavAd dravyAdiSu mukhyo'yamanugataH pratyayaH, sAmAnyAdiSu tu gauNa iti cet / na / viparyayasyApi zakyakalpanatvAt // sAmAnyAdiSu bAdhakasambhavAd na mukhyo'nugataH pratyayaH, dravyAdiSu tu tadabhAvAda mukhya iti ced, nanu kimidaM bAdhakam / atha sAmAnye'pi sattA'bhyupagame anavasthA, vizeSeSu punaH sAmAnyasadbhAve svarUpahAniH, samavAye'pi sattAkalpane tavRttyartha sambandhAntarAbhAva iti bAdhakAnIti cet, na / sAmAnye'pi sattAkalpane yadyanavasthA, tarhi kathaM na sA dravyAdiSu / teSAmapi svarUpasattAyAH prAgevaH vidyamAnatvAt / vizeSeSu punaH sattAbhyupagame'pi na rUpahAniH, svarUpasya pratyutottejanAt / niHsAmAnyasya vizeSasya kvacidapyanupalambhAt / samavAye'pi samavAyatvalakSaNAyAH svarUpasattAyAH svIkAre upapadyata evAviSvagbhAvAtmakaH sambandhaH, anyathA tasya svarUpAbhAvaprasaGgaH / iti bAdhakAbhAvAt teSvapi dravyAdivad mukhya eva sattAsambandha iti vyartha dravyaguNakarmasveva sattAkalpanam / / 'yaha ghaTa samavAya hai,' 'yaha paTa samavAya hai' yaha sAmAnya jJAna hotA hI hai / zaMkA-jisa prakAra dravya AdimeM svarUpa sattAke sAdhaya'se sattA rahatI hai, usI prakAra sAmAnya AdimeM bhI upacArase sattA vidyamAna hai, isaliye sAmAnya AdimeM 'yaha sat hai' aisA jJAna hotA hai| samAdhAna-yadi sAmAnya AdimeM sattAko upacArase svIkAra karoge, to sAmAnya AdimeM satkA jJAna bhI mithyA mAnanA caahiye| yadi kaho ki bhinna svabhAvavAle padArthoM meM ekatAkI pratIti mithyA hI hai, to isa taraha dravya, guNa aura karmameM bhI sattAko upacArase mAnakara satkA jJAna mithyA mAnanA caahiye| yadi kaho ki mukhyakA abhAva hone para upacArakA sambhava honese 'yaha sat hai', isa prakArakA anuvRttijJAna dravya, guNa aura karmameM mukhya rUpase tathA sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM gauNa rUpase hotA hai; arthAt dravyAdimeM mukhya sattA svIkAra karake hI sAmAnya AdimeM upacAra sattA mAnI jA sakatI hai, kyoMki mukhya arthake na honepara hI upacAra hotA hai, to hamArA ( jainoMkA ) uttara hai ki mukhya aura gauNa sattAkI isase ulTI kalpanA bhI kI jA sakatI hai, arthAt sAmAnya AdimeM mukhya aura dravyAdimeM gauNa sattA bhI mAna sakate haiN| zaMkA-dravya AdimeM mukhya sattA mAnanese koI bAdhA nahIM AtI, lekina sAmAnya AdimeM mukhya sattA svIkAra karanese bAdhA AtI hai| Upara kahA bhI hai ki sAmAnyameM sAmAnya mAnanese anavasthA, vizeSameM sAmAnya mAnanese rUpahAni, aura samavAyameM sAmAnya mAnanese samavAyAntarakA asambandha-doSa Ate haiN| samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki sAmAnyameM sattA mAnanese anavasthA doSa AtA hai, to dravya, guNa, karmameM sattA mAnanese bhI anavasthA doSa kyoM nahIM AnA cAhie? kyoMki sAmAnyameM svarUpa sattAkI taraha dravya, guNa aura karmameM bhI pahalese hI svarUpasattA vidyamAna hai / tathA, vizeSoMmeM sattA aMgIkAra karanepara svarUpakI hAni nahIM hotI, balki vizeSoMmeM sAmAnya mAnanepara ulTI vizeSoMkI siddhi hotI hai| kyoMki sAmAnyarahita vizeSa kahIM bhI nahI pAye jAte / isI taraha samavAyameM bhI samavAyarUpa sattA svIkAra karanepara tAdAtmya sambandha siddha hotA hai; kyoki yadi samavAya samavAyatvarUpa svarUpa sattA na mAneM, to samavAyake svarUpa kA hI abhAva hogaa| isaliye sAmAnya AdimeM bhI dravyAdikI taraha mukhya sattA mAnanese koI bAdhA nahIM AtI, ataeva inameM bhI mukhya sattA hI mAnanI caahiye| ataeva dravya, guNa, karmameM hI sattA hai aura sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM nahIM, yaha kalpanA vyartha hai| 1. "nivizeSa hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatve tu vizeSAstadvadeva hi //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 8 ___kiJca, tarvAdibhiryo dravyAditraye mukhyaH sattAsambandhaH kakSIkRtaH, so'pi vicAryamANo vijJIryeta / tathAhi / yadi dravyAdibhyo'tyantavilakSaNA sattA, tadA dravyAdInyasadrapANi syuH| sattAyogAt sattvamastyeveti cet, asatAM sattAyoge'pi kutaH sattvam / satAM tu niSphala: sattAyogaH / svarUpasattvaM bhAvAnAmastyeveti cet, tarhi kiM zikhaNDinA sattAyogena / sattAyogAt prAga bhAvo na san , nApyasan, sattAyogAt tu sanniti ced, vAGmAtrametat / sadasadvilakSaNasya prakArAntarasyAsambhavAt / tasmAt 'satAmapi syAt kacideva satteti teSAM vacanaM vidapAM paripadi kathamiva nopahAsAya jAyate / / jJAnamapi yadyekAntenAtmanaH sakAzAd bhinnamiSyate, tadA tena caitrajJAnena maitrasyeva naiva vipayaparicchedaH syaadaatmnH| atha yatraivAtmani samavAyasambandhena samavetaM jJAnaM tatraiva bhAvAvabhAsaM karotIti cet, na / samavAyasyaikatvAd nityatvAd vyApakatvAcca sarvatra vRtteravizepAt samavAyavadAtmanAmapi vyApakatvAdekajJAnena sarveSAM viSayAvabodhaprasaGgaH / yathA ca ghaTe rUpAdayaH samavAyasambandhena samavetAH, tadvinAze ca tadAzrayasya ghaTasyApi vinAzaH, evaM jJAnamAyAtmani samavetaM, tacca kSaNika, tatastadvinAze Atmano'pi vinaashaaptternitytvaapttiH|| __ athAstu samavAyena jJAnAtmanoH smbndhH| kintu sa eva samavAyaH kena tayoH sambadhyate ? samavAyAntareNa ced anavasthA / svenaiva cet kiM na jJAnAtmanorapi tathA / atha yathA tathA, vaizepikoMne dravya, guNa aura karmameM jo mukhya sattA svIkAra kI hai, vaha bhI vicAra karanese yuktiyukta nahIM tthhrtii| kyoMki yadi sattA dravya Adise atyanta bhinna hai, to dravyAdiko asat mAnanA caahie| yadi dravyAdiko sattAke sambandhase sat mAno to svayaM asat dravyAdi sattAke sambandhase bhI sat kaise ho sakate hai ? aura yadi dravyAdi svayaM sat haiM, to phira unameM sattAkA sambandha mAnanA hI niSprayojana hai / arthAt yadi padArthomeM svarUpasattva svIkAra karanepara bhI sattA mAnI jAye to aisI akAryakArI sattAkA sambandha mAnanese ho kyA prayojana ? yadi kaho ki sattAke sambandhase pahale dravyAdi padArtha na sat the, na asat, kintu sattAke sambandhase satrUpa hote haiM to yaha bhI kathanamAtra hai| kyoMki sat aura asatse vilakSaNa koI prakArAntara Apake matameM sambhava nahIM jisase Apa loga sattA sambandhake pahale dravyako 'na sat' aura 'na asat' rUpa mAna skeN| ataeva 'sat padArthoM meM bhI saba padArthoM meM sattA nahIM rahatI'-vaizeSikoMkA yaha vacana upahAsake hI yogya hai| (2) yadi jJAnako AtmAse sarvathA bhinna mAno to maitrase bhinna caitrake jJAnase jisa prakAra maitrako viSayoMkA jJAna nahIM hotA, usI prakAra AtmAse sarvathA bhinna jJAnase AtmAko (jJeya) viSayoMkA jJAna nahIM hogA / ( arthAt jaise maitrase caitrakA jJAna bhinna hai, isalie caitrake jJAnase maitrakI AtmAko padArthakA jJAna nahIM hotA, vaise hI caitrakA jJAna bhI caitrakI AtmAse bhinna hai, isa kAraNa caitrake jJAnase caitrakI AtmAko bhI padArthakA jJAna na honA caahie)| yadi kaho ki jisa AtmAmeM jJAna samavAya sambandhase vidyamAna hai, usI AtmAmeM jJAna padArthoM ko jAnatA hai, to yaha bhI ThIka nahIM / kyoMki samavAya eka, nitya aura vyApaka hai, isalie vaha saba padArthoMmeM samAna rUpase rahatA hai / tathA samavAyakI taraha AtmA bhI vyApaka hai, isalie eka AtmAmeM jJAna honese saba AtmAoMko padArthoMkA jJAna honA caahiye| tathA jisa prakAra rUpAdi ghaTameM samavAya sambandhaseM rahate haiM, usI taraha jJAna bhI AtmAmeM samavAya sambandhase rahatA hai| aura jaise rUpAdikA nAza honepara rUpAdike Azraya ghaTAdikA bhI nAza hotA hai, vaise hI kSaNika jJAnake nAza honepara AtmAkA bhI nAza ho jAnA cAhiye / isa taraha AtmA anitya ThaharatI hai| yadi samavAyase jJAna aura AtmAkA sambandha mAna bhI liyA jAya, to vaha samavAya AtmA aura jJAnameM kaunase sambandhase rahatA hai ? yadi jJAna aura AtmAmeM rahanevAlA samavAya dUsare samavAyase rahatA hai to isa prakAra ananta samavAya mAnanese anavasthA doSa AtA hai| yadi kaho ki samavAyameM samavAyAntara mAnane kI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjarI pradIpastatsvAbhAvyAd AtmanaM, paraM ca prakAzayati, tathA samavAyasyedyageva svabhAvo yadAtmAnaM, jJAnAtmAnau ca sambandhayatIti cet, jJAnAtmanorapi kiM na tathAsvabhAvatA, yena svayamevaitau sambadhyete / kiJca, pradIpadRSTAnto'pi bhavatpakSe na jAghaTIti / yataH pradIpastAvad dravyaM, prakAzazca tasya dharmaH, dharmadharmiNozca tvayAtyantaM bhedo'bhyupagamyate tatkarthaM pradIpasya prakAzAtmakatA ? tadabhAve ca svaparaprakAzasvabhAvatA bhaNitirnirmUlaiva // 57 yadi ca pradIpAt prakAzasyAtyantabhede'pi pradIpasya svapara prakAzakatvamiSyate, tadA ghaTAdInAmapi tadanuSajyate, bhedAvizeSAt / api ca tau svaparasambandhasvabhAvau samavAyAd bhinnau syAtAm abhinnau vA ? yadi bhinnau, tatastasyaitau svabhAvAviti kathaM sambandhaH / sambandhanibandhanasya samavAyAntarasyAnavasthAbhayAdanabhyupagamAt / athAbhinnau, tataH samavAyamAtrameva / na tau / tadvyatiriktatvAt tatsvarUpavaditi / kiJca yathA iha samavAyiSu samavAya iti matiH samavAyaM vinApyupapannA, tathA ihAtmani jJAnamityayamapi pratyayastaM vinaiva ceducyate tadA ko doSaH // athAtmA kartA, jJAnaM ca karaNaM, kartRkaraNayozca vardhakivAsIva' bheda eva pratItaH, tatkathaM jJAnAtmanorabhedaH iti cet, na / dRSTAntasya vaiSamyAt / vAsI hi bAhyaM karaNaM, jJAnaM cAntaraM, AvazyakatA nahIM, samavAya apane Apa hI rahatA hai to jJAna aura AtmAmeM bhI vaha apane Apa hI kyoM nahIM rahatA ? yadi Apa loga kaheM ki jaise dIpaka svaprakAzana svabhAvavAlA honese apane Apako aura dUsareko prakAzita karatA hai, vaise hI samavAyakA isI prakArakA svabhAva hai ki jaba vaha jJAna aura AtmAke sAtha apanA sambandha karAtA hai tathA jJAna aura AtmAkA bhI sambandha karAtA hai, to phira jJAna aura AtmA kA usa prakArakA svabhAva kyoM nahIM mAna lete, jisake kAraNa ye donoM apane-Apa hI anyonya sambandha ko prApta hote haiM ? tathA, isa kathana kI puSTimeM dIpakakA dRSTAnta hI nahIM ghaTatA; kyoMki dIpaka dravya hai, aura prakAza usakA dharma hai / tathA, Apa loga dharma aura dharmIkA atyaMnta bheda mAnate haiM, ataeva dIpaka prakAza rUpa kaise ho sakatA hai ? dIpakake prakAza rUpa na rahanese Apane jo dIpakako svapara prakAzaka kahA, vaha nirAdhAra hI siddha hogA / yadi dopakase prakAzake atyanta bhinna honepara bhI dIpakako svapara prakAzaka kaho, to ghaTa Adiko bhI svapara-prakAzaka kahanemeM koI Apatti nahIM honI cAhiye, kyoMki dIpakakI taraha ghaTa Adi bhI prakAzase atyanta bhinna haiM / tathA, samavAyiyoMke sAtha apanA sambandha karAnekA svabhAva tathA samavAyiyoM kA eka dUsarese sambandha karAnekA svabhAva - samavAyake ye donoM svabhAva samavAyase bhinna haiM yA abhinna ? yadi ye donoM svabhAva samavAyase bhinna hoM to samavAyiyoM ke sAtha apanA sambandha karAnekA tathA samavAyiyoMkA eka dUsareke sAtha sambandha karAnemeM kAraNabhUta anya samavAyako anavasthAke bhayase svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| phira, ye donoM svabhAva samavAyake haiM, isa prakAra samavAya aura usake donoM svabhAvoMkA sambandha kaise ho sakatA hai ? yadi samavAyake ye donoM svabhAva samavAyase abhinna haiM to phira use samavAyamAtra hI kahanA cAhiye / samavAyakA svarUpa samavAyatva samavAya se bhinna na honese jisa prakAra svatantra nahIM hotA, usI prakAra ye donoM svabhAva samavAyase bhinna na honese svatantra nahIM ho sakate / tathA, jaise 'ina samavAyiyoM meM samavAya hai' yaha buddhi pratyeka samavAya aura samavAyAntara ke binA mAne bhI ho sakatI hai, isI taraha 'isa AtmA meM jJAna hai' yaha jJAna bhI samavAyako bhinna padArtha mAne binA hI kyoM nahIM hotA ? zaMkA - AtmA kartA hai, aura jJAna karaNa hai / jaise, bar3haI kartA hai, aura vaha apane se bhinna kuThAra rUpa karaNase kAryako karatA hai, vaise hI AtmA kartA hai, aura vaha apanese bhinna jJAna rUpa karaNase padArthako jAnatA hai, ataeva jJAna aura AtmA bhinna haiM / samAdhAna - yaha ThIka nahIM, kyoMki yahA~ para bar3haI aura 1. vardhakistvaSTA, vAsI tacchastram / 8
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 8 tatkathamanayoH sAdharmyam / na caivaM karaNasya dvaividhyamaprasiddham / yadAhurlAkSaNikAH "karaNaM dvividhaM jJeyaM vAhyamAbhyantaraM budhaiH| yathA lunAti dAtreNa meruM gacchati cetasA" / yadi hi kiJcitkaraNamAntaramekAntena bhinnamupadaryate, tataH syAd dRSTAntadAAntikayoH sAdharmyam , na ca tathAvidhamasti / na ca vAhyakaraNagato dharmaH sarvo'pyAntare yojayituM zakyate, anyathA dIpena cakSupA devadattaH pazyatItyatrApi dIpAdivat cakSuSo'pyekAntena devadattasya bhedaH syAt / tathA ca sati lokapratItivirodha iti // ___api ca, sAdhyavikalo'pi vaasiivrdhkidRssttaantH| tathAhi / nAyaM vardhakiH 'kASThamidamanayA vAsyA ghaTayiSye' ityevaM vAsIgrahaNapariNAmenApariNataH san tAmagRhItvA ghaTayati, kintu tathA pariNatastAM gRhiitvaa| tathA pariNAme ca vAsirapi tasya kASThasya ghaTane vyApriyate puruSo'pi / ityevaMlakSaNaikakArthasAdhakatvAt vAsIvardhakyorabhedo'pyupapadyate / tatkathamanayorbheda eva ityucyate / evamAtmApi 'vivakSitamarthamanena jJAnena jJAsyAmi' iti jJAnagrahaNapariNAmavAn jJAnaM gRhItvArtha vyavasyati / tatazca jJAnAtmanorubhayorapi saMvittilakSaNaikakAryasAdhakatvAdabheda eva / evaM kartRkaraNayorabhede siddhe saMvittilakSaNaM kArya kimAtmani vyavasthitaM, Ahosvid vipaye iti vAcyam / Atmani cet , siddhaM naH samIhitam / viSaye cet , kathamAtmano'nubhavaH prtiiyte| kuThArakA dRSTAnta viSama hai| kAraNa ki kuThAra bAhya aura jJAna Abhyantara karaNa hai, isaliye donoMmeM sAdharmya nahIM ho sktaa| ina vAhya aura antaraMga karaNoMko vaiyAkaraNoMne bhI svIkAra kiyA hai "vAhya aura antaraMgake bhedase karaNa do prakArakA hai / jaise, vaha kuThArase kATatA hai, yahA~ kuThAra vAhya karaNa hai; aura vaha manase meru parvatapara pahu~catA hai, yahA~ mana antaraMga karaNa hai|" ataeva jaise kuThAra rUpa vAhya karaNa bar3haI rUpa kartAse bhinna hai, vaise hI yadi jJAna rUpa antaraMga karaNa AtmA rUpa kartAse bhinna hotA, to dRSTAnta aura dArzantikameM sAdharmya ho sakatA thA, lekina AtmA aura jJAna bhinna nahIM haiN| tathA vAhya karaNakA dharma antaraMga karaNase sambaddha nahIM ho sakatA, anyathA devadatta dopaka aura netrase dekhatA hai, yahA~ dIpakako taraha netra bhI devadattase sarvathA bhinna honA caahiye| parantu aisA mAnanese lokavirodha AtA hai| tathA, bar3haI aura kuThArakA dRSTAnta sAdhyavikala bhI hai| kyoMki 'maiM isa kuThArase isa lakar3Iko banAU~gA' isa prakAra kuThAra grahaNa karaneke manogata pariNAmase apariNata huA bar3haI, kuThArako grahaNa na kara lakar3Iko nahIM banAtA; kintu manogata pariNAmase pariNata huA bar3haI lakar3Iko banAtA hai| bar3haIkA usa prakArakA manogata pariNAma utpanna honepara lakar3Iko banAnekI kriyAmeM kuchAra bhI saMlagna ho jAtA hai, aura bar3haI bhii| isa prakAra lakar3Iko banAnekI kriyA rUpa eka kAryake sAdhaka honese kuThAra aura bar3haImeM bheda nahIM rhtaa| aisI dazAmeM var3haI aura kuThArameM, arthAt kartA aura karaNameM bheda hI hotA hai, yaha kaise kahA jA sakatA hai ? isI prakAra AtmA bhI 'vivakSita arthako maiM isa jJAnake dvArA jAna lUMgA', isa prakAra apane jJAnako karaNa rUpase grahaNa karaneke pariNAmase pariNata huI AtmA jJAnako karaNa rUpase grahaNa kara arthako jAnatI hai| ataeva jJAna aura AtmA donoMmeM jJAnalakSaNa rUpa eka hI kAryake sAdhaka honeke kAraNa, bheda nahIM rhtaa| ( isalie bar3haI aura kuThArakA dRSTAnta AtmA aura jJAnameM 'bheda' siddha nahIM karatA, ataeva sAdhyavikala hai| bhAva yaha hai, ki jaise kASTha kuThArase banAyA jAtA hai, vaise hI kASTha bar3haIse bhI banAyA jAtA hai. isaliye bar3haI aura kuThAra donoM eka hI kriyA karate haiM, ataeva abhinna haiN| usI prakAra AtmA aura jJAna donoM padArthake jAnane rUpa eka hI arthake sAdhaka haiM, ataeva paraspara abhinna hai|) isa prakAra kartA aura karaNameM abhedakI siddhi honepara prazna hotA hai ki saMvitti (jJAna ) rUpa kArya AtmAmeM (AtmAzrita ) hotA hai, yA padArthameM (jJeyAzrita) ? yadi jJAna AtmAmeM hI utpanna hotA hai, to yaha siddhAnta hamAre anukUla hI hai| kyoMki
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 anya. yo. vya. iloka 8] syAdvAdamaJjarI atha viSayasthitasaMvitteH sakAzAdAtmano'nubhavaH, tarhi kiM na puruSAntarasyApi, tadbhedAvizeSAt // atha jJAnAtmanorabhedapakSe kathaM kartRkaraNabhAvaH iti cet, nanu yathA sarpa AtmAnamAtmanA veSTayatItyatra abhede yathA kartRkaraNabhAvastathAnApi / atha parikalpito'yaM kartRkaraNabhAva iti ced , veSTanAvasthAyAM prAgavasthAvilakSaNagatinirodhalakSaNArthakriyAdarzanAt kathaM parikalpitatvam / na hi parikalpanAzatairapi zailastambha AtmAnamAtmanA veSTayatIti vaktuM zakyam / tasmAdabhede'pi kartRkaraNabhAvaH siddha eva / kiJca, caitanyamiti zabdasya cintyatAmanvarthaH / cetanasya bhAvazcaitanyam / cetanazcAtmA tvayApi kIrtyate / tasya bhAvaH svarUpaM caitanyam / yacca yasya svarUpaM, na tat tato bhinnaM bhavitumarhati, yathA vRkSAd vRkSasvarUpam // athAsti cetana AtmA, paraM cetanAsamavAyasambandhAt , na svataH, tathApratIteH iti cet / tadayuktam / yataH pratItizcet pramANIkriyate, tarhi nirbAdhamupayogAtmaka evAtmA prasiddhayati / na hi jAtucit svayamacetano'haM cetanAyogAt cetanaH, acetane vA mayi cetanAyAH samavAya iti pratItirasti / jJAtAhamiti samAnAdhikaraNatayA prtiiteH| bhede tathApratItiriti ceta , na / kathaMcit tAdAtmyAbhAve sAmAnAdhikaraNyapratIteradarzanAt / yaSTiH puruSa ityAdipratItistu bhede satyupacArAd dRSTA, na punastAttvikI / upacArasya tu bIjaM puruSasya yaSTigatastabdhatvAdiguNairabhedaH, upacArasya mukhyArthasparzitvAt / tathA cAtmani jJAtAhamiti pratItiH kathaJcit cetanAtmatAM hamaloga (jaina) bhI jJAnako AtmAmeM hI mAnate haiN| yadi kaho ki saMvittilakSaNa kArya jJeya padArthameM utpanna hotA hai, to anya puruSako-jisane apane jJAnako kAraNa rUpase grahaNa nahIM kiyA, usa puruSako-bhI jJeyakA jJAna kyoM nahIM hotA? apane jJAnako karaNa rUpase grahaNa karanevAle puruSase jisa prakAra jJeya bhinna hotA hai, usI prakAra anya puruSa se bhI vaha bhinna hotA hai|| zaMkA-jJAna aura AtmAmeM abheda mAnanepara kartA aura karaNa sambandha nahIM bana sktaa| samAdhAna-jaise, 'sarpa apane Apako apanese veSTita karatA hai'-yahA~ kartA aura karaNake abheda honepara bhI kartA aura karaNa bhAva banatA hai, vaise hI AtmA aura jJAnake abhinna honepara bhI kartA aura karaNa bhAvameM koI bAdhA nahIM aatii| yadi kaho ki yaha kartA aura karaNa bhAva kalpanA mAtra hai, to yaha ThIka nahIM; kyoMki sarpakI veSTana avasthAmeM prAk avasthAse vilakSaNa gatinirodha lakSaNa rUpa artha kriyA dekhI jAtI hai / tathA, saikar3oM kalpanAyeM karanese bhI pASANakA staMbha apane Apako apanese veSTita nahIM kara sktaa| isalie kartA aura karaNa bhAvako kalpita kahanA ThIka nahIM hai| ataeva jJAna aura AtmA meM abheda mAnane para bhI kartA aura karaNa bhAva siddha hotA hai| tathA, cetanake bhAvako caitanya kahate haiM / AtmAko Apa logoMne bhI cetana svIkAra kiyA hai / caitanya AtmAkA svarUpa hai| jo jisakA svarUpa hotA hai, vaha usase bhinna nahIM hotA; jaise, vRkSakA svarUpa vRkSase bhinna nahIM hai| isalie jJAna aura AtmAko bhinna mAnanA ThIka nahIM hai| yadi kaho ki AtmA samavAya sambandhase cetana hai, svayaM cetana nahIM, kyoMki isI prakArakA jJAna hotA hai, to yaha bhI ThIka nhiiN| kAraNa ki yadi Apa loga jJAna (pratIti ) ko hI pramANa mAnate haiM, to AtmAko nizcayase upayoga rUpa hI mAnanA caahiye| kyoMki kabhI bhI aisA jJAna nahIM hotA ki maiM svayaM acetana hokara cetanAke sambandhase cetana hU~, athavA merI acetana AtmAmeM cetanakA samavAya hotA hai / isake viparIta, AtmA aura jJAnake eka-adhikaraNameM rahanekA ho jJAna hotA hai ki maiM jJAtA huuN| yadi Apa kaheM ki AtmA aura jJAnakA bheda mAnanepara bhI AtmA aura jJAnakA eka-adhikaraNa bana sakatA hai, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki kathaMcit tAdAtmya ( abhinna ) sambandhake binA eka-adhikaraNakI pratIti nahIM ho sktii| 'purupa yaSTi hai' yaha jJAna purupa aura yaSTike vAstavika bheda honepara bhI vAstavika nahIM hai, yaha kevala upacArase hotA hai| 'purupa yaSTi hai' isa upacArakA kAraNa yaSTike stabdhatA Adi guNoMkA purupake stabdhatA Adi guNoM ke sAtha abheda hai, kyoMki upacAra mukhya arthako sparza karanevAlA hotA hai ( yahA~ yaTikA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 8 gamayati tAmantareNa jJAtAhamiti pratIteranupadyamAnatvAt ghaTAdivat / na hi ghaTAdiracetanAtmako jJAtAhamiti pratyeti / caitanyayogAbhAvAt asau na tathA pratyetIti cet, na / acetanasyApi caitanyayogAt cetano'hamiti pratipatteranantarameva nirastatvAt / ityacetanatvaM siddhamAtmano jaDasyArthaparicchedaM parAkaroti / taM punaricchatA caitanyasvarUpatAsya svIkaraNIyA // nanu jJAnavAnahamiti pratyayAdAtmajJAnayorbhedaH, anyathA dhanavAniti pratyayAdapi dhanadhanavatorbhedAbhAvAnuSaGgaH / tadasat / jJAnavAnahamiti nAtmA bhavanmate pratyeti, jaDaikAntarUpatvAt, ghaTavat / sarvathA jaDaca syAdAtmA, jJAnavAnahamiti pratyayazca syAd asya virodhAbhAvAt iti mA nirNaiSIH / tasya tathotpattyasambhavAt / jJAnavAnahamiti hi pratyayo nAgRhIte jJAnAkhye vizeSaNe, vizeSye cAtmani jAtUtpadyate, svamatavirodhAt / "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" iti vacanAt // gRhItayostayorutpadyata iti cet, kutastadgRhItiH / na tAvat svataH, svsNvednaanbhyupgmaat| svasaMvidite hyAtmani jJAne ca svataH sA yujyate, nAnyathA, santAnAntaravat / paratazcet, tadapi jJAnAntaraM vizeSyaM nAgRhIte jJAnatva vizeSaNe grahItuM zakyam / gRhIte hi ghaTatve ghaTagrahaNamiti jJAnAntarAt tadgrahaNena bhAvyam, ityanavasthAnAt kutaH prakRtapratyayaH / tadevaM stabdhatA Adi guNa mukhyArtha hai ) / isI taraha AtmAmeM 'maiM jJAtA hU~' yaha pratIti AtmAke kathaMcit caitanya svabhAvako hI dyotita karatI hai, kyoMki binA caitanya svabhAvake 'maiM jJAtA hU~' aisI pratIti nahIM hotI; jaise, ghaTameM caitanya rUpa nahIM hai, isalie usameM 'maiM jJAtA hU~' yaha pratIti bhI nahIM hotI / yadi kaho ki ghaTameM caitanyakA sambandha nahIM hotA hai, isalie usameM 'maiM jJAtA hU~' aisI pratIti nahIM hotI, to yaha ThIka nahIM / kyoMki acetanameM caitanyake sambandhase hI 'maiM cetana hU~' yaha pratIti hotI hai, isa matakA khaNDana hamane abhI kiyA hai ataeva yadi AtmAko acetana mAnA jAya, to usase padArthoM kA jJAna nahIM ho sktaa| isalie AtmAse padArthoMkA jJAna karane ke liye AtmAko caitanya svIkAra karanA cAhie | zaMkA- 'maiM jJAnavAna hU~' isa jJAnase hI AtmA aura jJAnameM bheda siddha hotA hai, anyathA 'maiM dhanavAna hU~' isa jJAnase bhI dhana aura dhanavAnameM bheda na honA cAhiye / samAdhAna - yaha ThIka nahIM, kyoMki vaizeSikoM ke matameM ghaTakI taraha AtmA sarvathA jar3a hai, isaliye usameM 'maiM jJAnavAna hU~' yaha jJAna hI nahIM ho sakatA / yadi Apa loga kaheM ki AtmAke sarvathA jar3a hote hue bhI 'maiM jJAnavAna hU~' aisA pratyaya hotA hai, isameM koI virodha nahIM hai, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki 'maiM jJAnavAna hU~' yaha pratIti hI AtmAmeM nahIM ho sakatI / kAraNa ki 'maiM jJAnavAna hU~' yaha pratyaya jJAnarUpa vizeSaNa aura AtmArUpa vizeSya jJAnake binA kabhI utpanna nahIM ho sakatA / aisA mAnanese Apake matase virodha AyegA, kyoMki kahA hai "binA vizeSaNako grahaNa kiye hue vizeSyakA jJAna nahIM hotaa|" zaMkA- jaba AtmA vizeSaNa ( jJAna ) aura vizeSya ( AtmA ) ko grahaNa karatA hai, usa samaya 'maiM jJAnavAna hU~' yaha pratIti hotI hai / samAdhAna - yahA~ prazna hotA hai ki yaha pratIti svataH hotI haiM, yA parataH ? yaha pratIti svayaM nahIM ho sakatI, kyoMki Apa loga AtmAmeM svasaMvedana jJAna nahIM mAnate haiM / tathA, dUsarI santAnoMkI taraha AtmA aura jJAnake svasaMvidita honepara yaha pratIti svayaM ho sakatI hai, anyathA nahIM / ( arthAt jaise ghaTa paTAdi dUsarI saMtAnoMse svasaMvidita nahIM haiM, isaliye unameM 'maiM jJAtA yaha pratIti nahIM hotI, vaise hI AtmAmeM bhI yaha pratIti nahIM honI cAhiye / ) yadi kaho ki AtmA dUsare jJAnake dvArA apane jJAnarUpa vizeSaNako grahaNa karatI hai to vaha dUsarA jJAnarUpa vizeSya bhI apane jJAnatva vizeSaNako grahaNa kiye binA AtmAke jJAnarUpa vizeSaNako ghaTatvakA jJAna honepara jo ghaTakA jJAna hotA hai, jJAnatvake jJAnase honA cAhiye / jJAnatvakA jJAna grahaNa nahIM kara sakatA / arthAt jaise ghaTatva ke jJAnake dvArA usa jJAnakA jJAna bhI usa jJAnake jJAnatvakA jJAna honepara usa jJAnatva ke anya jJAnase hogA / isa prakAra anavasthA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjarI nAtmano jaDasvarUpatA saMgacchate / tadasaGgatau ca caitanyamaupAdhikamAtmano'nyaditi vAGmAtram // tathA yadapi na saMvidAnandamayI ca muktiriti vyavasthApanAya anumAnamavAdi santAnatvAditi / tatrAbhidhIyate / nanu kimidaM santAnatvaM svatantramaparAparapadArthotpattimAtraM vA, ekAzrayAparAparotpattirvA ? tatrAdyaH pakSaH svybhicaarH| aparApareSAmutpAdakAnAM ghaTapaTakaTAdInAM santAnatve'pyatyantamanucchidyamAnatvAt / atha dvitIyaH pakSaH, tarhi tAdRzaM santAnatvaM pradIpe nAstIti sAdhanavikalo dRssttaantH| paramANupAkajarUpAdibhizca vyabhicArI hetuH / tathAvidhasantAnatvasya tatra sadbhAve'pyatyantocchedAbhAvAt / api ca santAnatvamapi bhaviSyati atyantAnucchedazca bhaviSyati viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt / iti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdapyanaikAntiko'yam / kiJca, syAdvAdavAdinAM nAsti kvacidatyantamucchedaH, dravyarUpatayA doSa Anese prakRta jJAnakA jJAna kaise ho sakatA hai ? isaliye 'maiM jJAnavAna hU~ aisI pratIti kisI bhI taraha AtmAmeM na ho skegii| ataeva AtmAko jar3a svIkAra karanA ThIka nahIM hai| tathA AtmAke jar3a na siddha honepara AtmAke jJAnako upAdhijanya mAnanA bhI kevala kathana mAtra hai| (3) mukti jJAnamaya aura Anandamaya nahIM hai, yaha siddha karaneke liye Apa logoMne jo santAnatva hetu diyA hai, vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki yaha santAnatva kyA hai? kyA vaha bhinna-bhinna svatantra padArthoMkI utpatti mAtra hai, athavA eka padArtharUpa AzrayameM bhinna-bhinna pariNAmoMkI utpatti mAtra ( ekAzrayAparAparotpatti ) hai ? pahalA pakSa sadoSa hai kAraNa ki bhinna-bhinna utpAdaka ghaTa, paTa, kaTa Adi padArthoMkA santAnatva vidyamAna honepara bhI unakA Atyantika uccheda ( nAza ) nahIM dekhA jAtA ( vaizeSika matameM jo jo santAna hotA hai usakA Atyantika rUpameM vinAza hotA hai ) / yadi dUsarA pakSa-arthAt eka padArtha rUpa AzrayameM bhinna-bhinna pariNAmoMkI utpatti santAna hai-svIkAra kiyA jAye to ekAzrayAparAparotpatti rUpa santAnatva pradIpa dRSTAntameM ghaTita na honese pradIpakA dRSTAnta sAdhanavikala hai / (pradIpakI santAnakA eka Azraya nahIM hai, kyoMki pUrva agnikI jvAlA rUpa dIpaka pUrva agnikI jvAlAke naSTa honeke kSaNameM naSTa ho jAtA hai, isaliye dIpakakA dRSTAnta sAdhanase zUnya hai|) tathA, ekAzrayAparAparotpatti lakSaNa santAnatvakA paramANupAkaja rUpa ( agnike dvArA paramANumeM utpanna kiyA huA rUpa ) AdimeM sadbhAva honepara bhI paramANuoMke pAkajarUpa AdikA Atyantika nAza na honese paramANuoMke sAtha santAnatva hetu vyabhicArI hai (paramANupAkaja rUpAdi kA Atyantika nAza na honese vaha vipakSa hai, ataH usameM ukta hetukA sadbhAva honese vaha hetu vyabhicArI hai| vaizeSika loga 'pIlupAka' siddhAntako mAnate haiN| unake matameM jisa samaya kaccA ghar3A agnimeM pakAneke liye rakkhA jAtA hai, usa samaya yaha kaccA ghaDA naSTa hokara paramANa rUpa ho jAtA hai| usake bAda agnike saMyogase paramANuoMmeM lAla raMga utpanna hotA hai| ye paramANu ekatra hokara pakke ghar3eke rUpameM badalate haiN| yaha paramANupAkaja prakriyA atyanta zIghratAse hotI hai, aura nau kSaNoM meM samApta ho jAtI hai| jaina logoMkA kahanA hai, ki agnike dvArA utpanna kiye hue paramANumeM rUpa-santAna honepara bhI usakA atyanta uccheda nahIM hotA, isaliye ukta hetu vyabhicArI hai| kyoMki kacce ghar3eke agnimeM rakhanese jaba usa ghaTakA paramANuparyanta vibhAga hotA hai, taba una paramANuoMmeM pUrva ghaTakI rUpa-santAna badalakara dUsare rUpameM utpanna hotI hai, isaliye yadyapi pUrva aura apara santAna paramANurUpa eka AzrayameM rahatI hai to bhI santAnakA atyanta nAza nahIM hotaa|) tathA, santAnatvake rahanepara bhI Atyantika nAza raha sakatA hai, isameM kisI bAdhaka pramANakA abhAva hai| isa prakAra vipakSavyAvRtti sandigdha honese yaha hetu anaikAntika bhI hai| ( ataeva 'muktimeM buddhi Adi guNoMkA atyanta uccheda ho jAtA hai, kyoMki buddhi Adi santAna haiN| isa anumAnameM santAnatva hetu vipakSa ghaTAdimeM ucchedyatva sAdhyake abhAva anucchedyatvake sAtha rahatA hai, isaliye sandigdha vipakSavyAvRtti honese anaikAntika hetvAbhAsa hai|) tathA, syAdvAdiyoMke kisI bhI padArthakA atyanta uccheda nahIM hotA, kyoMki dravya
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dara zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 8 sthAsnUnAmeva satAM bhAvAnAmutpAdavyayayuktatvAt iti viruddhazca / iti nAdhikRtAnumAnAd buddhayAdiguNocchedarUpA siddhiH siddhayati // nApi "na hi vai sazarIrasya" ityAderAgamAt / sa hi zubhAzubhAdRSTaparipAkajanye sAMsArikapriyApriye parasparAnupakte apekSya vyvsthitH| muktidazAyAM tu sakalAdRSTakSayahetukamaikAntikamAtyantikaM ca kevalaM priyameva, tatkathaM pratipidhyate / Agamasya cAyamarthaH, 'sazarIrasya'-ticatuSTayAnyatamasthAnavartina AtmanaH, 'priyApriyayo'-parasparAnuSaktayoH sukhaduHkhayoH 'apahatiH'-abhAvo, 'nAstIti / avazyaM hi tatra sukhaduHkhAbhyAM bhAvyam / parasparAnupaktatvaM ca samAsakaraNAdabhyUhyate / 'azarIraM'-muktAtmAnaM, 'vA'zabdasyaivakArArthatvAt azarIrameva; 'vasantaM'-siddhikSetramadhyAsInaM, 'priyApriye'-parasparAnuSakte sukhaduHkhe, 'na spRzataH // idamatra hRdayam / yathA kila saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnuSakte syAtAM, na tathA muktAtmanaH kintu kevalaM sukhameva / duHkhamUlasya zarIrasyavAbhAvAt / sukhaM tvAtmasvarUpatvAdavasthitameva / svasvarUpAvasthAnaM hi mokSaH / ata eva cAzarIramityuktam / AgamArthazvAyamitthameva samarthanIyaH / yata etadarthAnupAtinyeva smRtirapi dRzyate "sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhiH / / " rUpase dhruva rahanevAle padArthoke hI utpAda aura vyaya hote haiN| Atyantika nAzakA abhAva honepara bhI eka hI padArthameM kramabhAvI pariNAmoMkI utpatti honese santAnatva hetu jainoM dvArA svIkRta padArthake sAtha avinAbhAvI honese viruddha hai| isa prakAra santAnatva hetuse vuddhi Adike ucchedarUpa mokSakI siddhi nahIM hotii| tathA, mokSa avasthAmeM sukhakA abhAva siddha karaneke lie Apa logoMne "na hi vai sazarIrasya sataH priyApriyayorapahatirasti" jo AgamakA pramANa diyA hai, vaha bhI sAdhyakI siddhi nahIM krtaa| kyoMki yahA~ jo mokSameM priya-apriya (sukha-duHkha ) kA pratipedha kiyA gayA hai, vaha kevala zubha-azubha adRSTake pariNAmase utpanna, eka dUsarese sambaddha, sAMsArika sukha-duHkha kI apekSAse hI kiyA gayA hai| muktAvasthAkA sukha samasta puNya-pApake kSayase utpanna hotA hai, isalie yaha sukha aikAntika ( ekarUpa) aura Atyantika (nAza na honevAlA) hotA hai; isa nitya sukhakA pratipedha kaise kiyA jA sakatA hai ? ataeva ukta AgamameM priya-apriya zabdoMse puNya-pApase utpanna honevAle sAMsArika sukha-duHkhakA hI pratiSedha kiyA gayA hai, muktAvasthAke ananta aura avyAbAdha sukhakA nhiiN| isaliye AgamakA nimnaprakArase artha karanA cAhiye:-'sazarIrasya priyApriyayoH apahatiH nAsti'-saMsArI AtmAke paraspara apekSita sukha-duHkhakA abhAva nahIM hotaa| (yahA~ 'priyApriya' meM dvaMdva samAsa karanese sukha-duHkhako paraspara apekSita samajhanA caahiye)| 'azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzataH'-muktAvasthAmeM rahanevAle muktAtmAko paraspara apekSita sukha-duHkhakA sparza nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki jaise saMsArI jIvake sukha-duHkha paraspara apekSita hote haiM, vaise mukta jIvake nahIM hote / mukta jIvoMke kevala sukha hI hotA hai, kyoMki unake duHkhake kAraNa zarIrakA abhAva hai| tathA mukta jIva apane AtmasvarUpameM sthita rahate haiM, isaliye unake sukha hI hotA hai| kAraNa ki apane svarUpameM avasthita honA hI mokSa hai / isIliye mukta jIva zarIra rahita haiN| Agamase isakA samarthana hotA hai| smRtine isakA samarthana kiyA hai "jisa avasthAmeM indriyoMse bAhya kevala buddhise grahaNa karane yogya Atyantika sukha vidyamAna hai, vahI mokSa hai / pApI AtmAoMke liye vaha duSprApya hai|"
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjaro na cAyaM sukhazabdo duHkhAbhAvamAtre vartate / mukhyasukhavAcyatAyAM bAdhakAbhAvAt / ayaM rogAd vipramuktaH sukhI jAta ityAdivAkyeSu ca sukhIti prayogasya paunaruktyaprasaGgAcca / duHkhAbhAvamAtrasya rogAd vipramukta itIyataiva gatatvAt / / / na ca bhavadudIrito mokSaH puMsAmupAdeyatayA sNmtH| ko hi nAma zilAkalpamapagatasakalasukhasaMvedanamAtmAnamupapAdayituM yateta / duHkhasaMvedanarUpatvAdasya sukhaduHkhayorekasyAbhAve'parasyAvazyambhAvAt / ata eva tvadupahAsaH zrUyate "varaM vRndAvane ramye kroStRtvamabhivAnchitam / na tu vaizeSikI muktiM gautamo gantumicchati / / " sopAdhikasAvadhikaparimitAnandaniSyandAt svargAdapyadhikaM tadviparItAnandamamlAnajJAnaM ca mokSamAcakSate vickssnnaaH| yadi tu jaDaH pASANanirvizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhavet , tadalamapavargeNa / saMsAra eva varamastu / yatra tAvadantarAntarApi duHkhakaluSitamapi kiyadapi sukhmnubhujyte| cintyatAM tAvat kimalpasukhAnubhavo bhavya uta sarvasukhoccheda eva / / athAsti tathAbhUte mokSe lAbhAtirekaH prekSAdakSANAm / te hyevaM vivecayanti / saMsAre tAvad duHkhAspRSTaM sukhaM na sambhavati, duHkhaM cAvazyaM heyam , vivekahAnaM cAnayorekabhAjanapatitaviSamadhunoriva duHzakam , ata eva dve api tyajyate / atazca saMsArAd mokSaH zreyAn / yato'tra duHkhaM sarvathA na syAt / varamiyatI kAdAcitkasukhamAtrApi tyaktA, na tu tasyAH duHkhabhAra iyAn vyUDha iti // yahA~para sukhakA artha kevala duHkhakA abhAva hI nahIM hai| yadi sukhakA artha kevala duHkhakA abhAva hI kiyA jAya, to 'yaha rogI rogarahita hokara sukhI huA hai' Adi vAkyoMmeM punarukti doSa AnA cAhiye / kyoMki ukta sampUrNa vAkya na kahakara 'yaha rogI rogarahita huA hai' itanA kahanese hI kAma cala jAtA hai| tathA, zilAke samAna sampUrNa sukhoMke saMvedanase rahita vaizeSikoM dvArA pratipAdita muktiko prApta karanekA kauna prayatna karegA? kyoMki vaizeSikoMke anusAra pASANako taraha mukta jIva bhI sukhake anubhavase rahita hote haiM, ataeva sukhakA icchuka koI bhI prANI vaizeSikoMkI muktiko icchA na kregii| tathA, yadi mokSameM sukhakA abhAva ho, to mokSa duHkha rUpa honA cAhiye, kyoMki sukha aura dukhameM ekakA abhAva honepara dUsarekA sadbhAva avazya rahatA hai| vaizeSikoMkI muktikA upahAsa karate hue kahA gayA hai __ "gautama RSi vaizeSikoMko mukti prApta karaneko apekSA ramaNIya vRndAvanameM zRgAla hokara rahanA acchA samajhate haiN|" sopAdhika aura sAvadhika parimita Anandase paripUrNa honeke kAraNa svargase bhI adhika aparimita Ananda aura nirmala jJAnake prApta karaneko vidvAna loga mokSa kahate haiN| aisI avasthAmeM yadi AtmA mokSameM pASANake samAna jar3arUpa ho raha jAto hai, to phira aise mokSakI hI kyA AvazyakatA hai ? isase acchA saMsAra hI hai, jahA~ bIca bIcameM du:khase paripUrNa kamase kama thor3A bahuta sukha to milatA rahatA hai| ataeva yaha vicAraNIya hai ki sampUrNa sukhoMkA uccheda karanevAle mokSako prApta karanA zreSTha hai, athavA saMsArameM rahakara thor3e bahuta sukhakA upabhoga karanA acchA hai| zaMkA-mokSameM saMsArako apekSA adhika sukha hai, isaliye mokSa hI grAhya hai, kyoMki saMsArameM duHkha rahita sukha sambhava nahIM hai| jaise, eka hI pAtrameM rakkhe hue zahada aura viSakA alaga karanA bahuta kaThina hai, usI taraha sAMsArika sukha duHkhameM vivekapUrvaka duHkhakA tyAga karanA kaSTasAdhya hai / ataeva sukha-duHkha donoMko hI chor3a denA zreyaskara hai| isaliye saMsArase mokSa acchA hai, kyoMki mokSameM duHkhakA sarvathA abhAva hai| kAraNa ki kSaNika sukhase utpanna honevAle mahAna duHkhako bhoganekI apekSA usa kSaNika sukhakA tyAga kara denA hI zreyaskara hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 8 _ tadetatsatyam / sAMsArikasukhasya madhudagdhadhArAkarAlamaNDalAprapAsavad duHkharUpatvAdeva yuktaiva mumukSUNAM tajjihAsA, kintvAtyantikasukhavizeSalipsUnAmeva / ihApi viSayanivRttijaM sukhamanubhava siddhameva, tad yadi mokSe viziSTaM nAsti, tato mokSo duHkharUpa evApadyata ityarthaH / ye api dipamadhunI ekatra sampRkte tyajyete, te api sukha vizeSalipsayaiva / kiJca, yathA prANinAM saMsArAvasthAyAM sukhamiSTaM duHkhaM cAniSTam , tathA mokSAvasthAyAM duHkhanivRttiriSTA, sukhanivRttistvaniSTava / tato yadi tvadabhimato mokSaH syAt , tadA na prekSAvatAmatra pravRttiH syAt / bhavati ceyam / tataH siddho mokSaH sukhasaMvedanasvabhAvaH prekssaavtprvRtternythaanupptteH|| atha yadi sukhasaMvedanaikasvabhAvo mokSaH syAt tadA tadrAgeNa pravartamAno mumukSurna mokSamadhigacchet / na hi rAgiNAM mokSo'sti rAgasya bandhanAtmakatvAt / naivam / sAMsArikasukhameva rAgo bandhanAtmakaH viSayAdipravRttihetutvAt / mokSasukhe tu rAgaH tannivRttihetutvAd na bndhnaatmkH| parAM koTimArUDhasya ca spRhAmAtrarUpo'pyasau nivartate "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" iti vacanAt / anyathA bhavatpakSe'pi duHkhanivRttyAtmakamokSAGgIkRtau duHkhaviSayaM kaSAyakAluSyaM kena niSidhyeta / iti siddhaM kRtsnakarmakSayAt paramasukhasaMvedanAtmako mokSo, na buddhayAdivizeSaguNocchedarUpa iti // ___api ca bhostapasvin , kathaJcideSAmucchedo'smAkamapyabhimata eveti mA virUpaM manaH kRthaaH| tathAhi / buddhizabdena jnyaanmucyte| tacca matizrutAvadhimanaHparyAyakevalabhedAt pnycdhaa| tatrAdyaM jJAnacatuSTayaM lAyopazamikatvAt kevalajJAnAvirbhAvakAla eva pralInam / samAdhAna-yaha ThIka nahIM / kyoMki sAMsArika sukha zahadase lipaTI huI tIkSNa dhAravAlI talavArakI nokako cATaneke samAna hai, isaliye sAMsArika sukha duHkharUpa hai, ataeva mumakSa logoMko use tyAganA hai ThIka hai| avinAzI sukha cAhanevAloMko sAMsArika duHkha chor3anA hI caahiye| tathA, saMsArameM bhI viSayoMkI nivRttise utpanna honevAlA sukha anubhavase siddha hai / vaha yadi viziSTarUpase mokSameM nahIM hai, to mokSake duHkharUpa honese mokSa tyAjya hai| tathA, eka sAtha sammilita viSa aura zahadakA tyAga bhI vizeSa sukhakI icchAse hI kiyA jAtA hai ! tathA, jaise prANiyoMko sAMsArika avasthAmeM sukha iSTa aura duHkha aniSTa hai, vaise hI mokSAvasthAmeM duHkhakI nivRtti iSTa aura sukhakI nivRtti aniSTa hai / ataeva yadi mokSameM jJAna aura AnandakA abhAva hai, to mokSameM kisI bhI buddhimAnakI pravRtti na honI cAhiye / ataeva mokSa sukha aura jJAna rUpa hai| zaMkA-yadi mokSako sukha aura jJAnarUpa mAnA jAya, to mokSameM rAga bhAvase pravRtti karanevAle mumukSuko mokSakI prApti na honI caahiye| kyoMki rAga bandha karanevAlA hai, isaliye rAgI puruSoMko mokSa nahIM miltaa| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki sAMsArika sukha ho rAgabandhakA hetu hai, kyoMki yaha sAMsArika sukharUpa rAga hI viSaya Adiko pravRttimeM kAraNa hai| kintu mokSasukhakA anurAga viSaya AdikI pravRttimeM kAraNa nahIM hai, isaliye vaha bandhanakA kAraNa nhiiN| tathA, utkRSTa dazAko prApta hue AtmAke icchAmAtra bhI yaha rAga nahIM rhtaa| kahA bhI hai-"uttama muni mokSa aura saMsAra donoMmeM nispRha rahate haiN|" anyathA rAgakA sadbhAva honepara duHkhakI atyanta nivRtti rUpavaizeSikoMke mokSameM bhI duHkharUpa kaSAyakA utpanna honA sambhava hai| ataeva sampUrNa koMke kSayase utpanna honevAlA parama sukha aura Ananda svarUpa hI mokSa mAnanA yuktiyukta hai, buddhi Adi AtmAke vizeSa guNoMkA uccheda honA nhiiN| tathA, hama loga bhI buddhi AdikA kathaMcit uccheda hI mAnate haiM, ataeva he tapasvI, Apa nirAza na hoN| buddhikA artha jJAna hotA hai| yaha jJAna mati, zruti, avadhi, manaparyAya aura kevalajJAnake bhedase pAMca prakArakA hai| inameM Adike cAra jJAna kSAyopazamika (jJAnAvaraNIya karmake ekadeza kSaya aura upazamase utpanna honevAle ) haiM, isaliye kevalajJAnake utpanna honeke samaya naSTa ho jAte haiN| AgamameM kahA hai
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 anya. yo. vya. zloka 8] syAdvAdamaJjarI "naTuMmi ya chAumatthie nANe" ityAgamAt / kevalaM tu sarvadravyaparyAyagataM kSAyikatvena niSkalaGkAtmasvarUpatvAd astyeva mokSAvasthAyAm / sukhaM tu vaiSayikaM tatra nAsti, taddhetorvedanIyakarmaNo'bhAvAt / yattu niratizayakSayamanapekSamanantaM ca sukhaM tad bADhaM vidyate / duHkhasya cAdharmamUlatvAt tducchedaaducchedH|| nanvevaM sukhasyApi dharmamUlatvAd dharmasya cocchedAt tadapi na yujyate / "puNyapApakSayo mokSaH" ityAgamavacanAt / naivam / vaiSayikasukhasyaiva dharmamUlatvAd bhavatu taducchedaH na punaranapekSasyApi sukhasyocchedaH / icchAdveSayoH punarmohabhedatvAt tasya ca smuulkaassNkssittvaadbhaavH| prayatnazca kriyAvyApAragocaro nAstyeva, kRtkRtytvaat| vIryAntarAya kSayopanatastvastyeva prayatnaH, dAnAdilabdhivat / na ca kvacidupayujyate, kRtArthatvAt / dharmAdharmayostu puNyapApA"chAdmasthika ( kevalajJAnake atirikta saba jJAnoMko chadmastha jJAna kahate haiM ) jJAnake naSTa honepara ( kevalajJAna utpanna hotA hai )" / kevalajJAna saba dravya aura saba paryAyoMko jAnatA hai, aura vaha jJAnAvaraNIya karmake sarvathA kSayase utpanna hotA hai, isaliye mokSAvasthAmeM nirdoSa kevalajJAnakI prApti hotI hai| vaiSayika sukha mokSameM nahIM hai, kyoMki vahA~ vaiSayika sukhake kAraNa vedanIya karmakA abhAva hai| niratizaya, akSaya aura ananta sukha mokSameM vidyamAna hai / tathA duHkhake kAraNa adharmakA nAza ho jAnese mokSameM duHkhakA bhI abhAva ho jAtA hai| zaMkA-sukhakA kAraNa bhI dharma hI hai, ataeva dharmake uccheda ho jAnese muktAtmAke sukha bhI nahIM mAnanA caahiye| AgamameM kahA hai-"puNya aura pApake kSaya honepara mokSa hotA hai|" samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai| kyoMki vaiSayika sukha dharmakA kAraNa hai, isaliye mukta jIvake vaiSayika sukhakA nAza ho jAtA hai, parantu usake nirapekSa sukhakA nAza nahIM hotaa| kyoMki icchA aura dveSa mohake bheda haiM, aura mukta jIvake mohakA samUla nAza ho jAtA hai| tathA mukta jIvake koI prayatna bhI nahIM hotA, kyoMki mukta jIva kRtakRtya hai| athavA mukta jIvake dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ina pA~ca labdhiyoM kI taraha vIryAntarAya karma (jisa karmake udayase nIroga balavAna yuvaka eka tRNake Tukar3eko bhI hilAne meM asamartha hotA hai, use vIryAntarAyakarma kahate haiM ) ke kSayase utpanna vIryalabdhi rUpa prayatna mukta jIvake hotA hai| kintu mukta jIva kRtakRtya rahate haiM, ataeva ve prayatnakA kabhI upayoga nahIM karate / tathA mukta jIvake dharma-adharma athavA puNyapApakA uccheda bhI rahatA hI hai, kyoMki dharma-adharmake rahanepara mokSa nahIM mila sktaa| saMskAra matijJAnakA hI bheda hai, ataeva matijJAnake kSaya honeke bAda ho saMskArakA bhI nAza ho jAtA hai| isaliye mukta AtmAke saMskAra bhI nahIM hotaa| ataeva mukta avasthAmeM jJAna aura sukhakA abhAva hai, yaha kahanA yuktiyukta nahIM hai / yaha zlokakA artha hai // bhAvArtha-isa zlokameM vaizeSika logoMke tIna siddhAntoMpara vicAra kiyA gayA hai-(1) sattA dravya, guNa Adise bhinna hai; (2) AtmA jJAnase bhinna hai; (3) mukta avasthAmeM jJAna aura sukhakA abhAva ho jAtA hai| vaizeSika-(1) ka-sattA dravya, guNa aura karmameM hI rahatI hai (dravyaguNakarmasu sA sattA)-sattA (para sAmAnya athavA mahAsAmAnya) dravya, guNa aura karmameM hI rahatI hai, sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM nhiiN| vaizeSikoMke anusAra dravya Adi tIna padArthoM meM hI sattA rahatI hai, kyoMki ina tInameM hI sat pratyaya 1. uppaNNaMmi aNaMte naTuMmi ya chAumathie naanne| rAIe saMpatto mahaseNavaNaMmi ujjANe // chAyA-utpanne'nante naSTe ca chAnasthike jnyaane| rAtryAM saMprApto mahasenavanaM udyAnaM // 539 // aavshykpuurvvibhaagH| 2 balavatA yUnA rogarahitenApi puMsA yasya karmaNa udayAttRNamapi na tiryakkatuM pAryate tatkarma vIryAntarAyAkhyam / 3 labdhayaH paJca / tthaahi-daanlaabhbhogopbhogviirybhedaatpnycdhaa| sUtrakRtAGga 1-12; tattvArthasU. 2-5 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 8 paraparyAyayorucchedo'styeva / tadabhAve mokSasyaivAyogAt / saMskArazca matijJAnavizeSa eva / tasya ca mohakSayAnantaraM kSINatvAdabhAva iti / tadevaM na saMvidAnandamayI ca muktiriti yuktiriktayamuktiH / iti kaavyaarthH||8|| - hotA hai| yadyapi dravya Adi chahoM padArthomeM 'astitva' rahatA hai, tathApi vaha sAmAnya Adi tInameM anuvRttipratyaya ( sAmAnyajJAna ) kA kAraNa nahIM hai, aura dravyAdi tIna padArthoMmeM hai, isaliye dravyAdi tIna padArthoMmeM hI sattA rahatI hai| yadi sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM sattAsambandha svIkAra kiyA jAya, to kramase anavasthA, rUpahAni aura asambandha doSa Ate haiM, ataeva sattAko sAmAnya Adi tIna meM svIkAra na karake dravya, guNa aura karmameM hI svIkAra karanA caahiye| kha-sattA dravya, guNa aura karmase bhinna hai ( sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM ) / ( a ) sattA dravyase bhinna hai / jo dravyoMse utpanna na huA ho, athavA dravyoMkA utpAdaka na ho (adravyatva), tathA jo aneka dravyoMse utpanna huA ho, athavA aneka dravyoM kA utpAdaka ho ( anekadravyatva), use dravya kahate haiN| sattAmeM dravyakA ukta lakSaNa ghaTita nahIM hotaa| sattA dravyatvakI taraha pratyeka dravyameM rahatI hai, isaliye sattA dravya nahIM hai / (ba ) sattA guNase bhI bhinna hai| kyoMki sattA guNatvakI taraha guNoMmeM rahatI hai| tathA guNa guNoMmeM nahIM rahate (nirguNatvAd guNAnAm ) / (sa) sattA karmase bhI bhinna hai, kyoMki vaha karmatvakI taraha karmameM rahatI hai / tathA karma karmameM nahIM rhte| 'sattA' (sAmAnya ) para sAmAnya aura apara sAmAnyake bhedase do prakArakI hai| 'padArthatva' (dravya, guNa Adi chaha padArthoM meM rahanevAle) ko para sAmAnya athavA mahAsAmAnya kahate haiN| dravyatva, guNatva Adi apara sAmAnya hai| dravyatva AdikI apekSAse pRthivItva Adi, aura pRthivItva AdikI apekSAse ghaTatva Adi apara sAmAnya kahe jAte haiM / apara sAmAnya eka padArthako jAnate samaya usa padArthakI dUsare padArthase vyAvRtti karatA hai, isaliye ise sAmAnya-vizeSa bhI kahate haiN| sattA athavA sAmAnyakI taraha 'vizeSa' bhI bhinna padArtha haiN| 'vizeSa' sajAtIya aura vijAtIya padArthoMse atyanta vyAvRtti karAte haiM, ataeva 'vizeSa' vizeSa rUpa hI haiM, sAmAnya-vizeSa rUpa ye nahIM ho skte| AdhAra aura AdhArya padArthoMmeM ihapratyayakA kAraNa 'samavAya' bhI bhinna padArtha hai| 'ina taMtuoMmeM paTa hai' yaha ihapratyaya hetu taMtu aura paTameM samavAya saMbandha sthApita karatA hai| jaina-(1) ka-sattA ( astitva-vastukA svarUpa ) ko sampUrNa chahoM padArthoMmeM svIkAra karake bhI vaizeSika loga dravya, guNa aura karmameM hI 'astitva' ( sattA) svIkAra karate haiM, yaha yuktiyukta nahIM hai / tathA dravya, guNa, karmakI taraha 'sAmAnyapratyaya' ( sattA ) sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM bhI hotA hai, phira kucha padArthoMmeM sAmAnya ( sattA ) svIkAra karanA, aura kuchameM nahIM, yaha nyAyasaMgata nahIM kahA jA sktaa| tathA sAmAnya, vizeSa aura samavAyameM sattA mAnanese anavasthA, rUpahAni, aura asaMbandha nAmaka doSa Ate hai, yaha kathana ThIka nahIM; kyoMki sAmAnyakI taraha dravya, guNa, karmameM sattA svIkAra karanese bhI anavasthA doSa nahIM baca sktaa| tathA vizeSameM sattA svIkAra karanepara ulTI vizeSakI hI siddhi hotI hai, kyoMki kahIM bhI sAmAnya rahita vizeSakI upalabdhi nahIM hotii| isI prakAra samavAyameM bhI sattA (svarUpasattA) mAnanI hI hogii| kha-yadi sattAko dravya, guNa aura kamase bhinna mAnA jAya, to dravyAdiko asat mAnanA hogaa| isaliye sattA dravya Adise bhinna nahIM ho sktii| vaizeSika-(2)-jJAna AtmAse bhinna hai, arthAt jJAna samavAya saMbandhase AtmAke sAtha rahatA hai| AtmA svayaM jar3a hai| jisa samaya hama kisI padArthakA jJAna karate haiM, usa samaya pahale padArtha aura indriyakA saMyoga hotA hai, bAdameM indriya manase, aura mana AtmAse saMbaddha hotA hai| yadi AtmA aura jJAna
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 9] syAdvAdamaJjarI atha te vAdinaH kAyapramANatvamAtmanaH svayaM saMvedyamAnamapalapya, tAdRzakuzAstrazastrasaMparkavinaSTadRSTayastasya vibhutvaM manyante / atastropAlambhamAha yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivad niSpratipakSametat / tathApi dehAd vahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti // 9 // yatrava-deze, yaH padArthaH; dRSTaguNo, dRSTAH-pratyakSAdipramANato'nubhUtAH, guNA dharmA yasya sa tathA; sa padArthaH, tatraiva-vivakSitadeza eva / upapadyate iti kriyAdhyAhAro gmyH| pUrvasyaivakArasyAvadhAraNArthasyAtrApyabhisambandhAta tatraiva nAnyatretyanyayogavyavacchedaH / amumevArthaM dRSTAntena draDhayati / kumbhAdivaditi-ghaTAdivat / yathA kumbhAderyatraiva deze rUpAdayo guNA upalabhyante, tatraiva tasyAstitvaM pratIyate nAnyatra / evamAtmano'pi guNAzcaitanyAdayo deha eva dRzyante na vahiH, tasmAt tatpramANa evAyamiti / yadyapi puSpAdInAmavasthAnadezAdanyatrApi gandhAdiguNa upalabhyate, tathApi tena na vybhicaarH| tadAzrayA hi gandhAdipudgalAH teSAM ca vaizrasikyA prAyogikyA vA gatyA gatimattvena tadupalambhakavANAdidezaM yAvadAeka hoM, to duHkha, janma Adi nAza honepara jisa samaya muktAvasthAmeM buddhi, sukha AdikA nAza ho jAtA hai, usa samaya AtmAkA bhI nAza ho jAnA cAhiye / jaina-(2) yadi AtmA aura jJAnako sarvathA bhinna mAnA jAya, to hameM apane hI jJAnase apanI hI AtmAkA bhI jJAna na ho skegaa| tathA vaizeSikoMke matameM AtmA vyApaka hai, isaliye eka AtmAmeM jJAna honese saba AtmAoMko padArthoMkA jJAna honA caahiye| tathA AtmA aura jJAnakA samavAya saMbandha bhI nahIM bana sktaa| AtmA aura jJAnameM kartA aura karaNa saMbandha mAnakara bhI donoMko bhinna mAnanA yukta nahIM hai| kyoMki karaNa hamezA kartAse bhinna nahIM hotaa| jaise 'sarpa apaneko apane Apase veSTita karatA hai'-yahA~ kartA aura karaNa bhinna nahIM haiM, isI taraha AtmA aura jJAna alaga-alaga nahIM ho sakate / tathA, caitanyako vaizeSikoMne bhI AtmAkA svarUpa mAnA hai| isaliye jaise vRkSakA svarUpa vRkSase bhinna nahIM ho sakatA, vaise hI caitanya AtmAse bhinna nahIM ho sktaa| tathA, jJAna aura AtmAko bhinna mAnanepara 'maiM jJAtA hU~' aisA jJAna nahIM ho sakegA / ataeva AtmA aura jJAna bhinna nahIM haiN| vaizeSika-(3) mokSa jJAna aura Ananda rUpa nahIM hai, kyoMki dIpakakI santAnakI taraha mokSameM buddhi, sukha, duHkha Adi guNoMkI santAnakA sarvathA nAza ho jAtA hai| tathA, muktAvasthA meM jIva apane hI svarUpameM sthita rahatA hai| jaina-(3 ) yahA~ saMtAnatva hetu anaikAntika hetvAbhAsase dUSita hai| jJAna aura sukhake anubhavase sarvathA zUnya vaizeSikoMkI aisI muktike prApta karaneke liye koI bhI prayatnavAna na hogaa| tathA, sAMsArika sukha hI rAgakA kAraNa hai, mokSakA akSaya aura anaMta sukha rAgakA kAraNa nhiiN| ataeva mokSameM jJAna aura sukhakA Atyantika abhAva hai, yaha kahanA ThIka nahIM hai| aba AtmAko zarIrake pramANa na mAnakara use sarvavyApaka mAnanevAle usa prakArake kuzAstrarUpI zAstrake saMparkase vinaSTa dRSTi hue vaizeSikoMkI mAnyatAkA khaMDana karate haiM zlokArtha-yaha nirvivAda hai ki jisa padArthake guNa jisa sthAnameM dekhe jAte haiM, vaha padArtha usI sthAnameM rahatA hai; jaise jahA~ ghaTake rUpa Adi guNa rahate haiM, vahIM ghaTa bhI rahatA hai| tathApi kuvAdI loga dehake bAhya AtmAko kutsita tattvavAdase vyAmohita hokara ( sarvavyApaka rUpase ) svIkAra karate haiN| vyAkhyArtha-'yatraiva yaH dRSTaguNo tatraiva'-jisa sthAnameM ghaTa Adike rUpa Adi guNa pAye jAte haiM, usI sthAnapara ghaTakI upalabdhi hotI hai, anyatra nhiiN| isI prakAra AtmAke caitanya Adi guNa dehameM hI dekhe
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 9 gamanopapatteriti / ata evAha / niSpratipakSametaditi / etad niSpratipakSaM-bAdhakarahitam / "na hi dRSTe'nupapannaM' nAma" iti nyAyAt / nanu mantrAdInAM bhinnadezasthAnAmapyAkarpaNoccATanAdiko guNo yojanazatAdeH parato'pi dRzyata ityasti vAdhakamiti cet / maivaM vocH| sa hi na khalu mantrAdInAM guNaH, kintu tadadhiSThAtRdevatAnAm / tAsAM cAkarpaNIyoccATanIyAdidezagamane kautskuto'ymupaalmbhH| na jAtu guNA guNinamatiricya vartanta iti / athottarArddha vyAkhyAyate / tathApItyAdi / tathApievaM niHsapatnaM vyavasthite'pi tattve / atttvvaadophtaaH| anAcAra ityatreva nabaH kutsArthatvAt / kutsitatattvavAdena tadabhimatAptAbhAsapuruSavizeSapraNItena tttvaabhaasprruupnnenophtaaHvyaamohitaaH| dehAd vahiHzarIravyatirikte'pi deze, Atmatattvam-AtmarUpam ; paThanti zAstrarUpatayA praNayante / ityakSarArthaH / / bhAvArthastvayam / AtmA sarvagato na bhavati, sarvatra tdgunnaanuplbdheH| yo yaH sarvatrAnupalabhyamAnaguNaH sa sa sarvagato na bhavati, yathA ghaTaH; tathA cAyam ; tasmAt tathA / vyatireke vyomAdi / na cAyamasiddho hetuH, kAyavyatiriktadeze tadguNAnAM buddhayAdInAM vAdinA prativAdinA vAnabhyupagamAt / tathA ca bhaTTaH zrIdharaH-"sarvagatatve'pyAtmano dehapradeze jJAtRtvam / nAnyatra / zarIrasyopabhogAyatanatvAt / anyathA tasya caiyAditi // jAte haiM, dehake bAhara nahIM, ataeva AtmA zarIrake hI parimANa hai| yadyapi puSpa Adike eka sthAnameM rahate hue bhI usake dUsare sthAnameM gandha Adi guNa upalabdha hote haiM, parantu isase hetumeM vyabhicAra nahIM aataa| kyoMki puSpa AdimeM rahanevAle gandha Adi pudgala hI apane svabhAva athavA vAyuke prayogase gamana karate haiM, isaliye puSpa AdimeM rahanevAle gandha-pudgala nAsikA indriya taka jAte haiN| ataeva ukta kathana vAdhA rahita hai, kyoMki "pratyakSase dekhe hue padArthameM asiddhako sambhAvanA nahIM hotii|" / zaMkA-mantra Adike bhinna dezameM rahate hue bhI saikar3oM yojanakI dUrIpara unake AkarSaNa, uccATana Adi guNa dekhe jAte haiM, ataeva ukta kathana vAdhAyukta hai / samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki AkarSaNa, uccATana Adi guNa mantrake nahIM hai, kintu ye guNa mantra Adike adhiSThAtA devatAoMke haiN| mantrake adhiSThAtA deva hI AkarSaNa uccATana Adise prabhAvita sthAnameM svayaM jAte haiM, isaliye ukta dopa ThIka nahIM hai| kyoMki kabhI bhI guNa guNIko chor3akara nahIM rhte| isa prakAra hamAre siddhAntake nirvivAda siddha honepara bhI kutsita tattvavAda (jaise anAcAra zabdameM kutsita arthameM nana samAsa kiyA gayA hai, usI taraha 'atattvavAda' meM bhI nana samAsa kutsita arthameM hai| ) se vyAmohita vaizeSika loga AtmAko zarIrake bAhara bhI svIkAra karate haiN| bhAva yaha hai ki AtmA sarvavyApaka nahIM hai, kyoMki saba jagaha AtmAke guNa upalabdha nahIM hote / jisa vastuke guNa sarvatra upalabdha nahIM hote, vaha sarvavyApaka nahIM hotii| jaise ghar3eke rUpa Adi guNa sarvatra nahIM dikhAI dete, isaliye ghar3A sarvavyApaka nahIM hai| isI taraha AtmAke guNa bhI sarvatra upalabdha nahIM haiM, isaliye AtmA bhI sarvavyApaka nahIM hai| vyatireka dRSTAntameM-jo sarvavyApI hotA hai, usake guNa saba jagaha upalabdha hote haiM, jaise AkAza / ukta hetu asiddha nahIM hai, kyoMki vAdI athavA prativAdIne buddhi Adi AtmAke guNoMko zarIrako chor3akara anyatra svIkAra nahIM kiyA hai| zrIdhara bhaTTane kahA bhI hai "AtmAke sarvavyApaka honepara bhI zarIrameM rahakara hI AtmA padArthoko jAnatA hai, dUsarI jagaha nhiiN| kyoMki zarIra hI upabhogakA sthAna hai, yadi zarIrako upabhogakA sthAna na mAnA jAya to zarIra vyartha ho jaaye|" ( isa prakAra bhaTTake kathanake anusAra AtmAke buddhi Adi guNa zarIrase bAhara nahIM rhte|) 1. dRSTe vastuni upapatteranapekSetyarthaH / 2. nirvivAdamityarthaH / 3. nyAyakandalyAM /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 9] syAdvAdamaJjarI __ athAstyadRSTamAtmano vishessgunnH| tacca sarvotpattimatAM nimittaM sarvavyApakaM ca / kathamitarathA dvIpAntarAdiSvapi pratiniyatadezavartipuruSopabhogyAni kanakaratnacandanAGganAdIni tenotpAdyante / guNazca guNinaM vihAya na vartate / ato'numIyate sarvagata Atmeti / naivam / adRSTasya sarvagatatvasAdhane pramANAbhAvAt / athAstyeva pramANaM vahnerUddhajvalanaM, vAyostiryakapavanaM cAdRSTakAritamiti cet / na / tayostatsvabhAvatvAdeva tatsiddheH, dahanasya dahanazaktivat / sApyadRSTakAritA cet , tarhi jagattrayavaicitrIsUtraNe'pi tadeva sUtradhArAyatAM, kimiishvrklpnyaa| tannAyamasiddho hetuH / na caanaikaantikH| sAdhyasAdhanayoAptigrahaNena vyabhicArAbhAvAt / pi viruddhH| atyantaM vipakSavyAvRttatvAt / AtmaguNAzca buddhayAdayaH zarIra evopalabhyante, tato guNinApi tatraiva bhAvyam / iti siddhaH kAyapramANa AtmA / / anyaJca, tvayAtmanAM bahutvamiSyate "nAnAtmAno vyavasthAtaH" iti vacanAt / te ca dhyaapkaaH| tatasteSAM pradIpaprabhAmaNDalAnAmiva parasparAnuvedhe tadAzritazubhAzubhakarmaNAmapi parasparaM saGkaraH syAt / tathA caikasya zubhakarmaNA anyaH sukhI bhaved, itarasyAzubhakarmaNA cAnyo duHkhItyasamaJjasamApadyata / anyacca, ekasyaivAtmanaH svopAttazubhakarmavipAkena sukhitvaM, paropA. rjitAzubhakarmavipAkasambandhena ca duHkhitvamiti yugptsukhduHkhsNvednprsnggH| atha svAvaSTabdhaM bhogAyatanamAzrityaiva zubhAzubhayorbhogaH, tarhi svopArjitamapyadRSTaM kathaM bhogAyatanAd bahiniSkramya vaDherU jvalanAdikaM karoti iti cintyametat // ___zaMkA-AtmAkA adRSTa nAmakA eka vizeSa guNa hai| yaha adRSTa utpanna honevAle saba padArthoMmeM nimitta kAraNa hai, aura yaha sarvavyApaka hai; anyathA isase dUsare dvIpoMmeM bhI nizcita sthAnameM rahanevAle puruSoMke bhogane yogya, suvarNa, ratna, candana tathA strI Adi kaise prApta ho sakate haiM ? yadi AtmA sarvavyApaka nahIM hotA, to AtmAkA adRSTa guNa anyatra pravRtti nahIM kara sakatA thaa| guNa guNIko chor3akara nahIM rahate, ataeva AtmA sarvavyApaka hI hai| isa prakAra AtmAke adRSTa gRNako sarvatra dekhanese AtmAkI sarvavyApakatA siddha hotI hai| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki adRSTake sarvavyApI honemeM koI pramANa nahIM hai| yadi kaho ki agnikI zikhAkA U~cA jAnA, havAkA tirache bahanA, yaha saba adRSTase hI hotA hai, ataeva adRSTakA sAdhaka pramANa avazya hai, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki agnikA U~ce jAnA aura vAyukA tirache bahanA adRSTake balase hI siddha nahIM hotaa| kAraNa ki jaise agnimeM dahanazakti svabhAvase hI hai, usI taraha agnikA U~cA jAnA bhI svabhAvase hI mAnanA cAhiye, adRSTake balase nhiiN| yadi kaho ki agnimeM dahanazakti bhI adRSTake balase hI hai, to phira tInoM lokoMkI sRSTimeM bhI adRSTako kAraNa mAnanA cAhie, phira IzvarakI kalpanA karanese koI lAbha nhiiN| ataeva 'AtmA sarvagata nahIM hai, kyoMki AtmAke guNa saba jagaha nahIM pAye jAte,' yaha hetu asiddha nahIM hai, kyoMki AtmAke guNa saba jagaha nahIM upalabdha hote / tathA, yaha hetu anaikAntika bhI nahIM hai, kyoMki yahA~ 'asarvagata' sAdhyakI, 'AtmAke guNa saba jagaha nahIM pAye jAte' sAdhanake sAtha vyApti ThIka baiThatI hai| yaha hetu viruddha bhI nahIM hai, kyoMki 'AtmAke guNa saba jagaha nahIM pAye jAte' hetu, 'sarvagatatva' vipakSase atyaMta vyAvRtta hai| tathA, AtmAke guNa buddhi Adi zarIrameM hI upalabdha hote haiM, ataeva guNI (AtmA) ko bhI usI sthAnameM rahanA cAhiye / isase siddha hotA hai ki AtmA zarIrake pramANa hai| tathA, vaizeSikoMne AtmAkA bahutva svIkAra kiyA hai| kahA bhI hai-"pratyeka zarIrameM bhinna-bhinna AtmA honese AtmA nAnA hai|" ataeva yadi ye nAnA AtmA vyApaka hai, to dIpakoMko prabhAoMke paraspara sammizraNakI taraha AtmAke zubha-azubha karmoMkA bhI paraspara sammizraNa ho jAnA caahiye| isalie AtmAko nAnA aura vyApaka mAnanese AtmAke bhinna-bhinna zubha-azubha karmoMke eka dUsarese sammilita ho jAnepara ekake 1. nAnAbhedabhinnAnAM sukhaduHkhAdInAM pratyAtmapratisaMdhAnaM vyavasthA /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 9 AtmanAM ca sarvagatatve ekaikasya sRSTikartRtvaprasaGgaH / sarvagatatvenezvarAntarAnupravezasya sambhAvanIyatvAt / Izvarasya vA tadantarAnupraveze tsyaapykrtRtvaapttiH| na hi bhIranIrayoranyonyasambanthe, ekataratya pAnAdikriyAnyatarasya na bhavatIti yuktaM vaktum / kiJca, AtmanaH sarvagatatve naranArakAdiparyAyANAM yugpdnubhvaanupnggH| atha bhogAyatanAbhyupagamAd nAyaM dopa iti cet, nanu sa bhogAyatanaM sarvAtmanA avaSTabhnIyAd, ekadezena vA ? sarvAtmanA ced, asmadabhimatAGgIkAraH / ekadezena cet , saavyvtvprsnggH| paripUrNabhogAbhAvazca / / athAtmano vyApakatvAbhAve digdezAntaravartiparamANubhiryugapatsaMyogAbhAvAd AdyakarmAbhAvaH, tadabhAvAd antyasaMyogasya, tannirmitazarIrasya, tena tatsambandhasya cAbhAvAd anupAyasiddhaH sarvadA sarvepAM mokSaH syAt / naivam / yad yena saMyuktaM tadeva taM pratyupasarpatIti niyamAsambhavAt / ayaskAntaM prati ayasastenAsaMyuktasyApyAkarpaNopalabdheH / athAsaMyuktasyApyAkarpaNe taccharIrArambhaM pratyekamukhIbhUtAnAM tribhuvanodaravivaravartiparamANUnAmupasarpaNaprasaGgAd na jAne taccharIraM kiyatpramANaM syAd iti cet, saMyuktasyApyAkarpaNe kathaM sa eva dopo na bhavet / Atmano vyApakatvena sakalaparamANUnAM tena saMyogAt / atha tadbhAvAvizeSe'pyadRSTavazAd vivakSitazarIrotpAdanAnuguNA niyatA eva paramANava upasanti / taditaratrApi tulyam / / zubha karmase dUsarA sukhI, aura dUsareke azubha karmase dUsarA manuSya duHkhI huA kregaa| tathA, eka hI AtmAke svayaM upArjita zubha karmose sukhI, aura dUsarese upArjita azubha karmose duHkhI honeke kAraNa eka hI samayama eka sAtha sukha-duHkhakA saMvedana honA caahiye| yadi kaho ki AtmA apane zarIrake Azrita rahakara hI apane zubhaazubha karmakA phala bhogatA hai, to svayaM upArjana kiyA huA adRSTa zarIrase vAhara nikala kara agnike U~ce le jAne Adi kAryako kaise kara sakatA hai ? yaha vicAraNIya hai| ( isalie AtmAko apane zarIrake Azrita rahakara hI sukha-duHkhakA bhoktA mAnanese AtmAkA adRSTa, zarIrake vAhara nikalakara agniko U~ce jalAne Adi kAryako nahIM kara sktaa| kyoMki sukha-duHkhakI taraha adRSTa bhI AtmAkA hI guNa hai|) tathA, AtmAko sarvavyApaka mAnanepara pratyeka AtmAko sRSTikA kA mAnanA cAhiye / phira, Izvarake sarvavyApaka honese nAnA AtmAoMmeM bhI Izvara vyApaka hokara rhegaa| athavA, nAnA AtmAyeM sarvavyApaka haiM, isaliye ve IzvarameM bhI vyApaka hokara raheMgI, isalie Izvarake kartRtvakA abhAva ho jAnekA prasaMga khar3A ho jaayegaa| jaise dUdha aura pAnIke mila jAnepara unameMse ekakA pAna kiyA jA sakatA hai, dUsarekA pAna nahIM kiyA jA sakatA-aisA kahanA yukta nahIM hai, usI prakAra Izvara AtmA donoMko sarvavyApaka mAnanese, donoMkA paraspara sammizraNa honeke kAraNa, yA to AtmA svayaM sRSTikA kartA honA cAhie, athavA Izvara bhI sRSTikA kartA nahIM ho sakatA / tathA, AtmAko sarvavyApaka mAnanepara manuSya, naraka Adi paryAyoMkA eka hI sAtha anubhava honA caahie| yadi kaho ki AtmA zarIrameM raha kara hI upabhoga karatA hai, isaliye ukta dopa ThIka nahIM hai, to prazna hotA hai ki AtmA sampUrNa rUpase zarIrameM vyApta hai, athavA eka dezase ? prathama pakSa svIkAra karanese hamAre hI matakI svIkRti hogI, kyoMki hama bhI AtmAko zarIrake parimANa hI mAnate haiM / yadi dvitIya pakSa svIkAra karo to sampUrNa zarIrameM na rahanese AtmAko avayava sahita mAnanA cAhiye, aura AtmAke sAvayava honese vaha pUrNa rUpase zarIrakA bhoga bhI na kara skegii| zaMkA-AtmA yadi vyApaka na ho, to anya sthAnoMmeM rahanevAle paramANuoMke sAtha eka samayameM usakA saMyoga na ho sakegA, ataeva Adya-karmakA abhAva hogaa| Adyakarmake abhAvase antya-saMyogakA bhI abhAva hogA, antya-saMyogake abhAvase aMtya-saMyogake nimitta se utpanna honevAle zarIrakA abhAva hogA, tathA zarIrakA abhAva honene zarIrakA AtmAke sAtha sambandha nahIM bana sakatA, ataeva saba jIvoMko vinA prayatlake mokSa prApta ho jAyegA / (bhAva yaha hai ki vaizepika loga adRSTase yukta AtmAke saMyogase paramANuoMmeM kriyA mAnate haiM / paramANuoMmeM kriyA honese paramANu AkAzake eka pradezako chor3a kara
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 anya. yo. vya. zloka 9] syAdvAdamaJjarI athAstu yathAkathaJciccharIrotpattiH, tathApi sAvayavaM zarIraM pratyavayavamanupravizannAtmA sAvayavaH syAt / tathA cAsya paTAdivat kaarytvprsnggH| kAryatve cAsau vijAtIyaiH sajAtIyairvA kAraNairArabhyeta / na tAvadvijAtIyaiH teSAmanArambhakatvAt / na hi tantavo ghaTamArabhante / na ca sjaatiiyaiH| yata AtmatvAbhisambandhAdeva teSAM kAraNAnAM sajAtIyatvam / pArthivAdiparamANUnAM vijAtIyatvAt / tathA cAtmabhirAtmA Arabhyata ityAyAtam / taccAyuktam / ekatra shriire'nekaatmnaamaatmaarmbhkaannaamsmbhvaat| sambhave vA prtisndhaanaanuppttiH| na hi anyena dRSTamanyaH pratisandhAtumarha ti, atiprasaGgAt / tadArabhyatve cAsya ghaTavadavayava kriyAto vibhAgAt saMyogavinAzAd vinAzaH syAt / tasmAd vyApaka evAtmA yujyate / kAyapramANatAyAmuktadoSasadbhAvAditi cet / na / sAvayavatvakAryatvayoH kathaJcidAtmanyabhyupagamAt / tatra sAvayavatvaM tAvad asaMkhyeyapradezAtmakatvAt / tathA ca dravyAlaGkArakAraH-"AkAzo'pi sadezaH, sakRtsarvamUrtAbhisambandhArhatvAt" iti| yadyapyavayavapradezayorgandhahastyAdiSu bhedo'sti tathApi nAtra sUkSmekSikA cintyA / pradezeSvavayavavyavahArAt / kAryatvaM tu vkssyaamH|| ( vibhAga ) dUsare pradezase saMyukta ( saMyoga ) hote haiN| isa taraha AkAzake pradezameM paramANuoMke ikaTThe honese yaNaka, tryaNaka Adi kArya hote haiN| yadi AtmAko sarvavyApaka na mAneM, to usakA paramANuoMke sAtha sambandha na ho sakegA, isalie vaha paramANuoMmeM koI kriyA nahIM kara sakatI, ataH kriyAkA abhAva hogaa| kriyAkA abhAva honese paramANukA AkAzake pradezoMse vibhAga aura saMyoga nahIM bana sakatA, isaliye jina dvayaNuka, tryaNuka Adi avayavoMkA saMyoga honese zarIra banatA hai, usa antya-saMyogakA bhI abhAva hogaa| ataeva antya-saMyogase honevAle zarIrakA bhI abhAva ho jAnA cAhiye / tathA zarIrakA abhAva hI mokSa hai, ataeva AtmAko sarvavyApaka na mAnanese saba jIvoMko anAyAsa hI mokSakI prApti ho jaayegii|) samAdhAnayaha ThIka nhiiN| kyoMki yaha niyama nahIM ki jo jisake sAtha saMyukta ho, vaha usake prati AkarSita hotA hI ho| cumbaka aura lohake paraspara saMyukta na honepara bhI unameM AkarSaNa dekhA jAtA hai| isalie jaise lohe aura cumbakakA saMyoga nahIM hai, phira bhI unameM AkarSaNa hotA hai, vaise hI AtmA aura paramANuoMkA saMyoga na honepara bhI AtmA paramANuoMko AkarSita kara sakatA hai, use sarvavyApaka mAnanekI AvazyakatA nahIM / zaMkA-yadi vinA saMyogake bhI AtmAkA paramANuoMke prati AkarSaNa ho, to AtmAko banAnevAle pratyeka mukhIbhUta tribhuvanake udaravartI paramANuoMke prati AtmAkA AkarSaNa honese na jAne AtmAko kitane mahat parimANavAlA mAnanA hogA / samAdhAna-vaizeSika logoMke matameM AtmAke sAtha saMyukta padArthoMkA AkarSaNa mAnanepara bhI ukta dopa vaisA hI rahatA hai| kyoMki AtmAke vyApaka honese usakA sampUrNa paramANuoMke sAtha sambandha rahatA hI hai| zaMkA-adRSTake valase zarIrake utpanna karaneke anukUla niyata paramANu hI AtmAke prati AkarSita hote haiN| samAdhAna-lekina yahI bAta asaMyukta paramANuoMke sAtha AtmAkA sambandha mAnane meM bhI kahI jA sakatI hai| zaMkA-zarIrakI utpatti cAhe saMyukta paramANuoMse ho, athavA asaMyukta paramANuoMse, parantu zarIra avayava sahita hai| ataeva zarIrake pratyeka avayavameM praveza karanese AtmAko bhI sAvayava mAnanA cAhiye / jaise paTa Adi sAvayava honese kArya haiM, vaise hI AtmAko bhI sAvayava honese kArya mAnanA caahiye| tathA, yadi mAtmA kArya hai, to vaha sajAtIya kAraNoMse banatI hai, athavA vijAtIya kAraNoMse ? AtmA vijAtIya kAraNoMse nahIM bana sakatI, kyoMki vijAtIya kAraNoMse koI bhI kArya nahIM hotA hai; udAharaNake liye, tantuoMse ghar3A nahIM bana sakatA / AtmA sajAtIya kAraNoMse bhI utpanna nahIM ho sktii| kyoMki pArthiva Adi paramANu vijAtIya haiM, isaliye sajAtIya kAraNa AtmAke sambandhase hI sajAtIya kahe jA sakate haiM / arthAt jina kAraNoMse AtmAkA sambandha ho, ve hI kAraNa AtmAke sajAtIya ho sakate haiM / ataeva yaha artha nikalA ki AtmAoMse AtmA utpanna kiyA jAtA hai| parantu jaina logoMko yaha mAnya nahIM hai| kyoMki eka hI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 9 nanvAtmanAM kAryatve ghttaadivtpraakprsiddhsmaanjaatiiyaavyvaarbhytvprsktiH| avayavA hyavayavinamArabhante, yathA tantavaH paTamiti cet / na vAcyam / na khalu ghaTAdAvapi kArye prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogArabhyatvaM dRSTam / kumbhakArAdivyApArAnvitAd mRtpiNDAt prathamameva pRthuvughnodarAdyAkArasyAsyotpattipratIteH / dravyasya hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmaH kAryatvam / tacca bahirivAntarapyanubhUyata eva tatazcAtmApi syAt kAryaH / na ca paTAdau svAvayavasaMyogapUrvakakAryatvopalambhAt sarvatra tathAbhAvo yuktH| kASThe lohalekhyatvopalambhAd vajre'pi tathAbhAvaprasaGgAt / pramANabAdhanamubhayatrApi tulyam / na coktalakSaNakAryatvAbhyupagame'pyAtmano'nityatvAnuSaGgAt pratisandhAnAbhAvo'nuSajyate / kathaJcidanityatve satyevAsyopapadyamAnatvAt / pratisandhAnaM hi yamahamadrAkSaM tamahaM smarAmItyAdirUpama / taccaikAnta nityatve kathamupapadyate / avasthAbhedAt / anyA hyanubhavAvasthA, anyA ca smrnnaavsthaa| avasthAbhede cAvasthAvato'pi bhedAdekarUpatvakSateH kathaJcidanityatvaM yuktyAyAtaM kena vAryatAm // zarIrameM aneka AtmAyeM eka AtmAko utpanna nahIM kara sktiiN| yadi aneka jAtmAyeM eka AtmAko utpanna karane lageM to kisI padArthako smRti na ho skegii| kyoMki eka AtmAse dekhe hue padArthako dUsarA AtmA smaraNa nahIM kara sakatA / tathA, AtmA rUpa sajAtIya kAraNoMse AtmAke utpanna honepara ghaTakI taraha AtmAkA avayava-kriyAse vibhAga hogA, aura isa prakAra saMyogake nAza honese AtmAkA bhI nAza ho jAnA caahiye| arthAt jaise ghaTa rUpa kAryakA avayava-kriyAse vibhAga honeke kAraNa pUrvasaMyogakA nAza hotA hai, usI taraha AtmA rUpa kAyakA bhI avayava-kriyAse vibhAga honepara saMyogakA nAza ho jAnA cAhiye / ataeva AtmAko zarIrake parimANa mAnanemeM aneka doSa Ate haiN| samAdhAna-yaha kathana ThIka nhiiN| kyoMki hama loga sAvayavatva aura kAryatvako kathaMcit rUpase AtmAmeM svIkAra karate hI haiN| hama loga AtmAko asaMkhya pradezI mAnate haiM, isaliye AtmAkA sAvayava hai| dravyAlaMkArake kartA kahate haiM-"AkAza bhI pradeza sahita hai, kyoMki AkAzameM eka hI samayameM sampUrNa mUrta padArtha rahate haiN|" yadyapi gandhahasti Adi granthoMmeM avayava aura pradezameM bheda batAyA gayA hai, parantu yahA~ hama isa sUkSma carcAmeM nahIM utarate kyoMki pradezoMmeM bhI avayavakA vyavahAra hotA hai / AtmAke kAryatvakA Age prarUpaNa kreNge| zaMkA-AtmAko kArya mAnanepara ghaTAdikI taraha AtmAkI utpatti bhI sajAtIya avayavoMse mAnanI cAhiye / kyoMki avayava hI avayavIko utpanna karate haiM; jaise tantu paTako utpanna karate haiM, vaise hI AtmAkI bhI apane sajAtIya avayavoMse utpatti mAnanI caahiye| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki sajAtIya do kapAloMke saMyogase ghaTa Adi kAryakI utpatti nahIM hotI, kAraNa ki kumhArake vyApArase yukta miTTIke piNDase donoM kapAloMke utpanna honeke pahale hI moTe, gola aura udara AkAravAle ghaTakA jJAna hotA hai| jisa samaya kumhAra miTTIke piNDase ghar3A banAneko baiThatA hai, usa samaya miTTIke piNDase do kapAloMkI utpatti hue vinA hI moTe, gola Adi AkAravAle ghaTakI utpatti hotI hai / tathA, dravyake pahale AkArako chor3akara dUsarA AkAra dhAraNa karaneko kAryatva kahate haiN| yaha kAryatva jaise ghaTa AdimeM bAhya rUpameM dekhA jAtA hai, vaise hI AtmAmeM antaraMga rUpameM dekhA jAtA hai, ataeva AtmA bhI kathaMcit kArya hai| yadi kaho ki jaise paTameM tantu rUpa avayavoMke saMyogase paTa Adi kArya hote haiM, vaise hI sava padArthoMmeM avayavoMke saMyogase hI kArya hote haiM, to yaha ThIka nahIM / kyoMki saba jagaha ekase niyama nahIM hote| udAharaNake liye, lakar3I lohese khodI jAtI hai, parantu vajra lohese nahIM khodA jA sktaa| yadi kaho ki vajra kA lohese khodA jAnA pratyakSase bAdhita hai, to isI taraha kapAlake saMyogase ghaTakA utpanna honA bhI pratyakSase bAdhita hai| tathA, pUrva AkAra chor3a kara uttara AkArako grahaNa karane rUpa kAryatvake mAnanepara AtmAke anitya honese smaraNakA abhAva nahIM ho sktaa| kyoMki AtmAke kathaMcita anitya mAnanepara bhI smaraNakI siddhi hotI hai| 'jo maiMne dekhA, use smaraNa
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 9] syAdvAdamaJjarI athAtmanaH zarIraparimANatve mUrtatvAnuSaGgAt zarIre'nupravezo na syAd, mUrte mUrtasyAnupravezavirodhAt / tato nirAtmakamevAkhilaM zarIraM prApnotIti cet, kimidaM mUrtatvaM nAma / asarvagatadravyaparimANatvaM, rUpAdimattvaM vA ? tatra nAdyaH pakSo doSAya, saMmatatvAt / dvitIyastvayuktaH, vyAptyabhAvAt / nahi yadasarvagataM tad niyamena rUpAdimadityavinAbhAvo'sti / manaso'sarvagatatve'pi bhavanmate tadasambhavAt / AkAzakAladigAtmanAM sarvagatatva paramamahattva " sarvasaMyogisamAnadeza~tvaM cetyuktatvAd manaso vaidharmyAt, sarvagatatvena pratiSedhanAt / nAtmanaH zarIre'nupravezAnupapattiH, yena nirAtmakaM tat syAt / asarvagatadravyaparimANalakSaNamUrtatvasya manovat pravezApratibandhakatvAt / rUpAdimattva lakSaNamUrtatvopetasyApi jalAdervAlukAdAnupravezo na niSidhyate Atmanastu tadrahitasyApi tatrAsau pratiSidhyata iti mahaccitram // athAtmanaH kAyaparimANatve bAlazarIraparimANasya sato yuvazarIraparimANasvIkAraH kathaM syaat| kiM tatparimANatyAgAt, tadaparityAgAd vA ? parityAgAt cet, tadA zarIravat tasyAnityatvaprasaGgAt paralokAdyabhAvAnuSaGgaH / athAparityAgAt, tanna / pUrvaparimANAparityAge zarIravat tasyottaraparimANotpattyanupapatteH / tadayuktam / yuvazarIraparimANAvasthAyAmAtmano bAlazarIraparimANaparityAge sarvathA vinAzAsambhavAt, biphaNAvasthotpAde sarpavat / iti kathaM paralokAbhAvo'nuSajyate / paryAyatastasyAnityatve'pi dravyato nityatvAt // 1 73. karatA hU~', yaha smaraNa AtmAko ekAnta nitya mAnanepara nahIM bana sakatA; kyoMki anubhavakI avasthA smaraNakI avasthAse bhinna hai / tathA avasthAke bhinna honese avasthAvAle AtmAmeM bhI bheda mAnanA cAhiye / ataeva AtmAko ekAnta nitya nahIM kahA jA sakatA / use kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya mAnanA ho yuktiyukti hai / zaMkA-AtmAko zarIrake pariNAma mAnanepara AtmAko mUrta mAnanA cAhiye, ataeva AtmA mUrta zarIrameM praveza na kara sakegI, kyoMki mUrta mUrtameM praveza nahIM kara sakatA / ataeva samasta zarIra AtmAse rahita ho jAyegA | samAdhAna - Apa zarIra parimANa ko ( asarvagata ) mUrta kahate haiM, athavA rUpAdi dhAraNa karaneko mUrta kahate haiM ? prathama pakSa hama svayaM svIkAra karate haiM / tathA rUpAdi dhAraNa karanekI zarIraparimANake sAtha vyApti nahIM hai isaliye dUsarA pakSa bhI ThIka nhiiN| kyoMki jo asarvagata hai, arthAt zarIrake parimANa hai, vaha rUpAdise yukta nahIM hotA; kyoMki manake zarIra-parimANa honepara bhI vaha Apake mata meM rUpAdise yukta nahIM hai / Apa logoMne AkAza, kAla, dik aura AtmAko sarvagata, parama mahAn aura saba mUrta dravyoM ke saMyogakA dhAraka kaha kara manako avyApaka siddha kiyA hai / ataeva AtmAkA zarIra meM praveza karanA asiddha nahIM hai, jisase zarIrako AtmAse rahita kahA jA ske| kyoMki asarvagata manakI taraha zarIra-parimANa mUrta AtmA bhI zarIra meM praveza kara sakatA hai / ataeva jaise vaizeSikoMke anusAra mUrta mana mUrta zarIrameM praveza kara sakatA hai, vaise hI hamAre matameM mUrta AtmA bhI mUrta zarIrameM praveza kara sakatI hai| tathA rUpAdise yukta jala Adi mUrta padArtha mUrta bAlukA AdimeM praveza karate dekhe hI jAte haiM, phira rUpAdise rahita AtmA mUrta zarIrameM na praveza kara sake, yaha eka mahAn Azcarya hI hogA / zaMkA - AtmAko zarIrake parimANa svIkAra karanemeM bAlakakA zarIra yuvAke zarIrameM kaise tadala sakatA hai ? hama pUchate haiM ki bAlakake zarIrake parimANako chor3akara yuvAkA zarIra banatA hai, athavA pUrva pariNAmako binA chor3e hI uttara zarIrakA parimANa bana jAtA hai ? prathama pakSameM, zarIrakI taraha AtmAko bhI anitya honA cAhiye, tathA AtmAke anitya honepara paraloka Adi bhI nahIM bana sakatA / dvitIya pakSameM, 1. sarvamUrtasaMyogitvam / 2. iyattArahitatvam / 3. sarveSAM mUrtadravyANAM AkAzaM samAno deza eka AdhAra ityarthaH / evaM digAdiSvapi vyAkhyeyaM / yadyapi AkAzAdikaM sarvasaMyoginAmAdhAro na bhavati, ihapratyayaviSayatvenAvasthAnAt / tathApi sarvasaMyogisaMyogAdhArabhUtatvAdupacAreNa sarvasaMyoginAmapyAdhAra ucyate // 10
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 9 athAtmanaH kAyaparimANatve tatkhaNDane khaNDanaprasaGgaH, iti cet, kaH kimAha zarIrasya khaNDane kathaMcita tatkhaNDanasyeSTatvAt / zarIrasamvaddhAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitazarIra pradeze'vasthAnAdAtmanaH khaNDanam / taJcAtra vidyata eva / anyathA zarIrAt pRthagabhUtAvayavasya kampopalabdhirna syAt / na ca khaNDitAvayavAnupraviSTasyAtmapradezasya pRthagAtmatvaprasaGgaH, tatraivAnupravezAt / na caikatra santAne'neke aatmaanH| anekArthapratibhAsijJAnAnAmekapramAtrAdhAratayA prtibhaasaabhaavprsnggaat| zarIrAntaravyavasthitAnekajJAnAvaseyArthasaMvittivat / / kathaM khaNDitAvayavayoH saMghaTTanaM pazcAd iti cet, ekAntena chedAnabhyupagamAt / padmanAlatantuvat chedasyApi svIkArAt / tathAbhUtAdRSTavazAt tatsaMghaTTanama viruddhameveti tanuparimANa evAtmAGgIkartavyaH, na vyaapkH| tathA ca AtmA vyApako na bhavati, cetanatvAt, yattu vyApakaM na tat cetanama, yathA vyoma, cetanazcAtmA, tasmAd na vyaapkH| avyApakatve cAsya tatraivopalazarorake pahale parimANako chor3e vinA uttara parimANakI utpatti kaise ho sakatI hai ? samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoki bAlakakA zarIra chor3a kara yuvA zarIra prApta karate samaya AtmAkA sarvathA vinAza nahIM hotaa| jaise phaNa sahita avasthAko chor3akara phaNa rahita avasthAko prApta karate samaya sarpakI AtmAkA sarvathA vinAza nahIM hotA, usI taraha bAla zarIrase yuvA zarIrakI avasthA prApta karate samaya AtmAkA nAza nahIM hotA / ataeva AtmAko zarIra-parimANa mAnanepara paraloka AdikA abhAva nahIM ho sktaa| kyoMki paryAyakI apekSAse anitya hone para bhI dravyako apekSAse AtmA nitya hai| zaMkA-AtmAko zarIra-parimANa mAnanepara zarIrake nAza honese AtmAkA bhI nAza ho jAnA caahiye| samAdhAna- Apa yaha kyA kahate haiM, zarIrake nAza honepara AtmAkA kathaMcit nAza hamane svayaM svIkAra kiyA hai / kyoMki zarIrase sambaddha AtmapradezoMmeM kucha AtmapradezoMke khaNDita zarIrameM rahanekI apekSAse AtmAkA nAza hotA hI hai / yadi isa apekSAse AtmAkA nAza na mAnA jAya, to zarIrake talavAra Adise kATe jAnepara zarIrase bhinna avayavoMmeM kampana kI upalabdhi nahIM honI cAhiye / parantu jisa samaya pUrNa zarIrase kucha abayava kaTa kara alaga ho jAte haiM, usa samaya una avayavoMmeM kampana Adi kriyA hotI hai ( jaina mAnyatAke anusAra, ina kaTe hue avayavoMmeM AtmAke kucha pradeza rahate haiM, isIliye yaha kriyA hAtI hai ) ataeva AtmA nAzamAna bhI hai| zaMkA-zarIrake khaNDita avayavoMmeM AtmAke pradezoMko svIkAra karanese khaNDita avayavoMmeM bhinna AtmA mAnanA cAhiye / samAdhAna-yaha bAta nahIM hai| kyoMki khaNDita avayavoMmeM rahanevAle AtmAke pradeza phirase pahale zarIrameM hI lauTa Ate haiM / tathA, eka sthAnameM aneka AtmA nahIM bana sakate, anyathA aneka padArthokA nizcaya karAnevAlI netra Adi indriyoMse utpanna honevAle jJAnako eka jJAtA rUpa AtmAke AdhArase padArthoMkA nizcaya na ho skegaa| isaliye eka zarIrameM aneka AtmA mAnanepara jisa rUpako zarIrake netra rUpa avayavameM sthita AtmA dekhatA hai, usakA nizcaya netrastha AtmAko hI honA cAhiye, kAnakI AtmAko nhiiN| phira, eka jJAtAke AdhArase pratyeka AtmAmeM 'maiM dekhatA hU~', 'maiM sUMghatA hU~' isa prakArakA nizcita jJAna nahIM ho sktaa| zaMkA-AtmAke avayava khaNDita ho jAnepara ve bAdameM eka kaise ho jAte haiM ? samAdhAna-hama loga AtmAke pradezoMkA sarvathA uccheda nahIM maante| hamAre matameM kamalakI DaNDIke tantuoMkI taraha AtmAkA uccheda svIkAra kiyA gayA hai| jisa prakAra kamalakI nAlake Tukar3e karanepara TUTe hue tantu phirase Akara mila jAte haiM, vaise hI zarIrake khaNDita honepara khaNDita AtmAke pradeza phirase pahale AtmAke pradezoMse Akara mila jAte hai / ina AtmAke pradezoMkA mila jAnA adRSTake balase sambhava hai, isalie AtmAko vyApaka na mAnakara zarIra-parimANa hI mAnanA cAhiye / tathA, cetana honese AtmA vyApaka nahIM hai| jo vyApaka hai vaha cetana nahIM hai, jaise AkAza / AtmA cetana hai, isaliye vaha vyApaka nahIM hai.| ..AtmAke avyApaqa honepara,. 'jahAM
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 anya. yo. vya. zloka 9] syAdvAdamaJjarI bhyamAnaguNatvena siddhA kAyapramANatA / yatpunaraSTasamayasAdhyakevalisamudghAtadazAyAmArhatAnAmapi caturdazarajjvAtmakalokavyApitvenAtmanaH sarvavyApakatvam, tat kAdAcitkama, iti na tena vybhicaarH| syAdvAdamantrakavacAvaguNThitAnAM ca nezavibhISikAbhyo bhayam / / iti kaavyaarthH||9|| jisake guNa pAye jAte hai' hetuse AtmA zarIra-parimANa hI siddha hotI hai / tathA kevalIke samudghAta dazAme ATha samayameM caudaha rAjU parimANa tIna lokame vyApta honekI apekSA jo atmAko vyApaka kahA hai, vaha kabhIkabhI hotA hai, niyamita rUpame nahIM, isaliye yahA~ para mamudghAta dazAmeM AtmAke vyApaka honese vyabhicAra nahIM AtA / ( mUla zarIrako na chor3a kara AtmAke pradezoke bAhara nikalaneko samudghAta kahate haiN| yaha samudghAta vedanA, kaSAya, mAraNAMtika, taijasa, vikriyA, AhAraka aura kevalIke bhedase sAta prakArakA hai| (1) tIvra vedanA honeke samaya mUla zarIrako na chor3a kara AtmAke pradezoMke bAhara jAneko vedanAsamudghAta kahate hai| (2) tIvra kaSAyake udayase dUsarekA nAza karaneke liye mUla zarIrako vinA chor3e AtmAke pradezoMke bAhara nikalaneko kapAyasamudghAta kahate hai| (3) jisa sthAname AyukA vandha kiyA ho, maraneke antima samaya usa sthAnake pradezoMko sparza karaneke liye mUla zarIrako na chor3a kara AtmAke pradezoMke bAhara nikalaneko mAraNAMtikasamudghAta kahate haiN| (4) taijasasamudrAta zubha aura azubhake bhedase do prakArakA hotA hai / jIvoMko kisI vyAdhi athavA durbhikSase pIr3ita dekhakara mUla zarIrako na chor3a muniyoMke zarIrase bAraha yojana lambe, mUlabhAgameM sUcyaMgulake asaMkhyeyabhAga, agrabhAgameM nau yojana, zubha AkRti vAle putaleke bAhara nikala kara jAneko zubhataijasasamudghAta kahate haiM / yaha putalA, vyAdhi, durbhikSa Adiko naSTa karake vApisa lauTa AtA hai / kisI prakArake apane aniSTako dekhakara krodhake kAraNa mala zarIrake binA chor3e hI muniyoMke zarIrase ukta parimANavAle azubha putaleke bAhara nikala kara jAneko azubha-taijasasamaddhAta kahate hai| yaha azubha putalA apanI aniSTa vastuko naSTa karake munike sAtha svayaM bhI bhasma ho jAtA hai| dvIpAyana munine azubha-taijasasamudvAta kiyA thaa| (5) mUla zarIrako na chor3a kara kisI prakArakI vikriyA karaneke liye AtmAke pradezoMke bAhara jAneko vikriyAsamudghAta kahate haiM / ( 6 ) RddhidhArI muniyoMko kisI prakArako tattvasambandhI zaMkA honepara unake mUla zarIrako binA chor3e zuddha sphaTikake AkAra,eka hAthake barAbara putalekA mastakake bIcase nikalakara zaMkAkI nivRttike liye kevalI bhagavAnke pAsa jAnA, AhArakasamudghAta hai| yaha putalA antarmuhUrtameM kevalIke pAsa pahu~ca jAtA hai, aura zaMkAkI nivRtti honepara apane sthAnako lauTa AtA hai| (7) vedanIya karmake adhika rahanepara aura Ayu karmake kama raha jAnepara Ayu karmako vinA bhoge hI Ayu aura vedanIya karmake barAvara karaneke liye AtmapradezoMkA samasta lokameM vyApta ho jAnA kevalIsamudghAta hai / vedanA, kaSAya, mAraNAMtika, taijasa, vaikriyaka aura AhAraka samudghAtameM chaha samaya (lokaprakAza Adi zvetAmbara zAstroMmeM inakA samaya antamuhUrta 1. haMtergamikriyAtvAtsaMbhUyAtmapradezAnAM ca bahirudgamanaM samuddhAtaH / sa saptavidhaH / vedanAkapAyamAraNAMtikatejovikriyA'hArakakevaliviSayabhedAt / vedanIyasya bahutvAdalpatvAccAyupojnAbhogapUrvakamAyuHsamakaraNArtha dravyasvabhAvatvAt surAdravyasya phenavegabubudAvirbhAvopazamanavadehasthAtmapradezAnAM bahiHsamudghAtanaM kevalisamu dghAtaH / kevalisamudrAtaH aSTasamayikaH / daMDakapATaprataralokapUraNAni caturyu samayepu, punaH pratarakapATadaNDasvazarIrAnupravezAzcaturSu iti / rAjavArtike pR0 53 2. ubhiyadalekkamuravaddhayasaMcayasaNNiho have logo / adbhudayo muravasamo coddasarajjUdao svvo|| chAyA-udbhUtadalaikamurajadhvajasaMcayasannibho bhavet lokaH / ardhodayaH murajasamaH caturdazarajjUdayaH sarvaH // trilokasAre 1-6
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zrImadarAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya.yo. vya. zloka 9 vatAyA gayA hai ) aura kevalIsamudghAtameM ATha samaya lagate haiM / kevalIsamudghAtameM pahale cAra samayoMmeM AtmAke pradeza kramase daNDa, kapATa, pratara ( manthAna-lokaprakAza) aura lokapUrNa hote haiM, tathA vAdameM pratara (manthAna ) kapATa aura daNDa-parimANa hokara apane sthAnako lauTa jAte haiN| yahA~ kevalIsamudghAta avasthAmeM hI AtmAko sarvavyApaka kahA hai| ) syAdvAda rUpI maMtrake kavacase avaguNThita hama logoM ko isa prakAra kI vibhIpikAoMkA bhaya nahIM hai| yaha zlokakA artha hai / bhAvArtha-isa zlokameM AtmAke sarvavyApakatvakA khaMDana kiyA gayA hai| anumAna-'jahA~ jisa vastuke guNa pAye jAte haiM, vaha vastu usI jagaha upalabdha hotI hai, jaise jahA~ ghaTake rUpAdi guNa pAye jAte haiM, vahIM para ghaTa upalabdha hotA hai|' zaMkA-puSpake eka sthAnameM rahanepara bhI usakI gaMdha dUsare sthAnameM bhI dekhI jAtI hai| samAdhAna-dUra dezameM pAye jAnevAlI gaMdha puSpakA guNa nahIM hai, puSpameM rahanevAle gaMdha pudgala hI ur3akara hamArI nAka taka Ate haiN| zaMkA-maMtra Adi dUra sthAnase bhI mAraNa, uccATana Adi kriyA karate haiN| samAdhAna-mAraNa, uccATana maMtrakA guNa nahIM haiM, parantu maMtrake adhiSThAtA deva hI mAraNa Adi kriyA karane meM samartha hote haiM / isalie 'AtmA vyApaka nahIM hai, kyoMki AtmAke guNa sarvatra upalabdha nahIM hote| jisake guNa sarvatra upalabdha nahIM hote, vaha vyApaka nahIM hotA, jaise ghaTake guNa sarvatra upalabdha nahIM hote, isalie ghaTa vyApaka nahIM hai / AtmAke guNa bhI sarvatra nahIM pAye jAte, isalie AtmA bhI vyApaka nahIM hai| AkAza vyApaka hai, isaliye AkAzake guNa sarvatra pAye jAte haiN|' zaMkA-adRSTa AtmAkA guNa hai| yaha adRSTa dUra sthAnameM bhI kriyA karatA hai| yadi AtmAko sarvavyApaka na mAneM, to adRSTa dUra dezameM kriyA nahIM kara sktaa| samAdhAna-adRSTake mAnanekI koI AvazyakatA nahIM hai| adRSTakI siddhimeM hameM koI pramANa bhI nahIM miltaa| agnikI zikhAkA U~cA jAnA Adi kArya vastuoMke svabhAvase hI hote haiN| yadi adRSTase saba kArya hone lageM, to phira IzvarakI bhI koI AvazyakatA na rahe / tathA, AtmAko sarvavyApaka mAnakara use nAnA svIkAra karane meM AtmAoMmeM paraspara bhir3anta ho jAno cAhiye, aura eka AtmAkA sukha dUsarI AtmAko upabhoga karanA cAhiye / tathA, sarvavyApaka AtmAko IzvarakI AtmAmeM praveza karanA cAhie, isalie yA to Izvara bhI sRSTikartA na rahegA, athavA AtmA bhI sRSTikartA ho jaayegaa| zaMkA-yadi AtmAko vyApaka na mAneM to AtmA apane dUsare janmake zarIrake yogya paramANuoMko apanI ora kaise AkarSita kara sakatA hai ? yadi kisI taraha vaha apane zarIrake yogya paramANuoMko AkarSita kara bhI le, to bhI AtmA zarIra-parimANa hI ThaharegA, isalie AtmAko sAvayava honese kArya (anitya ) mAnanA cAhiye / samAdhAna-jaina loga AtmAko sAvayava mAnate haiM, isalie AtmAmeM parimANa bhI hotA hai| hama loga kisI bho padArthako ekanta nitya nahIM mAnate / zaMkA-yadi AtmA zarIra-parimANa hai, to vaha zarIrameM praveza nahIM kara sakatA, kyoMki eka marta padArthakA dUsare mUrta padArthameM praveza nahIM ho sktaa| samAdhAna-mUrtatvase yadi Apa logoMkA abhiprAya rUpAdiko dhAraNa karanevAlese hai, to hama loga AtmAko rUpa Adise yukta nahIM mAnate / hA~, yadi avyApakatvako Apa loga mUrta kahate haiM, to hama AtmAko avazya zarIra-parimANa mAnate haiN| ataeva jainasiddhAnta ke anusAra AtmA dravyakI apekSA nitya hai, aura paryAyakI apekSA anitya /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 anya. yo. vya. zloka 10] syAdvAdamaJjarI ___vaizeSikanaiyAyikayoH prAyaH samAnatantratvAdaulUkyamate kSipte yaugamatamapi kSiptamevAvaseyam / padArtheSu ca tayorapi na tulyA pratipattiriti sAMpratamakSapAdapratipAditapadArthAnAM sarveSAM caturthapuruSArthaM pratyasAdhakatamatve vAcye'pi, tadantaHpAtinAM chalajAtinigrahasthAnAnAM paropanyAsanirAsamAtraphalatayA atyantamanupAdeyatvAt tadupadezadAturvairAgyamupahasannAha svayaM vivAdagrahile vitaNDApANDityakaNDUlamukhe jane'smin / mAyopadezAt paramarma bhindannaho virakto muniranyadIyaH // 10 // anye-avijJAtatvadAjJAsAratayA'nupAdeyanAmAnaH pare, teSAmayaM zAstRtvena sambandhI anyadIyo muniH akSapAdaRSiH, aho viraktaH-aho vairAgyavAn / aho ityupahAsagarbhamAzcarya sUcayati / anyadIya ityatra "IyakArake",' iti do'ntaH / kiM kurvannityAha / paramarma bhindanjAtAvekavacanaprayogAt paramarmANi vyathayan / "bahubhirAtmapradezairadhiSThitA dehAvayavA marmANi" iti pAribhASikI saMjJA / tata upacArAt sAdhyasvatattvasAdhanAvyabhicaritayA prANabhUtaH sAdhanopanyAso'pi marmeva marma / kasmAt taddhindana , mAyopadezAddhetoH, mAyA-paravaJcanama, tasthA upadezaH chalajAtinigrahasthAnalakSaNapadArthatrayaprarUpaNadvAreNa ziSyebhyaH pratipAdanaM, tasmAt "guNAdastriyAM na vA" ityanena hetau tRtIyAprasaGge paJcamI / kasmin viSaye mAyAmayamupadiSTavAn ityAha / asmin pratyakSopalakSyamANe, jane-tattvAtattva vimarzabahirmukhatayA prAkRtaprAye loke / kathambhUte, svayam-AtmanA paropadezanirapekSameva, vivAdagrahile-viruddhaH-parasparalakSyIkRtapakSAdhikSepadakSaH, vAdo-vacanopanyAso vivAdaH / tathA ca bhagavAn haribhadrasUriH "labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenAmahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH" / tena grahila iva-grahagRhIta iva / tatra yathA grahAdyapasmAraparavazaH puruSo yatkiJcanapralApI syAd evamayamapi jana iti bhaavH| tathA, vitaNDA-pratipakSasthApanAhInaM vAkyam / vitaNDyate Ahanyate'nayA pratipakSasAdhanamiti vyutptteH| "abhyupetya pakSaM yo na sthApayati sa vaitaNDika vaizeSika aura naiyAyikoMke siddhAnta prAyaH ekase hI haiM, isaliye vaizeSikoMke siddhAntoMkA khaNDana honese naiyAyikoMke siddhAntoMkA bhI khaNDana ho gayA samajhanA caahiye| vaizeSika aura naiyAyika loga padArthoMko bhinna prakArase svIkAra karate haiN| ataeva yadyapi akSapAdadvArA pratipAdita sampUrNa padArtha mokSake kAraNa nahIM hai, phira bhI una padArthoM meM gabhita, kevala dUsareke kathanakA tiraskAra karanevAle chala, jAti aura nigrahasthAna nAmaka padArtha sarvathA tyAjya haiM, isalie chala jAti aura nigrahasthAnake upadeSTAke vairAgyakA upahAsa karate hue kahate haiM zlokArtha-Azcarya hai ki svayaM hI vivAda rUpI pizAcase jakar3e hue, vitaNDA rUpa pANDityase muMhako khujalAte hue, tathA chala, jAti aura nigrahasthAnake upadezase dUsaroMke nirdoSa hetuoMkA khaNDana karanevAle muni, vItarAga samajhe jAte haiM ! vyAkhyArtha-'asmin svayaM vivAdagrahile vitaNDApANDityakaNDUlamukhe jane mAyopadezAt paramarma bhindan anyadIyaH muniH aho viraktaH'-bhUta pizAca Adike vazIbhUta hue puruSakI taraha svayaM dUsaroMke upadezake vinA ho vivAda [ dUsareke matako khaNDana karanevAlA vacana / haribhadrasUrine kahA hai "lAbha aura khyAtike cAhanevAle kaluSita aura nIca loga chala aura jAtise yukta jo kucha kathana karate haiM, vaha vivAda hai|" ] se grasita, tathA vitaNDA [ jisase pratipakSa, arthAt apane pakSameM prativAdIdvArA diye hue 1. haimasU. 3-2-121 / 2. haimasU. 2-22-77 / 3. haribhadrasUrikRte aSTake 12-4 /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrImadrarAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 10 ityucyate'' iti nyAyavArtikam / vastutastvaparAmRSTatattvAtattvavicAraM maukhayaM vitaNDA / tatra yatpANDityam-avikalaM kauzalaM, tena kaNDUlaM mukhaM lapanaM yasya sa tathA tasmin / kaNDUH-kharjUH, kaNDUrasyAstIti kaNDUlam , sidhmAditvAd matvarthIyo lapratyayaH / yathA kilAntarutpannakRmikulajanitAM kaNDUti nirodhumapArayan puruSo vyAkulatAM kalayati, evaM tanmukhamapi vitaNDApANDityenAsaMvaddhapralApacApalamAkalayat kaNDUlamityupacaryate // evaM ca svarasata eva svasvAbhimatavyavasthApanAvisaMsthulo vaitaNDikalokaH / tatra ca tatparamAptabhUtapurupavizepaparikalpitapara vaJcanapracuravacanaracanopadezazcet sahAyaH samajani, tadA svata eva jvAlAkalApajaTile prajvalati hutAzana iva kRto ghRtAhutiprakSepa iti / taizca bhavAminandibhirvAdibhiretAhazopadezadAnamapi tasya muneH kAruNikatvakoTAvAropitam / tathA cAhuH "duHshikssitkutkaushleshvaacaalitaannaaH| zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopamaNDitAH // 1 // gatAnugatiko lokaH kumArga ttprtaaritH| mA gAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH" ||2|| kAruNikatvaM ca vairAgyAd na bhidyate / tato yuktamuktam aho virakta iti stutikAreNopahAsavacanam // atha mAyopadezAditi sUcanAsUtraM vitanyate / akSapAdamate kila SoDazapadArthAH / "pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsachalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAd niHzreyasAdhigamaH" iti vacanAt / na caiteSAM vyastAnAM samastAnAM vA doSoMkA khaNDana kara apane pakSakA sthApana na kiyA jA ske| nyAyavArtikameM kahA hai-"apane pakSako svIkAra kara ke jo svapakSako sthApita nahIM kara sakatA, use vaitaNDika kahate haiN|" vAstavameM tattva-atattvakA vicAra na kara maukharyako hI vitaNDA kahA hai ] rUpa pANDityase asambaddha pralApa karanevAle tattva aura atattvake vicArase vahirmakha, chala jAti aura nigrahasthAnakA upadeza dekara dUsaroMke nirdopa hetUoMkA khaNDana karanevAle, ApakI AjJAse vAhya, aise akSapAda RSi, Azcarya hai ki vItarAga kahe jAte haiM ! yadi apane matako sthApita karaneke lie Atura vaitaNDika logoMko parama Apta kahe jAnevAle puruSoMke dvArA dUsaroMkI vaMcanA karanevAle vacanoMkA upadeza diyA jAya, to vaha jalatI huI agnimeM ghIkI AhutikA kAma detA hai| saMsArameM Ananda mAnanevAle vAdiyoMne isa prakArakA upadeza karanevAle muni bhI kAruNika batAyA hai ! una logoMne kahA hai "kutarkase vAcAlita vitaNDAvAdI chala Adike vinA nahIM jIte jA sakate // 1 // loga eka dUsareke pIche calanevAle hote haiM / isaliye kutArkikoMse ThagAye jAkara loga unakA anukaraNa na karane laga jAya, ataeva kAruNika muni ne chala Adi kA upadeza kiyA hai / " // 2 // karuNA aura vairAgya alaga alaga nahIM haiM / ataeva stutikArane, 'aho viraktaH' aisA kaha kara jo upahAsavacana kA prayoga kiyA hai, vaha ThIka hai| 1 udyotakaraviracitanyAyavAttike 1-1-1 / 2 bhavAbhinandI asAro'pyeSa saMsAraH sAravAniva lakSyate / dadhidugdhAmbutAmbUlapuNyapaNyAGganAdibhiH // ityAdivacanaiH saMsArAbhinandanazIlaH / 3 gautamasUtre 1-1-1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 anya. yo. vya. zloka 10] syAdvAdamaJjarI adhigamo niHshreysaavaaptihetuH| na hyekeneva kriyAvirahitena jJAnamAtraiNa muktiyuktimatI / asamagrasAmagrIkatvAt / vighaTitakacakrarathena manISitanagaraprAptivat / / ___ na ca vAcyaM na khalu vayaM kriyAM pratikSipAmaH, kintu tattvajJAnapUrvikAyA eva tasyA muktihetutvamiti jJAnArthaM tattvajJAnAd niHzreyasAdhigama iti bama iti / na hyamISAM saMhate api jJAnakriye muktiprAptihetubhUte / vitathatvAt tajjJAnakriyayoH / na ca vitathatvamasiddham / vicAryamANAnAM poDazAnAmapi tattvAbhAsatvAt / tathAhi taiH pramANasya tAvad lakSaNamitthaM sUtritam"arthopalabdhihetuH pramANam" iti / etaJca na vicArasaham / yato'rthopalavdhau hetutvaM yadi nimittatvamAtra, tatsarvakArakasAdhAraNamiti kartRkarmAderapi prmaanntvprsnggH| atha kartRkarmAdivilakSaNaM hetuzabdena karaNameva vivakSitaM, tarhi tajjJAnameva yuktaM, na cendriyasannikarSAdi / yasmin hi satyartha upalabdho bhavati, sa tatkaraNam / na cendriyasannikarSasAmagryAdau satyapi jJAnAbhAve'rthopalambhaH / sAdhakatamaM hi karaNam / avyavahitaphalaM ca tadiSyate / vyavahitaphalasyApi karaNatve dugdhabhojanAderapi tathAprasaGgaH / tanna jJAnAdanyatra pramANatvam / anyatropacArAt / yadapi nyAyabhUSaNasUtrakAreNoktam-"samyaganubhavasAdhanaM pramANam" iti, tatrApi sAdhanagrahaNAt kartRkarmanirAsena karaNasyaiva pramANatvaM sidhyati / tathA'pyavyavahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaiva iti na tat samyagalakSaNam / "svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam" iti tu tAttvikaM lakSaNam / / akSapAdake (naiyAyikoMke) matameM solaha padArtha mAne gaye haiN| kahA bhI hai-"pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAMta, siddhAMta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna ke tattvajJAnase mokSako prApti hotI hai|" kintu ina solaha padArthoMmeM eka-ekakA athavA samasta padArthoMkA jAna lenA mokSakI prAptimeM kAraNa nahIM hai| kyoMki kriyAke binA kevala jJAnamAtrase hI mukti nahIM miltii| jisa prakAra rathake do pahiyoMke vinA kevala eka pahiyese nagarameM nahIM ghUmA jA sakatA, usI taraha jJAna aura kriyA donoMke binA kevala jJAna-mAtrase mokSa nahIM miltaa| zaMkA-hama loga kriyAkA niSedha nahIM karate, kintu solaha padArthoMke tattvajJAnase honevAlI kriyA hI mokSakI prAptimeM kAraNa hai, yaha batAneke liye hamane kahA hai "tattvajJAnase mokSakI prApti hotI haiN|" samAdhAna-Apa logoMke dvArA mAne hue jJAna aura kriyA donoM mila kara bhI mokSake kAraNa nahIM ho sakate, kyoMki ve jJAna aura kriyA donoM mithyA hai| jJAna aura kriyAkA mithyA honA asiddha nahIM hai, kyoMki vicAra karanepara ye solaha padArtha tattvAbhAsa siddha hote haiN| Apa logoMne jo "arthopalabdhimeM hetuko pramANa" svIkAra kiyA hai, vaha ThIka nhiiN| kyoMki yadi nimitta mAtrako hI arthopalabdhimeM hetu kahA jAya to kartA, karma Adi kArakoMko bhI pramANa mAnanA cAhiye / kartA, karma Adi bhI padArthoMke jJAnameM nimitta kAraNa haiN| yadi Apa kartA, karma Adi kArakoMse vilakSaNa karaNa kArakako hI hetu kaheM, to indriya aura padArthaka sambandhako padArthaka jJAnameM karaNa na kaha kara kevala jJAnako hI padArthoMke karaNa mAnanA caahiye| kyoMki indriya aura padArthakA sambandha honepara bhI jJAnakA abhAva honese padArthoMkA jJAna nahIM hotA / jisake honepara padArthakA jJAna hotA hai, vaha padArthake jJAnakA karaNa hai, parantu indriyasannikarSa Adi sAmagrIke rahate hue bhI jJAnake abhAvameM padArthIkA jJAna nahIM hotaa| tathA, sAdhakatamako hI karaNa mAnanA cAhiye / isI sAdhakatama jJAna rUpa karaNake honese hI padArthoke jAnane rUpa kAryakI utpatti hotI hai| yadi karaNako paramparAse phala denevAlA mAnA jAya, to dugdha, bhojana Adi bho padArthake jJAnameM karaNa ho sakate haiN| ataeva jJAnako chor3a kara aura koI pramANa nahIM mAnanA caahiye| kyoMki jJAna hI padArthoke jAnanemeM karaNa hai, jJAnako chor3akara 1. vAtsyAyanabhASye / 2. nyAyasAre bhAsarvajJapraNIte 1-1 / 3. pramANanayatattvAlokAlakAre 1-2 /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 10 prameyamapi tarAtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidopapratyabhAvaphaladuHkhApavargabhedAd dvAdaza vidhamuktam / taJca na samyag / yataH zarIrendriyabuddhimanaHpravRttidopaphaladukhAnAm AtmanyevAntarbhAvo yuktaH / saMsAriNa AtmanaH kathaJcit tadaviSvagbhUtatvAt / AtmA ca prameya eva na bhavati / tasya pramAtRtvAt / indriyabuddhimanasAM tu karaNatvAt prmeytvaabhaavH| dopAstu rAgadvepamohAH, te ca pravRtterna pRthagbhavitumarhanti / vAGmanaHkAyavyApArasya zubhAzubhaphalasya viMzatividhasya tanmate pravRttizabdavAcyatvAt / rAgAdidopANAM / ca manovyApArAtmakatvAt / duHkhasya zabdAdInAmindriyArthAnAM ca phala evaantrbhaavH| "pravRttidopajanitaM sukhaduHkhAtmakaM mukhyaM phalaM, tatsAdhanaM tu gauNam" iti jayantavacanAt / pretyabhAvApavargayoH punarAtmana eva pariNAmAntarApattirUpatvAd, na pArthakyamAtmanaH sakAzAducitam / tadevaM dvAdazavidhaM prameyamiti vAgvistaramAtram "dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyam" iti tu samIcInaM lakSaNam / sarvasaMgrAhakatvAt / evaM saMzayAdInAmapi tattvAbhAsatvaM prekSAvaddhiranupekSaNIyam / atra tu pratItatvAda, granthagauravabhayAcca na prapazcitam / nyakSeNa hyatra nyAyazAstramavatAraNIyama, taccAvatAryamANaM pRthagagranthAntaratAmavagAhata ityAstAm / / tadevaM pramANAdipoDazapadArthAnAmaviziSTe'pi tattvAbhAsatve prakaTakapaTanATakasUtradhArANAM trayANAmeva chalajAtinigrahasthAnAnAM mAyopadezAditi padenopakSepaH kRtaH tatra parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtaH chalam / tat tridhA-vAkchalaM, sAmAnyachalam, upacArachalaM anyatra (sannikarpa AdimeM) upacArake vinA arthAt anupacarita rUpase pramANatva nahIM hai / tathA nyAyabhUSaNakArane jo "samyak prakArase anubhavakA sAdhana karanevAle" ko pramAga kahA hai, vahA~ bhI sAdhanakA grahaNa kiyA jAne se kartA aura karmakA nirasana ho jAnese karaNakA hI pramANatva siddha hotA hai / tathA, avyavahita phaladAyI hone se jJAna ke sAdhakatama hone kAraNa pramANakA ukta lakSaNa samIcIna nahIM hai, ataeva apane aura parako nizcaya karanevAle jJAnako ho vAstavika pramANa mAnanA cAhiye / (svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam ) / naiyAyikoMne AtmA, zarIra, indriya, artha, buddhi, mana, pravRtti, dopa, pretyabhAva, phala, dukha, aura apavargake bhedase jo bAraha prakArakA prameya (mumukSudvArA jAnane yogya viSaya ) svIkAra kiyA hai, vaha bhI ThIka nahIM / kyoMki zarIra, indriya, buddhi, mana, pravRtti, dopa, phala aura dukhakA AtmAmeM hI antarbhAva ho jAtA hai| kAraNa ki zarIra, indriya Adise saMsArI purupakI AtmA kisI apekSAse abhinna hI hai| tathA, AtmA pramAtA hai, vaha prameya nahIM ho sktaa| indriya, buddhi aura mana karaNa haiM, arthAt inake dvArA pramAtA pramiti kriyAkA kartA hai, isaliye ye bhI prameya nahIM kahe jA skte| rAga, dvepa aura moha pravRttise bhinna nahIM hai kyoMki naiyAyikoMke matameM pravRtti zabdase zubha azubha rUpa vIsa prakArakA mana, vacana aura kAyakA vyApAra liyA gayA hai| rAga Adi dopa manakA vyApAra hai| dukha aura indriyoMke vipaya zabda Adi phalameM garbhita ho jAte haiM / jayantane kahA bhI hai-"pravRtti aura dopase utpanna sukha-dukha mukhya phala haiM, tathA sukha-dukha rUpa phalakA sAdhana gauNa hai|" pretyabhAva aura apavarga ye donoM AtmAke hI pariNAma haiM, ataeva inheM AtmAse bhinna nahIM mAnanA cAhiye / ataeva naiyAyikoM dvArA mAnya vAraha prakArakA prameya kevala vacanoMkA ADambara mAtra hai| ataeva "dravya aura paryAya rUpa vastu hI prameya hai" (dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyaM), yahI prameyakA lakSaNa sarvasaMgrAhaka honese samIcIna hai / isI prakAra pramANa aura prameyakI taraha saMzaya Adi caudaha padArthoMko bhI tattvAbhAsa hI samajhanA cAhiye / graMthake gauravake bhayase yahA~ vistArase nahIM likhA / kisI anya graMthakI sahAyatAse use samajha lenA caahiye| isa prakAra pramANa Adi solaha padArthoM ke sAmAnya rUpase tattvAbhAsa siddha ho jAnepara bhI, yahA~ prakaTa kapaTa nATakake sUtradhAra chala, jAti aura nigrahasthAnakA hI khaMDana kiyA jAtA hai| bolanevAle vAdIke arthako 1. jayantanyAyamaMjaryA / 2.. pramANanayatattvAlokAlaMkAre /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya, zloka 10] syAdvAdamaJjarI ceti / tatra sAdhAraNe zabde prayukte vakturabhipretAdarthAdarthAntarakalpanayA tanniSedho vAkchalam / yathA navakambalo'yaM mANavaka iti nUtanavivakSayA kathite, paraH saMkhyAmAropya nipedhati kuto' sya nava kambalAH iti / saMbhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH sAmAnyachalam / yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge, kazcid vadati sambhavati brAhmaNe, vidyAcaraNasampaditi, tat chalavAdI brAhmaNatvasya hetutAmAropya nirAkurvannabhiyuGkte yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpad bhavati, vrAtye''pi sA bhaved, vrAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnam upacArachalam / yathA maJcAH krozantItyukte, paraH pratyavatiSThate kathamacetanAH maJcAH krozanti maJcasthAH puruSAH krozantIti / tathA samyagRhetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte, jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyaM kimapi pratyavasthAnaM jAtiH dUSaNAbhAsa ityarthaH / sA ca cturviNshtibhedaa| sAdha AdipratyavasthAnabhedena yathA "sAdharmyavaidhotkarSA'pakarSavA'vaNya vikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntA'nutpattisaMzayaprakaraNahetvarthApattyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamAH" // 2 tatra sAdharmyaNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam nitya zabdo, niravayavatvAt , AkAzavat / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdhAt kRtakatvAdanityaH zabdaH, na punarAkAza badala kara vAdIke vacanoMke niSedha karaneko chala kahate haiN| yaha chala vAk, sAmAnya aura upacArake bhedase tIna prakArakA hai| (1) vaktAke kisI sAdhAraNa zabdake prayoga karanepara usake vivakSita arthako jAna bUjhakara upekSA kara arthAntarakI kalpanA karake vaktAke vacanake niSedha karaneko vAkchala kahate haiN| jaise vaktAne kahA ki 'navakambalo'yaM mANavakaH'-yahA~ hama jAnate haiM, ki 'nava' kahanese vaktAkA abhiprAya 'nUtanase' hai phira bhI durbhAvanAse usake vacanoMkA niSedha karaneke liye hama 'nava' zabdakA artha 'nau' karake vaktAse pUchate haiM ki isa mANavakake pAsa nau kambala kahA~ haiM ? (2) sambhAvanA mAtrase vyApaka sAmAnya kA kathana karane para sAmAnyake Upara hetukA Aropa karake sAmAnyakA niSedha karanA sAmAnyachala hai| jaise 'Azcarya hai ki yaha vAhmaNa vidyA aura AcaraNase yukta hai, yaha kaha kara koI puruSa brAhmaNakI stuti karatA hai / isa para koI dUsarA purupa kahatA hai ki vidyA aura AcaraNakA to brAhmaNameM honA svAbhAvika hai| yahA~ yadyapi brAhmaNatvakA sambhAvanA mAtrase kathana kiyA gayA hai, phira bhI chalavAdI brAhmaNameM vidyA aura AcaraNake honeke sAmAnya niyama banA kara kahatA hai ki yadi brAhmaNameM vidyA aura AcaraNa kA honA svAbhAvika hai, to vidyA aura AcaraNa vrAtya (patita ) brAhmaNameM bhI honA cAhiye, kyoMki vrAtya brAhmaNa bho brAhmaNa hI hai / ( 3 ) upacAra arthameM mukhya arthakA nipedha karake vaktAke vacanoMkA nipedha karanA, upacArachala hai| jaise koI kahe ki maMca rote haiM, to chalavAdI uttara detA hai ki kahIM maMca jaise acetana padArtha bhI ro sakate haiM, ataeva kahanA cAhiye ki maMcapara baiThe hue AdamI rote haiN| vAdIke dvArA samyak hetu athavA hetvAbhAsake prayoga karanepara, vAdIke hetukI sadopatAkI vinA parIkSA kiye hue, hetuke samAna mAlUma honevAlA zIghratAse kucha bhI kaha denA jAti hai| arthAt dUpaNAbhAsa yaha jAti "sAdharmya, vaidharmya, utkarSa, apakarSa, varNya, avarNya, vikalpa, sAdhya, prApti, aprApti, prasaMga, pratidRSTAMta, anutpatti, saMzaya, prakaraNa, hetu, arthApatti, avizepa, upapatti, upalabdhi, anupalabdhi, nitya, anitya aura kAryasama" ke bhedase caubIsa prakArakI hai| (1) sAdharmyase upasaMhAra karane para dRSTAMta kI samAnatA dikhalA kara sAdhyase viparIta kathana karaneko sAdharmyasamA jAti kahate haiM / jaise, vAdIne kahA, 'zabda anitya hai, kyoMki kRtaka hai; jo kRtaka hotA hai, vaha 1. sAvitrIpatitA vrAtyA bhavantyAryavihitAH / 2. gautamasUtre 5-1-1 / 11
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 10 sAdhAd niravayavatvAd nityaH iti / vaidhANa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtirbhavati / anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavadityatraiva prayoge, sa eva pratiheturvaidharyeNa prayujyate nityaH zabdo nirakyavatvAt / anityaM hi sAvayavaM dRSTam ghaTAdIti / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdhAt kRtakratvAdanityaH zabdaH, na punastadvaidhAd niravayavatvAd nitya iti / utkarSApakapAbhyAM pratyavasthAnam utkarpApakarSasame jAtI bhavataH / tatraiva prayoge, dRSTAntadharma kazcit sAdhyadharmiNyApAdayan utkarSasamAM jAtiM prayukte / yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdaH ghaTavadeva mUrto'pi bhavatu, na ced mUrtaH, ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zavde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarpastu ghaTaH kRtakaH san azrAvaNo dRSTaH, evaM zabdo'pyastu, no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarSatIti / ityetAzcatasro diGmAtradarzanArthaM jAtaya uktAH / evaM zeSA api viNshtirksspaadshaastraadvseyaaH| atra tvanupayogitvAd na likhitaaH| anitya hai, jaise ghar3A' / isameM dopa deneke liye prativAdI kahatA hai, 'yadi kRtaka rUpa dharmase zabda aura ghar3emeM samAnatA hai, to niravayava rUpa dharmase zabda aura AkAzameM bhI samAnatA hai, ataeva zabda AkAzake samAna nitya honA cAhiye / yahA~ vAdIdvArA zabdako anitya siddha karanemeM kRtakatva hetukA prativAdIne bilakula khaNDana nahIM kiyA / aura kevala dRSTAntakI samAnatA dikhAnese sAdhyakA khaNDana nahIM hotaa| usake lie hetu denA cAhie, yA vAdIke hetukA khaNDana karanA cAhiye / (2) vaidhahke upasaMhAra karanepara vaidharmya dikhalA kara khaNDana karanA, vaidharmyasamA jAti hai / jaise, 'zabda anitya hai, kRtaka hone se, ghaTakI trh'| isake khaNDana meM prativAdIkA kathana hai, 'zabda nitya hai, niravayava honese, AkAzakI taraha' / yahA~ prativAdIkA kahanA hai ki yadi nitya AkAzake vaidharmyase zabda anitya hai, to anitya ghaTake vaidhaya'se zabdako anitya mAnanA cAhiye / parantu yahAM koI aisA niyAmaka nahIM hai ki ghaTake rUpa sAdharmyase kRtaka honeke kAraNa zabda nitya nahIM ho| ataeva isase vAdIke hetukA koI khaNDana nahIM hotaa| ( 3 ) dRSTAMtake dharmako sAdhyameM milA kara vAdIke khaNDana karaneko utkarSasamA jAti kahate haiN| jaise, vAdI ne kahA, 'zabda anitya hai, kRtaka honesai, ghaTakI trh'| isa anumAnameM doSa deneke liye prativAdI kahatA hai, 'jaise ghaTakI taraha zabda anitya hai, vaise hI use ghaTakI taraha mUrta bhI mAnanA cAhiye / yadi zabda mUrta nahIM hai, to vaha ghaTakI taraha anitya bhI nahIM hai|' yahA~ vAdI ghaTakA dRSTAnta dekara zabdameM anityatva siddha karanA cAhatA hai, parantu prativAdI ghaTake dUsare dharma mUrtatvako zabdameM siddha karake vAdIkA khaNDana karatA hai / (4) utkarpasamAko ulTI apakarSasamA jAti kahI jAtI hai| sAdhyadharmImeM se dRSTAntameM nahIM rahanevAle dharmako nikAla kara vAdIke prati viruddha bhApaNa karaneko apakarSasamA jAti kahate haiN| jaise, 'zabda anitya hai, kRtaka honese, ghaTakI taraha' / isa para prativAdIkA kathana hai, 'jaise, ghaTa kRtaka honese zravaNakA vipaya nahIM hai, isI taraha zabdako bhI zravaNakA viSaya nahIM honA caahie| yadi zabda azrAvaNa nahIM hai, to vaha ghaTakI taraha anitya bhI nahIM ho sakatA / yahA~ kevala cAra hI jAtiyoMkA digdarzana karAyA gayA hai / [(5-6) "jisakA kathana kiyA jAtA hai, use varNya aura jisakA kathana nahIM kiyA jAtA, use avarNya kahate haiN| varNya yA avarNyakI samAnatAse jo asaduttara diyA jAtA hai, use varNyasamA yA avarNyasamA kahate haiN| jaise, yadi sAdhyameM siddhikA abhAva hai, to dRSTAMtameM bhI honA cAhiye (varNyasamA), aura yadi dRSTAntameM siddhikA abhAva nahIM hai, to sAdhyameM bhI na honA cAhiye ( avarNyasamA ) / (7) dUsare dharmoke vikalpa uThA kara mithyA uttara denA, vikalpasamA jAti hai| jaise, kRtrimatA aura gurutvakA samvandha ThIka ThIka nahIM milatA, gurutva aura anityatvakA nahIM milatA, anityatva aura mUrtatvakA nahIM milatA, ataeva anityatva aura kRtrimatAkA bhI sambandha na mAnanA cAhiye, jisase kRtrimatAse zabda anitya siddha kiyA jA sake / (8) vAdIne jo sAdhya banAyA hai, usIke samAna dRSTAnta Adiko pratipAdana kara mithyA uttara denA, sAdhyasamA jAti hai / jaise, yadi miTTIke Dheleke samAna AtmA hai, to AtmAke samAna miTTIke Dheleko bhI mAnanA caahiye| AtmAmeM 'kriyA' sAdhya (siddha karane yogya, na ki siddha ) hai, to miTTIke DhelemeM bhI sAdhya maano| yadi aisA nahIM mAnate ho to AtmA aura
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 anya. yo. vya. zloka 10] syAdvAdamaJjarI miTTIke Dheleko samAna mata maano| ye sava mithyA uttara hai, kyoMki dRSTAntameM saba dharmokI samAnatA nahIM dekhI jAtI; usameM sirpha sAdhya aura sAdhanakI samAnatA dekhI jAtI hai| vikalpasamAmeM jo aneka dharmoMkA vyabhicAra batalAyA hai, usase vAdIkA anumAna khaNDita nahIM hotA, kyoMki sAdhya-dharmake sivAya anya dharmoMke sAtha yadi sAdhanakI vyApti na mile, to isase sAdhanako vyabhicArI nahIM kaha sakate / hA~, yadi sAdhya-dharmake sAtha vyApti na mile, to vyabhicArI ho sakatA hai| dUsare dharmoke sAtha vyabhicAra Anese sAdhyake sAtha bhI vyabhicArakI kalpanA vyartha hai| dhUmakI yadi pattharake sAtha vyApti nahIM milatI, to yaha nahIM kahA jA sakatA ki dhUmakI vyApti, agnike sAtha bhI nahIM hai| (9-10) prApti aura aprAptikA prazna uThAkara sacce hetuko khaNDita pratipAdana karanA, prAptisamA aura aprAptisamA jAti hai| jaise, hetu sAdhyake pAsa rahakara sAdhyako siddha karatA hai, yA dUra rahakara ? yadi pAsa rahakara to kaise jJAta hogA ki yaha sAdhya hai aura yaha hetu hai (praaptismaa)| yadi dUra raha kara to yaha sAdhana amuka dharmakI hI siddhi karatA hai, dUsarekI nahIM yaha kaise jJAta ho (apraaptismaa)| ye asaduttara haiM, kyoM ki dhuMA Adi pAsa raha kara agnikI siddhi karate haiM tathA dUra raha kara bhI pUrvacara Adi sAdhana, sAdhyakI siddhi karate haiN| jinameM avinAbhAva sambandha hai, unhIM meM sAdhya-sAdhakatA ho sakatI hai, na ki sabameM / (11) jaise sAdhyake liye sAdhanakI jarUrata hai, usI prakAra dRSTAnta ke lie bhI sAdhanakI jarUrata hai, yaha kathana prasaMgasamA jAti hai| dRSTAntameM vAdI aura prativAdIko vivAda nahIM hotA, ataeva usake lie sAdhanako AvazyakatA pratipAdana karanA vyartha hai, anyathA vaha dRSTAnta hI na kahalAyagA / (12) vinA vyAptike kevala dUsarA dRSTAnta dekara doSa lagAnA pratidRSTAntasamA jAti hai| jaise ghar3eke dRSTAntase yadi zabda anitya hai, to AkAzake dRSTAMtase vaha nitya kahalAye / pratidRSTAnta denevAle ne koI hetu nahIM diyA hai jisase yaha kahA jAya ki dRSTAnta sAdhaka nahIM hai-pratidRSTAnta sAdhaka hai| kintu vinA hetu ke khaNDanamaNDana kaise ho sakatA hai ? (13) utpattike pahale, kAraNakA abhAva dikhalA kara mithyA khaNDana karanA anutpattisamA haiN| jaise utpattike pahale zabda kRtrima hai, yA nahIM? yadi hai to utpattike pahale maujUda honese zabda nitya ho gayA; yadi nahIM hai to hetu AzrayAsiddha ho gyaa| yaha uttara ThIka nahIM hai, kyoMki utpattike pahale zabda hI nahIM thA, phira kRtrima-akRtrimakA prazna hI kyA? (14) vyAptimeM mithyA sandeha pratipAdana kara vAdIke pakSakA khaNDana karanA, saMzayasamA jAti hai| jaise, kArya honese zabda nitya hai-yahA~ yaha kahanA ki indriyakA viSaya honese zabdakI anityatAmeM sandeha hai, kyoMki indriyoMke viSaya nitya bhI hote haiM (jaise gotva ghaTatva Adi sAmAnya ) aura anitya bhI (jaise ghaTa, paTa aadi)| yaha saMzaya ThIka nahIM, kyoMki jaba taka kAryatva aura anityatvakI vyApti khaNDita na kI jAya, taba taka vahA~ saMzayakA praveza nahIM ho sktaa| kAryatvakI vyApti yadi nityatva aura anityatva donoMke sAtha ho to saMzaya ho sakatA hai, anyathA nhiiN| lekina kAryatvakI vyApti donoMke sAtha nahIM ho sktii| (15) mithyA vyAptike Upara avalambita dUsare anumAnase doSa denA, prakaraNasamA jAti hai| jaise, yadi anitya ( ghaTa) sAdharmyase kAryatva hetu zabdakI anityatA siddha karatA hai, to gotva Adi sAmAnyake sAdharmyase aindriyakatva ( indriyakA viSaya honA ) hetu nityatAko siddha kre| ataeva donoM pakSa samAna khlaaye| yaha asatya uttara hai, kyoMki anitya aura kAryatvakI vyApti hai, lekina aindriyakatva aura nityatvakI vyApti nhiiN| (16) bhUta Adi kAlako asiddhi pratipAdana kara hetu mAtrako hetu kahanA, ahetusamA jAti hai| jaise, hetu sAdhyake pahale hotA hai, yA pIche hotA hai, yA sAtha hotA hai ? pahale to ho nahIM sakatA, kyoMki jaba sAdhya hI nahIM, taba sAdhaka kisa kA? na pIche ho sakatA hai, kyoMki jaba sAdhya hI nahIM rahA, taba vaha siddha kise karegA? athavA jisa samaya sAdhya thA, usa samaya yadi sAdhana nahIM thA, to vaha sAdhya kaise kahalAyegA? donoM eka sAtha bhI nahIM bana sakate, kyoMki usa samaya yaha sandeha ho sakatA hai ki kauna sAdhya hai, kauna sAdhaka hai ? jaise, viMdhyAcala se himAlayakI aura himAlayase vidhyAcalakI siddhi karanA anucita hai, usI taraha eka kAlameM honevAlI vastuoMko sAdhya-sAdhaka ThaharAnA anucita hai| yaha asatya uttara hai, kyoMki isa prakAra trikAlakI asiddhi pratipAdana karanese jisa hetuke dvArA jAtivAdIne hetuko ahetu ThaharAyA hai, vaha hetu (jAtivAdIkA trikAlasiddhi hetu ) bhI ahetu Thahara
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka.10 gayA, jisase jAtivAdIkA vaktavya svayaM khaNDita ho gyaa| dUsarI bAta yaha hai ki kAlabheda honese yA abheda honese avinAbhAva sambandha bigar3atA nahIM hai, yaha bAta pUrvacara, uttaracara, sahacara, kArya, kAraNa, Adi hetuoMke svarUpase spaSTa vidita ho jAtI hai| jaba avinAbhAva sambandha nahIM bigar3atA, taba hetu, ahetu kase kahA jA sakatA hai ? kAlako ekatAse sAdhya-sAdhanameM sandeha nahIM ho sakatA, kyoMki do vastuoMke avinAbhAvameM hI sAdhya-sAdhanakA nirNaya hotA hai / athavA domeMse jo asiddha ho vaha sAdhya, aura jo siddha ho, use hetu mAna lenese saMdeha miTa jAtA hai / (17) arthApatti dikhalAkara mithyA dUSaNa denA, arthApattisamA jAti hai| jaise, yadi anityake sAdharmya ( kRtrimatA) se zabda anitya hai, to isakA matalaba huA ki nitya ( AkAza ) ke sAdharmya ( sparza rahitatA ) se nitya hai| yaha uttara asatya hai, kyoMki sparza rahita honese hI koI nitya kahalAne lage, to sukha vagairaha bhI nitya khlaayeNge| ( 18) pakSa aura dRSTAntameM avizeSatA dekha kara kisI anya dharmase saba jagaha ( vipakSameM bhI ) avizeSatA dikhalA kara sAdhyakA Aropa karanA, avizeSasamA jAti hai| jaise, zabda aura ghaTameM kRtrimatAse avizeSatA honese anityatA hai, vaise hI saba padArthoMmeM sattva dharmase avizepatA hai, ataeva sabhI (AkAzAdi-vipakSa bhI ) ko anitya honA caahiye| yaha asatya uttara hai, kyoMki kRtrimatAkA anityatAke sAtha avinAbhAva sambandha hai, lekina sattvakA anityatAke sAtha nhiiN| (19) sAdhya aura sAdhyaviruddha, ina donoMke kAraNa dikhalA kara mithyA doSa denA, upapattisamA jAti hai| jaise, yadi zabdake anityatvameM kRtrimatA kAraNa hai to usake nityatvameM sparzarahitatA kAraNa hai / yahA~ jAtivAdI apane hI zabdoMse apane kathanakA virodha karatA hai| jaba usane zabdake anityatvakA kAraNa mAna liyA to nityatvakA kAraNa kaise mila sakatA hai ? phira sparzarahitatAkI nityatvake sAtha vyApti nahIM hai| (20) nirdiSTa kAraNa (sAdhyako siddhikA kAraNa-sAdhana ) ke abhAvameM sAdhyakI upalabdhi batAkara doSa denA, upalabdhisamA jAti hai| jaise, prayatnake bAda paidA honese zabdakA anityatva pratipAdana karanA / lekina aise bahutase zabda haiM joM prayatnake bAda na hone para bhI anitya haiM; udAharaNake lie, megha garjanA AdimeM prayatnakI AvazyakatA nahIM hai / yaha dUSaNa mithyA hai, kyoMki sAdhyake abhAvameM sAdhanake abhAvakA niyama hai, na ki sAdhanake abhAvameM sAdhyake abhAvakA / agnike abhAvameM niyamase dhuMA nahIM rahatA, lekina dhuMeke abhAvameM niyamase agnikA abhAva nahIM kahA jA skttaa| (21) upalabdhike abhAvameM anupalabdhikA abhAva kathana kara dUSaNa denA, anupalabdhisamA jAti hai / jaise, kisIne kahA ki uccAraNake pahale zabda nahIM thA, kyoMki upalabdha nahIM hotA thaa| yadi kahA jAya ki usa samaya zabdapara AvaraNa thA, isalie anupalabdha thA, to usakA AvaraNa to upalabdha honA cAhiye thA / jaise kapar3ese DhakI huI koI vastu bhale hI dikhAI na de lekina kapar3A to dikhAI detA hai, usI taraha zabdakA AvaraNa to upalabdha honA caahiye| isake uttarameM jAtivAdI kahatA hai, jaise AvaraNa upalabdha nahIM hotA, usI taraha AvaraNakI anupalabdhi ( abhAva ) bhI to upalabdha nahIM hotii| yaha uttara ThIka nahIM hai, kyoMki AvaraNakI anupalabdhi nahIM honese hI AvaraNakI anupalabdhi upalabdha ho jAtI hai| (22) ekakI anityatAse sabako anitya pratipAdana kara dUSaNa denA, anityasamA jAti hai| jaise, yadi kisI dharmakI samAnatAse zabdako anitya siddha kiyA jAye, to sattvakI samAnatAse saba vastue~ anitya siddha ho jaayeNgii| yaha uttara ThIka nhiiN| kyoMki vAdI aura prativAdIke zabdoMmeM bhI pratijJA AdikI samAnatA to hai hI, isalie jisa prakAra prativAdI (jAtikA prayoga karanevAlA) ke zabdoMse vAdIkA khaNDana hogA, usI prakAra prativAdIkA bhI khaNDana ho jaaygaa| ataeva jahA~ jahA~ avinAbhAva ho, vahIM vahIM sAdhyakI siddhi mAnanA cAhie, na ki saba jagaha / (23) anityatvameM nityatvakA Aropa karake khaNDana karanA, nityasamA jAti hai / jaise, zabdako anitya siddha karate ho, to zabdameM anityatva nitya hai, yA anitya ? yadi anityatva nitya hai, to zabda bhI nitya kahalAyA (dharmake nitya honepara dharmIko nitya mAnanA pdd'egaa)| yadi anityatva anitya hai, to zabda nitya khlaayaa| yaha asatya uttara haiM, kyoMki jaba zabdameM anityatva siddha hai, to usIkA abhAva kaise kahA jA sakatA hai| dUsare, isa taraha koI bhI vastu anitya siddha nahIM ho skegii| tIsare anityatva eka dharma hai, yadi dharmameM bhI dharmakI kalpanA kI jAyagI to anavasthA ho jaaygii| (24) kAryako
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 10] syAdvAdamaJjarI 85 tathA vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam / tatra vipratipattiH sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH, dUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiriti / apratipattiH sAdhanasyAdUSaNaM, dUpaNasya cAnuddharaNam / taJca nigrahasthAnaM dvAviMzatividham / tadyathA-pratijJAhAniH pratijJAntaram pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAsaH hetvantaram arthAntaram nirarthakam avijJAtArtham apArthakam aprAptakAlam nyUnam adhikam punaruktam ananubhASaNam ajJAnam apratibhA vikSepaH matAnujJA paryanuyojyopekSaNam niranuyojyAnuyogaH apasiddhAntaH hetvAbhAsAzca / tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyupagacchataH pratijJAhAnirnAma nigrahasthAnam / yathA anityaH zabdaH, aindriyakatvAd, ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan, pareNa sAmAnyamaindriyakamapi nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikIkRte, yadyevaM brUyAt sAmAnyavad ghaTo'pi nityo bhavatviti, sa evaM javANaH zabdA'nityatvapratijJAM jahyAta / pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyamabhidadhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabdaH, aindriyakatvAdityukte, tathaiva sAmAnyena vyabhicAre codite, yadi yAd yuktaM yat sAmAnyamaindriyakaM nityam, taddhi sarvagatam , asarvagatastu zabda iti / tadidaM zabde'nityatvalakSaNapUrvapratijJAtaH pratijJAntaramasavaMgataHzabda iti nigrahasthAnam anayA dizA zeSANyapi viMzatijJeyAni / iha tu na likhitAni, pUrvahetoreva / ityevaM mAyAzabdenAtra chalAditrayaM sUcitam / tadevaM paravaJcanAtmakAnyapi chalajAtinigrahasthAnAni tattvarUpatayopadizato akSapAdarServairAgyavyAvarNanaM tamasaH prakAzAtmakatvaprakhyApanamiva kathamiva nopahasanIyam / iti kaavyaarthH|| 10 // abhivyaktike samAna mAnanA ( kyoMki donoMmeM prayatnakI AvazyakatA hotI hai), aura kevala itanese hI satya hetukA khaNDana karanA, kAryasamA jAti hai / jaise, prayatnake bAda zabdakI utpatti bhI hotI hai, aura abhivyakti ( pragaTa honA ) bhI, phira zabda ko anitya kase kahA jA sakatA hai ? yaha uttara ThIka nahIM hai, kyoMki prayatnake anantara honekA matalaba hai, svarUpa lAbha krnaa| aura abhivyaktiko svarUpa lAbha nahIM kaha sakate / prayatnake pahale yadi zabda upalabdha hotA, yA usakA AvaraNa upalabdha hotA, to abhivyakti kahI jA sakatI thii|"] vipratipatti aura apratipattiko nigrahasthAna kahate hai / sAdhanAbhAsameM sAdhanakI buddhi aura dUSaNAbhAsameM dUSaNakI buddhiko vipratipatti, arthAt viruddhapratipatti kahate haiN| tathA prativAdIke sAdhanako doSa rahita mAna lenA, athavA prativAdIke dUSaNako dUra na karanA, apratipatti hai / nigrahasthAna bAIsa prakAra hai-1 pratijJAhAni 2 pratijJAntara, 3 pratijJAvirodha, 4 pratijJAsaMnyAsa, 5 hetvantara, 6 arthAntara, 7 nirarthaka, 8 avijJAtArtha, 9 apArthaka, 10 aprAptakAla, 11 nyUna, 12 adhika, 13 punarukta, 14 ananubhASaNa, 15 ajJAna, 16 apratibhA, 17 vikSepa, 18 matAnujJA, 19 paryanuyojyopekSaNa, 20 niranuyojyAnuyoga, 21 apasiddhAnta, 22 hetvAbhAsa / ( inameM ananubhASaNa, ajJAna, apratibhA, vikSepa, matAnujJA, paryanuyojyopekSaNa chaha apratipattise, aura zepa solaha vipratipattise hote haiN|) (1) prativAdIdvArA hetuke anaikAMtika siddha kiye jAnepara vAdIdvArA virodhIke dRSTAMtakA dharma apane dRSTAMtameM svIkAra kiye jAneko pratijJAhAni kahate hai / jaise, vAdIne kahA, 'zabda anitya hai, kyoMki vaha indriyakA viSaya hai, ghaTakI trh'| isapara prativAdIkA kathana hai ki yaha anumAna anekAMtika hetvAbhAsa hai, kyoMki sAmAnya ( jAti ) bhI indriyoMkA vipaya hai, lekina vaha nitya hai| isase vAdIke pakSakI parAjaya hoto hai, lekina vAdI parAjaya na mAna kara uttara detA hai ki 'sAmAnyakI taraha ghaTa bhI nitya rhe'| yahA~ vAdI apanI anityatvakI pratijJAko chor3a detA hai / (2) pratijJAke khaNDita honepara dharmImeM dUsare dharmako svIkAra karaneko, 1 darabArIlAla nyAyatIrtha, nyAyapradIpa. pR080-87
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 10 pratijJAntara kahate haiN| jaise, 'zabda anitya hai, kyoMki vaha indriyakA viSaya hai, ghaTakI taraha,' isa anumAnameM pratinAke khaNDita honepara yaha kathana karanA ki sAmAnya jo indriyoMkA viSaya hokara nitya hai, vaha sarvavyApaka hai, parantu zabda to ghaTake samAna asarvagata hai, isaliye usIke samAna anitya bhI hai| yahA~ zabdako asarvagata kaha kara dUsarI pratijJA kI gaI, lekina isase pUrvokta vyabhicAra doSakA parihAra nahIM hotaa| ["(3) pratijJA aura hetukA virodha honA, pratijJAvirodha hai| jaise, 'guNa, dravyase bhinna hai, kyoMki dravyase pRthaka nahIM hotA' / kintu pRthak pratIta na honese abhinnatA siddha hotI hai, na ki bhinntaa| ise viruddha hetvAbhAsameM bhI sammilita kiyA jA sakatA hai / (4) apanI pratijJAkA tyAga kara denA, pratijJAsaMnyAsa hai / jaise 'maiMne aisA kaba kahA !' ityAdi / (5) hetuke khaNDita ho jAnepara usameM kucha jor3a denA, hetvantara hai / jaise, 'zabda anitya hai, kyoMki indriyakA viSaya hai| yahAM ghaTatvameM doSa upasthita hone para hetuko bar3hA diyA ki sAmAnyavAlA ho kara jo indriyakA viSaya hai| kintu ghaTatva svayaM sAmAnya to hai, parantu sAmAnyavAlA nahIM hai| yadi isa taraha hetumeM manamAnI vRddhi hotI rahe, to vyabhicArI hetumeM vyabhicAra doSa na dikhalAyA jA skegaa| kyoMki jyoMhI vyabhicAra dikhalAyA gayA ki eka vizeSaNa jor3a diyaa| (6) prakRta viSaya (jisa viSayapara zAstrArtha ho rahA hai ) se sambandha na rakhanevAlA kathana, arthAntara hai| jaise vAdone koI hetu diyA aura usakA khaNDana na ho sakA, to kahane lage 'hetu kisa bhApAkA zabda hai, kisa dhAtuse nikalA hai ?' ityAdi / (7) artha rahita zabdoMkA uccAraNa karane laganA, nirarthaka hai| jaise, 'zabda anitya hai kyoMki ka kha ga gha Ga hai; jaise, ca cha ja jha Ja aadi| (8) aise zabdoMkA prayoga karanA ki tIna tIna bAra kahanepara bhI jinakA artha na prativAdI samajhe, na koI sabhAsad samajhe, avijJAtArtha hai / jaise, 'jaMgalake rAjAke AkAravAle ke khAdyake zatrukA zatru yahA~ hai|' jaMgalakA rAjA zera, usake AkAravAlA bilAva, usakA khAdya mUSaka, usakA zatru sarpa, usakA zatru mora / (9) pUrvApara sambandhako chor3a kara aMDabaMDa bakanA, apArthaka hai / jaise, 'kalakattemeM pAnI barasA, kauoMke dAMta nahIM hote, bambaI bar3A zahara hai, yahA~ daza vRkSa lage haiM, merA koTa bigar3a gayA' ityAdi / ise nirarthaka bakavAsa hI samajhanA cAhiye / (10) pratijJA AdikA besilasile prayoga karanA, aprAptakAla hai| (11) binA anuvAdake zabda aura arthako phirase kahanA, punarukta hai| (12) vAdIne tIna bAra kahA, pariSadane bhI samajha liyA, lekina prativAdI usakA anuvAda na kara pAyA, ise ananubhASaNa kahate haiN| (13) vAdIke vaktavyako sabhA samajha gaI, kintu prativAdo na samajhA, yaha ajJAna hai| (14) uttara na sUjhanA, apratibhA hai| (15) vipakSI nigrahasthAnameM par3a gayA ho, phira bhI yaha na kahanA ki tumhArA nigraha ho gayA hai, paryanuyojyopekSaNa hai| (16) nigrahasyAnameM na par3A ho, phira bhI usakA nigraha batalAnA, niranuyojyAnuyoga hai| (17) sva pakSako kamajora dekhakara bAta ur3A denA, vikSepa hai| jaise 'abhI mujhe yaha kAma karanA hai, phira dekhA jAyagA' Adi / (18) sva pakSameM doSa svIkAra karake, para pakSameM bhI vahI doSa pratipAdana karanA, matAnujJA hai / jaise, 'yadi hamAre pakSameM bhI yaha doSa hai to Apake pakSameM bhI hai| (19-20) pAMca aMgoM ( pratijJA Adi ) se kamakA prayoga karanA, nyUna hai, aura do-do tIna-tIna hetu dRSTAMta Adi denA, adhika hai / (21) svIkRta siddhAMtake viruddha kathana karanA, apasiddhAMta hai / jaise, 'satkA utpAda nahIM, asatkA vinAza nahIM, yaha mAna karake bhI AtmAkA nAza pratipAdana krnaa|]" (22) asiddha, viruddha, anaikAntika, kAlAtyayApadiSTa aura prakaraNasamake bhedase hetvAbhAsa pA~ca prakArakA hai| yahA~ mAyA zabdase chala, jAti aura nigrahasthAnakA sUcana kiyA gayA hai| ye chala, jAti aura nigrahasthAna kevala dUsaroMkA vaMcana karaneke liye haiM, phira bhI inakA tattva rUpase upadeza kiyA gayA hai| isa prakArake upadeza denevAle akSapAda RSiko vItarAga kahanA aMdhakArako prakAza kahaneke samAna honese hAsyAspada hai / yaha zlokakA artha hai // 10 // bhAvArtha-isa zlokameM yoga nAmase kahe jAnevAle naiyAyikoMke pramANa, prameya Adi padArthokA khaNDana 1-50 darabArIlAla nyAyatIrtha-nyAyapradIpa, pR0 89-93
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 11] syAdvAdamaJjarI adhunA mImAMsakabhedAbhimataM vedavihitahiMsAyA dharmahetutvamupapattipuraHsaraM nirasyannAhana dharmahetuvihitApi hiMsA notsRSTamanyArthamapodyate ca / 87 svaputraghAtAd nRpatitvalipsA sabrahmacAri sphuritaM pareSAm // 11 // iha khalvarcirmArgapretipakSadhUmamArgAzritA jaiminIyA itthamAcakSate / yA hiMsA gAddharyAd vyasanitayA vA kriyate saivAdharmAnubandhahetuH, pramAdasaMpAditatvAt zaunikalubdha kAdInAmiva // vedavihitA tu hiMsA pratyuta dharmahetuH, devatAtithipitRRNAM prItisaMpAdakatvAt, tathAvidhapUjokiyA gayA hai / granthakArakA kahanA hai ki naiyAyikoMke solaha padArthoMmeM gine jAnevAle chala, jAti aura nigrahasthAna sarvathA anupAdeya haiM, inake jJAnase mukti nahIM ho sakato / tathA mukti prApta karaneke liye jJAna aura kriyA donoMkI AvazyakatA hotI hai, kevala solaha padArthoMke jJAna mAtrase mukti sambhava nahIM / (1) ka -- jo padArthoMke jJAnameM hetu ho, use pramANa kahate haiM ( arthopalabdhihetuH pramANam - vAtsyAyanabhASya ) / kha - samyak anubhavako pramANa kahate haiM ( samyaganubhavasAdhanaM pramANam - bhAsarvajJakRta - nyAyasAra ) / naiyAyikoM ke ye donoM pramANake lakSaNa doSapUrNa haiM, kyoMki naiyAyika loga indriya aura padArthoMke saMnikarSa ko hI pramANa mAnate haiM, indriya aura padArthoMke sambandhase utpanna honevAle pratyakSake karaNa jJAnako pramANa nahIM mAnate / parantu dRndriya aura padArthakA sannikarSa honepara bhI jJAnakA abhAva honese padArthoMkA jJAna nahIM hotA / tathA 'padArthoM ke jJAnameM hetu' ko pramANa mAnanepara, yadi nimitta mAtrako hI hetu kahA jAya to kartA, karma Adiko bhI pramANa mAnanA cAhiye / yadi 'hetu' kA artha karaNa ho, to phira jJAnako hI pramANa mAnanA cAhiye, kyoMki jJAna hI padArthoMke jAnanemeM sAdhakatama hai / isaliye 'svaparavyavasAyijJAnaM pramANaM' hI pramANakA nirdoSa lakSaNa hai / 1 (2) naiyAyikoMke AtmA, zarIra Adike bhedase bAraha prakArake prameyakI mAnyatA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki zarIra AdikA AtmAmeM antarbhAva ho jAtA hai, tathA pretyabhAva ( punarjanma ) aura apavarga ( mokSa ) bhI AtmAkI hI avasthA haiM / tathA AtmA prameya nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vaha pramAtA hai / doSa manakI kriyA hai, usakA pravRtti antarbhAva ho jAtA hai / duHkha aura indriyArtha phalameM garbhita ho jAte haiM, ise jayantane bhI svIkAra kiyA hai / ataeva 'dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyaM' yahI prameyakA nirdoSa lakSaNa hai / (3) chala, jAti aura nigrahasthAna dUsaroMko kevala vaMcana karaneke sAdhana haiM, isaliye inheM tattva nahIM kahA jA sakatA / ataeva inake jJAnase mokSakI prApti nahIM ho sakatI hai / aba mImAMsakasammatavedameM kahI huI hiMsA dharmakA kAraNa nahIM hotI, isakA yuktipUrvaka khaNDana karate haiM-. zlokArtha - veda vihita hone para bhI hiMsA dharmakA kAraNa nahIM hai / anya kArya ke liye prayukta utsarga vAkya usa kArya se bhinna kAryake liye prayukta vAkyake dvArA apavAdakA viSaya nahIM banAyA jA sktaa| dUsaroM ( anya matAnuyAyI ) kA yaha prayatna apane putrako mAra kara rAjA bananekI icchAke samAna hai / vyAkhyArtha -- aci mArgake pratipakSI dhUmamArgako svIkAra karane vAle jaiminIyoM ( pUrvamImAMsaka ) kA kathana: hiMsAjIvI vyAdha AdikI hiMsAkI taraha lobha athavA kisI vyasanase kI huI hiMsA hI pApakA kAraNa hotI hai, kyoMki vaha hiMsA pramAdase utpanna hotI hai| vedoMmeM pratipAdita hiMsA dharmakA hI kAraNa hai, kyoMki vedameM abhihita pUjA- upacArakI taraha vedokta hiMsA bhI deva, atithi 1. agnirjyotirahaH zuklaH SaNmAsA uttarAyaNam / tatra prayAtA gacchanti brahma brahmavido janAH // ityacirmArgaH / ayamevottaramArga ityabhidhIyate / bhagavadgItA 8 - 24 / 2. dhUmo rAtristathA kRSNaH SaNmAsA dakSiNAyanam / tatra cAndramasaM jyotiryogI prApya nivartate // iti dhUmamArga: / ayameva dakSiNamArga ityapyabhidhIyate / bhagavadgItA 8-25 /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo.vya. zloka 11 pracAravat / na ca tatprItisaMpAdakatvamasiddham / kArIrIbhRtiyajJAnAM svasAdhye vRSTayAdiphale yaH khalvavyabhicAraH, sa ttpriinnitdevtaavishessaanugrhhetukH| evaM tripurArNavevarNitacchagalajAGgala homAt pararASTravazIkRtirapi tadanukUlitadaivataprasAdasaMpAdyA / atithiprItistu madhupake saMskArAdisamAsvAdajA pratyakSopalakSyaiva / pitRNAmapi tattadupayAcitazraddhAdividhAnena prINitAtmanAM svasantAnavRddhividhAnaM sAkSAdeva vIkSyate / AgamazcAtra pramANam / sa ca devaprItyarthamazvamedhagomedhanaramedhAdividhAnAbhidhAyakaH 4.5pratIta ev| atithivipayastu-"mahobhaM vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayet / " ityAdiH / pitRprItyarthastu "dvau mAsau matsyamAMsena trIn mAsAn hAriNena tu / aurabhraNAtha caturaH zAkuneneha paJca tu" / ityaadiH| __ evaM parAbhiprAyaM hRdi saMpradhAcAryaH pratividhatte na dharmetyAdi / vihitApi-vedapratipAditApi / AstAM tAvadavihitA hiNsaa-praannipraannvypropnnruupaa| na dharmahetuH-na dharmAnubandhanibandhanam / yato'tra prakaTa eva svvcnvirodhH| tathAhi / 'hiMsA ced dharmahetuH katham', 'dharmahetuzced hiMsA katham / ' " zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm" ityaadiH| na hi bhavati mAtA ca, vandhyA ceti / hiMsA kAraNaM, dharmastu tatkAryamiti praabhipraayH| na cAyaM nirapAyaH / yato yad yasyAnvayavyatirekAvanuvidhatte tat tasya kAryam, yathA mRtnnddiaaderghttaadiH| nai ca dharmo hiMsAta eva bhavatIti prAtItikam tapovidhAnadAnadhyAnAdInAM tadakAraNatvaprasaGgAt / / aura pitaroMko Ananda denevAlI hotI hai| vedokta hiMsAkA AnandadAyakapanA asiddha nahIM hai, kyoMki kArIrI ( jisa yajJake karanese vRSTi hotI hai ) Adi yajJoMke karanese vRSTikA honA dekhA jAtA hai| vRSTi honA yajJoMse prasanna hue devatA logoMke anugrahakA hI phala hai| ataeva jisa prakAra kArIrI yajJase devatA loga prasanna hokara vRSTi karate haiM, usI taraha vedokta hiMsA bhI devatAoMko Ananda denevAlI hai| isI prakAra tripurANava nAmaka maMtrazAstra sambandhI granthameM kahe hue bakare aura hariNakA mAMsa homa karanese Anandita devatAoMkI kRpAse hI dUsare deza vazameM kiye jAte haiN| tathA, madhuparka ( dahI, ghI, jala, madhu aura cInIse vanA huA padArtha ) se atithi loga prasanna hote haiM / isI prakAra pitara bhI zrAddhase prasanna hokara apanI santAnakI vRddhi karate hue dekhe jAte haiN| AgamameM bhI kahA hai, devatAoMko prasanna karaneke liye azvamedha, gomedha, naramedha Adi yajJa karane cAhiye / "atithiko prasanna karaneke lie zrotriya ( vedapAThI ) ko bar3A baila athavA ghor3A mAra kara denA caahiye|" tathA, "machalIke mAMsase do, hariNake mAMsase tIna, mer3heke mAMsase cAra, aura pakSIke mAMsase pA~ca mAsa taka pitaroMkI tRpti hotI hai|" jaina-vedoMmeM pratipAdita prANiyoM ke prANoM kI saMhArakAraka hiMsA dharmakA kAraNa nahIM ho sakatI, kyoMki hiMsAko dharma pratipAdana karanA sAkSAt apane vacanoMkA virodha karanA hai| kyoMki 'jo hiMsA hai, vaha dharmakA kAraNa nahIM ho sakatI', aura 'jo dharmakA kAraNa hai, use hiMsA nahIM kaha sakate' / kahA bhI hai-"dharmakA sAra sunakara use grahaNa karanA cAhie / ( apane pratikUla vAtoMko kabhI dUsaroMke lie na karanA caahiye)|" jisa prakAra koI strI eka hI samaya mAtA aura baMdhyA donoM nahIM ho sakatI, usI taraha hiMsAkA hiMsArUpa aura dharma rUpa honA paraspara viruddha hai / ataeva hiMsA aura dharmako kAraNa aura kArya rUpase pratipAdana karanevAle 1. kaM jalamRcchatoti kAro jaladastamIrayati prerayatIti kaariirii| 2. mantrazAstraviSayako nibandhaH / 3. dadhi sarpiH jalaM kSaudraM sitaitAbhistu paMcabhiH:procyate madhuparkastu sarvadevaudhatuSTaye / / kAlikApurANe / 4. aitareyabrAhmaNe 4; zrautasUtre / 5. manusmRtI paMcamAdhyAye; ApastaMbagRhyasUtre / 6. ekA zAkhAM sakalpAM vA SaDbhiraGgaradhItya vaa| SaTkarmanirato vipraH zrotriyo nAma dharmavit // 7. yAjJavalkyasmRtau AcArAdhyAyaH 109 / 8. manusmRtiH 3-268 / 9. 'zrUyatA dharmasarvasvaM zrutvA caivopadhArayet' / cANakyarAjanItizAstre 1-7 /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. iloka 11 ] syAdvAdamaJjarI atha na vayaM sAmAnyena hiMsAM dharmahetuM brUmaH, kintu viziSTAmeva / viziSTA ca saiva yA vedavihitA iti cet, nanu tasyA dharmahetutvaM kiM vadhyajIvAnAM maraNAbhAvena, maraNe'pi teSAmArtadhyAnAbhAvAt sugatilAbhena vA ? nAdyaH pkssH| prANatyAgasya teSAM sAkSAdavekSyamANatvAt / na dvitIyaH / paracetovRttInAM durlakSatayAtadhyAnAbhAvasya vAGamAtratvAt / pratyuta hA kaSTamasti na ko'pi kAruNikaH zaraNam , iti svabhASayA virasamArasatsu teSu vadanadainyanayanataralatAdInAM liGgAnAM darzanAd durdhyAnasya spaSTameva niSTazyamAnatvAt // ___ athetthamAcakSIthAH yathA ayaHpiNDo gurutayA manjanAtmako'pi tanutarapatrAdikaraNena saMskRtaH san jalopari plavate, yathA ca mAraNAtmakamapi viSaM mantrAdisaMskAraviziSTaM sadguNAya jAyate, yathA vA dahanasvabhAvo'pyagniH satyAdiprabhAvapratihatazaktiH san na hi pradahati / evaM mantrAdividhisaMskArAd na khalu vedavihitA hiMsA doSapoSAya / na ca tasyAH kutsitatvaM zaGkanIyam / tatkAriNAM yAjJikAnAM loke pUjyatvadarzanAditi / tadetad na dakSANAM kSamate kSodam / vaidhaya'Na dRSTAntAnAmasAdhakatamatvAt / ayaHpiNDAdayo hi patrAdibhAvAntarApannAH santaH sliltrnnaadikriyaasmrthaaH| na ca vaidikamantrasaMskAravidhinApi vizasyamAnAnAM pazUnAM kAcid vedanAnutpAdAdirUpA bhAvAntarApattiH pratIyate / atha teSAM vadhAnantaraM devatvA mImAMsakoMkA mata nirdoSa nahIM hai| jo jisake anvaya aura vyatirekase saMbaddha hotA hai, vaha usakA kArya hotA hai, jaise miTTIkA piMDa aura ghar3A donoMmeM anvaya-vyatireka saMbaMdha hai, isaliye ghar3A miTTIke piMDakA kArya hai / parantu jisa prakAra miTTIke piMDa honepara hI ghaTa hotA hai, vaise hI hiMsAke honepara dharma hotA hai, aisA anubhavameM nahIM AtA / kyoMki kevala hiMsAko dharma mAnanepara ahiMsA rUpa tapa, dhyAna, dAna Adi dharmake kAraNa nahIM kahe jA skte| zaMkA-hama loga sAmAnya hiMsAko dharma nahIM mAnate, kiMtu viziSTa hiMsAko hI dharma kahate haiN| vedameM pratipAdita hiMsA viziSTa hiMsA hai| samAdhAna Apa loga hiMsAko dharma kyoM kahate haiM ? vadha kiye jAnevAle prANiyoMkA maraNa nahIM hotA, kyA isaliye hiMsA dharma hai ? athavA prANiyoMke maraNake samaya unake pariNAmoMmeM ArtadhyAna na honese unheM svarga prApta hotA hai, isaliye hiMsA dharma hai ? yadi kaho ki vedokta vidhise prANiyoMko mAranepara unakA maraNa nahIM hotA, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki prANiyoMkA maraNa pratyakSa dekhanemeM AtA hai| yadi kaho ki vedokta vidhise prANiyoMke mAre jAnepara unake ArtadhyAna nahIM hotA, to yaha bhI kevala kathana mAtra hai| kyoMki 'koI bhI karuNAzIla vyakti hamArA rakSaka nahIM, isa hRdayadrAvaka bhASAse Akrandana karate hue prANiyoMke mukhakI donatA, netroMkI caMcalatA Adise unake durdhyAnakA spaSTa rUpase patA lagatA hai| zaMkA-jisa prakAra bhArI lohapiMDa pAnImeM DUbanevAlA honepara bhI halake halake pattaroMke rUpameM pariNata hokara jahAjake rUpameM pAnIke Upara tairatA hai; athavA jisa taraha maMtrake prabhAvase, mAraka viSa bhI zarIrako Arogya pradAna karatA hai| athavA jisa taraha dahanazIla agni satya Adike prabhAvase dahana svabhAvako chor3a detI hai| usI taraha maMtrAdi vidhise vedokta hiMsA bhI pApavaMdhakA kAraNa nahIM hotii| yaha vedokta hiMsA nindanIya bhI nahIM kahI jA sakatI, kyoMki isa hiMsAke kartA yAjJika loga saMsArameM pUjya dRSTise dekhe jAte haiN| samAdhAna--yaha kathana parokSaNakI kasauTIpara ThIka nahIM utrtaa| kyoMki pUrvapakSa dvArA diye gaye dRSTAnta, vaidhaya'ke kAraNa sAdhakatama niyamase sAdhya kI siddhi karanevAle nahIM hote| yahAM lohapiMDa Adike dRSTAMta viSama haiM, isaliye ina dRSTAMtoMse sAdhyakI siddhi nahIM hotii| kyoMki jisa prakAra lohapiMDa patra AdirUpa avasthAntarako prApta hokara hI jahAjake rUpameM pAnIpara tairane AdikI kriyA karane meM samartha hotA hai, usa taraha vaidika vidhise maMtroMke saMskAra dvArA mAre jAte hue prANiyoMkI vedanAkI anutpatti rUpa pariNati dekhanemeM nahIM AtI / yadi Apa kaheM ki vedokta vidhise vadha kiye jAnevAle prANiyoMko svargakI prApti rUpa pariNati dekhane meM 12
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 11 pattirbhAvAntaramastyeveti cet kimatra pramANam / na tAvat pratyakSam / tasya sambaddhavartamAnArthagrAhakatvAt / "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSura dinaa|" iti vacanAt / nApyanumAnam / ttprtibddhlinggaanuplbdheH| naapyaagmH| tasyAdyApi vivAdAspadatvAt / arthApattyupamAnayostvanumAnAntargatatayA tadrUSaNenaiva gatArthatvam // atha bhaktAmapi jinAyatanAdividhAne pariNAmavizeSAt pRthivyAdijantujAtaghAtanamapi yathA puNyAya kalpate iti kalpanA, tathA asmAkamapi kiM nessyte| vedoktavidhividhAnarUpasya pariNAmavizeSasya nirvikalpaM tatrApi bhAvAt / naivam / pariNAmavizeSo'pi sa eva zubhaphalo, yatrAnanyopAyatvena yatanayAprakRSTa pratanucaitanyAnAM pRthivyAdijIvAnAM vadhe'pi svalpapuNyavyayenAparimitasukRtasaMprAptiH, na punritrH| bhavatpakSe tu sattvapi tattacchrutismRtipurANetihAsapratipAditepu svargAvAptyupAyepu tAMstAn devAnuddizya pratipratIkaM kartanakadarthanayA kAndizIkAn kRpaNapaJcendriyAn zaunikAdhikaM mArayatAM kRtsnasukRtavyayena durgatimevAnukUlayatAM durlabhaH shubhprinnaamvishessH| evaM ca yaM kazcana padArtha kiJcitsAdharmyadvAreNaiva dRSTAntIkurvatAM bhavatAmatiprasaGgaH snggcchte|| naca jinAyatanavidhApanAdau prathivyAdijIvavadhe'pi na gnnH| tathAhi tadarzanAda guNAnurAgitayA bhavyAnoMbodhilAbhaiH, pUjAtizayavilokanAdinA ca manaHprasAdaH, tataH samAdhiH, tatazca krameNa niHzreyasaprAptiriti / tathA ca bhagavAn paJcaliGgIkAraHAtI hai, to isa kathanameM koI pramANa nahIM hai| prANiyoMkI svarga-prApti pratyakSa pramANase nahIM jAnI jA sakatI, kyoMki pratyakSa kevala cakSu Adi indriyoMse saMbaddha vartamAna padArthako hI jAnatA hai| kahA bhI hai "pratyakSa cakSu Adise saMbaddha vartamAna padArthako hI jAnatA hai|" anumAnase bhI prANiyoMkI svarga-prApti siddha nahIM hotI, kyoMki 'vadhake anaMtara devatvakI prApti' sAdhyake sAtha avinAbhAvI hetukI upalabdhi nahIM hotii| Agamake vivAdAspada honese Agamase bho isakI siddhi nahIM ho sktii| arthApatti aura upamAna anumAnameM hI garbhita ho jAte haiM (jainoMkI dRSTimeM), isaliye arthApatti aura upamAna pramANase bho vedokta rItise vadha kiye hue prANiyoMkI svarga-prApti siddha nahIM kI jA sktii| zaMkA-jisa prakAra jainamatameM pRthivI Adi jIvoMkA ghAta honepara bhI pariNAma vizepake kAraNa jaina mandiroMkA nirmANa puNyarUpa hI mAnA jAtA hai, usI taraha vedavihita hiMsAmeM vedakA vidhi-vidhAnarUpa viziSTa pariNAmoMkA sadbhAva honese vaha puNyakA kAraNa hotI hai| samAdhAna--yaha ThIka nahIM hai| kyoMki maMdiroMke nirmANa karanemeM upAyAMtara na honeke kAraNa, sAvadhAnIpUrvaka pravRtta hote hue bhI atyaMta alpa jJAnake dhAraka pRthivI Adi jIvoMkA vadha anivArya hai, tathA pRthivI Adike vadha karanepara alpa puNyake nAza honese aparimita puNyakI prApti hotI hai| parantu Apa logoMke matameM zruti, smRti, purANa, itihAsameM yama, niyamAdise svargakI prAptikA pratipAdana kiyA gayA hai, tathA una una devI-devatAoMke uddezyase pratyeka mUrtike samakSa apane zarIrake kATe jAneke bhayase vihvala, nissahAya paMcendriya jIvoMko kasAIse bhI adhika krUratAse mAranevAle puruSoMke samasta puNyake naSTa ho jAneke kAraNa durgatiko le jAnevAle pariNAmoMko zubha pariNAma kahanA durlabha hai / ataeva thor3A-bahuta sAdRzya dekhakara dRSTAMta banAnese Apake matameM atiprasaMga upasthita hotA hai| tathA pRthivI Adi jIvoMke vadha honepara bhI jinamaMdirake nirmANameM puNya hI hotA hai / kyoMki maMdirameM jinapratimAke darzanase guNAnurAgI honeke kAraNa bhavya puruSoMko samyaktvako prApti hotI hai, bhagavAnke pUjAtizayake vilokanase mana praphullita hotA hai, manakI praphullatAse samatA bhAva jAgRta hotA hai, aura samatA bhAvase kramazaH mokSako prApti hotI hai| paMcaliMgIkAra bhagavAn jinezvarasUrine kahA bhI hai 1. mImAMsAzlokavAtike 4-84 / 2. samyagdarzanajJAnacAritrapariNAmena gaviSyatIti bhavyaH / 3. vodhanaM vodhiH samyaktvaM pretyajinadharmAvAptirvA / 4. samyagdarzanAdikA mokSapaddhatiH /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 11 ] syAdvAdamaJjaro "puDhavAyA javi hu hoi viNAso jiNAlayAhinto / tavtrisayA bi sudiThThisla niyamao atthi aNukaMpA // 1 // eyAhiMto buddhA virayA rakkhanti jeNa puDhavAI | to nivvANagayA avAhiyA abhavamimANaM // 2 // rogasirAveho iva suvijjakiriyA va suppauttAo / pariNAmasuMdaracciya ciTThA se bAhajoge vi // 3 // 91 iti / vaidikavadhavidhAne tu na kaJcitpuNyArjanAnuguNaM guNaM pazyAmaH / atha viprebhyaH puroDAzIdipradAnena puNyAnubandhI guNo'styeva iti cet / na / pavitrasuvarNAdipradAnamAtreNaiva puNyopArjana - sambhavAt / kRpaNapazugaNavyaparopaNasamutthaM mAMsadAnaM kevalaM nirghRNatvameva vyanakti / atha na pradAnamAtraM pazuvadhakriyAyAH phalaM, kintu bhUtyAdikam / yadAha zrutiH-- " zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH" ityAdi / etadapi vyabhicArapizAcagrastatvAdapramANameva / bhUtezvaupayi kAntarairapi sAdhyatvAt / atha tatra satre hanyamAnAnAM chAgAdInAM pretyasadgatiprAptirUpo'styevopakAra iti cet / vAGmAtrametat / pramANAbhAvAt / na hi te nihatAH pazavaH sadgatilAbhamuditamanasaH kasmaicidAgatya tathAbhUtamAtmAnaM kathayanti / athAstyAgamAkhyaM pramANam / yathA "yadyapi jinamaMdirake nirmANameM z2amIna khodane, IMTa taiyAra karane tathA jala siMcana Adike kAraNa pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspati aura trasa jIvoMkA ghAta hotA hai, to bhI samyagdRSTI ke pRthivI Adi jIvoM ke prati dayAkA bhAva rahatA hI hai // 1 // jinapratimA Adike darzanase tattvajJAnako prApta karanevAle jIva pRthivI Adi jIvoMkI rakSA karate haiM, mokSagamana karate haiM aura yAvajjIvana abAdhita rahate haiM // 2 // jisa prakAra kisI rogIko acchA karaneke lie rogIkI nasakA chedanA, use laMghana karAnA, kaTuka auSadhi denA Adi prayoga zubha pariNAmoMse hI kiye jAte haiM, usI prakAra pRthivI AdikA vadha karake bhI jinamaMdirake nirmANa karanemeM puNya hI hotA hai ||3|| " parantu vedokta hiMsA meM hama koI puNyopArjanakA kAraNa nahIM dekhte| yadi kaho ki vedokta vadhake avasarapara brAhmaNoMko puroDAza ( homake bAda bacA huA dravya ) Adi dene se puNya hotA hai, to yaha bhI ThIka nahIM / kyoMki pavitra suvarNa Adike dAna denese hI puNya ho sakatA hai, mUka pazuoMke mAMsakA dAna karanA, kevala nirdayatAkA hI dyotaka hai / yadi kaho ki vedokta rotise pazuvadha karanekA phala kevala brAhmaNoMko pazuoMke mAMsakA dAna karanA nahIM, kintu usase vibhUtikI prApti hotI hai / kyoMki zrutimeM bhI kahA hai, "aizvarya prApta karanekI icchA rakhanevAle puruSako vAyu devatAke liye zveta bakarekA yajJa karanA cAhie," Adi - yaha bhI vyabhicAra-pizAcase grasta honeke kAraNa ThIka nahIM hai / kyoMki aizvaryakI prApti anya upAyoMse bhI ho sakatI hai / yadi kaho ki yajJameM mAre jAnevAle bakare Adi paralokameM svarga prApta karate haiM, isaliye prANiyoMkA upakAra hotA hai; yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki bakare Adi yajJameM vadha kiye jAneke bAda svargako prApta karate haiM, isameM koI pramANa nahIM haiM | kyoMki maraneke bAda svargameM gaye hue pazu svargase Akara prasanna manase vahA~ke samAcAroMko nahIM sunAte / yadi Apa kaheM ki AgamameM likhA hai 1. chAyA - pRthivyAdInAM yadyapi bhavatyeva vinAzo jinAlayAdibhyaH / tadviSayApi sudRSTeniyamato'styanukampA // tAbhyo buddhA viratA rakSanti yena pRthivyAdIn / ato nirvANagatA abAdhitA AbhavameSAm // rogizirAvedha iva suvaidyakriyA iva suprayuktA tu / pariNAmasundara iva ceSTA sA bAdhAyoge'pi // jinezvarasUrikRtapaJcaliGgIgranye 58-59-60 / 2. puro dAzyate iti puroDAzo hutadravyAvaziSTam / yavacUrNanirmitaroTikAvizeSaH / 3. zatapathabrAhmaNe /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 11 "auSadhyaH pazavo vRkSAstiryaJcaH pkssinnstthaa| ___ yajJArthaM nidhanaM prAptAH prApnuvantyucchritaM punaH" // ' ityAdi / naivam / tasya paurupeyApauruSeyavikalpAbhyAM nirAkariSyamANatvAt // na ca zrotena vidhinA pazuvizasanavidhAyinAM svagAvAptirupakAra iti vAcyama / yadi hi hiMsayA'pi svargaprAptiH syAt , tarhi bADhaM pihitA narakapurapratolyaH / zaunikAdInAmapi svargaprAptiprasaGgAt / tathA ca paThanti paramArSAH "yUpaM chittvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam / ___ yadyevaM gamyate svarge narake kena gamyate" // kiJca, aparicitAspaSTacaitanyAnupakAripazuhiMsanenApi yadi tridivapadavIprAptiH, tadA paricitaspaSTacaitanyaparamopakArimAtApitrAdivyApAdanena yajJakAriNAmadhikatarapadaprAptiH prasajyate / atha "acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAvaH" iti vacanAd vaidikamantrANAmacintyaprabhAvatvAt tatsaMskRtapazuvadhe saMbhavatyeva svargaprAptiH, iti cet / na / iha loke vivAhagarbhAdhAnajAtakarmAdiSu tanmantrANAM vyabhicAropalambhAd adRSTe svargAdAvapi tadvayabhicAro'numIyate / dRzyante hi vedoktamantrasaMskAraviziSTebhyo'pi vivAhAdibhyo'nantaraM vaidhavyAlpAyuSkatAdAridrayAdyupadravavidhurAH prHshtaaH| apare ca mantrasaMskAraM vinA kRtebhyo'pi tebhyo'nantaraM tdvipriitaaH| atha tatra kriyAvaiguNyaM visaMvAdahetuH, iti cet / na / saMzayAnivRtteH / kiM tatra kriyAvaiguNyAt phale visaMvAdaH, kiM vA mantrANAmasAmarthyAd, iti na nishcyH| teSAM phlenaavinaabhaavaasiddheH|| "auSadhi, pazu, vRkSa, tiryaca aura pakSI yajJameM nidhanako prApta hokara ucca gatiko prApta karate haiN|" ityaadi| ___ataeva, Agamase isakI pramANatA siddha hotI hai; yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki 'Agama paurupeya hai yA apauruSeya' ? ina vikalpoMke dvArA Apake dvArA mAnya AgamakA Age nirAkaraNa kiyA jaayegaa| ( dekhiye isI kArikAkI vyaakhyaa)| vedokta vidhise pazuoMko mAranese svargakI prApti rUpa upakAra hotA hai, yaha kathana satya nahIM hai| kyoMki yadi hiMsAse svargakI prApti hone lage to narakadvArake mukhya mArgako banda hI kara denA hogA, aura saMsArake sabhI kasAI svargameM pahuMca jaayeNge| sAMkhya logoMne kahA bhI hai "yadi yUpa ( yajJameM pazuoMko bAMdhanekI lakar3I) ko kATa karake, pazuoMkA vadha karake, aura raktase pRthvIkA siMcana karake svargakI prApti ho sakatI hai, to phira naraka jAneke lie kauna-sA mArga bacegA ?" __ tathA, yadi aparicita aura aspaSTa cetanAyukta tathA kisI prakArakA upakAra na karanevAle mUka prANiyoMke vadhase bhI svargakI prApti honA sambhava hai, to paricita aura spaSTa cetanAyukta tathA mahAna upakAra karanevAle apane mAtA-pitAke vadha karanese yAjJika logoMko svargase bhI adhika phala milanA caahie| yadi Apa kaheM ki "maNi, mantra aura auSadhakA prabhAva aciMtya hotA hai," isalie vaidika mantroMkA bhI aciMtya prabhAva hai, ataeva mantroMse saMskRta pazuoMkA vadha karanese pazuoMko svarga milatA hai, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki isa lokameM vivAha, garbhAdhAna aura jAtakarma mAdimeM una maMtroMkA vyabhicAra pAyA jAtA hai, tathA adRSTa svarga AdimeM usa vyabhicArakA anumAna kiyA jAtA hai| dekhA jAtA hai ki vaidika vidhike anusAra vivAha Adike kiye jAnepara bhI striyAM vidhavA ho jAtI haiM, tathA saikar3oM manuSya alpAyu, daridratA Adi upadravoMse pIr3ita rahate haiN| tathA, vivAha Adike vaidika maMtra-vidhise sampAdita na honepara bhI aneka strI-puruSa Anandase jIvana yApana karate haiM, isalie vaidika mantroMse saMskRta vadha kiye jAnevAle pazaoMko svargakI prApti svIkAra karanA ThIka nahIM hai| yadi Apa kaheM ki mantra apanA pUrA asara dikhAte haiM, lekina yadi mantroMko ThIka-ThIka vidhi nahIM 1. manusmRtau 5-40 / 2. sAMkhyAH /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 11] syAdvAdamaJjarI atha yathA yuSmanmate "AroggabohilAbhaM samAhivaramuttamaM kiMtu ityAdInAM vAkyAnAM lokAntara eva phalamiSyate, evamasmadabhimatavedavAkyAnAmapi neha janmani phalamiti kiM na pratipadyate / atazca vivAhAdau nopAlambhAvakAzaH, iti cet / aho vcnvaicitrii| yathA vartamAnajanmani vivAhAdiSu prayuktairmantrasaMskArairAgAmini janmani tatphalam , evaM dvitIyAdijanmAntareSvapi vivAhAdInAmeva pravRttidharmANAM puNyahetutvAGgIkAre'nantabhavAnusandhAna prasajyate / evaM ca na kadAcana saMsArasya prismaaptiH| tathA ca na ksycidpvrgpraaptiH| iti prAptaM bhavadabhimatavedasyAparyavasitasaMsAravallarImUlakandatvam / ArogyAdiprArthanA tu asatyA'mRSA bhASA pariNAma vizuddhikAraNatvAd na doSAya / tatra hi bhAvArogyAdikameva vivakSitam , tacca cAturgatikasaMsAralakSaNabhAvarogaparikSayasvarUpatvAd uttamaphalam / tadviSayA ca prArthanA kathamiva vivkinaamnaadrnniiyaa| na ca tajanyapariNAmavizuddhastatphalaM na prApyate / sarvavAdinAM bhAvazuddherapavargaphalasampAdane'vipratipatteriti // kI jAya, to mantroMkA asara nahIM rahatA, yaha kathana bhI ThIka nhiiN| isase saMzayakI nivRtti nahIM hotii| kyoMki mantroMkI vidhimeM vaiguNya honese mantroMkA pramAva naSTa ho jAtA hai, athavA svayaM mantroMmeM hI prabhAva dikhAneko asamarthatA hai, yaha kaise nizcaya ho? maMtroMke phalase avinAbhAvakI siddhi nahIM hotii| zaMkA-jisa prakAra janamatameM "Arogya, samyaktva tathA samAdhiko pradAna karo" ityAdi stutiyoMse dUsare lokameM phala prApti kahI jAtI hai, usI taraha hamAre mAne hue veda-vAkyoMkA aura vivAha Adi mantroMkA bhI paralokameM hI phala milatA hai| samAdhAna-yadi Apa loga isa janmameM vivAha AdimeM prayukta mantroMkA phala AgAmI bhavameM svIkAra karate haiM, to yaha Apake vacanoMko vicitratA hai, aura isa taraha to dUsare, tIsare Adi aneka bhavoMmeM mantrake saMskAroMkA phala mAna lenese ananta bhavoMkI utpatti mAnanI hogI, aura isa taraha kabhI saMsArakA anta na honese kisIko bhI mokSa na milegaa| isa prakAra Apake dvArA mAnya vedako ananta saMsAravallarIkA mUla mAnanA hogaa| tathA, hama loga jo ArogyalAbha Adiko prArthanA karate haiM, vaha asatyaamRSA (vyavahAra ) bhASA dvArA pariNAmoMkI vizuddhi karaneke lie hai, doSake lie nahIM / ( asatyaamRSA bhASA AmantraNI, AjJApanI, yAcanI, pracchanI, prajJApanI, pratyAkhyAnI, icchAnukUlikA, anabhigRhItA, abhigRhotA, saMdehakAriNI, vyAkRtA, avyAkRtAke bhedase bAraha prakArakI batAI gayI hai / (1) 'he deva, yahA~ Ao', isa prakArake vacanoMko AmantraNI bhASA kahate haiN| (2) 'tuma yaha karoM' isa prakArake AjJAsUcaka vacana kahanA, AjJApanI bhASA hai / ( 3 ) 'yaha do' isa prakAra yAcanAke sUcaka vacana bolanA, yAcanI bhASA hai / (4) ajJAta arthako pUchanA, pracchanI bhASA hai| (5)'jIva hiMsAse nivRtta hokara cirAyukA upabhoga karate haiN| isa prakAra ziSyoMke upadezasUcaka bacanoMkA kahanA, prajJApanI bhASA hai| (6) mAMganevAleko niSedha karanevAle vacanoMkA bolanA pratyAkhyAnI bhASA hai| (7) kisI kAryameM apanI anumati deneko icchAnukUlikA bhASA kahate haiM / (8) 'bahutase kAryoMmeM jo tumheM acchA lage vaha karo' isa prakArake vacanoMko anabhigRhotA bhASA kahate haiN| (9) 'bahutase kAryoMmeM amuka kArya karanA cAhie, aura amuka nahIM', isa prakAra nizcita vacanoMke bolaneko abhigRhItA bhASA kahate haiN| (10) saMzaya utpanna karanevAlI bhASAko saMdehakAriNI bhASA kahate haiM; jaise 'saiMdhava' kahanepara siMdhA namaka aura ghor3A donoM padArthoMmeM saMzaya utpanna hotA hai / (11) jisase spaSTa arthakA jJAna ho, vaha vyAkRtA bhASA hai / (12) gambhIra athavA aspaSTa arthako batAnevAle vacanoMko avyAkRtA bhASA kahate haiM / gommaTasAra Adi digambara granthoMmeM asatyaamRSA bhASAke nau 1. chAyA-ArogyaM bodhilAbhaM sAmAdhivaramuttamaM dadatu / Avazyake 24-6 / 2. AmantraNI, AjJApanI, yAcanI, pracchanI, prajJApanI, pratyAkhyAnI, icchAnukUlikA, anabhigRhItA, abhigRhItA, saMdehakAriNI, vyAkRtA, avyAkRtA iti dvAdazavidhA asatyA'mRSAbhASA lokaprakAze tRtIyasarge yogaadhikaare|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo.vya. zloka 11 na ca vedaniveditA hiMsA na kutsitaa| samyagdarzanajJAnasampannairacirmArgaprapannairvedAntavAdibhizca garhitatvAt / tathA ca tattvadarzinaH paThanti "devopahAravyAjena yazavyAjena ye'thavA / ghnanti jantUn gataghRNA ghora te yAnti durgtim"| vedAntikA apyAhuH "andhe tamasi majjAmaH pazabhiye yjaamhe| hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati" / / tathA "agnirmAmetasmAddhiMsAkRtAdenaso muJcatu" chAndasatvAd mocayatu ityarthaH / iti / vyAsenApyuktam "jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi / snAtvA'tivimale tIrthe pApapar3hApahAriNi / / 1 / / dhyAnAgnau jIvakuNDasthe damamArutadIpite / asatkarmasamitkSepairagnihotraM kuruttamam // 2 // kssaaypshubhirdussttairdhrmkaamaarthnaashkaiH| zamamantrahutairyajhaM vidhehi vihitaM budhaiH // 3 // prANighAtAt tu yo dharmamIhate muuddhmaansH| sa vAJchati sudhAvRSTiM kRSNAhimukhakoTarAt // 4 // bheda batAye gaye haiM-dekhiye, gommaTasAra jIvakANDa, 224-225) / Arogya AdikI prArthanA karanese hamArA abhiprAya kevala caturgati rUpa saMsArake bhAva-rogoMko dUra karanekA hai| vahI uttama phala hai| isa bhAva-ArogyakI prArthanAse parimANoMkI vizuddhi hotI hai, ataeva vivekIjana usakA anAdara nahIM kara skte| aisI bAta nahIM ki usase utpanna pariNAmoMkI vizuddhise usakA phala prApta na ho| sabhI vAdI loga bhAvoMkI zuddhise hI mokSa phalako prApti mAnate haiN| tathA, aisI bAta nahIM hai ki vedokta hiMsA niMdanIya nahIM / samyagdarzana aura samyagjJAnase sampanna jJAnamArgake anuyAyo vedAntiyoMne bhI hiMsAkI niMdA kI hai| tattvadarzI logoMne kahA hai "jo nirdaya puruSa devatAoMko prasanna karaneke liye athavA yajJake bahAne pazuoMkA vadha karate haiM, ve loga durgatimeM par3ate haiN|" vedAntiyoMne bhI kahA hai "yadi hama pazuoMse yajJa kareM to ghora aMdhakArameM pdd'e| ataeva hiMsA na kabhI dharma huA, na hai, aura na hogaa|" tathA-"agni-devatA isa hiMsAjanya pApase mujhe mukta kro|" vaidika prayoga honese 'mukta karo' yaha artha kiyA gayA hai| vyAsane kahA hai "jJAnarUpI dIvArase pariveSTita brahmacarya aura dayArUpI-jalase pUrNa, pAparUpI-kIcar3ako naSTa karanevAle, atyanta nimala tIrthameM snAna karake // 1 // jIvarUpI-kuNDameM damarUpI-pavanase uddIpita dhyAnarUpI-agnimeM azubha karmarUpI kASThako Ahuti dekara uttama agnihotra yajJa karo // 2 // dharma, kAma aura arthako naSTa karanevAle, duSTa, kaSAyarUpI-pazuoMkA zama-maMtroMse yajJa karo, aisA paNDitoM ne kahA hai // 3 // jo mUr3ha puruSa prANiyoMkA vadha karake dharmakI kAmanA karate haiM, ve kAle sarpako khohase amRtakI varSA cAhate haiM // 4 // "
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. zloka 11 syAdvAdamaJjaro ityaadi| yacca yAjJikAnAM lokapUjyatvopalambhAdityuktam / tadapyasAram / abudhA eva pUjayanti tAn na tu viviktbuddhyH| abudhapUjyatA tu na pramANam / tasyAH sArameyAdiSvapyupalambhAt / yadapyabhihitaM devatAtithipitRprItisaMpAdakatvAd vedavihitA hiMsA na doSAyeti / tadapi vitatham / yato devAnAM saMkalpamAtropanatAbhimatAhArapudgalarasAsvAdasuhitAnAM vaikriyazarIratvAd / yuSmadAvarjitajugupsitapazumAMsAdyAhutipragRhItau, icchaiva duHsNbhvaa| audArikazarIriNAmeva tadupAdAnayogyatvAt / prakSepAhArasvIkAre ca devAnAM mantramayadehatvAbhyupagamabAdhaH / na ca teSAM mantramayadehatvaM bhavatpakSe na siddham / "caturthyantaM padameva devatA" iti jaiminivacanaprAmANyAt / tathA ca mRgendraH "zabdetaratve yugapad bhinnadezeSu yadRSu / na sA prayAti sAMnidhya mUrtatvAdasmadAdivat" / / seti devtaa| hUyamAnasya ca vastuno bhasmIbhAvamAtropalambhAt , tadupabhogajanitA devAnAM prItiH pralApamAtram / api ca, yo'yaM tretAgniH sa trayastriMzatkoTidevatAnAM mukham / "agnimukhA vai devAH" iti shruteH| tatazcottamamadhyamAdhamadevAnAmekenaiva mukhena bhuJjAnAnA ityaadi| tathA, Apane jo yAjJika puruSoMko lokameM pUjya vatAyA, vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki mUrkha hI yAjJikoMkI pUjA karate haiM, paNDita nhiiN| tathA, mUoMke dvArA yAjJikoMkA pUjA jAnA pramANa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki kutte Adi bhI lokameM pUje jAte haiN| tathA, Apane jo kahA, ki vedokta hiMsA, devatA, atithi aura pitaroMko prasanna karatI hai, ataeva vaha nirdoSa hai. yaha kathana bhI nissAra hai| kyoMki deva vaikriyaka zarIrake dhAraka hote haiM, ataeva ve apane saMkalpa mAtrase kisI bhI iSTa padArthako utpanna kara usake pudgaloMkA rasA-svAdana kara sakate haiN| isaliye glAni yukta Apa logoMko dI huI pazuke mAMsa AdikI Ahuti grahaNa karaneko icchA bhI ve nahIM kara sakate / audArika (sthUla) zarIravAle prANI hI isa Ahutiko grahaNa kara sakate haiN| yadi Apa devoMko yajJakI agnimeM AhutimeM prakSipta AhArakA bhakSaka svIkAra kareMge, to devoMko maMtramaya zarIrake dhAraka nahIM kaha sakate / parantu Apane devoMko maMtramaya zarIrake dhAraka svIkAra kiyA hai| jaiminI RSine kahA bhI hai-"devatAoMke lie caturthIkA hI prayoga karanA cAhiye / " ( pUrva mImAMsakoMne IzvarakA astitva nahIM mAnA hai| unake matameM Ahuti diye jAnevAle devatAoMko chor3a kara dUsare devoMkA astitva nahIM hai ) / mRgendrane bhI kahA hai "yadi devatA maMtramaya zarIrake dhAraka na hokara hama loMgoMkI taraha mUrta zarIrake dhAraka hoM, to jaise hama eka sAtha bahuta sthAnoMmeM nahIM jA sakate, usI prakAra devatA bhI eka sAtha saba yajJoMmeM upasthita nahIM ho skeNge|" uparyukta zlokameM 'sA' kA prayoga devatAke arthameM huA hai| homa kiye hue padArtha bhasma ho jAte haiM, aura una padArthoke upabhogase deva prasanna hote haiM, yaha kathana pralApamAtra hai| tathA, Apane tretA agni ( dakSiNa agni, AhavanIya agni aura gArhapatya agni ) ko taiMtIsa karor3a devatAoMkA mukha svIkAra kiyA hai| zrutimeM 1. atha yadyajJa ityAcakSate brahmacaryameva / chAndogya. u. 8-5-1: maNDaka u. 1-2-6: bahadAraNyaka u0 3-1; bha0 gItA 4-33; mahAbhArate zAMtiparvaNi / 2. aSTaguNazvaryayogAdekAnekANumahaccharIravividhakaraNaM vikriyA sA prayojanamasyeti vaikriyakaM / 3. udAraM sthUlaM, udAraM prayojanaM asyeti audArikaM / 4. dakSiNAgniH, AhavanIyaH, gArhapatya iti trayo'gnayaH / 'agnitrayamidaM tretA' ityamaraH / 5. Azva. gR. sU. a.4
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 11 mnyonyocchissttmuktiprsnggH| tathA ca te turuSkebhyo'pyatiricyante / te'pi tAvadekatraivAmatre bhuJjate, na punarekenaiva vadanena / kiJca, ekasmin vapuSi vadanavAhulyaM vacana zrUyate, yatpunaranekazarIreSvekaM mukhamiti mahadAzcaryam / sarveSAM ca devAnAmekasminneva mukhe'GgIkRte, yadA kenacideko devaH pUjAdinA'rAddho'nyazca nindAdinA virAddhaH, tatazcekenaiva mukhena yugapadanugrahanigrahavAkyoccAraNasaGkaraH prasajyeta / anyaJca, mukhaM dehasya navamo bhAgaH, tadapi yeSAM dAhAtmakaM, tepAmekaikazaH sakaladehasya dAhAtmakatvaM tribhuvanabhasmIkaraNaparyavasitameva saMbhAvyata ityalamaticarcayA // ___ yazca kArIrIyajJAdau vRSTayAdiphale'vyabhicArastatprINitadevatAnugrahahetuka uktaH so'pynaikaantikH| kacida vyabhicArasyApi darzanAt / yatrApi na vyabhicArastatrApi na tvadAhitAhutibhojanajanmA tdnugrhH| kintu sa devatAvizeSo'tizayajJAnI svoddezanirvartitaM pUjopacAraM yadA svasthAnAvasthitaH san jAnIte, tadA tatkartAraM prati prasannacetovRttistattakAryANIcchAvazAt sAdhayati / anupayogAdinA punarajAnAno'pi vA pUjAkarturabhAgyasahakRtaH san na sAdhayati / dravyakSetrakAlabhAvAdisahakArisAcivyApekSasyaiva kAryotpAdasyopalambhAt / sa ca pUjopacAraH pazuvizasanavyatiriktaiH prakArAntarairapi sukaraH, tatkimanayA pApaikaphalayA zaunikavRttyA // yacca chagalajAGgalahomAt pararASTravazIkRtisiddhayA devyAH paritoSAnumAnam , tatra kA kimAha / kAsAJcit kSudradevatAnAM tathaiva pratyaGgIkArAt / kevalaM tatrApi tadvastudarzanajJAnAdi bhI kahA hai-"agni hI devoMkA mukha hai|" parantu isa taraha uttama, madhyama aura jaghanya zreNIke aneka devatA eka hI mukhase homa kiye hue padArthoMkA bhakSaNa kareMge, ataeva ucchiSTa padArthoke bhakSaNa karanemeM ve turuSkoMse bhI bar3ha jAyeMge / aura turuSka to eka hI sAtha eka pAtrameM bhojana karate haiM, jaba ki devatA loga eka hI mukhase bhojana kiyA kreNge| tathA, eka zarIrameM aneka mukha to kahIM sunanemeM Ate haiM, parantu aneka zarIroMmeM eka mukhakA honA atyanta AzcaryakI bAta hai| tathA, sava devatAoMke eka mukha mAnanepara yadi koI eka devakI stuti aura dUsare devakI niMdA kare, to eka ho mukhase devatA logoMko eka sAtha anugraha aura nigraha rUpa vAkyoMko bolanA hogaa| tathA, dehake nauMve hisseko mukha kahA gayA hai, yadi yaha navamAM hissA bhI agni rUpa ho, to phira taiMtIsa karor3a devatA saMsArako bhasma kara ddaaleNge| isa saMbaMdha meM adhika carcA karanA vyartha hai| Apa jo kahate hai ki kArIrI yajJa karanese devatAgaNa prasanna hokara vRSTi Adi phala pradAna kara anugraha karate haiM, yaha bhI anekAMtika hai| kyoMki vahutasI jagaha yajJake karanepara bhI vRSTi nahIM hotii| tathA jahAM yajJake karanepara vRSTi hotI hai, vahAM usa vRSTimeM devatAoMko dI huI Ahutise utpanna anugrahako kAraNa nahIM mAna skte| kyoMki atizaya jJAnI devatAgaNa apane sthAnameM baiThe raha kara hI apane pUjA satkAra Adiko avadhijJAnase jAna, pUjA-satkAra karanevAle puruSase prasanna ho, usakI icchAnusAra phala dete haiN| yadi devatAkA pUjA Adiko ora upayoga na ho, athavA upayoga honepara bhI pUjakoMkA bhAgya pravala na ho, to pUjA karanevAle puruSako abhISTa siddhi nahIM hotI / kAraNa ki dravya, kSetra, kAla, bhAva, Adi sahakArI kAraNoMse kAryakI utpatti hotI hai| tathA pazuoMkA vadha karanekI apekSA devatAoMko prasanna karaneke anya bahutase upAya haiM, phira Apa loga hiMsaka aura niMdya vRttikA hI kyoM prayoga karate haiN| devIke paritoSake liye bakare aura hariNake homa karanese dUsare rASTra vazameM ho jAte haiM, yaha kathana bhI asatya hai| kyoMki pahale to uttama devI-devatA isa ghRNita aura hiMsAtmaka kAryase prasanna nahIM ho sakate / yadi koI kSudra devatA prasanna bhI ho, to vaha mAMsAdike darzana athavA jJAna mAtrase hI saMtuSTa ho jAtA hai, use
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 anya. yo. vya. zloka 11] syAdvAdamaJjarI naiva paritoSo, na punastadbhuktyA / nimbapatrakaTukatailAranAladhUmAMzAdInAM hUyamAnadravyANAmapi tadbhojyatvaprasaGgAt / paramArthatastu tattatsahakArisamavadhAnasacivArAdhakAnAM bhaktireva tattatphalaM janayati / acetane cintAmaNyAdau tathA darzanAt / atithInAM tu prItiH saMskArasampannapakvAnnAdinApi sAdhyA / tadarthaM mahokSamahAjAdiprakalpanaM nirvivekatAmeva khyApayati / / pitRRNAM punaH priitirnaikaantikii| zrAddhAdividhAnenApi bhUyasAM santAnavRddheranupalabdheH / tadavidhAne'pi ca keSAzcid gardabhazUkarAjAdInAmiva sutarAM taddarzanAt / tatazca zrAddhAdividhAnaM mugdhajanavipratAraNamAtraphalameva / ye hi lokAntaraM prAptAste tAvat svakRtasukRtaduSkRtakarmAnusAreNa suranArakAdigatiSu sukhamasukhaM vA bhuJjAnA evAsate te kathamiva tanayAdibhirAvarjitaM piNDamupabhokta spRhayAlavo'pi syuH| tathA ca yuSmadyUthinaH paThanti "mRtAnAmapi jantUnAM zrAddhaM cet tRptikAraNam / tannirvANapradIpasya snehaH saMvardhayecchikhAm // iti / kathaM ca zrAddhavidhAnAdharjitaM puNyaM teSAM samIpamupaitu / tasya tadanyakRtatvAt jaDatvAt nizcaraNatvAca // atha teSAmuddezena zrAddhAdividhAne'pi puNyaM dAtureva tanayAdeH syAditi cet / tanna / tena tajjanyapuNyasya svAdhyavasAyAduttAritatvAt / evaM ca tatpuNyaM naikatarasyApi iti vicAla eva vilonaM trizaGa kujJAtena / kintu pApAnubandhipuNyatvAt tattvataH paapmev| atha vipropamuktaM tebhya upatiSThata iti cet, ka ivaitatpratyetu / viprANAmeva medurodaratAdarzanAt / tadvapuSi ca teSAM saMkramaH mAMsAdike upabhoga karanekI AvazyakatA nahIM rhtii| tathA, yadi agnimeM AhUta mAMsAdi devatAoMke mukhameM pahu~ca sakate haiM, to homa kiye hue nImake patte, kar3avA tela, mAMDa, dhUmAMza Adi kyoM nahIM pahu~ca sakate ? vAstavameM sahakArI kAraNoMse yukta ArAdhakakI bhakti hI vRSTi, vijaya Adi phala pradAna karanemeM kAraNa hotI hai| jaise cintAmaNi ratnake acetana honepara bhI vaha manuSyake puNyodayake kAraNa hI phaladAyaka hotA hai| tathA, hama saMskArita aura pake hue anna Adise atithiyoMkA satkAra kara unheM prasanna kara sakate haiM, to phira baila, bakare AdikA mAMsa bhakSaNa karAnA avivekatAko hI dyotita karatA hai| zrAddha karanese pitara loga prasanna hote haiM, yaha kathana bhI doSapUrNa hai| kyoMki zrAddha Adike karanepara bhI kitane hI logoMke saMtAnavRddhi nahIM hotI, aura zrAddha na karanepara bhI gadhe, sUara, bakare Adike apane Apa hI bahuta-sI santAna ho jAtI haiN| ataeva zrAddha AdikA vidhAna kevala murkha logoMke Thaganeke liye hI kiyA gayA hai| jo pitRjana paraloka cale jAte haiM, ve isa bhava meM kiye hue apane zubha aura azubha karmoke anusAra deva, naraka Adi gatiyoMmeM sukha, dukhakA upabhoga karate baiThate haiM, isaliye ve apane putra Adi dvArA diye hue piNDakA upabhoga karanekI icchA bhI kaise kara sakate haiM ? Apake matAnuyAyiyoMne kahA bhI hai "yadi zrAddha mare hue prANiyoMko tRptikA kAraNa ho sakatA hai, to dopakakA nirvANa honepara bhI telako dIpakakI jyotike saMvardhanameM kAraNa mAnanA caahiye|" tathA, isa lokameM zrAddha Adise utpanna puNya, paraloka sidhAre hue pitaroMke pAsa kaise pahuMca sakatA hai ? kyoMki yaha puNya pitaroMse bhinna putra Adise kiyA huA rahatA hai, tathA yaha puNya jar3a aura gatihIna hai| yadi kaho ki pitaroMke uddezyase zrAddha karanepara dAna denevAle putra Adiko hI puNya hotA hai, yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki zrAddha Adise utpanna honevAle puNyase putrakA koI bhI sambandha nahIM, vaha to nija adhyavasAyajanya hai| ataeva zrAddhajanya puNya na to pitaroMkA puNya kahA jA sakatA hai, aura na putroMkA, isa taraha yaha puNya trizaMkukI bhAMti bIca meM hI laTakA raha jAtA hai| (vaziSTha RSike zApase trizaMku rAjA cAMDAla hokara, jaba vizvAmitrakI sahAyatAse kiye hue yajJake mAhAtmyase pRthvIko chor3a svarga jAne lagA, aura indrane kupita hokara rAjAko svarga meM nahIM Ane diyA, taba vaha pRthivI aura svargake bIcameM laTakA raha gyaa| 13
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 11 zraddhAtumapi na zakyate / bhojanAvasare tatsakramaliGgasya kasyApyanavalokanAt viprANAmeva ca tRptaH sAkSAtkaraNAt / yadi paraM ta eva sthUlakavalairAkulataramatigArddhayAd bhakSayantaHpretaprAyAH, iti mudhaiva zrAddhAdividhAnam / yadapi ca gayAzrAddhAdiyAcanamupalabhyate, tadapi tAdRzavipralambhakavibhaGga'jJAnivyantarAdikRtameva nizcayam / / yadapyuditam AgamazcAtra pramANamiti / tadapyapramANam / sa hi pauruSeyo vA syAta, apauruSeyo vA ? pauruSeyazcet sarvajJakRtaH, taditarakRto vA ? AdyapakSe yuSmanmatavyAhatiH / tathA ca bhavasiddhAntaH / "atIndriyANAmarthAnAM sAkSAd draSTA na vidyate / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH" // 1 // dvitIyapakSe tu tatra dossvtkrtRtvenaashvaasprsnggH| apauruSeyazcet na sambhavatyeva / svarUpanirAkaraNAt , turaGgazRGgavat / tathAhi / uktirvacanamucyate iti ceti purupakriyAnugataM rUpamasya / etakriyA'bhAve kathaM bhavitumarhati / na caitat kevalaM kvacid dhvanadupalabhyate / upalabdhAvapyadRzyavaktAzaGkAsambhavAt / tasmAt yad vacanaM tat paurupeyameva, varNAtmakatvAt , kumArasambhavAdivacanavat / vacanAtmakazca vedH| tathA cAhuH usI prakAra zrAddhase utpanna puNyake pitA aura putra donoM hIke anupabhogake kAraNa yaha puNya vIcameM hI laTakA raha jAtA hai)| vastutaH yaha puNya pApakA kAraNa honese pApa hI hai| yadi kaheM ki brAhmaNoMko khilAyA huA bhojana pitaroMke pAsa pahu~ca jAtA hai, to isakA kauna vizvAsa karegA? kyoMki jo bhojana brAhmaNoMko khilAyA jAtA hai, usase brAhmaNoMkA hI peTa bar3A hotA dekhA jAtA hai| pitaroMkA brAhmaNoMke zarIrameM praviSTa honA bhI vizvAsake yogya nahIM; kyoMki brAhmaNoMko bhojana karAte samaya unake zarIrameM pitaroMke praveza honekA koI bhI cihna dikhAI nahIM par3atA, aura bhojana pAkara brAhmaNoMkI hI tRpti dekhI jAtI hai| ye brAhmaNa bar3e-bar3e grAsoM-dvArA atyanta lolupatApUrvaka bhojana karate hue sAkSAt pretoMke samAna mAlUma hote haiN| ataeva zrAddha AdimeM vizvAsa karanA bilakula vyartha hai / tathA, gayA Adi tIrtha sthAnoMmeM zrAddha karaneke lie jo kahate haiM, ve koI ThaganevAle vibhaMgajJAnake dhAraka vyaMtara Adi nIca jAtike deva hI hone caahie| isa sambandhameM Apa logoMne jo Agamako pramANa kahA, vaha Agama hI pramANa nahIM kahA jA sktaa| vaha Agama pauruSeya hai ? athavA apauruSeya hai? yadi vaha Agama pauruSeya hai to vaha sarvajJakRta hai ? yA asarvajJakRta ? yadi AgamakA banAnevAlA puruSa sarvajJa hai to Apa logoMke siddhAntase virodha AtA hai / kyoMki Apake siddhAntameM kahA hai ____ atIndriya padArthoMkA koI sAkSAt draSTA nahIM hai, ataeva nitya veda vAkyoMse hI atIndriya padArthoMkI yathArthatAkA nizcaya hotA hai // 1 // " yadi asarvajJa puruSako Agama kartA mAno to asarvajJa purupake sadoSa honeke kAraNa usa AgamameM vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / yadi kaho ki Agama apauruSeya hai to yaha sambhava nahIM hai| kyoMki ghoDeke sIMgake samAna usake svarUpakA hI nirAkaraNa ho jAtA hai| kaise ? uktiko vacana kahate haiM-isa kathanake anusAra, AgamakA svarUpa puruSakI kriyAke anusAra hotA hai / puruSako kriyAke abhAvameM Agama sadrUpa nahIM ho sktaa| yaha vacana kahIM para bhI kevala dhvanike rUpameM nahIM pAyA jAtA / yadi kahIM dhvanike rUpameM pAyA bhI jAye to usa sthAnameM kisI adRzya vaktAkI kalpanA karanI hogii| ataeva jo 'vacana' hai vaha pauruSeya hI hai, varNAtmaka honese; kumArasambhava AdikI taraha / jaise kumArasambhava Adi varNAtmaka honese pauruSeya haiM, vaise veda bhI vacana rUpa honese varNAtmaka hai, isaliye veda pauruSeya hai| kahA bhI hai 1. tattvArthasU0 1-32 /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 11] syAdvAdamaJjarI "tAlvAdijanmA nanu varNavargo varNAtmako veda iti sphuTaM ca / puMsazca tAlbAdi tataH kathaM syAdapaurupeyo'yamiti pratItiH" / / zruterapauruSeyatvamurarIkRtyApi tAvadbhavadbhirapi tadarthavyAkhyAnaM pauruSeyamevAGgIkriyate / anyathA "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityasya zvamAMsa bhakSayediti kiM naarthH| niyAmakAbhAvAt / tato varaM sUtramapi paurupeyamabhyupagatam / astu vA apauruSeyaH, tathApi tasya na prAmANyam / AptapurupAdhInA hi vAcAM pramANateti / evaM ca tasyAprAmANye, taduktastadanupAtismRtipratipAditazca hiMsAtmako yAgazraddhAdividhiH prAmANyavidhura eveti // atha yo'yaM "na hiMsyAt sarvabhUtAni"2 ityAdinA hiMsAniSedhaH sa autsargiko mArgaH, sAmAnyato vidhirityrthH| vedavihitA tu hiMsA apavAdapadama, vizeSato vidhirityrthH| tatazcApavAdenotsargasya bAdhitatvAd na zrauto hiMsAvidhirdoSAya / "utsargApavAdayorapavAdo vidhibalIyAn" iti nyAyAt / bhavatAmapi hi na khalvekAntena hiNsaanivedhH| tattatkAraNe jAte pRthivyAdipratisevanAnAmanujJAnAt / glAnAdyasaMstare AdhAkarmAdi grahaNabhaNanAcca / apavAdapadaM ca yAjJikI hiMsA, devatAdiprIte, puSTAlambanatvAt // "varNoMkA samUha nizcaya hI tAlu Adise utpanna hotA hai, tathA veda varNAtmaka hai| tAlu Adi sthAna puruSake hI hote haiM, isaliye veda apaurupeya nahIM ho sktaa|" tathA, zrutiko apaurupeya mAna kara bhI Apa logoMne zrutike vyAkhyAnako pauruSeya hI mAnA hai| yadi zrutike arthakA vyAkhyAna pauruSeya na mAno to "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" (svargakI icchA rakhanevAlA agnihotra yajJakI Ahuti de ) isa zrutikA yaha artha bhI kiyA jA sakatA hai ki "svargake icchukako kutteke mAMsakA bhakSaNa karanA cAhiye" (agnihA zvA tasya utraM mAMsaM juhuyAt bhakSayet) / kyoMki yadi zrutikA vyAkhyAtA puruSa nahIM hai, to amuka zrutikA amuka hI artha hotA hai, anya nahIM, isakA koI niyama na raha jAyegA / ataeva zrutike arthakI taraha zrutiko bhI pauruSeya hI svIkAra karanA caahiye| athavA, vedako yadi apauruSeya mAna bhI leM to vaha pramANa nahIM ho sktaa| kyoMki vedakA prAmANya bhI Apta puruSoMke vacanoMke Upara hI avalambita hai| isa prakAra vedake aprAmANya honepara vada aura smRti Adi dvArA pratipAdita hiMsAtmaka yAga, zrAddha AdikA vidhAna bhI aprAmANya hI mAnanA hogaa| zaMkA--( utsarga-sAmAnya aura apavAdake bhedase vidhi do prakArakI hotI hai)| prastuta prasaMgameM "kisI jIvakI hiMsA na karo (mA hiMsyAt sarvabhUtAni )" yaha sAmAnya vidhi hai, tathA "vedavihita hiMsA pApake liye nahIM hotI" yaha apavAda vidhi hai| ataeva sAmAnya aura apavAda vidhimeM apavAda vidhike balavAna honeke kAraNa vedokta hiMsA doSapUrNa nahIM hai| kahA bhI hai-"utsarga aura apavAda vidhimeM apavAda vidhi hI balavAn hotI hai / " tathA jaina bhI hiMsAkA sarvathA niSedha nahIM karate, kyoMki amuka kAraNoMke upasthita honepara pRthivI Adike vadha karanekI AjJA jaina zAstroMmeM bhI dI gaI hai| tathA, sAmAnya rUpase sAdhuoMko uddiSTa bhojanake tyAgakI AjJA honepara bhI, roga Adike kAraNa saMyamakA pAlana karanemeM asamartha muniyoMke lie uddiSTa bhojana ( AdhAkarma ) grahaNa karanekI AjJA jaina zAstroMne dI hai| ataeva sAmAnyase hiMsAkA niSedha karake bhI devatA Adiko prasanna karaneke liye hamAre zAstroMmeM yajJa sambandhI hiMsAkA vidhAna apavAda vidhise hI kiyA gayA samajhanA caahiye| 1. taittriiysNhitaa| 2. chandogya u. 8 / 3. hemahaMsagaNisamuccitahemavyAkaraNasthanyAyaH / 'mA hiMsyAt sarvabhUtAni' ityutsargasya 'vAyavyaM zvetamAlabheta' iti zAstramapavAdaH / 4. saMyamAnirvAhaH / 5. AdhAya sAdhUzcetasi praNidhAya yatkriyate bhaktAdi tdaadhaakrm| pRSodarAditvAditi ylopH| AdhAnaM sAdhunimittaM cetasaH praNidhAnaM yathAmukasya sAdho kAraNena mayA bhaktAdi pacanIyamiti / AdhayA karma pAkAdikriyA AdhAkarma / tadyogAd bhaktAdyapi AdhAkarma /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 11 iti paramAzaGkaya stutikAra aah| notsRssttmityaadi| anyArthamiti madhyavarti padaM DamarukamaNinyAyeno bhayatrApi sambandhanIyam / anyArthamutsRSTam-anyasmai kAryAya prayuktam-- utsargavAkyam , anyArthaprayuktena vAkyena nApodyate-nApavAdagocarIkriyate / yamevArthamAzritya zAstreSutsargaH pravartate, tamevArthamAzrityApavAdo'pi pravartate tayonimnonnatAdivyavahAravat parasparasApekSatvenaikArthasAdhanaviSayatvAt / yathA jainAnAM saMyamaparipAlanArtha navakoTivizuddhAhAragrahaNamutsargaH / tathAvidhadravyakSetrakAlabhAvApatsu ca nipatitasya gatyantarAbhAve paMcakAdiyatanayA aneSaNIyAdigrahaNamapavAdaH / so'pi ca saMyamaparipAlanArthameva / na ca maraNaikazaraNasya gatyantarAbhAvo'siddha iti vAcyam / "savvattha saMjamaM saMjamAo appANameva rkkhijjaa| muccai aivAyAo puNo visohI na yA'viraI" // ityAgamAt // tathA Ayurvede'pi yamevaikaM rogamadhikRtya kasyAJcidavasthAyAM kiJcidvastvapathyaM, tadevAvasthAntare tatraiva roge pathyam "utpadyate hi sAvasthA dezakAlAmayAn prati / yasyAmakArya kArya syAt karma kArya tu varjayet // " samAdhAna-isa prakAra anya vAdiyoMko zaMkA upasthita kara stutikArane 'notsRSTamityAdi' kahA hai| 'anyArtham' isa madhyavartI padako DamarukamaNi nyAyase donoM vAkyoMke sAtha jor3anA caahiye| kisI eka kAryake liye prayukta kiyA gayA utsarga vAkya usase bhinna kAryake liye prayukta kiye gaye vAkyake dvArA apavAdakA viSaya nahIM banAyA jA sakatA / jisa kAryake liye zAstroMmeM utsarga ( vAkya ) pravRtta hotA hai, usI kAryake liye apavAda ( vAkya ) bhI pravRtta hotA hai / kyoMki acche aura bure Adi vyavahArake samAna paraspara sApekSa rUpase eka hI arthakI siddhi karanA unakA viSaya hai / jisa prakAra jaina muniyoMke mana-vacana-kAya aura kRta-kAritaanumodana rUpa nava koTise vizuddha AhAragrahaNa rUpa utsarga saMyamakI rakSAke liye hotA hai, usI prakAra dravya kSetra, kAla aura bhAva-janya ApadAoMse grasta munike yadi use anya koI upAya sUjha na par3e, to vaha paMca koTise vizuddha abhakSya, uddiSTa Adi AhArakA grahaNa kara sakatA hai, jo apavAda hai| vaha bhI kevala saMyamakI rakSAke liye hI hai / kyoMki maraNAsanna munike apavAda mArgakA avalambana karaneke sivAya aura koI mArga nahIM hai / yadi kaho, ki maraNAsanna munike bhI anya upAyakA abhAva asiddha hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki "muniko sarvatra saMyamakI rakSA karanA caahie| saMyamakI apekSA apanI hI rakSA karanI cAhie / isa taraha muni saMyamabhraSTatAse mukta ho jAtA hai| vaha phirase vizuddha ho sakatA hai, aura vaha aviratikA bhAgI nahIM hotaa|" aisA AgamakA vacana hai| __ AyurvedameM bhI jo vastu rogakI eka avasthAmeM apathya hai, vahI dUsarI avasthAmeM pathya kahI gayI hai| kahA bhI hai "deza aura kAlase utpanna honevAle rogoMmeM na karane yogya kAryoMko karanA par3atA hai, aura karane yogya kAryoko chor3anA par3atA hai|" 1. Damarumadhye pratibaddho maNireka eva san DamaruvicAle tadubhayAGgasaMbaddho bhavati tadvadekamevAnyArthamiti padamubhayatra saMbadhyate / ayameva nyAyo dehalIdIpanyAya ityapyabhidhIyate / 2. chAyA-sarvatra saMyama saMyamAdAtmAnameva rakSet / mucyate'tipAtAtpunarvizuddhirna caavirtiH|| nizIthacUrNIpIThikAyAM 451 ityasya cUrNI /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 11] syAdvAdamaJjarI 101 iti vacanAt / yathA valavadAdeva riNo laGghanaM, kSINadhAtostu tdvipryyH| evaM dezAdyapekSayA jvariNo'pi dadhipAnAdi yojyam / tathA ca vaidyAH "kAlAvirodhi nirdiSTaM jvarAdau laGghanaM hitam / ____ Rte'nilazramakrodhazokakAmakRtajvarAn // " evaM ca yaH pUrvamapathyaparihAro, yatra tatraivAvasthAntare tasyaiva paribhogaH / sa khalUbhayorapi tasyaiva rogasya zamanArthaH / iti siddhamekavipayakatvamutsargApavAdayoriti / / bhavatAM cotsargo'nyArthaH apavAdazcAnyArthaH "na hiMsyAt sarvabhUtAni" ityutsargo hi durgtinissedhaarthH| apavAdastu vaidikhiNsaavidhidevtaa'tithipitRpriitisNpaadnaarthH| atazca parasparanirapekSatve kathamutsargo'pavAdena bAdhyate / "tulyabalayorvirodha" iti nyAyAt / bhinnArthatve'pi tena tadbAdhane atiprasaGgAt / na ca vAcyaM vaidikahiMsAvidhirapi svargahetutayA durgatiniSedhArtha eveti / tasyoktayuktyA svargahetutvanirloThanAt / tamantareNApi ca prakArAntarairapi tatsiddhibhAvAt gatyantarAbhAve hypvaadpksskkssiikaarH| na ca vayameva yAgavidheH sugatihetutvaM nAGgIkurmahe, kintu bhavadAptA api / yadAha vyAsamaharSiH ___ "pUjayA vipulaM rAjyamagnikAryeNa saMpadaH / tapaH pApavizuddhayarthe jJAnaM dhyAnaM ca muktidam // " jaise balavAna jvarake rogIko laMghana svAsthyaprada hai, parantu kSINadhAtu jvarake rogIko vahI laMghana ghAtaka hotA hai, isI taraha kisI dezameM jvarake rogIko dahI khilAnA pathya samajhA jAtA hai, parantu vahI dahI dUsare dezake jvarake rogIke lie apathya hai / vaidyoMne bhI kahA hai "vAta, zrama, krodha, zoka aura kAmajanya jvarako chor3akara dUsare jvaroMmeM grISma, zIta Adi RtuoMke anukUla laMghana karanA hitakArI kahA gayA hai|" ___ ataeva eka rogameM jisa apathyakA tyAga kiyA jAtA hai, vahI apathya usI rogakI dUsarI avasthAmeM upAdeya hotA hai| parantu eka rogako donoM avasthAoMmeM apathyakA tyAga aura apathyakA grahaNa donoM hI rogako zamana karaneke lie hote haiN| isalie utsarga aura apavAda donoM hI vidhi eka hI prayojanako siddha karatI hai, isalie apavAda vidhi utsarga vidhise balavAna nahIM ho sktii| Apa logoMke vaktavyameM utsarga vidhi aura apavAda vidhi donoM bhinna-bhinna prayojanoMke sAdhaka hai / jaise, "kisI bhI prANIkI hiMsA na karanI cAhie," yaha utsarga vidhi naraka Adi kugatiyoMkA niSedha karaneke lie batAyI gayI hai| tathA, "vedokta hiMsA hiMsA nahIM hai," yaha apavAda vidhi devatA, atithi aura pitaroMko prasanna karaneke lie kahI gayI hai| isa prakAra utsarga aura apavAda donoM eka dUsarese nirapekSa haiM, ataeva utsarga vidhi apavAda vidhise bAdhita nahIM ho sktii| "tulya bala honepara hI virodha hotA hai," isa nyAyase utsarga aura apavAdake bhinna-bhinna prayojanoMke siddha karanepara bhI utsarga aura apavAdameM virodha nahIM ho sktaa| yadi Apa loga kaheM ki vaidika hiMsA bhI svargakA kAraNa hai, usase bhI durgatikA niSedha hotA hai, ataeva utsarga aura apavAda eka hI prayojanake sAdhaka haiM, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki vaidika hiMsA svargakA kAraNa nahIM ho sakatI, isakA hama khaNDana kara Aye haiN| vaidika hiMsAke vinA anya sAdhanoMse bhI svargakI prApti hotI hai| yadi svargakI prAptike lie anya sAdhana na hote, to Apa vaidika hiMsAse svarga pAneke lie apavAda vidhi svIkAra kara sakate the| parantu Apane svayaM yama, niyama Adiko svargakA kAraNa mAnA hai ( dekhiye gautamadharmasUtra, pAtaMjalayogasUtra, manusmRti Adi ) / tathA, kevala hama jaina loga hI vedokta yajJa vidhAnakA niSedha nahIM karate, Apa logoMke pUjya vyAsa jaise RSiyoMne bhI kahA hai "pUjAse vipula rAjya, agnikArya (yajJa) Adise sampadA, tapase pApoMkI zuddhi tathA jJAna aura dhyAnase mokSa milatA hai|"
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 11 annAgnikAryazabdavAcyasya yAgAdividherupAyAntarairapi labhyAnAM saMpadAmeva hetutvaM vadannAcAryaH tasya surgAtihetutvamarthAt kadarthitavAneva / tathA ca sa eva bhAvAgnihotraM jJAnapAlItyAdimlokaiH sthApitavAn // tadevaM sthite tepAM vAdinAM ceSTAmupamayA dUpayati svaputretyAdi / pareSAM bhavatpraNItavacanaparAGmukhAnAM sphuritaM -- ceSTitam, svaputraghAtAd nRpatitva lipsAsabrahmacArinijasutanipAtena rAjyaprAptimanorathasadRzam / yathA kila kazcidavipazcit puruSaH paruSAzayatayA nijamaGgajaM vyApAdya rAjyazriyaM prAptumIhate / na ca tasya tatprAptAvapi putraghAtapAtakakalaGkapaGkaH kvacidapayAti / evaM vedavihitahiMsayA devatAdiprItisiddhAvapi, hiMsAsamutthaM duSkRtaM na khalu parAhanyate / atra ca lipsAzabdaM prayuJjAnaH stutikAro jJApayati yathA tasya durAzayasyAsadRzatAdRzaduSkarsa nirmANa nirmUlitasatkarmaNo rAjyaprAptau kevalaM samIhAmAtrameva, na punastatsiddhiH / evaM teSAM durvAdinAM vedavihitAM hiMsAmanutiSThatAmapi devatAdiparitopaNe manorAjyameva, na punastepAmuttamajanapUjyatvamindrAdidivaukasAM ca tRptiH, prAguktayuktyA nirAkRtatvAt // iti kAvyArthaH / / 11 / / 102 yahA~ vyAsa RSine 'agnikArya' zabdase yAga Adike vidhAnako kevala sampadAoMkA hI kAraNa mAnA hai, sugatikA kAraNa nahIM batAyA / tathA 'jJAnapAli' Adi zlokoMse vyAsa Rpi bhAva - agnihotra ( bhAvayajJa ) kA pratipAdana kara cuke haiM / ataeva jaise koI mUrkha puruSa kaThora svabhAvake kAraNa apane putrakA vadha karake rAjyako prApta karanA cAhatA hai, aura rAjya pAnepara vaha putravadhake pApase mukta nahIM hotA, isI prakAra yAjJika loga vedokta hiMsAke dvArA devatA Adiko prasanna karake svargako prApta karanA cAhate haiM, paraMtu yadi hiMsAke dvArA devatA Adi prasanna hote bhI hoM, to bhI yAjJika loga hiMsAjanya pApase mukta nahIM ho sakate / yahA~ 'lipsA' zabdase stutikAra kahanA cAhate haiM ki jisa prakAra apane putrakA vadha karanevAle pApI purupako rAjyakI prApti nahIM hotI, vaha kevala rAjyako pAne kI icchA mAtra hI karatA rahatA hai, usI taraha vedokta hiMsAkA anuSThAna karate hue bhI hiMsAse devatA Adiko prasanna karanA kevala icchA mAtra / vAstavameM na to hiMsAse deva loga prasanna hote haiM, aura na hiMsaka puruSoMkI janasamAjameM koI pratiSThA hI bar3hatI hai, isakA yuktipUrvaka khaMDana kiyA jA cukA hai / / yaha zlokakA artha hai // 11 // bhAvArtha - (1) isa ilokameM vaidikoM kI hiMsAkA khaNDana kiyA gayA hai| vaidika -- veda pratipAdita hiMsA puNyakA kAraNa hai, kyoMki usa hiMsAse prasanna hokara devatA vRSTi karate haiM, atithi dayA dikhalAte haiM, aura pitara saMtAnakI vRddhi karate haiM / jaina -- kisI bhI prakArakI hiMsA dharmakA kAraNa nahIM ho sakatI / yadi hiMsA dharmakA kAraNa ho, to vaha hiMsA nahIM kahI jA sakatI / tathA, vedadvArA pratipAdita hiMsA hiMsA nahIM hai, yaha kahane meM bhI pratyakSa virodha AtA hai / maMtra Adike balase vedokta hiMsA pApakA kAraNa nahIM hotI, aura isa prakArakI hiMsAse svargaM milatA hai, yaha kahanA bhI asatya / kyoMki maMtroMko par3ha par3hakara pazuoMke vadha karane meM bhI mUka pazu ananta vedanAse chaTapaTAte hue dekhe jAte haiM / vedokta rItise vadha kiye hue pazuoMko svagakI prApti hotI hai, isameM bhI koI pramANa na honese yaha bAta vizvasanIya nahIM hai / tathA, jisa prakAra vivAha, garbhAdhAna Adi kAryoM meM vedokta maMtravidhike prayoga karanepara bhI iSTakI siddhi nahIM hotI, usI taraha maMtrase saMskRta hiMsAse bhI svarga nahIM milatA / zaMkA- jisa prakAra jaina mandiroMke nirmANa karanemeM trasa aura sthAvara jIvoMkI hiMsA honepara bhI jaina loga mandiroMke banAnemeM puNya samajhate haiM, usI taraha vedoMmeM pratipAdita hiMsA bhI puNyakA hI kAraNa hotI hai / samAdhAna --- jaina mandiroMke nirmANameM hiMsA avazya hotI hai, parantu mandira meM jinapratimAke darzanase utpanna
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 12 ] syAdvAdamaJjarI 103 sAMprataM nityaparokSajAnavAdinAM mImAMsakabhedabhaTTAnAm ekAtmasamavAyijJAnAntaravedyajJAnavAdinAM ca yaugAnAM mataM vikuTTayannAha-- svArthAvabodhakSama eva bodhaH prakAzate nArthakathAnyathA tu / pare parezyo bhayatastathApi prapedire jJAtamanAtmaniSTham // 12 // bodho-jJAnaM, sa ca svArthAvabodhakSama eva prakAzate / svasya-AtmasvarUpasya, arthasya ca padArthasya yo'vabodhaH-paricchedastatra,kSama eva-samartha eva pratibhAsate ityyogvyvcchedH| prakAzata iti kriyayA avabodhasya prakAzarUpatvasiddheH sarvaprakAzAnAM svArthaprakAzakatvena, honevAle samyagdarzanakI prApti jaise mahAn puNyake sAmane vaha nagaNya hai| jisa prakAra koI vaidya rogIko acchA karaneke liye naztara lagAnA, laMghana karAnA Adi dukha rUpa kriyAoMko karatA huA bhI apane zubha pariNAmoMke kAraNa puNyakA hI bhAgI hotA hai, usI taraha jina mandiroMkA nirmANa zubha pariNAmoMse ananta sukhakI prAptike liye hI kiyA jAtA hai| tathA, vedokta hiMsA svargakI prAptimeM kAraNa nahIM hotii| kyoMki vadha-sthalapara lA kara ikaTre kiye hae pazaoMkA karuNApUrNa Akrandana azubha gatikA hI kAraNa hotA hai| tathA, Apa logoMne svayaM yama, niyamAdiko svarga pAnemeM kAraNa batAyA hai| tathA, yadi yajJameM vadha kiye hue saba pazuoMko svarga milane lage, to saMsArake sabhI hiMsakoMko svarga mila jAnA cAhiye / ataeva sAMkhya matake anuyAyiyoMne kahA hai-"yadi pazuoMko mArakara, unake raktase pRthvI maNDalako sIMcakara, svargakI prApti ho sakatI hai, to phira naraka jAneke liye aura bhI mahA bhayaMkara pApa karane caahiye|" tathA yadi choTe-choTe mUka pazuoMke vadhase svarga mila sakatA hai, to apane priya mAtA-pitAkI yajJameM Ahuti denese mokSa milanA caahiye| zaMkA-vAkya sAmAnya aura apavAdake bhedase do prakArake hote haiN| jaise, 'na hiMsyAt sarvabhUtAni,' arthAt kisI prANIko mata mAro, yaha sAmAnya vAkya hai, aura 'vedokta hiMsA puNyakA kAraNa hotI hai,' yaha apavAda vAkya hai| sAmAnya aura apavAda vAkyoMmeM apavAda vAkya vizeSa balavAna hotA hai, isaliye vedokta hiMsAmeM pApa nahIM hai / samAdhAna-sAmAnya aura apavAda donoM vAkya eka hI bhAvake dyotaka hone cAhiye, parantu prastuta prasaMgameM apavAda vAkya devatA, atithi aura pitaroMko prasanna karaneke liye hai, aura sAmAnya vAkya pApa aura usake phalako dUra karaneke liye batAyA gayA hai| tathA, devatA Adiko prasanna karaneke liye hiMsAke atirikta anya dUsare upAya Apake zastroMmeM bhI batalAye haiM, phira Apa hiMsAtmaka upAyoMkA hI kyoM samarthana karate haiN| (2) isa lokameM brAhmaNoMko khilAyA huA bhojana kisI bhI taraha mRta prANiyoMko tRpta nahIM kara sakatA / isaliye zrAddha karanA bhI dharma nahIM hai ( dekhiye vyaakhyaa)| (3) varNAtmaka veda tAlu Adise utpanna hotA hai, aura tAlu Adi sthAna puruSake hI saMbhava haiN| tathA, zrutike tAtparyako samajhAneke liye bhI kisI vaktAkI AvazyakatA hai, ataeva vedako pauruSeya mAnanA hI yuktiyukta hai| aba jJAnako pratyakSa na mAna kara use nitya parokSa mAnanevAle bhaTTa mImAMsaka, tathA eka jJAnako anya jJAnoMse saMvedya svIkAra karanevAle nyAya-vaizeSika logoMke matako dUSita siddha karate hue kahate haiM zlokArtha-jJAna apaneko aura dUsare padArthoM ko jAnanemeM samartha hI hai / yadi vaha svarUpa-prakAzaka na ho to padArtha sambandhI kathana prakaTa nahIM ho sktaa| tathApi jJAnake svapara-prakAzaka hone para bhI pUrvapakSa vAdiyoMke bhayase anya loga jJAnako AtmaniSTha svIkAra nahIM krte| vyAkhyArtha-jisa prakAra dIpaka apane aura dUsare padArthoMko prakAzita karatA hai, vaise hI jJAna nija aura para padArthoko jAnatA hai| yadi jJAnako svasaMvidita na mAnA jAya, to padArthoMkI asti-nAsti rUpa vyavasthA nahIM bana sktii| kyoMki yadi jJAna svasaMvedana rUpa nahIM ho, to eka jJAnake jAnaneke liye dUsarA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 12 bodhasyApi tatsiddhiH / viparyaye dUSaNamAha / nArthakathAnyathA tviti / anyatheti-arthaprakAzane 'vivAdAd, jJAnasya svasaMviditatvAnabhyupagame'rthakathaiva na syAt / arthakathA-padArthasambandhinI vArtA, sadasadrUpAtmakaM svarUpamiti yAvat / tuzabdo'vadhAraNe bhinnakramazca sa cArthakathayA saha yojita eva / yadi hi jJAnaM svasaMviditaM neSyate, tadA tenAtmajJAnAya jJAnAntaramapekSaNIyaM tenaapyprmityaadynvsthaa| tato jJAnaM tAvat svAvabodhavyagratAsagnam / arthastu jaDatayA svarUpajJApanAsamartha iti ko nAmArthasya kathAmapi kathayet / tathApi evaM jJAnasya svasaMviditatve yuktyA ghaTamAne'pi, pare-tIrthAntarIyAH, jJAnaM-karmatApannam, anAtmaniSThaM na vidyate AtmanaH svasya niSThA nizcayo yasya tadanAtmaniSTham , asvasaMviditamityarthaH, prapedire-prapannAH kutaH ityAha / parebhyo bhayataH, pare-pUrvapakSavAdinaH, tebhyaH sakAzAt jJAnasya svasaMviditatvaM nopapadyate, svAtmani kriyAvirodhAdityupAlambhasambhAvanAsambhavaM yadbhayaM tasmAt tdaashrityetyrthH|| __itthamakSaragamanikAM vidhAya bhAvArthaH prapaJcyate / bhATTAstAvadidaM vadanti / yat jJAnaM svasaMviditaM na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt / na hi suzikSito'pi naTabaTuH svaskandhamadhiroddhaM paTaH, na ca sutIkSNApyasidhArA svaM chattumAhitavyApArA / tatazca parokSameva jJAnamiti / tadetanna samyak / yataH kimutpattiH svAtmani virudhyate jJaptirvA ? yadyutpattiH sA virudhyatAm / nahi vayamapi jJAnamAtmAnamatpAdayatIti manyAmahe / atha jJaptiH neyamAtmani viruddhaa| tadAtmanaiva jJAnasya svahetubhya utpAdAt / prakAzAtmaneva pradIpAlokasya / atha prakAzAtmaiva pradIpAloka utpanna iti prprkaasho'stu| AtmAnamapyetAvanmAtreNaiva prakAzayatIti ko'yaM nyAyaH iti cet, tatkiM tena varAkeNAprakAzitenaiva sthAtavyam, AlokAntarAd vAsya prakAzena bhavitavyam / prathame prtykssbaadhH| dvitIye'pi saivAnavasthApattizca // aura dUsareke liye tIsare jJAnakI AvazyakatA honese anavasthA doSa mAnanA pdd'egaa| isaliye jaba jJAna hI apane Apako nahIM jAna sakatA, to phira jar3a rUpa padArthoMke jJAna kaise ho sakatA hai ? ataeva padArthaka viSayameM koI bAta karanA bhI asaMbhava ho jaaygaa| isa prakAra yuktise jJAnake svasaMvedana rUpa siddha honepara bhI 'AtmAmeM kriyAke virodha honese jJAna svaprakAzaka nahIM ho sakatA'-dUsare vAdiyoMke isa upAlaMbhake bhayase bhaTTamatake anuyAyI jJAnako svaprakAzaka nahIM maante| bhaTTa mImAMsaka-jJAna svaprakAzaka nahIM hotA, vaha pahale nahIM jAne hue padArthoko hI jAnatA hai| prakAza honA kriyA hai, isaliye koI bhI kriyA svayaM hI apanA viSaya nahIM ho sktii| jaise caturase catura naTa bhI svayaM apane kaMdhepara nahIM car3ha sakatA, tathA painIse painI talavArako dhAra bhI apane Apako nahIM kATa sakatI, vaise hI jJAnameM bhI kriyA honA saMbhava nahIM hai, ataeva jJAna parokSa hI hai| jaina-yaha ThIka nhiiN| hama pUchate hai, jJAnameM jJAnakI utpatti honese virodha AtA hai ? athavA jJAnameM jAnaneko kriyAkI (jJaptikI ) utpatti hone meM virodha AtA hai ? yadi jJAnameM jJAnakI utpatti hone meM virodha AtA hai to bhale hI A jAya / jJAna apane Apako utpanna karatA hai, aisA hama bhI nahIM maante| yadi jJAnameM jAnanekI kriyAkI utpatti honemeM virodha AtA hai to yaha jAnanekI kriyAkI jJAnameM utpatti honA viruddha nahIM hai| kyoMki jisa prakAra prakAzAtmaka rUpase hI pradIpakA prakAza utpanna hotA hai, usI prakAra jAnanekI kriyA rUpase hI jJAna apane hetuoMse utpanna hotA hai| zaMkA-prakAzAtmaka rUpase utpanna pradIpakA Aloka dUsare padArthoM ko prakAzita karane vAlA bhale hI ho, lekina isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha apane Apako bhI prakAzita karatA hai| samAdhAna-yadi aisI bAta hai to usa vicAreko aprakAzita hI rahanA cAhiye, athavA kisI anya prakAzase prakAzita honA cAhiye / prathama pakSameM pratyakSase bAdhA AtI hai| dvitIya pakSameM vahI anavasthA doSa upasthita hotA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 12] syAdvAdamaJjaro 105 atha nAsau svamapekSya karmatayA cakAstItyasvaprakAzakaH svIkriyate, AtmAnaM na prakAzayatItyarthaH / prakAzarUpatayA tUtpannatvAt svayaM prakAzata eveti cet, ciraJjIva / na hi vayamapi jJAnaM karmatayaiva pratibhAsamAnaM svasaMvedyaM brUmaH / jJAnaM svayaM pratibhAsata ityAdAvakarmakasya tasya cakAsanAt / yathA tu jJAnaM svaM jAnAmIti karmatayApi tadbhAti, tathA pradIpaH svaM prakAzayatItyayamapi karmatayA prathita eva // ___yastu svAtmani kriyAvirodho doSa udbhAvitaH so'yuktaH / anubhavasiddhe'rthe virodhIsiddheH / ghaTamahaM jAnAmItyAdau katRkarmavad jJapterapyavabhAsamAnatvAt / na cApratyakSopalambhasyArthadRSTiH prasidhyati / na ca jJAnAntarAt tadupalambhasambhAvanA, tasyApyanupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt / upalambhAntarasambhAvane cAnavasthA / arthopalambhAt tasyopalambhe anyonyaashrydossH|| athArthaprAkaTyamanyathA nopapadyeta yadi jJAnaM na syAt, ityarthApattyA tadupalambha iti cet / na / tasyA api jJApakatvenAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApattyantarAta tajjJAne'navasthetaretarAzrayadoSApatteH tadavasthA pribhvH| tasmAdarthonmukhatayeva svonmukhatayA'pi jJAnasya pratibhAsAt svasaMviditatvam / / zaMkA-apanI apekSA karake yaha pradIpa karma rUpase prakAzamAna nahIM hotA, ataH asvaprakAzaka rUpase svIkRta hotA hai, arthAt vaha apane Apako prakAzita nahIM kara sakatA; prakAza rUpase utpanna honese vaha svayaM prakAzamAna hotA hI hai| samAdhAna-yadi aisI bAta hai to jJAna karma rUpase hI prakAzamAna honese svasaMvedya hotA hai, aisA hama bhI nahIM maante| kyoMki 'jJAna svayaM prakAzamAna hotA hai| isa vAkyameM bhI karmarUpa na honevAlA jJAnakA prakAza hotA hai| jisa prakAra 'jJAna apane Apako jAnatA hai' isa prakAra karma rUpase vaha bhAsita hotA hai, vaise hI 'pradIpa apane Apako prakAzita karatA hai' isa prakAra pradIpa bhI karma rUpase prakaTa hotA hai| jJAnameM svasaMvedana kriyAkA sadbhAva honese jo virodha rUpa doSa batAyA gayA hai, vaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki anubhavase siddha padArthoMmeM yaha virodha nahIM dekhA jaataa| jisa prakAra 'maiM ghaTako jAnatA hU~' ityAdi prayogoMmeM kartA aura karmakA jJAna hotA hai, usI taraha jAnanekI kriyAkA jJAna bhI avabhAsita honese virodha rahita hai| jo jJAna svayaMko nahIM jAnatA usa jJAna dvArA jJeyArthako jAnanA siddha nahIM hotaa| kisI anya jJAna dvArA usa ajJAta jJAnako jAnanekI saMbhAvanA nahIM, kyoMki ajJAta rUpa anya jJAna prastuta ajJAta jJAnako pratyakSa rUpase nahIM jAna sakatA / usa ajJAta rUpa anya jJAnako jAnane vAle anya jJAnako kalpanA karane para anavasthA doSa AtA hai| jJeyArthakA jJAna hone para jJAtRjJAnakA jJAna hotA hai, isa siddhAMtake mAnanese anyonyAzraya doSa AtA hai / kyoMki jJeyArthakA jJAna hone para jJAtRjJAnakA jJAna hogA aura jJAtRjJAna hone para jJeyArthakA jJAna ho skegaa|| bhaTTamImAMsaka-yadi artha (ghaTa ) kA jJAna na huA to usa arthajJAna (ghaTajJAna ) ke abhAvameM artha (ghaTa ) kI prakaTatA nahIM hogI, ataeva arthApattise artha-( ghaTa ) jJAtRjJAna jAnA jAtA hai / jaina-yaha bhI ThIka nahIM / kyoMki jise apanA jJApakatva svarUpa ajJAta hotA hai, aisI arthApattikA jJApakatva ( arthajJAtajJApakatva jJAna ) ghaTita nahIM hotA / anya arthApatti jJAnase prakRta arthApattike jJApakatva svarUpakA jJAna hone para anavasthA aura itaretarAzraya doSa A jAnese doSApatti jaisI kI taisI banI rahatI hai / ataeva jisa prakAra jJAna jJeyArthake unmukha hotA hai, usI prakAra svonmukha bhI honese usakA svasaMviditatva siddha hotA hai| 1. na hi dRSTe'nupapannaM nAmeti nyAyAt / 2. 'puSTo devadatto divA na bhuGkte' iti vAkye puSTatvAnyathAnupapattyA yathA rAtribhojanaM kalpyate tathAtra ghaTajJAnaM vinA ghaTaprAkaTaya nopalabhyata iti ghaTaprAkaTayAnyathAnupapattyA ghaTajJAnaM kalpyate / 14
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo.vya. zloka 12 nanvanubhUteranubhAvyatve ghttaadivdnnubhuutitvprsnggH| prayogastu jJAnamanubhavarUpamapyanubhUtirna bhavati, anubhAvyatvAd, ghaTavat, anubhAvyaM ca bhavadbhiriSyate jJAnaM, svasaMvedyatvAt / naivam / jJAtu tRtvenevAnubhUteranubhUtitvenaivAnubhavAt / na cAnubhUteranubhAvyatvaM dossH| arthApekSayAnubhUtitvAt' svApekSayA cAnubhAvyatvAt / svapitRputrApekSayaikasya putratvapitRtvavad virodhAbhAvAt / / anumAnAJca svasaMvedanasiddhiH / tathAhi / jJAnaM svayaM prakAzamAnamevArtha prakAzayati, prakAzakatvAt, pradIpavat / saMvedanasya prakAzyatvAt prakAzakatvamasiddhamiti cet / na / ajJAnanirAsAdidvAreNa prkaashktvopptteH|| nanu netrAdayaH prakAzakA api svaM na prakAzayantIti prakAzakatvahetoranaikAntikateti cet, na metrAdibhiranaikAntikatA / teSAM labdhyupayogalakSaNabhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiveti na vybhicaarH| tathA saMvit svaprakAzA, arthapratItitvAta, yaH svaprakAzo na bhavati nAsAvarthapratItiH, yathA ghttH|| zaMkA-yadi anubhUti (jJAnako ) ko anubhAvya (jJeya) svIkAra kiyA jAya, to jJeya ghaTa-paTake samAna jJAnako bhI ajJAna rUpa mAnanA cAhiye / ataeva 'jJAna anubhava rUpa ho kara bhI anubhAvya ( jJeya) honese ghaTakI taraha anubhUti ( jJAna ) nahIM ho sktaa|' aura Apane jJAnako anubhAvya mAnA hai, svasaMvedya honese / samAdhAna-jaise jJAtAkA jJAtRtva rUpase anubhava hotA hai, vaise hI anubhUti bhI anubhUti rUpase hI anubhavameM AtI hai| tathA, anubhUtiko anubhAvya mAnanemeM doSa nahIM AtA, kyoMki anubhUti padArthoMko jAnanekI apekSA anubhUti rUpa hai, parantu jaba vahI anubhUti svasaMvedana karatI hai, taba vaha anubhAvya kahI jAtI hai| jisa prakAra eka hI puruSako apane pitAkI apekSA putra aura apane putroMkI apekSA pitA kahA jAtA hai, usI prakAra eka hI anubhUti bhinna-bhinna apekSAoMse anubhUti aura anubhAvya kahI jAtI hai| isaliye koI virodha nahIM hai| tathA, 'jJAna svayaM prakAzita hotA huA hI dUsare padArthoko jAnatA hai, kyoMki vaha prakAzaka hai, dIpakakI taraha' isa anumAnase jJAnake svasaMvedanakI siddhi hotI hai| yadi kaho ki jJAna prakAzya hai, isaliye prakAzaka nahIM ho sakatA to yaha bhI ThIka nahIM / kyoMki jJAna ajJAnako nAza karatA hai, isaliye vaha prakAzaka hI hai| zaMkA--netra Adi prakAzaka honepara bhI apane Apako prakAzita nahIM karate, isaliye prakAzakatva hetu anaikAntika hai| samAdhAna-yaha ThIka nahIM, kyoMki netra Adi labdhi aura upayoga rUpa bhAvendriyadvArA apane Apako bhI jAnate haiM / (matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase utpanna honevAlI vizuddhi, athavA vizuddhi se utpanna honevAle upayogAtmaka jJAnako bhAvendriya kahate haiM / labdhi aura upayoga bhAvendriya kahI jAtI hai| sparzana, rasanA Adi pAMca indriyoke AvaraNake kSayopazama honepara padArthoM ke jAnanekI zaktivizeSako labdhi, tathA apanI apanI labdhike anusAra AtmAke padArthoM meM pravRtti karaneko upayoga kahate haiN| ) bhAvendriyAM svasaMvedana rUpa hotI haiM, ataeva isameM koI virodha nahIM hai| ataeva jJAna svaprakAzaka hai, kyoMki vaha padArthoM ko jAnatA hai; jo svaprakAzaka nahIM hotA, vaha padArthoM ko nahIM jAnatA, jaise ghaTa / 1. pradIpasyArthApekSayA prakAzakatvaM svApekSayA ca prakAzyaprakAzakatvam / 2. jantoH zrotrAdiviSayastattadAvaraNasya yaH / syAt kSayopazamo labdhirUpaM bhAvendriyaM hi tat // svasvalabdhyanusAreNa viSayeSu yaH AtmanaH / vyApAra upayogAkhyaM bhavedbhAvendriyaM ca tat // lokaprakAze 3 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 12] syAdvAdamaJjarI 107 tadevaM siddhe'pi pratyakSAnumAnAbhyAM jJAnasya svasaMviditatve "satsaMprayoge indriyabuddhijanmalakSaNaM jJAna, tato'rthaprAkaTyaM, tasmAdApattiH, tayA pravartakajJAnasyopalambhaH''' ityevaMrUpA tripuTIpratyakSakalpanA bhaTTAnAM prayAsa yaugAstvAhuH / jJAnaM svAnyaprakAzyam, IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAt, ghaTavat samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetamanantarodbhaviSNumAnasapratyakSeNaiva lakSyate, na punaH svena / na caivamanavasthA / arthAvasAyijJAnotpAdamAtreNaivArtha siddhau pramAtuH kRtArthatvAt / arthajJAnajijJAsAyAM tu tatrApi jJAnamutpadyata eveti / tadayuktam / pakSasya pratyanumAnabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / tathAhi / vivAdAspadaM jJAnaM svasaMviditaM, jJAnatvAt , iishvrjnyaanvt| na cAyaM vAdyapratIto dRSTAntaH, puruSavizeSasyezvaratayA jainairapi svIkRtatvena tajjJAnasya teSAM prasiddhaH // vyarthavizeSyazcAtra tava hetuH, samarthavizeSaNopAdAnenaiva saadhysiddhH| agnisiddhau dhUmavattve sati dravyatvAditivad, IzvarajJAnAnyatvAdityetAvateva gatatvAt / na hIzvarajJAnAdanyat svasaMviditamaprameyaM vA jJAnamasti, yavyavacchedAya prameyatvAditi kriyeta / bhavanmate tadanyajJAnasya sarvasya prameyatvAt / / isa prakAra pratyakSa aura anumAnase jJAnake svayaM saMvedaka siddha ho jAnepara bhAToMkI tripuTI pratyakSakI kalpanA karanA bhI vilakula vyartha hai| bhATToMke anusAra, (1) vidyamAna padArthoM ke sAtha indriya aura buddhikA saMyoga honese jJAna utpanna hotA hai, (2) isa jJAnase arthaprAkaTaya, arthAt padArthakA jJAna hotA hai, (3) padArthake jJAnase honevAlI arthApattise prakAzaka jJAnakA saMvedana hotA hai| ise bhATTa matameM tripuTI pratyakSa kahA hai / nyAyavaizeSika-ghaTase bhinna jJAnake dvArA jisa prakAra ghaTa prakAzita kiyA jAtA hai, usI prakAra IzvarajJAnase bhinnatA hone para prameya rUpa honese jJAna apanese bhinna jJAnake dvArA prakAzya hai| apanI utpatti honeke bAda jisakA eka AtmAke sAtha samavAya saMbaMdha hotA hai, aise padArthakA jJAna apanI utpattike bAda utpanna hone vAle mAnasa pratyakSake dvArA jAnA jAtA hai, svayaM apane dvArA nahIM jAnA jaataa| isa prakAra jJAnako anya jJAna dvArA prakAzya mAnane para anavasthA doSa nahIM aataa| kyoMki narthako jAnanevAle jJAnakI utpatti mAtrase jJAtRjJAnake prayojanakI siddhi ho jAne para jJAtRjJAna kRtArtha ho jAtA hai| jaba pramAtAko padArthoMko jAnane kI icchA hotI hai usa samaya bhI jJAnakI utpatti hotI hai| jaina-yaha kathana ThIka nahIM hai / kyoMki 'jJAna apane se bhinna jJAnake dvArA jAnA jAtA hai'-isa anumAnakA pakSa 'vivAdAspada jJAna svasaMvidita hai, jJAna honese, IzvarajJAnakI bhAMti'-isa prati anumAnase bAdhita honeke kAraNa hetu kAlAtyayApadiSTa ( hetvAbhAsa ) ho gayA hai (jo hetu pakSa ke pratyakSa, anumAna, Agama Adi pramANoMke dvArA bAdhita kiye jAne para upasthita kiyA jAtA hai, use kAlAtyayApadiSTa kahate haiM ) / yahA~ IzvarajJAnakA dRSTAnta apratIta nahIM kyoMki puruSa vizeSako jainoMne bhI IzvararUpase svIkAra kiyA hai| isake atirikta, ukta hetu vyarthavizeSyase dUSita hai, kyoMki yahA~ samartha vizeSaNase hI sAdhyakI siddhi ho jAtI hai / 'jJAnaM svAnyaprakAzyam IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAt ghaTavat' ( jJAna apanese bhinna jJAnake dvArA prakAzya hai, IzvarajJAnase bhinna hone para, ghaTakI bhAMti )-yahA~ 'IzvarajJAnAnyatve sati' vizeSaNako grahaNa karanese hI 'jJAnaM svAnyaprakAzyaM'-sAdhyakI siddhi ho jAtI hai, ataeva 'prameyatvAt' vizeSya vyartha hai| 1. jaiminisUtre 1-1-45 sUtrAnuguNametat / ghaTAdiviSaye jJAne jAte 'mayA jJAto'yaM ghaTaH' iti ghaTasya jJAtatvaM pratisaMdhIyate / tena, jJAne jAte sati 'jJAtatA nAma kazciddharmo jAtaH' ityanumIyate / sA ca ( jJAtatA ) jJAnAtpUrvamajAtatvAt, jJAne jAte ca jAtatvAcca, anvayavyatirekAmyAM 'jJAnena janyate' ityavadhAryate (tarkabhASA pR. 22) / jJAnasya mitiH mAtA meyam tadviSayakatvAt tripuTI tatpratyakSatA /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 12 aprayojakazcAyaM hetuH| sopAdhitvAt / sAdhanAvyApakaH sAdhyena samavyAptizca khalu upaadhirbhidhiiyte| tatputratvAdinA zyAmatve sAdhye zAkAdyAhArapariNAmavat / upAdhizcAtra jaDatvam / tathAhi IzvarajJAnAnyatve prameyatve ca satyapi yadeva jaDaM stambhAdi tadeva svasmAdanyena prakAzyate / svaprakAze paramukhaprekSitvaM hi jaDasya lkssnnN| na ca jJAnaM jaDasvarUpam / ataH sAdhanAvyApakatvaM jaDatvasya / sAdhyena samavyAptikatvaM' cAsya spaSTameva / jADyaM vihAya svaprakAzAbhAvasya taM ca tyaktvA jADyasya kvacidapyadarzanAta iti // yaJcoktaM samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetam ityAdi / tadapyasatyam / itthamarthajJAnatajjJAnayorutpadyamAnayoH kramAnupalakSaNatvAt / AzUtpAdAkramAnupalakSaNamutpalapatrazatavyatibhedavad iti cet , tanna / jijJAsAvyavahitasyArthajJAnasyotpAdapratipAdanAt / na ca jJAnAnAM jijJAsAsa jaise 'parvato'yaM agnimAn, ghUmavatve sati dravyatvAt'-isa anumAnameM 'dhUmavatve sati' vizeSaNase hI 'parvato'yaM agnimAn' sAdhya kI siddhi ho jAtI hai, ataeva yahA~ 'dravyatvAt' vizeSya vyartha hai| tathA, ukta anumAnameM jisakI vyAvRtti karaneke liye 'prameyatvAt' vizeSyakA prayoga kiyA jAtA hai, usa IzvarajJAnase bhinna svasaMvidita athavA aprameya jJAnakA astitva nahIM hai, kyoMki Apake matameM IzvarajJAnase bhinna sabhI jJAna prameya hai| tathA, 'aprameyatva' hetu sopAdhika honese aprayojaka bhI hai / sAdhanake sAtha avyApti aura sAdhyake sAtha samavyApti honeko upAdhi kahA jAtA hai| jaise, 'jo strI garbhavatI avasthAmeM zAka AdikA sevana karatI hai, usake zyAma varNakA putra hotA hai, aura jo usakA sevana nahIM karatI, usake zyAma varNakA putra nahIM hotA'yahA~ strIke putratvarUpa hetuke dvArA usa putrakA zyAmatva sAdhya honepara, zAka Adi AhArakA pariNAma usake putratvarUpa sAdhanake sAtha vyApta nahIM hai ( usake sAtha usakA avinAbhAva saMbaMdha nahIM hai ), tathA zyAmatvarUpa sAdhyake sAtha samavyApta hai| ataeva sopAdhika hai| ('jo strI garbhavatI avasthAmeM zAka AdikA AhAra karatI hai, usakA putra zyAma varNakA hotA hai, aura jisakA putra zyAma varNakA hotA hai, vaha garbhavatI avasthA meM zAka AdikA AhAra karatI hai'-yahA~ zAka Adi AhAra-pariNAmakI garbhavatI strIrUpa sAdhanake sAtha vyApti nahIM ho sakatI; kyoMki pratyeka garbhavatI strI, jisakA garbhotpanna putra zyAma varNakA ho, zAka AdikA AhAra karatI hI ho, aisA niyama nahIM hai; putrake zyAmatva rUpa sAdhyake sAtha hI usakI vyApti hai / ataeva tatputratva rUpa hetuko yahA~ sopAdhika honese aprayojaka ( sAdhyakI siddhi na karanevAlA kahA gayA hai ) / isI prakAra 'jJAnaM svAnyaprakAzyaM IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAt' isa anumAnameM 'jaDatva' upAdhi honese aprayojaka honeke kAraNa yaha 'svAnyaprakAzya' sAdhyakI siddhi karanemeM asamartha hai / jJAnake IzvarajJAnase bhinnatva aura prameyatva honepara bhI, jo jar3a ( acetana ) staMbha Adi hai, vaha apanese bhinna jJAnake dvArA prakAzita kiyA jAtA hai| apane prakAzameM dUsarekA avalaMbana grahaNa karanA jar3atvakA lakSaNa hai| jJAna jar3asvarUpa nahIM hai| ataH jar3atva IzvarajJAnase bhinnarUpa aura prameya rUpa sAdhanameM vyApta nahIM hai; svAnyaprakAza rUpa sAdhyake sAtha jar3atvakI vyApti spaSTa hai| kyoMki jar3atvako chor3akara svaprakAzakA abhAva ( jar3atvake abhAvameM svaprakAzakA abhAva ) aura svaprakAzakako chor3akara jar3atva nahIM rhtaa| tathA Apa logoMne jo kahA ki eka AtmAke sAtha samavAya saMbaMdhako prApta jJeya padArthake jJAnakI utpatti ke bAda utpanna honevAle mAnasa pratyakSa jJAnake dvArA hI jAnA jAtA hai, yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki isa prakAra utpanna honevAle padArthakA jJAna aura jJAnake jJAnameM padArthakA jJAna pahale hotA hai, aura padArthake jJAnakA jJAna pIche hotA hai, aisA koI krama nahIM dekhA jAtA / yadi Apa kaheM ki padArthakA jJAna aura padArthaka jJAnakA jJAna donoM kramase hI hote haiM, parantu yaha krama itanI zIghratAse hotA hai, ki use hama nahIM dekha sakate / jaise kamala ke 1. yatra yatra jADyaM tatra tatra svaprakAzAbhAvaH / yatra ca svaprakAzAbhAvastatra tatra jADyamiti samyaghetau tvekavidhava vyAptiH / na hi bhavati yatra yatrAgnistatra tatra dhUma iti / aGgArAvasthAyAM dhUmAnupalambhanAt /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 12] syAdvAdamaJjarI mutpAdyatvaM ghaTate ajijJAsiteSvapi yogyadezeSu viSayeSu tadutpAdapratIteH / na cArthajJAnamayogyadezama | AtmasamavetasyAsya smtpaadaat| iti jijJAsAmantareNavArthajJAne jnyaanotpaadprsnggH| athotpadyatAM nAmedaM ko doSaH iti cet , nanvevameva tjjnyaanjnyaane'pyprjnyaanotpaadprsnggH| tatrApi caivamayam / ityaparAparajJAnotpAdaparamparAyAmevAtmano vyApArAt na viSayAntarasaMcAraH syAditi / tasmAdyajjJAnaM tadAtmabodhaM pratyanapekSitajJAnAntaravyApAram , yathA gocarAntaragrAhijJAnAt prAgbhAvi gocarAntaragrAhidhArAvAhijJAna prabandhasyAntyajJAnam / jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnam , iti na jJAnasya jJAnAntarajJeyatA yuktiM sahate / / iti kAvyArthaH // 12 // pattoMke Dherako sUIse bIMdhate samaya hameM aisA pratIta hotA hai ki hamane sabhI pattoMkA eka hI sAtha vedhana kiyA hai, parantu vAstavameM inake bIMdhanemeM sUkSma krama rahatA hai, usI taraha padArthake jJAna aura jJAnake jJAnameM bhI sUkSma krama rahatA hai| yaha ThIka nhiiN| kyoMki padArthajJAnake jJAnakI utpatti, padArthajJAnako utpattike bAda utpanna honevAlo jijJAsAse hotI hai, ataeva padArthakA jJAna aura padArthake jJAna kA jJAna-inameM jijJAsAkA vyavadhAna honepara hI padArthake jJAnakA jJAna utpanna hotA hai, aisA Apane kahA hai| ataH Apa yaha nahIM kaha sakate ki eka jJAnake bAda hI dUsarA jJAna utpanna hotA hai, aisA koI krama unameM nahIM hai| tathA, jijJAsAoMse jJAnoMkA utpanna honA ghaTita nahIM hotA, kyoMki yogya dezoMmeM, indriyoMke viSayoMko jijJAsAkA abhAva honepara bhI, padArthoM kA jJAna utpanna huA dekhA jAtA hai| padArthoMkA jJAna padArthoke ayogya dezameM sthita honepara nahIM hotA, kyoMki jJeya padArthake jJAtAke AtmAke sAtha samaveta honepara hI padArthake jJAnakI utpatti hotI hai / isa prakAra (padArthake jJAnake jJAnako ) jAnaneko icchAkA abhAva honepara bhI padArthaka jJAnake jJAnakI utpatti honekA prasaMga upasthita hotA hai| yadi kaho ki padArthake jJAnakA jJAna usakI jijJAsAkA abhAva honepara bhI utpanna hotA hai to bhale hI ho jAye, usameM kauna-sA doSa AtA hai ? to isI prakAra padArthake jJAnako jAnaneke liye anya jJAnakI utpattikA prasaMga upasthita ho jaaygaa| phira usa anya jJAnako jAnaneke liye bhI apara jJAnakI utpatti mAnanI pdd'egii| isa prakAra aparApara jJAnako utpattikI paraMparAko jAnanemeM lage rahaneke kAraNa, AtmA anya viSayabhUta padArthake jJAnake jJAnako jAnaneke liye upayukta na ho skegii| ataeva jJAnakA viSaya banane vAle padArthajJAnase bhinna viSayabhUta ghaTa AdikA nizcaya karane vAle jJAnase ( anaMtara pUrva-) samaya meM utpanna, ( tathA) ghaTa Adi rUpa anya jJeya padArthoMko jAnane vAle 'yaha ghaTa Adi hai', 'yaha ghaTAdi haiN| isa prakArake dhArAvAhika jJAnakI paraMparAke aMtya samayameM utpanna honevAlA aMtya jJAna, apane ko jAnane ke liye apanese bhinna anya jJAnako jAnanekI kriyAkI apekSA nahIM rkhtaa| isI prakAra padArthakA jo jJAna hotA hai, vaha apaneko jAnane ke liye anya jJAnake jAnanekI kriyAkI apekSA nahIM rkhtaa| vivAdAspada rUpAdikA jJAna jJAna rUpa hotA hai, ataeva jJAnakI anya jJAna dvArA jJeyatA yuktiyukta nahIM hai / yaha zlokakA artha hai // bhAvArtha--jainasiddhAMtake anusAra jJAna apane Apako jAnatA hai (svAvabodhakSama ), aura dUsare padArthoMko bhI jAnatA hai ( arthAvabodhakSama ) / kumArilabhaTTa-jJAna apane Apako nahIM jaantaa| anumAna bhI hai-'jJAna svasaMvidita nahIM hai, kyoMki jJAnameM kriyA nahIM ho sakatI / jaise caturase catura naTa bhI apane kaMdhepara nahIM car3ha sakatA, tathA painIse painI talavArakI dhAra mI apane Apako nahIM kATa sakatI, vaise hI jJAnameM bhI kriyA nahIM ho sakatI' (jJAnaM svasaMviditaM na bhavati svAtmani kriyAvirodhAt / na hi suzikSito'pi naTabaTuH svaskaMdhamadhiroDhuM kSamaH / na ca sutIkSNApyasidhArA svaM chettumaahitvyaapaarH)| jaina-yaha ThIka nhiiN| jaise dIpaka apane aura dUsareko prakAzita karatA hai, vaise hI jJAna bhI nija aura para padArthoMkA prakAza karanevAlA hai| tathA eka hI padArthameM 1. ekasminneva ghaTe 'ghaTo'yam' 'ghaTo'yam' ityevamutpadyamAnAnyuttarottarajJAnAni dhArAvAhikajJAnAni /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 13 atha ye brahmAdvaitavAdino'vidyA aparaparyAyamAyAvazAt pratibhAsamAnatvena vizvatrayavatiMvastuprapaJcamapAramArthikaM samarthayante, tanmatamupahasannAha mAyA satI ced dvayatattvasiddhirathAsatI hanta kutaH prapaJcaH / mAyaiva cedarthasahA ca tatkiM mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm // 13 // 110 karttA aura karmakA jJAna honA anubhavase siddha hai, isaliye 'svayaM jJAnameM kriyA nahIM hotI' ( svAtmani kriyAvirodhAt ), yaha hetu bhI dUSita hai / kumArilabhaTTa - - hama logoMke anusAra (1) padArthoMse indriya aura buddhikA saMbaMdha hone para indriya aura buddhise jJAna paidA hotA hai; isake bAda (2) padArthoM kA prAkaTya hotA hai ( arthaprAkaTya ); phira (3) yaha jJAna hotA hai ki padArthoM kA jJAna huA hai; jaise ghaTase indriya aura buddhikA saMbaMdha honese ghaTakA jJAna honepara yaha jJAna hotA hai ki maiMne ghaTako jAnA hai / bAdameM ghaTakA jJAna honepara ghaTakA prAkaTya ( jJAtRtva ) hotA hai / yaha ghaTaprAkaTya jJAnake pahale nahIM hotA, jJAnake utpanna honepara hI hotA hai, ataeva yaha jJAnase utpanna huA kahA jAtA | yaha artha kA prAkaTya jJAnase utpanna hotA ataeva hama arthaprAkaTa kI anyathAnupapattise jJAnako jAnate haiM ( tasmAdyArthApattistayA pravartakajJAnasyopalaMbha : ) / hama loga isa tripuTI pratyakSako mAnate haiM, isaliye jJAna svasaMvedaka nahIM ho sakatA / jaina-Apa loga arthaprAkaTyako svataH siddha nahIM kaha sakate, jisase arthaprAkaTyakI arthApattise jJAnakI upalabdhi svIkAra kI jA sake / jJAtRtva svataH siddha hai, aura jJAna svataH siddha nahIM, isameM koI hetu nahIM hai / vAstavameM jJAtRtvakI apekSA jJAnakA svataH siddha honA adhika mAnya ho sakatA hai / kumArilabhaTTa----yadi Apa loga jJAnako svasaMvedya kahate haiM to hama anumAna banAte hai - 'jJAna anubhava rUpa ho kara bhI anubhUti ( jJAna ) nahIM hai, jJeya honese; ghaTakI taraha (jJAnaM anubhavarUpamapi anubhUtirna bhavati, anubhAvyatvAt, ghaTavat ), isaliye jJAna svasaMvedya nahIM sakatA / jaina - padArthoMko jAnanekI apekSA jJAna anubhUti rUpa tathA svayaMkA saMvedana karanekI apekSA anubhAvya donoM hI hai / anubhAvya rUpa hai / ataeva jJAna anubhUti aura nyAyavaizeSika - jJAna svasaMvidita nahIM hotA, kyoMki vaha anuvyavasAyagamya hai / hamAre matameM 'yaha ghaTa hai' isa vyavasAya rUpa jJAnake pazcAt yaha yaha mAnasa jJAna hotA hai ki 'maiM isa ghaTako ghaTa rUpase jAnatA hU~', isa anuvyavasAya rUpa jJAnase ho padArthoMkA jJAna hotA hai, ataeva 'jJAna dUsarese prakAzita hotA hai, kyoMki vaha IzvarajJAna se bhinna hokara prameya hai, ghaTako taraha ' ( jJAnaM svAnyaprakAzyaM IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAt, ghaTavat ) / tathA, jJAnako dUsarese prakAzita mAnanemeM anavasthA doSa nahIM AtA, kyoMki padArthako jAnane mAtrase hI pramAtAkA prayojana siddha ho jAtA hai / jaina - ( 1 ) ukta anumAna 'vivAdAdhyAsitaM jJAnaM svasaMviditam, jJAnatvAt, IzvarajJAnavat' isa pratyanumAnase bAdhita hai| isaliye jJAnako svasaMvedaka hI mAnanA cAhiye / (2) yaha anumAna vyarthavizeSya bhI hai, kyoMki yahAM 'IzvarajJAnAnyatva' hetuke vizeSya 'prameyatva' hetuke kahane se koI prayojana siddha nahIM hotA / (3) ukta hetu aprayojaka honese sopAdhika bhI hai| kyoMki 'svAnyaprakAzyaM IzvarajJAnAnyatve sati, prameyatvAt' yaha tarka jJAnake sAtha vyApta na ho kara jar3a padArthoMke sAtha vyApta hai, kyoMki IzvarajJAnase bhinna ho kara prameya honepara bhI staMbha vagairaha jar3a padArtha hI apaneko chor3a kara dUsarese prakAzita hote haiM / aba avidyA athavA mAyAke kAraNa tInoM lokoMke vastu-prapaMcako apAramArthika svIkAra karanevAle brahmAdvaitavAdiyoM kA upahAsa karate hue kahate haiM-- zlokArtha --- yadi mAyA sat rUpa hai, to brahma aura mAyA do padArthoM kA sadbhAva honese advaita kI siddhi
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yA. vya. zloka 13] syAdvAdamaJjarI 111 tairvAdibhistAttvikAtmabrahmavyatiriktA yA mAyA-avidyA prapaJcahetuH parikalpitA, sA sadpA asadrapA vA dvayI gatiH / satI-sadrUpA cet tadA dvayatattvasiddhiH-dvAvavayavau yasya tad dvayaM, tathAvidhaM yat tattvaM paramArthaH, tasya siddhiH| aymrthH| eka tAvat tvadabhimataM tAttvikamAtmabrahma, dvitIyA ca mAyA tattvarUpA sadrUpatayAGgIkriyamANatvAt / tathA cAdvaitavAdasya mUle nihitaH kutthaarH| atheti pkssaantrdyotne| yadi asatI-gaganAmbhojavadavasturUpA sA mAyA, tataH hanta ityupadarzane Azcarye vaa| kutaH prapaJcaH / ayaM tribhuvanodaravivaravartipadArthasArtharUpaH prapaJcaH kutaH ? na kuto'pi sNbhvtiityrthH| mAyAyA avastutvenAbhyupagamAt avastunazca turaGgazRGgasyeva sarvopAkhyAvirahitasya sAkSAkriyamANezavivartajanane'samarthatvAt / kilendrajAlAdau mRgatRSNAdau vA mAyopadarzitArthAnAmarthakriyAyAmasAmarthyaM dRSTam atra tu tadupalambhAt kathaM mAyAvyapadezaH zraddhIyatAm / atha mAyApi bhaviSyati, arthakriyAsamarthapadArthopadarzanakSamA ca bhaviSyati iti cet, tarhi svvcnvirodhH| na hi bhavati mAtA ca vandhyA ceti / enamevA) hRdi nidhAyottarArdhamAha / mAyaiva cedityAdi / atraivakAro'pyarthaH / api ca smuccyaarthH| agretanacakArazca tathA / ubhayozca samuccayArthayoroMgapadyadyotakatvaM pratItameva / yathA raghuvaMze "te ca prApurudanvantaM bubudhe cAdipUruSaH / iti tadayaM vAkyArthaH mAyA ca bhavipyati arthasahA ca bhaviSyati / arthshaa-arthkriyaasmrthpdaarthopdrshnkssmaa| cecchabdo'tra yojyate, iti cet, evaM paramAzakya tasya svavacanavirodhamudbhAvayati / tat kiM bhavatpareSAM mAtA ca vandhyA ca / kimiti-saMbhAvane / saMbhAvyata etat-bhavato ye pare-pratipakSAH, teSAM bhavatpareSAM bhavadvayatiriktAnAM, bhavadAjJApRthagbhUtatvena teSAM vAdinAM, yanmAtA ca bhaviSyati, vandhyA ca bhvissytiityuphaasH| mAtA hi prasavadharmiNI vanitocyate / vandhyA ca tdvipriitaa| tatazca mAtA cetkathaM vandhyA, vandhyA cetkathaM mAtA tadevaM / mAyAyA avAstavyA apyarthasahatve'GgIkriyamANe, prastutavAkyavat spaSTa eva svavacanavirodhaH / iti samAsArthaH / / ___ vyAsArthastvayam / te vAdina idaM praNigadanti / tAttvikamAtmanauvAstinahIM ho sktii| yadi mAyA asat hai, to tInoM lokoMke padArthoM kI utpatti nahIM ho sktii| yadi kaho ki mAyA mAyA bhI hokara arthakriyA karatI hai, to jaise eka hI strI mAtA aura vaMdhyA donoM nahIM ho sakatI, vaise hI mAyAmeM bhI eka sAtha do virodhI guNa nahIM raha skte|| vyAkhyArtha-brahmAda tavAdiyoMne jo tattvarUpa brahmAtmase bhinna mAyA ( avidyA ) ko prapaMcakA kAraNa svIkAra kiyA hai, vaha mAyA sat rUpa hai, yA asat rUpa ? yadi mAyA sat hai, to brahma aura mAyA do padArthoM ke astitva honese advatakI siddhi nahIM ho sktii| kyoMki advaitavAdiyoMne eka AtmA (brahma) ko hI sat padArtha svIkAra kiyA hai, isaliye yadi mAyA bhI sat ho, to advaitake mUlameM hI kuThArAghAta hotA hai| yadi mAyAko AkAzake puSpa kI taraha avastu svIkAra karo, to saMsArake kisI bhI padArthakI utpatti nahIM ho sktii| kyoMki mAyAke avastu honese ghor3eke sIMgakI taraha vaha pratyakSase dRSTigocara honevAle prapaMcako utpanna nahIM kara sakatI / indrajAla tathA mRgatRSNA AdimeM mAyAdvArA dikhAye jAnevAle padArtha arthakriyA nahIM karate / parantu samasta padArthoMmeM arthakriyA dekhanemeM AtI hai, ataeva ina padArthoM meM mAyAkA vyavahAra nahIM ho sktaa| yadi Apa kaheM ki mAyA mAyA bhI hai, aura vaha arthakriyA bhI karatI hai, yaha ThIka nhiiN| kyoMki isameM svavacana virodha AtA hai| jisa prakAra eka hI strI mAtA aura vaMdhyA donoM nahIM ho sakatI, vaise hI mAyA bhI mAyA (avastu) hokara arthakriyA ( vastu) nahIM kara sakatI / yaha saMkSipta artha hai| yahA~ vistRta artha diyA jAtA hai| vedAntI-hamAre matase tattva rUpa eka brahma hI sat hai / zAstroMmeM kahA bhI hai1 avyAkSepo bhaviSyantyAH kAryasiddhehi lakSaNam / ityuttarArdham / raghuvaMze 10-6 /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 13 "sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiMcana / ArAmaM tasya pazyanti na tatpazyati kazcana // iti samayAt / ayaM tu prapaJco mithyArUpaH, pratIyamAnatvAt / yadevaM tadevam / yathA zuktizakale kaladhautam / tathA cAyaM, tasmAt tathA // ____ tadetadvArtam / tathAhi / mithyArUpatvaM taiH kIdga vivakSitam / kimatyantAsattvam , utAnyasyAnyAkAratayA pratItatvam , AhosvidanirvAcyatvam ? prathamapakSe astkhyaatiprsnggH| dvitIye viparItakhyAtisvIkRtiH / tRtIye tu kimidamanirvAcyatvam ? niHsvabhAvatvaM cet , nisaH pratiSedhArthatve, svabhAvazabdasyApi bhAvAbhAvayoranyatarArthatve, astkhyaatistkhyaatybhyupgmprsNgH| bhAvapratipece asatkhyAtiH, abhAvapratiSedhe sakhyAtiriti / pratItyagocaratvaM niHsvabhAvatvamiti cet / atra virodhH| sa prapaJco hi na pratIyate cet kathaM dhrmityopaattH| kathaM ca pratIyamAnatvaM hetutayopAttam / tathopAdAne vA kathaM na pratIyate / yathA pratIyate na tatheti cet , tarhi viparItakhyAtiriyamabhyupagatA syAt / / "yaha saba brahmakA hI svarUpa hai, isameM nAnA rUpa nahIM hai| brahmake prapaMcako saba loga dekhate hai, parantu brahmako koI nahIM dekhtaa|" tathA, 'yaha prapaMca mithyA hai, kyoMki yaha pratItikA viSaya hai| jo pratItikA viSaya hotA hai, vaha mithyA rUpa hotA hai / jaise sIpake Tukar3emeM pratIta honevAlA cA~dI mithyA rUpa hotI hai| usI taraha yaha prapaMca pratIta hotA hai, isaliye yaha mithyA rUpa hai|' jaina-yaha ThIka nahIM hai / Apa logoMne jo dRzyamAna prapaMcako mithyA kahA hai, so ApakA mithyAtvase kyA abhiprAya hai ? (1) yadi baMdhyA ke putrakI taraha atyaMta asattvako mithyAtva kahate ho to asatakhyAti doSa AtA hai| (zUnyavAdI bauddhoMke anusAra samasta padArthoMkA jJAna mithyA hai, kyoMki samasta padArtha asata haiN| ataeva jaba hameM sIpameM cA~dIkA jJAna hotA hai, usa samaya asat rUpa cA~dI sat rUpameM pratibhAsita hotI hai| ataeva viparota jJAnakA viSaya sarvathA asat hai| kyoMki asat padArthoMko sat rUpa dekhanA ho viparIta jJAna hai| asatkhyAti-vAdiyoMke matameM padArtha aura padArthakA jJAna donoM hI asata haiN| parantu bedAnto zUnyavAdiyoMko asatkhyAtiko svIkAra nahIM karate / ) (2) yadi eka padArthake dUsare rUpameM pratibhAsita honeko mithyA kaho to viparItakhyAti doSa AtA hai| ( naiyAyika Adi matake anusAra jaba sIpameM cAMdIkA mithyA jJAna hotA hai, usa samaya sIpa cA~dIke rUpameM pratibhAsita hotI hai, isaliye eka padArthako dUsare padArthake rUpameM jAnanA hI mithyA hai, vAstavameM sIpa athabA cA~dImeM koI mithyApana nhiiN| isa viparIta athavA anyathAkhyAtimeM do padArthoke sadbhAva (dvaita) hone ke kAraNa vedAntI ise bhI svIkAra nahIM karate ) / (3) yadi anirvacanIyatva arthAt nissvabhAvatvako mithyAtva kaho to 'nissvabhAvatva' meM svabhAva zabdakA artha ka) 'bhAva' liyA jAya to asatkhyAti doSa AtA hai ( parantu yaha asatakhyAti vedAntiyoM ko mAnya nahIM hai ) / (kha) yadi svabhAvakA artha 'abhAva' kiyA jAya, to satkhyAti doSa AtA hai / (rAmAnujakA siddhAMta hai ki jaba sIpameM cAMdIkA mithyA jJAna hotA hai, usa samaya isa mithyA jJAnakA viSaya mithyA nahIM hotA, kyoMki sIpameM cA~dIke paramANu mile rahate haiM. isIliye sIpameM cA~dIkA jJAna hotA hai| parantu yaha satrakhyAti bhI vedAntiyoMko mAnya nahIM hai)| (ga) yadi dRzyamAna prapaMcake jJAnake viSaya na honeko nissvabhAva kaho to 'arthaprapaMcaH mithyArUpaH pratIyamAnatvAt' isa anumAnameM jaba prapaMca pratIta hI nahIM hotA to 'prapaMca' ko pakSa nahIM banA sakate / tathA prapaMcake jJAnakA vipaya na honese 'pratIyamAnatva' hetu bhI 1. chAMdogya u. 3-14 / 2. AtmakhyAtirasatkhyAtirakhyAtiH khyAtiranyathA / tathAnirvacanakhyAtirityetatkhyAtipaJcakam // SavidhAH khyAtirityanye manyante /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 13 ] syAdvAdamaJjarI 113 kiJca, iyamanirvAcyatA prapaJcasya prtykssbaadhitaa| ghaTo'yamityAdyAkAraM hi pratyakSaM prapaJcasya satyatAmeva vyavasyati, ghaTAdipratiniyatapadArthaparicchedAtmanastasyotpAdAt / itaretaraviviktavastUnAmeva ca prapaJcazabdavAcyatvAt / atha pratyakSasya vidhAyakatvAt kathaM pratiSedhe sAmarthyam / pratyakSaM hi idamiti vastusvarUpaM gRhNAti, nAnyatsvarUpaM pratiSedhati / "AhurvidhAta pratyakSaM na niSeddha vipshcitH| naikatva Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate" / iti vacanAt / iti cet / na / anyarUpaniSedhamantareNa ttsvruuppricchedsyaapysNptteH| pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati, naanythaa| kevalavastusvarUpapratipatte revAnyapratiSedhapratipattirUpatvAta , muNDabhUtalagrahaNe ghaTAbhAvagrahaNavat / tasmAd yathA pratyakSaM vidhAyakaM pratipannaM, tathA niSedhakamapi pratipattavyam / api ca, vidhAyakameva pratyakSamityaGgIkRte, yathA pratyakSeNa vidyA vidhIyate, tathA kiM nAvidyApIti / tathA ca dvaitaapttiH| tatazca suvyavasthitaH prapaJcaH / tadamI vAdino'vidyAvivekena sanmAnaM pratyakSAt pratiyanto'pi na niSedhakaM taditi bruvANAH kathaM nonmttaaH| iti siddhaM pratyakSabAdhitaH pakSa iti / / anumAnabAdhitazca / prapaJco mithyA na bhavati, asadvilakSaNatvAt , Atmavat / pratIyamAnatvaM ca heturbrahmAtmanA vybhicaarii| sa hi pratIyate, na ca mithyaa| apratIyamAnatve tvasya nahIM bana sakatA / tathA pratIyamAnatva hetuke honese prapaMcako pratIyamAna honA cAhiye / (gha) yadi kaho ki prapaMca jaisA hai, vaisA pratIta nahIM hotA yahI nissvabhAvatvakA artha hai, to ise svIkAra karane meM viparIta khyAti hI mAnanI par3egI, jise mAyAvAdI svIkAra nahIM krte| tathA prapaMcakI yaha anirvAcyatA (nissvabhAvatA ) pratyakSase bAdhita hai / 'yaha ghaTa hai' ityAdi rUpa pratyakSa, prapaMca kI satyatAkA nizcaya karatA hai, kyoMki ghaTAdi rUpa nizcita padArthako jAnanevAle ke rUpameM usakI utpatti hotI hai| tathA, itaretara bhinna padArtha hI prapaMca zabdake vAcya haiN| zaMkA-pratyakSa vidhAyaka hai, ataeva pratiSedha karanekI sAmarthya usameM kaise ho sakatI hai ? pratyakSa, 'yaha hai' isa prakAra vastuke svarUpa ko jAnatA hai, dUsare svarUpakA pratiSedha vaha nahIM karatA / kahA bhI hai "pratyakSa vidhAyaka hai, niSedhaka nahIM, ataeva ekatvakA pratipAdana karanevAlA Agama pratyakSase bAdhita nahIM ho sktaa|" samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai| kyoMki anya svarUpake niSedhake binA, vastu-svarUpakA jJAna nahIM ho sakatA / jaise, pIta Adi varNavAle padArthase bhinna nIla varNavAlA padArtha, 'yaha nIla varNa hai' isa prakAra jAnA jAtA hai, anya prakArase nhiiN| zUnya bhUtalakA jJAna hone para jisa prakAra ghaTake abhAvakA jJAna hotA hai, uso prakAra kevala vastusvarUpakA grahaNa ho anyakA pratiSedha rUpa grahaNa hotA hai| ataeva jisa prakAra pratyakSako vidhAyaka mAnA hai, usI prakAra use niSedhaka bhI mAnanA cAhiye / tathA, yadi pratyakSako kevala vidhAyaka hI mAnA jAya to jisa prakAra pratyakSa dvArA vidyAkA vidhAna kiyA jAtA hai, vaise hI usIke dvArA avidyAkA vidhAna bhI kyoM nahIM mAnA jAtA? yadi pratyakSako avidyAkA bhI vidhAyaka mAnA jAya, to vidyA aura avidyA, brahma aura jagat-ina do padArthoMke honese dvaitakA prasaMga upasthita ho jAtA hai| isa prakAra prapaMca suvyavasthita hai / ataeva jaba brahmAdvaitavAdI, pratyakSase avidyAkA niSedha karake pratyakSako sanmAtragrAhI mAnane para bhI, use niSedhaka nahIM svIkAra karate, to unheM unmatta kyoM na kahA jAye ? isa prakAra 'prapaMca mithyArUpa hai'-yaha pakSa pratyakSase bAdhita hai, yaha siddha ho jAtA hai| tathA, 'prapaJco mithyArUpaH pratIyamAnatvAt', yaha pakSa 'prapaJco mithyA na bhavati asadvilakSaNatvAta Atmavat' isa anumAnase bAdhita hai| ( arthAt jisa prakAra brahmarUpa AtmA asat se bhinna hone se mithyArUpa nahIM hai, usI prakAra prapaMca bhI asat se bhinna hone para bhI mithyArUpa nhiiN)| yahA~, pratIyamAnatva hetu
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 13 tadvipayavacasAmapravRttermUkataiva teSAM zreyasI / sAdhyavikalazca dRssttaantH| zuktizakalakaladhaute'pi prapaJcAntargatatvena anirvacanIyatAyAH sAdhyamAnatvAt / kiJca, idamanumAnaM prapaJcAd bhinnam abhinnaM vA ? yadi bhinnaM, tarhi satyamasatyaM vA ? yadi satyaM, tahiM tadvadeva prapaJcasyApi satyatvaM syAt / advaitavAdaprAkAre khaNDipAtAt / athAsatyam , tarhi na kiJcit tena sAdhayituM zakyam, avastutvAt / abhinnaM cet, prapaJcasvabhAvatayA tasyApi mithyaaruuptvaapttiH| mithyArUpaM ca tat kathaM svasAdhyasAdhanAyAlam / evaM prapaJcasyApi mithyArUpatvAsiddheH kathaM paramabrahmaNastAttvikatvaM syAt yato bAhyArthAbhAvo bhavediti / / ___ athavA prakArAntareNa sanmAtralakSaNasya paramabrahmaNaH sAdhanaM dUSaNaM copanyasyate / nanu paramabrahmaNa evaikasya paramArthasato vidhirUpasya vidyamAnatvAt pramANavipayatvam / aparasya dvitIyasya kasyacidapyabhAvAt / tathAhi / pratyakSaM tadAvedakamasti / pratyakSaM dvidhA bhidyate nirvikalpakasavikalpakabhedAt / tatazca nirvikalpakapratyakSAt sanmAtravipayAt tasyaikasyaiva siddhiH| tathA coktam ___"asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam" / ' na ca vidhivat parasparavyAvRttirapyadhyakSata eva pratIyate iti dvaitsiddhiH| tasya niSedhA brahmAtmarUpa vipakSa meM rahatA hai, ataeva vyabhicArI hai| kyoMki brahmAtmA pratIyamAna hai, parantu mithyA nahIM hai| yadi brahmako apratIyamAna mAno to brahmake viSayameM vacanoMkI pravRtti na honese mauna rahanA hI zreyaskara hogaa| tathA, 'sopameM cA~dI' ( zuktizakale kaladhautaM ) kA jo dRSTAnta diyA gayA hai, vaha 'prapaMca mithyArUpa' sAdhyameM nahIM rahatA, isaliye sAdhyavikala hai| kyoMki sIpa aura cA~dI donoM hI prapaMcake antarbhUta hai, isaliye unakA anirvacanIyatva ( mithyArUpatA) sAdhyamAna hI hai-siddha nahIM hai (jo dRSTAnta diyA jAtA hai, vaha siddha hotA hai, asiddha nhiiN| ise anupasaMhArI hetvAbhAsa bhI kahate haiM ) / tathA, ApakA anumAna 'yaha prapaMca mithyArUpa hai pratIyamAna honese' prapaMcase bhinna hai, yA abhinna ? yadi bhinna hai, to satya hai, yA asatya ? yadi anumAna prapaMcase bhinna hokara satya hai, to anumAnake samAna prapaMca bhI satya honA caahiye| tathA, prapaMcakI satyatA svIkAra karane meM advaitarUpI prAkArapara kuThArAghAta hotA hai| yadi anumAna asatya hai, to vaha avastu honese sAdhyako siddhi nahIM kara sktaa| yadi anumAna prapaMcase abhinna hai, to prapaMcarUpa honese anumAna bhI mithyArUpa honA cAhiye, aura mithyArUpa anumAna sAdhyako siddhi nahIM kara sktaa| isa prakAra jaba prapaMca mithyArUpa siddha nahIM ho sakatA, to parabrahmakI tAttvikatA bhI siddha nahIM ho sakatI, jisase bAhya padArthoMkA abhAva siddha ho sake / athavA prakArAntarase sattAmAtra rUpa parabrahmake sAdhana aura dUSaNakA upanyAsa kiyA jAtA hai| vedAntI-vAstavameM ekamAtra paramArtha sat vidhirUpa brahma vidyamAna honese pramANakA vipaya hai, kyoMki vaha paramArtha sat vidhirUpa kisI bhI dUsare padArthakA abhAva hai| tathAhi-pratyakSa eka paramArtha sat vivirUpa brahmako jAnatA hai| yaha pratyakSa nirvikalpaka aura savikalpakake bhedase do prakArakA hai / sanmAtrako jAnanevAle nirvikalpaka pratyakSase ekamAtra brahmako siddhi hotI hai / kahA bhI hai "cakSake sannipAtake anantaravartI aura savikalpaka jJAnake pUrvavartI tathA zuddha vastu arthAt sAmAnyavizeSa rahita vastuko jAnanevAlA bAlaka aura gUMgeke jJAnake samAna, aise indriyajJAna kA sadbhAva hai|" vidhike samAna ghaTa, paTa padArthoMkI paraspara vyAvRttikA jJAna bhI pratyakSase hI hotA hai, ataeva dvaitakI 1. mImAMsAzlokavArtika 4 pratyakSasUtre 112 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 13 ] syAdvAdamaJjarI 115 viSayatvAt / "AhurvidhAta pratyakSaM na niSeddha" ityAdivacanAt / yacca savikalpakapratyakSa ghaTapaTAdibhedasAdhakaM, tadapi sattArUpeNAnviAnAmeva teSAM prakAzakatvAt sattA'dvaitasyaiva sAdhakam / sattAyAzca parabrahmarUpatvAt / taduktam- "yadadvaitaM tad brahmaNo rUpam" iti // anumAnAdapi tatsadbhAvo vibhAvyata eva / tathAhi / vidhireva tattvaM, prameyatvAt / yataH pramANaviSayabhUto'rthaH prmeyH| pramANAnAM ca pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattisaMjJakAnAM bhAvaviSayatvenaiva prvRtteH| tathA coktam "pratyakSAdyavatAraH syAd bhAvAMzo gRhyate yadA / vyApArastadanutpatterabhAvAMze jighRkSite" // yaccAbhAvAkhyaM pramANaM tasya prAmANyAbhAvAd na tat pramANam / tadviSayasya kasyacidapyabhAvAt / yastu pramANapaJcakaviSayaH sa vidhireva / tenaiva ca prameyatvasya vyAptatvAt / siddhaM prameyatvena vidhireva tattvam , yattu na vidhirUpaM, tad na prameyam, yathA kharaviSANam / prameyaM cedaM nikhilaM vastutattvam , tasmAd vidhirUpameva / ato vA ttsiddhiH| grAmArAmAdayaH padArthAH pratibhAsAntaHpraviSTAH, pratibhAsamAnatvAt, yatpratibhAsate tatpratibhAsAntaHpraviSTam , yathA pratibhAsasvarUpam / pratibhAsante ca prAmArAmAdayaH padArthAH, tasmAt pratibhAsAntaHpraviSTAH // Agamo'pi paramabrahmaNa eva pratipAdakaH samupalabhyate-"puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM siddhi nahIM hotii| kyoMki "pratyakSako vidhAyaka kahate haiM, niSedhaka nahIM"-isa vacanake anusAra, niSedha pratyakSakA viSaya nahIM hotaa| tathA, ghaTa, paTa Adike vikalpa ( bheda ) ko grahaNa karanevAlA savikalpaka pratyakSa bhI sattArUpa se anvita ghaTa, paTa Adiko hI jAnatA hai, isaliye savikalpaka pratyakSa bhI sattA advaitakA hI sAdhaka hai / kyoMki sattA parabrahma rUpa hai / kahA bhI hai-"jo advaita hai vahI brahmakA svarUpa hai" anumAna pramANase bhI brahmakA astitva siddha hotA hI hai / tathAhi-'vidhi ( arthAt parabrahma) hI tattva (paramArthabhUta padArtha ) hai, prameya honese' / pramANake viSayabhUta arthako prameya kahate haiN| pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna aura arthApatti nAmase kahe jAnevAle pramANa padArthoMko apanA viSaya banAkara pravRtta hote haiN| kahA bhI hai "jaba vastuke bhAvAMzako grahaNa kiyA jAtA hai, taba pratyakSa Adi pramANoMkI upasthiti hotI hai, tathA vastuke abhAva aMzako jAnanekI icchA honepara pratyakSa Adike abhAvakI pravRtti hotI hai|" ( mImAMsaka vastuko sadasadAtmaka mAnate haiM, arthAt unake anusAra, vastu bhAvAMza aura abhAva-aMzase yukta hotI hai)| tathA, abhAva nAmaka pramANameM prAmANyakA abhAva honese (pramitikA sAdhakatama sAdhana na honeke kAraNa ), vaha pramANa nahIM hai, kyoMki usake viSayabhUta kisI bhI padArthakA astitva nahIM hai, arthAt usakA koI bhI viSaya nahIM hai| pratyakSa Adi pAMcoM pramANoM kA jo viSaya hai vaha vidhirUpa hI hai| prameyatva usa vidhi se vyApta hai| ataeva prameyatva honese vidhi hI tattvarUpase siddha hai| jo vidhirUpa nahIM hai, vaha prameya bhI nahIM hai, jaise gadheke soMga / yaha sampUrNa vastutattva prameyarUpa hai, isaliye vaha vidhirUpa hI hai| athavA, 'gAMva, bagIcA Adi padArtha pratibhAsameM gabhita ho jAte haiM, pratibhAsakA viSaya honese / jo pratibhAsakA viSaya hai, vaha pratibhAsameM garbhita ho jAtA hai, jaise pratibhAsakA svarUpa / gAMva, bagIce Adi pratibhAsita hote hai, isaliye ve pratibhAsake hI bhItara A jAte haiM'-isa anumAnase bhI brahmakI siddhi hotI hai| Agama bhI brahmakA pratipAdana karatA hai| jaise, "jo huA hai, jo hogA; jo amRtakA adhiSThAtA hai, AhArase vRddhiko prApta hotA hai|" "jo gatimAna hai, sthira hai, dUra hai, pAsa hai, cetana aura acetana sabameM 1. mImAMsAzlokavArtika 5 abhAvaparicchede 17 /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 13 yaJca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati / " "yadejati, yannajati, yad dUre, yadantike / yadantarasya sarvasya yaduta sarvasyAsya bAhyataH' ityaadiH| "zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH anumantavyaH" ityAdivedavAkyairapi tatsiddheH / kRtrimeNApi Agamena tasyaiva pratipAdanAt / uktaM ca "sarva vai khalvidaM brahma neha nAnA'sti kiJcana / ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kazcana" / iti pramANatastasyaiva siddheH / paramapuruSa eka eva tattvam, sakalabhedAnAM tadvivartatvAt / tathAhi / sarve bhAvA brahmavivartAH sattvaikarUpeNAnvitatvAt / yad yadra peNAnvitaM tat tadAtmakameva / yathA ghaTaghaTIzarAvodazcanAdayo mRdra peNaikenAnvitA mRdvivartAH / sattvaikarUpeNAnvitaM ca sakalaM vastu / iti siddhaM brahmavivartitvaM nikhilabhedAnAmiti // __ tadetat sarvaM madirArasAsvAdagadgadodgaditamivAbhAsate, vicArAsahatvAt / sarva hi vastu pramANasiddhaM na tu vAGmAtreNa / advaitamate ca pramANameva nAsti, tatsadbhAve dvaitaprasaGgAt / advaitasAdhakasya pramANasya dvitIyasya sadbhAvAt / atha matam lokapratyAyanAya tadapekSayA pramANamapyabhyupagamyate / tadasat / tanmate lokasyaivAsambhavAt, ekasyaiva nityaniraMzasya parabrahmaNa eva sattvAt // _athAstu yathAkathaJcit pramANamapi tatkiM pratyakSamanumAnamAgamo vA tatsAdhaka pramANamurarIkriyate / na tAvat pratyakSam / tasya samastavastujAtagatabhedasyaiva prakAzakatvAt / vyApta hai aura sabake bAhya hai, vaha saba brahma hI hai" Adi / tathA, "ataeva aise brahmako sunanA, manana karanA, nirantara smaraNa karanA, aura punaH punaH manana karanA cAhiye," Adi vedake vAkyoMse brahmakI siddhi hotI hai| smRti Adi pauruSeya Agama bhI brahmakI siddhi karate haiN| kahA bhI hai yaha saba brahmakA hI svarUpa hai, brahmako chor3a kara nAnA rUpa kucha nahIM hai| brahmakI paryAyoMko saba dekhate hai, parantu brahma kisIko dikhAI nahIM detaa| isa prakAra parabrahmake pratyakSa, anumAna aura Agamase siddha honepara parabrahma hI eka tattva siddha hotA hai; dRzyamAna sampUrNa bheda isa brahmakI hI paryAya hai| ataeva 'sampUrNa padArtha brahmakI paryAya hai, kyoMki saMpUrNa padArtha sattAtmaka eka rUpa se anvita hai| jo jisa rUpase anvita hotA hai, vaha usI rUpa hotA hai jaise ghaTa, ghaTI, zarAva Adi miTTIke bartana miTTIke eka svarUpase anvita haiM, isaliye saba miTTI kI paryAya haiM / sampUrNa padArtha eka sattA svarUpase anvita haiM, isaliye sampUrNa padArtha eka brahmakI hI paryAya haiN| jaina-yaha kathana madyapAyIke pralApake samAna pratIta hotA hai, kyoMki yaha kathana vicAra ko sahya nahIM hai| sabhI vastuoM kI siddhi pramANase hotI hai, kevala kathanamAtrase nhiiN| tathA, advaitavAdiyoMke matameM koI pramANa hI nahIM bana sakatA, kyoMki brahmase bhinna kisI pramANake mAnanepara dvaita mAnanA par3atA hai| advaitakA sAdhaka koI anya pramANa nahIM hai| yadi Apa kaheM ki logoMko samajhAneke liye unakI apekSAse pramANa svIkAra kiyA jAtA hai| vAstavameM eka brahma hI satya hai, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki advaitavAdiyoMke matameM eka nitya niraMza parabrahma hI satya hai, isaliye unake matameM loka hI saMbhava nhiiN| yadi advaita mata meM kisI prakAra pramANakA sadbhAva mAna bhI liyA jAya, to advaita ke sAdhaka jisa pramANa ko svIkAra kiyA jAtA hai, vaha pramANa pratyakSa rUpa hai, yA anumAna rUpa hai athavA Agama rUpa? 1. RgvedapuruSasUkte / 2. IzAvAsyopaniSadi / 3. bRhadAraNyaka0 u0 / yuktibhiranucintanam mananaM / zrutasyArthasya nairantaryeNa dIrghakAlamanusaMdhAnam nididhyAsanaM / 4. mainyupaniSadi / 5. bRhadAraNyaka u0 4.4.19;. kaThopaniSadi 4.11 / 6. bRhadAraNyaka u04.3.14 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 13] syAdvAdamaJjarI 117 AbAlagopAlaM tathaiva pratibhAsanAt / yacca nirvikalpakaM pratyakSaM tadAvedakam ityuktam / tadapi na samyak / tasya prAmANyAnabhyupagamAt / sarvasyApi pramANatattvasya vyavasAyAtmakasyaivAvisaMvAdakatvena prAmANyopapatteH / savikalpakena tu pratyakSeNa pramANabhUtenaikasyaiva vidhirUpasya parabrahmaNaH svapne'pyapratibhAsanAt / yadapyuktaM "AhurvidhAta pratyakSam" ityaadi| tadapi na pezalam / pratyakSeNa hyanuvRttavyAvRttAkArAtmakavastuna eva prakAzanAt / etacca prAgeva kSuNNam / na hyanusyUtamekamakhaNDaM sattAmAtraM vizepanirapekSaM sAmAnyaM prtibhaaste| yena "yadadvaitaM tadbrahmaNo rUpam" ityAdhuktaM zobheta / vizepanirapekSasya sAmAnyasya kharaviSANavadapratibhAsanAt / taduktam "nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // tataH siddhe sAmAnyavizeSAtmanyarthe pramANaviSaye kuta evaikasya paramabrahmaNaH pramANaviSayatvam / yacca prameyatvAdityanumAnamuktam , tadapyetenaivApAstaM boddhavyam / pakSasya pratyakSabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / yacca tatsiddhau pratibhAsamAnatvasAdhanamuktam , tadapi sAdhanAbhAsatvena na prakRtasAdhyasAdhanAyAlam / pratibhAsamAnatvaM hi nikhilabhAvAnAM svataH parato vA? na tAvat svataH, ghaTapaTamukuTazakaTAdInAM svataH prtibhaasmaantvenaasiddheH| parataH pratibhAsamAnatvaM ca paraM vinA nopapadyate iti / yacca parabrahmavivartavartitvamakhilabhedAnAmityuktam / tadapyanvetranvIyamAnadvayAvinAbhAvitvena puruSAdvaitaM pratibadhnAtyeva / na ca ghaTAdInAM pratyakSase advata kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki vaha saMpUrNa vastusamUhameM vidyamAna honevAle bhedako hI arthAt vyAvartaka vizeSako hI prakAzita karatA hai| isI prakArase sabhI logoMko pratyakSakA jJAna hotA hai / nirvikalpaka pratyakSa advaita rUpa brahmakA jJAna karAtA hai, aisA jo kahA hai, vaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki nirvikalpaka pratyakSako pramANa rUpase svIkAra hI nahIM kiyA gyaa| kAraNa ki vyavasAyAtmaka (svaparako jAnane meM sAdhakatama honevAle ) sabhI pramANa avisaMvAdI honese prAmANya mAne jAte haiM (aura nirvikalpaka pratyakSa svaparako jAnane meM sAdhakatama nahIM hai)| pramANabhUta savikalpaka pratyakSake dvArA bhI kevala ekarUpa vidhirUpa parabrahma svapnameM bhI pratibhAsita nahIM ho sakatA / tathA, "pratyakSa vidhAyaka (sanmAtrakA grAhaka) hai"-aisA jo kahA hai, vaha bhI ThIka nahIM / kyoMki pratyakSake dvArA sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha hI prakAzita kiyA jAtA haiisakA pahale hI khaNDana kiyA jA cukA hai| padArthoMmeM anusyUta, ekamAtra rUpa, akhaNDa aura sattAmAtra rUpa vizeSakI apekSA na rakhanevAlA sAmAnya pratibhAsita nahIM hotA jisase yaha kahA jA sake ki "jo advaita hai vaha brahmakA svarUpa hai|" jisa prakAra kharaviSANa pratibhAsita nahIM hotA usI taraha vizeSa kI apekSA na rakhanevAlA sAmAnya pratibhAsita nahIM hotaa| kahA bhI hai "vizeSa rahita sAmAnya kharaviSANakI taraha hai, aura sAmAnya rahita honese vizeSa bhI vaisA hI hai|" isa prakAra yaha siddha ho jAne para ki sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha pramANakA viSaya hotA hai, kevala ekarUpa parabrahma pramANakA viSaya kaise bana sakatA hai ? tathA, 'vidhireva tattvaM prameyatvAt' yaha anumAna bhI isIse khaMDita ho jAtA hai| kyoMki 'vidhireva tattvaM' isa pakSake pratyakSase bAdhita honeke kAraNa prameyatva hetu kAlAtyayApadiSTa hai / tathA, "vidhireva tattvaM' isa pakSakI siddhike lie jo 'pratibhAsamAnatva' hetu diyA gayA thA, vaha sAdhanAbhAsa honese prakRta sAdhyakI siddhi karane meM asamartha hai| hama pUchate haiM ki sampUrNa padArthoMkA pratibhAsa svayaM hotA hai, yA dUsarese ? sampUrNa padArtha svayaM pratibhAsita nahIM ho sakate, kyoMki ghaTa, paTa, mukuTa, zakaTa Adi padArthokI svataH pratibhAsamAnatvake rUpase siddhi nahIM hotii| padArthoMkA dUsarese pratibhAsita honA bhI nahIM bana sakatA kyoMki dUsarese pratibhAsita honA do padArthoM (dvaita) ke vinA saMbhava nhiiN| tathA, 'saMpUrNa padArtha 1.mImAMsAzlokavArtika 5 AkRtivAde 10 /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 13 caitanyAnvayo'pyasti mRdAdyanvayasyaiva tatra darzanAt / tato na kiJcidetadapi / ato'numAnAdapi na ttsiddhiH| kiJca, pakSahetudRSTAntA anumAnopAyabhUtAH parasparaM bhinnAH abhinnA vA ? bhede dvaitsiddhiH| abhede tvekruuptaapttiH| tat kathametebhyo'numAnamAtmAnamAsAdayati / yadi ca hetumantareNApi sAdhyasiddhiH syAt , tarhi dvaitasyApi vAGamAtrataH kathaM na siddhiH / taduktam "hetoradvaitasiddhizced dvaitaM syaaddhetusaadhyyoH| hetunA ced vinA siddhidvaitaM vAGamAtrato na kim // "purupa evedaM sarvam" ityAdeH, "sarva vai khalvidaM brahma" ityAdezcAgamAdapi na tatsiddhiH / tasyApi dvaitAvinAmAvitvena advaitaM prati prAmANyAsambhavAt / vAcyavAcakabhAvalakSaNasya dvaitasyaiva tatrApi darzanAt / taduktam "karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM virudhyate / vidyA'vidyAdvayaM na syAdbandhamokSadvayaM tathA // tataH kathamAgamAdapi ttsiddhiH| tato na puruSAdvaitalakSaNamekameva pramANasya vipyH| iti suvyavasthitaH prpnycH|| iti kaavyaarthH||13|| eka brahmakI hI paryAya haiM' (sarve bhAvAH brahmavivartAH) isa anumAnameM bhI anvetR (anvita karanevAlA-brahma) aura anvIyamAna ( jisake sAtha sambandha ho-paryAya ) ina donoMkA avinAbhAva saMbaMdha honese purupAdvaitakA virodha upasthita hotA hai ( kyoMki do bhinna bhinna padArthoM kA hI saMbaMdha hotA hai)| tathA, ghaTa AdimeM (parabrahmake) caitanya kA saMbaMdha bhI nahIM pAyA jAtA, kyoMki ghaTakA saMbaMdha miTTI Adike sAtha hai| isaliye yaha bhI kucha nahIM hai / ataH anumAnase bhI brahma siddha nahIM hotA / tathA, pakSa, hetu aura dRSTAMtase anumAna banatA hai; ye pakSa, hetu aura dRSTAMta paraspara bhinna haiM, athavA abhinna ? bheda mAnanese dvaita mAnanA cAhiye, aura abheda mAnanese pakSa, hetu aura dRSTAMta eka ho jAte haiM, aura pakSa Adi tInoMke eka honese anumAna apane svarUpako kaise prApta kara sakatA hai ( anumeya padArthako kaise jAna sakatA hai ) ? yadi Apa anumAnake vinA hI sAdhyakI siddhi mAneM to vacana mAtrase bhI dvaitakI siddhi ho sakatI hai| kahA bhI hai "yadi advaitakI siddhi hetuse hotI ho to hetu aura sAdhyake honese dvatakI siddhi ho jAtI hai| yadi hetuke binA hI advaitakI siddhi mAno to vacana mAtrase dvaitakI siddhi kyoM nahIM ho jAto ?" tathA, "puruSa evedaM sarvaM", "sarva vai khalvidaM brahma" Adi Agamase bhI brahma siddha nahIM hotA / kyoMki AgamameM vAcya-vAcaka saMbaMdha honase dvaitakI hI siddhi hotI hai| kahA bhI hai "laukika aura vaidika ayavA zubha aura azubha ayavA puNya aura pApa rUma karmadvaita, prazasta aura aprazasta rUpa phaladvaita, ihaloka aura paraloka rUpa lokadvaita, vidyA aura avidyA tathA baMdha aura mokSa kA abhAva ho jaayegaa|" ataeva Agamase bhI advaita parabrahmakI siddhi nahIM hotii| isalie puruSAdvaitarUpa kevala eka kisI bhI pramANakA viSaya nahIM ho sakatA / ataeva isa dRzyamAna prapaMcako tAttvika hI mAnanA caahiye| yaha zlokakA artha hai // 13 // bhAvArtha-isa zlokameM advaitavAdiyoMke mAyAvAdakI samIkSA kI gayI hai| jaina logoMkA kahanA hai ki yadi mAyA bhAvarUpa hai, to brahma aura mAyA do vastuoMke honese advaitavAdiyoMkA advaita nahIM banatA / tathA, yadi mAyA abhAvarUpa hai, to mAyAse jagatkI utpatti nahIM ho sakatI / yadi advaitavAdI mAyAko mithyA rUpa mAna kara bhI vastu ( arthakriyAkArI ) svIkAra kareM to svavacana virodha AtA hai, kyoMki mithyA rUpa aura vastu donoM eka sAtha nahIM raha sakate / 1. AptamImAMsA 2-26 / 2. AptamImAMsA 2-25 /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 14] syAdvAdamaJjarI atha svAbhimatasAmAnyavizeSobhayAtmakavAcyavAcakabhAvasamarthanapuraHsaraM tIrthAntarIyaprakalpitatadekAntagocaravAcyavAcakabhAvanirAsadvAreNa teSAM pratibhAvaibhavAbhAvamAha vedAntI-'yaha prapaMca mithyA hai, kyoMki mithyA pratIta hotA hai, jaise sIpameM cAMdIkA jJAna mithyA pratIta honese mithyA hai' ( ayaM prapaJco mithyArUpaH pratIyamAnatvAt, yadevaM tadevaM, yathA zuktizakale kaladhautama, tathA cAyaM tasmAttathA )-isa anumAnase jagat mithyA siddha hotA hai| jaina-mithyA rUpase ApakA kyA abhiprAya hai? yadi (1) atyanta asattvako mithyA kahate ho to zUnyavAdiyoMkI asatakhyAti; (2) anya vastuke anya rUpameM pratibhAsita honeko mithyA kahate ho to naiyAyikoMkI viparItakhyAti svIkAra karanI caahie| yadi (3) mithyA rUpakA artha anirvAcya, arthAt nissvabhAvatva, karate ho to "nissvabhAva' meM svabhAva zabdakA artha 'bhAva' athavA 'abhAva' karanepara kramase asatkhyAti aura satkhyAti svIkAra karanI pdd'egii| yadi kaho ki jJAnake agocara honA hI nissvabhAvatva hai, to isa jagatke prapaMcakA jJAna nahIM honA cAhiye / tathA prapaMcake jJAnakA viSaya na honese pratIyamAnatva hetu bhI nahIM bana sktaa| yadi arthaprapaMcake jaiseke taise pratibhAsita honeko nissvabhAvatva kaho to viparItakhyAti mAnanI pdd'egii| isake atirikta, yaha anumAna pratyakSase bhI bAdhita hai / vedAntI-hamArA anumAna pratyakSase bAdhita nahIM ho sakatA, kyoMki pratyakSa pramANa kevala sAmAnya rUpa hI hai, vaha vidhi rUpa hI vastuoMkA jJAna karatA hai, niSedha rUpa nhiiN| jaina-pratyakSa kevala sAmAnya rUpa nahIM ho sakatA, kyoMki kisI vastukA niSedha kiye binA usakA vidhi rUpa jJAna honA asaMbhava hai, isaliye pratyakSako sAmAnyavizeSAtmaka svIkAra karake vidhAyaka aura niSedhaka donoM hI svIkAra karanA cAhiye / ukta anumAna 'prapaJco mithyA na bhavati, asadvilakSaNatvAta, Atmavata' isa pratyanumAnase bAdhita bhI hai| tathA pratIyamAnatva hetu brahmake sAtha vyabhicArI hai| vedAntI-nirvikalpaka pratyakSase brahmakI siddhi hotI hai, kyoMki nirvikalpaka pratyakSa sattA mAtrako jAnatA hai / nirvikalpaka pratyakSase brahmakA pratipedha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki pratyakSa vidhi rUpa hI hotA hai, niSedha rUpa nahIM / tathA padArthoM ke bhedako grahaNa karanevAlA savikalpaka pratyakSa bhI padArthoMko sattA rUpase jAnatA hai, isaliye savikalpaka pratyakSa bhI brahmakA sAdhaka hai / kyoMki sattA parabrahma rUpa hai| 'vidhireva tattvaM prameyatvAt' isa anumAnase bhI brahmakI siddhi hotI hai / isI taraha Agama Adi bhI brahmake astitvake sAdhaka haiM / jaina-nizcayAtmaka aura visaMvAdase rahita jJAna hI pramANa hotA hai, isaliye nirvikalpaka pratyakSa pramANa nahIM kahA jA sktaa| savikalpaka pratyakSa bhI samasta bhedoMse rahita kevala vidhi rUpa brahmako nahIM jAna sakatA hai| kyoMki jisa prakAra vizeSa rahita sAmAnya aura sAmAnya rahita vizeSa vastukA jJAna asaMbhava hai, usI taraha vidhike vinA pratiSedha aura pratiSedhake vinA vidhi rUpa jJAna nahIM ho sktaa| ataeva pratyakSa bhI sAmAnya-vizeSa rUpa ho kara vidhi aura pratiSedha donoM rUpase hI padArthoMkA jJAna karatA hai| 'vidhireva tattvaM prameyatvAt' anumAnameM bhI prameyatva hetu pratyakSase bAdhita hai, kyoMki pratyakSa vidhi aura niSedha donoM tarahase padArthoMkA jJAna karatA hai, yaha anubhavagamya hai| tathA Agama pramANa mAnanepara vAcya-vAcaka bhAva mAnanese dvaitakI hI siddhi hotI hai| aba kathaMcit sAmAnya aura kathaMcit vizeSarUpa vAcya-vAcaka bhAvakA samarthana karake prativAdiyoMdvArA mAnya ekAnta sAmAnya aura ekAnta vizeSa rUpa vAcya-vAcaka bhAvakA khaMDana karate hue unake pratibhA vaibhava ke abhAva ko siddha karate haiM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 14 anekamekAtmakameva vAcyaM dvayAtmakaM vAcakamapyavazyam / ato'nyathA vAcakavAcyaklUptAvatAvakAnAM pratibhApramAdaH // 14 // vAcyam-abhidheyaM, cetanamacetanaM ca vastu, evakArasyApyarthatvAt / sAmAnyarUpatayA ekAtmakamapi vyaktibhedenAnekam-anekarUpam / athavAnekarUpamapi ekAtmakam / anyo'nyaM saMvalitatvAt / itthamapi vyAkhyAne na dossH| tathA ca vAcakam-abhidhAyakaM, zabdarUpam / tadapyavazyam-nizcitaM / dvayAtmaka-sAmAnyavizeSobhayAtmakatvAda ekaanekaatmkmityrthH| ubhayatra vAcyaliGgatve'pyavyaktatvAd napuMsakatvam / avazyamiti padaM vAcyavAcakayorubhayorapyekAnekAtmakatvaM nizcinvat tadekAntaM vyavacchinatti / ataH-upadarzitaprakArAt , anyathAsAmAnyavizeSakAntarUpeNa prakAreNa, vAcakavAcyaklRptau vAcyavAcakabhAvakalpanAyAm , atAvakAnAm-atvadIyAnAm, anyayUthyAnAm / pratibhApramAdaH-prajJAskhalitam / itykssraarthH| atra cAlpasvaratvena vAcyapadasya prAganipAte prApte'pi yadAdau vAcakagrahaNaM, tatprAyo'rthapratipAdanasya zavdAdhInatvena vAcakasyAya'tvajJApanArtham / tathA ca zAbdikAH "na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate" ' // iti / bhAvArthastvevam / eke tIthikAH sAmAnyarUpameva vAcyatayAbhyupagacchanti / te ca dravyAstikanayAnupAtino mImAMsakabhedA advaitavAdinaH sAMkhyAzca / kecicca vizeSarUpameva vAcyaM nirvacanti / te ca paryAyAstikanayAnusAriNaH saugatAH / apare ca parasparanirapekSapadArthapRthagbhUtasAmAnyavizeSayuktaM vastu vAcyatvena nizcinvate / te ca naigamanayAnurodhinaH kANAdAH, AkSapAdAzca // zlokArtha-jisa prakAra samasta padArtha ( vAcya) aneka ho kara bhI eka haiM, aura eka hokara bhI aneka haiM usI taraha una padArthoMko kahanevAle zabda ( vAcaka) bhI eka hokara bhI aneka aura aneka hokara bhI eka haiN| isase bhinna prakArase Apako na mAnanevAloM kI, vAcya-vAcaka viSayakalpanA meM prajJAkA doSa spaSTa ho jAtA hai| vyAkhyArtha-jaise cetana-acetana vastu ( vAcya ) sAmAnyase eka ho kara bhI vyaktirUpa se aneka, aura vizeSarUpa se aneka ho kara bhI sAmAnya se eka hai, vaise hI cetana aura acetana vastu kA vAcaka bhI sAmAnya aura vizeSa honese eka rUpa aura aneka rUpa hai| vAcya-vAcakako sAmAnya-vizeSa rUpa na svIkAra karanevAle anyamavatAlambI prajJAse skhalita hote hai| vAcya zabda meM alpa svara honese vAcyakA vAcaka zabdase pahale nipAta honA cAhiye thA, parantu arthakA pratipAdana karanA zabdake AdhIna hai, yaha batAneke liye vAcaka zabdako hI pahale rakkhA hai / vaiyAkaraNoMne kahA bhI hai "zabdake sambandhake binA lokameM koI jJAna nahIM hotA, sampUrNa jJAna zabdake sAtha hI sambaddha hai|" (1) kevala dravyAstika nayako mAnanevAle advaitavAdI, mImAMsaka aura sAMkhya sAmAnyako hI sat ( vAcya ) svIkAra karate haiN| (2) kevala paryAyAstika nayako mAnanevAle bauddha loga vizeSako hI sata mAnate haiN| (3) kevala naigama nayakA anukaraNa karanevAle nyAya-vaizeSika paraspara bhinna aura nirapekSa sAmAnya aura vizeSa donoMko svIkAra karate haiN| 1. bhartRharikRtavAkyapadIye 1-124 /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 14] syAdvAdamaJjarI 121 etacca pakSatrayamapi kiJcit crcyte| tathAhi / saMgrahanayAvalambino vAdinaH pratipAdayanti / sAmAnyameva tattvam / tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt / tathA sarvamekam / avizeSeNa saditijJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvAt / tathA dravyatvameva tattvam / tato'rthAntarabhUtAnAM dharmAdharmAkAzakAlapudgala jiivdrvyaannaamnuplbdhH| kiJca, ye sAmAnyAt pRthagbhUtA anyo'nyavyAvRttyAtmakA vizepAH kalpyante, teSu vizeSatvaM vidyate na vA ? no ced niHsvbhaavtaaprsnggH| svarUpasyaivAbhAvAt / asti cet taIi tadeva sAmAnyam / yataH samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam / vizeparUpatayA ca sarveSAM tepAmavizeSeNa pratItiH siddheva // api ca vizeSANAM vyAvRttipratyayahetutvaM lakSaNam / vyAvRttipratyaya eva vicAryamANo na ghaTate / vyAvRttirhi vivakSitapadArthe itrpdaarthprtissedhH| vivakSitapadArthazca svasvarUpavyavasthApanamAtraparyavasAyI, kathaM padArthAntarapratiSedhe pragalbhate / na ca svarUpasattvAdanyat tatra kimapi, yena tanniSedhaHpravartate / na ca vyAvRttau kriyamANAyAM svAtmavyatiriktA vizvatrayavartino'tItavartamAnAnAgatAH padArthAstasmAd vyaavrtniiyaaH| te ca nAjJAtasvarUpA vyAvartayituM shkyaaH| tatazcaikasyApi vizepasya parijJAne pramAtuH sarvajJatvaM syAt / na caitatprAtItika yauktikaM vaa| vyAvRttistu nissedhH| sa cAbhAvarUpatvAt tucchaH kathaM pratItigocaramaJcati khapuSpavat // tathA yebhyo vyAvRttiH te sadrapA asadpA vA ? asadUpAzcet tahi kharaviSANAta kiM na vyaavRttiH| sadUpAzcet sAmAnyameva / yA ceyaM vyAvRttivizeSaiH kriyate sA sarvAsu ina tInoM pakSoMkI yahA~ kucha carcA kI jAtI hai : (1) saMgrahanayako svIkAra karanevAle advaitavAdImImAMsaka-sAMkhya : sAmAnya hI eka tattva hai, sAmAnyase bhinna vizeSa dRSTigocara nahIM hote| saba padArthoMkA sAmAnya rItise jJAna hotA hai, aura saba padArtha 'sat' kahe jAte haiM, ataeva samasta padArtha eka haiN| ataeva dravyatva hI eka tattva hai, kyoMki dravyatvako chor3a kara dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva nahIM pAye jAte / tathA, sAmAnyase bhinna aura eka dUsarekI vyAvRtti rUpa 'vizeSa' svIkAra karanevAle vAdiyoMse hama pachate haiM ki vizeSoMmeM vizeSatva rahatA hai, yA nahIM? yadi vizeSoMmeM vizeSatva nahIM rahatA to isakA artha yaha haA ki vizeSa nisvabhAva hai, kyoMki vizeSoMmeM nijasvarUpa vizeSatva nahIM rhtaa| yadi vizeSoMmeM vizeSatva rahatA hai. to isI vizeSatvako hama sAmAnya kahate haiN| kyoMki samAnake bhAvako hI sAmAnya kahA hai, aura vizeSarUpatvase ina sabhI bhAvoMkI samAna rUpase honevAlI pratIti siddha hI hai| tathA, vivakSita padArthameM dUsare padArthaka niSedha karaneko vyAvRtti kahate hai, isI vyAvRtti pratyayake hetako vizeSa mAnA gayA hai ( jaise ghaTameM paTake niSedha karanese ghaTakI paTase vyAvRtti hotI hai)| parantu yaha vivakSita padArtha ( ghaTa ) apane svarUpako hI siddha kara sakatA hai, dUsare padArthoM kA niSedha nahIM kara sktaa| svarUpake astitvako chor3akara aura koI bhI cIja nahIM hai jisase ki anya padArthoM ke niSedhakI AvazyakatA ho| yadi vivakSita padArtha dUsare padArthoM ke niSedha karanemeM bhI samartha ho, to use AtmasvarUpa se bhinna tInoM lokoMke bhata, bhaviSya, vartamAna padArthoMse bhI apanI vyAvRtti karanI cAhiye / aura jaba taka tInoM lokoMke bhUta, bhaviSya, aura vartamAna padArthoM kA jJAna na ho, usa samaya taka ina padArthokI vyAvRtti nahIM kI jA sktii| isaliye eka vizeSake jJAna karanemeM tInoM lokoMke samasta padArthoMse usakI vyAvRtti karaneke liye pramAtAko sarvajJa honA par3egA / yaha na to anubhavasiddha hai, aura na yuktise hI siddha hai / tathA, niSedhako hI vyAvRtti kahA gayA hai| yaha vyAvRtti abhAva rUpa honese tuccha hai, isaliye AkAza-kusumakI taraha vizvAsa yogya nahIM hai| tathA, jina padArthoMse dUsare padArthoM kI vyAvRtti kI jAtI hai, ve padArtha sat hai, yA asat ? yadi asata haiM, to asata kharaviSANase bhI ghaTako vyAvRtti kI jAnI caahiye| yadi vyAvRtta padArthoMko sat mAno to phira
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 14 vizepavyaktiSvekA anekA vA ? anekA cet tasyA api vizepatvApattiH, anekarUpatvaikajIvitatvAd vizepANAm / tatazca tasyA api vizeSatvAnyathAnupapatteAvRttyA bhAvyam / vyAvRttarapi ca vyAvRttau vizepANAmabhAva eva syAt / tatsvarUpabhUtAyA vyAvRttaH pratiSiddhatvAt; anavasthApAtAcca / ekA cet sAmAnyameva saMjJAntareNa pratipannaM szat / anuvRttipratyayalakSaNAvyabhicArAt / kiJca, amI vizeSAH sAmAnyAd bhinnA abhinnA vA ? bhinnAzced maNDUkajaTAbhArAnukArAH / abhinnAzcat tadeva tatsvarUpavat / iti saamaanykaantvaadH|| paryAyanayAnvayinastu bhASante / viviktAH kSaNakSayiNo vizepA eva prmaarthH| tato viSvagbhUtasya sAmAnyasyApratIyamAnatvAt / na hi gavAdivyaktyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAya, anyatkiJcidekamanuyAyi pratyakSa prtibhaaste| tAdRzasyAnubhavAbhAvAt / tathA ca paThanti "etAsa paJcasvavabhAsanISa pratyakSabodhe sphaTamaGgalISu / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaH zRGga zirasyAtmana IkSate saH" / ekAkAraparAmarzapratyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktibhya evotpadyate / iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyam // kiJca, yadidaM sAmAnya parikalpyate tadekamanekaM vA ? ekamapi sarvagatamasarvagataM vA ? sarvagataM cet, kiM na vyaktyantarAlepUpalabhyate / sarvagataikatvAbhyupagame ca tasya yathA gotva una padArthoM ko sAmAnya hI kahanA caahiye| tathA, vizeSoMke dvArA kI huI vyAvRtti saba vizeSoMmeM eka hI vyAvRtti hotI hai, athavA sabameM alaga-alaga ? yadi vyAvRtti aneka hai, to vyAvRttiko bhI vizeSa mAnanA cAhiye, kyoMki aneka rUpako hI vizeSa kahate haiN| ataeva vyAvRttike vizeSa siddha hone para vyAvRttimeM bhI vyAvRtti honI cAhiye, kyoMki vizeSako vyAvRttike sAtha anyathAnupatti hai| tathA, vyAvRttimeM vyAvRtti mAnanepara, vyAvRtti vyAvRtti rUpa siddha nahIM ho sakatI, ataeva vizeSoMkA abhAva mAnanA hogA, aura isa prakArako vyAvRtti pratiSiddha hai / tathA, eka vyAvRttimeM aneka vyAvRtti mAnanese anavasthA doSa AtA hai| yadi sava vizeSoMmeM eka hI vyAvRtti svIkAra karo, to use sAmAnya ho mAnanA cAhiye; kyoMki anuvRti pratyayase virodha nahIM aataa| tathA, ye vizeSa sAmAnyase bhinna haiM, yA abhinna ? vizeSoMko sAmAnyase bhinna mAnanA maNDUkake jaTAbhArakA hI anukaraNa karanA hai| yadi vizeSa sAmAnyase abhinna hai, to unheM sAmAnya hI kahanA hogaa| ataeva sAmAnya ekAnta vAda mAnanA hI ucita hai| (2) paryAyAstika nayako svIkAra karane vAle bauddha : bhinna aura kSaNa-kSaNameM naSTa honevAle vizeSa hI tattva haiM, kyoMki vizeSako chor3a kara sAmAnya koI alaga vastu nahIM hai| gauko jAnate samaya hameM gauke varNa, AkAra Adike vizeSa jJAnako chor3a kara gaukA kevala sAmAnya jJAna nahIM hotA hai| kyoMki vizeSa jJAnako chor3a kara kisI padArthakA sAmAnya jJAna hamAre anubhavake bAhya hai| kahA bhI hai "jo puruSa pratyakSase spaSTa alaga-alaga dikhAI denevAlI pAMca u~galiyoMmeM kevala sAmAnya rUpako dekhatA hai, vaha puruSa apane sirapara sIMga hI dekhatA hai, ataeva padArthoMke vizeSa jJAnako chor3a kara padArthoMkA kevala sAmAnya jJAna honA asambhava hai|" tathA, ekarUpa jJAna apane kAraNoMse utpanna honevAle vyaktiyoMse hI utpanna hotA hai / ataeva sAmAnya kI siddhi nyAyasaMgata nhiiN| tathA, sAmAnya eka hai, yA aneka ? yadi sAmAnya eka hai to vaha vyApaka hai, yA avyApaka ? yadi sAmAnya vyApaka hai, to vaha do vyaktiyoM ( gauoM) ke bIcameM kyoM nahIM rahatA ? tathA, sAmAnyako sarvagata 1. azokaviracitasAmAnyadUSaNadikgranthe /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 14 ] syAdvAdamaJjarI 123 sAmAnyaM govyaktIH kroDIkaroti, evaM kiM na ghaTapaTAdivyaktorapi, avizeSAt / asarvagataM ced vizeparUpApattiH abhyupagamabAdhazca / / athAneka gotvAzvatvaghaTatvapaTatvAdibhedAbhinnatvAt tarhi vizeSA eva sviikRtaaH| anyonyavyAvRttihetutvAt / na hi yadgotvaM tadazvatvAtmakamiti / arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNam / tacca vizepeSveva sphuTaM pratIyate / na hi sAmAnyena kAcidartha kriyA kriyate / tasya niSkriyatvAta / vAhadohAdikAsvarthakriyAsu vizepANAmevopayogAta / tathedaM sAmAnya vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA ? bhinna ced avastu / vizepavizlepeNArthakriyAkAritvAbhAvAt / abhinnaM ced vizeSA eva, tatsvarUpavat / iti vizeSaikAntavAdaH // __ naigamanayAnugAminastvAhuH / svatantrau saamaanyvishessau| tathaiva pramANena pratItatvAt / tathAhi / sAmAnyavizeSAvatyantabhinnau, viruddhadharmAdhyAsitatvAt / yAvevaM tAvevaM, yathA pAthaHgavakau, tathA caitau, tasmAt tthaa| sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagatam / tadviparItAzca zabalazAbaleyAdayo vizeSAH / tataH kathamepAmaikyaM yuktam / / na sAmAnyAt pRthagvizepasyopalambha iti cet, kathaM tahiM tasyopalambha iti vAcyam / sAmAnyavyAptasyeti ced, na tahiM sa vizepopalambhaH / sAmAnyasyApi tena grahaNAt tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt tadvAcakaM dhvani tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA / na caitadasti / vizeSAbhidhAnanyavahArayoH pravRttidarzanAt / tasmAd vizeSamabhilaSatA tasya ca aura eka mAnanepara jaise gotva sAmAnya gauoMmeM rahatA hai, vaise hI vaha ghaTa, paTa AdimeM bhI rahanA caahiye| kyoMki sAmAnya eka hai / yadi sAmAnyako avyApaka mAno to vaha vizeSarUpa ho jAyegA aura ApakI mAnyatAmeM bAdhA upasthita hogii| yadi kaho ki sAmAnya gotva, azvatva, ghaTatva, paTatva Adike bhedase aneka prakArakA hai, to isase eka dUsarekI vyAvRtti karanevAlA vizeSa hI siddha hotA hai| kyoMki gotva aura azvatvake bhinna-bhinna honese gotvakI azvatvase vyAvRtti hotI hai| tathA, arthakriyAkAritva vastukA lakSaNa hai| yaha lakSaNa vizeSameM hI spaSTa ghaTatA hai, kyoMki sAmAnya niSkriya honese arthakriyA nahIM kara sktaa| tathA, vAhana ( kheMcanA) dohana (duhanA ) Adi arthakriyAoMmeM bhI azvatva, gotva Adi sAmAnya upayogI nahIM hote, balki khIMcane, duhane Adike samaya vizeSarUpa azva aura gose hI hamArA prayojana siddha hotA hai| tathA, yaha sAmAnya vizeSoMse bhinna hai, yA abhinna ? yadi sAmAnya vizeSoMse bhinna hai to sAmAnya koI padArtha ho nahIM ThaharatA; kyoMki vizeSase bhinna ho kara isameM arthakriyA nahIM ho sktii| yadi sAmAnya vizepase abhinna hai to use vizeSa hI mAnanA cAhiye, kyoMki vaha isIkA rUpa hai / ataeva vizeSa ekAntavAda mAnanA hI ucita hai| (3) naigama naya ko svIkAra karanevAle nyAya-vaizeSika: sAmAnya aura vizeSa svatantra haiM, kyoMki pramANake dvArA ve aise hI pratIta hote haiM / tathAhi : 'sAmAnya aura vizeSa atyanta bhinna hai, kyoMki ve virodhI dharmoMse yukta haiM; jo virodhI dharmoMse yukta hote haiM ve atyanta bhinna hote haiM, jaise jala aura agni| ye sAmAnya aura vizeSa virodhI dharmoMse yukta hai, ataH atyanta bhinna hai'| gotva Adi sAmAnya sarvavyApaka hai, aura zabala zAbaleya Adi vizeSa usake viparIta hai, ataeva donoMkA ekatva kaise sambhava hai ? yadi kaho ki sAmAnyase pRthak rUpa meM vizeSakA jJAna nahIM hotA to kahiye ki vizeSakA jJAna phira kaise hotA hai ? yadi kaho ki sAmAnyase vyApta vizeSakA jJAna hotA hai, to isakA matalaba huA ki vizeSakA jJAna nahIM hotA, kyoMki usa sAmAnyase vyApta vizeSake jJAnase sAmAnyakA bhI jJAna hotA hai aura isalie usa sAmAnyase vyApta vizeSake jJAnase sAmAnyake kAraNa bhinna vizeSakA jJAna na honeke kAraNa pramAtA, vizeSake vAcaka zabda tathA vizeSake dvArA kiye jAnevAlA vyavahAra na kara skegaa| kintu vizeSa vAcaka zabdakA aura vizeSake
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zrImaMdrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 14 vyavahAraM pravartayatA tadgrAhako bodho vivikto'bhyupagantavyaH / evaM sAmAnyasthAne vizeSazabda, vizepasthAne ca sAmAnyazabdaM prayuJjAnena sAmAnye'pi tadgrAhako bodho vivikto'GgIkartavyaH / tasmAt svasvagrAhiNi jJAne pRthakapratibhAsamAnatvAd dvAvapItaretara vizakalitau / tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate / iti svatantra sAmAnyavizeSavAdaH // tadetat pakSatrayamapi na kSamate kSodam / pramANabAdhitatvAt / sAmAnyavizeSobhayAtmakasyaiva vastuno nirvigAnamanubhUyamAnatvAt / vastuno hi lakSaNam arthakriyAkAritvam / taccAnekAntavAde evAvikalaM kalayanti parIkSakAH / tathAhi / yathA gaurityukte khurakakutsA - snAlAGgUruviSANAdyavayavasampannaM vasturUpaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate, tathA mahiSyAdivyAvRttirapi pratIyate // yatrApi ca zabalA gaurityucyate, tatrApi yathA vizeSa pratibhAsaH tathA gotvapratibhAso'pi sphuTaeva / zabaleti kevalavizeSoccAraNe'pi, arthAt prakaraNAd vA gotvamanuvartate / api ca, zavalatvamapi nAnArUpam, tathA darzanAt / tato vaktrA zabaletyukte kroDIkRta sakalazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zabalatvaM vyavasthApyate / tadevamAbAlagopAlaM pratItiprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram / na hi kacit kadAcit kenacit sAmAnyaM vizeSavinAkRtamanubhUyate, vizeSA vA tadvinAkRtAH / kevalaM dvArA kiye jAnevAle vyavahArakA abhAva to hai nahIM; kyoMki vizeSa zavdakI aura vizeSake dvArA kiye jAnevAle vyavahArakI pravRtti dekhI jAtI hai / ataeva vizeSakI abhilASA karanevAleko aura vizeSasAdhya vyavahArakI pravRtti karanevAleko sAmAnya jJAnase bhinna vizeSako jAnanevAle jJAnako svIkAra karanA caahie| isa prakAra sAmAnyake vAcaka zabda ke sthAna meM vizeSake vAcaka zabdakA, aura vizeSake vAcaka zabdake sthAna meM sAmAnyake vAcaka zabdakA prayoga karanevAleko, sAmAnyake viSaya meM bhI vizeSake jJAnase bhinna sAmAnyake jJAnako svIkAra karanA cAhie / ataeva sAmAnyako jAnanevAle jJAnameM aura vizeSako jAnanevAle jJAnameM pRthak rUpase pratibhAsita hone ke kAraNa sAmAnya aura vizeSa donoM hI eka dUsarese bhinna siddha hote haiM / ataeva padArthakA sAmAnya vizeSAtmaka rUpa ghaTita nahIM hotaa| isalie svatantra sAmAnya aura svatantra vizeSavAda hI ThIka hai / jaina - (1) ukta tInoM pakSa pramANase bAdhita honese parIkSAko kasauTI para ThIka nahIM utarate / kyoMki sAmAnya-vizeSa rUpa padArtha hI nirdoSa rUpase anubhava meM Ate haiN| vastukA lakSaNa arthakriyAkAritva hai aura yaha lakSaNa anekAntavAdameM hI ThIka-ThIka ghaTita ho sakatA hai| gauke kahanepara jisa prakAra khura, kakut, sAsnA, pU~cha, sIMga Adi avayavoMvAle go padArthakA svarUpa sabhI go vyaktiyoMmeM pAyA jAtA hai, usI prakAra bhaiMsa Adiko vyAvRtti bhI pratIta hotI hai / ataeva ekAnta sAmAnyako na mAna kara padArthoMko sAmAnya- vizeSa rUpa hI mAnanA cAhiye / (2) jahA~ 'zabalA go' kahA jAtA hai, vahIM jisa prakAra vizeSakA jJAna hotA hai, usI prakAra gotva sAmAnyakA jJAna bhI spaSTa hI hai / 'zabalA' kevala isa vizeSakA uccAraNa karane para bhI artha yA prakaraNakI dRSTise gotva sAmAnyako anuvRtti hotI hai ( arthAt gotva sAmAnyakA jJAna hotA hai ) / tathA, zabalatva bhI aneka prakArakA hotA hai, kyoMki vaisA dekhanemeM AtA hai / ataeva vaktAke dvArA 'zavalA' kahA jAnepara, apane meM sabhI zabala - sAmAnyakA antarbhAva karanevAle vivakSita govyakti meM vidyamAna rahanevAle hI zabalatvakA nizcaya kiyA jAtA hai| isa prakAra vastukA sAmAnya vizeSAtmakatva sabhI bAla-gopAla meM anubhavasiddha hai, phira bhI sAmAnya hI sadbhUta hai, vizeSa nahIM, aura vizeSa sadbhUta hai, sAmAnya nahIM, isa prakArakA aikAntika kathana pralApamAtra hai / vizeSoMse pRthak kiye gaye sAmAnyaka! aura sAmAnyase pRthak kiye gaye vizeSoM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 14] syAvAdamaJjarI 125 durnayaprabhAvitamativyAmohavazAdekamapalapyAnyatarad vyavasthApayanti vAlizAH / so'ymndhgjnyaayH|| ye'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktA dopAste'pyanekAntavAdapracaNDamudgaraprahArajarjaritatvAd nocchvasitumapi kSamAH / svatantrasAmAnyavizeSavAdinastvevaM pratikSepyAH / sAmAnya prativyakti kathaJcidbhinnaM, kathaMcidabhinnaM, kathaJcit tadAtmakatvAd, visadRzapariNAmavat / yathaiva hi kAcid vyaktirupalabhyamAnAd vyaktyantarAd viziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate, tathA sadazapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAt samAneti / tena samAno gaurayam, so'nena samAna iti pratIteH / na cAsya vyaktisvarUpAdabhinnatvAt saamaanyruuptaavyaaghaatH| yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhinnatvamasti, na ca tepAM gunnruuptaavyaaghaatH| kathaJcid vyatirekastu rUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva / pRthagvyapadezAdibhAktvAt / / vizeSA api naikAntena sAmAnyAt pRthagbhavitumarhanti / yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavet tadA teSAmasarvagatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na ca tasya tat siddham / prAguktayuktyA nirAkRtatvAt / sAmAnyasya vizepANAM ca kathaJcit parasparAvyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthitatvAt / vizepebhyo'vyatiriktatvAddhi sAmAnyamapyanekamiSyate / sAmAnyAt tu vizepANAmavyatirekAtte'pyekarUpA iti / kA kahIM para, kisI kAlameM, kisIke dvArA anubhava nahIM kiyA jaataa| ajJAnI purupa kevala durnayase prabhAvita matike vyAmohake kAraNa sAmAnya aura vizeSa ina donoMmeMse ekakA apalApa dUsareko siddhi karate haiN| yaha andhagajanyAya hI hai| (3) ka-sAmAnya-ekAnta aura vizepa-ekAnta pakSameM upasthita hone vAle pUrvokta doSa bhI anekAntavAda rUpa pracaNDa mudgarake prahArase jarjarita honeke kAraNa zvAsa lenemeM bhI samartha nahIM raha jAte / sAmAnya aura vizeSako paraspara bhinna svatantra padArtha mAnane vAloM (vaizeSika aura naiyAyika ) kA nimnalikhita rUpase nirAkaraNa karanA cAhiye, 'sAmAnya pratyeka vyaktise kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna hai, kathaMcit tadAtmaka honese, visadRza pariNAmakI taraha / ' ( visadRza pariNAmakA jisa prakAra apane pariNAmAbhibhUta pratyeka vyaktike sAtha kathaMcita tAdAtmya honese, vaha pratyeka vyaktise kathaMcita bhinna aura kathaMcit abhinna hai, usI prakAra sAmAnyakA pratyeka vyaktike sAtha kathaMcit tAdAtmya honese, vaha pratyeka vyaktise kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna hai ) / jaise kisI vyaktikA upalabhyamAna anya vyaktise visadRza pariNAma dikhAI detA hai, usI prakAra vaha sadRza pariNAmasvarUpa sAmAnya dikhAI denese upalabhyamAna anya vyaktike samAna ( sadRza pariNAma ) hotA hai; kyoMki 'yaha gAya usa gAyake samAna hai', 'vaha usake samAna hai', isa prakArakA jJAna hotA hai / vyaktike svarUpase abhinna honese sAmAnyakI sAmAnyarUpatAmeM virodha nahIM aataa| kyoMki rUpa Adi artha vyakti ( vizeSa ) ke svarUpase abhinna hone para bhI ( rUpa Adike ghaTa Adise abhinna hone para bhI ) unakI guNarUpatAmeM virodha nahIM aataa| tathA, jisa prakAra sAmAnya vyaktike svarUpase kathaMcit bhinna hotA hai, usI prakAra sadRzapariNAma vyaktike svarUpase kathaMcit bhinna hai, kyoMki vyaktisvarUpa aura sadRza pariNAma kI saMjJA, lakSaNa, prayojana Adi bhinna-bhinna haiN| kha-isI prakAra vizeSa bhI ekAMta rUpase sAmAnyase bhinna hone yogya nahIM hai| kyoMki yadi sAmAnya sarvavyApaka siddha ho gayA to vizeSake sarvavyApaka na honeke kAraNa unameM sAmAnyase viruddha dharmoMkA adhyAropa upasthita hogaa| aura sAmAnyakA sarvavyApakatva siddha nahIM hai| isakA hama pahale hI khaNDana kara Aye haiN| 1. janmAndhairdazabhiryathAkramaM padacatuSTayazrotradvayazuNDAdantapuccharUpA gajAvayavAH spRssttaaH| tataH te'ndhAH svaspaSTarUpaM stambhAdhAkArakaM pUrNatayA gajasvarUpaM pratipadyamAnAstathaiva sthApayanti taditaraniSedhayanti tadvata /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 14 __ekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAt sarvatra vijJeyam / pramANArpaNAt tasya kathajidaviruddhadharmAdhyAsitatvama / sahazapariNAmarUpasya visadRzaparimANavata kathaJcita prativyaktibhedAt / evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathAviruddhadharmAdhyAsitatvam / kathaJcidviruddhadharmAdhyAsitatvaM ced vivakSitam tadAsmatkakSApravezaH / kathaJciviruddhadharmAdhyAsasya kathaJcidbhedAvinAbhUtatvAt / pAthaHpAvakadRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH / tayorapi kathaJcideva viruddhadhamAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkaraNAt / payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAsaH bhedazca / dravyatvAdinA punastadvaiparItyamiti / tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate iti / tataH suSThUktaM vAcyamekamanekarUpam iti // evaM vAcakamapi zabdAkhyaM dvayAtmakam sAmAnyavizeSAtmakam / sarvazabdavyaktidhvanuyAyi zabdatvamekam / zAGkhazAtIvramandodAttAnudAttasvaritAdivizeSabhedAdanekam / zabdasya hi sAmAnyavizeSAtmakatvaM paudgalikatvAd vyaktameva / tathAhi / paudgalikaH zabdaH, indriyArthatvAt, rUpAdivat // ___ yaccAsya paudgalikatvaniSedhAya sparzazUnyAzrayatvAt, atiniviDapradeze pravezanirgamayorapratighAtAt , pUrva pazcAccAvayavAnupalabdheH, sUkSmamUrtadravyAntarAprerakatvAd, gaganaguNatvAt ceti paJcahetavo yaugairupanyastAH, te hetvaabhaasaaH| tathAhi / zabdaparyAyasyAzrayo bhASAvargaNA, tathA, sAmAnya aura vizeSakA paraspara kathaMcit abheda honeke kAraNa sAmAnya-vizepa eka rUpase aura aneka rUpase vyavasthita hai| vizeSoMse bhinna na honese sAmAnya bhI aneka rUpase prativyaktike bhedarUpase iSTa hai aura sAmAnyase vizeSoMkA bheda na honese vizeSa bhI eka rUpase iSTa hai / vyaktiyoMmeM pAyA jAne vAlA sAmAnya saMgraha nayakI vivakSAse eka rUpa hotA hai| pramANako vivakSA (mukhyatA ) se sAmAnyakA kathaMcit viruddha dharmAcyAsitatva samajhanA caahiye| jisa prakAra visadRza pariNAma (pariNAmAbhibhUta ) pratyeka vyaktise kathaMcit bhinna hotA hai, usI prakAra sadaza pariNAma rUpa sAmAnyakA bhI pratyeka vyaktise kathaMcit bheda hotA hai / isa prakAra sAmAnya aura vizeSakA sarvathA viruddha dharmose yukta honA asiddha hai / yadi sAmAnya vizeSakA kathaMcit viruddha dharmose yukta honA prativAdIko vivakSita ho to yaha hamAre hI matakI svIkRti hogii| kyoMki kathaMcit viruddha dharmoMse yukta honA kathaMcit bhedake sAtha avinAbhAva rUpa honA hai / tathA, jala aura agnikA dRSTAnta bhI sAdhyavikala (sAdhyameM na rahanevAlA) aura sAdhana-vikala ( sAdhanameM na rahanevAlA) hai| kyoMki una donoMko bhI hamane kathaMcit viruddha dharmAdhyAsita aura kathaMcit bhinna rUpase svIkAra kiyA hai| jalatva aura agnitva Adise donoM viruddha dharmoMse yukta haiM aura donoMmeM bhedakA sadbhAva hai / tathA, dravyatva AdikI apekSA donoM viruddha dharmose yukta nahIM haiM aura unameM bheda bhI nahIM hai / isa prakAra vastukA sAmAnya vizeSAtmakatva kaise nahIM siddha hotA? ataeva hamane jo kahA hai ki vAcya eka aura aneka donoM rUpa hai, hamArA yaha kathana bilakula ThIka hai| isa prakAra zabdasaMjJaka vAcaka bhI sAmAnya-vizeSa donoMse yukta hai| sabhI zabdarUpa vyaktiyoMmeM anvita hone vAlA zabdatva (sAmAnya) eka rUpa hai aura vaha zabdatva zaMkha, dhanuSa, tIvra, manda, udAtta, anudAtta, svarita Adike zabdabhedase aneka rUpa hai| tathA, zabda paudgalika honese sAmAnya aura vizeSa donoM rUpa hai| tathAhi : 'zabda paudgalika hai, kyoMki rUpa AdikI taraha indriyakA viSaya hai|' zabda pudgalako paryAya nahIM hai, isakA niSedha karaneke lie naiyAyikoM aura vaizepikoMne jo nimnalikhita hetu upasthita kiye haiM, ve hetvAbhAsa haiM : (1) sparzase zUnya padArtha usakA Azraya hai;
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 14] syAdvAdamaJjarI 127 na punarAkAzam / tatra ca sparzo nirNIyata eva / yathA zabdAzrayaH sparzavAna , anuvAtaprativAtayorviprakRSTanikaTazarIriNopalabhyamAnAnupalabhyamAnendriyArthatvAt tathAvidhagandhAdhAradravyaparamANuvat / iti asiddhaH prthmH| dvitIyastu gandhadravyeNa vybhicaaraadnaikaantikH| vartyamAnajAtyakastUrikAdi gandhadravyaM hi pihitadvArApavarakasyAntarvizati bahizca niryAti, na cApaudgalikam / atha tatra sUkSmarandhrasaMbhavAd nAtinibiDatvam , atastatra ttprveshnisskrmau| kathamanyathodghATitadvArAvasthAyAmiva na tadekArNavatvam / sarvathA nIrandhre tu pradeze na tayoH saMbhavaH iti cet , tarhi zabde'pyetatsamAnam ityasiddho hetuH / tRtIyastu taDillatolkAdibhiranaikAntikaH / caturtho'pi tathaiva / gandhadravyavizeSasUkSmarajodhUmAdibhirvyabhicArAt / na hi gandhadravyAdikamapi nAsAyAM nivizamAnaM tadvivaradvAradezodbhinnazmazruprerakaM dRzyate / paJcamaH punaH asiddhH| tathAhi / na gaganaguNaH zabdaH, asmadAdipratyakSatvAd, rUpAdivat / iti siddhaH paudgalikatvAt sAmAnyavizeSAtmakaH zabda iti // (2) atyanta saghana pradezameM praveza karate aura nikalate hue nahIM rukatA hai; (3) zabdake pUrva aura pazcAt usake avayava nahIM dikhAI dete; (4) vaha sUkSma mUrta dravyoMkA preraka nahIM hai| tathA (5) zabda AkAzakA guNa hai| (1) ukta hetuoMmeM prathama hetu asiddha hai| kyoMki zabda paryAyakA Azraya bhASAvargaNA hai ( sajAtIya vastuoMke samudAyako vargaNA kahate haiM, jina pudgala vargaNAoMse zabda banate haiM, unheM bhASAvargaNA kahate hai ), AkAza nhiiN| tathA, zabdakA Azraya yaha bhASAvargaNA sparza guNase nirNIta kiyA jAtA hai| jaise, zabdakA Azraya bhASAvargaNA sparzase yukta hai; kyoMki jisa prakAra gandhake Azrita dravyaparamANu indriya ( ghrANendriya ) kA viSaya honese, vAyuke anukUla honepara dUra khar3e hue manuSyake pAsa pahu~ca jAte haiM, aura vAyuke pratikUla honepara pAsa baiThe hue manuSya taka bhI nahIM pahu~cate; usI prakAra zabdake Azrita dravyaparamANu bhI indriya ( karNendriya ) kA viSaya honese, vAyuke anukUla honepara dUra dezameM khar3e hue zrotAke pAsa taka pahu~cate haiM, aura vAyuke pratikUla honese samIpameM baiThe hue zrotAke pAsa taka bhI nahIM pahu~cate / ataeva jaise gandha indriyakA viSaya honese paudgalika hai, vaise ho zabda bhI indriyakA viSaya honese paudgalika hai| isalie vaizeSikoMkA prathama hetu asiddha hai| (2) dUsare hetumeM gandha dravyarUpa vipakSameM rahaneke kAraNa gandha dravyase vyabhicAra AtA hai, isalie yaha hetu anaikAntika hai| vartanazIla utkRSTa kastUrikA Adi gandha dravya banda dvAravAle makAnameM praveza karate aura nikalate hue nahIM rukate phira bhI paudgalika haiN| zaMkA-banda dvAravAle makAnameM sUkSma randhroMkA sadbhAva honese usameM atyanta saghanatA nahIM hotI, ataH usa makAna meM gandha dravyakA praveza hotA hai aura usameMse vaha bAhara nikalatA hai| anyathA jisakA dvAra khulA huA hai aise makAnameM, jisa prakAra gandha dravya akhaNDa pravAha rUpameM praveza karatA hai aura usameMse bAhara nikalatA hai, usI prakAra usa makAnameM sUkSma randhroMkA abhAva honepara, gandha dravya akhaNDa pravAhake rUpase kyoM nahIM praveza karatA aura bAhara nikala jAtA? sarvathA randhra rahita pradezameM gandha dravyakA nirgama aura praveza saMbhava nhiiN| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki zabdake bhI viSayameM bhI yahI sambhava hai, ataeva dUsarA hetu bhI asiddha hai| (3) tIsarA hetu vidyut aura ulkApAta Adise vyabhicArI hai / kyoMki vidyut Adike avayava vidyutke pahale aura pIche nahIM pAye jAte, phira bhI vidyut Adi paudgalika mAne jAte haiN| (4) isI taraha cauthA hetu bhI vyabhicArI hai, kyoMki viziSTa gandha dravya, sUkSma raja va dhUma Adike sAtha usakA vyabhicAra hai-vipakSabhUta gandhadravya, raja aura dhUla AdimeM vaha rahatA hai| nAsikAmeM praveza karanevAlA gandha dravya Adi bhI nAsikAke vivaradvArameM phUTI huI zmazrukA preraka vaha nahIM dekhA jAtA / tathA (5) pA~cavA~ hetu asiddha hai / zabda AkAzakA guNa nahIM hai, kyoMki vaha rUpAdikI taraha hamArI indriyoMke pratyakSa hai| isalie paudgalika honese zabdako sAmAnya aura vizeSa rUpa hI mAnanA caahie|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrImadrarAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 14 na ca vAcyam Atmanyapaudgalike'pi kathaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM nirvivAdamanubhUyata iti / yataH saMsAryAtmanaH pratipradezamanantAnantAkarmaparamANubhiH saha vahnitApitaghanakuTTitanirvibhAgapiNDIbhUtasUcIkalApavallolIbhAvamApannasya kathaJcit paudgalikatvAbhyanujJAnAditi / yadyapi syAdvAdinAM paudgalikamapaudgalikaM ca sarva vastu sAmAnyavizeSAtmakaM, tathApyapaudgalikeSu dharmAdharmAkAzakAleSu tadAtmatvamarvAgahazAM na tathApratItiviSayamAyAti / paudgalikepu punastat sAdhyamAnaM teSAM suzraddhAnam / ityaprastutamapi zabdasya paudgalikatvamatra sAmAnyavizeSAtmakatvasAdhanAyopanyastamiti / / __ atrApi nityazabdavAdisaMmataH zabdaikatvaikAntaH, anityazabdavAdyabhimataH zabdAnekatvaikAntazca prAgdarzitadizA prtikssepyH| athavA vAcyasya ghaTAderarthasya sAmAnyavizeSAtmakatve tadvAcakasya dhvanerapi tattvam / zabdArthayoH kathaJcit tAdAtmyAbhyupagamAt / yadAhurbhadrabAhusvAmipAdAH "abhihANaM abhiheyAu hoi bhiNNaM abhiNNaM ca / khuraaggimoyaguccAraNammi jamhA u vayaNasavaNANaM // 1 // tathA, AtmAke apaudgalika na honepara bhI usakA sAmAnya-vizeSa rUpatva nirvivAda rUpase anubhavameM nahIM AtA-aisA nahIM kahanA caahie| kyoMki jisa prakAra agnimeM tapAyA huA sUioMkA samUha ghanase kUTA jAnepara avibhAgI eka piNDarUpa bana jAtA hai, usI prakAra pratyeka pradezako apekSA, anantAnanta karma paramANaoMke sAtha saMzliSTa ekIbhAvako prApta saMsArI AtmAko kathaMcit paudgalika svIkAra kiyA gayA hai| yadyapi syAdvAdako mAnanevAloMke matameM paudgalika aura apaudgalika sabhI vastu sAmAnya-vizeSa rUpa haiM, phira bhI alpajJAnI dharma, adharma, AkAza, kAla ina apaudgalika padArthoMke sAmAnya-vizeSatvako nahIM samajha sakate; zabda Adi paudgalika padArthoM meM sAmAnya-vizeSatvako acchI taraha samajha sakate haiN| ataeva yahA~ zabdakA paudgalika prastuta na honepara bhI usake sAmAnya-vizeSa rUpa siddha karaneke liye pudgalako paryAya batAyA gayA hai| nitya zabdavAdI mImAMsakoMke matake anusAra zabda sarvathA eka hai, aura anitya zabdavAdI bauddhoMke anusAra zabda sarvathA aneka hai-ina donoM matoMkA ukta paddhatise khaNDana karanA cAhiye / athavA, vAcya ghaTAdike sAmAnya-vizeSa rUpa siddha honepara, vAcaka zabdoMko bhI sAmAnya-vizeSa mAnanA caahiye| kyoMki zabda ( vAcaka) aura artha (vAcya) kA kathaMcit tAdAtmya sambandha mAnA gayA hai| bhadrabAhu svAmIne bhI kahA hai "vAcaka vAcyase bhinna bhI hai, aura abhinna bho hai| kSura (churA), agni aura modaka zabdoMkA uccAraNa karate samaya bolanevAloMke mukha aura sunanevAloMke kAna 'kSura' se nahIM chidate, 'agni' se nahIM 1-nAyamekAntaH amUrtirevAtmeti / karmabandhaparyAyApekSayA tadAvezAtsyAnmataH / yadyevaM karmavandhAvezAdasyaikatve satyavivekaH prApnoti / naiSa doSaH / bandhaM pratyekatve satyapi lakSaNabhedAdasya nAnAtvamavasIyate / uktaM ca baMdha paDi eyattaM lakkhaNado havai tassa NANattaM / tamhA amuttibhAvo NeyaMto hoi jIvassa // chAyA-bandhaM pratyekatve lakSaNataH bhavati tasya nAnAtvaM / tasmAt amUrtibhAvaH anekAntaM bhavati jIvasya // sarvArthasiddhau pR. 88
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 anya.yo. vya. zloka 14] syAdvAdamaJjarI navi cheo navi dAho Na pUraNaM teNa bhinnaM tu / jamhA ya moyaguccAraNammi tattheva paccao hoi // 2 // na ya hoi sa annatthe teNa abhinnaM tdtthaao|"1 etena-"vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRzantyapi // " iti pratyuktam / "arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA" iti vacanAt / zabdasya hyetadeva tattvaM yadabhidheyaM yAthAtmyenAsau pratipAdayati / sa ca tat tathApratipAdayan vAcyasvarUpapariNAmapariNata eva vara syA, nAnyathA, atiprasaGgAt / ghaTAbhidhAnakAle paTAdyabhidhAnasyApi prApteriti / athavA bhaGgyantareNa sakalaM kAvyamidaM vyAkhyAyate / vAcyaM vastu ghaTAdikam / ekAtmakameva ekasvarUpamapi sat , anekam anekasvarUpam / aymrthH| pramAtA tAvat prameyasvarUpaM lakSaNena nizcinoti / tacca sajAtIyavijAtIyavyavacchedAdAtmalAbha labhate / yathA ghaTasya sajAtIyA mRnmayapadArthAH, vijAtIyAzca pttaadyH| tepAM vyavacchedastallakSaNam / pRthubudhnodarAdyA jalate, aura 'modaka' se nahIM bhara Ate, ataeva vAcakase vAcya bhinna hai| tathA 'modaka' zabdase modakakA hI jJAna hotA hai, agnikA nahIM, isaliye vAcaka ( zabda ) aura vAcya ( artha ) abhinna haiN|" isa kathanase "vikalpase zabda utpanna hote haiM, aura zabdase vikalpa utpanna hote haiM, ataeva zabda aura vikalpa donoMmeM kArya-kAraNa saMbaMdha hai, parantu zabda apane arthase bhinna haiM ( ataeva donoM eka dUsarese bhinna haiM ) / " yaha kathana bhI khaMDita ho jAtA hai| kyoMki "artha, abhidhAna aura pratyaya ye paryAyavAcI zabda hai", aisA kahA gayA hai / jaba zabda vAcyArthakA yathArtharUpase pratipAdana karatA hai, tava vAcyArthakA yathArtharUpase pratipAdana karanA hI zabdakA svarUpa hai| vAcyArthakA yathArtharUpase pratipAdana karanevAle zabdakA, vAcyakA svarUpa jisameM antarnihita hai aise apane pariNAmake svarUpase pariNata honepara hI uccAraNa karanA zakya hai (jaise ghaTake yathArtha svarUpakA pratipAdana karanevAlA zabda vAcyabhUta ghaTake svarUpakA jJAna honeke anantara vAcyake svarUpase yukta apane ghaTa svarUpa zabdake pariNAmarUpase pariNata honepara hI ghaTa zabdakA uccAraNa zakya hai ), anyathA nhiiN| kyoMki ghaTa zabdake uccAraNa kAlameM paTa Adi zabdoMkA uccAraNa honese atiprasaMga upasthita hotA hai / ___athavA, dUsarI tarahase zlokakA artha kiyA jA sakatA hai| vAcya ghaTa Adi eka rUpa hokara bhI aneka rUpa haiN| bhAva yaha hai ki pramAtA prameyabhUta padArthake svarUpakA usake lakSaNa dvArA usakA nizcaya karatA hai| sajAtIya aura vijAtIya padArthoMkA vyavaccheda karanese lakSaNa astirUpako prApta karatA hai| udAharaNake lie, miTTIse bane padArtha ghaTake sajAtIya aura paTa Adi padArtha vijAtIya hote haiN| ina sajAtIya aura vijA 1. chAyA-abhidhAnamabhidheyAda bhavati bhinnamabhinnaM ca / kSurA'gnimodakoccAraNe yasmAt tu vadanazravaNayoH / nA'pi cchedo nApi dAho na pUraNaM tena bhinnaM tu / yasmAcca modakoccAreNa tatraiva pratyayo bhavati // na ca bhavati anyArthe tenAbhinnaM tadarthAt / 2. bAhyaH pRthubughnodarAkAro'rtho'pi ghaTa iti vyapadizyate / tadvAcakamabhidhAnaM ghaTa iti / tadjJAnarUpaH pratyayo'pi ghaTa iti / tathA ca loke vaktAro bhvnti| kimidaM puro dRzyate ghaTaH / kimasau vakti ghaTaM / kimasya cetasi sphurati ghaTaH / 17
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 14 kAraH kambugrIvo jaladhAraNAharaNAdikriyAsamarthaH padArthavizeSo ghaTa ityucyte| teSAM ca sajAtIyavijAtIyAnAM svarUpaM tatra buddhayA Aropya vyavacchidyate / anyathA prtiniytttsvruuppricchedaanupptteH| sarvabhAvAnAM hi bhAvAbhAvAtmakaM svarUpam / ekAntabhAvAtmakatve vastuno vaizvarUpyaM syAt / ekAntAbhAvAtmakatve ca niHsvabhAvatA syAt / tasmAt svarUpeNa satvAt pararUpeNa cAsattvAd bhAvAbhAvAtmakaM vastu / yadAha "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svruupsyaapysNbhvH||" tatazcaikasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnAmabhAvarUpeNa vRtteranekAtmakatvaM ghaTasya sUpapAdam / evaM caikasminnarthe jJAte sarveSAmarthAnAM jJAnam / sarvapadArthaparicchedamantareNa tanniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsaMbhavAt / Agamo'pyevameva vyavasthitaH ___"je egaM jANai se savvaM jANai / je savvaM jANai se egaM jANai // " tathA-"eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH| sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRssttH||" tIya padArthoMkA vyavaccheda hI ghaTakA lakSaNa hai| sajAtIya aura vijAtIya padArthoMkI vyAvRtti ho jAnepara hI bar3e, moTe udaravAle, zaMkhako grIvAke sadRza grIvAvAle aura jalake rakhane aura lAne Adi kriyAmeM samartha viziSTa padArtha ghaTa kahA jAtA hai| ina mRttikopAdAnaka pariNAma honese sajAtIya aura paTAdirUpa vijAtIya padArthoM ke svarUpako buddhi dvArA ghaTameM Aropita kara usakA vyavaccheda kiyA jAtA hai; kyoMki yadi ghaTakA jJAna karate samaya sajAtIya aura vijAtIya padArthokI vyAvRtti na kI jAya, to ghaTake nizcita rUpakA jJAna nahIM ho sktaa| samasta padArtha bhAva aura abhAva rUpa hote haiN| padArthako yadi ekAntarUpase, svacatuSTayakI apekSA, astirUpa hI mAnA jAye-paracatuSTayakI apekSA nAstirUpa na mAnA jAye-to padArtha paracatuSTayakI apekSAse bhI astirUpa ho jAnese aneka rUpa ho jaayegaa| yadi use ekAntarUpase abhAvAtmaka mAnA jAya-svarUpa catuSTaya aura pararUpa catuSTayakI apekSAse bhI nAstirUpa mAnA jAye to vaha svabhAvazUnya ho jaayegaa| ataeva pratyeka padArtha svarUpakI apekSA sat, aura pararUpakI apekSA asat honeke kAraNa bhAva-abhAva rUpa hai| kahA bhI hai "sabhI padArtha svarUpakI dRSTise vidyamAna haiM, pararUpakI dRSTise vidyamAna nahIM hai| yadi padArtha svarUpase astirUpa aura pararUpase nAstirUpa na ho-pratyeka padArthameM svarUpakA abhAva aura pararUpakA sadbhAva mAnA jAye to sabhI padArtha sat mAtra rUpase eka ho jAyeMge aura padArthoMke svarUpakA astitva nahIM raha jaayegaa|" isase eka ghaTameM ghaTabhinna sabhI padArthoMkI abhAvarUpase vidyamAnatA honese ghaTakA anekAtmakatva (astinAstirUpatvAdi ) susiddha kiyA jA sakatA hai| isa prakAra eka padArthake jAnanese saba padArthoM kA jJAna hotA hai, kyoMki sampUrNa padArthoMke binA jAne, sarva padArtha niSedhayukta eka padArthako anya sabhI padArthoMse bhinna rUpase jAnanA asaMbhava ho jAtA hai / AgamameM bhI kahA hai "jo ekako jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai, jo sabako jAnatA hai, vaha ekako jAnatA hai|" tathA "jisane eka padArthako sampUrNa rItise jAna liyA hai, usane saba padArthoMko saba prakArase jAna liyA hai| jisane saba padArthoMko saba prakArase jAna liyA hai, usane eka padArthako saba prakArase jAna liyA hai|"
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 14 ] syAdvAdamaJjarI 131 ye tu saugatAH parAsattvaM nAGgIkurvate, teSAM ghaTAdeH sarvAtmakatvaprasaGgaH / tathAhi / yathA ghaTasya svarUpAdinA sattvaM, tathA yadi pararUpAdinApi syAt, tathA ca sati svarUpAdisattvavat pararUpAdisattvaprasakteH kathaM na sarvAtmakatvaM bhavet / parAsantvena tu pratiniyato'sau siddhyati / atha na nAma nAsti parAsattvaM kintu svasattvameva taditi ced, aho vaidagdhI / na khalu yadeva sattvaM tadevAsattvaM bhavitumarhati / vidhipratiSedharUpatayA viruddhadharmAdhyAsenAnayoraikyAyogAt / atha yuSmatpakSe'pyevaM virodhastadavastha eveti ced, aho vAcATatA devAnAMpriyasya / na hi vayaM yenaiva prakAreNa sattvaM tenaivAsattvaM yenaiva cAsattvaM tenaiva sattvamabhyupemaH / kintu svarUpadravyakSetrakAlabhAvaiH sattvaM, pararUpadravya kSetrakAlabhAvaistvasattvam / tadA kva virodhAvakAzaH // yogAstu pragalbhante sarvathA pRthagbhUtaparasparAbhAvAbhyupagamamAtreNaiva padArthapratiniyamasiddheH, kiM teSAmasattvAtmakatvakalpanayA iti / tadasat / yadA hi paTAdyabhAvarUpo ghaTo na bhavati, tadA ghaTaH paTAdireva syAt / yathA ca ghaTAbhAvAd bhinnatvAd ghaTasya ghaTarUpatA, tathA paTAderapi syAt, ghaTAbhAvAd bhinnatvAdeva / ityalaM vistareNa / jo bauddha pararUpa catuSTayakI apekSAse nAstitvako svIkAra nahIM karate, unake matameM ghaTAdiko ( ghaTAdibhinna ) sarvapadArthAtmaka mAnanekA prasaMga upasthita ho jAtA hai / kahanekA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra svacatuSTayakI apekSAse ghaTakA astitva hotA hai, usI prakAra paracatuSTayakI apekSAse bhI yadi ghaTakA astitva svIkAra kiyA jAye, to aisI sthitimeM jisa prakAra svarUpa catuSTayakI apekSAse ( ghaTAdikA ) astitva hotA hai, usI prakAra paracatuSTayakI apekSA bhI ( ghaTAdikA ) astitva svIkAra karanekA prasaMga upasthita ho jAnese ghaTakA sarvapadArtharUpatva kaise siddha na hogA ? ataeva paracatuSTayakI apekSAse ghaTake nAstitvarUpa mAnanese hI nizcitarUpase usakI siddhi hotI hai / yadi kaho ki 'paracatuSTayakI apekSAse ghaTakA nAstitva siddha nahIM hotA, aisI bAta nahIM hai; kintu svacatuSTayakI apekSAse ghaTakA astitva hI paracatuSTayakI apekSAse nAstitva hai' - to yaha mahAn pADitya hai / vastutaH jo astitva hai, vahI nAstitvarUpa nahIM ho sktaa| kyoMki vidhi pratiSedharUpa viruddhadharmAdhyAsita honeke kAraNa sattva aura asattvakI ekarUpatA ghaTita nahIM hotI / yadi kaho ki jaina loga bhI eka hI jagaha vidhi aura pratiSedha mAnate haiM, to yaha kathana mUrkhajanoMkI vAcAlatA hI hai / kyoMki hama loga ( jaina ) jisa prakArase astitva mAnate haiM, usI prakArase nAstitva nahIM mAnate, tathA jisa prakArase nAstitva mAnate haiM, usI prakArase astitva nahIM mAnate / hamArI mAnyatA hai ki pratyeka vastu apane rUpa, dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA sat hai, aura para rUpa, dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA asat hai, ataeva hamAre matameM virodhake lie koI sthAna nahIM hai / vaizeSika - padArthakA jJAna prApta karaneke lie padArtha se bhinna anyonyAbhAva mAnanese kAma cala jAtA hai, isaliye padArthoMko abhAvAtmaka mAnanekI AvazyakatA nahIM hai| jaina --yaha ThIka nhiiN| kyoMki yadi padArthoMko pararUpase abhAvAtmaka nahIM mAneM, to paTa Adike abhAvako ghaTa nahIM kaha sakate, ataeva ghaTako paTa rUpa mAnanA cAhiye / kyoMki jaise ghaTAbhAvase bhinna honeke kAraNa ghaTako ghaTa kahate haiM, vaise hI paTake ghaTAbhAvase bhinna honeke kAraNa paTako bhI ghaTa mAnanA cAhiye / bhAva yaha hai ki vaizeSika loga anyonyAbhAvako padArthakI sthiti kAraNa mAnate haiM / yaha anyonyAbhAva svayaM padArthase judA hotA hai| vaizeSikoM ke anusAra jahA~ ghaTakA abhAva nahIM hotA, vahIM ghaTakA nizcaya hotA hai / parantu yaha mAnyatA ThIka nahIM, kyoMki vastra Adi bhI ghaTake abhAva rUpa nahIM haiM, isaliye vastra Adike ghaTake abhAvase bhinna honepara vastra AdimeM bhI ghaTakA jJAna honA cAhiye / jaina siddhAMta ke anusAra ghaTako ghaTake atirikta sabhI padArthoMke abhAva rUpa svIkAra kiyA hai, isaliye ghaTake vastra Adike bhI abhAva svarUpa honese ghaTameM vastrakA jJAna nahIM ho sakatA /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 14 evaM vAcakamapi zabdarUpaM dvayAtmakam / ekAtmakamapi sadanakamityarthaH / arthoktanyAyena zabdasyApi bhAvAbhAvAtmakatvAt / athavA ekaviSayasyApi vAcakasyAnekavipayatvopapatteH / yathA kila ghaTazabdaH saMketavazAta prathavanodarAdyAkAravati padArthe pravartate vAcakatayA, tathA dezakAlAdyapekSayA tadvazAdeva padArthAntareSvapi tathA vartamAnaH kena vAryate / bhavanti hi vaktAro yoginaH zarIraM prati ghaTa iti / saMketAnAM puruSecchAdhInatayA'niyatatvAt / yathA caurazabdo'nyatra taskare rUDho'pi dAkSiNAtyAnAmodane prasiddhaH / yathA ca kumArazabdaH pUrvadeze AzvinamAse rUDhaH / evaM karkaTIzavdAdayo'pi tattaddezApekSayA yonyAdivAcakA jnyeyaaH| kAlApekSayA punaryathA jainAnAM prAyazcittavidhau dhRtizraddhAsaMhananAdimati prAcInakAle SaDguruzavdena zatamazItyadhikamapavAsAnAmacyate sma. sAMpratakAle tu tadviparIte tenaiva SaDaguruzadena upavAsatrayameva saGketyate, jItakalpavyavahArAnusArAt / zAstrApekSayA tu yathA purANeSu dvAdazIzabdenaikAdazI / tripurANave ca alizabdena madirAbhipaktam ca maithunazabdena madhusarpiSorgrahaNam ityaadi| na caivaM saGketasyaivArthapratyAyane prAdhAnyam / svAbhAvikasAmarthyasAcivyAdeva tatra tasya pravRtteH / sarvazavdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt / yatra ca dezakAlAdau yadarthapratipAdanazaktisahakArI saMketastatra tamarthaM pratipAdayati / tathA ca nirjitadurjayaparapravAdAH zrIdevasUripAdAH"svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM shbdH| atra zaktipadArthasamarthanaM granthAntarodavaseyam / ato'nyathetyAdi uttarArddha pUrvavat / pratibhApramAdastu tepAM sadasadekAnte vAcyasya pratiniyatArthaviSayatve ca vAcakasya uktayuktyA dopasadbhAvAd vyvhaaraanupptteH| tadayaM samudAyArthaH / sAmAnyavizeSAtmakasya, bhAvAbhAvAtmakasya ca vastunaH sAmAnyavizeSAtmako, vAcyakI taraha vAcaka bhI eka hokara bhI aneka hai| jaise artha bhAva aura abhAva rUpa hai, vaise hI zabda bhI bhAva aura abhAva donoM rUpa hai / athavA, eka viSayakA vAcaka zabda aneka viSayoMkA vAcaka ho sakatA hai, isaliye bhI zabda bhAva aura abhAva rUpa hai / jaise bar3e aura moTe udaravAle padArthameM ghaTa zabdakA vyavahAra hotA hai, usI prakAra deza, kAla AdikI apekSA usI kAraNa anya padArthoM meM bhI usakI vidyamAnatA kauna roka sakatA hai! yogI loga zarIrako hI ghaTa kahate haiN| caura zabdakA sAdhAraNa artha cora hotA hai, parantu dakSiNa jaise dezameM caura zabdakA artha cAvala hotA hai; kumAra zabdakA sAmAnyase yuvarAja artha honepara bhI pUrva dezameM isakA artha Azvina mAsa kiyA jAtA hai; karkaTo zabdakA prasiddha artha kakar3I honepara bhI kahIM-kahIM isakA artha yoni kiyA jAtA hai| tathA, jItakalpavyavahAra anusAra prAyazcitta vidhimeM dhRti, zraddhA aura saMhananavAle prAcIna samayameM SaDguru zabdakA artha ekasau assI upavAsa kiyA jAtA thA, parantu Ajakala SaDgurukA artha kevala tIna upavAsa kiyA jAtA hai| purANoMmeM upavAsake niyamoMkA varNana karate samaya dvAdazIkA artha ekAdazI kiyA jAtA hai| tripurArNavameM ali zabda madirA, aura madhu zabda zahada aura ghIke arthameM prayukta hote haiN| ___ kevala saMketa mAtrase arthakA jJAna nahIM hotA / svAbhAvika zaktikI mukhyatAse unakI pravRtti hotI hai| kyoMki zabdoMmeM hI sava arthoMko janAnekI zakti hotI hai| saMketa kevala deza aura kAla AdikI apekSAse zabdake hI arthako jAnanemeM sahakArI hotA hai| paravAdiyoMko jItanevAle zrIdevasUri AcAryane kahA bhI hai-"svAbhAvika zakti tathAsaMketase arthake jJAna karaneko zabda kahate haiN|" zabdakI zaktike viSayameM vizeSa 1. dRr3hIkriyante zarIrapudgalA yena tatsaMhananaM tccaasthinicyH| tatsaMhananaM SaTprakArairbhavati / vajraRSabhanArAcaM, RSabhanArAcaM, nArAcaM, ardhanArAcaM, kIlikA, sevAta (chedaspRSTam ) / vajraRSabhanArAcaM, vajranArAcaM, ardhanArAcaM, kolikA (kIlitaM), asaMprAptAsupATikA iti SaTsaMhananAni digamvaragrantheSu / . 2. jinabhadragaNikSamAzramaNakRto gAthAgrantho jItakalpAkhyaH / jotamAcaritaM tasya kalpo varNanA prarUpaNA jItakalpaH / 3. zAktamArgIyo granthaH / 4. pramANanayatattvAlokAlaGkAre 4-11 / 5. syAdvAdaratnAkare 2-1 ityAdayaH /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 14] syAdvAdamaJjarI 133 bhAvAbhAvAtmakazca dhvanirvAcaka iti / anyathA prakArAntaraiH punarvAcyavAcakabhAvavyavasthAmAtiSThamAnAnAM vAdinAM pratibhaiva pramAdyati, na tu tadbhaNitayo yuktisparzamAtramapi sahante / kAni tAni vAcyavAcakabhAvaprakArAntarANi paravAdinAmiti cet , ete bruumH| apohe eva zabdArtha ityeke / "apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastuvidhinonyate" iti vacanAt / apare sAmAnyamAtrameva zabdAnAM gocrH| tasya kvacit pratipannasya, ekarUpatayA sarvatra sNketvissytopptteH| na punarvizeSAH / teSAmAnantyataH kAtsnyenopalavdhumazakyatayA tadviSayatAnupapatteH / vidhivAdinastu vidhirevaM vAkyArthaH, apravRttapravartanasvabhAvatvAt tasyetyAcakSate / vidhirapi tttdvaadiviprtipttyaanekprkaarH| tathAhi / vAkyarUpaH zabda eva pravartakatvAd vidhirityeke| tadvayApAro bhAvanAparaparyAyo vidhirityanye / niyoga ityapare / praiSAdarya ityeke| tiraskRta jAnaneke liye syAdvAdaratnAkara (2-2) Adi grantha dekhane caahie| ataeva sAmAnya-vizeSa rUpa aura bhAvAbhAva rUpa vAcaka (zabda) se hI sAmAnya-vizeSa aura bhAvAbhAva rUpa vAcya (artha) kA jJAna ho sakatA hai| (1) bauddha loga apoha ( itaravyAvRtti-parasparaparihAra ) ko hI zabdArtha mAnate haiN| kahA bhI hai| "zabda aura liMgase apoha kahA jAtA hai, vastukI preraNAse nhiiN|" (2) kucha loga sAmAnya ( jAti ) ko hI zabdakA artha mAnate haiN| kyoMki sAmAnyake kisI bhI sthAnameM rahanepara vaha saba jagaha saMketase jAnA jA sakatA hai / vizeSa anaMta hai, isalie unakI eka sAtha zabdase pratIti nahIM ho sakatI; ataeva sAmAnya ho zabdakA viSaya hai| (3) vidhivAdiyoMke anusAra vidhi hI zabdakA artha hai, kyoMki usase pravRtti na karanevAle manuSyoMkI pravRtti hotI hai / (pravRttike anukUla vyApArako vidhi kahate haiM; vidhi, preraNA, pravartanA Adi zabda eka hI arthaka dyotaka hai ) / vidhi aneka prakArakI hai| (sAmAnyase laukika aura vaidika vidhike do bheda haiN| apUrva, niyama aura parisaMkhyAke bhedase vidhi tIna prakArakI batAyI gaI hai| utpatti, viniyoga, prayoga aura adhikAra ye apUrva vidhike cAra bheda haiN)|koii vidhivAdI vAkyarUpa zabdako vidhi kahate haiN| (jese 'svargakI icchA rakhanevAleko agnihotra karanA caahiye')| koI vAkyase utpanna vyApAra (bhAvanA) ko vidhi kahate haiN| puruSakI pravRttike anukUla pravartana karaneko vyApAra athavA bhAvanA kahate haiN| (yaha bhAvanA zabdabhAvanA aura arthabhAvanAke bhedase do prakArakI hai / 'svargakI icchA rakhanevAleko yajJa karanA cAhiye ( yajeta svargakAmaH ) Adi vAkyoMmeM, Izvarake svIkAra na karanese liG (vidhirUpa) zabdake vyApArako zabdabhAvanA kahate haiM / zabdake vyApArase yajJa karanevAle puruSakI pravRttiko arthabhAvanA kahate haiM / bhaTTamImAMsaka bhAvanAko mAnate haiM ) / koI niyogako hI vidhi mAnate haiM / ( jisake dvArA yajJameM niyukta ho, use niyoga kahate haiN| yaha niyoga gyAraha 1. atadvayAvRttiH / yathA vijJAnavAdibauddhamate niiltvaadidhrmo'niilvyaavRttiruupH| 2. diGnAgaH / 3. vidhipreraNApravartanAdizabdAbhidheyaH prvRttynukuulvyaapaarH| 4. sAmAnyato'yaM vidhidvividhaH laukikaH vaidikazca / prakArAntareNa vidhiH trividhaH apUrvavidhiH niyamavidhiH saMkhyAvidhizca / 5. yadvAkyaM vidhAyakaM codakaM sa vidhiH yathA 'agnihotraM juhuyaatsvrgkaamH'| 6. bhaviturbhavanAnukUlo bhAvayiturvyApAravizeSaH / yathA yajetetyAdau liGAvAkhyAtArtho bhaavnaa| bhATTamate zAbdIbhAvanA ArthIbhAvanA ceti dvividhA bhaavnaa| 'yajeta svargakAmaH' ityAdivaidikavAkye puruSAbhAvAt zabdaniSThatvAdeva zabdabhAvanA ityucyate / arthabhAvanA tu prvRttyaadivyaapaarruupaa|| 7. niyukto'hamanenAgniSTomAdivAkyeneti niravazeSo yogaH / ekAdazadhA niyogaH vidyAnandikRtaaSTasahasrayAM vyAkhyAtaH pR. 6 / 8. nyakkArapUrvikA preraNA preSaH /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 15 tadupAdhipravartanAmAtramityanye / evaM phalatadabhilASakarmAdayo'pi vaacyaaH| eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapakSaM nyAyakumudacandrAdevaseyam / / iti kAvyArthaH // 14 // ___ idAnIM sAMkhyAbhimataprakRtipurupAditattvAnAM virodhAvaruddhatvaM khyApayan , tadvAlizatAvilasitAnAmaparimitatvaM darzayati cidarthazUnyA ca jaDA ca buddhiH zabdAditanmAtrajamambarAdi / na bandhamokSau puruSasya ceti kiyajaDainai grathitaM virodhi // 15 // prakArakA batAyA gayA hai| prabhAkara loga niyogavAdI haiN| bhaTTamImAMsaka niyogavAdakA khaMDana karate hai|) koI preraNA Adiko, aura koI tiraskAra pUrvaka preraNA karaneko hI vidhi mAnate haiN| isI taraha vidhike phala, abhilASA aura karma Adi bhI vidhivAdiyoMne bhinna bhinna svIkAra kiye haiN| ina sava matoMkA nirUpaNa aura unakA khaMDana prabhAcandrakRta nyAyakumudacandrodaya nAmaka granthameM dekhanA cAhiye / yaha zlokakA artha hai // 14 // bhAvArtha-isa zlokameM pratyeka vastuko sAmAnya-vizepa aura eka-aneka pratipAdana karate hue sAmAnya ekAntavAdI, vizeSa ekAntavAdI, tathA paraspara bhinna nirapekSa sAmAnya-vizepa vAdiyoMkI samIkSA kI gaI hai| (1) advaitavedAMtI, mImAMsaka aura sAMkhyoMkA mata hai ki vastu sarvathA sAmAnya hai, kyoMki vizepa sAmAnyase bhinna pratibhAsita nahIM hote / (2) kSaNikavAdI bauddhoMkI mAnyatA hai ki pratyeka vastu sarvathA vizeparUpa hai, kyoMki vizeSako chor3akara sAmAnya kahIM dRSTigocara nahIM hotA, aura vastukA arthakriyAkAritva lakSaNa bhI vizeSameM hI ghaTita hotA hai| (3) nyAyavaizeSikoMkA kathana hai ki sAmAnya-vizeSa paraspara bhinna aura nirapekSa haiM, ataeva sAmAnya aura vizeSako eka na mAnakara paraspara bhinna svIkAra karanA cAhiye / jenasiddhAMtake anusAra ukta tInoM siddhAMta kathaMcit satya haiM / vastuko sarvathA-sAmAnya mAnanevAle vAdI dravyAstikanayakI apekSAse, sarvathA-vizeSa mAnanevAle vAdI paryAyAstikanayakI apekSAse, tathA sAmAnya-vizeSako paraspara bhinna aura nirapekSa mAnanevAle vAdI naigamanayakI apekSAse sacce haiN| isalie sAmAnya-vizeSako kathaMcit bhinna-abhinna hI svIkAra karanA caahie| kyoMki padArthoMkA jJAna karate samaya sAmAnya aura vizeSa donoMkA hI eka sAtha jJAna hotA hai, vinA sAmAnyake vizeSa, aura vinA vizeSake sAmAnyakA kahIM bhI jJAna nahIM hotaa| jaise gauke dekhanepara hameM anuvRttirUpa gaukA jJAna hotA hai, vaise hI bhaiMsa AdikI vyAvRttirUpa vizeSakA bhI jJAna hotA hai| isI taraha zabalA gau kahanepara jaise vizeSarUpa zabalatvakA jJAna hotA hai, vaise hI gotvarUpa sAmAnyakA bhI jJAna hotA hai| ataeva sAmAnya-vizeSa kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna honese sAmAnya aura vizeSa donoM rUpa hI haiN| isI prakAra vAcya ( arthakI ) taraha vAcaka ( zabda ) bhI sAmAnya-vizeSarUpa hai| (yahA~ malliSeNane zabda ko paudgalika siddha karake use bhI sAmAnya-vizeSarUpa siddha kiyA hai / ) tathA, pratyeka vastuko bhAva aura abhAvarUpa mAnanA cAhiye, kyoMki yadi vastu sarvathA abhAvarUpa ho, to use sarvAtmaka mAnanI cAhiye, aura aisI avasthAmeM usakA koI bhI svabhAva nahIM mAnanA caahiye| ataeva pratyeka vastuko apane svarUpase sat, aura pararUpase asat mAnanA caahiye| ataeva pratyeka vastu sApekSa hai; isaliye vAcya aura vAcaka donoM sAmAnya-vizeSa aura eka-anekarUpa haiN| aba sAMkhyoMke prakRti, puruSa Adi tattvoMkA virodha dikhalAte hue una logoMke matakA khaMDana karate haiM zlokArtha-caitanyasvarUpa arthase rahita buddhi jar3arUpa hai; zabda Adi pAMca tanmAtrAoMse AkAza, pRthivI, jala, agni aura vAyu utpanna hote haiN| puruSake na baMdha hotA hai aura na mokSa-ye saba sAMkhya logoMkI viruddha kalpanAyeM haiN| 1. bhaTTAkalaGkadevakRtalaghIyastrayagranthaTIkAtmakaH prabhAcandreNa praNItaH /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 15 ] syAdvAdamaJjarIM 135 cit-- caitanyazaktiH, AtmasvarUpabhUtA / arthazUnyA - viSayaparicchedavirahitA / arthAdhyavasAyasya buddhivyApAratvAd ityekA kalpanA / buddhizca mahattattvAkhyA / jaDA anavabodhasvarUpA iti dvitIyA / amvarAdi - vyomaprabhRtibhUtapaJcakaM zabdAditanmAtrajam - zabdAdIni yAni paJcatanmAtrANi sUkSmasaMjJAni tebhyo jAtamutpannaM, zabdAditanmAtrajam iti tRtIyA / atra ca zabdo gamyaH / puruSasya ca prakRtivikRtyanAtmakasyAtmano na bandhamokSau, kintu prakRtereva / tathA ca kApilAH "tasmAnna badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati vadhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // " " tantra bandhaH--prAkRtikAdiH / mokSaH - paJcaviMzatitattvajJAnapUrvako'pavargaH iti caturthI / itizabdasya prakArArthatvAd -- evaM prakAramanyadapi virodhIti viruddhaM, pUrvAparavirodhAdidoSAghrAtam / jaDaiH--mUkhaiH, tattvAvabodhavidhuradhIbhiH kApilaiH / kiyanna grathitaM - kiyad na svshaastrssuupnibddhm| kiyadityasUyAgarbham / tatprarUpitaviruddhArthAnAmAnantyeneyattAnavadhAraNAt / ita saMkSepArthaH // vyAsArthastvayam / sAGkhyamate kila duHkhatrayAbhihatasya puruSasya tadapaghAta hetu tattva jijJAsA utpadyate / AdhyAtmikamAdhidaivikamAdhibhautikaM ceti duHkhatrayam / tatrAdhyAtmikaM dvividham - zArIraM mAnasaM ca / zArIraM vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittam / mAnasaM kAmakrodha lobhamoherSyAviSayAdarzananibandhanam / sarvaM caitadAntaropAyasAdhyatvAdAbhyAtmikaM duHkham / bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA AdhibhautikamAdhidaivikaM ceti / tatrAdhibhautikaM mAnuSapazupakSimRgasarIsRpa - sthAvaranimittam / AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAdyA vezahetukam / anena duHkhatrayeNa rajaHpariNAmabuddhivartinA cetanAzakteH pratikUlatayA abhisaMbandho abhighAtaH // tantvAni pnycviNshtiH| tadyathA avyaktam ekam / mahadahaGkArapaJcacatanmAtraikAdazendriyapaJca vyAkhyArtha - pUrvapakSa ( 1 ) cetanazakti padArthoM kA jJAna nahIM karatI, buddhise hI padArthoMkA jJAna hotA hai / (2) buddhi ( mahattva ) ajJAna rUpa hai / ( 3 ) AkAza Adi zabda Adi pA~ca tanmAtrAoMse utpanna hote haiN| ( 4 ) prakRti aura vikRtise bhinna puruSake bandha aura mokSa nahIM hotA, prakRtike hI bandha aura mokSa hotA hai / kahA bhI hai " na koI ba~dhatA hai, na mukta hotA hai, ora na koI saMsArameM paribhramaNa karatA hai; bandha, mokSa aura paribhramaNa nAnA AzrayavAlI prakRtike hI hote haiM / " ( 5 ) bandha prakRti meM hotA hai, aura paccIsa tattvoMke jJAnase mokSa milatA hai / AdhyAtmika, Adhidaivika aura Adhibhautika dukhoMse pIDita puruSa dukhoMke naSTa karaneke kAraNoMko jAnanA cAhatA hai / AdhyAtmika dukha zArIra aura mAnasake bhedase do prakArakA hai / vAta, pitta aura kaphakI viSamatAse utpanna honevAle dukhoMko zArIra, tathA kAma, krodha, lobha, moha, IrSyA aura viSayoMke prApta na honese utpanna honevAle dukhoMko mAnasa dukha kahate haiM / zArIra aura mAnasa dukha, dukhake antaraMga kAraNa manase utpanna hote haiM, isaliye inheM AdhyAtmika dukha kahA hai / Adhibhautika aura Adhidaivika dukha bAhya kAraNoMse utpanna hote haiM / manuSya, pazu, pakSI, sarpa aura sthAvara Adise utpanna honevAle dukhako Adhibhautika tathA yakSa, rAkSasa, graha Adise paidA honevAle dukhako Adhidaivika dukha kahate haiN| tInoM prakArake dukha rajodharmase buddhimeM utpanna hote haiM / jaba ina dukhoMkA cetanAzakti ke sAtha viparIta sambandha hotA hai, usa samaya cetanAzaktikA abhighAta hotA hai| tattva paccIsa hote haiM-- 1 avyakta, 2 mahat ( buddhi ), 3 ahaMkAra, 4-8 zabda, sparza, rUpa, rasa aura 1. IzvarakRSNa viracitasAMkhyakArikA 62 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 15 mahAbhUtabhedAt trayoviMzatividhaM vyaktam / puruSazcidrUpa iti / tathA ca IzvarakRSNaH "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH purussH||" prItyaprItiviSAdAtmakAnAM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakAriNAM trayANAM gaNAnAM sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prkRtiH| pradhAnamavyaktamityanarthAntaram / taca anAdimadhyAntamanavayavaM sAdhAraNamazabdamasparzamarUpamagandhamavyayam / pradhAnAd buddhirmahadityaparaparyAyotpadyate / yo'yamadhyavasAyo gavAdiSu pratipattiH evametad nAnyathA, gaurevAyaM nAzvaH, sthANurepa nAyaM.puruSa ityepA buddhiH / tasyAstvaSTau rUpANi dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni / adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAni / / buddheH ahngkaarH| sa ca abhimAnAtmakaH / ahaM zabde'haM sparze'haM rUpe'haM gandhe'haM rase'haM svAmI ahamIzvaraH asau mayA hataH sasatvo'hamamuM hnissyaamiityaadiprtyyruupH| tasmAt paJcatanmAtrANi zavdatanmAtrAdIni avizeparUpANi sUkSmaparyAyavAcyAni / zavdatanmAtrAd hi zabda evopalabhyate, na punarudAttAnudAttasvaritakampitapaDjAdibhedAH / SaDjAdayaH zabdavizeSAdupalabhyante / evaM sparzarUparasagandhatanmAtreSvapi yojanIyamiti / tata eva cAhaGkArAd ekAdazendriyANi ca / tatra cakSuH zrotraM ghrANaM rasanaM tvagiti paMcabuddhIndriyANi / vAkpANipAdapAyUpasthAH paJcakarmendriyANi / ekAdazaM mana iti / / gandha ( pA~ca tanmAtrA), 9-19 ghrANa, rasanA, cakSu, sparza aura zrotra (pA~ca buddhIndriya), aura vAk (vacana) pANi (hAtha ), pAda (pA~va), pAyu (gudA), upastha (liMga) (pAMca karmendriya), tathA mana, 20-24 AkAza, vAyu, teja, jala aura pRthivI (pAMca mahAbhUta), tathA 25 prakRti aura vikRti rahita puruSa (cit)| IzvarakRSNane kahA bhI hai "paccIsa tattvoMkA mUla kAraNa prakRti (pradhAna-avyakta) hai, yaha svayaM kisIkA vikAra nahIM hai (avikRti ) / mahat, ahaMkAra aura pAMca tanmAtrAyeM ye prakRti aura vikRti donoM hai ( mahattva ahaMkArakI prakRti, aura mUla prakRtiko vikRti hai / ahaMkAra pA~ca tanmAtrA aura indriyoMkI prakRti, aura mahAnkI vikRti hai| pAMca tanmAtrAyeM paMcabhUtoMkI prakRti aura ahaMkArako vikRti hai ) / tathA gyAraha indriyA~ aura pAMca mahAbhUta ye solaha tattva vikRti rUpa hI haiN| puruSa prakRti aura vikRti donoMse rahita hai|" eka dUsarekA upakAra karanevAle prIti aura lAghava rUpa sattva, aprIti aura upaSTaMbha rUpa raja, aura viSAda aura gaurava rUpa tama guNoMkI sAmya avasthAko prakRti, pradhAna athavA avyakta kahate haiN| yaha pradhAna Adi, madhya, anta aura avayava rahita hai, sAdhAraNa hai, zabda, sparza, rUpa aura gandhase rahita, tathA avinAzI hai| pradhAnase buddhi athavA mahAn utpanna hotA hai| yaha gau hI hai, ghor3A nahIM; puruSa hI hai, ThUTha nahIM, isa prakAra kisI vastuke nizcayarUpa jJAnako buddhi kahate haiN| buddhike dharma, jJAna, vairAgya, aizvarya ( sAttvika) aura adharma, ajJAna, avairAgya, aura anaizvarya ( tAmasika ) ye ATha guNa haiN| buddhise ahaMkAra hotA hai| yaha ahaMkAra 'maiM sunatA hU~, maiM sparza karatA hU~, maiM dekhatA hU~, maiM sUMghatA hU~, maiM cakhatA hU~, maiM svAmI hU~, maiM Izvara hU~, yaha maiMne mArA hai, maiM balavAna hU~, maiM ise mArUMgA' Adi abhimAnarUpa hotA hai / ahaMkArase pAMca tanmAtrAe~ hotI haiN| ye zabda Adi pAMca tanmAtrAe~ sAmAnyarUpa aura sUkSma paryAya rUpa haiN| zabda tanmAtrAse kevala zabdakA hI jJAna hotA hai, udAtta, anudAtta, svarita, kaMpita aura SaDja Adi zabdake vizeSarUpoMkA nahIM, kyoMki SaDja AdikA jJAna vizeSa zabdase hI hotA hai / isI prakAra sparza, rUpa, rasa, gaMdha Adi tanmAtrAoMse sAmAnyarUpase sparza, rUpa, rasa, gaMdha, AdikA jJAna hotA hai, vizepa sparza 1. sAMkhyakArikA 3! 2. SaDjaRSabhagAndhArA madhyamaH pNcmstthaa| dhaivato niSadhaH sapta tantrIkaNThodbhavAH svarAH // abhidhAnacintAmaNI 6-37 /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. zloka 151 syAdvAdamaJjarI paJcatanmAtrebhyazca paJcamahAbhUtAnyutpadyante / tadyathA zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNam / zavdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrA vAyuHzavdasparzaguNaHzabdasparzatanmAtrasahitAdrUpatanmAtrAt tejaH zabdasparzarUpaguNaM / zabdasparzarUpatanmAtrasahitAd rstnmaatraadaapHshbdsprshruuprsgunnaaH| zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zavdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyata iti|| purupastu "amUrtazcetano bhogI nityaH srvgto'kriyH| akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane // " iti / andhapaguvat prakRtipuruSayoH sNyogH| cicchaktizca viSayaparicchedazUnyA / yata indriyadvAreNa sukhaduHkhAdayo buddhau pratisaMkrAmanti buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH prativimvate / tataH sukhyahaM duHkhyahamityupacAraH / AtmA hi svaM buddharavyatiriktamabhimanyate / Aha ca pataJjali:-"zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati tamanupazyan atadAtmApi tadAtmaka iva pratibhAsate'' iti / mukhyatastu buddhareva vissypricchedH| tathA ca vAcaspatiH-"sarvo vyavahartA Alocya nanvahamatrAdhikRta ityabhimatya kartavyametanmayA ityadhyavavasyati / tatazca pravartate iti lokataH siddham / tatra kartavyamiti yo'yaM nizcayazcitisannidhAnApannacaitanyAyA buddhaH so'dhyavasAyo buddharasAdhAraNo vyApAraH" iti / cicchaktisannidhAnAcAcetanApi buddhizcetanAvatIvAbhAsate / vAdamahArNavo'pyAha / "buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibiAdikA jJAna nahIM hotaa| ahaMkArase cakSu, zrotra, prANa, rasanA, sparza ( vuddhIndriya ); vAk pANi, pAda, gudA, liMga ( karmeMdriya) aura mana ye gyAraha indriyAM utpanna hotI hai| pA~ca tanmAtrAoMse pAMca mahAbhUta paidA hote hai / zabda tanmAtrAse AkAza paidA hotA hai| zabda aura sparza tanmAtrAoMse zabda aura sparzake guNase yukta vAyu; zabda, sparza aura rUpa tanmAtrAoMse zabda, sparza aura rUpa guNoMse yukta agni; zabda, sparza, rUpa aura rasa tanmAtrAoMse zabda, sparza, rUpa, aura rasase yukta jala; tathA zabda, sparza, rUpa, rasa aura gaMdha tanmAtrAoMse zabda, sparza, rUpa, rasa aura gaMdhase yukta pRthivI utpanna hotI hai| puruSa to"sAMkhya darzanameM amUrta, cetana, bhoktA, nitya, sarvavyApI, kriyA rahita, akartA, nirguNa aura sUkSma" hai / aMdhe aura laMgar3e puruSakI taraha prakRti aura puruSakA saMbaMdha hotA hai / cit zakti (puruSa) svayaM padArthoMkA jJAna nahIM kara sakatI, kyoMki sukha-dukha inadriyoM dvArA hI buddhimeM pratibhAsita hote haiN| buddhi donoM taraphase darpaNakI taraha hai, isameM eka ora cetanAzakti aura dUsarI ora bAhya jagat jhalakatA hai| buddhimeM cetanAzaktike pratibimba par3anese AtmA ( puruSa ) apaneko buddhise abhinna samajhatA hai, aura isaliye AtmAmeM 'maiM sukhI hU~', 'maiM dukhI hU~', aisA jJAna hotA hai / patajaMline bhI kahA hai-"yadyapi puruSa svayaM zuddha hai, parantu vaha buddhi sambandhI adhyavasAyako dekhakara, buddhise bhinna hokara bhI apane Apako buddhise abhinna samajhatA hai|" vAstavameM vaha jJAna buddhikA hI hotA hai| vAcaspatine bhI kahA hai-"lokake kAryoM meM pravRtti karanevAle sabhI loga yaha mAnate haiM ki isameM hamArA adhikAra hai, aura yaha hamArA kartavya hai, aisA samajhakara nizcaya karate haiN| nizcaya karaneke pazcAt kAryameM pravRtti hotI hai, isa prakAra logoMmeM paripATI calatI hai| yahA~ buddhimeM cetanAzaktikA pratibimba par3anese hI kartavya-buddhikA nizcaya hotA hai; yaha nizcaya buddhikA asAdhAraNa vyApAra hai|" buddhimeM cetanAzaktikA pratibimba par3anese acetana buddhi cetanakI taraha pratibhAsita hone lagatI hai| vAdamahArNavameM bhI kahA hai-"darpaNake samAna buddhimeM par3anevAlA padArthoMkA pratibimba puruSarUpI darpaNameM 1. vyaasbhaassye| 2. saaNkhytttvkaumudyaaN|| 3. sAMkhyagranthavizeSaH / jainAcAryaH abhayadevasUrirapi vAdamahArNavanAmagranthaM kRtavAn / 18
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 15 mvakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati / tadeva bhoktRtvamasya na tvAtmano vikArApattiH / " iti / tathA cAsuri': "vivikte dRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / prativimvodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi // " vindhyavAsI tvevaM bhAMgamAcaSTe / "purupo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // " na ca vaktavyam puruSazcedguNo'pariNAmI kathamasya mokSaH / mucervandhanabizlepArthatvAt savAsanaklezakarmAzayAnAM ca bandhasamAmnAtAnAM puruSe'pariNAminyasambhavAt / ata eva nAsya pretyabhAvAparanAmA saMsAro'sti, niSkriyatvAditi / yataH prakRtireva nAnApurupAzrayA satI vadhyate saMsarati mucyate ca na puruSa iti vandhamokSasaMsArAH purupe upacaryante / tathA jayaparAjayau bhRtyagatAvapi svAminyupacaryete, tatphalasya ko lAbhAdeH svAmini saMbandhAt, tathA bhogApavargayoH prakRtigatayorapi vivekAgrahAt purupe saMbandha iti // tadetadakhilamAlajAlam | cicchaktizca vipayaparicchedazUnyA ceti parasparaviruddhaM vacaH / citai saMjJAne / cetanaM cityate vAnayeti cit / sA cet svaparaparicchedAtmikA neSyate tadA cicchaktireva sA na syAt, vaTavat / na cAmRtayAzcicchakterbuddhI prativimvodayo yuktaH / tasya mUrtadharmatvAt / na ca tathApariNAmamantareNa pratisaMkramo'pi yuktaH / kathaJcit sakriyAtmakatAprativimbita hotA hai / vuddhike prativimvakA puruSameM jhalakanA hI puruSakA bhoga hai, isIse purupako bhoktA kahate haiM / isase AtmAmeM koI vikAra nahIM AtA / " Asurine bhI kahA hai " jisa prakAra nirmala jalameM par3anevAlA candramAkA prativimva jalakA hI vikAra haiM, candramAkA nahIM, usI taraha AtmAmeM vRddhikA prativimva par3anepara AtmAmeM jo bhoktRtva hai, vaha kevala buddhikA vikAra hai, vAstavameM puruSa nirlepa hai / " bhogake vipayameM vindhyavAsIne kahA hai "jaise bhinna bhinna raMgoMke saMyogase nirmala sphaTika maNi kAle, pIle Adi rUpakA hotA hai, vaise hI avikArI cetana purupa acetana manako apane samAna cetana banA letA hai / vAstavameM vikArI honese mana cetana nahIM kahA jA sakatA / " prativAdI -- yadi puruSa nirguNa aura apariNAmI hai to use mokSa nahIM ho sakatA / muc dhAtukA artha vandhanase chUTanA hai / apariNAmI AtmAmeM vAsanA aura klezarUpa karmo ke samvanyase vandhanakA utpanna honA sambhava nahIM, ataeva AtmAke niSkriya honese usake paraloka ( saMsAra ) bhI nahIM ho sakatA / sAMkhyanAnA puruSoMke Azrita prakRtike hI vanva hotA hai, vahI saMsArameM bhramaNa karatI hai, aura prakRti hI ko mokSa hotA hai, ataeva purupake vandha, mokSa aura saMsArakA vyavahAra upacArate hotA hai| jisa prakAra bhRtyoM dvArA kisI senAkI jaya, parAjaya kiye jAnepara vaha jaya, parAjaya senAke svAmIkI samajhI jAtI hai, kyoMki jaya, parAjayase honevAle lAbha aura hAnikA phala svAmIko hI milatA hai, usI taraha vAstava meM saMsAra aura mokSa donoM prakRtike hote haiM, parantu purupake vivekakhyAti honese, purupake hI saMsAra aura mokSa mAnA jAtA hai / uttarapakSa- ( 1 ) ka -- yaha saba bar3A bhArI jAla hai / eka ora caitanyazakti hai aura dUsarI ora vaha jJeya padArthake jJAnase zUnya hai- yaha kathana paraspara viruddha hai / cit dhAtu jAnaneke artha meM prayukta hotI hai / jAnanekI jo kriyA hotI hai athavA jisake dvArA jAnA jAya, use cit ( cetanaM, cityate vA anayeti cit ) kahate haiM / yadi yaha zakti sva aura parako jAnaneke svabhAvavAlI na mAnI gaI to use cetanAzakti ( citzakti ) nahIM kaha sakate; jaise ghaTa kha - amUrta cetanAzaktikA buddhimeM prativimvita na honA yukta nahIM hai; kyoMki 1. ayaM sAMkhyAcArya IzvarakRSNaguruparamparAyAmupalabhyate /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. zloka 15] syAdvAdamaJjarI 139 vyatirekeNa prakRtyupadhAne'pyanyathAtvAnupapatteH, apracyutaprAcInarUpasya ca sukhaduHkhAdibhogavyapadezAnahatvAt / tatpracyave ca prAktanarUpatyAgenottararUpAdhyAsitatayA sakriyatvApattiH / sphaTikAdAvapi tathA pariNAmenaiva pratibimbodayasamarthanAt , anyathA kathamandhopalAdau na pratibimvaH / tathApariNAmAbhyupagame ca valAdAyAtaM cicchakteH kartRtvaM sAkSAdbhoktRtvaM ca / / atha "apariNAminI bhoktRzaktirapratisaMkramA ca pariNAminyarthe pratisaMkrAnte ca tadvRttimanubhavati" iti pataJjalivacanAdaupacArika evAyaM pratisaMkrama iti cet , tarhi "upacArastattvacintAyAmanupayogI" iti prekSAvatAmanupAdeya evAyam / tathA ca pratiprANipratItaM sukhaduHkhAdisaMvedanaM nirAzrayameva syAt / na cedaM buddharupapannam / tasyA jaDatvenAbhyupagamAt / ___ ataeva jaDA ca buddhiH ityapi viruddham / na hi jaDasvarUpAyAM buddhau viSayAvasAyaH sAdhyamAnaH sAdhIyastAM dadhAti / nanUktamacetanApi buddhizcicchaktisAnnidhyAccetanAvatIvAvabhAsata iti / satyamuktam ayuktaM tUktam / na hi caitanyavati puruSAdau pratisaMkrAnte darpaNasya caitnyaapttiH| caitanyAcaitanyayoraparAvartisvabhAvatvena zakreNApyanyathAkartumazakyatvAt / kiJca acetanApi cetanAvatIva pratibhAsata iti ivazabdenAropo dhvanyate / na cAropo'rthakriyAsamarthaH / prativimbita honA mUrta padArthakA svabhAva hai| tathA, (citzaktikA) mUrta padArthake rasase pariNamanakA abhAva honepara usakA ( buddhimeM ) prativimbita honA bhI yukta nahIM / prakRtirUpa ( buddhirasa ) upAdhimeM bhI-upAdhike viSayameM bhI-kathaMcit sakriya honeke svabhAvake abhAvameM, anyaprakArarUpatA arthAt caitanyazaktike pratibimbase yukta honekI siddhike abhAvameM, prAcIna-prAktanarUpase-pracyuta na huA upAdhi-sukha-duHkhAdi bhoktRsaMjJAke yogya na honese, tathA prAcInarUpake tyAgase, prAktana rUpakA tyAga karake, uttararUpase adhyAsita honerUpa kriyArUpa meM pariNata honese sakriyatvakI siddhi hotI hai| sphaTika Adike bhI prAktanarUpake tyAgapUrvaka uttararUpase adhyAsita honerUpa kriyArUpameM pariNata honese hI ( sphaTikameM ) prativimvake prAdurbhAvakA samarthana kiye jAnese sakriyatvako siddhi hotI hai| yadi aisA na hotA arthAt prAktanarUpake tyAga aura uttararUpake grahaNake vinA sphaTikameM prativimvakA prAdurbhAva hotA to aMdha pASANa AdimeM pratibimbakA prAdurbhAva kyoM na hotA? tathA pariNAmako svIkAra karanepara citazaktikA kartRtva aura sAkSAt bhoktRtva jabarana svIkAra karanA pdd'egaa| zaMkA-"bhoktA (puruSa) kI pariNAma aura pratibiMbase rahita zaktimeM pariNAmI padArthake pratibiMbita hone para vaha padArthajanita avasthAkA anubhava karatI hai"-pataMjalike isa vacanake anusAra pratisaMkramazUnya puruSameM honevAlA pratisaMkrama (pratibiMbita honA) aupacArika hI hai| samAdhAna-"tattvoMkA nirNaya karane meM upacAra anupayogI hotA hai", isaliye yaha aupacArika pratisaMkrama buddhimAnoMko mAnya nahIM ho sktaa| aisI avasthAmeM, arthAt, pariNAmI padArthakA pratisaMkrama aupacArika honese pratyeka AtmAmeM pAyA jAnevAlA sukhadukhakA anubhava nirAdhAra hI honA cAhiye, kyoMki vAstavameM sukha-dukhakA AtmAke sAtha saMbaMdha nahIM hai / yadi kaho ki sukha-dukhakA jJAna buddhijanya hai to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki sAMkhyamatameM buddhi jar3a mAnI gaI hai| (2) sukha, dukha AdikA anubhava karanevAlI hone para buddhiko jar3a mAnanA bhI viruddha hai| kyoMki yadi buddhiko jar3a mAnA jAya to buddhise jJeya padArthoMkA jJAna nahIM ho sktaa| zaMkA-buddhi acetana hokara bhI cetanAzaktike sambandhase cetanAyukta jaisI pratibhAsita hotI hai| samAdhAna-yaha satya hai, kintu ayukta hai| caitanyayukta puruSa Adike darpaNameM pratibimbita honese darpaNakI caitanyasvarUpase pariNati nahIM hotii| cetanA aura acetanAkA svabhAva aparivartanIya hai, usameM indra dvArA bhI parivartana nahIM ho sakatA / tathA, 1. pAtaJjalayogasUtropari vyAsabhASye 4-22 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zrImadAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 15 na khalvatikopanatvAdinA samAropitAgnitvo mANavakaH kadAcidapi mukhyAgnisAdhyA dAhapAkAdyarthakriyAM kartumIzvaraH / iti cicchaktareva viSayAdhyavasAyo ghaTate na jaDarUpAyA buddheriti / ata eva dharmAdyaSTarUpatApi tasyA vAGmAtrameva, dharmAdInAmAtmadharmatvAt / ata eva cAhakAro'pi na buddhijanyo yujyate, tasyAbhimAnAtmakatvenAtmadharmasyAcetanAdutpAdAyogAt // ambarAdInAM ca zabdAditanmAtrajatvaM pratItiparAhatatvenaiva vihitottaram / api ca, sarvavAdibhistAvadavigAnena gaganasya nityatvamaGgIkriyate / ayaM ca zabdatanmAtrAt tasyApyAvirbhAvamudbhAvayannityaikAntavAdinAM ca dhuri AsanaM nyAsayannasaMgatapralApIva pratibhAti / na ca pariNAmikAraNaM svakAryasya guNo bhavitumarhatIti "zavdaguNamAkAzam" ityAdi vAGmAtram / vAgAdInAM cendriyatvameva na yujyte| itarAsAdhyakAryakAritvAbhAvAt / parapratipAdanagrahaNaviharaNamalotsargAdikAryANAmitarAvayavairapi saadhytvoplvdheH| tathApi tattvakalpane indriyasaMkhyA na vyavatiSThate, anyAGgopAGgAnAmapIndriyatvaprasaGgAt / yaccoktaM 'nAnAzrayAyAH prakRtereva bandhamokSau saMsArazca na puruSasya' iti / tadapyasAram / anAdibhavaparamparAnubuddhayA prakRtyA saha yaH puruSasya vivekAgrahaNalakSaNo'viSvagbhAvaH sa eva cenna bandhaH, tadA ko nAmAnyo bandhaH syAt / prakRtiH sarvotpattimatAM nimittam iti ca 'acetana buddhi cetanA sahita jaisI pratibhAsita hotI hai', yahA~ 'iva' ( jaisI) zabdase acetana buddhimeM cetanAkA Aropa kiyA gayA hai| parantu Aropase arthakriyAko siddhi nahIM hotii| jaise yadi kisI bAlakakA atyanta krodhI svabhAva dekha kara usakA agni nAma rakha diyA jAya, parantu vaha agnikI jalAne, pakAne Adi kriyAoMko nahIM kara sakatA, isI prakAra viSayoMkA-jJeya padArthoMkA-jJAna cetanAzaktise hI ho sakatA hai, acetana buddhimeM cetanAkA Aropa karane para bhI buddhise padArthoMkA jJAna saMbhava nhiiN| ataeva Apa logoMne jo buddhi ke dharma Adi ATha guNa mAne haiM, ve bhI kevala vacanamAtra haiM, kyoMki dharma Adi AtmAke hI guNa ho sakate haiM, acetana buddhike nhiiN| isIliye ahaMkArako bhI buddhijanya nahIM mAnanA cAhiye, kyoMki ahaMkAra abhimAna rUpa hai, isaliye vaha AtmAse ho utpanna hotA hai, acetana buddhise utpanna nahIM ho sktaa| (3) AkAza AdikA zabda Adi pA~ca tanmAtrAoMse utpanna honA anubhavake sarvathA viruddha hai| tathA, saba logoMne AkAzako nitya svIkAra kiyA hai; nitya ekAntavAdako mAnakara bhI kevala sAMkhya loga hI usakI zabda tanmAtrAse utpatti mAna kara asaMgata pralApa karate haiN| tathA, pariNAmI (upAdAna) vastuke pariNAmameM kAraNa hai, vaha apane kAryakA guNa nahIM ho sakatA, isaliye "zabdako AkAzakA guNa mAnanA" bhI kathanamAtra hai / tathA, vAk Adi indriyA~ nahIM kahI jA sakatI, kyoMki dUsaroMko pratipAdana karanA, kisI vastuko grahaNa karanA, vihAra karanA, mala tyAga karanA Adi, vAka, pANi, pAda, pAyu Adi karmendriyoMse hone vAle kArya zarIrake anya avayavoMse bhI kiye jA sakate haiM; jaise uMgaliyoM dvArA bhI dUsaroMko pratipAdita kiyA jA sakatA hai| ataeva vAk Adi zarIrake avayava haiM, inheM indriyA~ nahIM kaha skte| yadi itara avayavoM dvArA na kiye jAnevAle kAryoMke kartRtvakA abhAva hone para bhI vAk Adiko indriya mAnA jAya, to indriyoMkI gyAraha saMkhyA hI nahIM bana sakatI, kyoMki zarIrake anya aMga-upAMgoMko bhI indriyatvakA prasaMga upasthita ho jAtA hai| (4) tathA, 'aneka purupoMke Azraya rahanevAlI prakRtike hI bandha, mokSa aura saMsAra hote haiM, purupake nahIM', yaha kahanA bhI ThIka nhiiN| kyoMki Apa logoMke matameM yadi anAdi bhava-paramparAse baddha aura purupake vivekako na samajhane vAle apRthagbhAvako bandha nahIM kahate, to phira Apake matameM bandhakA kyA lakSaNa hai? 1. vaizepikasUtre /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 15] syAdvAdamaJjarI 141 pratipadyamAnenAyuSmatA saMjJAntareNa kamaiva pratipannaM / tasyaivasvarUpatvAt acetanatvAcca / / yastu prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAt trividho bndhH| tadyathA prakRtAvAtmajJAnAd ye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko vndhH| ye vikArAneva bhUtendriyAhaGkAravuddhoH purupabuddhayopAsate teSAM vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH / purupatattvAnAbhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA vadhyata iti / "iSTApUrta manyamAnA variSTaM nAnyaccheyo ye'bhinandati mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA imaM lokaM hInataraM vA vizanti / / 12 iti vacanAt / sa trividho'pi kalpanAmAtraM kathaJcid mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogebhyo'bhinnasvarUpatvena karmavandhahetuSvevAntarbhAvAt / vandhasiddhau ca siddhastasyaiva nirbAdhaH saMsAraH / bandhamokSayozcaikAdhikaraNatvAd ya eva vaddhaH sa eva mucyata iti purupasyaiva mokSaH AbAlagopAlaM tthaaprtiiteH|| prakRtipurupavivekadarzanAt pravRtteruparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAvasthAnaM mokSa iti cet / na / pravRttisvabhAvAyAH prakRteraudAsInyAyogAt / atha purupArthanivandhanA tasyAH prvRttiH| yadi kaho ki utpanna honevAle sabhI padArthoM kA kAraNa prakRti hai to Apa logoMne nAmAntarase karmako hI svIkAra kiyA hai| kyoMki karmakA yaha svarUpa hai aura vaha acetana hai| ataeva bandha purupake hI mAnanA cAhiye, prakRtike nhiiN| sAMkhya-prAkRtika, vaikArika, aura dAkSiNake bhedase vandha tIna prakArakA hotA hai| prakRtiko AtmA samajhakara jo prakRtikI upAsanA karate haiM, unake prAkRtika bandha hotA hai| jo pA~ca bhUta, indriya, ahaMkAra, aura buddhirUpa vikAroMko puruSa mAnakara upAsanA karate haiM unake vaikArika bandha hotA hai| jo yajJa dAna Adi karma karate haiM unake dAkSiNa bandha hotA hai| AtmAko na jAnakara, sAMsArika icchAoMse yajJa, dAna Adi karma karanese dAkSiNa bandha hotA hai / kahA bhI hai "jo mUr3ha puruSa yajJa dAna Adiko hI sabase zreSTha mAnate haiM, yajJa dAna Adike atirikta kisI bhI zubha karmakI prazaMsA nahIM karate, ve loga svargameM utpanna hote haiM, aura antameM phira manuSya lokameM athavA isase bhI hIna lokameM janma lete haiN|" jaina-ukta tInoM prakArakA vandha mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yogameM gabhita ho jAtA hai, ataeva use pRthak svIkAra karanA ThIka nhiiN| ataeva jIvake bandha siddha honepara, jIvake hI saMsArakI bhI siddhi hotI hai| tathA, jo ba~dhatA hai, vaha kabhI mukta bhI hotA hai, ataeva bandha aura mokSakA eka ho adhikaraNa honese puruSake mokSa bhI siddha hotA hai| ataeva 'puruSake na vandha hotA hai, na mokSa' yaha kahanA ayuktiyukta hai| zaMkA-jisa samaya prakRti aura puruSameM vivekakhyAti utpanna hotI hai, prakRti pravRttise muMha mor3a letI hai, usa samaya puruSa apane svarUpameM avasthita ho jAtA hai, ise hI mokSa kahate haiN| samAdhAnaprakRtikA svabhAva pravRtti karanA hI hai, ataeva vaha prakRti pravRttise udAsIna nahIM ho sktii| zaMkA1. etallakSaNaM-bApIkUpataDAgAdidevatAyatanAni ca / annapradAnamArAmAH pUrtamAH pracakSate / ekAgnikarmahavanaM tretAyAM yazca hayate / antarvedyAM ca yaddAnamiSTaM tadabhidhIyate // 2. muMDaka u01-2-10| 3. mithyA viparItaM darzanaM mithyAdarzanam / sAvadyayogebhyo nivRttyabhAvaH avirtiH| prakarSeNa mAdyatyaneneti pramAdaH / vissykriiddaabhissvnggH| kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM karmamalinaM kurvanti jIvamiti kssaayaaH| kAyavAGmanasAM karma yogH|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 15 vivekakhyAtizca puruSArthaH / tasyAM jAtAyAM nivartate, kRtakAryatvAt / "raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathAtmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH // iti vacanAditi cet / naivam / tasyA acetanAyA vimRzyakAritvAbhAvAt / yatheyaM kRte'pi zabdAdyupalambhe punastadarthaM pravartate, tathA vivekakhyAtau kRtAyAmapi punastadarthaM prvrtissyte| pravRttilakSaNasya svabhAvasyAnapetatvAt / nartakIdRSTAntastu svessttvighaatkaarii| yathA hi nartakI nRtyaM pAriSadebhyo darzayitvA nivRttApi punastatkutUhalAt pravartate, tathA prakRtirapi puruSAyAtmAnaM darzayitvA nivRttApi punaH kathaM na pravartatAmiti / tasmAt kRtsnakarmakSaye purupasyaiva mokSa iti pratipattavyam // evamanyAsAmapi tatkalpanAnAM tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrabhedAt paJcadhA avidyAsmitArAgadveSAbhinivezarUpo vipryyH| brAhmaprAjApatyasaumyendragAndharvayakSarAkSasapaizAcabhedAdaSTavidho daivaH sargaH ! pazumRgapakSisarIsRpasthAvarabhedAt paJcavidhastairyagyonaH / brAhmaNatvAdyavAntarabhedAvivakSayA caika vidho mAnuSaH / iti caturdazadhA bhuutsrgH| bAdhiryakuNThatAndhatvajaDa prakRtikI pravRtti kevala puruSArthake liye utpanna hotI hai, aura puruSa aura prakRtimeM bheda-dRSTi honA hI purupArtha hai| isa bheda-dRSTike utpanna honepara prakRti kRtakRtya hokara vizrAma letI hai / kahA bhI hai "jisa prakAra raMgabhUmimeM apanA nRtya dikhAkara naTI nivRtta hotI hai usI taraha prakRti puruSako apanA rUpa dikhAkara nivRtta hotI hai|" samAdhAna-prakRti acetana hai, ataeva vaha vicArapUrvaka pravRtti nahIM kara sktii| tathA jisa prakAra viSayakA eka bAra upabhoga karanepara bhI phirase usI viSayake liye prakRtiko pravRtti hotI hai ( kyoMki prakRti pravRttizIla hai), vaise hI vivekakhyAti honepara bhI phirase puruSameM prakRtikI pravRtti honA cAhiye, kyoMki prakRtikA svabhAva pravRtti karanekA hai| tathA, naTIkA dRSTAMta ulaTA Apa logoMke siddhAMtakA ghAtaka hai| kyoMki darzakoMko eka bAra nRtya dikhAkara cale jAnepara bhI acchA nRtya honese darzaka logoMke Agrahase nartako phirase apanA nAca dikhAne lagatI hai, vaise hI puruSako apanA svarUpa dikhAkara prakRtike nivRtta ho jAnepara bhI prakRtiko phirase pravRtti karanA caahiye| ataeva sampUrNa karmoMkA kSaya honepara puruSako hI mokSa hotA hai, yaha mAnanA caahiye| isake atirikta, sAMkhya logoMkI nimna kalpanAyeM bhI viruddha haiM : (ka) avidyA, asmitA, rAga, dveSa tathA abhiniveza rUpa tama, moha, mahAmoha, tAmisra aura aMdhatAmisra, yaha pAMca prakArakA viparyaya hai / ( tama aura mohake ATha-ATha, mahAmohake dasa, tAmisra aura aMdhatAmisrake aThAraha-aThAraha bheda honese yaha viparyaya kula 62 prakArakA hotA hai)| (kha) brAhma, prAjApatya, saumya, indra, gandharva, yakSa, rAkSasa, paizAca ye ATha prakArake deva; pazu, mRga, pakSI, sarpa, sthAvara ye pA~ca prakArake tithaMca ( acetana ghaTa Adi bhI sthAvarameM ho garbhita hote 1. sAMkhyakArikA 59 / 2. sAMkhyatattvakaumudI kArikA 47 / 3. anityAzuciduHkhAnAtmasu nityshucisukhaatmkhyaatirvidyaa| dRgdrshnshktyorekaatmtevaasmitaa| sukhAnuzayI rAgaH / duHkhAnuzayI dveSaH / svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH / pAtaMjalayogasUtre 2-5, 6,7,8,9 / 4. ghaTAdayastvazarIratve'pi sthAvarA eva / iti vAcaspatimizraH / manuSyajAtirekaiva jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedAddhi tadbhadAH cAturvidhyamihAznute // jinasenakRta-AdipurANe 32-46 6. sAMkhyakArikAgauDapAdabhASye sAMkhyatattvakaumudyAM ca kArikA 53 /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 15] syAdvAdamaJjarI 143 tA'jighratAmUkatAkauNyapagutvaklaivyodAvartamattatArUpaikAdazendriyavadhatuSTinavakaviparyayasiddhaya - STakaviparyayalakSaNasaptadazavuddhivadhabhedAdaSTAviMzatidhA azaktiH / prakRtyupAdAnakAlabhogAkhyA abhbhaHsalilaughavRSTyaparaparyAyavAcyAzcatasra aadhyaatmikyH| zabdAdiviSayoparatayazcArjanarakSaNakSayabhogahiMsAdoSadarzanahetujanmAnaH paJcavAhyAstuSTayaH / tAzca pArasupArapArApArAnuttamAmbhauttamAmbhaHzabdavyapadezyAH / iti navadhA tussttiH| trayo duHkhavighAtA iti mukhyAstisraH siddhayaH prmodmuditmodmaanaakhyaaH| tathAdhyayanaM zabda UhaH suhRtprAptirdAnamiti duHkhavighAtopAyatayA gauNyaH pnyctaarsutaartaartaarrmyksdaamuditaakhyaaH| ityevamaSTadhA' siddhiH / dhRtizraddhAsukhavividiSAvijJaptibhedAt paJcakarmayonayaH / ityAdInAM saMvarapratisaMvarAdInAM ca tattvakaumudIgauDapAdabhANyAdiprasiddhAnAM viruddhatvamudbhAvanIyam / / iti kAvyArthaH / / 15 / / hai-vAcaspati mizra); tathA brAhmaNa Adike bhedoMkI apekSA na karake eka prakArakA manuSyayaha caudaha prakArakA bhautika sarga kahA jAtA hai| (bhautika sarga Urdhva, adhaH aura madhyalokake bhedase tIna prakArakA hai| AkAzase lekara satyaloka paryata UrdhvalokameM sattva, pazuse lekara sthAvara paryata adholokameM tama, aura brahmase lekara vRkSa paryaMta madhyalokameM rajakI bahulatA hai| sAta dvIpa aura samudroMkA madhya lokameM antarbhAva hotA hai) / (ga) gyAraha prakArake indriyavadha aura sataraha prakArake buddhivadhako milA kara 28 prakArakI azakti hotI hai| badhiratA ( zrotra ), kuMThatA ( vacana ), aMdhApana (cakSu ), jar3atA (sparza ), gaMdhakA abhAva (ghrANa ), gUMgApana ( jihvA ), lUlApana ( hAtha ), laMgar3Apana ( paira), napuMsakatA (liMga), gudagraha ( pAyu), tathA unmattattA ( mana ), yaha gyAraha indriyoMkA vadha hai| nau tuSTi aura ATha siddhiko ulaTA karanese sataraha prakArakA buddhivadha hotA hai| prakRti ( aMbha), upAdAna ( salila ), kAla ( ogha ), bhoga ( vRSTi ) ina cAra AdhyAtmika tuSTi, aura pAMca indriyoMke viSayoMse viraktirUpa upArjana, rakSaNa, kSaya, bhoga aura hiMsAse utpanna honevAlo pAra, supAra, pArApAra, anuttamAMbha aura uttamAMbha nAmaka pA~ca bAhya tuSTiyoMko milA kara nau tuSTi hotI haiN| tIna prakArake duHkhoMke nAzase utpanna honevAlI pramoda muditamoda aura mAna nAmaka tIna mukhya siddhi; adhyayana, zabda, tarka, sacce mitroMkI prApti, aura dAnase honevAlI tAra, sutAra, tAratAra, ramyaka aura sadAmudita nAmaka pA~ca gauNa siddhiyoMko milA kara ATha siddhiyAM hotI hai| (gha) dhRti, zraddhA, sukha, vAda karanekI icchA tathA jJAna ye pAMca karmayoni hai| isI prakAra saMvara, pratisaMvara AdikI viruddha kalpanAyeM sAMkhyatattvakaumudI, gaur3apAdabhASya Adi graMthoMmeM kI gaI haiM / yaha zlokakA artha hai // bhAvArtha-sAMkhya (1) citzakti (puruSa athavA cetanazakti) se padArthoMkA jJAna nahIM hotaa| acetana buddhise hI padArtha jAne jAte haiN| yaha buddhi puruSakA dharma nahIM hai, kevala prakRtikA vikAra hai| isa acetana buddhimeM citrazaktikA pratibimba par3anese citrazakti apane Apako buddhise abhinna samajhatI hai, isaliye puruSameM 'maiM sukhI hU~, maiM dukhI hU~' aisA jJAna hotA hai| citzaktike pratibimba par3anese yaha acetana buddhi cetanakI taraha pratibhAsita hone lagatI hai| isa buddhike pratibimbakA puruSameM jhalakanA hI puruSakA bhoga hai| vAstavameM baMdha aura mokSa prakRtike ho hotA hai, puruSa aura prakRtikA abheda honese puruSake saMsAra aura mokSakA sadbhAva mAnA jAtA hai / vAstavameM puruSa niSkriya aura nirlepa hai| jaina-(ka) cetanazaktiko jJAnase zUnya kahanA paraspara viruddha hai / yadi cetanazakti sva aura parakA jJAna karanemeM asamartha hai, to use cetanazakti nahIM kaha sakate / tathA, amUrta cetanazaktikA buddhimeM pratibimba nahIM par3a sktaa| kyoMki mUrta padArthakA hI 1. sAMkhyakArikAgauDapAdabhASye sAMkhyatattvakaumudyAM ca kArikA 53 / 2. 'saMcArapratisaMcArAdInAm' iti pAThAntaraM /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya, yo. vya. zloka 16 idAnIM ye pramANAdekAntenAbhinnaM pramANaphalamAhuH ye ca bAhyArthapratikSepeNa jJAnAdvaitamevAstIti bruvate tanmatasya vicAryamANatve vizarArutAmAha na tulyakAlaH phalahetubhAvo hetau vilIne na phalasya bhAvaH / na saMvidadvaitapathe'rthasaMvid vilUnazIrNaM sugatendra jAlam // 16 // vauddhAH kila pramANAt tatphalamekAntenAbhinnaM manyante / tathA ca tatsiddhAntaH-"ubhayatra tadeva jJAnaM pramANaphalamadhigamarUpatvAt / " "ubhayatreti pratyakSe'numAne ca tadeva jJAnaM pratyakSAnumAnalakSaNaM phalaM kAryam / kutH| adhigamarUpatvAditi paricchedarUpatvAt / tathAhi / paripratibiMva par3atA hai| cetanazaktiko pariNamanazIla aura kartA mAne binA cetanazaktikA buddhimeM parivartana honA bhI saMbhava nahIM hai| pUrva rUpake tyAga aura uttara rUpake grahaNa kiye binA puruSa sukha-dukhakA bhoktA nahIM kahalA sakatA / isa pUrvAkArake tyAga aura uttarAkArake grahaNa mAnanese puruSako niSkriya nahIM kaha skte| tathA, yaha purupa anAdikAlase avivekake kAraNa prakRtise baMdha rahA hai| parantu prakRti acetana hai, isaliye vaMdha puruSake hI mAnanA caahiye| tathA, prakRtikA svabhAva sadA pravRtti karanA hai, ataeva prakRti apane svabhAvase kabhI nivRtta nahIM ho sakatI, isaliye puruSako kabhI mokSa nahIM ho sakatA ! (kha) buddhiko jar3a mAnanA bhI viruddha hai, kyoMki buddhiko jar3a mAnanese usase padArthoMkA jJAna nahIM ho sktaa| jisa prakAra darpaNameM puruSakA pratibimba paDanese acetana darpaNa cetana nahIM ho sakatA, usI taraha acetana buddhi cetana puruSake pratibimbase cetana nahIM kahI jA sktii| ataeva dharma Adi buddhike ATha guNa mAnanA bhI ThIka nahIM, kyoMki buddhi acetana hai| isI taraha ahaMkArako bhI AtmAkA hI guNa mAnanA cAhiye, buddhikA nhiiN| sAMkhya (2) (ka ) AkAza Adi pA~ca tanmAtrAoMse utpanna hote haiN| (kha ) gyAraha indriyA~ hotI haiN| jaina (ka) AkAza AdikI pA~ca tanmAtrAoMse utpatti mAnanA anubhavake viruddha hai / satkAryavAda (nityaikAntavAdake ) mAnanevAle sAMkhya loga mI AkAzako nitya mAnate haiM, yaha Azcarya hai| AkAzako sabhI vAdiyoMne nitya mAnA hai| (kha) vAka, pANi Adiko alaga indriya nahIM kaha skte| kyoMki vAka, pANi Adi karma-indriyoMse honevAle kArya zarIrake anya avayavoMse bhI kiye jA sakate haiN| ataeva vAk Adiko alaga indriya mAnanA ThIka nhiiN| yadi inheM indriya mAnA jAya to zarIrake anya aMgopAMgoMko bhI indriya kahanA caahiye| aba, pramANase pramANake phala (pramitiko ) sarvathA bhinna mAnanevAle, tathA bAhya padArthoMkA niSedha karake jJAnAdvaitako svIkAra karanevAle bauddhoMkA khaMDana karate haiM zlokArtha-hetu aura hetukA phala sAtha sAtha nahIM raha sakate, aura hetuke nAza ho jAnepara phalakI utpatti nahIM ho sktii| yadi jagatko vijJAnarUpa mAnA jAya to padArthoMkA jJAna nahIM ho sktaa| ataeva buddhakA indrajAla vizIrNa ho jAtA hai| vyAkhyArtha-(1) bauddhapakSa-pramANa aura pramANakA phala donoM ekAntarUpase abhinna haiM / siddhAnta bhI hai "jo jJAna pramiti aura anumitikA kAraNa hotA hai vahI jJAna donoMmeM pramANa phalarUpa hai, kyoMki jJAna adhigama rUpa hai|" "ubhayatra arthAt pratyakSa aura anumAna pramANameM pratyakSarUpa aura anumAnarUpa jJAna hI phalarUpa ( kAryarUpa ) hai, kyoMki vaha adhigama rUpa-pariccheda rUpa hai| tathAhi-jJapti rUpa hI jJAna utpanna hotA hai| padArthoMko jAnanekI kriyAke atirikta jJAnakA koI dUsarA phala nahIM ho sakatA, kyoMki paricchedakA adhikaraNa aura paricchedase bhinna jJAnake phalakA adhikaraNa bhinna-bhinna hote haiN| (hAnopAdAnAdi 1. diGnAgaviracitanyAyapraveze pR07|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16] syAdvAdamaJjarI 145 cchedarUpameva jJAnamutpadyate / na ca paricchedAdRte'nyad jJAnaphalam , bhinnAdhikaraNatvAt / iti sarvathA na pratyakSAnumAnAbhyAM bhinnaM phalamastIti / / " etacca na samIcInam / yato yadyasmAdekAntenAbhinnaM, tattena sahaivotpadyate / yathA ghaTena ghaTatvam / taizca pramANaphalayoH kAryakAraNabhAvo'bhyupagamyate / pramANaM kAraNaM phalaM kAryamiti / sa caikAntAbhede na ghaTate / na hi yugapadutpadyamAnayostayoH savyetaragoviSANayoriva kAryakAraNabhAvo yuktaH / niyataprAkAlabhAvitvAt kAraNasya / niyatottarakAlabhAvitvAt kAryasya / etadevAha na tulyakAlaH phalahetubhAva iti / phalaM kArya hetuH kAraNam tayorbhAvaH svarUpam , kAryakAraNabhAvaH / sa tulyakAlaH samAnakAlo na yujyata ityrthH|| _atha kSaNAntaritatvAt tayoH kramabhAvitvaM bhaviSyatItyAzaGkayAha / hetau vilIne na phalasya bhAva iti / hetau kAraNaM pramANalakSaNe vilIne kSaNikatvAdutpattyanantarameva niranvayaM vinaSTe phalasya pramANakAryasya na bhAvaH sattA, nirmUlatvAt / vidyamAne hi phalahetAvasyedaM phalamiti pratIyate nAnyathA, atiprasaGgAt / kizca, hetuphalabhAvaH sambandhaH sa ca dviSTha eva syAt / na cAnayoH kSaNakSayaikadIkSito bhavAn sambandhaM kSamate / tataH katham 'ayaM heturidaM jJAnakA phala-kArya-nahIM hai; kyoMki jJAnaphalakA Azraya jJAna hotA hai aura hAnopAdAnakA adhikaraNa jJAnase bhinna puruSa hotA hai)| isa prakAra pratyakSa aura anumAna pramANakA phala pratyakSa aura anumAna rUpa jJAnase sarvathA bhinna nahIM hotaa|" (1) uttarapakSa-yaha ThIka nahIM hai| kyoMki jo jisase ekAntarUpase arthAt sarvathA abhinna hotA hai vaha usIke sAtha utpanna hotA hai / jaise, ghaTase ghaTatva sarvathA abhinna hotA hai, isaliye ghaTake sAtha ghaTatva, utpatti hotI hai / tathA, bauddha loga pramANa aura pramANake phalameM kAryakAraNa sambandha mAnate hai-pramANako kAraNa aura pramANake phalako usakA kArya kahate haiM / yaha kArya-kAraNa bhAva pramANa aura usake phalako sarvathA abhinna mAnanemeM nahIM bntaa| jaise eka sAtha utpanna honevAle gAyake bAMye aura dAhine sIMgoMmeM kArya-kAraNa sambandha nahIM ho sakatA, usI prakAra eka sAtha utpanna honevAle pramANa aura phalameM kArya-kAraNabhAva ucita nhiiN| kyoMki kAraNa niyatarUpase pahale, aura kArya niyatarUpase kAraNake uttarakAlameM hotA hai| kArya-kAraNabhAva samAna kAla vAlA nahIM hotaa| ataeva pramANa aura pramANakA phala sarvathA abhinna nahIM ho sakate / zaMkA-pramANa aura pramANake phalameM kSaNamAtrakA antara par3atA hai, ataeva pramANa aura pramANakA phala kramase hote haiN| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki bauddha logoMke kSaNikavAdameM pratyeka vastu eka kSaNake liye Thahara kara dUsare kSaNameM naSTa ho jAtI hai, ataeva pramANake kSaNika honeke kAraNa pramANa (kAraNa) ke utpanna hote hI sarvathA naSTa ho jAnese pramANake phala ( kArya) kI utpatti nahIM ho sakatI, kyoMki kAraNa rUpa pramANakA sarvathA (niranvaya) vinAza ho jAtA hai| kAryakI utpatti usake kAraNake rahane para hI hotI hai, anyathA nahIM / yadi kAraNake vinA kArya utpanna hone lage, to atiprasaMga ho jAyegA-bIjake vinA vRkSakI utpatti mAnanI hogii| ataeva pramANa aura pramANake phalameM kArya-kAraNa sambandha nahIM ho sakatA / tathA, pramANa aura usake phalakA sambandha do padArthoMmeM hI rahatA hai| kintu kSaNa-kSaNameM nAza honevAle pramANa aura pramANake phalameM koI sambandha nahIM ho sakatA / ataeva 'yaha hetu hai, aura yaha usakA phala hai' yaha nizcayAtmaka jJAna 1. haribhadrasUrikRtA nyAyapravezavRttiH pR0 36 / / 2. pArzvadevakatanyAyapravezavattipanikAyAM-bhinnamadhikaraNamAzrayo yasya phalasya tattathA"ayamarthaH / jJAnAdvayatiriktaM yayucyate phalaM hAnopAnAdikaM tadA tatphalaM pramAtureva syAnna jJAnasya / tathAhi jJAnena pradarzite'rthe hAnAdikaM tadviSaye puruSasyaivopajAyate ato hAnAdikasya bhinnAzrayatvAnna phalatvaM mantavyaM / 19
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 phalam' iti pratiniyatA pratItiH / ekasya grahaNe'pyanyasyAgrahaNe tadasaMbhavAt / "dviSThasaMbandhasaMvittinaikarUpapravedanAt / dvayoH svarUpagrahaNe sati saMbandhavedanam // 1 iti vacanAt // yadyapi dharmottareNa "arthasArUpyamasya pramANam / tadvazAdarthapratItisiddheH" iti nyAyabindusUtraM vivRNvatA bhaNitam - "nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM, yatastasmAd nIlasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo jJAnamutpadyate, na tadvazAt tajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayituM nIlasadRzaM tvanubhUyabhAnaM nIlasya saMvedanamavasthApyate / na cAtra janyajanakabhAvanivandhanaH saadhysaadhnbhaavH| yenaikasmin vastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena tata ekasya vastunaH kiJcidrUpaM pramANaM kiJcit pramANaphalaM na virudhyate / vyavasthApanahetuhi sArUpyaM tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca nIlasaMvedanarUpama"' ityAdi / nahIM ho sakatA, kyoMki pramANa aura pramANakA phala donoM kSaNika honese eka sAtha nahIM rhte| isaliye pramANake phala, aura phalake honese pramANakA jJAna nahIM ho sktaa| kahA bhI hai ___ "do vastuoMmeM rahanevAle sambandhakA jJAna donoM vastuoMke jJAna hone para hI ho sakatA hai / yadi donoM vastuoMmeMse eka vastu rahe, to usa sambandhakA jJAna nahIM hotaa|" bauddha-"arthasArUpyamasya pramANam / tadazAdarthapratItisiddheH"-arthake sAtha honevAlI samAnarUpatAke kAraNa arthanirNayako siddhi ho jAnese arthake sAtha honevAlI samAnarUpatA pramANa hai-isa nyAyabinduke sUtrakA vivaraNa karanevAle dharmottarane kahA hai-"jisa kAraNa vijJAnameM nIla (nIla varNa padArtha ) kA pratibhAsa hotA hai, usa kAraNa nIlakI pratIti hotI hai| jina cakSu Adi indriyoMse jJAnakI utpatti hotI hai, una indriyoMke adhIna honese indriyajanya vaha jJAna 'nIla padArthakA yaha jJAna hai' isa prakAra saMvedana nahIM kara sakatA, kintu anubhayamAna nIla ( padArthake ) sadaza jJAna ( nolAkAra jJAna ) nIla padArthakA jJAna hai, aisA saMvedana kiyA jAtA hai| yahA~ pramANa aura pramANake phalameM janya-janakabhAva ( kArya-kAraNabhAva ) jisakA kAraNa hai aisA sAdhya-sAdhanabhAva nahIM hai, jisase eka vastumeM virodha utpanna ho; kintu yahA~ vyavasthApyavyavasthApaka (nizcaya-nizcAyaka ) rUpase sAdhya-sAdhanabhAva hai| isaliye eka vastukA kiMcit pramANarUpa honemeM aura kiMcit pramANaphalarUpa hone meM virodha nahIM aataa| sArUpya usa jJAna ( nIla padArthakA jJAna ) kA nizcaya karanemeM hetu hai aura nIla padArthakA jJAna vyavasthApya (nishcey)|" spaSTArtha-bauddha loga pramANa aura pramitiko abhinna mAnate haiM / unake matameM jisa jJAnase (pratyakSa, anumAna ) padArtha jAne jAte haiM, vahI jJAna pramANa aura pramiti donoM rUpa hotA hai| bauddha logoMne padArthoM meM pravRtti karanevAle saMzaya aura viparyaya rahita prApaka jJAnako pramANa mAnA hai| jisa prApaNa zaktise jJAna padArthase utpanna honepara bhI prApaka hotA hai, vahI pramANakA phala hai| ataeva jisa jJAnase arthako pratIti hotI hai, usI jJAnase arthakA darzana hotA hai, isaliye jJAna pramANa aura pramiti donoM rUpa hai (tadeva ca pratyakSaM jJAnaM pramANaphalamarthapratItirUpatvAt ) / zaMkA-yadi jJAna pramiti rUpa honese pramANakA phala hai, to pramANa kise kahate haiM ? uttara-jJAna padArthase utpanna hotA hai, aura padArthoke AkAra rUpa hokara padArthoMko jAnatA hai, isaliye jJAna pramANa hai| hamAre (bauddha) matake anusAra jJAna indriya AdikI sahAyatAse padArthoMko nahIM jaantaa| kintu nIla ghaTako jAnate samaya nIla ghaTase utpanna 1. kArikeyaM tattvArthazlokavArtike, pR0 421 uddhRtA / 2. nyAyabindau 1-19, 20 / 3. nyAyabindau 1-20 svopajJaTokAyAM /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16 ] syAdvAdamaJjarI tadapyasAram / ekasya niraMzasya jJAnakSaNasya vyavasthApyavyavasthApakatvalakSaNasvabhAvadvayAyogAt, vyavasthApyavyavasthApakabhAvasyApi ca saMbandhatvena dviSThatvAdekasminnasaMbhavAt / kiJca, arthasArUpyamarthAkAratA / tacca nizcayarUpam, anizcayarUpaM vA ? nizcayarUpaM cet, tadeva vyavasthApakamastu, kimubhayakalpanayA ? anizcitaM cet, svayamavyavasthitaM kathaM nIlAdisaMvedanavyavasthApane samartham ? api ca keyamarthAkAratA ? kimarthagrahaNapariNAmaH ? ahosvidarthAkAradhAritvam ? nAdyaH, siddhasAdhanAt / dvitIyastu jJAnasya prameyAkArAnukaraNAjjaDatvApattyAdidoSAghrAtaH / tanna pramANAdekAntena phalasyAbhedaH sAdhIyAn / sarvathAtAdAmye hi pramANaphalayorna vyavasthA, tadbhAvavirodhAt / na hi sArUpyamasya pramANamadhigatiH phalamiti sarvathAtAdAtmye siddhyati, atiprasaGgAt // 147 nanu pramANasyAsArUpyavyAvRttiH sArUpyam, anadhigativyAvRttiradhigatiriti vyAvRttijJAna nIla ghaTake AkAra rUpa hotA hai| nIla ghaTake sadRza AkArako dhAraNa karanA hI jJAnakA prAmANya hai ( artha sArUpyamasya pramANaM ) / zaMkA- yadi jJAna sAdRzya ( nIla sAdRzya ) se abhinna hai, to usI jJAnako pramANa aura pramiti donoM rUpa kahanA cAhiye / eka hI vastumeM sAdhya aura sAdhana donoM nahIM raha sakate / ataeva jJAna ( pramANa ) padArthoMke sadRza nahIM ho sakatA / uttara - sArUpya ( sadRza AkAra ) se hI padArthoM kI pratIti hotI hai / kyoMki padArthoMko jAnanevAlA pratyakSa jJAna nIla ghaTake AkArakA ho kara hI nIla ghaTakA jJAna karatA hai / cakSu AdikI sahAyatAse nIla ghaTakA jJAna nahIM ho sakatA / ataeva hama ( bauddha ) loga pramANa aura pramitimeM kArya kAraNa sambandha na svIkAra karake vyavasthApya aura vyavasthApaka sambandha mAnate haiM / sArUpya vyavasthApaka hai, aura nIla jJAna vyavasthApya hai / ataeva pramANa aura pramitiko abhinna mAnane se koI virodha nahIM AtA / jaina-dharmottarakA yaha kathana ThIka nhiiN| kyoMki niraMza jJAna kSaNa ( bauddhoMke anusAra pratyeka vastu kSaNika hai, isaliye ve loga ghaTako ghaTa na kahakara ghaTa-kSaNa kahate haiM / isI prakAra yahA~ bhI jJAna- kSaNase kSaNika jJAna samajhanA cAhiye ) meM vyavasthApyarUpa aura vyavasthApakarUpa do svabhAva nahIM bana sakate, aura vyavasthApya vyavasthApaka bhAvakA sambandha do padArthoM meM hI rahanevAlA honese eka niraMza jJAna kSaNameM nahIM raha sakatA / tathA, jJAnakA jo arthake sAtha sArUpya hai vaha jJAnakI arthAkAratA hai / yaha jJAnakA artha sArUpya nizcayarUpa hai, yA anizcayarUpa ? yadi yaha arthasArUpya nizcayarUpa hai, to isa arthasArUpyako hI vyavasthApaka ( nizcayAtmaka ) mAnanA cAhiye, use vyavasthApyarUpa aura vyavasthApakarUpase alaga-alaga mAnane kI AvazyakatA nahIM / yadi jJAnakA vaha arthasArUpya anizcita hai, to svayaM anizcita arthasArUpyase nIla Adi padArthakA jJAna nizcita nahIM ho sakatA / tathA, jJAnakI arthAkAratAse ApakA kyA abhiprAya hai ? Apa loga jJeya padArthako jAnanevAle jJAnake pariNAmako arthAkAratA kahate haiM, athavA jJAnake arthake AkArarUpa honeko arthAkAratA kahate haiM ? prathama pakSa mAnanemeM siddhasAdhana hai, kyoMki hama bhI jJAnakA svabhAva padArthoMko jAnanA mAnate haiN| yadi Apa loga jJAnake padArthoMke AkAra rUpa honeko arthAkAratA kahate haiM, to jJAnako jar3a prameyake AkAra mAnanemeM jJAnako bhI jar3a mAnanA par3egA / ataeva pramANa aura pramANake phalako ekAnta abhinna nahIM mAna skte| kyoMki pramANa aura pramANake phalakA sarvathA tAdAtmya sambandha mAnanese pramANa aura pramANake phalakI vyavasthA nahIM banatI; kyoMki eka niraMza jJAna kSaNameM vyavasthApya vyavasthApaka bhAva honemeM virodha AtA hai / pramANa aura pramANake phalameM sarvathA tAdAtmya mAnane para 'jJAnakA arthake sAtha honevAlA sArUpya pramANa hai aura artha jJAnakA phala hai' -- yaha siddha nahIM hotA, kyoMki isase atiprasaMga upasthita ho jAyegA / zaMkA - sArUpyake asArUpyavyAvRtti rUpa aura adhigati ke anadhigativyAvRttirUpa honese vyAvRttiyoM meM
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 bhenAdekasyApi pramANaphalavyavastheti cet , naivam / svbhaavbhedmntrennaanyvyaavRttibhedsyaanupptteH| kathaM ca pramANasya phalasya cApramANAphalavyAvRttyA pramANaphalavyavasthAvat pramANAntaraphalAntaravyAvRttyApyapramANatvasyAphalatvasya ca vyavasthA na syAt ? vijAtIyAdiva sajAtIyAdapi vyAvRttatvAd vstunH| tasmAt pramANAt phalaM kathaJcidbhinnameveSTavyaM / sAdhyasAdhanabhAvana pratIyamAnatvAt / ye hi sAdhyasAdhanabhAvena pratIyate te parasparaM bhidyate yathA kuThAracchidikriye iti / / evaM yogAbhipretaH pramANAt phalasyaikAntabhedo'pi nirAkartavyaH tasyaikapramAtRtAdAtmyena pramANAt kathaJcidabhedavyavasthiteH pramANatayA pariNatasyaivAtmanaH phalatayA pariNatipratIteH yaH pramimIte sa evopAdatte parityajati upekSate ceti sarvavyavahAribhiraskhalitamanubhavAt / itarathA svaparayoH pramANaphalavyavasthAviplavaH prasajyata ityalam / / athavA pUrvArddhamidamanyathA vyAkhyeyaM / saugatAH kiletyaM pramANayanti | sarvaM sat kSaNikam / yataH sarvaM tAvad ghaTAdikaM vastu mudgarAdisaMnidhau nAzaM gacchad dRzyate / tatra yena svarUpeNAntyAvasthAyAM ghaTAdikaM vinazyati tacetatsvarUpamutpannamAtrasya vidyate tadAnImutpAdAnantarameva tena vinaSTavyam, iti vyaktamasya kSaNikatvam / / bheda honeke kAraNa, pramANake eka rUpa honepara bhI usake pramANarUpa honekA aura phalarUpa honekA nizcaya hotA hai| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki bhinna-bhinna svabhAvoMke abhAvameM vyAvRttiyoMmeM bhedakA honA nahIM vanatA / tathA, jisa prakAra apramANakI vyAvRttise pramANako pramANarUpatAkA aura aphalakI vyAvRttise phalakI phalarUpatAkA nizcaya hotA hai, vaise hI pramANAntarakI vyAvRttise pramANake apramANatvakA aura phalAntarakI vyAvRttise phalake aphalatvakA nizcaya mAnanA caahiye| kyoMki jaise Apa loga vijAtIya vastuse vyAvRtti mAnate haiM, vaise hI sajAtIya vastuse bhI vyAvRtti mAnanI caahiye| ataeva pramANa aura usakA phala kathaMcit bhinna haiM, kyoMki donoM sAdhya-sAdhana bhAvarUpase pratIyamAna hote haiN| jo sAdhya-sAdhana bhAvase pratIyamAna hote haiM, ve paraspara bhinna hote haiM, jaise kuThAra aura chednkriyaa| isase pramANa aura pramANake phalakA ekAnta bheda mAnanevAle yaugoMkA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai| kyoMki jo AtmA jJeya padArthako yathArtharUpase jAnatI hai vahI AtmA usa padArthako grahaNa karatI hai, usakA tyAga karatI hai aura usakI upekSA karatI hai yaha savako dRr3ha anubhava hotA hai| isase pramANarUpase pariNata huI AtmAkI hI phalarUpase jo pariNati hotI hai, usakA nirNAyaka jJAna honeke kAraNa, isa pramANaphalakA eka pramAtAke sAtha tAdAtmya honese, pramANa dvArA usake kathaMcit abhedakI siddhi hotI hai| yadi pramANa aura usake phalameM kathaMcit abheda na mAnA jAye-donoMmeM sarvathA abheda mAnA jAye to apanA pramANa aura apanA phala, tathA dUsarekA pramANa aura dUsarekA phala-isa vyavasthAke nAzakA-hI prasaMga upasthita ho jAtA hai| (vijJAnAdatameM sva aura para donoM vijJAnarUpa mAne gaye haiM, ataeva donoMmeM bhedakA abhAva honese svapramANa aura svaphala, tathA parapramANa aura paraphalakI vyavasthAkA abhAva ho jAtA hai)| (2) pUrvapakSa-'sampUrNa padArtha bhaNika haiM' ( sarva sat kSaNikaM ) / kyoMki sabhI ghaTa Adi padArtha mudgara AdikA saMyoga hone para naSTa hote hue dekhe jAte haiN| ghaTa Adi padArtha antya avasthAmeM jisa svarUpase vinAzako prApta hote haiM, vahI svarUpa utpannamAtra padArthoMkA hotA hai| ataeva utpattike bAda hI ghaTa Adi padArtha naSTa ho jAte haiM, isaliye sampUrNa padArtha kSaNika hai| spaSTArtha-bauddhoMke anusAra, pratyeka padArtha kSaNika hai, kyoMki nAza honA padArthoMkA svabhAva hai| yadi nAza honA padArthoMkA svabhAva na ho, to padArtha dUsarI vastuke saMyogase bhI naSTa nahIM ho skte| padArthoMkA yaha kSaNika svabhAva padArthoM kI Arambha aura anta donoM avasthAoMmeM samAna hai| yadi padArthoMko utpanna honeke vAda nAzamAna na mAnA jAya, to
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. zloka 16] syAdvAdamaJjarI 149 athedRza eva svabhAvastasya hetuto jAto yatkiyantamapi kAlaM sthitvA vinazyati / evaM tarhi mudgarAdisaMnidhAne'pi epa eva tasya svabhAvaH iti punarapyetena tAvantameva kAlaM sthAtavyam iti naiva vinazyediti / so'yaM "aditsorvaNijaH pratidinaM patra likhitazvastanadinabhaNananyAyaH / tasmAt kSaNadvayasthAyitvenApyutpattau prathamakSaNavad dvitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthAyitvAt punaraparakSaNadvayamavatiSTheta / evaM tRtIye'pi kSaNe tatsvabhAvatvAnnaiva vinazyediti / / syAdetat / sthAvarameva tat svahetorjAtam , paraM valena virodhakena mudgarAdinA vinAzyata iti / tadasat / kathaM punaretadghaTipyate / na ca tad vinazyati sthAvaratvAt, vinAzazca tasya virodhinA valena kriyate iti / na hyetatsambhavati jIvati devadatto maraNaM cAsya bhavatIti / atha vinazyati tarhi kathamavinazvaraM tad vastu svahetorjAtamiti / na hi mriyate ca amaraNadharmA ceti yujyate vaktum / tasmAdavinazvaratve kadAcidapi nAzAyogAt dRSTatvAcca nAzasya nazvarameva tadvastu svahetorupajAtamaGgIkartavyam / tasmAdutpannamAtrameva vinazyati / tathA ca kSaNakSayitvaM siddhaM bhavati // padArthoMkA kisI bhI kAraNase nAza nahIM ho sktaa| isaliye pratyeka padArtha kSaNa-kSaNameM naSTa hotA hai| zaMkA-yadi kSaNa-kSaNameM nAzako prApta honevAle paramANu hI vAstavika haiM, to ghaTa, paTa Adi sthUla padArthoMkA jJAna nahIM ho sakatA / uttara-vAstavameM sthUla padArthoMkA jJAna svapna-jJAna athavA AkAzameM keza-jJAnakI taraha nivipaya hai / anAdi kAlakI vAsanAke kAraNa hI sthUla padArthoM kA pratibhAsa hotA hai| zaMkA-yadi sampUrNa padArtha kSaNa-kSaNameM naSTa honevAle haiM, to padArthoMkA pratyabhijJAna nahIM ho sktaa| uttara-jisa prakAra dIpakakI laumeM paraspara samAnatA rakhanevAle pahale aura dUsare kSaNoMmeM, pahale kSaNake naSTa honeke samaya hI pahale kSaNake samAna dUsare kSaNake utpanna honese yaha vahI dIpaka haiM, yaha jJAna hotA hai, usI prakAra samAna AkArakI jJAna-paramparAse pUrva kSaNoMke atyanta naSTa ho jAnepara bhI padArthoM meM pratyabhijJAna hotA hai| prativAdI-apanI utpattike kAraNabhUta sahAyakoMse utpanna hue ( kAryarUpa) padArthakA kucha samaya taka Thahara kara naSTa ho jAnA, yaha pratyeka padArthakA svabhAva hai| bauddha-yadi padArthakA svabhAva kSaNakSaNameM nAzamAna na mAnA jAya, to ghar3eke sAtha mudgarakA saMyoga honepara bhI ghar3A naSTa nahIM honA cAhiye, kyoMki mudgarakA saMyoga honepara bhI ghar3ekA nAza nahIM honekA svabhAva maujUda hai| ataeva jisa prakAra koI karjadAra sAhakArake karjako na cukAnekI icchAse karja cukA denekA pratidina vAyadA karanepara bhI kabhI apane karjako nahIM cukA pAtA, usI taraha mudgarakA saMyoga honepara bhI pratyeka kSaNameM naSTa na honevAlA ghaTa dUsare, tIsare Adi kSaNameM naSTa na ho kara sarvadA nitya hI rahanA caahiye| ataeva padArthoMkA svabhAva kSaNa-kSaNameM naSTa honekA hai| prativAdI-pratyeka padArtha apane utpattike kAraNoMse sthira rahaneke liye hI utpanna hotA hai, bAdameM apane balavAna virodhI mudgara Adite naSTa ho jAtA hai| bauddha-yaha ThIka nhiiN| kyoMki yadi padArthakA svabhAva naSTa nahIM honekA hai, to yaha nahIM kahA jA sakatA ki padArtha apane balavAna virodhIse naSTa ho jAtA hai, kyoMki jisa padArthakA svabhAva naSTa honA nahIM hai, vaha padArtha naSTa nahIM ho sakatA / ataeva jisa prakAra devadattake jIte hue usako marA huA nahIM kaha sakate, vaise hI yadi padArtha naSTa ho jAtA hai, to yaha nahIM kahA jA sakatA ki padArtha apane utpattike kAraNoMse sthira rahaneke liye utpanna huA thaa| ataeva jaise nAzamAna devadattako anAzamAna nahIM kahA jA sakatA, vaise hI naSTa honevAle padArthako avinazvara nahIM kaha sakate / tathA, padArtha nAzamAna dekhe jAte haiM, ataeva apanI utpattike kAraNoM dvArA utpanna vastuko 1. kazcid vaNik dravyamaditsuH patradvArA pratyahamuttamaya zvastanadinaM dAsya iti bodhayati tadvat /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 prayogastvavevam / yadvinazvarasvarUpaM tadutpatteranantarAnavasthAyi, yathAntyakSaNavartighaTasya svarUpam / vinazvarasvarUpaM ca rUpAdikamudayakAle, iti svbhaavhetuH'| yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi sa evAyamiti pratyabhijJA syAt / ucyate / nirantarasadRzAparAparotpAdAt , avidyAnuvandhAcca / pUrvakSaNavinAzakAla eva tatsadRzaM kssnnaantrmudyte| tenAkAravilakSaNatvAbhAvAdavyavadhAnAcAtyantocchede'pi sa evAyamityabhedAdhyavasAyI pratyayaH prasUyate / atyantabhinneSvapi lUnapunarutpannakuMzakAzakezAdiSu dRSTa evAyaM sa evAyam iti pratyayaH, tathehApi kiM na saMbhAvyate / tasmAt sarvaM sat kSaNikamiti siddham / atra ca pUrvakSaNa upAdAnakAraNam uttarakSaNa upAdeyam mAna milaneko anupalA nazvara hI mAnanA caahiye| ataeva pratyeka padArtha utpanna honeke dUsare kSaNameM hI naSTa ho jAtA hai, isaliye pratyeka padArtha kSaNavidhvaMsI hai| jisa prakAra antyakSaNavati ghaTakA-vinAzako prApta honevAle ghaTakA-svarUpa vinazvara honese, usake vinAzake anantara ghaTa svasvarUpase ( avasthAyI) vidyamAna nahIM rahatA, usI prakAra jisa padArthakA svarUpa vinazvara hotA hai, vaha padArtha utpattike bAda avasthAyI-akSaNika-nahIM hotaa| (jo svabhAva svabhAvavAnakA kA nAza hone para naSTa ho jAtA hai, vaha vinazvara hotA hai| padArthakA svabhAva vinazvara hone para usakI abhivyakti hote hI usakA nAza ho jAtA hai| jisa padArthakA svabhAva vinazvara hotA hai usakI utpattike bAda usakA svabhAva vinazvara honese vaha avasthAyI-akSaNika nahIM hotaa)| padArthako utpattike kAlameM padArthake rUpa AdikA svabhAva vinazvara hotA hai| isa prakAra vinazvarasvarUpatva rUpa hetu svabhAvahetu rUpa hai| (bauddha logoMne svabhAvahetu, kAryahetu aura anupalabdhihetuke bhedase hetuke tIna bheda mAne haiN| jaise 'yaha vRkSa hai, zizipA ( sIsama ) honese'-yahAM vRkSatva aura zizipAtvakA kArya-kAraNa saMbaMdha na ho kara svabhAva sambandha hai, ataeva yaha svabhAvahetu anumAna hai / 'yahA~ agni hai, dhUma honese'-yahAM para kArya-kAraNa sambandha hai, isaliye yaha kAryahetu anumAna hai / padArthake na milaneko anupalabdhi kahate haiN| jaise 'devadatta gharameM nahIM hai, kyoMki vaha vahA~ anupalabdha hai'| svabhAvahetumeM eka svabhAvase dUsare svabhAvakA, aura kAryahetumeM kAryase kAraNa anumAna hotA hai / svabhAva aura kAryahetu vastuko upasthitiko, aura anupalabdhihetu vastuko anupasthitiko siddha karate haiM ) / zaMkA-yadi padArtha kSaNa-kSaNameM naSTa honevAle haiM, to pratyeka kSaNameM naSTa honevAle ghaTakI utpattike prathama kSaNase lagA kara antima samaya taka ghaTake ekatvakA pratyabhijJAna-'yaha vahI hai nahIM ho sktaa| bauddha-samAna rUpa apara-apara kramavartI kSaNamAtra kAlavartI padArthoM kI nirantara utpatti honeke kAraNa tathA AtmAkA avidyAse sambandha honeke kAraNa, 'yaha vahI hai'-isa prakAra ekatvakA pratyabhijJAna hotA hai / (pratyeka uttarakSaNa pUrvakSaNase bhinna hone para bhI, pUrvakSaNoMmeM honevAlI sadRzatAke kAraNa, AtmAke sAtha avidyAkA sambandha honese, AtmA una kSaNoMko eka rUpa samajhatI hai jisase AtmAko 'yaha vahI hai'yaha pratyabhijJAna hotA hai ) / pUrvakAlavartI kSaNika padArthakA vinAza honeke kAlameM hI pUrvakSaNavartI kSaNika padArthake sadRza uttarakSaNavartI kSaNika padArtha utpanna hotA hai| ataeva pUrvakSaNavartI padArthake AkArase uttara kSaNavartI kSaNika padArthakA AkAra vilakSaNa-visadRza-na honese, tathA pUrvottarakAlavartI donoM kSaNika padArthoMmeM vyavadhAna na honese, pUrvakAlIna kSaNika padArthakA AtyaMtikarUpase vinAza hone para bhI, 'yaha vahI hai'-isa prakAra pUrvottara kSaNavartI kSaNika padArthoM meM abhedakA-ekatvakA nizcaya karanevAlA jJAna utpanna hotA hai / jisa prakAra pahale kATe hue aura phirase utpanna honevAle kuza (ghAsa ), kAza aura keza Adike pUrva aura svabhAvakA, aura kA anu 1. trINyeva ca linggaani| anupalabdhiH svabhAvakArye ceti / tatrAnupalabdhiryathA na pradezavizeSe kvacid ghaTopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti / svabhAvaH svasattAmAtrabhAvini sAdhyadharme hetuH / yathA vRkSo'yaM zizipAtvAditi / kArya yathAgniratra dhUmAditi / 2. pUrvaM lUnAzchinnAH kuzAdayaH punarutpadyante /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16 ] syAdvAdamaJjarI 151 iti parAbhiprAyamaGgIkRtyAha na tulyakAlaH ityAdi / / te vizakalitamuktAvalIkalpA' niranvayavinAzinaH pUrvakSaNA uttarakSaNAn janayantaH kiM svotpattikAle eva janayanti, uta kSaNAntare ? na taavdaadyH| samakAlabhAvinoryuvatikucayori pAdAnopAdeyabhAvAbhAvAt / ataH sAdhUktam na tulyakAlaH phalahetubhAva iti / na ca dvitiiyH| tadAnIM niranvayavinAzena pUrvakSaNasya naSTatvAduttarakSaNajanane kutaH saMbhAvanApi / na cAnupAdAnasyotpattidRSTA, atiprasaGgAt / iti suSThu vyAhRtaM hetau vilIne na phalasya bhAva iti / padArthastvanayoH pAdayoH praagevoktH| kevalamatra phalamupAdeyaM heturupAdAnaM tadbhAva upAdAnopAdeyabhAva ityrthH|| yaJca kSaNikatvasthApanAya mokSAkaraguptenAnantarameva pralapitaM tat syAdvAdavAde niravakAzameva / niranvayanAzavarja kathaMcitsiddhasAdhanAt / pratikSaNaM paryAyanAzasyAnekAntavAdibhirabhyupagamAt / yadapyabhihitam 'na hyetat saMbhavati jIvati ca devadatto maraNaM cAsya bhavatIti, tadapi saMbhavAdeva na syAdvAdinAM kSatimAvahati / yato jIvanaM prANadhAraNaM, maraNaM cAyurdalikakSayaH / tato jIvato'pi devadattasya pratisamayamAyurdalikAnAmudIrNAnAM kSayAdupapannameva maraNam / na ca vAcyamantyAvasthAyAmeva kRtsnAyurdalikakSayAt tatraiva maraNavyapadezo yukta iti / tasyAmapya uttara kSaNoMmeM atyanta bheda honepara bhI 'yaha vahI ghAsa hai, 'yaha vahI kAza haiM', aura 'yaha vahI keza hai', aisA jJAna hotA hai, vaise hI kSaNa-kSaNameM naSTa honevAle pratyeka padArthoke pUrva aura uttara kSaNoMmeM sarvathA bheda honepara bhI unameM ekatvakA pratyabhijJAna kyoM nahIM ho sakatA hai ? ataH yaha siddha ho jAtA hai ki samasta padArtha kSaNika haiM / yahA~ pUrvakAlavartI kSaNika padArtha upAdAnakAraNa aura uttara kSaNavartI kSaNika padArtha upAdeya hai| ataeva dUsareke abhiprAyako mAnakara 'na tulyakAlaH' ityAdi kahA hai / (2) uttarapakSa-Apake matameM skhalita motiyoMkI mAlAke samAna, sarvathA nAza honevAle pUrvakSaNa uttarakSaNoMko utpanna karate samaya apanI utpattike kSaNameM hI uttarakSaNoMko utpanna karate haiM, athavA dUsare kSaNameM utpanna karate haiM ? arthAt pUrva aura uttarakSaNa eka sAtha utpanna hote haiM, yA kramase ? pUrvakSaNa aura uttarakSaNa eka sAtha utpanna nahIM ho skte| kyoMki jaise eka hAthase dUsarA hAtha paidA nahIM hotA, vaise hI pUrvakSaNa uttara kSaNako utpanna nahIM kara sakatA, kyoMki eka hI kAlameM honevAle do padArthoM meM upAdAna-upAdeya bhAva nahIM bana sktaa| isaliye kahA hai, 'hetu aura usakA phala donoM eka sAtha nahIM ho sakate' (na tulyakAlaH phalahetubhAvaH / ) yadi kaho ki pUrvakSaNa uttarakSaNako dUsare kSaNameM utpanna karatA hai, to yaha bhI nahIM bana sakatA / kyoMki pUrvakSaNa sarvathA vinAzI hai, usakA sarvathA nAza ho jAnese usase uttarakSaNa utpanna nahIM ho sktaa| ataeva dUsare kSaNameM upAdAnakAraNa rUpa pUrvakSaNakA sarvathA nAza honeke pUrvakSaNase uttarakSaNakI utpatti nahIM ho sktii| yadi upAdAnake vinA bhI upAdeyakI utpatti hone lage, to pratyeka padArthakI utpatti mAnanI cAhiye / ataeva 'hetuke naSTa ho jAnepara phalakA bhI abhAva ho jAtA hai ( hetau vilIne na phalasya bhAvaH )yaha hamane ThIka kahA hai| tathA kSaNikatva siddha karaneke liye jo mokSAkaragupta nAmaka bauddhAcAryane nityatvakA khaMDana kiyA hai, use syAdvAdameM avakAza nahIM hai| kyoMki syAdvAdI loga "niranvaya vinAzako' chor3akara bauddha matakA hI samarthana karate haiN| kyoMki anekAntavAdiyoMne bhI paryAyoMkI apekSA pratikSaNa nAza svIkAra kiyA hai| tathA, Apane jo kahA ki 'jIte hue devadattako marA huA nahIM kaha sakate' usase bhI syAhAdiyoMko koI kSati nahIM hotI / kyoMki syAdvAdiyoMke anusAra, prANoMke dhAraNa karaneko jIvana, aura Ayuke aMzoMke nAza honeko maraNa kahate haiN| ataeva devadattake jIvita dazAmeM bhI pratyeka samaya udaya AnevAle Ayuke niSekoMkA kSaya honese maraNa hotA rahatA hai| yadi Apa loga kaheM ki anta avasthAmeM sampUrNa Ayuke nAza ho jAneko hI 1. sUtravigalitamauktikamAlAsadRzAH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 vasthAyAM nyakSeNaM tatkSayAbhAvAt / tatrApi hyavaziSTAnAmeva tepAM kSayo na punastatkSaNa eva yugapatsarvepAm / iti siddhaM garbhAdArabhya pratikSaNaM maraNam / ityalaM prasaGgena / __ athavAparathA vyAkhyA / saugatAnAM kilArthena jJAnaM janyate / tacca jJAnaM tameva svotpAdakamartha gRhNAtIti / "nAkAraNaM vipayaH" iti vacanAt / tatazcArthaH kAraNaM jJAnaM ca kAryamiti / / etacca na cAru / yato yasmin kSaNe'rthasya svarUpasattA tasminnadyApi jJAnaM notpadyate, tasya tadA svotpattimAtravyagratvAt / yatra ca kSaNe jJAnaM samutpannaM ttraartho'tiitH| pUrvAparakAlabhAvaniyatazca kaarykaarnnbhaavH| kSaNAtiriktaM cAvasthAnaM nAsti / tataH kathaM jJAnasyotpattiH, kAraNasya vilInatvAt / tadvilaye ca jJAnasya nirvipayatAnupajyate, kAraNasyaiva yuSmanmate tadvipayatvAt / nirvipayaM ca jJAnamapramANamevAkAzakezajJAnavat / jJAnasahabhAvinazcArthakSaNasya na grAhyatvam , tasyAkAraNatvAt / ata Aha na tulyakAla ityAdi / jJAnArthayoH phalahetubhAvaH kAryakAraNabhAvastulyakAlo na ghaTate, jJAnasahabhAvino'rthakSaNasya jJAnAnutpAdakatvAt , yugapaddhAvinoH kAryakAraNabhAvAyogAt / atha prAco'rthakSaNasya jJAnotpAdakatvaM bhaviSyati, tanna / yata Aha hetau ityaadi| hetAvartharUpe jJAnakAraNe vilIne kSaNikatvAnniranvayaM vinapTe na maraNa kahate haiM, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki anta avasthAmeM bhI Ayuke avaziSTa aMzoMkA hI nAza hotA hai, eka hI kSaNameM Ayuke sampUrNa bhAgoMkA nAza nahIM hotaa| ataeva garbhake dhAraNa karanese lekara mRtyu paryaMta manuSyakA maraNa hotA rahatA hai, yaha nirvivAda hai / (3) pUrvapakSa-jJAna padArthase utpanna hokara usI padArthako jAnatA hai| kahA bhI hai "jo padArtha jJAnotpattikA kAraNa nahIM hotA, vaha jJAnakA vipaya bhI nahIM hotaa|" ataeva padArtha kAraNa hai aura jJAna kArya hai| (3) uttarapakSa-yaha ThIka nhiiN| kyoMki jisa kSaNameM padArtha svarUpase vidyamAna rahatA hai, usa kSaNameM jJAna utpanna nahIM ho sakatA; usa samaya vaha apanI utpattimeM vyagna rahatA hai| bauddhoMke kSaNikavAdake anusAra jaba taka eka padArtha banakara pUrNa na ho jAya, usa samaya taka vaha jJAnakI utpatti nahIM kara sktaa| tathA jisa kSaNameM jJAna utpanna hotA hai, usa samaya padArtha naSTa ho jAtA hai (kyoMki pratyeka padArtha kSaNa-kSaNameM naSTa honevAlA hai)| tathA kramase pUrva aura uttara kAlameM honevAle padArthoM meM hI kArya-kAraNa bhAva hotA hai| parantu bauddha matameM koI bhI vastu kSaNamAtrase adhika nahIM tthhrtii| ataeva jJAnakI utpattike kSaNameM jJAnake kAraNa padArthake nAza ho jAnese jJAnakI utpatti honeke pahale hI jJAnakA kAraNa padArtha naSTa ho jAtA hai, parantu Apa logoMke matameM kAraNako hI vipaya mAnA hai, isaliye jJAnako nirvipaya mAnanA caahiye| yaha nivipaya jJAna AkAzameM keza-jJAnakI taraha pramANa nahIM ho sktaa| tathA yadi jJAna aura padArthako sahabhAvI mAnA jAya, to padArtha jJAnakA vipaya nahIM ho sakatA, kyoMki padArtha jJAnakA kAraNa nahIM hai| kAraNa kAryase pahale utpanna hotA hai, ataH kAraNa kAryakA sahabhAvI nahIM hotaa| ataeva Apake siddhAntake anusAra padArtha jJAnakA viSaya (kAraNa) nahIM ho sakatA / isaliye hamane kahA hai 'jJAna aura padArtha meM eka samayameM kArya aura kAraNa bhAva nahIM bana sakatA' (na tulyakAla: phlhetubhaavo)| isalie jJAnake sAtha utpanna honevAlA padArtha jJAnako utpanna nahIM kara sktaa| kAraNa ki eka sAtha utpanna honevAlI do vastuoMmeM kArya-kAraNa sambandha nahIM hotaa| yadi kaho ki jJAnake pahale utpanna honevAlA padArtha jJAnako utpanna karatA hai, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki hamane pahale kahA hai-'kSaNika honese padArthakA niranvaya vinAza honeke kAraNa, naSTa hue padArthase jJAnakI utpatti nahIM ho 1. sAkalyena /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16] syAdvAdamaJjarI 153 phalasya jJAnalakSaNakAryasya bhAva AtmalAbhaH syAt / janakasyArthakSaNasyAtItatvAd nirmalameva jJAnotthAnaM syAt / janakasyaiva ca grAhyatve indriyANAmapi grAhyatvApattiH, teSAmapi jJAnajanakatvAt / na cAnvayavyatirekAbhyAmarthasya jJAnahetutvaM dRSTa, mRgatRSNAdau jalAbhAve'pi jalajJAnotpAdAt, anyathA tatpravRtterasaMbhavAt / bhrAntaM tajjJAnamiti cet , nanu bhrAntAbhrAntavicAraH sthirIbhUya kriyatAM tvyaa| sAMprataM pratipadyasva tAvadanarthajamapi jJAnam / anvayenArthasya jJAnahetutvaM dRSTameveti cet / na / na hi tadbhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittam api tu tadabhAve'bhAvalakSaNo vyatireko'pi / sa coktayuktayA nAstyeva / yoginAM cAtItAnAgatArthagrahaNe kimarthasya nimittatvam , tayorasattvAt / "Na NihANagayA bhaggA puMjo Natthi annaage| NivvuyA Neva ciThThati Aragge sarisavovamA / / 1 iti vacanAt / nimittattve cArthakriyAkAritvena sttvaadtiitaanaagttvksstiH|| sakatI' (hetau vilIne na phalasya bhAvaH ) / kyoMki jJAnako utpanna karanevAle padArthake naSTa honepara jJAna nirviSaya raha jAtA hai| tathA, jJAnako utpattimeM kAraNa bhUta padArthako jJAnakA viSaya mAnanese indriyoMko bhI jJAnakA viSaya svIkAra karanA cAhiye, kyoMki indriyA~ bhI jJAnako utpanna karatI haiN| parantu Apa logoMne padArthakI taraha indriyoMko jJAnakA viSaya nahIM mAnA hai| zaMkA-padArtha jJAnakA viSaya ( kAraNa ) hai, kyoMki padArthakA jJAnake sAtha anvaya-vyatireka sambandha hai| jaise agni dhUmakA kAraNa hai, kyoMki 'jahA~-jahA~ dhUma hotA hai, vahA~vahA~ agni hotI hai, aura 'jahAM agni nahIM hotI, vahA~ dhUma nahIM hotA,' vaise hI 'jahA~ jJAna hotA hai, vahA~ padArtha hotA hai, aura 'jahA~ padArtha nahIM hotA, vahA~ jJAna bhI nahIM hotA' isaliye jJAna aura padArthameM anvayavyatireka sambandha honese padArtha jJAnakA kAraNa hai / samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki jisa prakAra dhUmakA honA agnike Upara avalambita hai, usa prakAra jJAnakA honA padArthake Upara avalambita nhiiN| kAraNa ki mRgatRSNAmeM jala ( artha )ke abhAva honepara bhI jalako pAneke liye manuSyakI pravRtti dekhI jAtI hai / zaMkAmRgatRSNAmeM jalakA jJAna honA bhramapUrNa hai, ataeva yahA~ padArthake binA bhI jJAna ho jAtA hai| samAdhAnayahA~ jJAnake bhramarUpa yA abhramarUpa honekA prazna nahIM hai, prazna hai ki jJAna padArthake binA bhI utpanna hotA hai| yadi kaho ki jahA~ jJAna hotA hai, vahIM padArtha hotA hai, isaliye padArtha jJAnakA kAraNa hai, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki jaba taka padArthoM meM anvaya aura vyatireka donoM samvandha na raheM, taba taka unameM kArya-kAraNa sambandha nahIM bana sktaa| ataeva jaba taka padArtha aura jJAnameM 'jahAM padArtha na ho, vahA~ jJAna bhI na ho' isa prakArakA vyatireka sambandha na bane, taba taka padArthako jJAnakA hetu nahIM kaha sakate / yaha vyatireka sambandha padArtha aura jJAnameM nahIM hai, kyoMki mRgatRSNAmeM jalakA abhAva honepara bhI jalakA jJAna hotA hai| tathA, atIta aura anAgata padArthoM ko jAnanevAle yogiyoMke jJAnameM padArtha kAraNa nahIM ho sktaa| kyoMki atIta aura anAgata padArthoMko jAnate samaya atIta aura anAgata padArthoMkA abhAva rahatA hai / ataeva bhUta, bhaviSyat padArtha jJAnameM kAraNa nahIM ho skte| kahA bhI hai "jo padArtha naSTa ho gaye haiM, ve kisI khajAnemeM jamA nahIM haiM, tathA jo padArtha AnevAle hai, unakA kahIM Dhera nahIM lagA hai| jo padArtha utpanna hote haiM, ve sUIkI nokapara rakkhI huI sarasoMke samAna sthAyI nahIM haiN|" yadi atIta aura anAgata padArthoMko bhI jJAnameM kAraNa mAnA jAya, to arthakriyAkArI honese unake atItatva, aura anAgatatvakA abhAva ho jAtA hai| 1. chAyA-na nidhAnagatA bhagnAH puMjo nAstyanAgate / nirvattA naiva tiSThanti ArAne sarSapopamAH // 20
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 16 na ca prakAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvaM, pradIpAderghaTAdibhyo'nutpannasyApi tatprakAzakatvAt / janakasyaiva ca grAhyatvAbhyupagame smRtyAdeH pramANasyAprAmANyaprasaGgaH tasyArthAjanyatvAt / na ca smRtirna pramANam, anumAnapramANaprANabhUtatvAt sAdhyasAdhanasambandhasmaraNapUrvakatvAt tasya / janakrameva ca ced grAhyam, tadA svasaMvedanasya kathaM grAhakatvam / tasya hi grAhyaM svarUpameva / na ca tena tajjanyate, svAtmani kriyAvirodhAt / tasmAt svasAmagrIprabhavacorghaTapradIpayorivArthajJAnayoH prakAzyaprakAzakabhAvasaMbhavAd na jJAnanimittatvamarthasya // 154 nancarthAjanyatve jJAnasya kathaM pratiniyatakarmavyavasthA / tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapadyate / tasmAdanutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizepAt sarvagrahaNaM prsjyet| naivam / tadutpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArtha - prakAzakatvopapatteH / tadutpattAvapi ca yogyatAvazyameSTavyA / anyathA'zepArtha sAnnidhye tattadarthAsAMnidhye'pi kutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhAgaH // tadAkAratA tvarthAkArasaMkrAntyA tAvadanupapannA, arthasya nirAkAratvaprasaGgAt jJAnasya zaMkA - prakAzya padArtha se utpanna hokara padArthoMko prakAzita karanA hI prakAzaka ( jJAna ) kA prakAzakapanA hai / samAdhAna - yaha ThIka nhiiN| kyoMki ghaTa Adise utpanna na honevAle bhI dIpaka Adi ghaTako prakAzita karate haiM / ataeva prakAzya ( artha ) aura prakAzaka (jJAna) meM kArya-kAraNa samvanva nahIM ho sakatA / tathA, yadi jJAnako padArthase utpanna huA mAna kara jJAnako usI padArthakA jAnanevAlA svIkAra kiyA jAya, to smRti Adiko apramANatvakA prasaMga upasthita ho jAtA hai; kyoMki smRti Adi pramANa kisI padArthase utpanna nahIM hote / tathA, smRti pramANa nahIM, aisI bAta nahIM; kyoMki smRti pramANa, sAdhya-sAdhanake avinAbhAva rUpa sambandha ( vyApti ) ke smaraNapUrvaka honevAle anumAna pramANakA prANabhUta hai / tathA, jo padArtha jJAnako utpanna karanevAlA hai, vahI jJAnakA viSaya hotA ho to svasaMvedana jJAnake grAhakatva kI siddhi kaise hogI ? svasaMvedana jJAnakA jAnane yogya viSaya usakA apanA svarUpa hI hotA hai / svasaMvedanase svasaMvedana jJAnakI utpatti nahIM hotI, kyoMki svasaMvedana jJAnameM apanI utpatti kriyA hone meM virova AtA hai / ataeva jaise apanI-apanI upAdAna aura sahAkArIbhUta sAmagrI se utpanna honevAle ghaTa aura pradIpameM prakAzya-prakAzaka bhAva hotA hai, vaise hI apanI-apanI upAdAna aura sahakArI bhUta sAmagrIse utpanna honevAle artha aura jJAnameM prakAzya-prakAzakabhAva saMbhava honese arthakA jJAna nimittattva arthAt arthake jJAna kI utpattimeM kAraNa honA saMbhava nahIM / vauddha - yadi jJAnakI utpatti padArthase utpanna nahIM hotI, to vivakSita jJeya padArthakA nizcita jJAna kaise hogA ? yaha vyavasthA jJAnako usa padArthase utpanna honevAlA, aura usa padArthake AkArarUpa hokara use padArthako jAnanevAlA mAnanese hI bana sakatI hai / anyathA padArthase utpanna na honevAle aura jJeyAkAra rUpa na honevAle jJAnakI sabhI padArthoMke vipayameM samAnarUpatA honese eka padArthako jAnate samaya jJAnako pratyeka padArthako jAnanA par3a jAyegA / jaina - yaha ThIka nhiiN| kyoMki jJAnakI utpatti jJeya padArthase na hone para bhI jJeya padArthake jJAnako AvRta karanevAle karmake kSayopazamase abhivyakta viziSTa kSAyopazamika jJAnase hI pratiniyata arthake viSayameM AtmAkA prakAzakatva ghaTita hotA hai / jJeya padArthase jJAnakI utpatti honemeM bhI jJAnako kSayopazama rUpa yogyatAko avazya svIkAra karanA hogA / yadi isa yogyatAko svIkAra na kiyA jAye to aneka padArthoMkA sAMnidhya honepara usa-usa arthakA sAMnidhya na honepara bhI, kisI bhI arthase kisI bhI jJAnakI utpatti ho jAyA karegI, aura phira yaha jJAna isI padArthakA hai, yaha vibhAga nahIM vana sakegA / jJAnako padArthake AkArakA mAnanA bhI saMgata nahIM hai, anyathA padArthako jJAnake AkArakA honese
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 anya. yo. vya. zloka 16] syAdvAdamaJjarI sAkAratvaprasaGgAcca / arthena ca mUrtenAmUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyam / ityarthavizeSagrahaNapariNAma eva saabhyupeyaa| tataH "arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA" / ' iti yatkiJcidetat // api ca, vyaste samaste vaite grahaNakAraNaM syAtAm / yadi vyaste, tadA kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya, jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH prApnoti, yathAsaMkhyaM tadutpatteH tadAkAratvAcca / atha samaste, tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasajati, tayorubhayorapi sadbhAvAt / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet , tarhi samAnajAtIyajJAnasya samanantarajJAnagrAhakatvaM prasajyeta, tayorjanyajanakabhAvasadbhAvAt / tanna yogyatAmantareNAnyad grahaNakAraNaM pazyAma iti / padArthako nirAkAra, aura jJAnako padArthake AkArakA honese jJAnako sAkAra mAnanA hogaa| parantu mUrta padArthoM ke sAtha amUrta jJAnakI samAnatA nahIM ho sktii| ataeva jJAnako arthAkAratAkA kArya pratiniyata padArthokA jJAna hI mAnanA cAhiye / isaliye "jJAnako arthAkAratAko chor3akara padArtha aura jJAnakA koI sambandha nahIM hotA, ataeva jJAnakA padArthoke AkAra honA hI jJAnakI pramANatA hai," yaha Apa logoMkA kathana khaNDita ho jAtA hai| tathA, Apa logoMkA jo kahanA hai ki jJAna padArthase utpanna hotA hai ( tadutpatti ), aura padArthoM ke AkAra hokara padArthakA jJAna karatA hai ( tadAkAra), so yaha jJAnakI tadutpatti aura tadAkAratA padArthoM ke jJAnameM alaga-alaga rUpase kAraNa haiM, athavA milakara ? yadi kaho ki kahIM tadutpatti aura kahIM tadAkAratA padArthoke jJAnameM alaga-alaga kAraNa haiM, to kapAlake prathama kSaNako ghaTake antima kSaNakA jJAna hotA hai, aisA mAnanA cAhiye, kyoMki ghaTake antima kSaNase kapAlakA prathama kSaNa utpanna hotA hai (tadutpatti ); tathA candramAke jalameM par3anevAle pratibimbako AkAzake candramAkA jJAna hotA hai, aisA mAnanA cAhiye, kyoMki jala-candra AkAza-candrake AkArako dhAraNa karatA hai (tadAkAra ) / parantu ghaTake antima kSaNase kapAlake prathama kSaNake utpanna honepara bhI kapAlake prathama kSaNako ghaTake antima kSaNakA jJAna nahIM hotA; tathA jalameM par3anevAle candramAke pratibimbake AkAzake candramAke AkArakA honepara bhI jala-candrako AkAzacandrakA jJAna nahIM hotaa| ataeva tadutpatti aura tadAkAratA alaga-alaga padArthake jJAnameM kAraNa nahIM haiN| yadi kaho ki tadutpatti aura tadAkAratA donoM milakara padArthoke jJAnameM kAraNa haiM, to yaha ThIka nahIM; kyoMki ghaTakA uttara-kSaNa ghaTake pUrva-kSaNase utpanna bhI hotA hai (tadutpatti), aura pUrva-kSaNavartI ghaTAkAra bhI hai (tadAkAratA), parantu uttara-kSaNa ghaTako pUrva-kSaNavartI ghaTakA jJAna nahIM hotaa| zaMkA-jo jJAna jisa padArthase utpanna huA hai, aura jisa padArtha ke AkArako dhAraNa karatA hai, vaha jJAna usI padArthako jAnatA hai, isaliye yaha niyama nahIM hai ki jo koI vastu jisa kisI vastuse utpanna hotI ho, aura jisa vastukA AkAra rakhatI ho, vaha usa vastuko jAne (jJAnarUpatve sati tadutpatti tadAkAratA ) / samAdhAnayaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki pIchese utpanna honevAle jJAna ( samanantara jJAna ) ke pUrvavartI sajAtIya jJAnase utpanna hone, aura usake AkAra rUpa honeke kAraNa pUrvavartI samAnajAtIya jJAnake grAhaka honekA prasaMga upasthita ho jaaygaa| ataeva pratyeka jJAnake pratiniyata padArthoM ko jAnane meM karmoMke AvaraNakI kSayopazama rUpa yogyatAko hI kAraNa mAnanA caahiye| 1. pramANavAtike 3-305 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandra jenazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 16 athottarArddhaM vyAkhyAtumupakramyate / tatra ca bAhyArthanirapekSaM jJAnAdvaitameva ye bauddhavizeSA manvate teSAM pratikSepaH / tanmataM cedam / grAhyagrAhakAdikalaGkAnaGkitaM niSprapaJcaM jJAnamAtraM paramArthasat / bAhyArthastu vicArameva na kSamate / tathAhi / ko'yaM bAhyo'rthaH ? kiM paramANurUpaH sthUlAvayavirUpo vA ? na tAvat paramANurUpaH pramANAbhAvAt / pramANaM hi pratyakSamanumAnaM vA ? na tAvatpratyakSaM tatsAdhanabaddhakakSam / taddhi yoginAM' syAt asmadAdInAM vA ? nAdyam, atyantaviprakRSTatayA zraddhAmAtragamyatvAt / na dvitIyam, anubhavabAdhitatvAt / na hi vayamayaM paramANurayaM paramANuriti svapne'pi pratImaH, stambho'yaM kumbho'yamityevameva naH sadaiva saMvedanodayAt / nApyanumAnena tatsiddhiH, aNUnAmatIndriyatvena taiH sahAvinAbhAvasya kvApi liGge grahItumazakyatvAt // kiJca, amI nityA anityA vA syuH / nityAzcet krameNArthakriyAkAriNo yugapadvA ? na krameNa, svabhAvabhedenAnityatvApatteH / na yugapat, ekakSaNa eva kRtsnArthakriyAkaraNAt kSaNAntare tdbhaavaadsttvaapttiH| anityAzcet, kSaNikAH kAlAntarasthAyino vA ? kSaNikAzcet, sahetukA nirhetukA vA ? nirhetukAzcet, nityaM sattvamasattvaM vA syAt, nirapekSatvAt / apekSAto hi kAdAcitkatvam / sahetukAzcet, kiM teSAM sthUlaM kiMcit kAraNaM paramANava 156 ( 4 ) jJAnAdvaitavAdI ( pUrvapakSa ) - grAhya, grAhaka Adise rahita niSprapaMca jJAna mAtra hI paramArthasat hai, kyoMki bAhya padArthoMkA abhAva hai / hama pUchate haiM ki paramANuoM ke samUhako bAhya padArtha kahate haiM, athavA sthUla avayavarUpa eka piMDako ? yadi paramANuoMke samUhako bAhya artha kahate haiM, to yaha ThIka nahIM / kyoMki pratyakSa athavA anumAna pramANase paramANurUpa bAhya padArthoM kA jJAna nahIM hotA / yogipratyakSa atyanta parokSa hai, aura vaha kevala zraddhAkA hI viSaya hai, isaliye yogipratyakSase paramANurUpa bAhya padArthoMkA jJAna nahIM hotA / indriyapratyakSase bhI bAhya padArthoMkA jJAna nahIM hotA, kyoMki indriyapratyakSase paramANurUpa sUkSma padArthoM kA jJAna nahIM ho sakatA, usase kevala staMbha ( khaMbhA ) aura kuMbha ( ghar3A ) rUpa sthUla padArthoM kA hI jJAna ho sakatA hai / anumAnase bhI paramANurUpa bAhya padArthoMkA jJAna nahIM hotA, kyoMki paramANu atIndriya padArtha haiM, isaliye paramANurUpa sAdhyakA pratyakSase jJAna na honeke kAraNa, sAdhyake avinAbhAvI hetukA bhI jJAna nahIM ho sakatA / tathA, paramANu nitya haiM, yA anitya ? yadi nitya haiM to kramase arthakriyA karate haiM, athavA eka sAtha ? yadi paramANu nitya hokara kramase arthakriyA karate haiM, to yaha Thoka nhiiN| kyoMki paramANuoMmeM kramase arthakriyA mAnanemeM paramANuoMmeM svabhAvakA bheda mAnanA par3egA 1 tathA paramANuoMmeM svabhAva-bheda mAnane se paramANuoMko nitya nahIM kaha sakate / paramANu eka sAtha bhI arthakriyA nahIM kara sakate / kyoMki yadi paramANu eka sAtha samasta arthakriyA karane lageM, to vizvameM jo krama-kramase parivartana dRSTigocara hotA hai, vaha nahIM honA cAhiye / tathA samasta arthakriyAke eka hI samaya meM samApta ho jAnese dUsare kSaNa meM arthakriyAkA abhAva hogA, isaliye paramANuoMkA astitva hI naSTa ho jAyagA / yadi paramANu anitya haiM, to ve kSaNika haiM, athavA eka kSaNake bAda bhI rahate haiM ? yadi paramANu kSaNika haiM, to ve kisI kAraNa se utpanna hue haiM ? yA kisI kAraNase utpanna nahIM hue haiM ? yadi paramANu kisI kAraNa se utpanna nahIM hue haiM to una paramANuoMkA yA to nityakAla astitva hogA ( vinazvara na honese ve kSaNika nahIM hoMge ) ? athavA nityakAla unakA abhAva hogA ( utpAdaka, upAdAna aura nimitta kAraNoMkA sadA abhAva honese una paramANuoMkA sabhI kAloMmeM abhAva hogA ) ? kyoMki nirhetuka padArtha utpatti ke kAraNoMkI apekSA nahIM rakhate / kAdAcitkatva - anityatva -- utpAdaka kAraNoMkI apekSA rakhane hI hotA hai / ( tAtparya yaha hai ki paramANuoMko anitya bhI 1. bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnaM ceti - nyAyabindI 1-11.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16 ] syAdvAdamaJjarI 157 vA ? na sthUlaM, paramANurUpasyaiva vAhyArthasyAGgIkRtatvAt / na ca paramANavaH te hi santo'santaH sadasanto vA svakAryANi kuryuH / santazcet , kimutpattikSaNa eva kSaNAntare vA ? notpattikSaNe, tadAnImutpattimAtravyagratvAt teSAm / atha "bhUtiryeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate" iti vacanAd bhavanameva teSAmaparotpattau kAraNamiti cet , evaM tarhi rUpANavo rasANUnAm , te ca teSAmupAdAnaM syuH, ubhayatrabhavanAvizeSAt / na ca kSaNAntare, vinaSTatvAt / athAsantaste tadutpAdakAH, tarhi eka svasattAkSaNamapahAya sadA tadutpattiprasaGgaH, tadasattvasya sarvadA'vizeSAt / sadasatpakSastu "pratyeka yo bhavedoSo dvayorbhAve kathaM na saH" iti vacanAdvirodhAghrAta eva / tnnaannvHkssnnikaaH|| nApi kAlAntarasthAyinaH / kSaNikapakSasadRkSayogakSematvAt / kiJca, amI kiyatkAlasthAyino'pi kimarthakriyAparAGmukhAH tatkAriNo vA ? Aye khapuSpavadasattvApattiH / udagvikalpe kimasadrUpaM sadrUpamubhayarUpaM vA te kArya kuryuH ? asadrUpaM cet , zazaviSANAderapi kiM na mAnanA aura nirapekSa bhI mAnanA ucita nhiiN| kyoMki anitya padArtha sApekSa hotA hai aura nitya padArtha nirapekSa hotA hai, arthAt apane utpAdaka kAraNoMkI apekSA vaha nahIM rakhatA ) / yadi paramANu sahetuka haiM to koI sthUla kAraNa paramANuoMkA hetu hai, athavA svayaM paramANu hI paramANuoMmeM hetu hai ? yadi sthUla padArthako paramANuoMkA kAraNa mAnA jAya, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki Apa sthUla bAhya padArthoMkA astitva svIkAra nahIM karate-Apa logoMne bAhya padArthoMko paramANurUpa hI mAnA haiN| tathA svayaM paramANu bhI paramANuoMmeM kAraNa nahIM haiN| kyoMki hama pUchate haiM ki ye paramANu sat, asat, athavA sat-asat hokara apane kAryako karate haiM ? yadi paramANu satarUpa hokara apane kAryako kareM to paramANu utpattike samaya hI apanA kArya karate haiM, athavA utpattike dUsare kSaNameM ? paramANu utpattike samaya apanA kArya nahIM karate, kyoMki usa samaya paramANu apanI utpatti hI vyagra rahate haiN| yadi kaho ki "utpanna honA hI kriyA hai, aura kriyA hI kAraNa hai" isaliye paramANuoMkI utpatti honA hI dUsaroMkI utpatti honemeM kAraNa hai; yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki yadi utpanna honA hI utpattimeM kAraNa mAna liyA jAya, to rUpake paramANuoMko rasake paramANu oMkI utpattimeM kAraNa mAnanA cAhiye, isaliye rUpake paramANuoMko rasa-paramANuoMkA upAdAna kAraNa kahanA caahiye| kyoMki jaise eka paramANu svayaM utpanna hokara dUsare paramANuoMkI utpatti kara sakatA hai, vaise hI rUpa aura rasake paramANu bhI sAtha utpanna hote hue eka dUsareko utpattimeM sahAyaka ho sakate haiN| ataeva rUpa-paramANu aura rasa-paramANuoMko apanI-apanI utpattimeM pRthak kAraNa na mAnakara rUpake paramANuoMkI rasake paramANuoMse utpatti mAnanI cAhiye / yadi kaho ki paramANu satarUpa hokara dUsare kSaNameM apanA kArya karate haiM, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki paramANu utpattike bAda hI naSTa ho jAte haiM / yadi kaho ki paramANu asatrUpa hokara apanA kArya karate haiM (dUsarA pakSa ) to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki apanI utpattike samayako chor3akara sadA hI ina paramANuoMko apanA kArya karate rahanA cAhiye; kAraNa ki asat paramANu sadA ekase rahate haiN| tathA, sat-asatrUpa hokara bhI paramANu kArya nahIM karate ( tIsara pakSa ), kyoMki "jo doSa sat aura asat eka-eka svabhAvake alaga-alaga mAnanemeM kahe gaye haiM, ve saba doSa sat-asat donoM svabhAvoMko eka sAtha mAnanemeM bhI Ate haiN|" isaliye paramANu sat aura asatrUpa hokara bhI arthakriyA nahIM kara skte| ataeva paramANu kSaNika nahIM haiN| tathA, anitya paramANu eka kSaNake bAda dUsare kSaNameM sthita raha kara bhI (eka kSaNase adhika, parantu parimita samaya taka rahanevAle ) arthakriyA nahIM kara skte| kyoMki paramANuoMko kSaNika mAnakara arthakriyAkArI mAnanemeM jo doSa Ate haiM, ve yahA~ bhI Ate haiN| tathA, eka kSaNake bAda rahanevAle paramANu arthakriyA karate haiM, athavA nahIM ? yadi ye paramANu arthakriyA nahIM karate, to AkAzake phUlakI taraha ina paramANuoM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 karaNam / sadrUpaM cet, sato'pi krnne'nvsthaa| tRtIyabhedastu praagvdvirodhdurgndhH| tannANurUpo'rthaH sarvathA ghaTate // ___ nApi sthUlAvayavirUpaH / ekaparamANvasiddhau kathamanekatatsiddhiH / tadabhAve ca tatpracayarUpaH sthUlAvayavI vAGmAtram / kiJca, ayamanekAvayavAdhAra iSyate / te cAvayavA yadi virodhinaH, tahiM naikaH sthUlAvayavI, viruddhadharmAdhyAsAt / avirodhinazcet , pratItibAdhaH / ekasminneva sthUlAvayavini claaclrktaarktaavRtaanaavRtaadiviruddhaavyvaanaamuplbdheH| api ca, asau teSu vartamAnaH kAtsnyena ekadezena vA vartate ? kAsnyUna vRttAvekasminnevAvayave parisamAptatvAdanekAvayavavRttitvaM na syAt / pratyavayavaM kAtsnyena vRttau cAvayavibahutvApattiH / ekadezena vRttau ca tasya nirNshtvaabhyupgmvirodhH| sAMzatve vA teM'zAstato bhinnAH abhinnA vA? bhinnatve punarapyanekAMzavRtterekasya kaatsnyaikdeshviklpaantikrmaadnvsthaa| abhinnatve na kecidaMzAH syuH|| ____ iti nAsti bAhyo'rthaH kazcit / kintu jJAnamevedaM sarvaM nIlAdyAkAreNa pratibhAti / bAhyArthasya jaDatvena pratibhAsAyogAt / yathoktam "svAkArabuddhijanakA dRzyA nendriygocraaH"| kA abhAva mAnanA caahiye| kyoMki arthakriyAkAritva hI vastukA lakSaNa hai| yadi eka kSaNake bAda rahanevAle paramANu arthakriyA karate haiM, to vaha arthakriyA satrUpa hai, asatrUpa, athavA ubhayarUpa ? yadi paramANuoMkA kArya asatrUpa hai, to paramANuoMko asarUpa kharagozake sIMgoMkI utpattimeM bhI kAraNa honA caahiye| yadi yaha kArya satrUpa hai, to isakA yaha artha huA ki jo kArya pahalese maujUda thA, usa kAryako hI paramANuoMne kiyA hai| ataeva isa mAnyatAmeM anavasthA doSa AtA hai| ataeva sat aura asatrUpa kAryake na bananese sat-asatrUpa kArya bhI nahIM bana sakatA / ataeva paramANu bAhya padArtha nahIM ho skte| bAhya padArthoMko sthUla avayavIrUpa bhI svIkAra nahIM kara skte| kyoMki jaba eka paramANurUpa bAhya padArthoMkI siddhi nahIM hotI, to aneka paramANurUpa bAhya padArthoMkI kaise siddhi ho sakatI hai ? ataeva paramANuoMke abhAvameM paramANupracayarUpa sthUla avayavIkA sadbhAva hotA hai, yaha kahanA kevala kathana mAtra hai| tathA, avayavIke aneka avayava AdhAra mAne gaye haiN| ye avayava paraspara virodhI hai, yA avirodhI? yadi ye paraspara virodhI haiM, to inase eka sthUla avayavI hI nahIM bana sakatA, kyoMki avayavImeM virodhI dharmoMkA adhyAropa ho jAtA hai| yadi ina paramANuoMko paraspara avirodhI mAno, to yaha anubhavake viruddha hai, kyoMki hameM pratyakSase eka hI sthUla avayavImeM cala, acala, rakta, arakta, AvRta, anAvRta Adi viruddha dharma dekhanemeM Ate haiN| tathA, avayavI avayavoMmeM sampUrNa rUpase rahatA hai, athavA eka dezase? yadi avayavI avayavoMmeM sampUrNa rUpase rahate haiM, to sampUrNa avayavIke eka avayavameM samApta ho jAnese avayavI aneka avayavoMmeM nahIM raha sktaa| yadi avayavI aneka avayavoMmeM sampUrNa rUpase rahe bhI, to aneka avayavI mAnane pdd'eNge| yadi avayavI avayavoMmeM eka dezase rahe, to avayavameM aMzoMkI kalpanA honese use niraMza eka avayavI nahIM kaha sakate; parantu avayavI niraMza hotA hai| yadi kaho ki avayavI aMza sahita hokara avayavoMmeM rahatA hai, to ye aMza avayavoMse bhinna hai, yA abhinna ? yadi aMza avayavase bhinna hai, to prazna hogA, ki avayavI avayavoMmeM sampUrNa rUpase rahate haiM, athavA eka dezase ? isa taraha anavasthA mAnanI pdd'egii| yadi aMza avayavase abhinna haiM, to avayavoMko chor3akara avayavIke aMzoMkA pRthak astitva nahIM mAna sakate / isa prakAra paramANurUpa yA sthUlarUpa bAhya arthakA sadbhAva nahIM hai; kintu jo kucha nIla Adi padArthoke AkAra rUpase pratibhAsita hotA hai, vaha saba jJAna hI hai| kyoMki jar3a arthAt acetana yA jJAnahIna bAhyArthakA apane Apako jAnanA ghaTita nahIM hotaa| kahA bhI hai-"apane AkArarUpa buddhiko utpanna karane
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16] syAdvAdamaJjarI 159 alaGkArakAreNApyuktam "yadi saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate / na cet saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate // " yadi bAhyo'rtho nAsti, kiMviSayastIyaM ghaTapaTAdipratibhAsaH iti cet, nanu nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartitaH, nirviSayatvAt , AkAzakezajJAnavat , svapnajJAnavad veti / ata evoktam "nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA naanubhvo'prH| grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate // bAhyo na vidyate hyartho yathA bAlairvikalpyate / vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravartate" / / iti / tadetatsarvamavadyam / jJAnamiti hi kriyaashbdH| tato jJAyate'neneti jJAnaM, jJaptirvA jJAnamiti / asya ca karmaNA bhAvyaM, nirviSayAyA jJapteraghaTanAt / na cAkAzakezAdau nirviSayamapi dRSTaM jJAnamiti vAcyam , tasyApyekAntena nirviSayatvAbhAvAt / na hi sarvathAgRhItavAle indriyagocara dRzya padArtha astirUpa nahIM haiN|" alaMkArakAra (prajJAkaragupta ) ne bhI kahA hai "yadi nIla padArthakA anubhava kiyA jAtA hai to vaha nIla padArtha bAhya padArtha hai, aisA kaise kaha sakate haiM ? yadi nIla padArthakA anubhava nahIM kiyA jAtA to vaha nIla padArtha bAhya padArtha hai, aisA kaise kaha sakate haiN|" ( jo jisakA hotA hai vaha usakA anubhava kara sakatA hai| nIla padArthakA anubhava jJAnake dvArA kiyA jAtA hai to vaha nIla padArtha jJAnakA-jJAnarUpa-honA cAhiye / nIla padArthakA jJAna nahIM hotA to use bAhya padArtha nahIM kaha sakate / jisa padArthakA kisI bhI hAlatameM jJAna hotA hI nahIM, usakA bAhya astitva nahIM ho sakatA, aura jisakA astitva hotA hai usakA kisI na kisI prakArase jJAna hotA hI hai)| zaMkA-yadi bAhya padArthakA astitva nahIM hai to ghaTa, paTa AdikA jJAna kisa prakAra hotA hai ? samAdhAna-jisa prakAra AkAzakezarUpa bAhya padArthake abhAvameM AkAzakezakA jJAna hotA hai, athavA jisaprakAra svapnajJAnakA viSaya bane hue padArthakA vastutaH sadbhAva na honepara bhI svapna meM usakA jJAna hotA hai, usI taraha ghaTa, paTa Adi bAhya padArthoMkA abhAva honese, AlaMbanarahita honepara bhI, anAdi mithyAvAsanAke kAraNa ghaTa, paTa AdikA jJAna hotA hai / isalie kahA hai "jisakA buddhike dvArA anubhava kiyA jAtA hai, vaha buddhise bhinna nahIM hotaa| anubhava buddhise bhinna nahIM hai| grAhya-grAhaka ( anubhAvya-anubhAvaka ) bhAvase rahita honese buddhi svayaM prakAzita hotI hai| mUoM dvArA kalpita bAhya artha vidyamAna nahIM hai| (anAdi ) vAsanAse pratihata citta (buddhi ) arthAbhAsa (ayathArtha artha ) meM pravRtta hotA hai|" (4) uttarapakSa-yaha ThIka nahIM hai| jJAna zabda kriyAkA dyotaka hai| jisake dvArA jAnA jAya, athavA jAnane mAtrako jJAna kahate haiN| jJAna ( kriyA) ke koI karma avazya honA cAhiye, kyoMki jJAna nirviSaya nahIM hotA / yadi AkAzameM niviSaya kezajJAnakI taraha mithyA jJAnako hI jJAnakA viSaya mAno, to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki AkAzameM kezajJAna bhI ekAnta rUpase niviSaya nahIM hai| kAraNa ki jisane kabhI vAstavika 1. prajJAkaraguptakRtaH pramANavAtikAlaGkArAkhyo bauddhagranthaH / 2. pramANavAtike 3-327 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya, yo. vya. zloka 16 satyakezajJAnasya ttprtiitiH| svapnajJAnamapyanubhUtadRSTAdyarthaviSayatvAnna nirAlambanam / tathA ca mahAbhAjyakAra: "aNuhUyadiTThaciMtiya suypyiviyaardevyaannuuvaa| sumiNasya nimittAI puNNaM pAvaM ca NAbhAvo"5 yazca jJAnavipayaH sa vaahyo'rthH| bhrAntiriyamiti cet ciraM jIva / bhrAntirhi mukhye'rthe kvacid dRSTe sati karaNApATavAdinAnyatra viparyastagrahaNe prasiddhA, yathA zuktau rajatabhrAntiH / arthakriyAsamarthe'pi vastuni yadi bhrAntirucyate tahiM pralInA bhraantaabhraantvyvsthaa| tathA ca satyametadvacaH "AzAmodakatRptA ye ye caasvaaditmodkaaH| rasavIrya vipAkAdi tulyaM teSAM prasajyate // " na cAmUnyarthadUSaNAni syAdvAdinAM bAdhAM vidadhate, paramANurUpasya sthUlAvayavirUpasya cArthasyAGgIkRtatvAt / yacca paramANupakSakhaNDane'bhihitaM pramANAbhAvAditi, tadasat tatkAryANAM kezoMkA jJAna nahIM kiyA hai, use AkAzameM mithyA kezajJAna nahIM ho sktaa| isI prakAra svapna meM bhI jAnat dazAmeM anubhUta padArthoM kA hI jJAna hotA hai, isaliye svapnajJAna bhI sarvathA niviSaya nahIM hai| mahAbhASyakAra ( jinabhadragaNi kSamAzramaNa ) ne bhI kahA hai "anubhava kiye hue, dekhe hue, vicAre hue, sune hue padArtha, vAta, pitta Adi prakRtike vikAra, daivika aura jalapradhAna deza svapnameM kAraNa hote haiN| sukha-nidrA Anese puNya rUpa, aura sukha-nidrA na Anese pApa rUpa svapna dikhAI dete haiM / vAstavameM svapnake nimittoMkA abhAva nahIM hai, arthAt svapna niviSaya nahIM hotaa|" tathA, jJAnakA viSaya ho bAhya artha hai / yadi kaho ki jJAnakA viSaya bAhya padArtha hai, yaha kathana bhrAntirUpa hai, to yaha bahuta ThIka hai| kyoMki mukhya padArthake kahIM dekhe jAnepara indriyoMke rugNa Adi honese kahIM kisI anya padArthameM, usa mukhya padArthako viparyAsa rUpase jAnanepara bhrAntikI siddhi hotI hai; sIpImeM cA~dIko bhrAntikI bhA~ti / (cA~dIko dekhanese usake zubhratvakA jJAna honepara, sIpake zubhratvako dekhanese jisa prakAra sIpake viSayameM cAMdIkA honevAlA jJAna bhrAntirUpa hotA hai, usI prakAra kahIM mukhya padArthako dekhanepara, indriyoMke rugNa Adi honese anya padArthameM viparyasta arthAt anyatra dekhe hue mukhya padArthakA jo jJAna hotA hai, vaha bhrAMtirUpa hotA hai, yaha siddha ho jAtA hai| isa bhrAnta jJAnase bhI bAhyArthake sadbhAvakI hI siddhi hotI hai ) / prayojana bhUta kAryako utpatti karane meM samartha honevAle padArthake viSayameM bhI isa padArthakA astitva bhrAntarUpa hai-yaha jo kahA gayA hai to isase yaha jJAna bhrAMta hai, aura yaha jJAna abhrAnta, yaha vyavasthA hI naSTa ho jaayegii| ataeva "jo manake laDDU khAkara tRpta hue haiM aura jinhoMne vAstavameM laDDuoMkA svAda cakhA hai, una donoMke rasa, vIrya aura vipAka Adike samAna honekA prasaMga upasthita ho jAtA hai"-yaha vacana satya hai| tathA, Apa logoMne jJAnAdvaitakA pratipAdana karate hue jo paramANurUpa aura sthUla avayavIrUpa bAhya padArthoMkA khaNDana kiyA, usase syAdvAdiyoMke siddhAntameM koI bAdhA nahIM aatii| kyoMki jaina logoMne paramANu aura sthUla avayavI donoM rUpa bAhya padArthoMko svIkAra kiyA hai| tathA, paramANupakSakA khaNDana karate hue 'paramANu rUpa vAhya padArtha nahIM hai, kyoMki usake sAdhaka pramANoMkA abhAva hai-yaha jo kathana hai, vaha bhI 1. chAyA-anubhUtadRSTacintitazrutaprakRtivikAradevikAnUpAH vaa| svapnasya nimittAni puNyaM pApaM ca nAbhAvaH // -jinabhadragaNikSamAzramaNaH vizeSAvazyakabhASye 1703 /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16 ] syAdvAdamaJjarI 161 ghaTAdInAM pratyakSatve teSAmapi kathaJcit pratyakSatvaM yogipratyakSeNa ca sAkSAtpratyakSatvamavaseyam / anupalabdhistu saukSmyAt / anumAnAdapi tasiddhiH, yathA-santi paramANavaH, sthUlAvayaviniSpattyanyathAnupapatteH, ityntaaptiH| na cANubhyaH sthUlotpAda ityekAntaH, sthUlAdapi sUtrapaTalAdeH sthUlasya paTAdeH prAdurbhAvavibhAvanAt , AtmAkAzAderapudgalatvakakSokArAcca / yatra punaraNubhyastadutpattistatra tat kAlAdisAmagrIsavyapekSa kriyAvazAt prAdurbhUtaM saMyogAtizayamapekSyeyamavitathaiva // yadapi kiJcAyamanekAvayavAdhAra ityAdi nyagAdi, tatrApi kathaJcidvirodhyanekAvayavAviSvagbhUtavRttiravayavyabhidhIyate / tatra ca yadvirodhyanekAvayavAdhAratAyAM viruddhadharmAdhyAsanamabhihitaM tatkathaJcidupeyata eva tAvat , avayavAtmakasya tasyApi kathaJcidanekarUpatvAt / yaccopanyastam , api ca asau teSu vartamAnaH kAnyenaikadezena vA vartatetyAdi, tatrApi vikalpadvayAnabhyupagama evottaram , aviSvagbhAvenAvayavino'vayaveSu vRtteH svIkArAt / / ___kiJca, yadi bAhyo'rtho nAsti, kimidAnI niyatAkAraM pratIyate / nIlametat iti vijJAnakAro'yamiti cet, na / jJAnAd bahibhUtasya saMvedanAt / jJAnAkAratve tu ahaM nIlama iti pratItiH syAnna tu idaM nIlam iti / jJAnAnAM pratyekamAkArabhedAt kasyacit 'aham' iti pratibhAsaH, kasyacit 'nIlametat' iti cet, na / nIlAdyAkAravadahamityAkArasya vyavasthitatvA ThIka nhiiN| kyoMki paramANuoMke kAryarUpa ghaTa AdikA pratyakSase jJAna honepara una paramANuoMkA bhI kathaMcit pratyakSase jJAna hotA hai, tathA yogipratyakSase unakA sAkSAt pratyakSa hotA hai| una paramANuoMke atyanta sUkSma honese unakI upalabdhi nahIM hotii| anumAna pramANase bhI una paramANuoMkI siddhi hotI hai| anumAnaparamANu astirUpa hai kyoMki paramANuoMke abhAvameM sthUla avayavIko niSpatti nahIM ho sakatI; yaha antarvyApti hai| (paramANurUpa upAdAnakA upAdeyabhUta kAryameM sva-svarUpase anvaya honese, paramANu aura sthUla avayavImeM antarvyApya-vyApaka bhAvakA sadbhAva honese inameM antarvyApti siddha hotI hai)| paramANuoMse sthUla avayavIkA hI utpAda hotA hai-yaha ekAnta nahIM hai| kyoMki sthUla sUtrasamUha Adise bhI sthUla paTa AdikI utpattikA spaSTa jJAna hotA hai; tathA, AtmA, AkAza Adi kI pudgalabhinnatA svIkAra kI gaI hai| jahA~ punaH aNuoM se sthUla kI-sthUla avayavIbhUta kArya kI utpatti hotI hai, vahA~ vaha sthUla avayavIrUpa kArya, kAlAdirUpa sahakAriyoM kI sAmagrI kI apekSA rakhanevAlI kriyA ke kAraNa, atizaya saMyoga kI apekSA se utpanna hotA hai / ataH avayavIbhUta syUla kArya kI paramANuoM se honevAlI utpatti yathArtha hI hai| tathA, Apa logoM ne 'avayavI ke aneka AdhAra mAne haiN| ye avayava yadi paraspara virodhI hoM to eka sthUla avayavI nahIM bana sakatA / kyoMki 'avayavI meM virodhI dharmoM kA adhyAropa hotA hai'-aisA jo kahA hai, usameM bhI kathaMcit virodha AtA hai| aise aneka avayavoM ke sAtha jo abhedarUpa se rahatA hai, vaha avayavI kahA jAtA hai / vahA~, 'paraspara virodhI aneka avayava avayavI ke AdhArabhUta honepara, avayavImeM virodhI dharmokA adhyAropa hotA hai-yaha jo kahA hai, use kathaMcit rUpase svIkAra kiyA hI gayA hai / tathA, Apa logoMne jo prazna kiyA thA, 'avayavI avayavoMmeM sampUrNa rUpase rahatA hai, athavA eka dezase ? so hama donoM hI vikalpoMko nahIM mAnate / hamAre matake anusAra avayavI avayavoMmeM aviSvagbhAvase rahatA hai| tathA, yadi bAhya padArtha kA abhAva hai to niyata rUpase jo jJAna hotA hai vaha kisakA jJAna hotA hai ? yadi kaho ki 'yaha nIla hai'-yaha vijJAnakA hI AkAra hai to yaha ThIka nahIM / kyoMki hameM jJAnase bahirbhUta nIlakA saMvedana hotA hai| yadi jJAnakI nIlAkAra pariNati ho to 'maiM nIla hU~'-yaha pratIti honI cAhiye, 'yaha nIla hai'-aisI pratIti nhiiN| zaMkA-pratyeka jJAnakA AkAra bhinna-bhinna hotA hai, isaliye kahIM 'maiM nola hU~' aisA jJAna hotA hai, aura kahIM, 'yaha padArtha nIla hai' aisA jJAna hotA hai / ataeva bAhya aura aMtaraMga 21
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 bhAvAt / tathA ca yadekenAha miti pratIyate tadevApareNa tvamiti pratIyate / nIlAdyAkArastu vyavasthitaH, sarvairapyekarUpatayA grahaNAt / bhakSitahatpUrAdibhistu' yadyapi nIlAdikaM pItAditayA gRhyate, tathApi tena na vyabhicAraH tasya bhrAntatvAt / svayaM svasya saMvedane'hamiti pratibhAsa iti cet, nanu kiM parasyApi saMvedanamasti / kathamanyathA svazabdasya pryogH| pratiyogIzavdo hyayaM paramapekSamANa eva pravartate / svarUpasyApi bhrAntyA bhedapratItiriti cet , hanta pratyakSeNa pratIto bhedaH kathaM na vaastvH|| bhrAnta pratyakSamiti cet, nanu kuta etat / anumAnena jJAnArthayorabhedasiddheriti cet , kiM tadanumAnamiti pRcchAmaH / yadyena saha niyamenopalabhyate tat tato na bhidyate, yathA snycndraadsnycndrH| niyamenopalabhyate ca jJAnena sahArtha iti vyApakAnupalabdhiH / pratiSedhyasya jJAnArthayorbhedasya vyApakaH shoplmbhaaniymstsyaanuplbdhiH| bhinnayolapItayoryugapadupalambhaniyamAbhAvAt / ityanumAnena tayorabhedasiddhiriti cet // n| saMdigdhAnaikAntikatvenAsyAnumAnAbhAsatvAt / jJAnaM hi svaparasaMvedanam / tatparadonoM padArtha jJAnAkAra hote haiN| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki jisa prakAra nIla AkAra nizcita hai, vaise 'aham' AkAra nizcita nahIM hai| kAraNa ki jo mere liye 'ahaM' hai vaha dUsareke liye 'tvaM' hai| parantu nIla AkAra vyavasthita hai, kyoMki vaha saba logoMke anubhavameM ekarUpase hI AtA hai| yadi kaho ki pitta utpanna karanevAle dhatUreko khA lenese nIla padArtha bhI pItarUpa pratibhAsita hotA hai, isaliye nIla AkAra saba logoMke anubhavameM ekasA nahIM AtA / yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki nIlakA pItarUpa pratibhAsita honA bhrAnta hai / roga rahita manuSyoMko nIla sadA nIla rUpa hI pratibhAsita hotA hai / svayaMko apane ApakA jJAna honese 'ahaM' kA pratibhAsa hotA hai, yaha ApakA kathana tabhI satya mAnA jA sakatA hai, jaba Apa apane atirikta dUsarekA bhI saMvedana mAnate hoM / 'sva' zabda pratiyogI zabda hai / ataeva sva zabdase para zabdakA bhI jJAna hotA hai| yadi kaho ki sva zabdameM para svarUpa bhedakA jJAna hotA hai, vAstavameM sva aura parameM koI bheda nahIM hai, to kheda hai ki Apa loga pratyakSase dikhAI denevAle sva aura para, tathA aMtara aura bAhyake bhedako bhI vAstavika nahIM mAnanA cAhate / vauddha-sva aura parake bhedako batAnevAlA pratyakSa bhrAnta hai| kyoMki anumAnase jJAna aura padArthakA abheda siddha hotA hai| 'jo jisake sAtha niyamase upalabdha hotA hai, vaha usase bhinna nahIM hotaa| jaise asat yA bhrAnta candramA yathArtha candramA ke sAtha upalabdha hotA hai, ataeva bhrAnta candramA yathArtha candramAse bhinna nahIM hai / isI prakAra jJAna aura padArtha niyamase eka sAtha pAye jAte haiN| ataeva padArtha jJAnase bhinna nahIM hai| ( vyApakakA abhAva hone para vyApyakA abhAva honA vyApakAnupalabdhi hai| yahA~ vyApya-zizipAkA abhAva hai, kyoMki yahAM zizipAvyApaka vRkSa kI anupalabdhi hai| vRkSa vyApaka hai aura vRkSa honese zizipA vyApya hai| ataH vRkSamAtrakA abhAva zizipA vRkSake abhAva kI siddhi karatA hai / prastuta prasaMgameM abhedavyavasthApaka sahopalaMbha niyama kA abhAva vyApaka hai tathA artha aura jJAnameM honevAlA bheda vyApya / arthAt jahA~ sahopalaMbha niyama kA abhAva hotA hai, vahAM abheda kA abhAva-bhedakA sadbhAva hotA hai / ) jisa prakAra paraspara bhinna nIla aura pIta padArthoM kA eka sAtha jJAna honeke niyama kA abhAva hotA hai, usI prakAra jJAnake sAtha artha kI upalabdhi niyamase hotI hai, ataeva sahopalaMbha rUpa niyamake abhAvarUpa vyApaka kI upalabdhi na honese jJAnake aura arthaka abhedake abhAvarUpa vyApya kI upalabdhi nahIM hotI-jJAna aura arthameM bheda kI siddhi nahIM hotii| isa anumAnase jJAna aura artha kA abheda siddha hotA hai / jaina-bauddhoM kA yaha kathana ThIka nahIM hai| (ka) bauddhoMke dvArA upasthita kiye gaye anumAnameM diyA 1. hRtpUraH pittarogakaraH phalavizepastadbhakSaNena pittapItimnA sarve padArthAH pItA iva bhAsante /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16] syAdvAdamaJjarI saMvedanatAmAtreNaiva nIlaM gRhNAti, svasaMvedanatAmAtreNaiva ca nIlabuddhim / tadevamanayoryugapad grahaNAtsahopalambhaniyamo'sti abhedazca nAsti / iti sahopalambhaniyamarUpasya hetorvipakSAd vyAvRtteH saMdigdhatvAt saMdigdhAnakAntikatvam / asiddhazca sahopalambhaniyamaH, nIlametat iti bahirmukhatayA'rthenubhUyamAne tadAnImevAntarasya nIlAnubhavasyAnanubhavAt , iti kathaM pratyakSasyAnumAnena jJAnArthayorabhedasiddhayA bhrAntatvam / api ca, pratyakSasya bhrAntatvenAbAdhitaviSayatvAdanumAnasyAtmalAbhaH, labdhAtmake cAnumAne pratyakSasya bhrAntatvam , ityanyonyAzrayadoSo'pi durnivaarH| arthAbhAve ca niyatadezAdhikaraNA pratItiH kutH| na hi tatra vivakSitadeze'yamAropayitavyo nAnyatretyasti niymhetuH|| vAsanAniyamAttadAropaniyama iti cet / na / tasyA api taddezaniyamakAraNatvAbhAvAt / sati hyarthasadbhAve yaddezo'rthastaddezo'nubhavaH taddezA ca tatpUrvikA vAsanA / bAhyArthAbhAve tu tasyAH kiMkRto deshniymH|| gayA sahopalaMbharUpa hetu saMdigdhAnekAMtika honese anumAnAbhAsa hai| ( jisa hetu kI vipakSase vyavRtti saMdigdha hotI hai, usa hetu ko saMdigdhAnakAMtika hetvAbhAsa kahA jAtA hai ) / jJAna paramArthataH sva aura para ko jAnanevAlA hotA hai| parasaMvedana svabhAvake kAraNa hI jJAna nIla padArtha ko jAnatA hai, tathA svasaMvedana svabhAvake kAraNa nIlake jJAna ko grahaNa karatA hai / isa prakAra nIla padArtha aura nIla padArtha kA jJAna, ina donoM ko eka sAtha grahaNa karanese sahopalaMbha niyama kA sadbhAva hai / tathA nIla padArtha aura nIla padArtha kA jJAna; ina donoMmeM abheda nahIM hai / isa prakAra sahopalaMbha niyama rUpa hetu kI vipakSase vyAvRtti saMdigdha honeke kAraNa usa hetu kA saMdigdhAnakAMtika hetvAbhAsatva siddha ho jAtA hai / ( kha ) jJAna aura artha kI eka sAtha upalabdhi hone kA niyama asiddha hai-usakI siddhi nahIM hotI; kyoMki 'yaha nIla hai,' isa prakAra bahirmukha rUpase jaba padArtha kA jJAna hotA hai, usI samaya aMtaraMga nIla jJAna kA anubhava nahIM hotA / isa prakAra nIla padArtha kA jJAna tathA aMtaraMga nIla jJAna kA anubhava eka sAtha na honese, sahopalaMbha niyamake svarUpa kI siddhi nahIM hotii| isase sahopalaMbha niyamahetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa ThaharatA hai aura anumAna nahIM banatA / aisI hAlatameM asiddha anumAnadvArA siddha kiye jAnevAle jJAna aura arthaka abheda dvArA pratyakSa kA bhrAntatva kaise siddha ho sakatA hai ? (ga ) tathA, yadi pratyakSakA bhrAntapanA siddha ho, to anumAnakA viSaya abAdhita siddha honese anumAna kI utpatti ho, tathA anumAna kI utpatti hone para pratyakSakA bhrAntapanA siddha ho-isa prakAra anumAna aura pratyakSake paraspara anyonyAzrita honese anyonyAzraya doSa dunivAra ho jAtA hai / isaliye pratyakSa athavA anumAnase bhI jJAna aura padArthameM abheda siddha nahIM hotaa| tathA, yathArtha kA abhAva hone para padArthoke nizcita sthAnakI pratIti nahIM honI cAhie / isaliye vivakSita sthAnameM hI amuka padArtha kA Aropa karanA cAhiye, anyatra nahIM, isa niyama kA kAraNa nahIM bana sktaa| vijJAnavAdI bauddha-hama loga vAsanAdvArA pratiniyata sthAnameM rahanevAle padArthoMkA jJAna karate haiN| (ghaTake pratiniyata sthAnameM rahanese usa sthAnakA svataMtra astitva siddha nahIM hotA, parantu hama vAsanAke dvArA amuka padArtha ke amuka sthAnameM sthita rahanekA jJAna karate haiM / ataeva bAhya padArthoMkA jJAna hamArI vAsanAke kAraNa hotA hai, vAstavameM bAhya padArtha svatantra vastu nahIM hai)| jaina-yaha ThIka nhiiN| kyoMki hama vAsanAse padArthaka pratiniyata sthAnakA jJAna nahIM kara sakate / padArthake honepara hI jisa sthAnameM padArthakA astitva hotA hai, usI sthAnameM padArthakA jJAna hotA hai, aura usI sthAnameM padArthajJAnapUrvaka vAsanA utpanna hotI hai| bAhya padArthakA abhAva honepara kevala usa vAsanA dvArA padArthake pratiniyata sthAnakA nizcaya kauna kara sakatA hai ? ataeva yadi bAhya padArtha koI vastu nahIM hai, to pratiniyata sthAnake nizcayakA koI niyama nahIM bana sktaa|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 athAsti taavdaaropniymH| na ca kAraNavizeSamantareNa kAryavizeSo ghaMTate / vAhyazcArtho nAsti / tena vAsanAnAmeva vaicitryaM tatra heturiti cet , tadvAsanAvaicitryaM vodhAkArAdanyat , ananyadvA ? ananyaJcet , bodhAkArasyaikatvAtkastAsAM parasparato vizeSaH / anyaccet , arthe kaH pradvepaH, yena sarvalokapratItirapasyate ? tadevaM siddho jJAnArthayorbhedaH // tathA ca pryogH| vivAdAdhyAsitaM nIlAdi jJAnAdvayatirikta, viruddhadharmAdhyastatvAt / viruddhadharmAdhyAsazca jJAnasya zarIrAntaH, arthasya ca bahiH; jJAnasyAparakAle, arthasya ca pUrvakAle vRttimattvAt ; jJAnasyAtmanaH sakAzAt , arthasya ca svakAraNebhya utptteH| jJAnasya prakAzarUpatvAt , arthasya ca jaDarUpatvAditi / ato na jJAnAdvaite'bhyupagamyamAne bahiranubhUyamAnArthapratItiH kathamapi saGgatimaGgati / na ca dRSTamapahnotuM zakyamiti / / ___ata evAha stutikAraH-'na saMvidadvaitapathe'rthasaMvit' iti / samyagavaiparItyena vidyate'vagamyate vastusvarUpamanayeti saMvit / svasaMvedanapakSe tu saMvedanaM saMvit jJAnam , tasyA advaitam , dvayorbhAvo, dvitA, dvitaiva dvaitaM, prajJAditvAt svaarthike'nni'| na dvaitamadvaitam ; bAhyArthapratikSepAdekatvaM / saMvidadvaitaM jJAnamevaikaM tAttvikaM na bAhyo'rtha ityabhyupagamyata ityrthH| tasya panthAH mArgaH saMvidadvaitapathastasmin jJAnAdvaitavAdapakSa iti yAvat / kimityAha / nArthasaMvit / yeyaM bahirmukhatayArthapratItiH sAkSAdanubhUyate sA na ghaTate ityupskaarH| etaccAnantarameva bhAvitam / / evaM ca sthite sati kimityAha / vilUnazINa sugatendrajAlam iti / sugato mAyAputraH / tasya sambandhi tena parikalpitaM kSaNakSayAdi vastujAtam / indrajAlamivendrajAlaM, mativyAmoha vijJAnavAdI-padArthaka pratiniyata sthAnakA nizcaya hotA hai| viziSTa kAraNake vinA viziSTa kAryakI siddhi nahIM hotii| aura bAhya padArthakA astittva nahIM / ataeva padArthaka pratiniyata sthAnake nizcaya karane meM vAsanA-vaicitrya hI kAraNa hai| jaina-hama pUchate haiM ki yaha vAsanA-vaicitrya jJAnake AkArase bhinna hai, athavA abhinna ? yadi vAsanA vaicitrya jJAnake AkArase abhinna hai to jJAnakA AkAra ekarUpa honese nAnAvidha vAsanAoMmeM paraspara bheda kaise ho sakatA hai ? yadi vAsanA-vaicitrya jJAnake AkArase bhinna hai, to jJAnase bAhya padArthoMkA bheda mAnane meM hI kyA Apatti hai ? ataeva jJAna aura padArthako paraspara bhinna hI mAnanA cAhiye / prayoga nimna prakAra hai-vivAdAdhyAsita nIla Adi padArtha jJAnase bhinna haiM; kyoMki jJAna padArtha viruddha dharmose yakta hai / jJAna zarIrake andara hotA hai, aura padArtha zarIrake bAhara / padArthadarzanake uttarakAlameM padArthajJAnakA sadbhAva hotA hai, tathA padArthajJAnakI utpattike pUrvakAlameM jJAnakA viSaya bananevAle padArthakA sadbhAva rahatA hai / jJAna AtmAse utpanna hotA hai, padArtha apane-apane kAraNoMse utpanna hote haiN| jJAna prakAzarUpa hai, jJeya padArtha jar3arUpa haiN| ataeva jJAna aura padArtha paraspara viruddha dharmoMse yukta haiN| isaliye jJAnAdvaitake svIkAra karanepara bAhyarUpase anubhava kiye jAnevAle padArthoMkA jJAna saMgata nahIM ho sktaa| tathA, pratyakSa dikhAI denevAle bAhya padArthoMkA niSedha karanA zakya nhiiN| ___ataeva stutikAra hemacandra AcAryane kahA hai ki 'jJAnAdvaitake svIkAra karanepara padArthoMkA jJAna nahIM ho sakatA' (na saMvidadvaitapathe'rthasaMvit ) / jisase yathArtha rItise vastukA jJAna ho, use jJAna ( saMvit ) kahate haiN| bAhya padArthoMkA niSedha karake kevala eka jJAnakA astitva svIkAra karanA advaita hai| isa jJAnAdvaitake mAnanepara padArthoMko bAhya rUpase pratIti nahIM ho sktii| ___ ataeva 'sampUrNa padArtha kSaNasthAyI haiM,' 'jJAna aura padArtha paraspara abhinna haiM' Adi mAyAputra buddhake siddhAnta buddhimeM bhrama utpanna karanevAle honeke kAraNa indrajAlakI taraha vizIrNa ho jAte haiN| jisa 1 prajJAdibhyo'Na / haimasUtre 7-2-165 /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 anya. yo. vya. zloka 16 ] syAdvAdamaJjarI vidhAtRtvAt / sugatendrajAlaM sarvamidaM vilUnazIrNam / pUrva vilUnaM pazcAt zIrNaM vilUnazIrNam / yathA kiJcit tRNastambAdi vilUnameva zIryate vinazyati, evaM tatkalpitamidamindrajAlaM tRNaprAyaM dhArAlayuktizastrikayA' chinnaM sadvizIryata iti / athavA yathA nipuNendrajAlikakalpitamindrajAlamavAstavatattadvastvadbhutatopadarzanena tathAvidhaM buddhidurvidagdhaM janaM vipratArya pazcAdindradhanuriva niravayavaM vilUnazIrNatAM kalayati, tathA sugataparikalpitaM tattatpramANatattatphalAbhedakSaNakSayajJAnAthahetukatvajJAnAdvaMtAbhyupagamAdi sarva pramANAnabhijJaM loka vyAmohayamAnamapi yuktyA vicAryamANaM vizarArutAmeva sevata iti / atra ca sugatazabda uphaasaarthH| saugatA hi zobhanaM gataM jJAnamasyeti sugataM ityuzanti / tatazcAho tasya zobhanajJAnatA, yenetthamayuktiyuktamuktam // iti kAvyArthaH // 16 // prakAra bAjIgarakA indrajAla mithyA honese thor3e samayake liye adbhuta-adbhuta vastuoMkA pradarzana karake bhole logoMko Thaga kara indradhanuSakI taraha vilIna ho jAtA hai, usI prakAra 'pramANa aura phala abhinna hai', 'saba padArtha kSaNika haiM,' 'jJAna aura padArthameM paraspara abheda hai' Adi siddhAntoMse bhole prANiyoMko vyAmohita karanevAle buddhake siddhAnta yuktiyoMse jarjarita ho jAte haiM / yaha zlokakA artha hai // bhAvArtha-isa kArikAmeM bauddhoMke cAra siddhAntoMpara vicAra kiyA gayA hai / bauddha-(1) pramANa aura pramiti abhinna haiN| kyoMki jJAna hI pramANa aura pramANakA phala hai, kAraNa ki vaha adhigamarUpa hai| jJAnase padArtha jAne jAte haiM, isaliye jJAna pramANa hai| tathA padArthoMko jAnaneke atirikta jJAnakA dUsarA koI phala nahIM ho sakatA, isalie jJAna hI pramANakA phala hai| pramANa aura pramitimeM pramANa kAraNa hai, aura pramANakA phala pramANakA kArya hai| jaina-(ka) yadi pramANa aura pramiti abhinna haiM, to ve donoM eka sAtha utpanna hone caahie| isalie pramANa aura pramitimeM kArya-kAraNa sambandha nahIM bana sktaa| kyoMki kAraNa sadA kAryake pahale hI utpanna hotA hai (kha) pramANa aura pramitiko kramabhAvI mAnanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki bauddhoMke matameM pratyeka vastu kSaNa-kSaNameM naSTa honevAlI hai| ataeva pramANakA niranvayavinAza honese pramANase pramitikI utpatti nahIM ho sktii| (ga) pramANa aura pramitimeM koI sambandha nahIM ho sakatA, kyoMki pramANa aura pramiti donoM kSaNa-kSaNameM naSTa honevAle haiN| tathA pramANa aura pramitimeM rahanevAle kArya-kAraNa sambandhakA jJAna do vastuoMke jJAna honepara hI ho sakatA hai| sautrAntika bauddha-hama pramANa aura pramitimeM vyavasthApya-vyavasthApaka sambandha mAnate haiM, kAryakAraNa sambandha nhiiN| jJAna padArthako jAnate samaya padArthake AkArako dhAraNa karake padArthakA jJAna karatA hai / vAstavameM cakSu Adi indriyoMse padArthoMkA jJAna nahIM hotaa| jisa samaya jJAnameM amuka padArthake AkArakA anubhava hotA hai, usa samaya usa padArthakA jJAna hotA hai| isalie pramANa pramitiko utpanna nahIM karatA, kintu vaha pramitikI vyavasthA karatA hai| jisa samaya jJAna nIla ghaTake AkAra hokara nIla ghaTako jAnatA hai, usa samaya jAnameM nIla ghaTakA sArUpya vyavasthApaka hai, aura ghaTakA nIlarUpa jJAna vyavasthApya hai| padArthoMkA jAnanevAlA jJAna nIla ghaTake AkArako dhAraNa karake hI nIla ghaTako jAnatA hai| ataeva pramANa aura pramitimeM vyavasthApya-vyavasthApaka sambandha svIkAra karanese eka hI vastumeM pramANa aura pramitike mAnanese virodha nahIM aataa| jaina-(ka) niraMza kSaNika vijJAnameM vyavasthApya-vyavasthApaka sambandha nahIM bana sktaa| kyoMki vyavasthApya-vyavasthApaka sambandha do padArthoM meM hI raha sakatA hai| (kha) jJAnako arthAkAra mAnane meM jJAnako jar3a prameyake AkAra mAnanese jJAnako bhI jar3a mAnanA caahie| tathA, jJAnako padArthAkAra mAnane meM 'yaha nIla padArtha hai' aisA jJAna na hokara 'maiM nIla hU~' isa prakArakA jJAna honA cAhiye / tathA jala-candrake 1 tIkSNadhArAyuktazastrikA / 2 vishiirnnshiiltaa|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 16 AkAza-candrake AkArakA honepara bhI jala-candrase AkAza-candrakA jJAna nahIM hotaa| (ga) yadi pramANa aura pramiti sarvathA abhinna hote, to Apa loga sArUpyako pramANa aura jJAnasaMvedanako pramiti mAnakara pramANa aura usake phalako alaga-alaga nahIM mAnate / ataeva pramANa aura pramitiko sarvathA abhinna na mAnakara unheM kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna mAnanA caahie| bauddha-(2) sampUrNa vidyamAna padArtha kSaNika hai, kyoMki nAza honA padArthoMkA svabhAva hai| padArthokA nazvara svabhAva dUsareke Upara avalambita nahIM hai| yadi nAza honA padArthoMkA svabhAva na ho, to dUsarI vastuoMke saMyoga honepara bhI padArtha naSTa na hone caahiye| padArthokA yaha nAzamAna svabhAva padArthoMkI Arambha aura anta donoM avasthAoMmeM samAna hai| isIlie pratyeka padArtha kSaNasthAyI hai| ataeva jo ghaTa hameM nitya dikhAI detA hai, vaha bhI pratikSaNa naSTa ho rahA hai| ghaTakA pratyeka pUrvakSaNa uttarakSaNako utpanna karatA hai| ye samasta kSaNa paraspara itane sadRza haiM ki ghaTake kSaNa, kSaNameM naSTa honepara bhI ghaTa ekarUpa hI dikhAI detA hai / aeva kSaNoMkI pArasparika sAdRzyatAke kAraNa hI hameM avidyAke kAraNa ghaTameM ekatvakA jJAna hotA hai| jaina-pUrva aura uttarakSaNoMkA eka sAtha athavA kramase utpanna honA nahIM bana sakatA, ataeva padArthoMko kSaNika mAnanA ThIka nahIM hai| tathA kSaNikavAdI niranvaya vinAza mAnate haiM, ataeva kSaNikavAdakA siddhAnta ekAntarUpa honese satya nahIM kahA jA sktaa| isalie padArthoMko utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa hI svIkAra karanA cAhie / yahI satkA lakSaNa hai| jisa samaya manuSya garbhameM AtA hai, usa samaya jIvakA utpAda hotA hai, aura usI samayase usakI Ayuke aMzoMkI hAni honA prArambha ho jAtI hai, isalie usakA vyaya hotA hai, tathA jIvatva dazAke sadA dhruva rahanese jIvameM dhrauvya pAyA jAtA hai / ataeva paryAyoMkI apekSAse hI padArthoMko kSaNika mAnanA cAhiye / dravyakI dRSTise padArtha nitya hI haiN| vaibhASika bauddha-(3) jJAna jisa padArthase utpanna hotA hai usI padArthako jAnatA hai| ataeva padArtha kAraNa haiM, aura jJAna kArya hai| jaise agnikA dhUma kAraNa hai, kyoMki agni aura dhUmakA anvaya-vyatireka sambandha hai / isI taraha padArtha bhI jJAnakA kAraNa hai, kyoMki padArtha jJAnake sAtha anvaya-vyatirekase sambaddha hai / yadi jJAna padArthase utpanna na ho, to ghar3eke jJAnase ghar3ekA hI jJAna honA cAhiye, anya padArthoMkA nahIM, yaha vyavasthA nahIM bana sktii| jaina-(ka) bauddhoMke anusAra pratyeka padArtha kSaNa-kSaNameM naSTa honevAle haiN| ataeva jaba taka eka padArtha banakara pUrNa na ho jAya, usa samaya taka vaha jJAnakI utpatti nahIM kara sktaa| tathA jisa kSaNameM jJAna utpanna hotA hai, usa samaya padArtha naSTa ho jAtA hai / ataeva padArtha jJAnakA kAraNa nahIM kahA jA sktaa| (kha) kramate honevAle padArthoMmeM hI kArya-kAraNa bhAva ho sakatA hai, parantu bauddhamatameM koI bhI vastu kSaNa mAtrase adhika nahIM tthhrtii| ataeva jJAnakI utpattike kSaNameM jJAnake kAraNa padArthakA nAza ho jAnese padArthase jJAnakI utpatti nahIM ho sktii| kyoMki jJAna utpanna honeke pahale hI padArtha naSTa ho jAtA hai| (ga) padArthako jJAnakA sahabhAvI mAnanese bhI padArtha jJAnakA kAraNa nahIM ho sktaa| kyoMki eka sAtha utpanna honevAlI do vastuoMmeM kArya-kAraNa sambandha nahIM bana sktaa| (gha) yadi padArthako jJAnameM kAraNa mAnA jAya, to indriyoMko bhI jJAnakI utpattimeM kAraNa mAnanA cAhiye, kyoMki indriyA~ bhI jJAnako paidA karatI hai| (ca) jJAnakI utpatti padArthake Upara avalambita nahIM hai, kAraNa ki mRgatRSNAmeM jalarUpa padArthaka abhAva honepara bhI jalakA jJAna hotA hai| ataeva jaba taka padArtha aura jJAnameM 'jahA~ padArtha na ho, vahA~ jJAna na ho' isa prakArakA vyatireka sambandha siddha na ho, taba taka padArthako jJAnakA hetu nahIM kaha sakate / (cha) yogiyoMke atIta aura anAgata padArthoMko jAnate samaya atIta, anAgata padArthoMkA abhAva rahatA hai / ataeva atIta, anAgata padArtha jJAnameM kAraNa nahIM ho sakate / (ja) prakAzya rUpa arthase prakAzaka rUpa jJAnakI utpatti mAnanA bhI ThIka nhiiN| kyoMki ghaTa dIpakase utpanna nahIM hotA, phira bhI dIpaka ghaTako prakAzita karatA hai| (jha) jJAnakI padArthase utpatti mAnakara jJAnako padArthakA jJAtA mAnanese smRtiko bhI pramANa nahIM kahA jA sktaa| kyoMki smRti kisI padArthase utpanna nahIM hotii| isI prakAra eka svasaM
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 16] syAdvAdamaJjarI 167 vedana jJAnameM kriyAkA abhAva honese kArya-kAraNa bhAva nahIM bana sktaa| kyoMki svasaMvedanase svasaMvedanako utpatti nahIM hotii| ( Ta ) kapAlake prathama kSaNase ghaTakA aMtima kSaNa utpanna hotA hai, parantu kapAlake prathama kSaNase ghaTake aMtima kSaNakA jJAna nahIM hotaa| isI prakAra samAnajAtIya jJAnase samanantara jJAnake utpanna honepara samAnajAtoyase samanantara jJAnakA jJAna nahIM hotaa| (Tha) ataeva jisa samaya jJAnako AvaraNa karanevAle karmakA kSayopazama ho jAnese AtmAmeM kSaya aura upazama rUpa yogyatA hotI hai, usI samaya pratiniyata padArthoMkA jJAna svIkAra karanA caahie| yogAcAra (bauddha)-(4) jJAna mAtra hI paramArthasata hai. kyoMki jJAnakA kAraNa koI bAhya padArtha nahIM hai / bAhyArthavAdI paramANuoMke samUhako bAhya padArtha kahate haiM, athavA sthUla avayavIrUpa piMDako? pratyakSa athavA anumAnase paramANurUpa vAhya padArthoMkI siddhi nahIM hotI, ataeva bAhya padArtha paramANurUpa nahIM ho sakate / tathA bAhya padArthoMko paramANurUpa siddhi na honese unheM sthUla avayavI bhI nahIM kaha skte| kyoMki paramANuoMke samUhako avayavI kahate haiN| ataeva jo nIla, pIta Adi padArtha pratibhAsita hote haiM, ve saba jJAnarUpa hI hai| jisa prakAra bAhya Alambanake binA AkAzameM kezakA jJAna hotA hai, usI taraha anAdi kAlakI avidyAkI vAsanAse bAhya padArthoMke avalambanake binA hI ghaTa, paTa Adi padArthoMkA jJAna hotA hai| vAstavameM svayaM jJAna hI grAhya aura grAhakarUpa pratibhAsita hotA hai| jaina ( ka) yadi bAhya padArthoMko jJAnakA viSaya nahIM mAnA jAya, to jJAnako niviSaya mAnanese jJAnako apramANa mAnanA pdd'egaa| vAstavika bAhya padArthoMke binA hameM jJAna mAtrase hI padArthoMkA pratibhAsa nahIM ho sktaa| jJAnase bAhya padArthoMkA jJAna honA anubhavase siddha hai| (kha) paramANurUpa bAhya padArthako pratyakSa aura anumAnase siddhi hotI hai / kyoMki hama paramANuoMke kArya ghaTa Adike pratyakSase paramANuoMkA kathaMcit pratyakSa karate haiN| isaliye paramANuoMkI anumAnase bhI siddhi hotI hai; kyoMki paramANuoMke astitvake binA ghaTa Adi sthUla avayavIkI utpatti nahIM ho sakatI / avayava (paramANu ) aura avayavIkA hamaloga kathaMcit bhedAbheda svIkAra karate haiM, ataeva bAhya padArthoM ko paramANu aura sthUla avayavI donoM rUpa mAnanA caahiye| (ga) vAsanAvaicitryase bhI padArthoMkA nAnA rUpa pratibhAsita mAnanA ThIka nhiiN| kyoMki bAhya padArthoke anubhava honepara hI vAsanA utpanna hotI hai| tathA jJAna aura vAsanAko alaga-alaga mAnanese jJAnAdvaita nahIM bana sktaa| yogAcAra-'jo jisake sAtha upalabdha nahIM hotA hai, vaha usase abhinna hai| jaise AkAza-candramA jala-candramAke sAtha upalabdha hotA hai, isaliye donoM paraspara abhinna haiN| isI taraha jJAna aura padArtha eka sAtha upalabdha hote haiM / ataeva jJAna aura padArtha eka dUsarese abhinna haiM'-isa anumAnase jJAna aura padArthakI abhinnatA siddha hotI hai / jaina-yaha anumAna saMdigdhAnekAMtika hetvAbhAsa hai| kyoMki jJAnase jAne hue nIla aura nIlajJAnameM sahopalaMbha niyama honepara bhI unameM abhinnatA nahIM pAyI jaatii| tathA sahopalaMbha niyama pakSameM nahIM rahaneke kAraNa asiddha bhI hai| kyoMki jJAna aura padArthameM abheda siddha nahIM hotA / tathA, bAhya padArthoMkA abhAva mAnanese, yaha vastu isI sthAnapara hai, dUsare sthAnapara nahIM, yaha niyama nahIM bana sakatA / ataeva nIla, pota Adi jJAnase bhinna haiM, kyoMki jJAna aura jJeya paraspara virodhI haiN| jJAna antaraMga hai, jJeya bAhya; jJAna jJeyake pazcAt utpanna hotA hai, jJeya jJAnake pUrva; jJAna AtmAmeM utpanna hotA hai, jJAna apane bhinna kAraNoMse; tathA jJAna prakAzaka hai, aura jJeya jar3a hai / ataeva vijJAnAdvaitako na mAna kara jJAna aura bAhya padArthoMkA paraspara bheda mAnanA cAhiye /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 17 atha tattvavyavasthApakapramANAdicatuSTayavyavahArApalApinaH zUnyavAdinaH saugatajAtIyAMstatkakSIkRtapakSasAdhakasya pramANasyAGgIkArAnaGgIkAralakSaNapakSadvaye'pi tadabhimatArthAsiddhipradarzanapUrvakamupahasannAha vinA pramANaM paravanna zUnyaH svapakSasiddheH padamaznuvIta / kupyetkRtAntaH spRzate pramANamaho sudRSTaM tvadasUyidRSTam // 17 // zUnyaH zUnyavAdI pramANaM pratyakSAdikaM vinA antareNa svapakSasiddheH svAbhyupagatazUnyavAdaniSpattaH padaM pratiSThAM nAznuvIta na prApnuyAta / kiMvata ? paravata itaraprAmANikavat / vaidhayeNAyaM dRssttaantH| yathA itare prAmANikAH pramANana sAdhakatamena svapakSasiddhimaznuvate evaM nAyam / asya mate pramANaprameyAdivyavahArasyApAramArthikatvAt , "sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhayArUDhena dharmadharmibhAvena na bahiHsadasattvamapekSate" ityAdivacanAt / apramANakazca zUnyavAdAbhyupagamaH kathamiva prekSAvatAmupAdeyo bhaviSyati, prekSAvattvavyAha tiprasaMgAt / / / atha cet svapakSasaMsiddhaye kimapi pramANamayamaGgIkurute, tatrAyamupAlambhaH kupyedityAdi / pramANaM pratyakSAdyanyatamat spRzate AzrayamANAya, prakaraNAdasmai zUnyavAdine, kRtAntastatsiddhAntaH kupyetkopaM kuryAt , siddhAntavAdhaH syaadityrthH| yathA kila sevakasya viruddhavRttyA kupito nRpatiH sarvasvamapaharati, evaM tatsiddhAnto'pi zUnyavAdaviruddhaM pramANavyavahAramaGgIkurvANasya tasya sarvasvabhUtaM samyagvAditvamapaharati / / isake bAda tattvoMke vyavasthApaka pramANa, pramiti, prameya aura pramAtAke vyavahArakA lopa karanevAle zUnyavAdI bauddhoMke pakSakA khaMDana karate hue usakA upahAsa karate haiM ilokArtha-dUsare vAdI pramANoMko mAnate haiM, isaliye unake matakI siddhi ho sakatI hai| parantu zUnyavAdI pramANake binA apane pakSakI siddhi nahIM kara skte| yadi zUnyavAdI kisI pramANako mAneM, to zUnyatArUpI yamake kupita honese zUnyavAdako siddhi nahIM ho sktii| he bhagavan ! Apake matase IrSyA rakhanevAle logoMne jo kucha kumatijJAna rUpI netroMse jAnA hai, vaha mithyA honeke kAraNa upahAsake yogya hai // vyAkhyArtha-zUnyavAdI pratyakSa Adi pramANoMko binA mAne hI svamAnya zUnyavAdake siddhAntako siddha karanA cAhate haiM, jo siddha nahIM ho sktaa| kaise? pramANoM ko svIkAra karanevAle anya dArzanikoMke samAna / yaha vaidharmya dRSTAnta hai / jaise anya prAmANika sAdhakatama ( sAdhya kI siddhi karanevAle ) pramANa ke dvArA apane pakSa kI siddhi kara sakate haiM, usa prakAra zUnyavAdI ( sAdhakatama ) pratyakSa Adi pramANoM ko mAne binA apane pakSakI siddhi nahIM kara sakate / kyoMki inake matameM pramANa, prameya, pramiti aura pramANakA vyavahAra apAramArthika-avAstavika mAnA gayA hai| kahA bhI hai, "buddhi para ArUr3ha hue dharma-dharmi saMbaMdhake kAraNa samasta anumAna-anumeya vyavahAra vAhya padArthake kAraNa sadbhAva aura asadbhAva kI apekSA nahIM karatA" arthAt bAhya padArtha kA sadbhAva ho yA asadbhAva, vaha samasta anumAna-anumeya vyavahAra kAlpanika dharma-dharmike saMbaMdhase rahatA hai| zUnyavAda kI siddhi karanevAle pramANoM kA abhAva honese zUnyavAda kI mAnyatA buddhimAnoM dvArA grAhya nahIM ho sakatI, kyoMki isase unakI buddhimattAke Ahata honekA prasaMga upasthita hotA hai| yadi zUnyavAdI apane siddhAMtako siddha karaneke lie koI pramANa deM, to pratyakSa Adi pramANakA Azraya leneke kAraNa zUnyavAdiyoMkA siddhAnta bAdhita hotA hai / jisa prakAra koI rAjA apane sevakake avAMchanIya AcaraNase kupita hokara sevakakA sarvasva haraNa kara letA hai, vaise hI zUnyavAdakA siddhAnta zUnyavAdake viruddha pramANa Adi vyavahArako svIkAra karanevAle zUnyavAdIkA sarvasva haraNa karatA hai| ataeva pratyakSa Adi pramANase zUnyavAdako siddhi nahIM ho sktii|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 anyayo. vya. zloka 17] syAdvAdamaJjarI kiJca, svAgamopadezenaiva tena vAdinA zUnyavAdaH prarUpyate, iti svIkRtamAgamasya prAmANyamiti kutastasya svapakSasiddhiH, pramANAGgIkaraNAt / kiJca, pramANaM prameyaM vinA na bhavatIti pramANAnaGgIkaraNe prameyamapi vishiirnnm| tatazcAsya mUkataiva yuktA, na punaH zUnyavAdopanyAsAya tuNDatANDavADambaraM / zUnyavAdasyApi prameyatvAt / atra ca spRzidhAtuM kRtAntazabdaM ca prayuJjAnasya sUrerayamabhiprAyaH / yadyasau zUnyavAdI dUre pramANasya sarvathAGgIkAro yAvat pramANasparzamAtramapi vidhatte, tadA tasmai kRtAnto yamarAjaH kupyet / tatkopo hi maraNaphalaH / tatazca svasiddhAntaviruddhamasau pramANayan nigrahasthAnApannatvAd mRta eveti // ___ evaM sati aho ityupahAsaprazaMsAyAm / tubhyamasUyanti guNeSu doSAnAviSkurvantItyevaM zIlAstvadasUyayinastaMtrAntarIyAstairdaSTaM matyajJAnacakSaSA niriikssitmho| sudapTaM sAdhu dRSTama / viparItalakSaNayopahAsAnna samyagdRSTamityarthaH / atrAsUyadhAtostAcchIlikaNakprAptAvapi bAhulakANNin / asUyAstyeSAmityasUyinastvayyasUyinaH tvadasUyina iti matvarthIyAntaM vA / tvadasUyudRSTamiti pAThe'pi na kinycidcaaru| asUyuzabdasyodantasyodayanAdyaiAyatAtparyaparizuddhathAdau matsa riNi prayogAditi // iha shuunyvaadinaamymbhisNdhiH| pramAtA prameyaM pramANaM pramitiriti tattvacatuSTayaM paraparikalpitamavastveva, vicArAsahatvAta , turaGgazRGgavat / tatra pramAtA tAvadAtmA, tasya ca prmaanngraahytvaabhaavaadbhaavH| tathAhi / na pratyakSeNa tatsiddhirindriyagocarAtikrAntatvAt / yattu ahaGkArapratyayena tasya mAnasapratyakSatvasAdhanam tadapyanaikAntikam / tasyAhaM gauraH zyAmo tathA, zUnyavAdI loga apane Agamake anukUla hI zUnyavAdakA prarUpaNa karate haiN| ataeba Agama mAnanese zUnyavAdiyoMke siddhAMtakI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki Agama pramANa mAnanese sarvathA zUnyapanA nahIM vanatA / tathA, pramANa prameyake binA nahIM ho sakatA, ataeva koI pramANa na mAnanese prameya bhI nahIM bana sakatA, ataeva zUnyavAdiyoMko zUnyavAdako sthApanA karanekA ADambara na racate hue mauna rahanA hI ThIka hai| kyoMki zUnyavAda bhI prameyameM hI garbhita hotA hai, tathA, zUnyavAdiyoMke matameM prameya koI vastu nahIM hai| yahA~ para stutikArakA spRz dhAtu aura kRtAnta zabdake prayoga karanese AcAryakA yahI abhiprAya hai ki zUnyavAdI loga zUnyavAdakI siddhi karaneke liye pramANakA sparza bhI kareM, to kRtAnta (yamarAja tathA siddhAnta) kupita ho jAtA hai| ataeva jisa prakAra yamarAjake kupita honese jIvakI mRtyu hotI hai, usI prakAra pramANoMkA Azraya lenese zUnyavAdI nigrahasthAnameM par3a, apane siddhAntakI sthApanA nahIM kara sakatA, isaliye vaha mRta hI hai| 'aho' zabda upahAsa aura prazaMsA arthameM prayukta hotA hai| ataeva he bhagavan, tumhAre guNoMmeM IrSyA rakhanevAle anyamatAvalambiyoMne jo kumatijJAna rUpI netroMse jAnA hai; vaha viparIta lakSaNa honeke kAraNa upahAsake yogya hai| yahA~ asUya dhAtumeM 'Nak' pratyaya honese 'asUyaka' zabda bananA cAhiye thA, parantu bahulatAse asUy dhAtumeM 'Nin' pratyaya honepara 'asUyi' zabda banA hai / athavA, jinake 'asUyA' ho ve asUyI hai| yahA~ asUyA zabdase matvarthameM 'in' pratyaya karanese 'asUyI' zabda banatA hai| athavA, 'asUyu' zabda bhI azuddha nahIM hai| udayana Adi AcAryoMne nyAyatAtparyaparizuddhi Adi granthoMmeM 'asUyu' zabdakA prayoga matsaroke arthameM kiyA hai| nyavAdI-pramAtA, prameya, pramANa aura pramiti ye cAroM tattvacatuSTaya avastu hai, kyoMki inakA vicAra karanepara kharaviSANakI taraha pramANa Adiko vyavasthA nahIM bntii| (ka) pramAtA AtmA hai| AtmA kisI pramANase siddha nahIM hotI, ataeva AtmAkA abhAva hai| tathAhi-AtmA indriyoMkA viSaya nahIM hai, isaliye indriya-pratyakSase AtmAkI siddhi nahIM ho sktii| yadi kaho ki 'ahaM pratyaya' se mAnasa pratyakSadvArA AtmAkI siddhi hotI hai, to yaha anekAMtika hai| kyoMki 'maiM gorA hai'. 22
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 17 vetyAdau zarIrAzrayatayApyupapatteH / kiJca yadyayamahaGkArapratyaya AtmagocaraH syAt tadA na kAdAcitkaH syAt / AtmanaH sadA sannihitatvAt / kAdAcitkaM hi jJAnaM, kAdAcitkakAraNapUrvakaM dRSTam / yathA saudAminIjJAnamiti / nApyanumAnena, avyabhicAriliGgAgrahaNAt / AgamAnAM ca parasparaviruddhArthavAdinAM nAstyeva prAmANyam / tathAhi / ekena kathamapi kazcidartho vyavasthApitaH, abhiyuktatareNApareNa sa evAnyathA vyavasthApyate / svayamavyavasthitaprAmANyAnAM ca teSAM kathamanyavyavasthApane sAmarthyam / iti nAsti pramAtA // prameyaM ca vAhyo'rthaH sa cAnantarameva bAhyArthapratikSepakSaNe nirloThitaH / pramANaM ca svaparAvabhAsi jJAnam / tacca prameyAbhAve kasya grAhakamastu nirvipayatvAt / kiMca, etat artha - samakAlam, tadbhinnakAlaM vA tadgrAhakaM kalpyeta ? AdyapakSe, tribhuvanavartino'pi padArthAstatrAvabhAseMran, samakAlatvAvizepAt / dvitIye tu, nirAkAram sAkAram vA tatsyAt ? prathame, pratiniyatapadArthaparicchedAnupapattiH / dvitIye tu kimayamAkAro vyatirikto avyatirikto vA jJAnAt ? avyatireke, jJAnamevAyam, tathA ca nirAkArapakSadoSaH / vyatireke, yadyayaM cidrUpastadAnImAkAro'pi vedakaH syAt / tathA cAyamapi nirAkAraH sAkAro vA tadveko bhavet ? 'maiM kAlA hU~' isa prakArakA jJAna zarIrameM bhI hotA hai / tathA, yadi 'ahaM pratyaya' se AtmAkA jJAna hotA hai, to yaha 'ahaM pratyaya' AtmAmeM sadA honA cAhiye, kabhI- kabhI nahIM / kyoMki AtmA sadA vidyamAna hai| jJAna sadA vidyamAna nahIM rahatA, isaliye vaha kabhI-kabhI utpanna hotA hai; bijalI - ke jJAnakI taraha jJAna anitya kAraNoMse hI utpanna hotA hai / ataeva AtmAmeM sadA hI 'ahaM pratyaya' honA cAhiye / anumAnase bhI AtmA siddha nahIM hotI / kyoMki AtmAko grahaNa karanevAlA koI nirdoSa hetu nahIM hai / tathA, Agama paraspara viruddha artha ke pratipAdana karanevAle haiM, isaliye Agamase bhI AtmAkA astitva siddha nahIM ho sakatA / tathAhi - jisa padArthako eka zAstra amuka prakArase pratipAdana karatA hai, usI padArthako dUsarA dUsarI tarahase kahatA hai / ataeva Agamake svayaM avyavasthita honeke kAraNa Agamase dUsare tattvoMkI vyavasthA nahIM bana sakatI / ataeva pramAtA AtmAkA astitva mAnanA ThIka nahIM hai / ( kha ) jise prameya kahate haiM vaha vAhya artha hai / bAhya arthakA parihAra karate samaya usakI khaMDana kiyA jA cukA hai / ( ga ) sva aura parake jAnanevAle jJAnako pramANa arthAt pramiti kriyA kA kAraNa, kahate haiM / prameyake abhAva meM pramANabhUta jJAnake vipayakA abhAva ho jAnese, vaha pramANabhUta jJAna kisakA grAhaka hogA, kyoMki usake pAsa koI vipaya hI nahIM hai / tathA, arthake astitvakAlameM vidyamAna jJAna padArthako jAnatA hai, athavA jisa kAlameM arthakA sadbhAva hotA hai, usase bhinnakAlameM pramANabhUta jJAna padArthako jAnatA hai ? prathama pakSa svIkAra karanepara tInoM lokoMke padArtha jJAnameM pratibhAsita hone cAhiye, kyoMki jJAna sabhI padArthoMke samakAlIna hai / dvitIya pakSameM, vaha jJAna nirAkAra ( jJeyAkAra zUnya ) hotA hai yA jJeyAkAra sahita ? yadi padArthake sadbhAva ke bhinnakAlameM honevAlA jJAna nirAkAra hai to pratiniyata padArthoMke jJAnakI siddhi na ho skegii| yadi padArtha ke sadbhAvakAlase bhinnakAlameM honevAlA jJAna sAkAra ( padArtha AkAravAlA ) hai to vaha padArthakA AkAra jJAnase bhinna hai yA abhinna ? yadi padArtha ke sadbhAvakAlase bhinnakAlameM honevAle jJAnase padArthoMkA AkAra bhinna na ho to yaha padArthakA AkAra jJAnarUpa hI hogA, ora padArthakA AkAra jJAnarUpa honese nirAkAra pakSameM jo doSa AtA hai, vahI doSa yahA~ bhI upasthita hogA; arthAt pratiniyata padArthake jJAnakI siddhi nahIM hogii| yadi padArtha ke kAlase bhinnakAlameM honevAle jJAnase padArthakA AkAra bhinna hai to vaha cidrUpa hai yA acidrUpa ? yadi yaha AkAra cidrUpa hai to vaha padArtha ke AkArakA bhI jJAtA hogA / tathA, padArthake AkArakA jJAtA honepara, yaha AkAra nirAkAra athavA sAkAra hotAM huA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. zloka 17] syAdvAdamaJjarI 171 ityAvarttanenAnavasthA / atha acidrUpaH, kimajJAtaH jJAto vA tajjJApakaH syAt / prAcInavikalpe, caitrasyeva maitrasyApi tajjJApako'sau syAt / taduttare tu, nirAkAreNa sAkAreNa vA jJAnena, tasyApi jJAnaM syAt / ityAdyAvRttAvanavastheveti / / itthaM pramANAbhAve tatphalarUpA pramitiH kutstnii| iti sarvazUnyataiva paraM tattvamiti / yathA ca paThanti "yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA yadetad svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam"1 iti puurvpkssH| vistaratastu pramANakhaNDanaM tattvopaplavasiMhAdavalokanIyam / / atra pratividhIyate / nanu yadidaM zUnyavAdavyavasthApanAya devAnAMpriyeNa vacanamupanyastam padArthoMkA jJAtA hotA hai kyA? isa prakAra phira phirase prazna upasthita honepara anavasthA doSa upasthita hotA hai| yadi vaha padArthakA AkAra cidrUpa na ho to kyA vaha jJAta AkAra padArthakA jJAna karAtA hai yA ajJAta AkAra? yadi ajJAta padArthakA AkAra padArthakA jJAna karAtA hai to vaha ajJAta AkAra, caitra aura maitra dvArA ajJAta honese, jisa prakAra caitrako padArthakA jJAna karAtA hai, usI prakAra maitrako bhI padArthakA jJAna kraayegaa| yadi padArthakA AkAra jJAta honepara padArthakA jJAna karAtA hai to kyA usa AkArakA jJAna AkArazUnya jJAnase hotA hai yA AkArasahita jJAnase? isa prakAra phira phirase prazna upasthita honepara anavasthA doSa hI upasthita hotA hai / (gha) pramANakI siddhi na honepara pramANakA phala pramiti bhI siddha nahIM hotI ataeva sarvathA zUnyatA hI vAstavika tatva haiN| kahA bhI hai "jaise jaise tatvoMkA vicAra karate haiM, vaise vaise tattva vizIrNa hote haiN| vAstavameM padArthoMkA svarUpa hI isa tarahakA hai, isameM hamArA doSa nhiiN|" pramANakA vistRta khaMDana tattvopaplavasiMha nAmaka graMthameM dekhanA caahiye| uttarapakSa-jaina-devAnAMpriya bauddha logoMne zanyavAdakI sthApanA karaneke liye jo vAkya kahA hai, vaha 1 buddhayAM vivacyamAnAnAM svabhAvo nAvadhAryate / ato nirabhilapyAste nissvabhAvAzca kIrtitAH idaM vastu balAyataM yadvadAtaM vipazcitaH / yathA yathA'rthAzcintyante vizIryante tathA tathA // laMkAvatArasUtre 2 yaha graMtha pATaNake eka jaina bhaMDArase milA hai| isake kartA jayarAzi bhaTTa haiN| paM. becaradAsa jIvarAja dozIkA anumAna hai, ki ye jayarAzi bhaTTa hI tattvopaplavavAdI athavA tattvopaplavasiMha nAmase kahe jAte the| tattvopaplavake aMtima do zloka 'ye yAtA na hi gocaraM suragurorbuddhevikalpA dRDhAH prApyante nanu te'pi yatra vimale pASaNDadarpacchidi / bhaTTazrIjayarAzidevagurubhiH sRSTo mahArthodayasvattvopaplavasiMha eva iti yaH khyAti parAM yAsyati / / pAkhaNDakhaNDanAbhijJA jnyaanoddhivivdhitaaH| jayarAzejayantIha vikalpA vAdijiSNuvaH / / pahale zlokase spaSTa hai ki yahI graMtha tattvopaplavasiMhake nAmase prasiddha thaa|' dekhiye 'purAtattva' 5-4, pR. 261 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 17 tat zUnyam vA azUnyam vA ? | zUnyaM cet, sarvopAkhyAvirahitatvAt khapuSpeNeva nAnena kiJcitsAdhyate niSidhyate vA / tatazca niSpratipakSA pramANAditattvacatuSTayIvyavasthA / azUnyaM cet, pralInastapasvI zUnyavAdaH / bhavadvacanenaiva sarvazUnyatAyA vyabhicArAt / tatrApi niSkaNTakaiva sA bhagavatI / tathApi prAmANika samayaparipAlanArthaM kiJcit tatsAdhanaM dUSyate // tatra yattAvaduktam pramAtuH pratyakSeNa na siddhiH, indriyagocarAtikrAntatvAditi, tatsiddhasAdhanam / yatpunaH ahaMpratyayena tasya mAnasapratyakSatvamanaikAntikamityuktam tadasiddham / ahaM sukhI ahaM duHkhI iti antarmukhasya pratyayasya AtmAlambanatayaivopapatteH / tathA cAhu: / "sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate matubarthAnuvedhAttu siddhaM grahaNamAtmanaH // idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / ahaM sukhIti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA // " " yatpunaH ahaM gauraH zyAmaH ityAdibahirmukhaH pratyayaH sa khalvAtmopakArakatvena lakSaNAya zarIre prayujyate / yathA priyabhRtye'hamitivyapadezaH // 2 svayaM zUnyarUpa hai, yA azUnyarUpa ? yadi yaha vAkya zUnyarUpa hai, to samasta indriyoM dvArA grAhya na honese kharaviSANako taraha isa vacanake dvArA na kisIkI siddhi ho sakatI hai, aura na kisIkA niSedha kiyA jA sakatA hai / ataeva pramANa, prameya, pramiti aura pramAtA isa pramANa catuSTayakA nirNaya nirvirodha siddha ho jAtA hai / yadi kaho ki ukta vAkya azUnyarUpa haiM, to tapasvI zUnyavAda hI naSTa ho jAtA hai / kyoMki zUnyavAdiyoMke vacanoMko azUnya mAnanese sarvazUnyatA nahIM bana sakatI / ataeva pramANa, prameya, pramiti aura pramAtA ye cAroM nirbAdha siddha ho jAte haiM / (ka) -- Apa logoMne jo kahA ki 'pramAtA indriyoMkA viSaya nahIM hai, isalie pramAtA pratyakSa se siddha nahIM hotA' so hama bhI AtmAko pratyakSakA viSaya nahIM mAnate, ataeva ukta kathana hamAre liye siddhasAdhana hai / (kha) 'ahaM pratyaya' se mAnasa pratyakSadvArA AtmAkA astitva svIkAra karanemeM anaikAMtika doSa' nahIM AtA, kyoMki 'maiM sukhI hU~,' 'maiM dukhI hU~' isa prakArakA aMtaraMga jJAna AtmA hI ke AdhArase hotA hai / kahA bhI hai " jisakA anubhava kiyA jAtA hai, aise sukha AdikA anubhava svataMtrarUpase arthAt AtmA ke binA nahIM kiyA jAtA / 'sukhI' zabda matvarthIya it pratyaya laganese banA hai| 'sukhamasyAsminvAstIti sukhI' isa niruktimeM jo 'asya' pada hai vaha sukhake AzrayabhUta AtmAkA jJAna karAtA hai / ataH matup pratyayase sukhake AzrayabhUta AtmapadArthakA sUcana honese, 'sukhI' zabdase AtmAkA grahaNa hotA hai / jisa prakAra yaha ghaTa hai' aisA kahanese ghaTa padArtha dikhAI detA hai, usI prakAra 'yaha sukha hai' aisA kahane para sukha dikhAI nahIM detA / ata: 'maiM sukhI hU~' yaha jJAna AtmAko bhI prakAzita karatA hai / " tathA 'maiM gorA hU~, maiM kAlA hU~' ityAdi rUpa jo bahirmukha jJAna hotA hai, vaha isI AtmAkA upakAra ( sukha-dukha AdikA anubhava karanemeM sahakArI ) honese, lakSaNake dvArA, zarIrake viSayameM prayukta kiyA jAtA 1. nyAyamaMjaryAm / 2. mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyortho lakSyate yatsA lakSaNAropitA kriyA / - kAvyaprakAze mammaTaH /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 17] syAdvAdamaJjarI 173 ___ yacca ahaMpratyayasya kAdAcitkatvam tatreyaM vAsanA / AtmA tAvadurpayogalakSaNaH / sa ca sAkArAnAkAropayogayoranyatarasminniyamenopayukta eva bhavati / ahaMpratyayo'pi copayogavizeSa eva / tasya ca karmakSayopazamavaicitryAt indriyAnindriyAlokaviSayAdinimittasavyapekSatayA pravartamAnasya kAdAcitkatvamupapannameva / yathA bIjaM satyAmapyaGkuropajanazaktau pRthivyudakAdisahakArikAraNakalApasamavahitamevAGkuraM janayati, naanythaa| na caitAvatA tasyAGkurotpAdane kAdAcitke'pi tadutpAdanazaktirapi kAdAcitkI, tasyAH kathaMcinnityatvAt / evamAtmanaH sadA sannihitatve'pyahaMpratyayasya kAdAcitkatvam // yadapyuktam tasyAvyabhicAri liGgaM kimapi nopalabhyata iti tadapyasAraM / sAdhyAvinAbhAvino'nekasya liGgasya ttroplvdheH| tathAhi / rUpAdyupalabdhiH sakartRkA, kriyAtvAt , chidikriyAvat / yazcAsyAH kartA sa AsmA / na cAtra cakSurAdInAM kartRtvam / teSAM kuThArAdivat karaNatvenAsvataMtratvAt / karaNatvaM caiSAM paudgalikatvenAcetanatvAt , parapreryatvAt , prayoktavyApAranirapekSapravRttyabhAvAt / yadi hi indriyANAmeva kartRtvaM syAt , tadA teSu vinaSTeSu pUrvAnubhUtArthasmRteH mayA dRSTam spRSTam ghAtam AsvAditam zrutam iti pratyayAnAmekakartRkatvapratipattezca hai| jaise apane priya sevakameM ahaMbuddhi hotI hai, usI prakAra yahA~ ahaM pratyayakA prayoga AtmAke upakAraka zarIrameM hotA hai| (ga) 'ahaM pratyaya'kA jo kAdAcitkatva ( anityatva ) hai, usake viSayameM yahA~ pratipAdana kiyA gayA hai| AtmAkA lakSaNa upayoga hai| vaha AtmA sAkAra aura anAkAra upayogameMse kisI eka upayogameM niyamase upayukta hI rahatI hai / 'ahaM pratyaya' bhI eka prakArakA upayoga hI hai / karmake kSayopazamake vaicitryake kAraNa indriya, mana, Aloka, viSaya Adi nimittoMkI apekSA rakhakara pravRtta honevAle usa 'ahaM pratyaya'rUpa viziSTa upayogakA kAdAcitka ( anitya ) honA ThIka hI hai| jisa prakAra bIjameM aMkurake utpanna karanekI zaktike sadA vidyamAna rahate hue bhI pRthivI, jala Adi sahakArI sAmagrI milanepara hI bIja aMkurako utpanna karatA hai, sahakArI sAmagrIke abhAvameM vaha aMkurako utpatti nahIM kara sktaa| bIjakI aMkura utpanna karanekI kriyAke kAdAcita ( anitya ) honepara bhI bIjakI aMkura utpAdana karanekI zaktiko kAdAcitka nahIM kaha sakate, kyoMki bIjakI vaha aMkura utpAdana karanekI zakti kathaMcit anitya hotI hai| isI taraha AtmAke sadA vidyamAna rahanepara bhI karmoMke kSaya aura upazamakI vicitratAse indriya, mana Adike sahakAra milanepara hI 'ahaM pratyaya' hotA hai, jo kAdAcitka ( anitya ) hotA hai| (gha) AtmAko siddha karanevAle 'vyabhicArI hetukA abhAva', jo kahA hai, vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki jinakA AtmarUpa sAdhyake sAtha avinAbhAvI saMbaMdha vidyamAna hai, aise aneka hetu haiM : (1) rUpa Adiko jAnanekI kriyAkA kartA vidyamAna hai, kyoMki rUpa Adiko jAnanA kriyArUpa hai, jaise chedana kriyaa| jaise chedana rUpa kriyAkA koI kATanevAlA dekhA jAtA hai, usI taraha rUpa Adi rUpa kriyAkA koI kartA honA caahiye| ina rUpa Adiko jAnanekI jo kriyA hai usakA kartA AtmA hI hai| yadi kaho ki cakSu Adi indriyAM rUpa Adiko jAnanekI kriyAke viSayameM kartA haiM, isaliye AtmAke mAnanekI AvazyakatA nahIM, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki jisa prakAra kuThAra Adi karaNa honese kisI dUsare kartAke AdhIna rahate haiM, usI taraha indriyA~ karaNa haiM, isaliye ve bhI parataMtra haiN| tathA, indriyA~ paudgalika honese acetana honeke kAraNa, dUsarekI preraNAse kArya karaneke kAraNa aura prayoktAko kriyAkI apekSAke abhAvameM unakI pravRtti na honeke kAraNa, ve karaNarUpa haiN| yadi svayaM indriyA~ hI rUpa Adiko jAnanekI kriyAko kartA hoM, to indriyoMke naSTa honepara, indriyoMse pUrvakAlameM anubhUta padArthoM kA smaraNa nahIM 1. bAhyAbhyantarahetudayasannidhAne yathAsaMbhavamupalabdhuzcaitanyAnuvidhAyI pariNAmaH upyogH| rAjavArtike pa. 82 /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrImadarAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya, yo. vya. zloka 17 kutaH sNbhvH| kiJca, indriyANAM svasva viSayaniyatatvena rUparasayoH sAhacaryapratItau na sAma ya'ma / asti ca tathAvidhaphalAde rUpagrahaNAnantaraM tatsahacaritarasAnusmaraNama, dntodksNplvaanythaanupptteH| tasmAdubhayorgavAkSayorantargataH prekSaka iva dvAbhyAmindriyAbhyAM rUparasayordarzI kazcideko'numIyate / tasmAtkaraNAnyetAni yazcaiSAM vyApArayitA sa AtmA // ___ tathA sAdhanopAdAnaparivarjanadvAreNa hitAhitaprAptiparihArasamarthA ceSTA prayatnapUrvikA, viziSTakriyAtvAt , rathakriyAvat / zarIraM prayatnavadadhiSThitam , viziSTa kriyAzrayatvAt , rathavat / yazcAsyAdhiSThAtA sa AtmA, saarthivt| tathAtraiva pakSe, icchApUrvakavikRtavAyvAzrayatvAd bhastrAvat / vAyuzca praannaapaanaadiH| yazcAsyAdhiSThAtA sa AtmA, bhastrAdhmApayitRvat / tathAtraiva pakSe, icchAdhInanimeponmeSavadavayavayogitvAd, dAruyantravat / tathA zarIrasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNaM ca prayatnavatkRtam , vRddhikSatabhagnasaMrohaNatvAd, gRhavRddhikSatabhagnasaMrohaNavat / vRkSAdigatena vRddhayAdinA vyabhicAra iti cet , na / teSAmapi ekendriyajantutvena sAtmakatvAt / yazceSAM kato, sa AtmA, gRhapativat / vRkSAdAnA ca 'sAtmakatvamAcArAGgAderavaseyam / kiMcidvakSyate ca // ___tathA preyaM manaH, abhimataviSayasambandhInimittakriyAzrayatvAd, dArakahastagatagolakavat / yazcAsya prerakaH sa AtmA iti / tathA AtmacetanakSetrajJajIvapudgalAdayaH paryAyA na nirvihonA cAhiye / tathA, 'maiMne dekhA, maiMne chuA, maiMne sUMghA, maiMne cAkhA, maiMne sunA', isa prakAra vividha indriyoMse utpanna honevAlA jJAna eka kartAke sAtha saMbaddha nahIM ho sktaa| tathA, pratyeka indriyakA viSaya alaga alaga hai, isaliye rUpa aura rasakA eka sAtha jJAna karane meM ve samartha nahIM hai; parantu hama dekhate haiM ki Ama vagairaha phalake dekhate hI muMhameM pAnI A jAnese, sAtha hI sAtha, Amake rasakA bhI anubhava hotA hai| ataeva do khir3akiyoMmeMse dekhanevAle prekSakakI taraha, do indriyoM ( netra aura rasanA) dvArA rUpa aura rasako anubhava karanevAlA eka AtmA hI hai| isaliye ye indriyA~ karaNa hai, aura ina indriyoMkA preraka AtmA hai| (2) hita rUpa sAdhanoMkA grahaNa aura ahita rUpa sAdhanoMkA tyAga prayatnapUrvaka hI hotA hai, kyoMki yaha kriyA hai| jitanI kriyA hotI hai, ve saba yatnapUrvaka hotI haiN| jaise rathakI calanekI kriyA sArathike prayatnase hotI hai, vaise hI zarIrako niyata dizAmeM lejAnevAlI ceSTA AtmAke prayatnase hotI hai| yahI AtmA rathako calAnevAle sArathikI taraha kartA hai / (3) jisa prakAra vAyukI sahAyatAse koI puruSa dhoMkanIko phUMkatA hai, vaise hI icchApUrvaka zvAsocchavAsa rUpa vAyuse zarIra rUpI dhoMkanIko phUMkanevAlA zarIrakA adhiSThAtA AtmA hai| (4) jisa prakAra lakar3Ike bane mazInake khilaunekI AkhoMkA khulanA aura baMda honA kisI kartAke adhIna rahatA hai, usI prakAra zarIra rUpI yaMtrakA kartA kisI AtmAko svIkAra karanA cAhiye / (5) jaise gharakA banAnA, phor3anA aura TUTe huekI marammata karanA Adi kisI kartAdvArA kiye jAte haiM, usI prakAra zarIrakI vRddhi, hAni, ghAvakA bhara jAnA Adi kArya AtmAke svIkAra karanese hI bana sakate haiM / yadi kaho ki vRkSa AdimeM jo vRddhi, hAni hotI hai, usakA koI adhiSThAtA nahIM dekhA jAtA, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki vRkSa Adi ekendriya jIva hai, isalie unameM bhI AtmA hai / vRkSa AdimeM AtmAkI siddhi AcArAMga (1-1-5) se jAnanI cAhiye / isakA varNana Age bhI kiyA jAyagA ( dekhiye zloka 29 kI vyAkhyA ) / (6) tathA jisaprakAra bAlakake hAthakI geMda abhimata viSayake sAtha honevAle saMbaMdha kI nimittabhUta kriyAkA Azraya honese prerya (prerita karaneke yogya-pheMkane ke yogya ) hotI hai; arthAt jisa prakAra dIvAra para 1 AcArAGgasUtrazrutaskaMdhe 1-1-5
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 17 ] syAdvAdamaJjarI 175 payAH, paryAyatvAd, ghaTakuTakalazAdiparyAyavat / vyatireke SaSThabhUtAdi / yazcaiSAM viSayaH sa AtmA / tathA atyAtmA, asamastaparyAyavAcyatvAt / yo yo'sAGketikazuddhaparyAyavAcyaH, sa so'stitvaM na vyabhicarati, yathA ghttaadiH| vyatireke khrvipaannnmo'mbhoruhaadyH| tathA sukhAdIni dravyAzritAni, guNatvAd, rUpavat / yo'sau guNI sa aatmaa| ityAdi liGgAni / tasmAdanumAnato'pyAtmA siddhH|| AgamAnAM ca yepa tepAmaprAmANyameva / yastvAptapraNIta AgamaHsa pramANameva, kaSanchedatApalakSaNopAdhitrayavizuddhatvAt / kaSAdInAM ca svarUpaM purastAdvakSyAmaH / na ca vAcyamAptaH kSINasarvadopaH tathAvidhaM cAptatvaM kasyApi nAstIti / yataH rAgAdayaH kasyacidatyantamucchidyante, asmadAdiSu taducchedaprakarSApakarSopalambhAt , sUryAdyAvarakajaladapaTalavat / tathA cAhuH paTakanekI icchAse bAlaka jisa geMdako apane hAthameM letA hai, vaha geMda dIvArakI ora jAneko kriyAkA Azraya honevAlI honese prerya-paTakane yogya hotI hai, usI prakAra mana abhimata viSayake sAtha honevAle saMbaMdhakI nimitta bhUta kriyAkA Azraya honese prerya hai / isa manakI preraka AtmA hai| (7) tathA, jisa prakAra ghaTa, kuTa, kalaza Adi paryAyeM paryAyarUpa honese nirAzraya nahIM hotI ( unakA upAdAnabhUta mRttikA rUpa vidyamAna hotA hai ), usI prakAra AtmA, cetana, kSetrajJa, jIva, pudgala ( pudgala-saMjJaka jIva dravya ) Adi (niSparyAya dravya) paryAyeM paryAyarUpa honese nirAzraya ( upAdAnake vinA ) nahIM hotii| ( sAdhyake abhAvameM jaba sAdhanakA abhAva batAyA jAtA hai, taba vyatirekadRSTAMta hotA hai ) / SaSThabhUta AdikA abhAva hone para unakI paryAyoMkA abhAva honA vyatirekadRSTAMta hai| ( tAtparya yaha ki jisa prakAra paSThabhUtakA abhAva honeke kAraNa usakI paryAyoMke dvArA SaSThabhUtake astitvakI siddhi nahIM kI jA sakatI, usI prakAra paryAyakA abhAva honese paryAyI AtmAke abhAvakI siddhi nahIM kI jA sktii| AtmAkI paryAyoMkA sadbhAva honese unake dvArA AtmAkI siddhi kI jA sakatI hai| ) ina cetana, AtmA Adi paryAyoMkA Azraya AtmA hai| (8) tathA, AtmA astirUpa hai, kyoMki vaha apanI anAropita zuddha paryAyake dvArA vAcya kahA jAtA hai / ( asamasta arthAt amizrita-zuddha / sone aura tAMbeke mizraNase banAye AbhUpaNase jisa prakAra zuddha suvarNakA jJAna nahIM hotA, usI prakAra AtmAkI azuddha paryAyase zuddha AtmAkA jJAna nahIM hotA-AtmAkI zuddha paryAyase hI AtmAkA jJAna hotA hai)| jo anAropita zuddha honese, jisapara zuddhatvakA Aropa nahIM kiyA gayA hotA, aisI zuddha paryAyake dvArA vAcya hotA hai, vaha astitvarahita nahIM hotA, jaise ghaTa Adi (ghaTa Adike kapAla Adi zuddha paryAyake dvArA jisa prakAra ghaTa AdikA jJAna hotA hai; usI prakAra AtmAkI zuddha paryAyake dvArA zuddha AtmAkA jJAna hotA hai ) / kharaviSANa, AkAzapuSpa AdikA abhAva honese unakI anAropita zuddha paryAyoM kA abhAva honA, yaha vyatirekadRSTAMta hai| ( tAtparya yaha ki jisa prakAra kharaviSANa AdikA abhAva honese, unakI zuddha paryAyoMkA abhAva honeke kAraNa, una paryAyoMke dvArA kharaviSANa Adi vAcya nahIM hote, usI prakAra AtmAkI zuddha paryAyakA abhAva na honese-sadbhAva honese-usake dvArA AtmA vAcya hotI hai)| (9) tathA, jisaprakAra rUpa guNa honese dravyake Azrita hotA hai, usI prakAra sukha Adi guNa honese dravyake Azrita hote haiN| jo guNoMkA Azraya hai, vaha AtmA hai| isa prakAra AtmAke astitvako siddha karanevAle aneka hetuoMkA sadbhAva pAyA jAtA hai / ataeva anumAnase bhI AtmAkI siddhi hotI haiN| tathA, Apa logoMne jo 'AgamoMkA paraspara virodha' dikhalAyA, vaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki hama Aptake dvArA praNIta Agamako hI pramANa mAnate haiM, paraspara viruddha arthake pratipAdana karanevAle Agamako nhiiN| Aptakathita AgamameM kaSa, cheda aura tApa rUpa upAdhiyoMkA niSedha kiyA gayA hai, isaliye vaha Agama pramANa hai| (kaSa AdikA svarUpa battIsaveM zlokakI vyakhyAme batAyA gayA hai)| zaMkA-jisake sampUrNa
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM " dezato nAzino bhAvA dRSTA nikhilanazvarAH / meghapaGktyAdayo yadvat evaM rAgAdayo matAH // " iti / yasya ca niravayavatayaite vilInAH sa evApto bhagavAn sarvajJaH // atha anAditvAd rAgAdInAM kathaM prakSayaH iti cet / na / upAyatastadbhAvAt / anAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt / tadvadevAnAdInAmapi rAgAdidoSANAM pratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena vilayopapatteH / kSINadoSasya ca kevalajJAnAvyabhicArAt sarvajJatvam // 176 [ anya. yo. vya. zloka 17 tatsiddhistu - jJAnatAratamyaM kvacid vizrAntam, tAratamyatvAt, AkAze parimANatAratamyavat / tathA sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSAH, anumeyatvAt, kSitidharakandarAdhikaraNadhUmadhvajavat / evaM candrasUryoparAgodisUca kajyotirjJAnAvisaMvAdAnyathAnupapattiprabhRtayo'pi hetavo vAcyAH / tadevamAptana sarvavidA praNIta AgamaH pramANameva / tadaprAmANyaM hi praNAyakadoSanibandhanam / " rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / doSa kSaya ho gaye hoM, use Apta kahate haiM, aisA Apta honA saMbhava nahIM hai / samAdhAna - rAga Adi doSa kisI jIva meM sarvathA naSTa ho jAte haiM, kyoMki hamalogoM meM rAga Adi doSoMkI honAdhikatA dekhI jAtI hai / jisakI honAdhikatA dekhI jAtI hai, usakA sarvathA nAza honA saMbhava hai / jisa prakAra sUryako AcchAdita karanevAle bAdaloMmeM hInAdhikatA pAyI jAtI hai, isaliye kahIM para bAdaloMkA sarvathA nAza bhI saMbhava hai, isI taraha rAga Adi doSoMmeM hInAdhikatA rahaneke kAraNa kahIM para rAga AdikA sarvathA vinAza bhI saMbhava hai / kahA bhI hai " jo padArtha eka dezase nAza hote haiM, unakA sarvathA nAza bhI hotA hai / jisa prakAra meghoMke paTaloM kA AMzika nAza honese unakA sarvathA nAza bhI hotA hai, isI prakAra rAga AdikA AMzika nAza honese unakA bhI sarvathA nAza hotA hai / " jisa puruSavizeSameM rAga AdikA sampUrNa rItise nAza ho jAtA hai, vahI puruSa vizeSa Apta bhagavAn sarvajJa hai / zaMkA- rAga Adi doSa anAdi haiM, isaliye unakA kSaya nahIM ho sakatA / samAdhAna - jisa prakAra anAdi suvarNake mailakA khAra miTTIke puTapAka Adise nAza ho jAtA hai, usI taraha anAdi rAga Adi doSoMkA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatrayakI bhAvanAse nAza ho jAtA hai / jisa puruSake sampUrNa doSa naSTa ho jAte haiM, usake kevalajJAnakI utpatti hotI hai, ataeva vItarAga bhagavAn sarvajJa haiM / sarvajJasiddhi-(ka) jJAnakI hAni aura vRddhi kisI jIvameM sarvotkRSTa rUpameM pAyI nahIM jAtI haiM, hAni, vRddhi honese / jaise AkAzameM parimANakI sarvotkRSTatA pAyI jAtI hai, vaisehI jJAnako sarvotkRSTatA sarvajJameM pAyI jAtI hai / ( kha ) svabhAvase dUra paramANu Adi sUkSma padArtha, dezase dUra sumeru parvata Adi, tathA kAlase dUra rAma, rAvaNa Adi kisIke pratyakSa hote haiM, anumeya honese / jo anumeya hote haiM, ve kisIke pratyakSa hote haiM / jisa prakAra parvatakI guphAkI agni anumAnakA viSaya honese kisI na kisIke pratyakSa hotI hai, isI prakAra hamAre pratyakSajJAnake bAhya paramANu Adi kisI na kisIke pratyakSa avazya hone cAhiye / isa prakAra candra aura sUryake grahaNako batAnevAle jyotiSazAstrakI satyatA Adise bhI sarvajJakI hotI hai / isaliye sarvajJa AptakA banAyA huA Agama hI pramANa hai / jisa AgamakA banAnevAlA sadoSa hotA hai, vahI Agama apramANa hotA haiM / kahA bhI hai 1. uparAgo graho rAhugraste tvindI ca pUSNi ca / ityamaraH /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 17] syAdvAdamaJjarI 177 yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM kiM syAt " // iti vacanAt / praNetuzca nirdoSatvamupapAditameveti siddha AgamAdapyAtmA "ege AyA"' ityAdi vacanAt / tadevaM pratyakSAnumAnAgamaiH siddhaH pramAtA // prameyaM cAnantarameva bAhyArthasAdhane sAdhitam / tatsiddhau ca pramANaM jJAnam tacca prameyAbhAve kasya grAhakamastu nirvipayatvAt iti pralApamAtram , karaNamantareNa kriyAsiddherayogAd lavanAdiSu tathAdarzanAt / yacca, arthasamakAlamityAdyuktam , tatra vikalpadvayamapi svIkriyata eva / asmadAdipratyakSaM hi samakAlArthAkalanakuzalam / smaraNamatItArthasya grAhakam / zabdAnumAne ca traikAlikasyApyarthasya pricchedke| nirAkAraM caitad dvayamapi / na cAtiprasaGgaH, svajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSavazAdevAsya naiyatyena prvRtteH| zeSavikalpAnAmasvIkAra eva tirskaarH|| pramitistu pramANasya phalaM svasaMvedanasiddhaiva / na hyanubhave'pyupadezApekSA / phalaM ca dvidhA AnantaryapAramparyabhedAt / tatrAnantaryeNa sarvapramANAnAmajJAna nivRttiH phalam / pAramparyeNa kevalajJAnasya tAvat phalamaudAsInyam / zeSapramANAnAM tu haanopaadaanopekssaabuddhyH| iti suvyavasthitaM pramAtrAdicatuSTayam / tatazca "rAga dveSa aura mohake kAraNa asatya vAkya bole jAte haiN| jisa puruSake rAga, dveSa aura mohakA abhAva hai, vaha puruSa asatya vacana nahIM kaha sktaa|" ___ataeva AgamoMke praNetAke nirdoSa siddha honepara Agamase bhI "AtmA eka hai" ityAdi vacanoMse AtmAkI siddhi hotI hai / isaliye pratyakSa, anumAna aura Agama AtmAko siddha karate haiN| (2) bAhya padArthoke astitva siddha karaneke prasaMgameM pichalI kArikAmeM prameyakI siddhi kI jA cukI hai| ( 3 ) prameyakI siddhi honepara jJAnake pramiti kriyAke karaNatvakI siddhi ho jAtI hai / 'pramiti kriyAkA kAraNabhUta svaparAvabhAsaka jJAna prameyake abhAvameM niviSaya ( prameyazUnya ) honese kisakA grAhaka hogA?' yaha kathana pralApamAtra hai| kyoMki pramANako na mAnanese pramiti kriyAke karaNakA abhAva ho jAneke kAraNa 'prameyake abhAvameM jJAna jAna nahIM sakatA'-isa abhiprAyako jAnanekI kriyAkI siddhi, jisa prakAra kuThAra Adi rUpa karaNake abhAvameM chedana Adi kriyAkI siddhi nahIM hotI, usI prakAra nahIM ho sktii| 'jJAnakA kAla aura padArthakA kAla samAna honepara jJAna prameyako jAnatA hai yA bhinna honepara ?' yaha jo ApalogoMne kahA hai, to hama donoM hI vikalpoMko svIkAra karate haiN| hamalogoMke matameM pratyakSa pramANa jJAnake kAlameM rahanevAle ( vidyamAna ) padArthoMkA, smaraNa atIta kAlIna padArthoMkA, tathA zabda aura anumAna tInoM kAlake padArthoMkA jJAna karane meM kuzala hote haiN| zabda aura anumAna tInoM kAloMmeM vidyamAna padArthako jAnanevAle hote haiN| donoM hI jJeya padArthake AkArase rahita hote haiN| yahA~ atiprasaMga doSa nahIM aataa| kyoMki isa jJAnakI padArthoM ko jAnanekI jo pravRtti hotI hai, vaha apane apane jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karmoke viziSTa kSayopazamake kAraNa hotI hai| zUnyavAdakA sthApana karanemeM jo dUsare vikalpa pratipAdita kiye gaye haiM, unako na mAnanA ho zUnyavAdakA tiraskAra karanA hai| (4) pramANako phalabhUta pramiti svasaMvedana pratyakSa arthAt anubhavase siddhi hI hai / ataeva pramitiko siddha karaneke liye pramANako AvazyakatA nahIM hai| pramANakA phala sAkSAt aura paramparAke bhedase do prakArakA hotA hai| padArthaviSayaka ajJAnako nivRtti sabhI pramANoMkA sAkSAt phala hai| kevalajJAnakA paramparAphala saMsArase udAsIna honA hai, kevalajJAnake atirikta zeSa pramANoMkA paramparAphala iSTAniSTa padArthoM ko chor3anA, grahaNa karanA tathA upekSA karanA hai / ataeva pramAtA, prameya, pramANa aura pramiti ye cAroM padArtha 1. sthAnAGgasUtre 1-1 / prakRzArthatayA asaMkhyAtapradezo'pi jIvo dravyArthatayA ekaH iti abhayadevariTIkAyAM / 23
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 17 "nAsanna sanna sadasanna cApyatubhayAtmakam / catuSkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA viduH" / ' ityunmattabhASitam / / ___ kiJca, idaM pramAtrAdInAmavAstavatvaM zUnyavAdinA vastuvRttyA tAvadeSTavyam / taccAsau pramANAt abhimanyate apramANAdvA ? na tAvadapramANAt , tasyAkiJcitkaratvAt / atha pramANAt , tanna avAstavatvagrAhakaM pramANaM sAMvRtamasAMvRtam vA syAt ? yadi sAMvRtam' kathaM tasmAdavAstavAd vAstavasya zUnyavAdasya siddhiH| tathA tadasiddhau ca vAstava eva samasto'pi pramAtrAdivyavahAraH praaptH| atha tadgrAhaka pramANaM svayamasAMvRtam , tarhi kSINA pramAtrAdivyavahArAvAstavatvapratijJA, tenaiva vyabhicArAt / tadevaM pakSadvaye'pi "ito vyAghra itastaTI" iti nyAyena vyakta eva paramArthataH svaabhimtsiddhivirodhH|| iti kAvyArthaH // 17 // siddha hote haiN| isaliye "jo na asat ho, na sat ho, na sat-asat ho, aura na sat-asatke abhAva rUpa ho, isa prakAra mAdhyamika ( zUnyavAdI ) logoMkA cAroM koTiyoMse rahita tattvako svIkAra karanA" kevala unmatta puruSake pralApakI bhAMti hai| tathA, zUnyavAdIko pramAtA, prameya AdikI avAstavikatA paramArthataH iSTa hai| yaha avAstavikatA zUnyavAdI pramANase siddha karate haiM, athavA apramANase ? apramANase pramANa AdikI asatyatA siddha nahIM kI jA sakatI, kyoMki apramANa akiMcitkara hai| dUsare pakSameM, pramANa Adiko avAstava siddha karanevAlA pramANa svayaM sAMvRta (asatya) hai, yA asAMvRta (satya) ? yadi pramANa asatya hai, to avAstava pramANase vAstava zUnyavAdakI sthApanA nahIM kI jA sktii| tathA, zanyavAdakI siddhi na hone para saMpUrNa pramAtA, prameya Adi kA vyavahAra vAstava siddha ho jAtA hai| yadi pramAtA Adiko avAstavika siddha karanevAlA pramANa svayaM vAstavika hai, to pramAtA, prameya, pramANa aura pramitike vyavahArako to Apa asatya kahate haiM, vaha nahIM bana sktaa| kyoMki usa vAstava pramANake sAtha vyabhicAra honekA doSa AtA hai| ataeva 'eka tarapha vyAghra hai, dUsarI ora nadI' isa nyAyase pramANa aura apramANa donoM pakSoMke svIkAra karanemeM zUnyavAdiyoMke svAbhimata siddhikA virodha vAstavameM spaSTa hI hai| yaha zlokakA artha hai // 17 // bhAvArtha-zUnyavAdI-saba padArtha zUnya haiM, kyoMki pramAtA, prameya, pramANa aura pramiti avastu haiN| (ka) pramAtA (AtmA) indriyoMkA viSaya nahIM ho sakatA, ataeva pratyakSase AtmAkI siddhi nahIM hotii| anumAna bhI AtmAko siddha nahIM karatA, kyoMki kisI bhI hetuse AtmAkI siddhi nahIM hotii| Agama paraspara virodhI haiM, isaliye Agama bhI AtmAko siddha nahIM kara sktaa| (kha) pratyakSa aura anumAna pramANase bAhya padArthoMkI siddhi nahIM ho sktii| avidyAkI vAsanAse hI bAhya padArthoke abhAvameM ghaTa, paTa Adi padArthoM kA jJAna hotA hai, ataeva prameya bhI koI padArtha nahIM hai| (ga) prameyake abhAva 1. na svato nApi parato na dvAbhyAM naapyhetutH| utpannA jAtu vidyante bhAvAH kvacana kecana // maadhymikkaarikaayaaN| 2. saMvRterlakSaNam abhUtaM khyApayatyarthaM bhUtamAvRtya vartate / avidyA jAyamAneva kAmalAtaMkavRttivat bodhicaryAvatArapaJjikAyAm 352
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. zloka 18] syAdvAdamaJjarI 179 ___ adhunA kSaNikavAdina aihikAmuSmikavyavahArAnupapannArthasamarthanamavimRzyakAritaM darzayannAha kRtapraNAzAkRtakarmabhogabhavapramokSasmRtibhaGgadoSAn / upekSya sAkSAt kSaNabhaGgamicchannaho mahAsAhasikaH paraste // 18 // kRtapraNAzadoSam akRtakarmabhogadoSam bhavabhaGgadoSam pramokSabhaGgadoSam smRtibhaGgadoSamityetAn doSAn / sAkSAdityanubhavasiddhAn / upekSyAnAdRtya / sAkSAt kurvannapi gajanimIlikAmavalambamAnaH / sarvabhAvAnAM kSaNabhaGgam udayAnantaravinAzarUpAM kSaNakSayitAm / icchan prtipdymaanH| te tava / paraH pratipakSI vainAzikaH saugata ityarthaH / aho mahAsAhasikaH sahasA honepara pramANa bhI nahIM bana sakatA / (gha) pramANake abhAvameM pramiti bhI nahIM siddha ho sktii| ataeva sarvathA zUnya mAnanA hI vAstavika tattva hai| kyoMki anumAna aura anumeyakA vyavahAra buddhijanya hai| vAstava meM buddhike bAhara sat aura asat koI vastu nhiiN| ataeva na sat, na asat, na sat-asat, aura na sat-asat kA abhAva rUpa hI vAstavameM paramArtha hai| jaina-pramAtA, prameya, pramANa aura pramiti pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse siddha hote haiN| (ka) 'maiM sukhI haiM, maiM dukhI haiM Adi 'ahaM pratyaya'se pramAtA siddha hotA hai| (kha) bAhya padArthoMkA jJAna anubhavase siddha hai| tathA bAhya padArthoM ke anubhava honepara hI vAsanA bana sakatI hai / ataeva prameya bhI svIkAra karanA cAhiye / (ga) prameyake siddha honepara pramANa bhI avazya mAnanA cAhiye / jaise kuThArase kATanekI kriyA ho sakatI hai, vaise jAnane rUpa kriyAkA bhI koI karaNa honA caahiye| (gha) padArthako jAnate samaya padArtha, saMbaMdhI ajJAnakA nAza honA hI pramANakA sAkSAt phala hai, ataeva pramiti bhI mAnanA cAhiye / tathA zUnyavAdI loga pramAtA Adiko pramANa athavA apramANa kisIse bhI siddha nahIM kara sakate / apramANa akicitkara hai, isaliye apramANase pramAtA Adi siddha nahIM ho sakate / isI taraha pramANase bhI pramAtA Adi siddha nahIM hote, kyoMki zUnyavAdiyoMke matameM svayaM pramANa hI avastu hai| tathA, jisa pramANase zUnyavAdI loga apane pakSakI siddhi karate haiM, vaha pramANa vinA prameyake nahIM bana sakatA, kyoMki pramANa niviSaya nahIM hotA, ataeva zUnyavAdiyoMko mauna rahanA ho zreyaskara hai| kSaNikavAdiyoMke matameM isa loka aura paralokako vyavasthA nahIM bana sakatI / ataeva unake matako avicArapUrNa siddha karate haiM zlokArtha-Apake pratipakSI kSaNikavAdI bauddha kSaNikavAdako svIkAra karake, kiye hue karmoka phalako na bhoganA, akRta karmoke phalako bhoganeke liye bAdhya honA, paralokakA nAza, muktikA nAza, tathA smaraNa zaktikA abhAva, ina doSoMkI upekSA karake apane siddhAMtako sthApita karanekA mahAn sAhasa karate haiN| vyAkhyArtha-jisa prakAra hAthI A~khoMko banda karake jalapAna karatA hai, vaise hI saMsAra, mokSa AdikA sAkSAt anubhava karate hue bhI sampUrNa padArthoMko kSaNasthAyI mAnanevAle pratipakSI bauddha (1) kiye hue karmoMkA nAza, (2) nahIM kiye hue karmoMkA bhoga, (3) saMsArakA kSaya, (4) mokSakA nAza aura 1. gajo netre nimIlya jalapAnAdi karoti netranimIlanena na kiMcitkaromIti bhAvayati ca tadvadayaM vAdI kRtapraNAzAdIn doSAn sAkSAdanubhavan sarvabhAvAnAM kSaNabhaGguratA pratipadyate /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 18 avimarzAtmakena valena vartate saahsikH| bhAvinamarthamavibhAvya yaH pravartate sa evamucyate / mahAMzcAsau sAhasikazca mahAsAhasiko'tyantamavimRzya pravRttikArI / iti mukulitaarthH|| vivRtArthastvayam / bauddhA buddhikSaNaparamparAmAtramevAtmAnamAmananti na punarmauktikakaNanikarAnusyUtaikasUtravat tadanvayinamekam / tanmate yena jJAnakSaNena sadanuSThAnamasadanuSTAnaM vA kRtam tasya niranvayavinAzAnna ttphlopbhogH| yasya ca phalopabhogaH, tena tat karma na kRtam / iti prAcyajJAnakSaNasya cAkRtakarmabhogaH, svayamakRtasya parakRtasya karmaNaH phalopabhogAditi / atra.ca karmazabdaH ubhayatrApi yojyaH, tena kRtapraNAza ityasya kRtakarmapraNAza ityartho dRshyH| bndhaanulomyaaccetthmupnyaasH|| ___ yathA bhvbhnggdossH| bhava AjavIbhAvalakSaNaH saMsAraH, tasya bhaGgo vilopH| sa eva doSaH kSaNikavAde prsjyte| paralokAbhAvaprasaGga ityrthH| paralokinaH kasyacidabhAvAt / paraloko hi pUrvajanmakRtakarmANusAreNa bhavati / tacca prAcInajJAnakSaNAnAM niranvayaM nAzAt kena nAmopabhujyatAM jnmaantre|| yacca mokSAkaraguptena "yaJcittaM taccittAntaraM pratisandhatte yathedAnIntanaM cittaM, cittaM ca (5) smRtikA abhAva, ina doSoMkI upekSA karate hue kSaNavAdake siddhAntako pratipAdana karanekA mahAn sAhasa karate haiN| (1) bauddha loga vicArake kSaNoMkI paramparAko AtmA mAnate haiN| jisa prakAra eka sUtakA DorA vahutase motiyoMmeM praviSTa hokara saba motiyoMkI eka mAlA banAtA hai, usa taraha bauddhoMke matameM vicArake sampUrNa kSaNoMmeM anvita honevAlI kisI eka vastuko AtmA svIkAra nahIM kiyA gayA hai| ataeva bauddha matameM jisa vicArake kSaNase acche yA bure karma kiye jAte haiM, usa vicAra kSaNake sarvathA naSTa ho jAnese acche yA bure karma karanevAle manuSyako una acche, bure karmoMkA phala na milanA caahiye| kyoMki phala bhoganevAle manuSyane una karmoMko kiyA hI nahIM hai| kAraNa ki jisa pUrva vicArake kSaNase karma kiyA gayA thA, vaha kSaNa sarvathA naSTa ho cukA hai| ataeva manuSyako apane karmoke phalakA upabhoga nahIM karanA caahiye| (2) tathA kSaNikavAdameM jisa vicArakSaNane karmoMko nahIM kiyA, usa vicArakSaNako karmoke phalako bhoganeke liye bAdhya honeke kAraNa, svayaM nahIM kiye hue dUsaroMke karmoMko bhoganese akRta karmabhoga nAmakA doSa AtA hai| yahA~ jisa prakAra zlokako prathama paMktimeM 'akRtakarmabhoga' meM karma zabdakA saMbaMdha hai, usI taraha 'kRtapraNAza' meM bhI karma zabda jor3akara 'kRtakarmapraNAza' artha karanA caahiye| (3) kSaNikavAdameM paraloka kA abhAva honekA prasaMga upasthita hotA hai, kyoMki paralokako prApta honevAlekA abhAva hai| pUrvajanmameM kiye gaye karmake anusAra hI paralokakI prApti hotI hai / tathA kSaNikavAdiyoMke matameM pUrvajanmameM kiye gaye karmakA, prAcIna jJAnakSaNoMkA niranvaya nAza ho jAnese, anya janmameM kisake dvArA upabhoga kiyA jAyegA? ataeva bauddha matameM paralokI (AtmA) ke abhAva honese paralokakI bhI siddhi nahIM hotii| mokSAkaragupta (bauddha)-"vartamAnakAlIna cittakSaNake samAna jo cittakSaNa hotA hai vaha anya 1. saMtAnasyaikamAzritya kartA bhokteti dezitaM / yathaiva kadalIstaMbho na kazcidbhAgazaH kRtH| tathAhamapyasadbhUto mRgyamANo vicArataH // bodhicaryAvatAre 9-73, 75 / 2. kAcinniyatamaryAdA'vasthaiva prikiirtyte| tasyAzcAnAdyanantAyAH paraH pUrva iheti ca // tattvasaMgrahe 1873 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 18] syAdvAdamaJjarI 181 maraNakAlabhAvi" iti bhavaparamparAsiddhaye pramANamuktam , tadvyartham ; cittakSaNAnAM niravazeSanAzinAM cittAntarapratisaMdhAnAyogAt / dvayoravasthitayohi pratisaMdhAnamubhayAnugAminA kenacit kriyate / yazcAnayoH pratisaMdhAtA, sa tena nAbhyupagamyate / sa hyAtmAnvayI // na ca pratisaMdhatte ityasya janayatItyarthaH, kArya hetuprasaGgAt / tena vAdinAsya hetoH svabhAvahetutvenoktatvAt / svabhAvahetuzca tAdAtmye sati bhavati / bhinnakAla-bhAvinozca cittacittAntarayoH kutastAdAtmyam / yugapadbhAvinozca pratisandheyapratisandhAyakatvAbhAvApattiH, yugapadbhAvitve'viziSTe'pi kimatra niyAmakam , yadekaH pratisandhAyako'parazca pratisandheya iti / astu vA pratisandhAnasya jnnmrthH| so'pynuppnnH| tulyakAlatve hetuphalabhAvasyAbhAvAt / bhinnakAlatve ca pUrvacittakSaNasya vinaSTatvAt uttaracittakSaNaH kathamupAdAnamantareNotpadyatAm / iti yakiJcidetat // tathA prmokssbhnggdossH| prakarSaNApunarbhAvena karmabandhanAd mokSo muktiH prmokssH| tasyApi bhaGgaH prApnoti / tanmate tAvadAtmaiva nAsti / kaH pretya sukhIbhavanAtha yatiSyate / jJAnakSaNo'pi saMsArI kathamaparajJAnakSaNasukhIbhavanAya ghaTiSyate / na hi duHkhI devadatto yajJadattasukhAya ceSTamAno dRSTaH / kSaNasya tu duHkhaM svarasanAzitvAt tenaiva sArdhaM dadhvaMse / santAnastu na vAstavaH kazcit / vAstavatve tu aatmaabhyupgmprsnggH|| cittakSaNake sAtha saMbaddha hotA hai| maraNakAlameM jo utpanna hotA hai, vaha cittakSaNa hotA hai| ataH vaha cittakSaNa uttara cittakSaNake sAtha sambaddha hotA hai" (yaccittaM taccittAntaraM pratisaMdhatte yathedAnIMtanaM cittaM, cittaM ca maraNakAlabhAvi), ataeva saMsArakI paramparA siddha hotI hai| jaina-yaha anumAna vyartha hai kyoMki sampUrNa rUpase vinAzako prApta honevAle cittakSaNoMkA anya cittakSaNoMke sAtha sambaddha honA ghaTita nahIM hotaa| avasthita rahanevAle-saMpUrNarUpase vinaSTa na honevAle-do padArthokA sambandha donoMmeM anvita honevAle kisIke dvArA ho ghaTita hotA hai| kintu do cittakSaNoMmeM jo koI saMbandha karAnevAlA hai, use kSaNikavAdiyoMke matameM svIkAra nahIM kiyA gayA / aura donoM cittakSaNoMmeM jo anvita hotA hai vaha AtmA hai|| zaMkA-'yaccitaM taccittAntaraM pratisaMdhatte' yahAM 'pratisaMdhatte' isa kriyApadakA artha 'utpanna karatA hai,' aisA nahIM hai / kyoMki aisA artha karanese mokSAkaraguptake vacanakA artha ho jAtA hai-'jo cittakSaNa hotA hai vaha anya cittako utpanna karatA hai| isase pUrvacitta dvArA utpanna uttara cittakSaNake, pUrva cittakSaNa kA kAryahetu bananekA prasaMga upasthita ho jAtA hai| parantu bauddhoMne pUrva aura apara cittakSaNoMmeM svabhAvahetu mAnA hai| tathA, svabhAvahetu tAdAtmya saMbaMdha honepara hI hotA hai| jaise, yaha vRkSa hai, sIsama honese, yahAM vRkSa aura sIsamakA tAdAtmya honese svabhAvahetu anumAna hai| isaliye bhinna-bhinna samayameM honevAle pUrva aura apara cittakSaNoMmeM svabhAvahetu bhI nahIM bana sktaa| kyoMki yadi pUrva aura apara cittakSaNako eka hI samayameM honevAlA mAnA jAya, to unameM pratisandheya aura pratisaMdhAyakakA vibhAga nahIM bana sakatA / tathA, pratisaMdhAnakA artha utpanna karanA bhI ThIka nhiiN| kyoMki yadi pUrva aura uttara kSaNoMko bhinna samayavartI mAno, to pUrva cittakSaNake sarvathA nAza ho jAnepara, upAdAna kAraNake vinA, uttara kSaNakI utpatti nahIM ho sktii| (4) tathA, mokSake abhAva honekA doSa upasthita hotA hai| phirase sadbhUta na hone rUpa karmoke baMdhanase mukta honA pramokSa hai / isake bhI abhAva honekA prasaMga A jAtA hai| kyoMki bauddha matameM jaba AtmA hI nahIM hai to paralokameM sukhI honeke liye kauna prayatna karegA ? kSaNamAtrameM niranvaya vinAzako prApta honevAlA saMsArI jJAnakSaNa bhI anya jJAnakSaNake sukhI honeke liye prayatna nahIM kara sktaa| kyoMki pUrva aura apara jJAna kSaNoMmeM koI saMbaMdha nahIM raha sakatA / jaise, dukhI huA devadatta yajJadattake sukhake lie prayatna karatA huA nahIM dekhA jaataa| pratyeka jJAnakSaNakA dukha bhI usI kSaNake sAtha naSTa ho jAtA hai| yadi saba jJAnakSaNoMmeM sukha-dukha
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 18 api ca vauddhAH "nikhilavAsanocchede vigatavipayAkAropaplava vizuddhajJAnotpAdo mokSaH" ityaahuH| tacca na ghaTate / kAraNAbhAvAdeva tadanupapatteH / bhAvanApracyo 'hi tasya kAraNa - miSyate / sa ca sthiraikAzrayAbhAvAd vizeSAnAdhAyakaH, pratikSaNamapUrvavad upajAyamAnaH, niranvayavinAzI, gaganalaGghanAbhyAsavat anAsAditaprakarSo na sphuTAbhijJAnajananAya prabhavati, ityanupapattireca tasya / samalacittakSaNAnAM svAbhAvikyAH sadRzArambhaNazakterasadRzArambham pratyazaktezca akasmAdanucchedAt / kiMca, samalacittakSaNAH pUrve svarasaparinirvANAH, ayamapUrvo jAtaH santAnaJcaiko na vidyate, vandhamokSau caikAdhikaraNau na viSayabhedena vartete / tat kasyeyaM muktirya etadarthaM prayatate / ayaM hi mokSazabdo vandhanavicchedaparyAyaH / mokSazca tasyaiva ghaTate yo vaddhaH / kSaNakSayavAde tvanyaH kSaNo vaddhaH kSaNAntarasya ca muktiriti prApnoti mokSAbhAvaH // 182 tathA smRtibhnggdossH| tathAhi / pUrvabuddhadhAnubhUte'rthe nottaravuddhInAM smRtiH sambhavati / tato'nyatvAt, santAnAntarabuddhivat / na hyanyadRSTo'rtho'nyena smaryate anyathA ekena dRSTo'rthaH pahu~cAnevAlI saMtAna svIkAra kI jAya, to yadi vaha saMtAna jJAnakSaNoMke atirikta koI pRthak vastu hai, to use AtmA hI kahanA cAhiye / yadi saMtAna avastu hai, to vaha saMtAna akAryakArI hai / tathA bauddha loga "sampUrNa vAsanAoMkA uccheda ho jAnepara viSayoMke AkAroMkI vighna- vAghAoMse rahita vizuddha jJAnake utpanna honeko mokSa" kahate haiM, parantu yaha ThIka nhiiN| kyoMki kSaNikavAdiyoMke manameM vAsanA-vinAzake kAraNakA abhAva honese, vAsanAoMke vinAzakI siddhi na honese, vizuddha jJAnotpAda rUpa mokSako siddhi nahIM hotI / bhAvanAoM kA samUha hI samasta vAsanAoM ke ucchedakA kAraNa mAnA gayA hai / ( bauddhoMke mata meM 'sava padArtha kSaNika haiM, saba dukha rUpa haiM, sAmAnya rUpase jJAta na ho kara apane asAdhAraNa rUpase jJAta hote haiM, ataeva svalakSaNa haiM, tathA sava padArtha nisvabhAva honese zUnya haiM' -- isa prakAra bhAvanAcatuSTayakI utkaTatAse sampUrNa vAsanAoMkA uccheda ho jAnA mokSa hai ) / sthira - akSaNika-arthAt nitya AtmarUpa eka AzrayakA vauddha matameM abhAva honeke kAraNa, vizeSa - atizaya - ko utpanna na karanevAlA, pratyeka jJAnakSaNa meM apUrva kI bhAMti utpanna honevAlA, niranvayavinAzI, AkAzako lA~ghaneke abhyAsakI bhA~ti prakarSako prApta na karanevAlA bhAvanAoMkA samUha, vizuddha jJAnakI utpatti karanemeM samartha nahIM hotA, ataeva mokSakI siddhi nahIM ho sakatI / kAraNa ki malasahita ( arthAt azuddha ) jJAnakSaNoMkI sadRza ( arthAt azuddha ) anya jJAnakSaNoMkI utpattiko AraMbha karanekI svAbhAvika zaktikA, tathA asadRza ( arthAt zuddha ) jJAna kSaNoMkI utpattiko Arambha karanekI zakti ke abhAvakA akasmAt bhAvanApracayarUpa kAraNake abhAvameM uccheda nahIM hotA / tathA azuddha jJAnakSaNa ke svabhAvataH kSaNika honeke kAraNa naSTa honevAle aura apUrva rUpameM utpanna zuddha jJAnarUpa jJAnakSaNa - ye donoM eka santAna nahIM haiM / tathA, vaMdhakA adhikaraNabhUta azuddha jJAnakSaNa aura mokSakA adhikaraNabhUta zuddha jJAnakSaNake paraspara bhinna honese, ye vaMdhamokSarUpa eka adhikaraNameM nahIM raha sakate -- arthAt baMdha aura mokSa eka jJAnakSaNake nahIM ho sakate - jo jJAnakSaNa vaddha hotA hai vahI jJAnakSaNa mukta nahIM ho sktaa| phira, jo mokSa prAptike liye prayatna karegA, use mokSa kaise prApta ho sakegA ? mokSa zabda bandhanacchedakA paryAyavAcI hai, arthAt vandhakA abhAva honA mokSa hai / kSaNavAdiyoMke mata meM anya kSaNa ( jJAnakSaNa ) vaddha hotA hai aura usase bhinna kSaNa arthAt bhinna jJAnakSaNakI mukti hotI hai, ataeva mokSakA abhAva honekA prasaMga upasthita ho jAtA hai / (5) vauddhoMke matameM smRtibhaMga ho jAnekA prasaMga upasthita hotA hai / tathAhi - jisa prakAra eka buddhisantAnake dvArA anubhUta padArthakA jisane usa padArthako anubhUta nahIM kiyA aise anya saMtAnakI buddhiko smaraNa nahIM hotA, usI prakAra jJAnake dvArA anubhUta padArthake viSayameM uttara jJAnakSaNoMke dvArA smaraNa 1. sarva kSaNikaM sarvaM kSaNikam, duHkhaM duHkhaM, svalakSaNam svalakSaNaM, zUnyaM zUnyamiti bhAvanAcatuSTayaM /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 18] syAdvAdamaJjarI sarvaiH smaryeta / smaraNAbhAve ca kautaskutI pratyabhijJAprasUtiH, tasyAH smaraNAnubhavobhayasaMbhavatvAt / padArthaprekSaNapravuddhaprAktanasaMskArasya hi pramAtuH sa evAyamityAkAreNa iyamutpadyate / atha syAdayaM doSaH, yadyavizeSeNAnyadRSTamanyaH smaratItyucyate; kintu anyatve'pi kAryakAraNabhAvAd eva ca smRtiH| bhinnasaMtAnabuddhInAM tu kAryakAraNabhAvo nAsti / tena saMtAnAntarANAM smRtirna bhavati / na caikasAntAnikInAmapi buddhInAM kAryakAraNabhAvo nAsti, yena pUrvabuddhathanubhUte'rthe tadvattarabuddhInAM smRtirna syAt / tadapyanavadAtam , evamapi anyatvasya tadavasthatvAt / na hi kAryakAraNabhAvAbhidhAne'pi tadapagataM, kSaNikatvena sarvAsAM bhinnatvAt / na hi kAryakAraNabhAvAt smRtirityatrobhayaprasiddho'sti dRssttaantH|| atha- "yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva saMdhatte karpAse raktatA yathA" // honA saMbhava nhiiN| yadi anya puruSake dvArA dRSTa padArthakA kisI anya puruSake dvArA smaraNa kiyA jAtA ho to eka puruSake dvArA dRSTa padArthakA ( jinhoMne isa padArthako kabhI nahIM dekhA aise ) anya sabhI puruSoMko smaraNa ho jAnekA prasaMga upasthita ho jaayegaa| yadi pUrvajJAnake dvArA anubhUta padArthakA uttarabuddhiyoMko smaraNa na huA to pratyabhijJAna kahA~se bana sakatA hai ? kyoMki pratyabhijJAna smaraNa aura anubhava ina donoMse utpanna hotA hai / padArthake darzanase jisakA saMskAra prabuddha ho jAtA hai, aise pramAtAko hI 'yaha vahI hai' isa rUpase pratyabhijJAna hotA hai| zaMkA-yadi sAmAnyarUpase anya vijJAnakSaNake dvArA dRSTa padArthakA anya vijJAnakSaNa smaraNa karatA hai-aisA hamane kahA hotA to smRtibhaMga nAmakA doSa A sakatA thaa| kintu pUrvottara vijJAnakSaNoMmeM bheda honepara bhI unameM kAryakAraNa bhAva honese hI smaraNa hotA hai- arthAt pUrva vijJAnakSaNake dvArA dRSTa padArthakA uttara vijJAnakSaNako smaraNa hotA hai| anyonyabhinna saMtAnoMkI buddhiyoMmeM kAryakAraNa bhAva nahIM hotA / isase eka saMtAnakI buddhike dvArA dRSTa padArthakA usase bhinna saMtAnakI buddhiko smaraNa nahIM hotaa| tathA, eka saMtAnakI bhI ( bhinna-bhinna ) buddhiyoMmeM kAryakAraNa bhAva nahIM hotA-aisI bAta nahIM hai, jisase pUrvabuddhike dvArA jo padArtha anubhUta hai, usa padArthakA smaraNa usakI uttarakAlIna buddhiyoMko na hogaa| samAdhAna-yaha kathana bhI ThIka nhiiN| pUrvottara buddhiyoMmeM kArya-kAraNa bhAva honepara bhI una donoMmeM honevAlA bhinnatva jaisekA taisA banA rahatA hai| pUrvottarakAlIna buddhiyoMmeM kArya-kAraNa mAnanepara bhI unameM honevAle bhedakA abhAva nahIM hotaa| kyoMki sabhI buddhiyoMke kSaNika honese ve anyonyabhinna hotI haiN| 'unameM paraspara bheda honepara bhI donoMmeM kArya-kAraNa bhAva honese smRti utpanna hotI hai'-isa viSayameM vAdI-prativAdI-prasiddha dRSTAntakA sadbhAva nahIM hai| (ataeva pUrvottarakAlavartI do bhinna buddhiyoMmeM kArya-kAraNa bhAvakI, ubhayamAnya dRSTAMtake abhAvake kAraNa siddhi na hone aura unameM bheda honese, smRtikA prAdurbhAva asambhava honeke kAraNa smRtibhaMga nAmaka doSa AtA hI hai)| zaMkA-"jisa prakAra jisa kapAsameM lAla raMga dvArA saMskAra kiyA jAtA hai, usImeM lalAI hotI hai, usI prakAra jisa saMtAnameM karmavAsanA utpAdita kI gaI hotI hai, usI ( saMtAna ) meM karmavAsanAkA phala rahatA hai"| isa prakAra kapAsameM raktatAkA dRSTAMta vidyamAna hai / 1. kAryakAraNabhAvapratiniyamAdeva smRtyabhAvo'pi nirastaH / na smartA kazcidiha vidyate / kiM tahi smaraNameva kevalamAropavazAt / anubhUte hi vastuni vijJAnasaMtAne smRtibIjAdhAnAtkAlAntareNa saMtatiparipAkahetoH smaraNaM nAma kAryamutpadyate / bodhicaryAvatArapaJjikAyAM pR. 415 /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM / anya. yo. vya. zloka 18 iti / kAse raktatAdRSTAnto'stIti cet , tadasAdhIyaH, sAdhanadUSaNayorasambhavAt / tathAhianvayAdyasambhavAnna sAdhanam / na hi kAryakAraNabhAvo yatra tatra smRtiH karpAse raktatAvadityanvayaH sambhavati / nApi yatra na smRtistatra na kAryakAraNabhAva iti vyatireko'pi / asiddhatvAcanudbhAvanAca na dUSaNam / na hi tato'nyatvAt ityasya hetoH karpAse raktatAvat ityanena kazcidoSaH prtipaadyte|| kiJca, yadyananvayatve'pi kAryakAraNabhAvena smRterutpattiriSyate, tadA ziSyAcAryAdibuddhInAmapi kAryakAraNabhAvasadbhAvena smRtyAdiH syAt / atha nAyaM prasaGgaH, ekasaMtAnatve satItivizeSaNAditi cet, tadapyuktaM, bhedAbhedapakSAbhyAM tasyopakSINatvAt / kSaNaparamparAtastasyAbhede hi kSaNaparamparaiva sA / tathA ca saMtAna iti na kiJcidatiriktamuktaM syAt / bhede tu pAramArthikaH apAramArthiko vAsau syAt ? apAramArthikatve'sya dUSaNaM, akiMcitkaratvAt / pAramArthikatve sthiro vA syAt kSaNiko vA ? kSaNikatve saMtAnanirvizeSa evAyam , iti kimanena stenabhItasya stenaantrshrnnsviikrnnaanukrnninaa| sthirazcet Atmaiva saMjJAbhedatirohitaH prtipnnH| iti na smRtighaMTate kSaNakSayavAdinAm / / samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai| kyoMki pUrvottara buddhikSaNoMmeM (bauddhoM dvArA mAnya ) kArya-kAraNa bhAva rUpa hetuse smRtikI utpatti honA rUpa sAdhyakI, na isa dRSTAMtase siddhi hotI hai aura na vaha sAdhya dUSita hI hotA hai / tathAhi-buddhike pUrvottarakSaNoMmeM honevAlA kArya-kAraNa bhAva rUpa hetu aura smRti inameM anvaya-vyatireka saMbhava na honese smRtikI utpatti honA rUpa sAdhyakI siddhi nahIM hotii| 'jahA~ kArya-kAraNa bhAva hotA hai, vahA~ smRtikA sadbhAva hotA hai, jaise kapAsameM raktatA,' tathA 'jahA~ smRti nahIM hotI, vahA~ kArya-kAraNa bhAva bhI nahIM hotA' isa prakAra anvaya aura vyatireka sambandha nahIM bnte| isa prakAra smRtirUpa sAdhya aura kArya-kAraNa bhAva rUpa hetu inameM anvaya-vyatireka na bananese usa hetuse smRtirUpa sAdhyakI siddhi nahIM hotii| 'usase arthAt pUrvabuddhise uttarabuddhi bhinna honese' isa hetuke asiddhatva Adi doSoMkA prakaTIkaraNa na honese yaha hetu dUSita nahIM hai| 'pUrvabuddhise uttarabuddhi bhinna honese' isa hetuke viSayameM 'jaise kapAsameM raktatA' isa dRSTAMtake dvArA kisI doSakA pratipAdana nahIM kiyA jA sktaa| tathA, 'jahA~ kArya-kAraNa bhAva hotA hai vahA~ smRti hotI hai-isa prakAra kArya-kAraNa bhAvameM aura smRtimeM anvayakA abhAva honepara bhI, yadi uttara buddhikSaNa aura pUrva buddhikSaNameM kArya-kAraNa bhAva honese smRtikI utpattikA iSTa honA mAnA gayA, to ziSyabuddhi aura AcAryabuddhimeM, AcAryabuddhike kAraNa aura ziSyabuddhike kArya honese, kArya-kAraNa bhAva honese smRtikA sadbhAva ho jAyegA / 'ziSyabuddhimeM aura AcAryabuddhimeM anvayakA abhAva honepara bhI unameM kArya-kAraNa bhAva honese smRti Adike sadbhAva honekA prasaMga upasthita nahIM hotA; kyoMki ziSya aura AcArya ye do bhinna saMtAna haiM, aura hamane 'eka saMtAnatva' (eka saMtAnatve sati ) vizeSaNakA prayoga kiyA hai|' yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki bhedapakSa auraa bhedapakSake dvArA 'ekasaMtAnatva' vizeSaNa kSINa ho jAtA hai-akiMcitkara bana jAtA hai| kSaNa paraMparAse usa 'ekasaMtAnatva' ko abhinna mAnanepara vaha kSaNaparaMparArUpa hI hogaa| isa prakAra saMtAnake kSaNaparaMparArUpa honese, saMtAnako kSaNaparaMparA (saMtAnI ) hI kahanA cAhiye, saMtAna nhiiN| yadi saMtAna aura kSaNaparaMparAko bhinna mAno, to yaha saMtAna vAstavika hai, yA avAstavika ? yadi yaha avAstavika hai, to vaha akiMcitkara honese dUSita hai| yadi saMtAna vAstavika hai, to vaha sthira hai, yA kSaNika ? yadi kSaNaparaMparAse bhinna saMtAna kSaNika hai, to yaha saMtAna kSaNaparaMparAse abhinna hI hai| isa prakAra kSaNaparaMparAko chor3akara saMtAnakA Azraya lenA, eka corake bhayase dUsare corake Azraya leneke samAna hai| yadi vAstavika saMtAnako sthira mAno, to phira saMtAna-saMjJAse tirohita AtmA svIkAra karanemeM hI kyA doSa hai ? ataeva kSaNikavAdiyoMke matameM smRti bhI nahIM bntii|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 18] syAdvAdamaJjaro 185 tadabhAve ca anumAnasyAnutthAnamityuktam prAgeva / api ca, smRterabhAve nihitapratyunmArgaNapratyarpaNAdivyavahArA vizIyaran / "ityekanavate kalpe zaktyA meM puruSo htH|| tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH / / " iti vacanasya kA gtiH| evamutpattirutpAdayati, sthitiH sthApayati, jarA jarjarayati, vinAzo nAzayatIti catuHkSaNika vastu pratijAnAnA api prtikssepyaaH| kSaNacatuSkAnantaramapi nihitapratyunmArgaNAdivyavahArANAM darzanAt / tadevamanekadoSApAte'pi yaH kSaNabhaGgamabhipraiti tasya mahat sAhasam / / iti kAvyArthaH / / 18 // smRtike abhAva honepara anumAna bhI nahIM bana sakatA, yaha pahale hI kahA jA cukA hai tathA smRtike abhAvameM dharohara Adi rakha kara bhUla jAnA, dharoharako lauTAnekI yAda na rahanA Adi vyavahArakA bhI lopa ho jaaygaa| tathA "abase ikyAnavaiveM bhavameM maiMne eka puruSako balAtkArase mAra DAlA, usa karmake khoTepha lase merA paira chida gayA hai|" Adi vacanoMke lie bhI koI sthAna nahIM hai| isa prakAra utpatti, sthiti, jarA aura vinAza ina cAra kSaNa paryaMta jo vastukI sthiti mAnI hai (kSaNikavAdakA parivartita rUpa), vaha bhI nahIM bana sktii| kyoMki cAra kSaNoMke bAda bhI dharohara Adiko rakhakara bhUla jAne aura use lauTAnekI yAda na rahane AdikA vyavahAra dekhA jAtA hai| isalie aneka doSoMke Anepara bhI kSaNabhaMgako mAnanA bauddhoMkA mahAn sAhasa hai / yaha zlokakA artha hai // 18 // bhAvArtha-isa zlokameM bauddhoMke 'kSaNabhaMga' vAdapara vicAra kiyA gayA hai| jaina logoMkA kahanA hai ki pratyeka vastu kSaNasthAyI mAnanepara bauddhoMke matameM AtmA koI pRthak padArtha nahIM bana sakatA / tathA, AtmAke na mAnanepara ( 1 ) saMsAra nahIM banatA, kyoMki kSaNikavAdiyoMke matameM pUrva aura apara kSaNoMmeM koI saMbaMdha na ho sakanese pUrva janmake karmoMkA janmAMtarameM phala nahIM mila sktaa| bauddha loga saMtAnako vastu mAnate haiN| unake matAnusAra saMtAnakA eka kSaNa dUsare kSaNase saMbaddha hotA hai, maraNake samaya rahanevAlA jJAnakSaNa bhI dUsare vicArase saMbaddha hotA hai, isIliye saMsArako paramparA siddha hotI hai| parantu yaha ThIka nahIM / kyoMki saMtAnakSaNoMkA paraspara saMbaMdha karanevAlA koI padArtha nahIM hai, jisase donoM kSaNoMkA paraspara saMbaMdha ho ske| (2) AtmAke na mAnanepara mokSa bhI siddha nahIM hotaa| kyoMki saMsArI AtmAkA abhAva honese mokSa kisako milegA / bauddha loga sampUrNa vAsanAoMke naSTa hojAne para bhAvanAcatuSTayase honevAle vizuddha jJAnako mokSa kahate haiN| parantu kSaNikavAdiyoMke matameM kArya-kAraNa bhAva nahIM siddha hotaa| tathA, azuddha jJAnase azuddha jJAna hI utpanna ho sakatA hai, vizuddha jJAna nahIM / tathA, jisa puruSake baMdha ho, use hI mokSa milanA cAhiye / parantu kSaNikavAdiyoMke matameM baMdhake kSaNase mokSakA kSaNa dUsarA hai, ataeva baddha puruSako mokSa nahIM ho sakatA / ( 3 ) anAtmavAdI bauddhoMke matameM smRtijJAna bhI nahIM bana sakatA / kyoMki eka buddhise anubhava kiye hue padArthoMkA dUsarI buddhise smaraNa nahIM ho sktaa| smRtike sthAnameM saMtAnako eka alaga padArtha mAna kara eka saMtAnakA dUsarI saMtAnake sAtha kArya-kAraNa bhAva mAnanepara bhI saMtAnakSaNoMkI paraspara bhinnatA nahIM miTa sakatI, kyoMki bauddha matameM sampUrNa kSaNa paraspara bhinna haiN| 1. lakSaNAni tathA jaatirjraasthitirnitytaa| jAti jAtyAdayasteSAM te'STadharmaikavRttayaH / vasubandhuviracitAbhidharmakoze 2-45,46 /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 19 atha tAthAgatAH kSaNakSayapakSe sarvavyavahArAnupapattiM parairudbhAvitAmAkarNya itthaM pratipAdayanti--yat sarvapadArthAnAM kSaNikatve'pi vAsanAbalalabdhajanmanA aikyAdhyavasAyena aihikA - muSmikavyavahArapravRtteH kRtapraNAzAdidoSA niravakAzA' eva iti / tadAkUtaM parihartukAmastatkalpitavAsanAyAH kSaNaparamparAto bhedAbhedAnubhayalakSaNe pakSatraye'pyaghaTamAnatvaM darzayan svAbhipretabhedAbhedasyAdvAdamakAmayamAnAnapi tAnaGgIkArayitumAha 86 sA vAsanA sA kSaNasantatizca nAbhedabhedAnubhayairghaTete / tatastaTAdarzizakuntapotanyAyAccaduktAni pare zrayantu // 19 // sA zAkyaparikalpitA truTitamuktAvalIkalpAnAM parasparavizakalitAnAM kSaNAnAmanyonyAnusyUtapratyayajanikA ekasUtrasthAnIyA santAnAparaparyAyA vAsanA / vAsaneti pUrvajJAnajanitAmuttarajJAne zaktimAhuH / sA ca kSaNasantatistaddarzanaprasiddhA pradIpakalikAvat navanavotpadyamAnA - parAparasadRzakSaNaparamparA / ete dve api abhedabhedAnubhayairna ghaTete // na tAvadabhedena tAdAtmyena te ghaTete / tayorhi abhede vAsanA vA syAt kSaNaparamparA vA, vauddha-- padArthoMke kSaNasthAyI honepara bhI vAsanAse utpanna honevAle abheda jJAnase isa loka aura paraloka saMbaMdhI vyavahAra cala sakatA hai, ataeva 'kRtakarmapraNAza' Adi doSa hamAre siddhAMtameM nahIM A sakate / jaina - Apa loga jisa vAsanAko svIkAra karate haiM, vaha kalpita vAsanA kSaNaparamparAse bhinna, abhinna, athavA na bhinna aura na abhinna, ( anubhaya) kisI bhI taraha siddha nahIM hotI / ataeva hamAre dvArA abhipreta syAdvAda ke bhedAbhedako hI svIkAra karanA cAhiye zlokArtha -- vAsanA aura kSaNasaMtati paraspara bhinna, abhinna, aura anubhaya-- tInoM prakArase kisI bhI taraha siddha nahIM hotI / ataeva jisa prakAra samudrameM, jahAjase ur3A huA pakSo samudrakA kinArA na dekhakara pIche jahAjapara hI lauTa AtA hai, usI taraha upAyAntara na honese he bhagavan ! bauddha logoMko Apake hI siddhAntoMkA Azraya lenA cAhiye / vyAkhyArtha - jisakA apara nAma saMtAna hai, aisI bauddhoM dvArA kalpita vAsanA, truTita muktAvalike bhinna-bhinna motiyoMke samAna, paraspara bhinna kSaNa eka dUsarese anusyUta hue haiM, isa prakArakA jJAna utpanna karanevAlI -- eka sUtrake samAna hotI hai / pUrva jJAnakSaNase uttara jJAnakSaNa meM utpanna kI huI zaktiko vAsanA kahate haiN| dIpakakI lauke samAna naye naye utpanna honevAle apara apara sadRza pUrva aura uttara kSaNoMkI paramrAko kSaNasaMtati kahate haiM / ( jisa prakAra dIpakakI lauke pratyeka kSaNa meM badalate rahane para bhI lauke pUrva ora uttara kSaNoMmeM paraspara sadRza jJAna honeke kAraNa, yaha vahI lo hai, aisA jJAna hotA hai; usI taraha padArthoMke pratyeka kSaNameM badalate rahanepara bhI padArthoMke pUrva aura uttara kSaNoMmeM sadRza jJAna hone ke kAraNa yaha vahI padArtha hai, aisA jJAna hotA hai / ise hI bauddha matameM kSaNasaMtati kahA hai / ) yaha vAsanA aura kSaNasaMtati paraspara bhinna, abhinna, athavA anubhaya rUpase kisI bhI prakAra siddha nahIM hotI / ( 1 ) vAsanA ( saMtati ) aura kSaNasaMtatiko paraspara abhinna mAnanA ThIka nhiiN| kyoMki vAsanA 1. yathA vIjAdiSvAtmAnamantareNApi pratiniyamena kAryaM tadutpattizca krameNa bhavati, tathA prakRte'pi paralokagAminamekaM vinApi kAryakAraNabhAvasya niyAmakatvAtpratiniyatameva phalaM / klezakarmAbhisaMskRtasya saMtAnasyAvicchedena pravartanAt paraloke phalapratilambho'bhidhIyate / iti nAkRtAbhyAgamo na kRtavipraNAzo vAdhakaM / vodhicaryAvatArapaMjikA pR. 473 / atra zAntarakSitakRtatattvasaMgrahe karmaphalasamvandhaparIkSAnAmaprakaraNam avalokayitavyam /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 19] syAdvAdamaJjarI 187 na dvayam / yaddhi yasmAdabhinnaM na tat tataH pRthagupalabhyate, tathA ghaTAd ghaTasvarUpam / kevalAyAM vaasnaayaamnvyisviikaarH| vAsyAbhAve ca kiM tayA vAsanIyamastu / iti tasyA api na svarUpamavatiSThate / kSaNaparamparAmAtrAGgIkaraNe ca prAJca eva doSAH / / na ca bhedena te yujyete / sA hi bhinnA vAsanA kSaNikA vA syAt akSaNikA vA ? kSaNikA cet, tarhi kSaNebhyastasyAH pRthakkalpanaM vyartham / akSaNikA cet , anvyipdaarthaabhyupgmenaagmbaadhH| tathA ca padArthAntarANAM kSaNikatvakalpanAprayAso vyasanamAtram / / ___anubhayapakSeNApi na ghttete| sa hi kadAcit evaM brUyAt , nAhaM vAsanAyAH kSaNazreNito'bhedaM pratipadye, na ca bhedaM kiMtvanubhayamiti / tadapyanucitam / bhedAbhedayorvidhiniSedharUpayorekatarapratiSedhe'nyatarasyAvazyaM vidhibhAvAt anytrpkssaabhyupgmH| tatra ca prAgukta eva dossH| athvaanubhyruuptve'vstutvprsnggH| bhedAbhedalakSaNapakSadvayavyatiriktasya mArgAntarasya nAstitvAt / anAhatAnAM hi vastunA bhinnena vA bhAvyam abhinnena vA ? tadubhayAtItasya vandhyAstanandhayaprAyatvAt / evaM vikalpatraye'pi kSaNaparamparAvAsanayoranupapattau pArizeSyAd bhedAbhedapakSa eva kkssiikrnniiyH| na ca "pratyekaM yo bhaved doSo dvayorbhAve kathaM na sH|" iti vacanAdatrApi doSatAdavasthya miti vAcyam / kakkuTasarpanarasiMhAdivad' jAtyantaratvAdanekAntapakSasya // aura kSaNasaMtatike abhinna honese vAsanA aura kSaNasaMtati donoMmeMse kisI ekako hI mAnanA cAhie donoMko nhiiN| jo padArtha jisase abhinna hotA hai, vaha usase alaga nahIM pAyA jAtA / jaise ghaTasvarUpa ghaTase abhinna hai, isaliye ghaTasvarUpa ghaTase alaga nahIM pAyA jAtA / ataeva kevala vAsanAko svIkAra karanA nitya padArthako svIkAra karaneke samAna hai| tathA, vAsya (kSaNasaMtati) ko svIkAra na karake kevala vAsanAko svIkAra karanA niSprayojana hai / yadi kevala kSaNaparamparA svIkAra karo to pUrvokta doSa Ate haiN| (2) yadi vAsanA aura kSaNasaMtatiko paraspara bhinna mAno to vAsanA kSaNika hai, athavA akSaNika ? yadi vAsanA kSaNika hai to vAsanAko kSaNoMse bhinna mAnanA nirarthaka hai| yadi vAsanA akSaNika hai to vAsanA ko nitya mAnanese Apake Agamase virodha AtA hai, isaliye padArthoMke kSaNikatvakI kalpanAkA prayAsa vyasanamAtra hai| (3) vAsanA aura kSaNasaMtatimeM bheda aura abhedase vilakSaNa bhedAbhedakA abhAva ( anubhaya) bhI nahIM bana sakatA / kyoMki bheda vidhirUpa hai, aura abheda niSedharUpa, isaliye ekake niSedha karanepara dUsareko svIkAra karanA par3atA hai-bheda na mAnanese abheda, aura abheda na mAnase, bheda mAnanA par3atA hai| yaha ThIka nahIM hai / alaga-alaga bheda aura abheda pakSa svIkAra karanemeM doSa diye jA cuke haiN| tathA, vAsanA aura kSaNasaMtatikA saMbaMdha paraspara bhedAbhedake abhAvarUpa mAnane para kSaNasaMtati aura vAsanAko avastu arthAt kalpita hI kahanA cAhiye, kyoMki bauddhoMke matameM bheda aura abhedase vilakSaNa tIsarA pakSa nahIM bana sktaa| anekAMtavAdiyoMko chor3akara anya vAdiyoMke matameM padArthoM ke paraspara bheda aura abhedase vilakSaNa tosarA pakSa vaMdhyAputrake samAna, saMbhava nahIM hai| ataeva bheda, abheda aura anubhaya tInoM vikalpoMse vAsanA aura kSaNaparamparA siddha nahIM ho sktii| isaliye vAsanA aura kSaNaparamparAmeM bhedAbheda hI svIkAra karanA cAhiye / yadi kaho ki "bheda aura abheda pakSa svIkAra karane meM jo doSa Ate haiM, ve saba doSa bhedAbheda mAnanemeM bhI Ate haiN|" to yaha ThIka nhiiN| kyoMki jaise kukkuTasarpameM kukkuTa aura sarpa donoMse vilakSaNa, aura narasiMhameM nara aura 1. yathA narasiMha naravasiMhatvobhayajAtivyatiriktaM narasiMhatvAkhyaM jAtyantaram, tadvadityarthaH / kukkuTasarpo'pi kazcana kukkuTatvasarpatvetyubhayajAtivyatiriktaH kukkuTasarpatvajAtimAn prANivizeSaH syAt /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 19 nanu ArhatAnAM vAsanAkSaNaparamparayoraGgIkAra eva nAsti tatkathaM tadAzrayabhedAbhedacintA caritArthA iti cet, naivam / syAdvAdavAdinAmapi hi pratikSaNaM navanavaparyAyaparamparotpattirabhimataiva / tathA ca kSaNikatvam / atItAnAgatavartamAnaparyAyaparamparAnusaMdhAyakaM cAnvayi :dravyam / tacca vAsaneti saMjJAntarabhAgapyabhimatameva / na khalu nAmabhedAd vAdaH ko'pi kovidAnAm / sA ca pratikSaNotpadiSNuparyAyaparamparA anvayidravyAt kathaMcid bhinnA kathaMcidabhinnA / tathA tadapi tasyAH syAd bhinnaM syAdabhinnam / iti pRthakpratyayavyapadezaviSayatvAd bhedaH, dravyasyaiva ca tathA tathA pariNamanAdabhedaH / etacca sakalAdezavikalAdezavyAkhyAne purastAt prapaJcayiSyAmaH // 188 api ca, bauddhamate vAsanApi tAvanna ghaTate, iti nirviSayA tatra bhedAdivikalpacintA / tallakSaNaM hi pUrvakSaNenottarakSaNasya vAsyatA / na cAsthirANAM bhinnakAlatayAnyonyAsaMbaddhAnAM ca teSAM vAsyavAsakabhAvo yujyate / sthirasya saMbaddhasya ca vastrAdermRgamadAdinA vAsyatvaM dRSTamiti / atha pUrvacittasahajAt cetanAvizeSAt pUrvazaktiviziSTaM cittamutpadyate, so'sya zaktiviziSTacittotpAdo vAsanA / tathAhi / pUrvacittaM rUpAdiviSayaM pravRttivijJAnaM yattat SaDvidhaM / siMha donoMse vilakSaNa tIsarA rUpa pAyA jAtA hai, usI taraha anekAMta pakSa meM bheda aura abheda donoMse bhinna tIsarA pakSa svIkAra kiyA gayA hai / zaMkA- jaina logoMne vAsanA aura kSaNaparamparAko svIkAra hI nahIM kiyA, phira vAsanA aura kSaNaparamparAmeM bheda, abheda Adike vikalpa karanA asaMgata hai / samAdhAna - yaha ThIka nhiiN| kyoMki syAdvAdI logoMne pratyeka dravyameM kSaNa-kSaNa meM nayI-nayI paryAyoMkI paramparAkI utpatti svIkAra kI hai / isIko jaina loga kSaNaparamparA kahate haiM / isI prakAra atIta, anAgata, aura vartamAna paryAyoMkA saMbaMdha karAnevAlA nitya dravya bhI jaina logoMne mAnA hai / isa nitya dravyako vAsanA bhI kaha sakate haiM / ataeva paryAya aura kSaNa paramparA, tathA dravya aura vAsanAmeM nAma mAtrakA antara hai / tathA, paryAya paraMparA nitya dravyase kathaMcit bhinna hai aura kathaMcit abhinna / nitya dravya bhI pratikSaNa utpanna honevAlI paryAyaparamparAse kathaMcit bhinna hai aura kathaMcit abhinna hai / isa prakAra anvayidravya aura paryAyake bhinna jJAna aura bhinna saMjJAkA viSaya honeke kAraNa, donoMmeM bheda hai; tathA dravya aura paryAya abhinna haiM, kyoMki eka hI dravya bhinna-bhinna rUpa paryAyoMko dhAraNa karatA hai / ataeva vAsanA aura kSaNasaMtatiko bhI bhinnAbhinna hI svIkAra karanA cAhiye / dravya aura paryAyake kathaMcit bhedAbheda kA khulAsA sakalAdeza aura vikalAdezakA svarUpa varNana karaneke avasarapara ( 23 veM zlokameM ) kiyA jAyegA / bauddhoMke matameM 'vAsanA' hI siddha nahIM hotI, ataeva vAsanA aura kSaNaparamparAmeM bheda AdikI kalpanA nirarthaka hai / ( vAsanA aura kSaNasaMtati ina donoMkA sadbhAva honepara hI bheda Adi vikalpakA avakAza ho sakatA hai / bheda Adi vikalpoMke dvArA taba vicAra kiyA jA sakatA hai jaba donoMkA sadbhAva ho / vAsanAkA abhAva honepara ekamAtra kSaNasaMtatikA sadbhAva rahanese bheda Adi vikalpoMke dvArA vicAra nahIM kiyA jA sakatA ) / pUrvakSaNake dvArA uttarakSaNakI vAsyatA - pUrvakSaNake dvArA uttarakSaNameM zaktikI utpAdyatAhI vAsanAkA lakSaNa hai / parantu bauddhoMke matameM kSaNa svayaM asthira haiM, isaliye paraspara bhinna aura asaMbaddha kSaNoMmeM vAsya-vAsaka sambandha nahIM bana sakatA / kyoMki nitya aura kastUrIse sambaddha nitya vastrameM hI kastUrIse vAsanA utpanna ho sakatI hai / zaMkA-rUpa Adiko viSaya banAnevAle pravRttivijJAna rUpa pUrva cittake sAtha utpanna AlayavijJAna rUpa cetanAvizeSase pUrvacittakI zaktise yukta citta ( jJAna ) utpanna hotA hai / isa zaktiviziSTa
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 19 ] syAdvAdamaJjarI 189 paJca rUpAdivijJAnAnyavikalpakAni SaSThaM ca vikalpavijJAnam / tena saha jAtaH samAnakAlazcetanAvizeSo'haGkArAspadmAlayavijJAnam / tasmAt pUrvazaktiviziSTacittotpAdo vAsaneti // tadapi na / asthiratvAdvAsakenAsaMbandhAcca / yazcAsau cetanAvizeSaH pUrvacittasahabhAvI, sa na vartamAne cetasyupakAraM karoti / vartamAnasyAzakyApaneyopameyatvenAvikAryatvAt / taddhi yathAbhUtaM jAyate tathAbhUtaM vinazyatIti / nApyanAgate upakAraM karoti / tena sahAsaMbaddhatvAt / cittakA utpanna honA hI vAsanA hai / tathAhi[-rUpa Adiko apanA viSaya banAnevAlA pravRttivijJAna saMjJA vAlA jo pUrva citta hai, vaha chaha prakArakA hai-- pA~ca avikalpaka rUpa Adi vijJAna aura chaThA vikalpavijJAna | isa pravRttivijJAna rUpa pUrva cittake sAtha utpanna ataeva samAnakAla vAlA, ahaMkArakA kAraNabhUta cetanAvizeSa AlayavijJAna hai / isa AlayavijJAna rUpa cetanAvizeSase pUrva cittakI - pUrva citta dvArA jaMnita zaktiviziSTa cittako utpatti honA vAsanA hai / ( pravRttivijJAna aura AlayavijJAna donoM eka sAtha utpanna hote haiM / Alaya vijJAnase pravRttivijJAnakI zaktiviziSTa jisa citta ( jJAna ) kI utpatti hotI hai, vahI vAsanA hai / jisa prakAra pavana ke dvArA samudra meM lahareM uThatI haiM, usI taraha ahaMkArasaMyukta cetanA ( AlayavijJAna ) meM Alambana, samanantara sahakArI aura adhipati pratyayoMdvArA pravRttivijJAna rUpa dharmaM utpanna hotA hai / zabda Adi grahaNa karanevAle pUrva cittako pravRttivijJAna kahate haiM / yaha pravRttivijJAna zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha aura vikalpavijJAnake bhedase chaha prakArakA hai / zabda, sparza Adiko grahaNa karanevAle pA~ca vijJAnoMko nirvikalpa ( jisa jJAnameM vizeSAkAra rUpa nAnA prakArake bhinna-bhinna padArtha pratibhAsita hoM) aura vikalpavijJAnako savikalpa ( jisa jJAnameM saba padArtha vijJAna rUpa pratibhAsita hoM ) kahA gayA / inhIM jJAnoMko bauddha loga citta kahate haiM / sautrAntika bauddhoMke matameM pratyeka vastuke bAhya aura Antara do bheda haiM / bAhya bhUta aura bhautikake bhedase do prakArakA hai| pRthvI Adi cAra paramANu bhUta haiM, aura rUpa Adi aura cakSu Adi bhautika haiN| Antara citta aura caittikake bhedase do prakArakA hai| vijJAnako citta athavA caittika, aura bAkIke rUpa, vedanA, saMjJA aura saMskAra skandhoMko caitta kahate haiM / pravRttivijJAnake sAtha eka kAlameM utpanna honevAle ahaMkArase yukta cetanAko AlayavijJAna kahate haiM / isa AlayavijJAnase pUrvakSaNase utpanna cetanAkI zaktiviziSTa uttara citta utpanna hotA hai / isI AlayavijJAnako vAsanA kahA hai ) / samAdhAna- yaha ThIka nahIM hai / kyoMki pratyeka cittakSaNa kSaNika honeke kAraNa asthira hotA haianvayI nahIM hotA, tathA vAsaka - vAsanAjanya AlayavijJAna rUpa cittakSaNake sAtha usake sambandhakA abhAva rahatA / tathA pUrvacittake ( pravRttivijJAnake ) sAtha utpanna honevAlI cetanAvizeSa ( AlayavijJAna ) vartamAna ( kSaNika ) cittakSaNa meM vizeSako utpanna nahIM kara sktii| kyoMki bauddhoM ke mata meM vartamAna cittakSaNake kSaNika honese, usakI utpatti aura vinAza asaMbhava honeke kAraNa, usameM vikAra nahIM hotA / vaha cittakSaNa jisa rUpase, utpanna hotA hai usI rUpase vinAzako prApta ho jAtA hai / AlayavijJAna bhaviSyakAlIna cittakSaNameM bhI vizeSa kI utpatti nahIM karatA, kyoMki anAgata (bhaviSya) cittakSaNake sAtha vAsaka cittakSaNakA - vAsanAjanaka AlayavijJAna rUpa cittakSaNakA sambandha nahIM hotaa| jo asaMbaddha rahatA hai vaha vizeSarUpa vikArako utpanna nahIM kara sakatA ( jaba AlayavijJAna hI ghaTita nahIM hotA to phira vAsanAkI utpatti kisase hogI ? ) 1. tatrAlayavijJAnaM nAmAhamAspadaM vijJAnaM / nIlAdyullekhi ca vijJAnaM pravRttivijJAnam / 2. taraMgA hyudadheryadvat pavanaH prayayeritAH / nRtyamAnAH pravartante vicchedazca na vidyate // AlayodhastathA nityaM viSayapavaneritaH / citraistaravijJAnaH nRtyamAnaH pravartate // laMkAvatArasUtre 11 - 99, 100 /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 19 asaMbaddhaM ca na bhAvayatItyuktam / tasmAt saugamatamate vAsanApi na ghaTate / atra ca stutikAreNAbhyupetyApi tAm anvayidravyasthApanAya bhedAbhedAdicarcA viraciteti bhAvanIyam // ____ athottrraarddhvyaakhyaa| tata iti pakSanaye'pi doSasadbhAvAt tvaduktAni bhavadvacanAni bhedAbhedasyAdvAdasaMvAdapratAni, pare kutIrthyAH prakaraNAta mAyAtanayAH zrayantu AdriyantAma atropamAnamAha taTAdarzItyAdi / taTaM na pazyatIti tttaadrshii| yaH zakuntapotaH pakSizAvakaH tasya nyAya udAharaNam tasmAt / yathA kila kathamapyapArapArAvArAntaHpatitaH kAkAdizakunizAvako bahirnirjagamiSayA pravahaNakUpastambhAdestaTaprAptaye mugdhatayoDDInaH, samantAjjalaikArNavamevAvalokayaMstaTamadRSTavaiva nirvedAt vyAvRtya tadeva kUpastambhAdisthAnamAzrayate, gatyantarAbhAvAt / evaM te'pi kutIrthyAH prAguktapakSatraye'pi vastusiddhimanAsAdayantastvaduktameva caturthaM bhedAbhedapakSamanicchayApi kakSIkurvANAstvacchAsanameva pratipadyantAm / na hi svasya balavikalatAmAkalayya valIyasaH prabhoH zaraNAzrayaNaM doSapoSAya nItizAlinAm / tvaduktAnIti bahuvacanaM sarveSAmapi tantrAntarIyANAM pade pade'nekAntavAdapratipattireva yathAvasthitapadArthapratipAdanaupayika, nAnyaditi jJApanArtham , anantadharmAtmakasya sarvasya vastunaH sarvanayAtmakena syAdvAdena vinA yathAvad grahItumazakyatvAt , itarathAndhagajanyAyena pallavagrAhitAprasaGgAt / / zrayantIti vartamAnAntaM kecitpaThanti, ttraapydossH| atra ca samudrasthAnIyaH saMsAraH, aMtaeva AlayavijJAnakI siddhi na honese usase utpanna honevAlI vAsanA bhI nahIM bntii| yahA~ stutikArane usa vAsanAko svIkAra karake bhI anvayo dravyakI siddhi karaneke liye bheda, abheda AdikI carcA uThAI hai| ataeva bheda, abheda aura anubhaya tInoM pakSoMke sadoSa honese kutIrthika bauddha matAvalambiyoMko Apake (jina bhagavAnke) kahe hue bhedAbheda rUpa syAdvAdakA Azraya lenA par3atA hai / jisa prakAra kisI pakSIkA baccA athAha aura vizAla samudrake bocameM pahu~ca jAnepara apanI mUrkhatAke kAraNa jahAjake mastUla parase ur3akara samudrake kinAre para vApisa AnekI icchA karatA hai, parantu vaha cAroM tarapha jala hI jala dekhatA hai aura kahIM bhI kinArekA koI nizAna na pAkara, upAyAntara na honese phirase mastUlapara vApisa lauTa jAtA hai; isI prakAra kutIrthika bauddha logoMkA siddhAnta pUrvokta tInoM pakSoMse siddha na honepara bauddha logoMko bhedAbheda nAmaka cauthe pakSako svIkAra karanekI anicchA honepara bhI, antameM Apake hI matakA avalambana lenA par3atA hai| apane pakSakI nirbalatA dekha kara balavAna svAmIkA Azraya lenese nItijJa puruSoMkA doSa nahIM samajhA jaataa| sampUrNa vAdI pada-padapara anekAntavAdakA Azraya lekara hI padArthoM kA pratipAdana kara sakate haiM, yaha batAneke liye zlokameM 'tvaduktAni' pada diyA gayA hai| kyoMki pratyeka vastumeM ananta svabhAva haiM, ataeva sampUrNa naya svarUpa syAdvAdake binA kisI bhI vastukA ThIka-ThIka pratipAdana nahIM kiyA jA sktaa| anyathA jisa prakAra janmake andhe manuSya hAthIkA svarUpa jAnanekI icchAse hAthIke bhinna-bhinna avayavoMko TaTola kara hAthIke kevala kAna, sUMDa, paira Adiko hI hAthI samajha baiThate haiM, usI prakAra ekAntI loga vastuke kevala eka aMzako jAna kara usa vastuke eka aMza rUpa jJAnako hI vastukA sarvAMzAtmaka jJAna samajhane laga jAte haiN| kucha loga 'zrayantu' ke sthAnapara 'zrayanti' par3hate haiN| parantu donoM pATha ThIka hai| samudrake mastUlaparase ur3anevAle pakSIkI taraha vAdI loga apane siddhAntako puSTa karake mokSa prApta karanA cAhate haiM, parantu ve loga abhISTa padArthokI siddhi na hote dekha vApisa A kara syAdvAdase zobhita Apake zAsanakA Azraya lete haiM / kyoMki syAdvAdakA sahArA lekara hI vAdI loga saMsAra-samudrase chuTakArA pA sakate haiM, anyathA nahIM // yaha zlokakA artha hai // 19 // bhAvArtha-isa zlokameM bauddhoMkI 'vAsanA' para vicAra kiyA gayA hai| bauddha-pratyeka padArtha kSaNa
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 19] syAdvAdamaJjarI potasamAnaM tvacchAsanam , kUpastambhasaMnibhaH syaadvaadH| pakSipotopamA vAdinaH / te ca svAbhimatapakSaprarUpaNoDDayanena muktilakSaNataTaprAptaye kRtaprayatnA api tasmAd iSTArthasiddhimapazyanto vyAvRttya syAdvAdarUpakUpastambhAlaGkRtatAvakInazAsanapravahaNopasarpaNameva yadi zaraNIkurvate, tadA teSAM bhavArNavAd vahiniSkramaNamanorathaH saphalatAM kalayati nAparathA ||iti kAvyArthaH / / 19 / / evaM kriyAvAdinA prAvAdukAnAM katipayakugraha nigrahaM vidhAya sAMpratamakriyAvAdinAM lokAyatikAnAM mataM sarvAdhamatvAdante upanyasyan tanmatamUlasya pratyakSapramANasyAnumAnAdi pramANAntarAnaGgIkAre'kiMcitkaratvapradarzanena teSAM prajJAyAH pramAdamAdarzayati kSaNameM naSTa hotA hai, koI bhI vastu nitya nahIM hai| jisa prakAra dIpakakI lauke pratyeka kSaNameM badalate rahate hue bhI lauke pUrva aura uttara kSaNoMmeM ekasA jJAna honeke kAraNa yaha vahI lau hai, yaha jJAna hotA hai, vaise hI padArthoM ke pratyeka kSaNameM badalate rahanepara bhI padArthoke pUrva aura uttara kSaNoMmeM ekasA jJAna honese padArthakI ekatAkA jJAna hotA hai| padArthoM ke pratyeka kSaNameM naSTa hote hue bhI paraspara bhinna kSaNoMko jor3anevAlI zaktiko vAsanA, athavA santAna kahate haiM / yaha nAnA kSaNoMkI paramparA hI vAsanA hai| isI vAsanAkI uttarottara aneka kSaNaparaMparAke kArya-kAraNa sambandhase kartA, bhoktA AdikA vyavahAra hotA hai, vAstavameM kartA aura bhoktA koI nitya padArtha nahIM hai| jaina-vAsanA aura kSaNasaMtati paraspara abhinna haiM, bhinna haiM, athavA anubhaya? ( ka ) yadi vAsanA aura kSaNasaMtati abhinna haiM, to domeMse ekako hI mAnanA cAhiye / (kha) yadi vAsanA aura kSaNasaMtatiko bhinna mAno, to donoMmeM koI sambandha nahIM bana sakatA / (ga) bhinna aura abhinna donoM vikalpa svIkAra na karake yadi vAsanA aura kSaNasaMtati bhinna-abhinna ke abhAva rUpa mAno, to anekAnta mata chor3a kara, dUsare vAdiyoMke matameM bheda aura abhedase vilakSaNa koI tIsarA pakSa nahIM bana sktaa| vijJAnavAdI bauddha-hama loga AlayavijJAnako vAsanA kahate haiN| ahaMkAra-saMyukta cetanAko AlayavijJAna kahate haiN| AlayavijJAnameM pravRttivijJAna rUpa sampUrNa dharma kArya rUpase utpanna hote haiM, isa AlayavijJAnase pUrva kSaNase utpanna cetanAkI zaktise yukta uttara kSaNa utpanna hotA hai| isI AlayavijJAna ( vAsanA ) se paraspara bhinna pUrva aura uttara kSaNoMmeM sambandha hotA hai| jaina-kSaNikavAdI bauddhoMke matameM svayaM AlayavijJAna bhI nitya nahIM kahA jA sktaa| ataeva kSaNika AlayavijJAna paraspara asaMbaddha pUrva aura uttara kSaNoMko nahIM jor3a sktaa| isaliye AlayavijJAna dvArA pUrva kSaNase uttarakSaNakI utpatti nahIM ho sktii| ataeva bauddhoMko padArthoMko sarvathA anitya na mAna kara kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hI mAnanA cAhiye / kyoMki pratyeka vastu kSaNameM nayI-nayI utpanna honekI apekSA anitya hai, tathA vastuko kSaNa-kSaNameM palaTanevAlI bhUta, bhaviSya aura vartamAna paryAya kisI nitya dravya ( vAsanA ) se paraspara saMbaddha hotI hai, isaliye anitya hai| isa prakAra kriyAvAdiyoM ( AtmavAdI ) ke siddhAntoMkA khaMDana karake, akriyAvAdI ( anAtmavAdI ) lokAyata logoMke matakA khaMDana karate hue, anumAna Adi pramANoMke binA pratyakSa pramANakI asiddhi batA kara unake jJAnakI mandatA dikhAte haiM 1. kriyAvAdino nAma yeSAmAtmano'stitvaM pratyavipratipattiH / ye tvakriyAvAdinaste'stIti kriyAviziSTamAtmAnaM necchantyeva, astitve vA zarIreNa sahakatvAnyatvAbhyAmavaktavyatvamicchanti / uttarAdhyayanasUtre 23, shiilaaNkttiikaayaaN| lokAH nivicArAH sAmAnyalokAstadvadAcaranti smeti lokAyatA lokAyatikA ityapi / bRhaspatipraNItamatatvena bArhaspatyAzceti / SaDdarzanasamuccayopari guNaratnaTIkAyAM pR. 122 /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo . vya. zloka 20 vinAnumAnena parAbhisandhimasaMvidAnasya tu nAstikasya / na sAmprataM vaktumapi kva ceSTA ka dRSTamAtraM ca hahA pramAdaH // 20 // pratyakSamevaikaM pramANamiti manyate caarvaakH| tatra sannahyate / anu pazcAd liGgasaMbandhagrahaNasmaraNAnantaram mIyate paricchidyate dezakAlasvabhAvaviprakRSTo'rtho'nena jJAnavizeSeNa ityanumAnaM / prastAvAt svArthAnumAnam / tenAnumAnena laiGkiprAmANena vinA parAbhisandhi parAbhiprAyam , asaMvidAnasya samyag ajAnAnasya / tuzabdaH pUrvavAdibhyo bheddyotnaarthH| pUrveSAM vAdinAmAstikatayA vipratipattisthAneSu kSodaH kRtaH, nAstikasya tu vaktumapi naucitI kuta eva tena saha kSoda iti tushbdaarthH| nAsti paralokaH puNyam pApam iti vA matirasya / "nAstikAstikadaiSTikam" iti nipAtanAt naastikH| tasya nAstikasya laukAyatikasya, mapi na sAMprataM vacanamapyuccArayitu nocitam / tatastUSNIMbhAva evAsya zreyAna, dUre prAmANikapariSadi pravizya prmaannopnyaasgosstthii|| vacanaM hi parapratyAyanAya prtipaadyte| pareNa cApratipitsitamarthaM pratipAdayan nAsau satAmavadheyavacano bhavati, unmattavat / nanu kathamiva tUSNIkataivAsya zreyasI yAvatA ceSTAvizeSAdinA pratipAdyasyAbhiprAyamanumAya sukaramevAnena vacanoccAraNam ityAzaGkayAha kva ceSTA kva dRSTamAtraM ca iti / kveti bRhdntre| ceSTA iGgitam / parAbhiprAyasyAnumeyasya liGgam / kva ca dRSTamAtram / darzanaM dRSTaM / bhAve ktH| dRSTameva dRSTamAtram pratyakSamAtram , tasya liGganirapekSapravRttitvAt / ata eva dUramantarametayoH / na hi pratyakSeNAtIndriyAH paracetovRttayaH zlokArtha-anumAnake binA cArvAka loga dUsarekA abhiprAya nahIM samajha sakate / ataeva cArvAka logoMko bolanekI ceSTA bhI nahIM karanI caahiye| kyoMki ceSTA aura pratyakSa donoMmeM bahuta antara hai| yaha kitanA pramAda hai ! vyAkhyArtha-cArvAka-kevala pratyakSa hI pramANa hai| isaliye pAMca indriyoMke viSayake vAhya koI vastu nahIM hai / jaina-jisake dvArA avinAbhAva sambandhake smaraNapUrvaka deza, kAla aura svabhAva sambandho dUra padArthoMkA jJAna ho, use svArthAnumAna kahate haiM (anu pazcAt mIyate paricchidyate) svArthAnumAna paropadezake binA hotA hai, aura parArthAnumAnameM dUsaroMko samajhAneke liye pakSa aura hetukA prayoga kiyA jAtA hai| anumAna pramANake binA dUsaroMkA abhiprAya samajhameM nahIM A sktaa| aba takake zlokoMmeM Astika matakA khaMDana kiyA gayA hai| paraloka, puNya aura pApako na mAnanevAle nAstika cArvAka loga vacanoMkA uccAraNa bhI nahIM kara sakate, ataeva nAstikoMke liye prAmANika puruSoMkI sabhAse dUra raha kara mauna rahanA hI zreyaskara hai| "nAstikAstikadaiSTikam" isa nipAta satrase nAstika zabda banatA hai| __ dUsaroMko jJAna karAneke liye hI vacanoMkA prayoga kiyA jAtA hai| dUsareke dvArA apratipitsita ( jise jAnane kI icchA na ho) arthako pratipAdana karanevAlekA vacana unmatta puruSake vacanake samAna AdaraNIya nahIM ho skte| 'isakA mauna rahanA hI kaise zreyaskara ho sakatA hai ? dUsareke anumAnakA viSaya bane hue abhiprAyako jAnanekI ceSTAvizeSa Adise, jisako pratipAdana karanA hotA hai, usakA abhiprAya jAnakara, usake dvArA vacanoccAraNa karanA ThIka hai'-isa zaMkAke uttarameM kahate haiN| kahA~ ceSTA (iMgita ) aura kahA~ pratpakSadarzana ! dUsareke abhiprAyako batAnevAlI ceSTAmeM aura pratyakSase kisI padArthako jAnanemeM bahuta antara hai| kyoMki ceSTA dUsareke abhiprAyako jAnanemeM liMga hai, aura pratyakSa liMgake binA hI utpanna hotA hai| pratyakSase indriyoMke bAhya dUsareke manakA abhiprAya nahIM jAnA jA sakatA, kyoMki pratyakSa indriyajanya hI hotA 1. anumAnaM dvividhaM svArtha parArthaM c| tatra hetugrahaNasambandhasmaraNakArakaM sAdhyavidhAnaM svArtham / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt / pramANanayatattvAlokAlaGkAre 3-10, 23 / 2 haimasUtre 6-4-66 /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 20] syAdvAdamaJjarI 193 parijJAtu zakyAH, tasyaindriyakatvAt / mukhaprasAdAdiceSTayA tu liGgabhUtayA parAbhiprAyasya nizcaye anumAnapramANamanicchato'pi tasya balAdApatitam / tathAhi-madvacanazravaNAbhiprAyavAnayaM puruSaH, tAdRg mukhaprasAdAdiceSTAnyathAnupapatteriti / atazca hahA prmaadH| hahA iti khede / aho tasya pramAdaH pramattatA, yadnubhUyamAnamapyanumAnaM pratyakSamAtrAGgIkAreNApahnate // atra saMpUrvasya vetterakarmakatve evAtmanepadam , atra tu karmAsti tatkathamatrAnaz / atrocyate / atra saMvedituM zaktaH saMvidAna iti kAryam / "vayaHzaktizIle"1 iti zaktau zAnavidhAnAt / tatazcAyamarthaH / anumAnena vinA parAbhisaMhitaM samyag veditumazaktasyeti / evaM parabuddhijJAnAnyathAnupapattyAyamanumAnaM haThAd anggiikaaritH|| tathA prkaaraantrennaapyymnggiikaaryitvyH| tathAhi-cArvAkaH kAzcit jJAnavyaktIH saMvAditvenAvyabhicAriNIrupalabhya, anyAzca visaMvAditvena vyabhicAriNIH punaH kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM pramANatetarate vyavasthApayeta : na ca saMnihitArthavalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApaka nimittamupalakSayituM kSamate / na cAyaM svapratItigocarANAmapi jJAnavyaktInAM paraM prati prAmANyamaprAmANyaM vA vyavasthApayituM prabhavati / tasmAd yathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakam parapratipAdakaM ca pramANAntaramanumAnarUpamupAsIta / hai| ataeva liMgabhUta mukha Adiko ceSTAse dUsareke abhiprAyako jAnaneke liye anumAna pramANako svIkAra karanekI anicchA honepara bhI pratyakSake atirikta anumAna pramANako jabarana mAnanA par3atA hai| tathAhi-'yaha purupa mere vacanoMko sunaneko icchA rakhatA hai, kyoMki yadi usakI ukta icchA na hotI to usakI mukhaprasAda Adi rUpa ceSTAyeM na dikhAI detIM'-isa prakArakA jJAna anumAnake vinA nahIM hotaa| kheda hai ki cArvAka loga isa prakAra anumAna pramANakA anubhava karate hue bhI anumAnako ur3Akara kevala pratyakSako hI svIkAra karanA cAhate haiN| zaMkA-saM-vid dhAtu akarmaka honepara AtmanepadameM hI prayukta hotI hai, isaliye yahA~ 'parAbhisandhim' karmake hote hue saM-vid dhAtumeM 'Anaz' pratyaya hokara 'saMvidAnasya' zabda nahIM bana sakatA / samAdhAnajo jAnaneke liye samartha ho, use 'saMvidAna' kahate hai| yahA~ "vayaHzaktizIle" sUtrase sAmarthyake arthameM 'zAna' pratyaya honese 'saMvidAna' zabda banA hai| isaliye yahA~ yaha artha hotA hai ki nAstika loga dUsare logoMke abhiprAyako samyakpa se samajhanemeM asamartha ( asaMvidAnasya ) haiM, ataeva dUsareke abhiprAyako jAnaneke liye anumAna pramANa avazya mAnanA caahiye| (ka) tathA, prakArAntase bhI anumAna pramANa aMgIkAra karanA Avazyaka hai| tathAhi-saMvAdI honeke kAraNa kucha jJAnavyaktiyoMko avyabhicArI, tathA visaMvAdI honeke kAraNa anya jJAnavyaktiyoMko vyabhicArI jAnakara, punaH kAlAntarameM saMvAdI evaM visaMvAdI jJAnavyaktiyoMkI pramANatA aura apramANatAkA cArvAka avazyameva nirNaya kara sakatA hai| kintu pUrva evaM aparakAlameM utpanna honevAle jJAnavyaktiyoMke prAmANya aura aprAmANyakA nirNaya karanemeM sAdhanabhUta samIpastha arthake balase utpanna honevAle pUrva evaM apara kAlavartI padArthoMke saMbaMdhase zUnya pratyakSako lakSya karaneke liya vaha samartha nahIM hai / apane anubhavakA viSaya bane hue jJAnavyaktiyoMkA dUsareke liye pramANya aura aprAmANyakA nizcaya karaneke liye cArvAka samartha nahIM hai / (kha) cArvAka loga pratyakSase dUsaroMke prati jJAnako pramANa athavA apramANa nahIM ThaharA sakate / ataeva pUrva kAlameM jAne hue jJAnakI samAnatA dekhakara vartamAna kAlake jJAnako pramANa athavA apramANa ThaharAneke liye pratyakSake atirikta anumAnake rUpameM koI dUsarA pramANa avazya mAnanA cAhiye / pratyakSake atirikta dUsarA pramANa anumAna hI ho 1. haimasUtre 5-2-24 25
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyA [anya. yo. vya. zloka 20 paralokAdiniSedhazca na pratyakSamAtreNa zakyaH kartum , saMnihitamAtraviSayatvAt tasya / paralokAdikaM cApratiSidhya nAyaM sukhamAste, pramANAntaraM ca necchatIti DimbhahevAkaH // kiJca, pratyakSasyApyarthAvyabhicArAdeva prAmANyam , kathamitarathA snAnapAnAvagAhanAdyarthakriyA'samarthe marumarIcikAnicayacumbini jalajJAne na prAmANyam ? tacca arthaprativaddhaliGgazabdadvArA samunsajjatoranumAnAgamayorapyAvyabhicArAdeva kiM neSyate ? vyabhicAriNorapyanayordarzanAd aprAmANya miti cet , pratyakSasyApi timirAdidoSAd nizIthinInAthayugalAvalambino'pramANasya darzanAt srvtraapraamaannyprsnggH| pratyakSAbhAsaM taditi cet , itaratrApi tulyametat anyatra pakSapAtAt / evaM ca pratyakSamAtreNa vastuvyavasthAnupapatteH tanmUlA jIvapuNyApuNyaparalokaniSedhAdivAdA apramANameva / / evaM nAstikAbhimato bhUtacidvAdo'pi niraakaaryH| tathA ca dravyAlaGkArakArau upayogavarNane-"na cAyaM bhUtadharmaH sattvakaThinatvAdivad madyAGgeSu bhramyAdimadazaktivad vA pratyekamanupalambhAt / anbhivyktaavaatmsiddhiH| kAyAkArapariNatebhyastebhyaH sa utpadyate iti cet , kAyapariNAmo'pi tanmAtrabhAvI na kaadaacitkH| anyastvAtmaiva syAt / ahetutve na dezAdi sakatA hai| (ga) pratyakSa pramANase paraloka AdikA niSedha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki pratyakSa pAsake padArthoMko hI jAna sakatA hai| paralokakA abhAva mAne vinA cArvAka logoMko zAMti nahIM milatI, aura sAtha hI ve loga pratyakSake atirikta anya pramANa na mAnaneko bhI haTha karate hai-yaha kaisI bAlaceSTA hai ! tathA, pratyakSakA prAmANya (jJeyArthako jAnanekI kriyAkI-pramitikI-utpattimeM sAdhakatama ) pratyakSa dvArA jJeya padArthake jJAnakA avisaMvAditva honepara hI siddha hotA hai| yadi pratyakSa dvArA jJeya padArthakA jJAna avisaMvAdI na hone para bhI pratyakSakA prAmANya siddha hotA ho to snAna, pAna, avagAhana Adi prayojana kI niSpatti karane meM asamartha mRgatRSNA viSayaka jalajJAnameM prAmANya kaise nahIM ho sakatA ? arthake sAtha pratibaddha ( avinAbhAva yukta ) aise hetu aura zabdake dvArA utpanna anumAna evaM Agamake dvArA jJAta padArthake jJAnakI avisaMvAditA honese ina donoMkA prAmANya kyoM svIkAra nahIM kiyA jAtA? yadi kaho ki anumAna aura AgamameM jJAta padArthaka jJAnakI avisaMvAditA nahIM dekhI jAtI isaliye unheM pramANa nahIM mAnA jA sakatA, to isa prakAra pratyakSameM bhI timira Adi netrarogake kAraNa eka candramAkA do candramA rUpa jJAna hotA hai, isaliye pratyakSako bhI sarvatra apramANa hI mAnanA caahiye| yadi kaho ki netrarogake kAraNa eka candramAke sthAnapara do candramA dikhAI dete haiM, isaliye eka candramAmeM do candrakA jJAna pratyakSAbhAsa hai, to isI taraha hama sadoSa anumAnako anumAnAbhAsa, aura sadoSa Agamako AgamAbhAsa kahate hai / ataeva kevala pratyakSa pramANase padArthokA nizcita svarUpa nahIM jAnA jA sakatA, isaliye pratyakSa pramANakA avalambana lekara jIva, puNya, pApa, paraloka AdikA niSedha karanevAle darzana apramANa hI haiN| isase nAstika logoMke bhUtacidvAda (pAMca bhUtoMse caitanyakI utpatti) kA bhI nirAkaraNa karanA caahiye| dravyAlaMkArake (do) kartA upayogakA varNana karate samaya kahate haiM-"jisa prakAra sattva,kaThinatva Adi bhUtoMke dharma haiM, athavA jisa prakAra mAdaka dravyoMmeM thakAvaTa evaM mada utpanna karanevAlI zakti hotI hai, usI prakAra paMca mahAbhUtoM se pratyeka bhUtameM caitanya nahIM pAyA jAtA, ataeva vaha bhUtadharma nahIM hai / yaha caitanya bhUtoMmeM abhivyakta nahIM hotA, ataeva AtmAkI siddhi hotI hai / cArvAka-jisa samaya pRthivI Adi pAMca mahAbhUta zarIra rUpameM pariNata hote haiM, usI samaya unameM caitanya utpanna ho jAtA hai / jaina-yaha ThIka nhiiN| kyoMki yadi Apa loga pRthivI Adike milanese hI zarIrakA pariNamana mAnate haiM, to vaha anitya nahIM hotA (zarIrake anitya na honeke kAraNa usakI utpatti honA asaMbhava hai, ataeva caitanya dharmakI bhI utpatti nahIM hotI ) / aura yadi pRthivI Adike atirikta caitanya koI bhinna vastu hai, to use AtmA kahanA cAhiye / yadi caitanya
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya.yo. vya. zloka 20] syAdvAdamaJjarI 195 niyamaH / mRtAdapi ca syAt / zoNitAcapAdhiH suptAdAvapyasti / na ca satastasyotpattiH, bhUyobhUyaH prasaGgAt / alabdhAtmanazca prasiddhamarthakriyAkAritvaM virudhyate / asataH sakalazaktivikalasya kathamutpattau kartRtvam , anyasyApi prasaGgAt ? tanna bhuutkaarymupyogH|| kutastarhi suptotthitasya tadudayaH ? asaMvedanena caitanyasyAbhAvAt / na, jAgradavasthAnubhUtasya smaraNAt / asaMvedanaM tu nidropaghAtAt / kathaM tarhi kAyavikRtau caitanya vikRtiH ? naikAntaH, zvitrAdinA kazmalavapupo'pi buddhizuddhaH, avikAre ca bhAvanAvizeSataH prItyAdibhedadarzanAt zokAdinA buddhivikRtau kAyavikArAdarzanAcca / pariNAmino vinA ca na kAryotpattiH / na ca bhUtAnyeva tathA pariNamanti vijAtIyatvAt / kAThinyAderanupalambhAt / aNava evendriyagrAhyatvarUpAM sthUlatAM pratipadyante tajjAtyAdi copalabhyate / tanna bhUtAnAM dharmaH phalaM vA upyogH| tathA bhavAMzca yadAkSipati tadasya lakSaNam / sa cAtmA svsNviditH| bhUtAnAM tathAbhAve bahirmukhaM syAd / gauro'hamityAdi tu nAntarmukhaM bAhyakaraNajanyatvAt / anabhyupagatAnumAnaprAmANyasya cAtmaniSedho'pi durlbhH| dharmako ahetuka mAnA jAya to deza aura kAlakA niyama nahIM bana sakatA / yadi kaho ki bhUtoMke zarIra rUpa meM pariNamana honese caitanyakI utpatti hotI hai, to mRtaka puruSameM bhI caitanya pAyA jAnA cAhiye, kyoMki vahA~ bhI pRthivI AdikA kAyarUpa pariNamana maujUda hai| yadi kaho ki mRtaka puruSameM raktakA saMcAra nahIM hotA, ataeva murde meM cetana zaktikA abhAva hai, to sote hue manuSyameM raktakA saMcAra honepara bhI use jJAna kyoM nahIM hotA? tathA, yadi kaho ki caitanya dhamakA sadbhAva honepara bhI usakI utpatti hotI hai to yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki caitanya dharmakI punaH punaH utpatti honekA prasaMga AyegA; tathA, anutpanna caitanyadharmakA arthakriyAkAritva viruddha pdd'egaa| jisa padArthakA sarvathA abhAva hai, aura jo sarva zaktise rahita hai, vaha utpatti kriyAkA kartA kaise ho sakatA hai ? yadi sakala zaktizUnya asat padArthako bhI utpatti kriyAkA kartA mAnA jAye to viziSTa zaktizanya padArthako bhI kartA mAnanekA prasaMga upasthita hogaa| ataeva upayoga arthAt caitanya dharma paMca mahAbhUtotpanna kArya nahIM hai| zaMkA-yadi pRthivI Adi pAMca bhUtoMse caitanyakI utpatti nahIM hotI, to so kara uThanevAle puruSameM cetana zakti kahA~se AtI hai, kyoMki soneke samaya pUrva cetana zakti naSTa ho jAtI hai / samAdhAna-so kara uThaneke pazcAt hameM jAgrata avasthAmeM anubhUta padArthoMkA hI smaraNa hotA hai| sote samaya cetana zaktikA nidrAke udayase AcchAdana ho jAtA hai| zaMkA-yadi zarIra aura caitanyakA koI saMbaMdha nahIM hai, to zarIra meM vikAra utpanna honese cetanAmeM vikAra kyoM hotA hai ? samAdhAna--yaha ekAnta niyama nahIM hai / kyoMki bahutase kor3hI puruSa bhI buddhimAna hote haiM, aura zarIrameM kisI prakArakA vikAra na honepara bhI buddhimeM rAga, dveSa AdikA bhAvanAvizeSake kAraNa sadbhAva pAyA jAtA hai; isI taraha zoka Adise buddhimeM vikAra honepara bhI zarIrameM vikAra nahIM dekhA jAtA / pariNAmI arthAt pariNamanazIla upAdAnake abhAvameM kArya arthAt pariNAmakI utpatti nahIM hotii| tathA, pathivI Adi paMcabhUtoMkA caitanya rUpa pariNamana mAnanA ThIka nahIM, kyoMki pRthivI Adi caitanyake vijAtIya haiM-pRthivI AdikI taraha caitanyameM kAThinya Adi guNa nahIM pAye jaate| paramANu hI indriyagrAhyatva rUpa sthUla paryAyako dhAraNa karate haiM, aura. sthUla paryAyako prApta karanepara bhI paramANuoMkI jAtimeM koI antara nahIM pdd'taa| ataeva caitanya pRthivI Adi pAMca bhUtoMkA dharma athavA phala (kArya) nahIM kahA jA sktaa| tathA, Apaloga jisa para AkSepa karate haiM, hama use hI AtmA kahate haiM / AtmA svasaMvedanakA viSaya hai| yadi AtmA bhUtoMse utpanna ho, to 'maiM gorA hUM' yaha aMtarmukha jJAna na hokara 'yaha gorA hai' isa prakArakA bahirmukha jJAna honA cAhiye, kyoMki vaha bAhya kAraNase utpanna hotA hai / tathA, anumAna pramANake svIkAra kiye binA AtmAkA niSedha nahIM kiyA jA sktaa|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 21 dharmaH phalaM ca bhUtAnAm upayogo bhaved yadi / pratyekamupalambhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt / / " iti kaavyaarthH|| 20 // evamuktyuktibhirekAntavAdapratikSepamAkhyAya sAmpratamanAdyavidyAvAsanApravAsitasanmatayaH pratyakSopalakSyamANamapyanekAntavAdaM ye'vamanyante tepAmunmattatAmAvirbhAvayannAha pratikSaNotpAdavinAzayogisthiraikamadhyakSamapIkSamANaH / jina tvadAjJAmavamanyate yaH sa vAtakI nAtha pizAcakI vA // 21 // . pratikSaNaM pratisamayam / utpAdenottarAkArasvIkArarUpeNa vinAzena ca pUrvAkAraparihAralakSaNena yujyata ityevaMzIlaM prtikssnnotpaadvinaashyogi| kiM tat ? sthiraikaM karmatApannaM / sthira 'yadi caitanya ( upayoga ) pRthivI Adi bhUtoMkA dharma yA kArya ho, to pratyeka padArthameM caitanyakI upalabdhi honI cAhiye, aura vijAtIya padArthoMse sajAtIya padArthoMkI utpatti honI caahiye| yaha zlokakA artha hai // bhAvArtha-cArvAka (1) pratyakSa hI eka pramANa hai / ataeva pAMca indriyoMke vAhya koI vastu nahIM hai, isalie svarga, naraka aura mokSakA sadbhAva nahIM mAnanA cAhiye / vAstavameM kaNTaka Adise utpanna honevAle dukhako naraka kahate haiM, prajAke niyantA rAjAko Izvara kahate haiM, aura dehako chor3aneko mokSa kahate haiN| ataeva manuSya jIvanako khUba Anandase vitAnA cAhiye, kAraNa ki maraneke vAda phira saMsArama janma nahIM hotaa| jaina-anumAna pramANake vinA dUsareke manakA abhiprAya jJAta nahIM ho sakatA / kyoMki pratyakSase indriyoMke bAhya dUsaroMkA abhiprAya nahIM jAnA jA sktaa| 'yaha purupa mere vacanoMko sunanA cAhatA hai, kyoMki isake muhapara amuka prakArakI ceSTA dikhAI detI hai-isa prakArakA jJAna anumAnake vinA nahIM ho sktaa| tathA, vinA anumAna pramANake jJAnake prAmANya aura aprAmANya kA bhI nizcaya nahIM ho sakatA / isake atirikta, pratyakSakI satyatA bhI anumAnase hI jAnI jAtI hai / isaliye anumAna avazya mAnanA caahiye| cArvAka-(2) jisa prakAra mAdaka padArthose madazakti paidA hotI hai, vaise hI pRthivI Adi bhUtoMse caitanyakI utpatti hotI hai| pAMca bhUtoMke nAza honese caitanyakA bhI nAza ho jAtA hai, isaliye AtmA koI vastu nahIM hai / AtmAke abhAva honese dharma, adharma, aura puNya, pApa bhI koI vastu nahIM Thaharate / jaina-yadi mAdaka zaktikI taraha caitanyako pAMca bhUtoMkA vikAra mAnA jAya, to jisa taraha madazakti pratyeka mAdaka padArthameM pAyI jAtI hai, vaise hI cetana zaktiko bhI pratyeka padArthameM upalabdha honA caahiye| tathA, yadi pRthivI Adise cetana zakti utpanna ho, to mRtaka purupameM bhI cetanA mAnanI cAhiye / isake atirikta, pRthivI Adi caitanyake vijAtIya haiM, kyoMki caitanyameM pRthivIke kAThinya Adi guNa nahIM pAye jaate| ataeva cetanA zaktiko bhautika vikAra nahIM mAnakara AtmAko svataMtra padArtha mAnanA cAhiye / isa prakAra ekAntavAdakA khaMDana karake, anAdi avidyAkI vAsanAse malina buddhivAle jo loga anekAMtako pratyakSase dekhate hue bhI usakI avamAnanA karate haiM, unakI unmattatAkA pradarzana karate haiM ilokArtha-he nAtha, pratyeka kSaNameM utpanna aura nAza honevAle padArthoM ko pratyakSase sthira dekhakara bhI vAtaroga athavA pizAcase grasta logoMkI taraha loga ApakI AjJAko avahelanA karate haiN| vyAkhyArtha-pratyeka dravya pratikSaNa uttara paryAyoMke honese utpanna ( utpAda ) aura pUrva paryAyoMke nAza honese naSTa ( vyaya) hokara bhI sthira rahatA hai| jisa prakAra caitra aura maitra donoM bhAiyoMkA adhikaraNa
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ viAda anya. yo. vya. zloka 21] syAdvAdamaJjarI 197 mutpAdavinAzayoranuyAyitvAt trikAlavarti yadekaM dravyaM sthiraikam / ekazabdo'tra saadhaarnnvaacii| utpAde vinAze ca tatsAdhAraNama, anvayidravyatvAta / yathA caitramaitrayorekA jananI saadhaarnnetyrthH| itthameva hi tayorekAdhikaraNatA paryAyANAM, kathaJcidanekatve'pi tasya kathaJcidekatvAt / evaM trayAtmakaM vastu adhyakSamapIkSamANaH pratyakSamavalokayan api / he jina rAgAdijaitra / tvadAjJAm A sAmastyenAnantadharmaviziSTatayA jJAyante'vabuddhayante jIvAjIvAdayaH padArthA yayA sA AjJA AgamaH zAsanaM tavAjJA tvdaajnyaa| tAM tvadAjJAM bhavatpraNItasyAdvAdamudrAm yaH kazcidavivekI avamanyate'vajAnAti / jAtyapekSamekavacanamavajJayA vaa| sa puru pizAcakI vA / vAto rogavizeSo'syAstIti vAtakI / vAtakIva vAtakI / vAtUla ityrthH| evaM pizAcakIva pishaackii| bhUtAviSTa ityrthH|| ___ atra vAzabdaH samuccayArthaH upamAnArtho vA / sa puruSApasado vAtakipizAcakibhyAmadhirohati tulaamityrthH| "vAtAtIsArapizAcAtkazcAntaH" ityanena matvarthIyaH kazcAntaH / evaM pishaackiitypi| yathA kila vAtena pizAcena vAkrAntavapurvastutattvaM sAkSAtkurvannapi tadAvezavaMzAt anyathA pratipadyate evamayasapyekAntavAdApasmAreparavaza iti / atra ca jineti sAbhiprAyam / rAgAdijetRtvAd hi jinH| tatazca yaH kila vigalitadoSakAluSyatayAvadheyavacanasyApi tatrabhavataH zAsanamavamanyate tasya kathaM nonmattateti bhaavH| nAtha he svAmin / alabdhasya samyagdarzanAdelambhakatayA labdhasya ca tasyaiva niraticAraparipAlanopadezadAyitayA ca yogkssemkrtvopptternaathH| tasyAsantraNam / / eka mAtA hai, usI taraha utpAda aura vinAza donoMkA adhikaraNa eka anvayI dravya hai, isaliye utpAda aura vinAzake rahate hue bhI dravya sadA sthira rahatA hai| kyoMki utpAda aura vyaya rUpa paryAyoMke kathaMcit aneka hone para bhI dravya kathaMcit eka mAnA gayA hai / isa prakAra utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa padArthoMko pratyakSase dekhakara bhI vAtaroga athavA pizAcase grasta logoMkI taraha avivekI loga ApakI anekAnta rUpa AjJAkA ullaMghana karate haiN| yahA~ 'vA' zabda samuccaya athavA upamAna arthameM prayukta huA hai| isaliye yaha artha hotA hai ki ApakI AjJAko ullaMghana karanevAle adhama puruSa vAtako ( vAta rogase grasta ) athavA pizAcakI ( pizAcase grasta ) kI taraha haiN| yahA~ "vAtAtIsArapizAcAtkazcAntaH" sUtrase vAta aura pizAca zabdase matvarthameM in pratyaya hokara antameM 'ka' laga jAtA hai| jisa prakAra vAta aura pizAcase grasta puruSa padArthoM ko dekhate hue bhI unheM vAta aura pizAcake AvezameM anyathA rUpase pratipAdana karatA hai, vaise hI ekAntavAda rUpI apasmAra ( mRgI) se pIr3ita manuSya pratyeka padArthameM utpAda, vyaya aura dhrauvya avasthAyeM dekhakara bhI unheM anyathA rUpase pratipAdana karatA hai / zlokameM 'jina' zabdakA prayoga vizeSa artha batAneke liye kiyA gayA hai / jisane rAga, dveSa Adi doSoMko jIta liyA hai, use jina kahate haiM / ataeva Apake vacanoMke nirdoSa honepara bhI jo loga unakI avajJA karate hai, unheM unmatta hI kahanA cAhiye / he svAmin, Apa samyagdarzanako prApta karanevAle aura use niraticAra pAlana karanekA upadeza denevAle honeke kAraNa sukha aura zAMtike dAtA haiM, isaliye Apa nAtha haiN| 1. haimasUtre 7-2-61 / 2. apasmaryate pUrvavRttaM vismayate'nena / rogavizeSaH / tamaHpravezo saMrambho doSodrekahatasmRteH / apasmAra iti jJeyo gado ghorazcaturvidhaH // zabdakalpadrume /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zlo, 21 vastutattvaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakam / tathAhi sarva vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA, parisphuTamanvayadarzanAt / lUnapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam , pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH satyapratyabhijJAnasiddhatvAt / "sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt" // iti vacanAt // tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH / paryAyAtmanA tu sarva vastUtpadyate vipadyate ca, askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zukle zaGkha pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH, tasya skhaladrUpatvAt / na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzAjahaddhRtottarAkArotpAdAvinA bhAvI bhavet / na ca jIvAdI vastuni harSAmA~dAsInyAdiparyAyaparamparAnubhavaH skhaladrUpaH, kasyacid bAdhakasyAbhAvAt / pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa hai| tathAhi-dravyakI apekSAse koI vastu na utpanna hotI hai, aura na nAza hotI hai / kAraNa ki dravyameM bhinna bhinna paryAyoMke utpanna aura nAza honepara bhI dravya ekasA dikhAyI detA hai / ( bhAva yaha hai ki yadi dravya rUpase vastukA utpanna honA svIkAra kiyA jAye to utpattike pUrvakAlameM use sarvathA asat mAnanA hogaa| aisI dazAmeM asatse satkI utpatti svIkAra karanI hogI / tathA, yadi dravyarUpase vastukA vinAza honA svIkAra kiyA jAye to satkA vinAza mAnanA hogaa| aura asatkA utpAda aura satkA nAza kabhI hotA nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki utpatti aura vinAzake kAla meM satkA abhAva hone para utpatti aura vinAza kisake hoMge ? ataeva jaba vastukA apane upAdeyabhUta pariNAmake rUpase utpAda hotA hai aura pariNAmake vinAzake rUpase vyaya hotA hai, taba dravyakA sadbhAva hotA hai, aisA mAnanA hI hogA, tathA donoM avasthAoMmeM dravyakA anvaya honese usakA sadAva dekhA jAtA hai)| zaMkA-nakha Adike kATe jAne para phirase bar3ha jAnese ve pahile jaise dikhAI dete haiM, parantu vAstavameM bar3he hue nakha pahale nakhoMse bhinna haiN| isI taraha sampUrNa paryAya nayI nayI utpanna hotI haiN| isaliye paryAyoMko dravyako apekSA eka mAnanA ThIka nahIM hai| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kAraNa ki phirase paidA hue nakha pahale nakhoMse bhinna haiM, isaliye nakha Adike dRSTAMtameM pratyakSase virodha AtA hai / parantu utpAda aura nAzake hote hue dravyakA ekasA avasthita rahanA pratyabhijJAna pramANase siddha hai / kahA bhI hai-- "pratyeka padArtha kSaNa-kSaNameM badalate rahate haiM, phira bhI unameM sarvathA bhinnapanA nahIM hotaa| padArthoMmeM AkRti aura jAtise hI anityapanA aura nityapanA hotA hai|" ____ ataeva dravyakI apekSA pratyeka vastu sthira hai, kevala paryAyakI dRSTise padArthoM meM utpatti aura nAza hotA hai / hameM paryAyoMke utpAda aura vyayakA nirdoSa anubhava hotA hai| isase sapheda zaMkhake pItAdi paryAyake rUpase pariNamana hone para bhI usameM jo pIta Adi paryAyakA anubhava ( jJAna ) hotA hai, usake sAtha 'paryAyoMke nirdoSa anubhavake sadbhAvarUpa' hetukA vyabhicAra nahIM aataa| kyoMki sapheda zaMkhameM pIlepanakA jJAna skhalita honevAlA hotA hai, kAraNa ki netrarogake dUra honepara vaha jJAna hameM asatya mAlUma hotA hai / sapheda zaMkhameM pIlepanakA jJAna askhalita nahIM hotA, arthAt naSTa honevAlA hotA hai jisase ki pUrva paryAyakA nAza, dhruva rUpa dravyakA tyAga na karanevAlI uttara paryAyakI utpattike sAtha avinAbhAvI hotA hai| jIva Adi padArthoM meM harSa, krodha, udAsInatA Adi paryAyoMkI paramparA askhalita nahIM kahI jA sakatI, kyoMki una paryAyoMke anubhavako bAdhita karanevAle hetukA sadbhAva nahIM hai|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 21] syAdvAdamaJjarI 199 nanUtpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA ? yadi bhidyante, kathamekaM vastu trayAtmakam ? na bhidyante cet , tathApi kathamekaM trayAtmakam ? tathA ca yadyatpAdAdayo bhinnAH kathamekaM trayAtmakam / athotpAdAdayo'bhinnAH kathamekaM trayAtmakam" iti cet , tadyuktaM, kathaMcidbhinnalakSaNatvena teSAM kathaJcidbhedAbhyupagamAt / tathAhi-utpAdavinAzadhrauvyANi syAd bhinnAni, bhinnalakSaNatvAt , rUpAdivaditi / na ca bhinnalakSaNatvamasiddham / asata AtmalAbhaH sataH sattAviyogaH dravyarUpatayAnuvartanaM cakhalutpAdAdInAM parasparamasaMkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva // na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH, khapuSpavadasattvApatteH / tathAhi-utpAdaH kevalo nAsti, sthitivigamarahitatvAt kUrmaromavat / tathA vinAzaH kevalo nAsti, sthityutpattirahi tatvAt , tadvat / evaM sthitiH kevalA nAsti, vinAzotpAdazUnyatvAt , tadvadeva / ityanyo'nyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA coktam-- "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitidhvayam / zokapramodamAdhyasthaM jano yAti sahetukam // 1 // payovrato na dadhyatti na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam // 2 // " zaMkA-utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara bhinna haiM, yA abhinna ? yadi utpAda Adi paraspara bhinna haiM, to vastukA svarUpa utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa nahIM kahA jA sktaa| yadi ve paraspara abhinna haiM, to tInoM eka rUpa honese tIna rUpa kaise ho sakate haiM ? kahA bhI hai-- __ "yadi utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara bhinna haiM, to ve tIna rUpa nahIM kahe jA sakate / yadi utpAda Adi abhinna haiM, to unheM tIna rUpa na mAnakara eka hI mAnanA caahiye|" samAdhAna--yaha ThIka nhiiN| kyoMki hama loga utpAda, vyaya aura dhrauvyameM kathaMcit bheda honese utpAda, vyaya aura dhrauvyameM kathaMcit bheda mAnate haiN| tathAhi-utpAda, vyaya aura dhrauvya kathaMcit bhinna haiM, bhinna lakSaNavAle honese; rUpa, rasa, sparza aura gaMdhakI bhA~ti / yahA~ bhinna lakSaNarUpa hetu asiddha nahIM hai / utpattike pUrva jisakA ( kathaMcit ) abhAva hotA hai usakA prAdurbhAva ( AtmalAbha ), jo vidyamAna hotA hai usakI sattAkA abhAva, tathA dravya rUpase anuvartana-ye vastutaH utpAda, vyaya aura dhrauvyake paraspara asaMkIrNa lakSaNa sabhIke dvArA jAne jAte haiN| utpAda Adi paraspara bhinna hokara bhI eka dUsarese nirapekSa nahIM haiM / yadi utpAda, vyaya aura dhrauvya ko eka dUsarese nirapekSa mAna, to AkAza-puSpakI taraha unakA abhAva mAnanA pdd'e| ataeva jaise kachuvekI pIThapara bAloMke nAza aura sthitike vinA, bAloMkA kevala utpAda honA saMbhava nahIM hai, usI taraha vyaya aura dhrauvyase rahita kevala utpAdakA honA nahIM bana sktaa| isI prakAra kachuveke bAloMkI taraha utpAda aura dhrauvyase rahita kevala vyaya, tathA utpAda aura nAzase rahita kevala sthiti bhI saMbhava nahIM hai| ataeva eka dUsarekI apekSA rakhanevAle utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa vastukA lakSaNa svIkAra karanA caahiye| kahA bhI hai "ghar3e, mukuTa aura soneke cAhanevAle puruSa ghar3eke nAza, mukuTake utpAda, aura sonekI sthitimeM kramase zoka, harSa aura mAdhyastha bhAva rakhate haiM / tathA, 'maiM dUdha hI pIUgA' isa prakArakA vrata rakhanevAlA puruSa sirpha dUdha hI pItA hai, dahI nahIM khAtA; 'mai Aja dahI hI khAU~gA' isa prakArakA niyama lenevAlA puruSa sirpha dahI 1 AptamImAMsAyAM 59,60
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 22 200 iti kAvyArthaH // 21 // athAnyayogavyavacchedasya prastutatvAt AstAM tAvatsAkSAd bhavAn bhavadIyapravacanAvayavA api paratIrthikatiraskAravaddhakakSA ityAzayavAn stutikAraH syAdvAdavyavasthApanAya prayogamupanyasyan stutimAha-- anantadharmAtmakameva taccamato'nyathA saccama sUpapAdam / iti pramANAnyapi te kuvAdikuraGgasaMtrAsana siMhanAdAH // 22 // tattvaM paramArthabhUtaM vastu jIvAjIvalakSaNam anantadharmAtmakameva / anantAstrikAlaviSayatvAd aparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyAH / ta evAtmA svarUpaM yasya tadanantadharmAtmakam / evakAraH prakArAntaravyavacchedArthaH / ata evAha ato'nyathA ityAdi / hI khAtA hai, dUdha nahIM pItA; aura gorasakA vrata lenevAlA purupa dUdha aura dahI donoM nahIM khAtA / ataH pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhIvya rUpa hai / " (yahA~ utpAda, vyaya aura prauvyako dRSTAMtase samajhAyA gayA hai| eka rAjAke eka putra aura eka putrI thI / rAjAkI putrIke pAsa eka sonekA ghar3A thA, rAjAke putrane usa ghar3eko tur3avA kara usakA mukuTa vanavA liyA / ghar3eke naSTa honepara ( vyaya ) rAjAkI putrIko zoka huA, mukuTako utpatti honese ( utpAda ) rAjAke putrako harpa huA, tathA rAjA donoM avasthAoM meM madhyastha thA ( dhrauvya ), isaliye rAjAko zoka aura haSa donoM nahIM hue / isase mAlUma hotA hai, ki pratyeka vastumeM utpAda, vyaya aura dhauvya tInoM avasthAyeM maujUda rahatI haiM / isI prakAra dUdhakA vratI dahI, aura dahIkA vratI dUdha, mora gorasakA vratI dahI aura dUdha donoM nahIM khAtA hai / isaliye pratyeka vastu tInoM rUpa hai ) | yaha zlokakA artha haiM // bhAvArtha -- jaina darzanake anusAra utpAda, vyaya aura dhauvya hI vastukA lakSaNa hai ( utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat ) / vedAntI logoMke anusAra, vastu tattva sarvathA nitya aura vauddhoMke anusAra pratyeka vastu sarvathA kSaNika hai / parantu jaina logoM kA mata hai ki pratyeka vastumeM utpatti aura nAza hote rahate haiM, isaliye paryAyako apekSA vastu anitya hai, tathA utpatti aura nAza hote hue bhI hameM vastukI sthiratAkA bhAna hotA hai, ataeva dravyakI apekSA vastu nitya hai / ataeva jaina darzanameM pratyeka vastu kathaMcit nitya, aura kathaMcit anitya svIkAra kI gaI hai / utpAda, vyaya aura dhauvya paraspara kathaMcit bhinna hokara bhI sApekSa haiM / jisa prakAra nAza aura sthitike vinA kevala utpAda saMbhava nahIM hai, tathA utpAda aura sthitike vinA nAza saMbhava nahIM hai, usI taraha utpAda aura nAzake vinA sthiti bhI saMbhava nahIM / ataeva utpAda, vyaya aura dhauvyako hI vastukA lakSaNa mAnanA cAhiye / sAkSAt bhagavAnkI bAta to dUra rahI, bhagavAnke upadezake kucha aMza hI kuvAdiyoMko parAjita karanemeM samartha haiM, isaliye stutikAra syAdvAdakA pratipAdana karate haiM zlokArtha--pratyeka padAthameM ananta dharma maujUda haiM, padArthoMmeM ananta dharma mAne vinA vastuko siddhi nahIM hotI / ataeva Apake pramANavAkya kuvAdI rUpa mRgoMko DarAneke liye siMhakI garjanAke samAna haiM / vyAkhyArtha - jIvarUpa aura ajIvarUpa paramArthabhUta vastu anantadharmAtmaka hotI hai / trikAlaviSaya honese jo dharma ananta haiM ve sahabhAvI paryAya ( guNarUpa ) aura kramabhAvI paryAyarUpa hote haiM / sahabhAvI aura kramabhAvI paryAyeM jisakA svarUpa hotI haiM, vaha vastu anaMtadharmAtmaka hotI haiM / yahA~ 'eva' zabda, anaMtadharmAtmaka. na honevAlI vastukA parihAra karaneke liye prayukta kiyA gayA hai / ataeva 'ato'nyathA' ityAdi zabdoMkA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 22] syAdvAdamaJjarI 201 ato'nyathA uktaprakAravaiparItyena / sattvaM vastutattvam / asUpapAdaM sukhenopapAdyate ghaTanAkoTisaMTaGkamAropyate iti sUpapAdaM / na tathA asUpapAdaM / durghttmityrthH| anena sAdhanaM darzitam / tathAhi-tattvamiti dharmi / anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dhrmH| sattvAnyathAnupapatteriti hetuH, anythaanuppttyeklkssnntvaaddhetoH| antarvyAptyaiva' sAdhyasya siddhatvAd dRSTAntAdibhirna prayojanam / yadanantadharmAtmakaM na bhavati tat sadApi na bhavati, yathA viyadindIvaram iti kevalavyatirekI hetuH, sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSi nikSiptatvenAnvayAyogAt / anantadharmAtmakatvaM ca Atmani tAvad sAkArAnAkAropayogitA / kartRtvaM bhoktRtvaM pradezASTakanizcalatA amUrtatvam asaMkhyAtapradezAtmakatA jIvatvamityAdayaH sahabhAvino prayoga kiyA gayA hai| ato'nyathA' arthAt ukta prakArase vipriit| 'sattva' arthAt vastukA svarUpa / 'sUpapAda'sukhase prApta karane yogya / jo 'sUpapAda' nahI, vaha 'asUpapAda' arthAt durghaTa / isake dvArA sAdhana pradarzita kiyA gayA hai / tathAhi-tattvaM' yaha dharmI hai / 'ananta dharmAtmakatva' yaha sAdhyabhUta dharma hai / 'sattvAnyathAnupapatteH' hetu hai; kyoMki anyathAnupapannatva hetukA lakSaNa hai| 'vastutattva ( pakSa ) ananta dharmAtmaka ( sAdhya ) hai, kyoMki dUsare prakArase vastutattvakI siddhi nahIM hotI ( hetu)-yahA~ antarvyAptise sAdhyako siddhi hotI hai, isaliye ukta hetumeM dRSTAMtakI AvazyakatA nahIM hai| ( jahA~ sAdhanasAdhyase vyApta hotA hai, arthAt jahA~ sAdhya apane svarUpase sAdhanameM hotA hai, use antarvyApti kahate haiN| jisa samaya prativAdIko vyApti saMbaMdhakA jJAna karate samaya vyApti saMbaMdhakA smaraNa hotA hai, usa samaya prativAdIko hetuke sarvatra sAdhya yukta honekA jJAna hotA hai, aura sAtha hI antarvyApti jJAnase prativAdIko yaha bhI jJAna hotA hai ki prastuta pakSameM vartamAna hetu bhI sAdhyase yukta hai / dRSTAMtake binA pakSake bhItara hI hetuse sAdhyakI siddhi ho jAtI hai, isaliye yahA~ pakSake bAhara dRSTAMtake dvArA koI prayojana siddha nahIM hotaa)| 'jo ananta dharmAtmaka nahIM hotA, vaha sat bhI nahIM hotA, jaise AkAzakA phUla' / AkAzake phUlameM ananta dharma nahIM rahate, isaliye vaha sat bhI nahIM hai / 'sattvAnyathAnupapatteH' yaha hetu kevalavyatirekI hai| jahA~ jahA~ sAdhya nahIM rahatA, vahA~ vahA~ sAdhana nahIM rhtaa| kyoMki 'jahA~-jahA~ sat hai, vahA~ vahA~ ananta dharma pAye jAte haiM' isa anvayavyAptimeM diyA jAnevAlA pratyeka dRSTAMta pakSame hI garbhita ho jAtA hai / ataeva yahA~ anvayavyApti na batAkara kevala vyatireka vyApti batAI gaI hai| jJAnopayoga, darzanopayoga, kartRtva, bhoktRtva, ATha madhya pradezoMkI sthiratA, amUrtatva, asaMkhyAta pradezIpanA antaHpakSamadhye vyAptiH sAdhanasya sAdhyAkrAntatvamantAptiH / tayaiva sAdhyasya gamyasya siddheH pratIteH / ayamarthaH / antarvyAptaH sAdhyasaMsiddhizaktI bAhyavyAptavarNanaM vandhyameva / sAdhyasaMsiddhayazaktau bAhyavyAptevarNana vyarthameva / tatra sarvakAlaM jIvASTamadhyamapradezAH nirapavAdAH sarvajIvAnAM sthitA eva / kevalinAmapi ayoginAM siddhAnAM ca sarve pradezA sthitA ev| vyAyAmaduHkhaparitApodrekapariNatAnAM jIvAnAM yathoktASTamadhyapradezavajitA itare pradezA avasthitA eva / zeSANAM prANinAM sthitAzcAsthicAzceti / tattvArtharAjavatike pR0 203 jIvo uvaogamao amutti kattA sadehaparimANo / bhottA saMsArattho siddho so vissasoDDhagaI // chAyA-jIvaH upayogamayaH amUrti kartA svadehaparimANaH / bhoktA saMsArasthaH siddhaH sa visrasA UrdhvagatiH // dravyasaMgraha 2 jIvasiddhiH cArvAkaM pratijJAnadarzanopayogalakSaNaM naiyAyika prati, amUrtajIvasthApana bhaTTacArvAkadvayaM prati; karmakartRtvasthApanaM sAkhyaM prati; svadehapramitisthApanaM naiyAyikamomAMsakasAMkhyatrayaM prati; karmabhoktRtvavyAkhyAnaM bauddhaM prati; saMsArasya vyAkhyAnaM sadAzivaM prati; siddhatvavyAkhyAnaM bhaTTAcArvAkadvayaM prati; UrdhvagatisvabhAvakathanaM mANDalikagranthakAraM prati, iti matArtho jJAtavyaH / drvysNgrhvRttii| 26
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyA [anya. yo. vya. zloka 22 dhrmaaH| harSaviSAdazokasukhaduHkhadevanaranArakatiryaktvAdayastu krmbhaavinH| dharmAstikAyAdiSvapi asaMkhyeyapradezAtmakatvam gatyAdyapagrahakAritvam matyAdijJAnaviSayatvam tattadavacchedakAvacchedyatvam avasthitatvam arUpitvam ekadravyatvam nisskriytvmityaadyH| ghaTe punarAmatvam pAkajarUpAdimattvam pRthubudhnodaratvam kambugrIvatvam jalAdidhAraNAharaNasAmarthyam matyAdijJAnajeyatvam navatvam puraanntvmityaadyH| evaM sarvapadArtheSvapi nAnAnayamatAbhijJena zAvdAnArthAzca paryAyAn pratItya vAcyam // aura jIvatva ityAdi AtmAke sahabhAvI dharma haiN| [ jo dharma sadA dravyake sAtha rahate haiM, unheM sahabhAvI dharma kahate haiM / sahabhAvI dharma guNa bhI kahe jAte haiN| (1) vyavahAra nayakI apekSA sAkAra jJAnopayoga aura nirAkAra darzanopayoga jIvakA lakSaNa hai| jJAnopayoga aura darzanopayoga jIvase kabhI alaga nahIM hote| cakSu, acakSu, avadhi aura kevaladazanake bhedase darzanopayoga cAra, aura mati, zruti avadhi, manaHparyaya, kevala, kumati, kuzruti, aura kuvadhi jJAnake bhedase jJAnopayoga ATha prakArakA hai| nizcaya nayase zuddha akhaMDa kevalajJAna hI jIvakA lakSaNa hai| naiyAyika loga jJAna aura darzanako AtmAkA svabhAva na mAnakara unheM AtmAke sAtha samavAya saMbadhase saMbaddha mAnate haiM, isaliye jovako upayoga rUpa batAyA hai| (2) jIva kartA hai / jIva sAMkhyoMke puruSakI taraha karmoMse nilipta hokara kevala draSTAkI taraha nahIM rahatA, kintu jJAnAvaraNa Adi karmoMkA svayaM karanevAlA nimittakartA hai| yahA~ sAMkhya matake nirAkaraNake liye jIvako kartA batAyA gayA hai| (3) yaha jIva sukha-dukha rUpa karmoke phalakA bhoga karatA hai / kSaNikavAdI bauddhoMke matameM jo kartA hai, vaha bhoktA nahIM ho sakatA, isaliye jIvako bhoktA kahA gayA hai / (4) jIvake ATha madhyapradeza sadA ekase avasthita rahate haiN| ayogakevalI aura siddhoMke sampUrNa pradeza sthira rahate haiN| vyAyAma dukha, paritApa Adise yukta jIvoMke ATha pradezoMke atirikta bAkIke pradeza pravRttizola hote haiN| zeSa jIvoMke pravRtti aura apravRtti donoM rUpa pradeza hote haiM / (5) yaha jIva sparza, rasa, gandha aura varNase rahita hai, isaliye nizcaya nayase amUrta hai| (6) jIva lokAkAzake barAbara asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka hai / vAstavameM jaina darzanake anusAra naiyAyika, mImAMsaka Adi darzanoMkI taraha jIvako pradezoMkI apekSA vyApaka nahIM mAnA, kintu jaina darzanameM jJAnakI apekSA vyavahAra nayase vyApaka kahA hai / (7 ) jIvameM jIvatva jIvakA pAriNAmika ( svAbhAvika ) bhAva hai| vyavahAra nayase dasa prANa, aura nizcaya nayase cetanA jIvakA jIvatva hai / ] harSa viSAda, zoka, sukha, dukha, deva, manuSya, nAraka, tiryaMca Adi avasthA jIvake kramabhAvI arthAt kramase utpanna aura naSTa honevAle dharma haiN| (kramabhAvI dharmoMkA dUsarA nAma paryAya bhI hai / ) (1) dharmAstikAya aura adharmAstikAya pratyeka dravyameM asaMkhyAta pradeza ( avibhAjya aMza ) hote haiM / (2) jisa prakAra jala machalIke calAnemeM sahAyatA karatA hai, aura vRkSakI chAyA pathikake ThaharAnema nimitta hotI hai, usI taraha dharma gatizIla padArthokI gatimeM, aura adharma ThaharanevAle padArthoMkI sthitime nimitta kAraNa hote haiN| ( 3 ) dharma aura adharma mati, zruti Adi jJAnoMse nizcita kiye jAte haiM / (4) dharma aura adharma apane svarUpako chor3akara pararUpa nahIM hote, isaliye paraspara mizraNa na honese avasthita haiM / (5) dharma aura adharma sparza Adise rahita honese arUpI haiM / ( 6 ) eka vyaktirUpa honese eka hai, tathA (7) kriyA rahita honese niSkriya haiM / isI prakAra ghar3emeM kaccApana, pakkApana, moTApana, caur3Apana, kambugrIvApana ( zaMkha jaisI gardana ) jaladhAraNa, jalaAharaNa, jJeyapana, nayApana, purAnApana Adi ananta dharma rahate haiN| ataeva nAnA nayoMkI dRSTise zabda aura arthakI apekSA pratyeka padArthame ananta dharma vidyamAna haiN| 1. nityAvasthitAnyarUpANi / A AkAzAdekadravyANi / niSkriyANi ca / asaMkhyeyAH pradezAH dhrmaadhrmyoH| gatisthityupagraho dhrmaadhrmyorupkaarH| tattvArthAdhigamabhASye paMcamAdhyAye sUtrANi / 2. dekhiye dravyasaMgrahavRtti gA. 10 /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 22] syAdvAdamaJjarI 203 atra cAtmazabdenAnanteSvapi dharmeSvanuvRttirUpamanvayidravyaM dhvnitm| tatazca "utpAda - vyayanauvyayuktaM sat" iti vyavasthitam / evaM tAvadartheSu / zabdeSvapi udAttAnudAttasvaritavivRtasaMvRtaghoSavadaghoSatAlpaprANamahAprANatAdayaH tattadarthapratyAyanazaktyAdayazcAvaseyAH / asya hetorasiddhaviruddhAnaikAntikatvAdikaNTakoddhAraH svayamabhyUH / ityevamullekhazekharANi te tava pramANAnyapi nyAyopapannasAdhanavAkyAnyapi / AstAM tAvad sAkSAtkRtadravyaparyAya nikAyo bhavAn / yAvadetAnyapi kuvAdikuraGgasantrAsanasiMhanAdAH kuvAdinaH kutsitavAdinaH / ekAMzagrAhakanayAnuyAyino'nyatIthikAsta eva saMsAravanagahanavasanavyasanitayA kuraGgA mRgAsteSAM samyaktrAsane siMhanAdA iva siMhanAdAH / yathA siMhasya nAdamAtramadhyAkarNya kuraGgAkhAsa mAsUtrayanti, tathA bhavatpraNItaivaMprakArapramA'NavacanAnyapi zrutvA kuvAdinastrastutAmanuvate prativacanapradAnakAtaratAM vibhratIti yAvat / ekaikaM tvadupajJaM pramANamanyayogavyavacchedakamityarthaH // atra pramANAni iti bahuvacanamevajAtIyAnAM pramANAnAM bhagavacchAsane AnantyajJApanArtham ekaikasya sUtrasya sarvodadhisalilasarva saridvAlukAnantaguNArthatvAt teSAM ca sarveSAmapi sarvavinmUlatayA pramANatvAt / athavA "ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavanti" iti nyAyAd itizabdena pramANabAhulyasUcanAt pUrvArddha ekasmin api pramANe upanyaste ucitameva bahuvacanam // iti kAvyArthaH ||22|| anantaramanantadharmAtmakatvaM vastuni sAdhyaM mukulitamuktam / tadeva saptabhaGgIprarUpaNadvAreNa prapaJcayan bhagavato niratizayaM vacanAtizayaM ca stuvannAha - 'ananta dharmAtmaka' zabda meM AtmA zabdase anaMta paryAyoMmeM rahanevAle nitya dravyakA sUcana hotA hai / ataeva "utpAda, vyaya aura provya ho 'sat' kA lakSaNa hai / " padArthoMkI taraha zabdoMmeM bhI udAtta, anudAtta, svarita, vivRta, saMvRta, ghoSa, aghoSa, alpaprANa, mahAprANa Adi tathA padArthoMke jJAna karAnekI zakti Adi ananta dharma pAye jAte haiM / 'tattvaM anaMtadharmAtmakaM sattvAnyathAnupapatte:' isa anumAnameM jo 'sattvAnyathAnupapatte:' hetu diyA gayA hai usake asiddhatva, viruddhatva, anaikAMtikatva Adi doSoMke parihAra para svayaM vicAra karanA cAhiye / he bhagavan ! ApakI bAta to dUra rahI, Apake nyAyayukta vacana hI kuvAdIrUpI hariNoMko saMtrasta karaneke liye siMhakI garjanA ke samAna haiM / jisa prakAra sihakI garjanAko sunakara jaMgalake hariNa bhayabhIta hote haiM, usI prakAra Apake syAdvAdakA nirUpaNa karanevAle vacanoMko sunakara vastuke kevala aMzamAtrako grahaNa karanevAle, saMsArarUpI gahana vanameM phiranevAle kuvAdI loga saMtrasta hote hai / eka eka viSayako khaMDana karanevAle bahutase pramANoMkA sUcana karaneke liye zloka meM ' pramANAni ' bahuvacana diyA hai; kyoMki bhagavAn ke pratyeka sUtra sampUrNa samudroMke jalase aura sampUrNa nadiyoMkI bAlukAse bhI anaMtagune haiM aura ve sampUrNa sUtra sarvajJa bhagavAn ke kahe hue haiM, isalie pramANa haiM / athavA "iti, Adi bahu vacanavAle zabdasamUhake sUcaka hote haiM" isa nyAyase 'iti' zabdase bahutase pramANoMkA sUcana hotA hai, ataeva zlokake pUrvArdhameM eka pramANakA ullekha karanepara bhI bahuvacana samajhanA cAhiye | yaha zlokA artha haiM ||22|| bhAvArtha - isa zloka meM pratyeka vastuko anaMta dharmavAlI siddha kiyA gayA hai / jaina siddhAMta ke anusAra yadi padArthoMmeM anaMta dharma svIkAra na kiye jAya, to vastuko siddhi nahIM ho sakatI ataeva, 'pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai, kyoMki vastumeM anaMta dharmaM mAne binA vastumeM vastutva siddha nahIM ho sakatA / jo ananta dharmAtmaka nahIM hotA, vaha sat bhI nahIM hotaa| jaise AkAza / ' ataeva jIva, ajIva, dharma, adharma, AkAza aura kAla sampUrNa dravyoMmeM ananta dharma svIkAra karane cAhiye / vastumeM ananta dharma hote haiM, isIko sAta bhaMgoM dvArA prarUpaNa karate hue bhagavAnke niratizaya vacanAti - zayakI stuti karate hue kahate haiM
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 23 aparyayaM vastu samasyamAnamadravyametacca vivicyamAnam / AdezabhedoditasaptabhaGgamadIdRzastvaM budharUpavedyam // 23 // samasyamAnaM saMkSepeNocyamAnaM vastu aparyayam avivakSitaparyAyam / vasanti guNaparyAyA asminniti vastu dharmAdharmAkAzapudgalakAlajIvalakSaNaM dravyapaTakam / aymbhipraayH| yadaikameva vastu AtmaghaTAdikaM cetanAcetanaM satAmapi paryAyANAmavivakSayA dravyarUpameva vastu vaktumiSyate / tadA saMkSepeNAbhyantarIkRtasakalaparyAyanikAyatvalakSaNenAbhidhIyamAnatvAt aparyayamityupadizyate / kevaladravyarUpameva ityrthH| yathAtmAyaM ghaTo'yamityAdi, paryAyANAM dravyAnatirekAt / ataeva dravyAstikanayAH zuddhasaMgrahAdayo dravyamAtramevecchanti paryAyANAM tadaviSvagbhUtatvAt / paryayaH paryavaH paryAya ityanarthAntaram / adravyamityAdi / caH punararthe / sa ca pUrvasmAd vizepadyotane bhinnakramazca / vivicyamAnaM ceti vivekena pRthagrupatayocyamAnaM punaretad vastu adravyameva / avivakSitAnvayidravyaM kevlpryaayruupmityrthH|| yadA hyAtmA jJAnadarzanAdIn paryAyAnadhikRtya pratiparyAyaM vicAryate, tadA paryAyA eva zlokArtha-sahabhAvI aura kramabhAvI paryAyoMse yukta honepara bhI saMkSepameM kathana kiye jAne para jisakI paryAya gauNa hotI haiM, aura vistArase kathana kiye jAnepara jisakI paryAyoMkI mukhyatA hotI hai, tathA sakalAdeza ( pramANa ) aura vikalAdeza ( naya ) ke bhedase jisake sAta aMgoMkA prarUpaNa kiyA gayA hai, aisI paMDitoM dvArA samajhane yogya vastukA, he bhagavan ! Apane hI pratipAdana kiyA hai| vyAkhyArtha-java vastukA kathana saMkSepa meM kiyA jAtA hai, taba usakI paryAya vivakSita nahIM hotIve gauNa hotI haiM / jisameM guNa aura paryAye rahatI hai, vaha vastu dharma, adharma, AkAza, pudgala, kAla aura jIva ina chaha dravyoM [dekhiye pariziSTa (ka)] meM vibhakta kI jAtI hai / ( koI AcArya kAlako pRthak dravya nahIM mAnate / unake matameM pAMca hI dravya haiM ) abhiprAya yaha hai-cetanAtmaka AtmarUpa aura acetanAtmaka ghaTa Adi rUpa eka hI vastuko paryAyoMke vidyamAna hone para bhI, una paryAyoMke kathana karanekI icchA na honeseunheM gauNa kara denese-dravyamAtra rUpa vastukA kathana karanA hI iSTa hotA hai| ataeva saMkSepase pratipAdita samasta paryAyasamUhake antarbhAva honese 'aparyayaya' zabdakA prayoga kiyA gayA hai / 'aparyaya'kA artha hai kevala dravyarUpa / udAharaNake liye, 'yaha AtmA hai', 'yaha ghaTa hai'-kahane para, AtmA aura ghaTakI paryAyeM vidyamAna honepara bhI, unake AtmA aura ghaTase bhinna na honeke kAraNa, unakA nideza nahIM kiyA jAtA; kyoMki ve vivakSita nahIM haiM / ataeva dravyAstika nayarUpa zuddha saMgraha Adi nayoMko apane vipayarUpase dravyamAtra hI ipTa hotA hai, kyoMki paryAya dravyase bhinna nahIM hotiiN| 'paryaya', 'paryava' 'paryAya' zabda paryAyavAcI hai| java paryAyoMkA dravyase bhinnarUpase kathana kiyA jAtA hai tava anvayi dravyakI vivakSA na honese vastu kevala paryAyarUpa hotI hai| jisa samaya AtmAkI jJAna, darzana Adi paryAyoMkI mukhyatAse AtmAkA vicAra kiyA jAtA hai, keSAMcidAcAryANAM mate paMcAstikAyA eva / kAlo dravyaM pRthag nAsti / jIvAdivastvapi kadAcit kAlazabdena ucyate / tathA cAgamaH / "kimayaM bhaMte, kAlotti pavuccai, goyamA ! jIvA ceva ajIvA cevtti"| anye tu AcAryAH saMgirante / asti dharmAstikAyAdidravyapaMcakavyatiriktam arddhatRtIyadvIpasamadrAntarvati SaSThaM kAladravyaM, yannivandhA ete hyaH zva ityAdayaH pratyayAH zabdAzca prAdurbhavanti / Agamazca / "kai NaM bhaMte davvA paNNattA ? goyamA ! cha danvA paNNattA / taM jahA-dhammatthikAye adhammatthikAe, AgAsatyikAe, puggalatyikAe jIvatthikAe addhAsamaye ya" / haribhadrakRtadharmasaMgrahiNyAM malayagiriTIkAyAM gA. 32
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 205 pratibhAsante, na punarAtmAkhyaM kimapi dravyam / evaM ghaTo'pi kuNDalauSThapRthubudhnodarapUrvAparAdibhAgAdyavayavApekSayA vivicyamAnaH paryAyA eva, na punarghaTAkhyaM tadatiriktaM vastu / ataeva paryAyAstikanayAnupAtinaH paThanti "bhAgA eva hi bhAsante saMniviSTAstathA tathA / tadvAnnaiva punaH kazcinnirbhAgaH saMpratIyate" / / iti / tatazca dravyaparyAyobhayAtmakatve'pi vastuno dravyanayArpaNayA paryAyanayAnarpaNayA ca dravyarUpatA, paryAyanayArpaNayA dravyanayAnapaNayA ca paryAyarUpatA, ubhayanayArpaNayA ca tdbhyruuptaa| ata evAha vAcakamukhyaH "arpitanarpitAsiddheH" iti / evaMvidhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu tvamevAdIdRzastvameva darzitavAn nAnya iti kaakaavdhaarnnaavgtiH|| nanvanyAbhidhAnapratyayayogyaM dravyam, anyAbhidhAnapratyayaviSayAzca pryaayaaH| tatkathamekameva vastUbhayAtmakam ? ityAzaGkaya vizeSaNadvAreNa pariharati AdezabhedetyAdi / Adezabhedena sakalAdezavikalAdezalakSaNena Adezadvayena uditAH pratipAditAH saptasaMkhyA bhaGgA vacanaprakArA yasmin vastuni tttthaa| nanu yadi bhagavatA tribhuvanabandhunA nirvizeSatayA sarvebhya evaMvidhaM vastutattvamupadarzitam, tahiM kimartha tIthontarIyAH tatra vipratipadyante ? ityAha budharUpavedyam iti / budhyante yathAvasthitaM vastutattvaM sAretaraviSayavibhAgavicAraNayA iti budhaaH| prakRSTAH budhAH budharUpAH naisargikAdhigamikAnyatarasamyagdarzanavizadIkRtajJAnazAlinaH praanninH| taireva usa samaya kevala jJAna, darzana Adi paryAyoMkA hI jJAna hotA hai, AtmA koI bhinna padArtha dRSTigocara nahIM hotaa| isI prakAra jaba hama ghaTake moTepana, golapana, pUrvabhAga, aparabhAga Adi avayavoMko dekhate haiM, usa samaya hameM ghaTa dravyakA alaga jJAna na hokara ghaTakI paryAyoMkA hI jJAna hotA hai| ataeva paryAyAstika nayako mAnanevAle kahate haiM "usa prakArase pArasparika ghaniSTha saMyogako prApta aMza-avayava-hI pratibhAsita hote haiN| aMzavAn padArtha hI pratibhAsita hotA hai, koI niraMza dravya dikhAI hI nahIM detaa|" ataeva pratyeka vastuke dravya, paryAya aura ubhayarUpa honepara bho dravyanayakI mukhyatAse aura paryAyanayako gauNatAse vastukA jJAna dravyarUpa, paryAyanayakI mukhyatA aura dravyanayako gauNatAse vastukA jJAna paryAya rUpa, tathA dravya aura paryAya donoMkI pradhAnatAse vastukA jJAna ubhayarUpa hotA hai| vAcakamukhya umAsvAtine kahA bhI hai-"dravya aura paryAyakI mukhyatA aura gauNatAse vastuko siddhi hotI hai|" vastukA yaha dravya aura paryAyarUpa svarUpa Apane ( jina bhagavAnne ) hI prarUpaNa kiyA hai, dUsare kisIne nhiiN| yahA~ avadhAraNakA jJAna kAkuse hotA hai| zaMkA-dravya aura paryAya donoM bhinna-bhinna abhidhAna aura bhinna-bhinna jJAnake viSaya hote haiM ataeva eka vastuko dravya aura paryAya donoM rUpa nahIM kaha skte| samAdhAna-isa zaMkAkA parihAra 'Adezabheda' vizeSaNase kiyA gayA hai / hamaloga sakala aura vikala Adezake bhedase dravya aura paryAyarUpa vastuko mAnate hai| isI sakalAdeza ( pramANa ) aura vikalAdeza (naya ) ke Upara saptabhaMgI naya avalambita hai / zaMkAyadi tInoM lokoMke bandhu jina bhagavAnne pratyeka vastukA sAmAnya rUpase saba logoMke liye saptabhaMgo dvArA vivecana kiyA hai, to anya vAdI loga saptabhaMgIke siddhAMtako kyoM nahIM mAnate ? samAdhAna-saptabhaMgI nayake sUkSma tattvako nisargaja aura adhigamaja samyagdarzanase vizuddha utkRSTa vidvAna ho samajha sakate haiN| kevala apane 1. tattvArthAdhigamasUtre 5-32 /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 23 vedituM zakyaM vedyaM paricchedyam , na punaH svasvazAstratattvAbhyAsaparipAkazANAnizAtabuddhibhirapyanyaiH, teSAmanAdimithyAdarzanavAsanAdUpitamatitayA yathAvasthitavastutattvAnavavodhena vudharUpatvAbhAvAt / tathA cAgamaH "sadasadavisesaNAu bhavaheujahiDiovalaMbhAu / NANaphalAbhAvAu micchAdihissa aNNANaM" / / ataeva tatparigRhItaM dvAdazAGgamapi mithyAzrutamAmananti, teSAmupapattinirapekSaM yadRcchayA vastutattvopalambhasaMrambhAt / samyagdRSTiparigRhItaM tu mithyAzrutamapi samyakazrutatayA pariNamati / samyagdRzAM sarvavidupadezAnusAripravRttitayA mithyAzrutoktasyApyarthasya yathAvasthita. vidhiniSedhaviSayatayonnayanAt / tathAhi kila vede "ajairyaSTavyam" ityAdivAkyeSu mithyAdRzo'jazabdaM pazuvAcakatayA vyAcakSate, samyagdRzastu janmAprAyogyaM trivArSikaM yavatrIhyAdi paJcavArSikaM tilamasUrAdi saptavArSikaM kaGgusarSapAdi dhAnyaparyAyatayA paryavasAyayanti / ataeva ca bhagavatA zrIvardhamAnasvAminA "vijJAnaghana evaitabhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati na pretyasaMjJAsti'2 ityAdiRcaH zrImadindrabhUtyAdInAM dravyagaNadharadevAnAM jIvAdiniSedhakatayA apane zAstroMke abhyAsa karanese kuNThita buddhivAle puruSa isa gahana tattvako nahIM samajha sakate, kyoMki ina logoM kI buddhi anAdikAlako avidyA vAsanAse dUpita rahatI hai, isaliye ye loga padArthoMkA ThIka-Thoka jJAna nahIM kara sakate / AgamameM bhI kahA hai "sat aura asatkA viveka na honese, karmoMke sadbhAvase aura jJAnake phalakA abhAva honese mithyAdRSTike ajJAna utpanna hotA hai|" ataeva unake dvArA jJAta dvAdazAMga [ dekhiye pariziSTa (ka) ] zAstrako bhI mithyAdRSTi mithyAzruta samajhatA hai, kyoMki yuktivAdase nirapekSa apanI icchAnusAra vastuko jAnanekI icchA pravala hotI hai / samyadRSTi dvArA jJAta mithyAzruta bhI samIcIna zrutake rUpase pariNata hotA hai, kyoMki samyagdRSTi sarvajJa bhagavAnke upadezake anusAra calatA hai, isaliye vaha mithyA AgamoMkA bhI yathocita vidhi-niSedha rUpa artha kara unake dvArA jJAna prApta karatA hai| (ka) udAharaNake liye "ajairyaSTavyam" isa vedavAkyameM mithyAdRSTi 'aja' zabdakA artha pazu, aura samyagdRSTi utpanna na hone yogya tIna barasake purAne jau, dhAna Adi; pA~ca varasake purAne tila, masUra Adi; tathA sAta barasake purAne kAMganI, sarasoM Adi dhAnya artha karate haiN| (kha ) ataeva bhagavAn zrIvarddhamAnasvAmIne-"yaha vijJAnaghana AtmA ina bhUtoMse utpanna hokara bhUtoMmeM tirohita ho jAtA hai, usake paraloka nahIM hai" ( vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhya samutyAya tAnyevAnuvinazyati 1. chAyA-sadasadavizeSaNataH bhavahetuyathAsthitopalambhAt / jJAnaphalAbhAvAnmithyAdRSTerajJAnam // vizeSA vazyake 115 / 2. bRhadAraNyake 2--4--12 / 3. iMdrabhUtiragnibhUtirvAyubhUtiH sahodbhavAH / vyaktaH sudharmA maNDitamauryaputrI shodrau|| akampito'calabhrAtA metAryazca prabhAsakaH / ityekAdaza gaNadharAH / 4. vijJAnameva ghanAnandAdirUpatvAt vijJAnaghanaH sa eva etebhyo'dhyakSataH paricchidyamAnasvarUpebhyaH pRthivyAdi lakSaNebhyo bhUtebhyaH samutthAya utpadya punastAnyevAnuvizyati tAnyeva bhUtAni anusatya vinazyati tatraivAvyaktarUpatayA saMlono bhavatIti bhAvaH / na pratyasaMjJAsti mRtvA punarjanma pretyetyucyate tatsaMjJAsti na paralokasaMjJAstIti bhaavH|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 207 pratibhAsamAnA api tadvayavasthApakatayA' vyaakhyaataaH| tathA smArtA api "na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA"2 / / iti zlokaM paThanti / asya ca yathAzrutArthavyAkhyAne'samvaddhapralApa eva / yasmin hi anuSThIyamAne doSo nAstyeva tasmAnnivRttiH kathamiva mahAphalA bhaviSyati, ijyAdhyayanadAnAderapi nivRttiprasaGgAt / tasmAd anyad aidaMparyamasya zlokasya / tathAhi / na mAMsabhakSaNe kRte'doSaH api tu doSa eva / evaM madyamaithunayorapi / kathaM nAdoSa ityAha / yataH pravRttireSA bhUtAnAm / pravartanta utpadyante'syAmIti pravRttirutpattisthAnam / bhUtAnAM jIvAnAm tttjjiivsNsktiheturityrthH|| __ prasiddhaM ca mAMsamadyamaithunAnAM jIvasaMsaktimUlakAraNatvamAgamena pretyasaMjJAsti ) Adi RcAoMkA ( mahAvIra svAmIke gaNadhara bananese pahale ) zrIindrabhUti Adi vaidika vidvAna jIva AdikA niSedha karate the, parantu mahAvIra bhagavAnne ukta vAkyakA "jJAna pA~ca bhUtoMke nimittase kathaMcit utpanna hotA hai, aura pAMca bhUtoMmeM parivartana honese jJAnameM parivartana hotA hai, ataeva jJAnako pUrva saMjJA nahIM rahatI" yaha artha karake jIva AdikI siddhi kI hai / (ga) smArta logoMkA kahanA hai "na mAMsa khAnemeM doSa hai, na madya aura maithuna sevana karane meM pApa hai, kyoMki yaha prANiyoMkA svabhAva hai| hA~, yadi mAMsa Adise nivRtti ho sake, to isase mahAn phala hotA hai" (na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA ) / parantu ye vAkya kevala pralApa mAtra haiN| kAraNa ki yadi mAMsa Adike bhakSaNameM doSa nahIM hai, to unase nivRtta honA mahAn phala nahIM kahA jA sktaa| yadi mA~sa Adike sevana karanepara bhI doSa na mAnakara unase nivRtta honeko mahAn phala mAnA jAya, to pUjA, adhyayana, dAna Adike anuSThAnase nivRtta honeko bhI mahAn phala kahanA cAhiye / ataeva "mA~sake bhakSaNa karane meM puNya (adoSa) nahIM hai (na mAMsabhakSaNe'doSo), tathA madya aura maithuna sevana karanemeM bhI doSa hai, kyoMki mAMsa, madya aura maithuna jIvoMkI utpattike sthAna haiM (pravRttiH-utpattisthAnaM eSA bhUtAnAm ) / ataeva inase nivRtta honA cAhiye"-yaha zlokakA artha karanA caahiye| AgamameM bhI mAMsa, madya aura maithunako jIvoMkI utpattikA sthAna batAyA hai 1. nanUcchedAbhidhAnametat 'etebhyo bhUtebhyo samutthAya tAnyevAnuvinazyati na pretyasaMjJAti' (bRha0 2-4-12) iti, kathametadabhedAbhidhAnam / naiSa doSaH / vizeSavijJAnavinAzAbhiprAyametadvinAzAbhidhAnaM nAtmocchedAbhiprAyam / 'atraiva mA bhagavAnamUmuhanna pretya saMjJAsti iti paryanuyujya svayameva zrutyarthAntarasya darzitatvAt'na vA are'haM mohaM bravImyavinAzI vA are'yamAtmAnucchittidharmA mAtrAsaMsargastvasya bhavati' iti / etaduktaM bhavati / kUTasthanitya evAyaM vijJAnaghana AtmA nAsyocchedaprasaMgo'sti / mAtrAbhistvasya bhUtendriyalakSaNAbhiravidyAkRtAbhirasaMsargo vidyayA bhavati / saMsargAbhAve ca tatkRtasya vizeSavijJAnasyAbhAvAnna pretya saMjJAstItyuktamiti / brahmasUtrazAMkarabhASye 1-4-22 / atra hemacandrakRtatriSaSThizalAkApuruSacaritam (10-5 77, 78) haribhadrIyAvazyakavRttizca vilokniiyaa| 2. manusmRtau 5-56
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 23 "AmAsu ya pakvAsu ya vipaJcamANAsu mNspesiisu| AyaMtiamuvavAo bhaNio u NigoajIvANaM // 1 // majje mahammi maMsammi NavaNIyammi cutthe| uppajjati aNaMtA tavvaNNA tattha jaMtUNo // 2 // mehaNasaNNArUDho Navalakkha haNei suhamajIvANaM / kevaliNA paNNattA sadahiavvA sayA kAlaM // 3 // tathAhi "itthIjoNIe saMbhavaMti veiMdiyA u je jiivaa| ikko va do va tiNNi va lakkhapuhattaM u ukkosaM / / 4 / / puriseNa saha gayAe tesiM jIvANa hoi uddavaNaM / veNugadiTTateNaM tattAyasalAgaNAeNaM // 5 // " saMsaktAyAM yonau dvIMdriyA ete / zukrazoNitasaMbhavAstu garbhajapaJcendriyA ime / "paMciMdiyA maNussA egaNarabhuttaNArigavmammi / ukkosaM NavalakkhA jAyaMti egavelAe // 6 // NavalakkhANaM majjhe jAyai ikkassa doNha ya samattI / sesA puNa emeva ya vilayaM vaccaMti tattheva // 7 // " ___ "kacce, pakke aura agnimeM pakAye hae mAMsakI pratyeka avasthAoMmeM ananta nigoda jIvoMkI utpatti hotI rahatI hai // 1 // . madya, madhu, mAMsa aura makkhanameM madya, madhu, mAMsa aura makkhanake raMgake anaMta jIvoMkI utpatti hotI hai // 2 // kevalI bhagavAnne maithunake sevana karane meM nau lAkha jIvoMkA ghAta batAyA hai, isameM sadA vizvAsa karanA cAhiye // 3 // " tathA striyoMkI yonimeM do indriya jIva utpanna hote haiN| ina jIvoMkI saMkhyA eka, do, tInase lagA kara lAkhoM taka pahu~ca jAtI hai / / 4 / / jisa samaya purupa skrIke sAtha saMbhoga karatA hai, usa samaya jaise agnise tapAI huI lohekI salAIko bA~sako nalImeM DAlanese nalImeM rakkhe hue tila bhasma ho jAte haiM vaise hI puruSake saMyogase yonimeM rahanevAle sampUrNa jIvoMkA nAza ho jAtA hai / / 5 // " ava raja aura vIryase utpanna honevAle garbhaja paMcendriya jIvoMko saMkhyA kahate haiM purupa aura strIke eka bAra saMyoga karanevara strIke garbhameM adhikase adhika nau lAkha paMcendriya jIva utpanna hote haiM // 6 // ina nau lAkha jIvoMmeM eka yA do jIva jIte hai, vAkI saba jIva naSTa ho jAte haiM // 7 // " 1. ratnazekharasUrikRtasambodhasaptatikAyA 66, 65, 63 / 2. chAyA-AmAsu ca pakvAsu ca vipacyamAnAsu mAMsapezopu / AtyantikamupapAdo bhaNitastu nigodajIvAnAm / / madye madhuni mAMse navanIte caturthake / utpadyante'nantAH tadvarNAstatra jaMtavaH / maithunasaMjJArUDho navalakSaM hanti sUkSmajIvAnAm / kevalinA prajJaptAH zraddhAtavyAH sadAkAlam // strIyonI sambhavanti dvIndriyAstu ye jIvAH / eko vA dvau vA trayo vA lakSapRthutvaM cotkRSTam / / purupeNa saha gatAyAM teSAM jIvAnAM bhavati udbhavaNam / veNukadRSTAntena taptAyasazalAkAjJAtena // paMcendriyA manuSyA ekanarabhuktanArIgarbhe / utkRSTaM navalakSA jAyante ekavelAyAm / / navalakSANAM madhye jAyate ekasya dvayorvA samAptiH / zeSAH punarevameva ca vilayaM vrajanti tatraiva / /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 209 tadevaM jIvopamardahetutvAd na mAMsabhakSaNAdikamaduSTamiti prayogaH / / athavA bhUtAnAM pizAcaprAyANAmeSA pravRttiH / ta evAtra mAMsabhakSaNAdau pravartante na punavivekina iti bhAvaH / tadevaM mAMsabhakSaNAdeduSTatAM spaSTIkRtya yadupadeSTavyaM tadAha / "nivRttistu mahAphalA" | turevakArArthaH / "tuH syAd bhede'vadhAraNe'' iti vacanAt / tatazcaitebhyo mAMsabhakSaNAdibhyo nivRttireva mahAphalA svrgaapvrgphlprdaa| na punaH pravRttirapItyarthaH / ataeva sthAnAntare paThitam "varSe varSe'zvamedhena yo yajeta zataM smaaH| mAMsAni ca na khAded yastayostulyaM bhavet phalam // 1 // ekarAtrauSitasyApi yA gtirbrhmcaarinnH|| na sA RtusahasreNa prAptu zakyA yudhiSThira" // 2 // madyapAne tu kRtaM sUtrAnuvAdaiH, tasya sarvavigahitatvAt / tAnevaM prakArAnarthAn kathamiva budhAbhAsAstIthikA veditumarhantIti kRtaM prasaGgena / atha ke'mI saptabhaGgAH, kazcAyamAdezabheda iti ? ucyate / ekatra jIvAdI vastuni ekaikasattvAdidharmaviSayapraznavazAd avirodhena pratyakSAdibAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchandalAJchito vakSyamANaH saptA vinyAsaH saptabhaGgIti gIyate / tadyathA / 1 syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhgH| isa prakAra mAMsa, maithuna Adike sevana karanese ananta jIvoMkA nAza hotA hai, ataeva inakA sevana karanA doSapUrNa hai| athavA, mAMsa-bhakSaNa AdimeM bhUta-pizAcoMkI ho pravRtti hotI hai / bhUta-pizAca jaise hI mAMsa khAnemeM pravRtta hote haiM, vivekI loga nhiiN| ataeva "mA~sa Adise nivRtta honA hI mahAn phala hai|" 'tu' zabdakA prayoga nizcaya arthameM hotA hai"| isaliye mAMsa Adike tyAga karanese svarga aura mokSako prApti hotI hai / kahA bhI hai ___ "pratyeka varSa sau bAra yajJa karanevAle aura mAMsa bhakSaNa na karanevAle donoM puruSoMko barAbara phala milatA hai // 1 // he yudhiSThira ! eka rAta brahmacaryase rahanebAle puruSako jo uttama gati milatI hai, vaha gati hajAroM yajJa karanese bhI nahIM hotI // 2 // madyapAnake viSayameM vizeSa kahanekI AvazyakatA nahIM, kyoMki vaha saba jagaha lokameM nidanIya hai| sa prakArake arthoM ko apaneko paMDita samajhanevAle kuvAdI loga nahIM samajha sakate / saptabhaMgI-jIva Adi padArthoM meM astitva Adi dharmoke viSayameM prazna uThAnepara, virodharahita pratyakSa Adise aviruddha, alaga alaga athavA sammilita vidhi aura niSedha dharmoke vicArapUrvaka 'syAt' zabdase yukta sAta prakArako vacanaracanAko saptabhaMgI kahate haiM / 1 pratyeka vastu vidhi dharmase kathaMcit astitva rUpa hI 1. amarakoze 3-236 / 2. manusmRtau 5-53 / 27
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyA [anya. yo. vya. zloka 23 2 syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitiiyH| 3 syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhinipedhakalpanayA tRtiiyH| 4 syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA cturthH| 5 syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca pnycmH| 6 syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / 7 syAdastyeva sthAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca sptmH|| tatra syAtkathaMcit svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNAstyeva sarvaM kumbhAdi, na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa / tathAhi-kumbho dravyataH pArthitvenAsti, nApyAdirUpatvena / kSetrataH pATaliputrakatvena, na kAnyakubjAditvena / kAlataH zaiziratvena / na vAsantikAditvena / bhAvataH zyAmatvena, na raktAditvena / anyathetararUpApattyA svarUpahAniprasaGga iti / avadhAraNaM cAtra bhaGge'nabhimatArthavyAvRrthamupAttam itarathAnabhihitatulyataivAsya vAkyasya prasajyeta, pratiniyatasvArthAnabhidhAnAt / taduktam "vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathAnuktasamatvAt tasya kutracit"" // tathApyastyeva kumbha ityetAvanmAtropAdAne kumbhasya stambhAdyastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprApteH hai ( syAdasti); 2 pratyeka vastu niSedha dharmase kathaMcit nAstitva rUpa hI hai ( syAnnAsti); 3 pratyeka vastu kramase vidhi, niSedha donoM dharmose kathaMcit astitva aura nAstitva donoM rUpa hI hai ( syAdastinAsti); 4 pratyeka vastu eka sAtha vidhi, niSedha dharmose kathaMcit avaktavya hI hai ( syAdavaktavya); 5 pratyeka vastu vidhi tathA eka sAtha vidhi-niSedha dharmose kathaMcit nAstitva aura avaktavya rUpa hI hai ( syAdasti avaktavya ); 6 pratyeka vastu niSedha tathA eka sAtha vidhi-niSedha dharmose kathaMcit nAstitva aura avaktavya rUpa hI hai ( syAnnAsti avaktavya ); 7 pratyeka vastu kramase vidhi, niSedha tathA eka sAtha vidhi-niSedha dharmose kathaMcit astitva, nAstitva aura avaktavya rUpa hI hai (syAdastinAsti avaktavya ) / (1) pratyeka vastu apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA kathaM cit astitva rUpa hI hai, aura dUsare dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA kathaMcita nAstitva rUpa hI hai| jaise, ghar3A dravyakI apekSA pArthiva rUpase vidyamAna hai, jala rUpase nahIM; kSetra ( sthAna ) kI apekSA paTanA nagarakI apekSA maujUda hai, kannauja AdikI apekSAse nahIM; kAla (samaya) kI apekSA zIta Rtuko dRSTise hai, vasanta Rtu AdikI dRSTise nahIM; tathA bhAva (svabhAva ) kI apekSA kAle rUpase maujUda haiM, lAla Adi rUpase nhiiN| yadi padArthoMkA astitva sva catuSTaya ( dravya, kSetra, kAla, bhAva ) kI apekSAke vinA hI svIkAra kiyA jAya, to padArthoMkA svarUpa siddha nahIM ho sktaa| kyoMki jaba taka vastuke eka svarUpakI dUsare svarUpase vyAvRtti na kI jAya, taba taka vastukA svarUpa nahIM bana sktaa| isIlie yahA~ aniSTa padArthoMkA nirAkaraNa karaneke lie 'eva' (avadhAraNa ) kA prayoga kiyA hai| yadi 'eva' kA prayoga na kiyA jAya, to anicchita vastukA prasaMga mAnanA par3e / kahA bhI hai "vAkyameM avadhAraNArthaka 'eva' kA prayoga aniSTa artha nirAkaraNa karaneke lie karanA cAhie, kyoMki avadhAraNArthaka zabdake prayogake abhAvameM vaha ukta vAkya anukta vAkyake samAna bana jAtA hai|" zaMkA-vAkyameM avadhAraNArthaka prayoga karane para bhI 'ghaTa astitva rUpa hI hai' ( astyeva kumbhaH ). 1. tattvArthazlokavArtike 1-6-53 /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 211 pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt / tatpratipattaye syAd iti zabdaH prayujyate / syAt kathacid svadravyAdibhirapItyarthaH / yatrApi cAsau na prayujyate tatrApi vyavacchedaphalaivakArabad buddhimadbhiH pratIyata eva / yaduktam "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAtpratIyate / ythaivkaaro'yogaadivyvcchedpryojnH"1|| iti prathamo bhnggH| __syAtkathaMcid nAstyeva kumbhAdiH svadravyAdibhiriva paradravyAdibhirapi vastuno'sattvAniSTau hi pratiniyatasvarUpAbhAvAd vastupratiniyatirna syAt / na cAstitvaikAntavAdibhiratra nAstitvamasiddhamiti vaktavyama, kathaMcit tasya vastuni yuktisiddhatvAt , sAdhanavata / na hi kacid anityatvAdau sAdhye sattvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannam , tasya sAdhanatvAbhAvaprasaGgAt / tasmAd vastuno'stitvaM nAstitvenAvinAbhUtam , nAstitvaM ca teneti / yaha kahanese prayojana siddha ho jAtA hai, phira 'syAt' zabdakI koI AvazyakatA nahIM hai| samAdhAna-'ghaTa astitva rUpa hI hai' yaha kahanese ghaTake sarvathA astitvakA jJAna hotA hai| kintu 'syAt' zabdake lagAnese mAlUma hotA hai ki ghaTa pararUpa stambha AdikI apekSAse sarvathA astitva rUpa na hokara kevala apane hI dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA vidyamAna hai; para dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA vaha sadA nAsti rUpa hI hai / ataeva pratyeka vastu sva catuSTayakI apekSA hI kathaMcit asti rUpa hai, para catuSTayakI apekSA nahIM, isI bhAvako spaSTa karaneke lie 'syAt' ( kathaMcit ) zabdakA prayoga kiyA gayA hai| pratyeka vAkyameM 'syAt' athavA 'kathaMcit zabdake na rahanepara bhI buddhimAna loga usakA abhiprAya jAna lete haiM / kahA bhI hai "jisa prakAra ayogavyavacchedaka 'eva' zabdake prayoga kiye vinA buddhimAna prakaraNase artha samajha lete haiM, usI taraha 'syAt' zabdake prayogake vinA bhI buddhimAna abhiprAya jAna lete haiN|" yaha prathama bhaMga hai| (2) ghaTa Adi pratyeka vastu kathaMcit nAsti rUpa hI hai| yadi padArthako sva catuSTayakI taraha para catuSTayase bhI asti rUpa mAnA jAya, to padArthakA koI bhI nizcita svarUpa siddha nahIM ho sakatA, ataeva eka vastuke dUsare rUpa ho jAnese, vastukA koI nizcita svarUpa nahIM kahA jA skegaa| vastu astirUpa hotI hai, nAstirUpa kadApi nahIM-yaha aikAntika kathana karanevAloMke matameM vastuke nAstitva dharmakI siddhi nahIM ho sakatI / kyoMki jisa prakAra sAdhana (hetu) ke pakSa aura sapakSameM astirUpa aura vipakSameM nAstirUpa honese, usameM astitva aura nAstitva dharmokA (yugapad ) sadbhAva hotA hai, usI prakAra vastumeM kathaMcit nAstitva yuktise siddha hotA hai / kvacit ( zabda AdimeM ) anityatva Adiko siddha karaneke liye sattva Adi sAdhanake pakSa aura sapakSameM astitva aura vipakSameM nAstitva siddha kiye binA (jahA~ anitya nahIM vahA~ sattva nahIM) siddhi nahIM kIjA sakatI / kyoMki sattva Adi sAdhanakA vipakSameM nAstitva na ho to usake sAdhanatvake abhAva honekA prasaMga upasthita ho jaayegaa| ataeva vastukA astidharma usake nAstitva dharmake sAtha avinAbhAvase sambaddha hai-para catuSTayarUpakI apekSAse vastuke nAstirUpa na honepara sva catuSTayakI apekSA usake astitva dharmakI siddhi nahIM ho sktii| jisa prakAra vastukA astitva dharma nAstitva dharmake sAtha avinAbhUta hai, usI prakAra usakA nAstitva dharma astitva dharmake sAtha avinAbhUta hai| astitvadharma aura nAstitva dharmakA pradhAnopasarjana bhAva vivakSAke kAraNa hotA hai / ( jaba astitva dharmako hI kahanekI vaktA kI icchA hotI hai taba astittva dharmakI pradhAnatA aura nAstitva dharmakI gauNatA, tathA jaba nAstitva dharmako hI kahanekI icchA hotI hai taba 1. tattvArthazlokavArtike 1-6-56 /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 23 vivakSAvazAccAnayoH prdhaanopsrjnbhaavH| evamuttarabhaGgeSvapi jJeyam , "arpitAnarpitasiddheH" iti vAcakavacanAt / iti dvitiiyH|| ___ tRtIyaH spaSTa eva / dvAbhyAmastitvanAstitvadharmAbhyAM yugapatpradhAnatayArpitAbhyAm ekasya vastuno'bhidhitsAyAM tAdRzasya zabdasyAsambhavAd avaktavyaM jIvAdivastu / tathAhi-sadasattvaguNadvayaM yugapad ekatra sadityanena vaktumazakyam , tasyAsattvapratipAdanAsamarthatvAt / tathA'sadityanenApi, tasya sattvapratyAyanasAmarthyAbhAvAt / na ca puSpadantAdivat sAGketikamekaM padaM tadvaktuM samartham , tasyApi krameNArthadvayapratyAyane sAmopapatteH, zatRzAnayoH saMketitasacchabdavat / ataeva dvandvakarmadhAravRttyorvAkyasya ca na tadvAcakatvam / iti sakalavAcakarahitatvAdu avaktavyaM vastu yugapatsattvAsattvAbhyAM pradhAnabhAvApiMtAbhyAmAkAntaM vyavatiSThate / na ca sarvathA'vaktavyama, avaktavyazabdenApyanabhidheyatvaprasaGgAt / i sugmaabhipraayaaH|| na ca vAcyamekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIpra naganazigavaNyAta / iti catarthaH / ToNAstrayaH nAstitva dharmakI pradhAnatA aura astitva dharmakI gauNatA hotI hai| prathama bhaMgameM astitva dharmakI pradhAnatA aura nAstitva dharmako gauNatA, tathA dvitIya bhaMgameM nAstitva dharmakI pradhAnatA aura astitva dharmakI gauNatA hotI hai| jo dharma gauNa hotA hai usakA abhAva nahIM hotaa|) isa prakAra uttarabhaMgoMmeM bhI samajhanA caahiye| umAsvAti vAcakane kahA bhI hai-"pradhAna aura gauNako apekSAse padArthoMkI vivecanA hotI hai|" yaha dUsarA bhaMga hai| (3-7) tIsarA bhaMga spaSTa hai| jaba hama kramase vastuko svarUpako apekSA asti, aura pararUpakI apekSAse nAsti kahate haiM, usa samaya vastukA astinAstirUpase jJAna hotA hai| yaha syAdastinAsti nAmakA tIsarA bhaMga hai| (4) hama vastuke asti aura nAsti dharmako eka sAtha nahIM kaha sakate / jisa samaya jIvako sat kahate haiM, usa samaya asat, aura jisa samaya asat kahate haiM, usa samaya sat nahIM kaha sakate / kyoMki asti aura nAsti donoM paraspara viruddha haiM / zaMkA-jisa prakAra candra aura sUrya donoM vastuoMkA jJAna 'puSpadaMta' zabdase ho jAtA hai, usI taraha asti aura nAsti donoMkA eka sAtha jJAna kisI eka sAMketika zabdase mAnanA cAhiye / samAdhAna-pahale to koI aisA zabda nahIM, jisase asti aura nAsti donoM dharmokA eka sAtha jJAna kiyA jA ske| yadi donoM dharmoko kahanevAlA koI eka zabda mAna bhI liyA jAya, to astitva aura nAstitva donoM dharmokA kramase hI jJAna ho sakatA hai / vyAkaraNameM 'sat' zabdase zatR aura zAna donoMkA kramapUrvaka jJAna hotA hai, eka sAtha nahIM / ataeva dvandva, karmadhAraya athavA kisI eka vAkyase sattva aura asattva donoM dharmoMkA eka sAtha jJAna nahIM ho sktaa| paraspara viruddha astitva aura nAstitva donoMkA jJAna kisI eka zabdase nahIM hotA, ataeva pratyeka vastu eka sAtha asti aura nAsti bhAvakI pradhAnatA honese kathaMcit avaktavya hai / yadi hama padArthako sarvathA avaktavya mAneM, to hama padArthako avaktavya zabdase bhI nahIM kaha sakate, ataeva pratyeka padArthako kathaMcit avaktavya hI mAnanA cAhiye / yaha syAdavaktavya nAmakA cauthA bhaMga hai / [( 5 ) jaba hama vastuko svarUpako apekSA sat kaha kara usakI eka sAtha asti-nAsti rUpa avaktavya rUpase vivecanA karanA cAhate haiM, usa samaya vastu syAdasti avaktavya nAmase kahI jAtI hai / (6) jaba hama vastukI nAstitva dharmakI vivakSAse eka sAtha asti-nAsti rUpa avaktavya rUpase vivecanA karanA cAhate haiM, usa samaya vastu syAnnAsti avaktavya kahI jAtI hai| (7) pratyeka vastu kramase sva aura para rUpakI apekSA asti-nAsti honepara bhI eka sAtha asti-nAsti rUpa avaktavya honeke kAraNa syAdastinAsti avaktavya rUpa hai| ] zaMkA-eka vastumeM jinakA vidhAna aura niSedha kiyA jAtA hai, aise anaMta dharmokA astitva svIkAra
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 213 saGgAd asaGgataiva saptabhaGgIti, vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuni anantAnAmapi saptabhaGgInAmeva saMbhavAt / yathA hi sadasattvAbhyAm , evaM sAmAnya vizeSAbhyAmapi saptabhaGgayeva syAt / tathAhi / syAtsAmAnyam , syAd vizeSaH, syAdubhayam , syAdavaktavyam , syAtsAmAnyAvaktavyam , syAd vizeSAvaktavyam , syAtsAmAnyavizeSAvaktavyamiti / na cAtra vidhiniSedhaprakArau na sta iti vAcyam , sAmAnyasya vidhirUpatvAd vizeSasya ca vyAvRttirUpatayA niSedhAtmakatvAt / athavA pratipakSazabdatvAd yadA sAmAnyasya prAdhAnyaM tadA tasya vidhirUpatA vizeSasya ca nissedhruuptaa| yadA vizeSasya puraskArastadA tasya vidhirUpatA itarasya ca niSedharUpatA / evaM sarvatra yojyam / ataH suSThUktaM anantA api saptabhaGgaya eva saMbhaveyuriti, pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva saMbhavAt , teSAmapi saptatvaM saptavidhatajijJAsAniyamAt , tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsaMdehasamutpAdAt , tasyApi saptavidhatvaniyamaH svagocaravastudharmANAM sapta vidhatvasyaivopapatteriti / / iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGgasakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra sakalAdezaH pramANavAkyam / tallakSaNaM cedam-pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAd abhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakaladezaH / asyArthaH--kAlAdibhiraSTAbhiH kRtvA yadabhedavRttedharmadharmiNorapRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAt kAlAdibhibhinnAtma kiye jAnese anaMta bhaMgoMke samUhakA prasaMga upasthita ho jAyegA to phira vastumeM kevala sAta hI bhaMgoMkI kalpanA Apa kyoM karate haiM ? samAdhAna-pratyeka vastumeM anaMta dharma honeke kAraNa vastumeM aneka bhaMga hote haiM, paraMtu ye anaMta bhaMga vidhi aura niSedhakI apekSAse sAta hI ho sakate haiM / ataeva jisa prakAra sattva dharma ( astittva dharma ) aura asattva dharma (nAstittva dharma ) se eka hI saptabhaMgI ( sAta bhaMgoMkA eka samUha ) hotI hai, usI taraha sAmAnya dharma aura vizeSa dharmakI apekSAse bhI eka hI saptabhaMgI banatI hai| tathAhi sAmAnya aura vizeSase syAt sAmAnya, syAt vizeSa, syAt ubhaya, syAt avaktavya, syAt sAmAnyaavaktavya, syAt vizeSaavaktavya, aura syAt sAmAnya-vizeSa avaktavya ye sAta bhaMga hote haiN| zaMkA-Apane Upara vidhi aura niSedha dharmoke vicAra pUrvaka 'syAt' zabdase yukta sAta prakArako vacanaracanAko saptabhaMgI kahA thaa| yaha vidhi aura niSedha dharmokI kalpanA sAmAnya-vizeSako saptabhaMgImeM kaise bana sakatI hai ? samAdhAna-sAmAnya-vizeSakI saptabhaMgI meM bhI vidhi aura niSedha dharmokI kalpanA kI jA sakatI hai| kyoMki sAmAnya vidhi rUpa hai, aura vizeSa vyavacchedaka honese niSedha rUpa hai| athavA, sAmAnya aura vizeSa donoM paraspara viruddha haiM, ataeva jaba sAmAnya kI pradhAnatA hotI hai, usa samaya sAmAnyake vidhi rUpa honese vizeSa niSedha rUpa kahA jAtA hai, aura jaba vizeSakI pradhAnatA hotI hai, usa samaya vizeSake vidhirUpa honese sAmAnya niSedha rUpa kahA jAtA hai| isa prakAra sarvatra yojanA karanI cAhiye / ataH ThIka ho kahA hai ki anaMta bhaMgoMmeM bhI sAta bhaMgoMkI hI kalpanA siddha hai| pratyeka paryAyakI apekSA pratipAdya saMbaMdhI sAta prakArake hI prazna kiye jA sakate haiM, ataeva sAta ho bhaMga hote haiN| pratyeka paryAyakI apekSA sAta prakArakI hI jijJAsA utpanna hotI hai, isaliye sAta prakAra ke hI prazna hote haiM / saMdehake sAta hI prakAra ho sakate haiM, isaliye sAta hI prakArako jijJAsA ho sakatI hai| tathA pratyeka vastuke sAta hI dharmokA honA saMbhava hai, ataeva saMdeha bhI sAta prakArake hI hote haiM / yaha saptabhaMgI pratyeka bhaMgameM sakala aura vikala Adeza rUpa hotI hai| pramANavAkyako sakala Adeza kahate haiM / pramANase jAnI huI ananta dharma svabhAvavAlI vastuko kAla, AtmarUpa, artha, saMbaMdha, upakAra, guNideza, saMsarga aura zabdako apekSAse abheda vRttikI athavA abhedopacArakI pradhAnatAse sampUrNa varmoko eka sAtha pratipAdana karanevAle vAkyako sakalAdeza kahate haiM / pratyeka vastumeM anaMta dharma maujUda haiN| ina dharmokA eka sAtha aura krama-kramase zabdoM dvArA pratipAdana kiyA jAtA hai| jisa samaya vastumeM kAla AdikI apekSA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 23 nAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAd vA samakAlamabhidhAyakaM vAkyaM sklaadeshH| tadviparItastu vikalAdezo nyvaakymityrthH| ayamAzayaH-yogapadyanAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdimirabhedaprAdhAnyavRttyA'bhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH, tasya pramANAdhInatvAta / vikalAdezasta krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAdvA tadabhidhattaM, tasya nayAtmakatvAt // ___kaH punaH kramaH kiM ca yogapadyam / yadAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA, tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadaikenApi zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyAnekAzeSadharmarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAd yaugapadyam // ke punaH kaalaadyH| kAlaH AtmarUpam arthaH sambandhaH upakAraH guNidezaH saMsargaH zabdaH / 1 tatra syAd jIvAdivastu astyeva ityatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastunyekatreti teSAM kAlenAbhedavRttiH / 2 yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadeva anyAnantaguNAnAmapIti aatmruupennaabhedvRttiH| 3 ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evAnyaparyAyANAmityarthenAbhedavRttiH / 4 ya eva cAviSvagbhAvaH kathaJcittAdAtmyalakSaNaH samvandho' abhinna rUpase rahanevAle sampUrNa dharma aura miyoMmeM abheda bhAvakI pradhAnatA rakha kara, athavA kAla Adise bhinna dharma aura dharmImeM abhedakA upacAra mAnakara sampUrNa dharma aura dharmiyoMkA eka sAtha kathana kiyA jAtA hai, usa samaya sakalAdeza hotA hai / sakalAdezase kAla AdikI abheda dRSTi athavA abhedopacArakI apekSA vastuke sampUrNa dharmoM kA eka sAtha jJAna hotA hai / jaise aneka guNoMke samudAyako dravya kahate haiM, isaliye guNoMko chor3a kara dravya koI bhinna padArtha nahIM hai, ataeva dravyakA nirUpaNa guNavAcaka zabdake binA nahIM ho sktaa| ataeva astitva Adi aneka guNoMke samudAya rUpa eka jIvakA niraMza rUpa samastapanese abhedavRtti (dravyAthika nayakI apekSA sampUrNa dharma abhinna haiM ) aura abhedopacAra ( paryAyAthika nayase samasta dharmoke paraspara bhinna honepara bhI unameM ekatAkA Aropa hai ) se eka guNake dvArA pratipAdana hotA hai| isaliye eka guNake dvArA abhinna svarUpake pratipAdana karaneko sakalAdeza kahate haiN| yaha sakalAdeza pramANake AdhIna hotA hai / jisa samaya kAla Adise astitva Adi dharmoMkA bhedaprAdhAnya athavA bhedopacAra hotA hai, usa samaya eka zabdase aneka dharmoMkA pratipAdana nahIM kiyA jA sakatA, isaliye padArthoMkA nirUpaNa kamase hotA hai| ise vikalAdeza ayavA naya vAkya kahate haiN| vikalAdezameM bhedavRtti athavA bhedopacArakI pradhAnatA rahatI hai| vikalAdeza nayake AdhIna hotA hai| jisa samaya astitva Adi dharmoMkA kAla Adise bheda siddha karanA hotA hai, usa samaya eka zabdase aneka dharmokA jJAna nahIM ho sakatA, ataeva sampUrNa dharmoMkA eka-eka karake hI kathana kiyA jA sakatA hai, ise krama kahate haiN| isI kramase vikalAdezase jJAna hotA hai| tathA, jisa samaya vastuke aneka dharmokA kAla Adise abheda siddha karanA hotA hai, usa samaya eka zabdase yadyapi vastuke eka dharmakA jJAna hotA hai, parantu eka zabdase jJAta isa eka dharmake dvArA hI padArthoke aneka dharmokA jJAna hotA hai| ise vastuoMkA eka sAtha ( yugapat ) jJAna honA kahate haiM, yaha jJAna sakalAdezase hotA hai| (1) kAla-'jIva Adi padArtha kathaMcita asti rUpa hI haiN| yaha kahanepara jisa samaya jIvameM astitva Adi dharma maujUda rahate haiM, usa samaya jIvameM aura bhI ananta dharma pAye jAte hai, ataeva kAlakI apekSA astitva Adi dharma eka hai| (2) AtmarUpa ( svabhAva )-jisa prakAra jIvakA astitva svabhAva hai, usI prakAra aura dharma bhI jIvake svabhAva hai| isaliye svabhAvakI apekSA astitva Adi abhinna haiM / (3) artha ( AdhAra)-jisa prakAra dravya astitvakA AdhAra hai, vaise hI aura dharma bhI dravyake AdhAra hai| ataeva AdhArakI apekSA astitva Adi dharma abhinna hai| (4) sambandha-jisa prakAra kathaMcit
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAvAdamaJjarI 215 stitvasya sa eva zepavizepANAmiti smbndhenaabhedvRttiH| 5 ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa eva zepairapi gunnairityupkaarennaabhedvRttiH| 6 ya eva guNinaH sambandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvatya sa evAnyaguNAnAmiti gunnideshenaamedvRttiH| 7 ya eva caikavastvAtmanAstitvasya saMsargaH sa eva zepadharmANAmiti sNsrgennaabhedvRttiH| aviSvagbhAve'bhedaH pradhAnam bhedo gauNaH, saMsarge tu bhedaH pradhAnam abhedo gauNa iti vishepH| 8 ya eva cAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH paryAyArthikanayaguNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAd upapadyate // tAdAtmya sambandha astitvameM rahatA hai, usI taraha ukta sambandha anya dharmoMmeM bhI rahatA hai, isaliye sambandhakI apekSA astitva Adi dharma abhinna haiM (5) upakAra-jo upakAra astitvake dvArA apane svarUpameM anurAga utpanna karatA hai, vahI upakAra anya dharmoke dvArA bhI anurAga paidA karatA hai, ataeva upakArakI apekSA astitva Adi dharmoM meM abheda hai| (6) guNideza (dravyakA AdhAra ) jo kSetra dravyase sambandha rakhanevAle astitvakA hai, vahI kSetra anya dharmoMkA hai, ataeva astitva Adi dharmoMmeM abheda bhAva hai| (7) saMsage-- eka vastuko apekSAse jo saMsarga astitvakA hai, vahI saMsarga anya dharmokA bhI hai, isalie saMsargakI apekSA astitva Adi dharmoMmeM abheda hai| sambandhameM abhedako pradhAnatA aura bhedakI gauNatA, tathA saMsargameM bhedakI pradhAnatA aura abhedakI gauNatA hotI hai| (8) zabda-jisa 'asti' zabdase astitva dharmakA jJAna hotA hai, usI 'asti' zabdase anya dharma bhI jAne jAte haiM, ataeva zabdakI apekSA astitva Adi dharma paraspara abhinna haiN| jisa samaya paryAyAthika nayako gauNatA aura dravyAthika nayakI pradhAnatA hotI haiM, usa samaya padArthoke dharmoM meM abheda bhAvakA jJAna honese abhedavRtti hotI hai| [spaSTIkaraNaH (1) kAla-'jIva Adi padArtha 'kathaMcit astirUpa ho haiM'-isa udAharaNameM jIva Adi rUpa padArthameM jitane kAla taka astitva guNa vidyamAna rahatA hai, utane kAla taka aura bhI ananta dharma pAye jAte haiN| isa prakAra jIva Adi eka padArthameM astitva evaM anya dharmoMkI sthiti kAlakI dRSTi se abheda rUpa hai / isI taraha ghaTakA udAharaNa liyA jA sakatA hai / jitane kAla taka ghaTameM astitva dharma rahatA hai, utane kAla taka ghaTake anya dharma bhI vidyamAna rahate haiN| jisa kAlameM ghaTakA astitva naSTa ho jAtA hai usa kAlameM ghaTake anya dharmokA bhI abhAva ho jAtA hai| isase spaSTa hai ki padArthake astitva dharmake sAtha usake anya dharmokA avinAbhAva-tAdAtmya-abheda-siddha ho jAtA hai| jIva dravyameM rahanevAlA astitva guNa anAdinidhana hai isaliye usakA jJAna sAmAnyarUpa dharma bhI anAdi nidhana hotA hai, kyoMki jIvake astitvase jJAnaguNa kAlakI dRSTise abhinna hai| ataeva padArthake astitva dharmakA jitanA kAla hotA hai, utanA hI kAla usake anya dharmoMkA usa padArthameM astirUpa rahanekA hotA hai| isaliye padArthake astitva dharma aura usake zeSa dharmoM meM kAlako dRSTi se abheda hai| (2) AtmarUpa-jisa prakAra astitva guNakA padArthakA svabhAva hai, usI prakAra anya ananta guNa bhI padArthake svabhAva hai| isa prakAra eka padArthameM padArthake guNa honA rUpa svabhAvase padArthakA astitva dharma evaM zeSa ananta dharma bhI rahate haiN| ataeva eka padArthameM astitva Adi sabhI dharmokI svasvarUpa (AtmasvarUpa) kI dRSTise abhedavRtti rahato hai| jisa prakAra astitva guNakA jIva padArthakA guNa honA svasvarUpa hai, usI prakAra anya jJAna Adi rUpa ananta guNoMkA jIva padArthakA guNa honA bhI svasvarUpa hai| ataH jIvarUpa eka padArthameM astitva aura anya zeSa jJAna Adi rUpa ananta dharmako AtmasvarUpa dRSTi se abheda vRtti hotI hai| jisa prakAra ghaTakA guNa honA astitvakA svarUpa hai, usI prakAra usake anya zeSa ananta dharmoMkA bhI ghaTakA guNa honA svasvarUpa hai| ataH ghaTarUpa eka padArthameM astitva aura anya zeSa anaMta dharmokI AtmasvarUpako dRSTise abheda vRtti hai| (3) artha-jo padArtha astitva guNakA AdhAra hotA hai, vahI anya akramabhAvI paryAyoM-guNoMkA-AdhAra hotA hai| isa prakAra eka dravyakA astitva dharma aura usake anya ananta guNoM java eka hI padArtha AdhAra
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zlo. 23 hotA hai, taba arthakI dRSTise una guNoMmeM abheda hotA hai| jisa prakAra astitva guNakA jIva padArtha Azraya hotA hai, usI prakAra anya zeSa ananta dharmoMkA bhI jIvadravya Azraya hotA hai / ataH astitva dharma aura anya zeSa jJAna AdirUpa ananta dharmakA eka jIva padArtha ke Azrita honese artha kI dRSTise una dharmo meM abheda haiM / (4) sambandha - jisa prakAra astitva dharmakA padArtha ke sAtha kathaMcit tAdAtmyarUpa sambandha hotA hai, vaise hI kathaMcit tAdAtmya sambandha anya samasta dharmoMkA usa padArthake sAtha rahatA hai| isa prakAra padArtha ke astitva dharmakA aura usake anya zeSa dharmoMkA usI padArthake sAtha kathaMcit tAdAtmya sambandha arthAt abheda honese, una sabhI dharmo meM sambandhakI dRSTise abheda hotA hai / isa prakAra astitva dharmakA jIva padArthake sAtha kathaMcit tAdAtmya sambandha honese astitva dharma tathA anya zeSa jJAna Adi rUpa ananta dharmameM sambandhako dRSTise abheda hotA hai / (5) upakAra - padArthakA astitva guNake dvArA svasvarUpase yukta kiyA jAnA padArthakA astitva usI guNakRta upakAra hotA hai| isI prakAra usa padArtha ke zeSa anya guNoMke dvArA svasvarUpase yukta kiyA jAnA, padArthakA zeSa guNakRta upakAra hotA hai / padArtha ke astitva guNakRta tathA usa padArtha ke Azrita anya zeSa guNoM dvArA kiye jAnevAle upakArake eka honese astitva guNa tathA usake anya zeSa guNoMmeM upakArakI dRSTise abheda hai / AcArya pravara zrIvidyAnandane upakAra zabdakA artha 'svAnuraktatvakaraNaM' kiyA hai-- arthAt apanI vizeSatAko padArthameM nirmANa karanA / udAharaNArtha, nIlavarNa pudgalakA guNa hai; vaha guNa pudgalameM apane vaiziSTyakA nirmANa karatA hai / padArtha meM astitva guNa apane vaiziSTyako nirmANa karatA hai / yadi astitva guNakA vaiziSTya padArtha meM na ho to padArthakA abhAva ho jAyegA / isa vaiziSTayako padArtha meM nirmANa karanA hI padArthakA guNakRta upakAra hai / jisa prakAra astittvaguNa pudgala padArtha meM apane vaiziSTyako nirmANa kara padArthakA upakAra karatA hai--use svAnurakta karatA hai, usI prakAra nIlatva Adi rUpa anya guNa bhI pudgala padArthameM apane vaiziSTyako nirmANa kara usI padArthakA upakAra karatA hai-- use svAnurakta karatA hai / ataH astitva dharma aura anya zeSa nIlatva Adi dharma, pudgala padArtha meM apane vaiziSTayake nirmANakartA honeke kAraNa upakArakI dRSTise abhinna hai / ( 6 ) guNideza - jo astitva dharmakA guNideza hotA hai vahI anya dharmokA bhI hotA hai / isa prakAra guNidezako dRSTise astitva dharma tathA anya zeSa dharmoMmeM abheda hai / guNI arthAt guNavAn padArtha ke jitane pradezoM meM astittva dharma hotA hai, utane hI pradezoMmeM anya zeSa guNoMkA honA hI astitva guNa tathA anya zeSa guNoMmeM guNidezakI dRSTise abheda siddha karatA | padArtha ke sabhI pradezoM meM astitva guNa hotA hai / isa astitva guNake samAna padArthake sabhI pradezoMmeM usake anya zeSa guNa bhI hote haiM / astitva guNa jIvake kucha pradezoM meM ho, aura kuchameM na ho - aisA kabhI nahIM hotA / yaha guNa jIvake sabhI pradezoMmeM pAyA jAtA hai / jisa prakAra astitva guNa jIvake sabhI pradezoMmeM hotA hai, usI prakAra jIvake zeSa anya jJAna Adi anaMta guNa bhI hote haiM / ataH jIvakA astittva guNa aura usake zeSa jJAna Adi guNameM guNidezakI dRSTise abheda hai / (7) saMsarga - eka padArtha ke rUpase astitva dharmakA padArtha ke sAtha jo saMsarga hotA hai, vahI eka vastuke svabhAvarUpase usI padArtha ke anya zeSa dharmo kA usI padArtha ke sAtha saMsarga hotA hai| isa prakAra eka padArtha ke sAtha eka vastu ke svabhAvake rUpase astitva dharmakA saMsarga honese tathA usI padArtha ke anya zeSa dharmokA eka vastuke svabhAvarUpase usI padArtha ke sAtha saMsarga honese, usa padArthakA astitva dharma aura usI padArtha ke anya zeSa dharmo meM saMsargakI dRSTise abheda hotA hai / saMsarga do bhinna padArthoM meM hotA hai / lokavyavahArameM paryAyArthikaguNa aura guNI meM dravyArthikanayakI dRSTise agnikI uSNatA hai - yahA~ agni aura kiyA jAtA hai| isa vyavahArase unake kI dRSTi guNa guNI meM bheda samajhakara vyavahAra kiyA jAtA hai| bhedakA abhAva hotA hai-- arthAt abheda hotA hai, phira bhI 'yaha uSNatA vastutaH abheda hone para bhI unameM bheda samajhakara vyavahAra bhedakA saMskAra jo dRr3ha ho gayA hotA hai, usakA abhAva dravyArthika nayakI sahAyatAse kiyA jAtA hai / kathaMcit tAdAmya sambandhameM abheda mukhya hotA hai aura bheda gauNa tathA saMsarga meM bheda mukhya hotA hai aura abheda gauNa / yahI tAdAtmya saMbaMdha tathA saMsarga ( saMyoga ) saMbaMdha meM bheda hai / kathaMcit tAdAtmya kathaMcit bhedAbheda rUpa hotA 216
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 217 dravyArthikaguNabhAve paryAyAthikaprAdhAnye tu na guNAnAsabhedavRttiH sambhavAd / samakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt , sanbhane vA tadAzrayasya tAvadvA bhedaprasaGgAt / nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAta, AtmarUpAbhede teSAM bhedasya virodhAt / svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAd, anyathA nAnAgaNAzrayatvasya virodhaat| sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAd nAnAsambandhibhirekatra sambhavAghaTanAt / taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasya virodhAt / gaNidezasya pratiguNaM bhedAt tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt / saMsargasya ca pratisaMsargibhedAt tadabhede sNsrgibhedvirodhaat| zabdasya prativiSayaM nAnAtvAt sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteH shbdaantrvaiphlyaaptteH| hai| bheda viziSTa abhedako saMbaMdha tathA abheda viziSTa bhedako saMsarga kahate haiN| (8) jo 'asti' zabda astitvadhamase yukta padArthakA vAcaka hotA hai, vahI 'asti' zabda anaMta dharmose yukta padArthakA vAcaka hotA hai| isa prakAra astitva dharmayukta padArtha tathA zeSa anya anaMtadharmose yukta vahI padArtha, 'asti' zabdakA vAcya honese, zabdakI dRSTile abhinna hai / jina guNoMmeM paryAyAthika nayakI dRSTise bheda hotA hai, una guNoMmeM paryAyArthika nayakI gauNatA aura dravyAthika nayakI mukhyatA honepara abheda ghaTita hotA hai / dravyAthika nayako gauNatA aura paryAyAthika nayakI pradhAnatA honepara padArthAzrita guNoMkI abheda rUpase sthiti nahIM hoto : (1) vibhinna guNa eka kAla meM eka sthAna para nahIM raha skte| yadi vibhinna guNa eka kAlameM, eka vastumeM, eka sAtha raheM to guNoMke Azrita dravyoMmeM bhI utane hI bheda mAnane cAhiye / (2) vibhinna guNoMkA apane-apane svarUpa ( AtmarUpa ) vAle svabhinna guNake svarUpase bheda hai; kyoMki ve eka dUsareke svarUpa meM nahIM rahate, isaliye guNoMmeM abheda nahIM hai| yadi guNoMmeM paraspara bheda na ho, to guNoMko bhinna-bhinna nahIM mAnanA cAhiye / ( 3 ) guNoMke AzrayabhUta padArtha ( artha) bhI aneka haiM; yadi guNoMke AdhAra aneka na hoM to ve nAnA guNoMke Azrita nahIM kahe jA sakate / (4) saMbaMdhiyoMke bhinna-bhinna hone kAraNa saMbaMdhakA bheda dikhAI denese bhI guNoMmeM abhinnatA saMbhava nahIM, kyoMki eka saMbaMghase bhinna-bhinna saMbaMdhiyoMke sAtha saMbaMdha nahIM bana sakatA / (5) upakArakI apekSA bhI guNa paraspara abhinna nahIM haiN| aneka upakAriyoMmeMse pratyeka upakArI dvArA kiye jAnevAle upakArameM tathA anya upakArI dvArA kiye jAnevAle upakArameM virodha hai| (6 ) guNidezakI apekSAse bhI guNa abhinna nahIM haiN| anyathA pratyeka guNakA AzrayabhUta guNirUpa deza tathA svabhinna guNake AzrayabhUta guNirUpa dezameM bheda na honepara, bhinna padArthoMke guNoMke bhI jo guNirUpa deza haiM, unakA pUrvokta guNirUpa dezake sAtha abhedakA prasaMga A jaayegaa| (7) saMsargakI apekSA bhI guNa bhinna haiM / anyathA eka padArthake sAtha jitane saMsarga karanevAle hote haiM, utane hI saMsagoMke paraspara bhinna honepara bhI, una saMsoko abhinna mAnane para, saMsarga karanevAloMmeM bheda upasthita ho jaayegaa| (8) tathA zabdako apekSAse bhI guNa bhinna nahIM haiM / anyathA sabhI guNoMkI eka zabdake dvArA vAcyatA honepara, unake AzrayabhUta sabhI padArthokI eka zabda dvArA vAcyatA honekI Apatti upasthita ho jAnese una sabhI padArthoM meM se pratyeka padArthake vAcaka zabdoMkI niSphalatAkA prasaMga upasthita ho jaayegaa|| (spaSTIkaraNa : jaba dravyAthika nayakI gauNatA aura paryAyAthika nayakI pradhAnatA hotI hai, taba eka padArthakA astitva dharma aura usI padArthake anya zepa anaMta dharmoM meM kAla AdikI dRSTise abhedakI saMbhAvyatA nahIM hotii| (1) eka samayameM padArthakI eka hI paryAya hotI hai-aneka nhiiN| uttara paryAyase yukta usI padArthakA pUrva paryAyase yukta padArthase bheda hotA hai / yadi pUrva paryAyayukta aura uttara paryAyayukta padArthameM bheda svIkAra na kiyA to bAlyAvasthA aura kumArAvasthAmeM bheda nahIM hogA, tathA bAlaka kabhI kumArAvasthAke rUpameM 1. prophesara ema0 jI0 koThArIke saujanyase / 28
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 23 pariNata nahIM ho sakegA / padArtha meM pratisamaya arthaparyAyeM janma letI rahatI haiM, ataH pratikSaNa padArthako bhinnatA ghaTita hotI rahatI hai / isa artha paryAyake bhI pratikSaNa bhinna rUpa honese arthaMparyAyayukta padArthakI pratikSaNa bhinnatA siddha hotI hai / eka samaya meM eka hI arthaparyAya hotI hai-- aneka arthaparyAyeM nahIM / padArtha kI artha paryAya ke kAraNa vyakta honevAlI bhinnatA, una athaparyAyoMke kAla bhinna-bhinna honese hotI hai / pratyeka samaya meM honevAlI padArthako bhinnatA ke kAraNa arthaparyAyoMke kAloMkI bhinnatA honese, eka padArtha meM, eka samaya meM, anekavidha guNoMke astitvakA honA asaMbhava hai / aisI avasthA meM bhI yadi eka padArtha meM, eka samaya meM, anekavidha guNoMkA honA saMbhava mAnA to padArtha meM eka samaya meM jitane guNa hoMge utane hI prakAra eka padArtha ke eka samaya meM hoMge / ataH padArtha kI vividhatA kAlabheda - nimittaka honese, kAlakI dRSTise dravyAzrita aneka guNoMmeM abheda siddha nahIM hotA, apitu bheda hI siddha hotA hai / ( 2 ) eka padArtha ke Azrita aneka guNoMkA dravyArthika nayakI dRSTise eka 'padArthakA Azraya karanekA svarUpa eka honese, una sabhI guNoMmeM abheda hotA hai, phira bhI dravyArthika nayake goNa aura paryAyArthika nayake mukhya honepara eka padArtha ke Azrita aneka guNoMmeM abhedakI siddhi nahIM hotI, kintu bhedakI ho siddhi hotI hai| kyoMki aneka guNoMmeMse pratyeka guNakA svarUpa svabhinna anya 218 svarUpase bhinna hotA hai, aura una guNoMke svarUpameM bheda nahIM hotA - aisA mAnanese unakI paraspara bhinnatAkA abhAva ho jAtA hai / sparza, rasa, gaMdha aura varNa - ye cAra guNa pudgalake Azrita haiM / ye sabhI guNa dravyArthika nakI dRSTise paraspara bhinna nahIM hote - apitu abhinna hote haiN| kyoMki pudgalakA Azraya grahaNa karanekA unakA eka hI svabhAva hotA hai / dravyArthika nayakI goNatA aura paryAyArthika nayakI pradhAnatA honepara una guNoMmeM abhedako siddhi nahIM hotI / kyoMki cAroM guNoMkA eka svabhAva nahIM hotA - vaha bhinna hotA hai / yadi ina cAroM guNoM kA svabhAva eka hotA to unameM honevAle bhedakA abhAva jAtA aura unakI cArakI saMkhyA na raha pAtI / ataH paryAyArthika nayakI pradhAnatA honepara eka dravyAzrita aneka guNoMmeM svarUpakI dRSTise abheda siddha nahIM hotA / ( 3 ) akramabhAvi paryAya rUpa aneka guNoMke AzrayabhUta eka padArtha kI dRSTise bhI una aneka guNoM meM abhedakI siddhi nahIM hotii| kyoMki guNoMkI anekatA ke kAraNa unake AzrayabhUta padArthakA bhI anekarUpatva siddha ho jAtA hai / guNoMmeM bheda honese unake AzrayabhUta guNI kA -- padArthakA bhI bheda ho jAtA hai / eka samaya meM eka hI guNarUpa akramabhAvI paryAya hotI hai / eka padArtha meM aneka guNa honese akramabhAvI paryAyeM bhI aneka hotI haiM / akramabhAvI paryAyoMkI anekatAke kAraNa guNAzrayabhUta padArthakI bhI anekatA siddha ho jAtI hai / jaba guNAzrayabhUta padArthakI anekatA paryAyArthika nayakI dRSTise siddha hotI hai, tava padArtha kI dRSTise padArtha ke guNoMmeM abhedakI siddhi honA asaMbhava hai / yadi guNAzrayabhUta padArtha kI anekatA nahIM hotI -- aisA svIkAra kareM to padArthake aneka guNoMkA Azraya honemeM virodha upasthita hotA hai / yadyapi Amlarasa guNayukta kacce AmameM aura madhurarasa yukta pake hue AmameM ekatva pratyabhijJAnase ekatvakI siddhi hotI hai, athavA dravyArthika nayakI dRSTise ubhayAvasthApanna AmakA ekatva siddha ho jAtA hai, phira bhI Amlarasa guNayukta Amraphalase madhurarasa guNayukta pake hue AmraphalakA paryAyArthika nayakI dRSTise bhinnatva hI siddha hotA hai / yadi bhinna-bhinna rasaguNoMse yukta AmraphalameM kathaMcit bhI bheda nahIM hotA - sarvathA abheda hI hotA hai, aisA svIkAra kiyA jAye to kacce AmraphalameM aura pake hue AmraphalameM sarvathA abhedako siddhi ho jAnese, Amlarasa guNase madhurarasa guNake bhedakA abhAva siddha ho jAyegA, tathA AmraphalakA nAnA guNAzrayatva bhI na rahegA aura yaha Ama kaccA hai aura yaha pakA huA hai, yaha vyavahAra na bana sakegA / ataH rasaguNake bhedake kAraNa una bhinna rasoMke Azraya meM bhI bhinnatA hotI hai - yaha svIkAra karanA par3egA / ataH arthakI dRSTise bhI nAnA guNAzrayabhUta padArthakA dravyArthika nayakI dRSTise ekatva siddha ho jAnepara bhI, paryAMyArthika nayako dRSTise usa padArthakA anekatva siddha ho jAtA hai, to aneka guNoMmeM arthakI dRSTise abhedakI siddhi nahIM ho sakatI / ( 4 ) pratyeka padArtha aneka yA anaMta guNoMkA Azraya hotA hai / dravyArthika nayI dRSTise yadyapi padArthakA ekatva hotA hai, phira bhI paryAyArthika nayako dRSTise padArthAzrita
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 219 jitane guNa hote haiM utane hI usake bheda hote haiM / eka guNake AzrayabhUta padArthakA bheda dUsare guNake AzrayabhUta padArthake bhedase paryAyArthika nayako dRSTile bhinna hotA hai / padArthakA bheda aura tadAzrita guNameM tAdAtmya saMbadha hotA hai / padArthakA bheda aura tadAdhita guNa donoM saMbaMdhI hai / padArtha ke jitane bheda hote haiM, aura tadAthita jitane guNa hote haiM, utane hI saMbaMdhI hote haiM / padArthake bhedoMmeM paraspara bhinnatva honese aura tadAzrita guNoMmeM vyavahAra nayakI dRSTise bheda honese, eka samvandhiyugalase anya saMbaMdhiyugalakA bheda hotA hai| saMbaMdhiyugaloMmeM paraspara bheda honese unameM honevAle saMvaMdhoMme bhI bheda hotA hai| saMbaMdhiyoMmeM bheda honese saMbaMdhomeM bheda honeke kAraNa, aneka saMbaMdhiyoMke honese, eka padArthameM eka hI saMbaMdhakA sadbhAva ghaTita nahIM hotA-aneka saMbaMdhoMkA sadbhAva ghaTita honeke kAraNa eka padArtha ke Azrita aneka guNoMmeM abhedakI siddhi ghaTita nahIM hotii| AmraphalarUpa padArthake eka honepara bhI, jisake sAtha AmlarasaguNakA tAdAtmya hotA hai, vaha AmrarasakI avasthA aura AmlarasaguNa tathA jisake sAtha madhurarasa guNakA tAdAtmya hotA hai vaha AmraphalakI avasthA aura madhurarasaguNa-ina donoMmeM paraspara bhinnatA hotI hai| ina saMbaMdhiyugaloMmeM paraspara bhinnatA honese una yugaloMmeM honevAle tAdAtmya svarUpa saMbaMdhoMmeM bhinnatA hotI hai| ata: aneka saMbaMdhiyoMke kAraNa eka AmraphalameM honevAle saMbaMdhoMkA ekatva siddha na honero, Amraphalake AmlarasaguNa aura madhurarasaguNameM abhedakI siddhi nahIM ho sktii| yahA~ saMbaMdhoMkI bhinnatA paryAyAthika nayakI dRSTise siddha kI gaI hai| (5) guNoMko apanI vizepatAse-apane vizeSa svarUpase-apane AzrayabhUta padArthako yukta karanA ho padArthakA guNakRta upakAra hai / eka padArthameM aneka-anaMta-guNa hote haiN| pratyeka guNa apane AzrayabhUta padArthako apane svarUpase yukta banAkara usa padArthakA upakAra karatA hai / pratyeka guNakA svarUpa nizcita honese usa guNake dvArA kiyA jAnevAlA upakAra bhI nizcita svarUpa vAlA hotA hai| bhinna-bhinna guNoMke dvArA kiye jAne vAle upakAroMke nizcita svarUpavAle honese, anyonyavyAvartaka honeke kAraNa paraspara bhinna honese tathA aneka honeke kAraNa, padArthakA upakAra karanevAle guNoMmeM bhedakI siddhi hotI hai| jaba kacce Amako AmlarasagaNa apane svarUpase yukta karatA hai-vyApta karatA hai-tava Amraphala kramase khaTTA aura mIThA kahA jAtA hai| AmlarasaguNa kRta upakAra aura madhurarasaguNa kRta upakArameM paraspara bheda hotA hai| yadi upakAroMmeM bheda na huA to 'khaTTA Ama' aura 'mIThA Ama'-AmakI ye avasthAyeM hI na rheNgii| ataH vibhinna guNakRta upakAroMmeM bheda honese eka padArthake guNoMmeM bhedakI siddhi ho jAtI hai| athavA yadi padArthake sabhI guNoMmeM bheda na hotA to eka hI indriyake sabhI guNoMkA grahaNa ho jaataa| yadi Amraphalake sparza, rasa, gaMdha aura varNameM sarvathA abheda hotA to netra indriya dvArA sabhI guNoMkA yugapat grahaNa ho jaataa| jaba netra indriya dvArA sabhI guNoMkA yugapat grahaNa nahIM hotA aura jaba pratyeka guNakA upakAra bhinna hai, taba Amraphalake sabhI guNa paryAyArthika nayakI dRSTise, anyonya-bhinna haiN| (6) guNoMke bhedase hI padArthomeM bheda pAyA jAtA hai| kyoMki guNa hI padArthokI anyonya-bhinnatAkA kAraNa hote haiM / ataH guNIkI-aneka guNAzrita padArthakIdravyArthika nayakI dRSTise, padArtha jitane guNoMkA Azraya hotA hai, utane hI usake bheda ho jAte haiM / Amraphalake sabhI pradezoMke AmlarasaguNase yukta honese kaccA Ama, pake hue Amraphalase bhinna hotA hai| kyoMki pake hue Amraphalake sabhI pradeza madhurarasaguNase yukta hote haiN| AmlarasaguNa aura madhurarasaguNake paraspara bhinna honese unake AzrayabhUta AmraphalameM, unake dravyArthika nayakI dRSTi se eka honepara bhI paryAyAthika nayakI dRSTise unameM vibhinnatA hotI hai / ataH guNoMke bhedake kAraNa dravyAthika nayakI dRSTise padArthakA ekatva nirvAdha honepara bhI, paryAyAthika nayakI dRSTi se usa padArtha bhedoMkI-aneka rUpatvakI-siddhi hotI hai| ataH padArthake jitane guNa hote haiM, utane usake bheda honese, unake bhedoMge guNoMmeM bhI bhedakI siddhi ho jAne se, eka dravyAzrita guNoMmeM abhedako siddhi nahIM hotii| yadi guNoMke bheda honepara guNidezameM abheda hI svIkAra kiyA jAya to jJAnaguNa aura sparza Adi guNoMke paraspara bhinna honepara bhI tadAzrayabhUta padArthomeM abhedakI siddhi ho jAyegI--arthAta jova aura pudagala dravyameM eka dravyatvako siddhikA prasaMga upasthita ho jaayegaa| kintu
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 23 tattvato'stitvAdInAmekatra vastunyevamabhedavRtterasaMbhave kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tadetAbhyamabhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM sa sakalAdeza: pramANavAkyAparaparyAyaH, nayaviSayI 220 jIva dravya aura pudgala dravya eka rUpa nahIM haiM, kyoMki unake asAdhAraNa dharma - guNa - paraspara vyAvartaka haiM / isase spaSTa hai ki jIvarUpa guNI aura pudgalarUpa guNIke paraspara bhinna honese unake guNoMkI paraspara bhinnatA siddha hotI hai / ata: pratyeka guNake guNidezake bhinna honese, eka padArthAzrita anaMta guNoMmeM guNidezakI dRSTise abhedakI siddhi nahIM hotI / ( 7 ) do vibhinna padArthoM meM honevAle saMyogako saMsarga kahate haiM / guNa aura guNI meM tathA pariNAma aura pariNAmI meM, yadyapi dravyArthika yA nizcaya nayakI dRSTise abheda hotA hai, phira bhI paryAyArthika yA vyavahAra nayakI dRSTise bheda hI hotA hai / vyavahAra nayakI dRSTise unameM bheda honese, pariNAma aura pariNAmI tathA guNa aura guNIkA jo saMbaMdha hotA hai, vaha saMyogarUpa - saMsargarUpa hotA hai / pariNAma aura pariNAmI tathA guNa aura guNI donoM saMsargI haiM / guNIke jitane bhI guNa hote haiM ve saMsargI haiN| guNarUpa saMsargIke bhedase guNa aura guNIke sabhI saMsarga bhinna hote haiM / yadi guNoMmeM bheda na hotA to saMsargoM meM bhI bheda na hotA / prati samaya padArtha kI paryAyarUpase pariNati hotI hai / usa paryAyake sAtha guNakA saMsarga hotA hai / ataH dravyakI pratyeka paryAyarUpa saMsargI aura guNarUpa saMsargI svabhinna saMsagiyugalase bhinna hotA hai / ataH saMsargibhedase saMsargabhedakI siddhi ho jAtI hai / saMsargabhedake kAraNa guNoMmeM abhedakI siddhi nahIM ho sakatI / daNDagrahaNa kAlameM honevAlI devadattakI paryAya tathA daNDa- ina donoMmeM jo saMsarga hotA hai, vaha chatragrahaNa kAlameM honevAlI devadattakI paryAya aura chatra--inameM honevAle saMsargase bhinna hone ke kAraNa, jisa prakAra daNDa aura chatra meM abheda siddha nahIM hotA, usI prakAra saMsarga bhedake kAraNa padArthake aneka guNoMmeM bheda nahIM hotA / (8) vAcyabhUta arthake aneka aura bhinna honese, unake vAcaka zabda aneka aura bhinna hote haiM / eka padArthagata aneka vAcyabhUta dharmoke vAcaka zabda aneka aura bhinna-bhinna hote haiM / dharmoke vAcaka zabda ke bhinna-bhinna honese - eka zabda ke dvArA vAcya na honese - zabdakI dRSTise bhI, eka padArthAzrita dharmoM guNoM meM abhedako siddhi nahIM hotii| yadi eka padArtha ke Azrita ananta dharmokA vAcaka eka hI zabda hotA hai-- aisA svIkAra kiyA gayA, to sabhI padArthoMkA vAcaka eka hI zabdake honekI Apatti upasthita ho jAnese, anya zabdoMkI viphalatA honekA prasaMga upasthita ho jAtA hai / isa prakAra vyavahAra naya yA paryAyArthika nayakI dRSTise astitva Adi dharmokA eka vastumeM abheda rUpase Azrita rahanA asaMbhava honeke kAraNa, kAla Adi kI dRSTise bhinna svarUpa honevAle dharmo meM abhedakA upacAra kiyA jAtA hai-- arthAt 'inameM bheda nahIM hotA', aisa upacArase kahA jAtA hai / isase spaSTa hai ki dravyArthika naya yA nizcaya nayakI dRSTise padArthAzrita anaMta dharmoM meM, tathA padArtha aura usake anaMta dharmoM meM abheda hotA hai, tathA paryAyArthika naya yA vyavahAra nayakI dRSTise unameM bheda hotA hai / jaba paryAyArthika nayakI dRSTise ananta guNoMmeM, tathA guNa aura guNImeM bhedakI pradhAnatA hotI hai, taba abhedakA upacAra kiyA jAtA hai, tathA jaba dravyArthika nayakI dRSTise anaMta guNoMmeM tathA guNa aura guNImeM abhedakI pradhAnatA hotI hai, taba bhedakA upacAra kiyA jAtA hai ) / ' dravyArthika nayakI gauNatA aura paryAyArthika nayakI pradhAnatA honepara kAla Adise paraspara bhinna honevAle astitva Adi guNoMkI eka padArtha meM, vastutaH isa prakAra anyonya-bheda rUpase sthitikI saMbhAvyatA na honepara, 'astitva Adi guNoMkI eka padArtha meM abhedase - anyonya-bheda rUpase -- sthiti hotI hai - aisA abhedakA upacAra kiyA jAtA haiM / ataeva abhedavRtti aura abhedopacAra -- ina donoMse, pramANadvArA pratipanna ananta dharmoM se yukta vastukA yugapat pratipAdana karanevAlA vAkya sakalAdeza athavA pramANavAkya hai / tathA, nayake 1. prophesara ema0 jI0 koThArIke saujanyase /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 23 ] syAdvAdamaJjarI 221 kRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa yadabhidhAyakaM vAkyaM sa vikalAdezo nayavAkyAparaparyAyaH / iti sthitam / tataH sAdhUktam AdezabhedoditasaptabhaGgam / / iti kAvyArthaH / / 23 // dvArA viSayIkRta vastudharmakA paryAyAthika nayakI dRSTise usa vastudharmakI, usa vastuke anya dharmose bhinna rUpase vastu meM sthitikI pradhAnatA honese, tathA dravyAthika nayakI dRSTi se vastudharmake, usa vastuke anya dharmoMse abhinna rUpase sthiti honeke kAraNa, usa vastudharmakA usa vastuke anya dhamoMse bhedakA upacAra honese, kramase pratipAdana karanevAlA vAkya vikalAdeza athavA nayavAkya hai| yaha siddha ho gayA / ataeva sakalAdeza aura vikalAdezake bhedase jisake sAta bhaMga pratipAdita kiye gaye haiM, vaha ThIka hI hai / yaha zlokakA artha hai // 23 // bhAvArtha-isa zlokameM jaina darzanake sAta bhaMgoMkA prarUpaNa kiyA gayA hai| 'saptabhaMgI' anekAntavAdakA samarthana karanevAlI yuktividyA hai| jaina siddhAMtake anusAra pratyeka padArthameM ananta dharma vidyamAna haiN| ina ananta dharmokA kathana eka samayameM kisI eka zabdase nahIM kiyA jA sktaa| isaliye jaina vidvAnoMne nayavAkyakA nirdeza kiyA hai| isI pramANavAkya aura nayavAkyako kramase sakalAdeza aura vikalAdeza kahate haiM / padArthake dharmoMkA kAla, AtmarUpa, artha, saMbaMdha, upakAra, guNideza, saMsarga aura zabdako apekSA abheda rUpase eka sAtha kathana karanevAle vAkyako sakalAdeza, athavA pramANavAkya kahate haiN| tathA kAla, AtmarUpa AdikI bheda vivakSAse padArthoke dharmoko kramase kahanevAle vAkyako vikalAdeza, athavA nayavAkya kahate haiN| sakalAdeza aura vikalAdeza pramANasaptabhaMgI aura nayasaptabhaMgIke bhedase sAta-sAta vAkyoMmeM vibhakta haiN| (1) syAdasti jIvaH-kisI apekSAse jIva asti rUpa hI hai| isa bhaMgameM dravyAthika nayakI pradhAnatA, aura paryAyAthika nayakI gauNatA hai| isaliye jaba hama kahate haiM ki 'syAdastyeva jIvaH', to isakA artha hotA hai ki kisI apekSAse jIvake astitva dharmakI pradhAnatA, aura nAstitva dharmakI gauNatA hai| dUsare zabdoMmeM hama kaha sakate haiM ki jIva apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvako apekSA vidyamAna hai, aura dUsare dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA nhiiN| yadi jIva apane dravya AdikI apekSA asti rUpa, aura dUsare dravya Adiko apekSA nAsti rUpa na ho, to jIvakA svarUpa nahIM bana sktaa| (2) syAnnAsti jIvaH-kisI apekSAse jIva nAsti rUpa hI hai| isa bhaMgameM paryAyArthika nayakI mukhyatA, aura dravyArthika nayakI gauNatA hai| jIva parasattAke abhAvako apekSAko mukhya karake nAsti rUpa hai, tathA svasattAke bhAvakI apekSAko gauNa karake asti rUpa hai| yadi padArthoM meM parasattAkA abhAva na mAnA jAya, to samasta padArtha eka rUpa ho jAya / yaha parasattAkA abhAva astitva rUpakI taraha svasattAke bhAvakI apekSA rakhatA hai| isaliye jisa prakAra svasattAkA bhAva astitva rUpase hai, aura nAstitva rUpase nahIM, usI taraha parasattAkA abhAva bhI svasattAke bhAvakI apekSA rakhatA hai| koI bhI vastu sarvathA bhAva athavA abhAva rUpa nahIM ho sakatI, iMsaliye bhAva aura abhAvako sApekSa hI mAnanA cAhiye / (3) syAdasti ca nAsti ca jIvaH-jIva kathaMcit asti aura nAsti svarUpa hai| isa nayameM dravyAthika aura paryAyAthika donoM nayoMkI pradhAnatA hai| jisa samaya vaktAke asti aura nAsti donoM dharmoke kathana karanekI vivakSA hotI hai, usa samaya isa bhaMgakA vyavahAra hotA hai| yaha naya bhI kathaMcit rUpa hai| yadi vastuke svarUpako sarvathA vaktavya mAnakara kisI apekSAse bhI avaktavya na mAneM, to ekAnta pakSameM aneka dUSaNa Ate haiN| (4) syAdavaktavya jIva:-jIva kathaMcit avaktavya hI hai| isa bhaMgameM dravyAthika aura paryAyAthika donoM nayoMkI apradhAnatA hai| Upara kahA cukA hai ki jisa samaya vastukA svarUpa eka nayakI apekSA kahA jAtA hai, usa samaya dUsarA naya sarvathA nirapekSa nahIM rhtaa| kintu jisa nayakI jahA~ vivakSA hotI hai, vaha naya vahA~ pradhAna hotA hai, aura jisa nayako jahA~ vivakSA nahIM hotI, vaha naya vahA~ gauNa hotA haiN| prathama bhaMgameM jIvake
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 24 anantaraM bhagavaddarzitasyAnekAntAtmano vastuno budharUpavedyatvamuktam / anekAntAtmakatvaM ca saptabhaGgIprarUpaNena sukhotneyaM syAditi sApi nirUpitA / tasyAM ca viruddhadharmAdhyAsitaM vastu pazyanta ekAntavAdino'budharUpA virodhamudbhAvayanti teSAM pramANamArgAt cyavanamAha upAdhibhedopahitaM viruddha nArtheSvasattvaM sadavAcyate ca / ityaprabudhyaiva virodhabhItA jaDAstadekAntahatAH patanti // 24 // artheSu padArtheSu cetanAcetaneSu asattvaM nAstitvaM na viruddhaM na virodhAvaruddham / astitvena saha virodhaM nAnubhavatItyarthaH / na kevalamasattvaM na viruddham kiMtu sadavAcyate ca / saccAvAcyaM ca savAcye, tayorbhAvau savAcyate / astitvAvaktavyatve ityrthH| te api na viruddhe / tathAhi-astitvaM nAstitvena saha na virudhyate / avaktavyatvamapi vidhiniSedhAtmakamanyonyaM na virudhyate / athavA avaktavyatvaM vaktavyatvena sAkaMna virodhamudvahati / anena ca nAstitvA. astitvako mukhyatA hai, dUsare bhaMgameM nAstitva dharmakI mukhyatA hai| astitva aura nAstitva donoM dharmokI mukhyatAse jIvakA eka sAtha kathana karanA saMbhava nahIM hai, kyoMki eka zabdase aneka guNoMkA nirUpaNa nahIM ho sktaa| isaliye eka sAtha astitva aura nAstitva donoM dharmokI apekSAse jIva kathaMcit avaktavya hI hai| (5) syAdasti ca avaktavyazca jIvaH-jIva kathaMcit asti rUpa aura avaktavya rUpa hai| isa nayameM dravyArthika nayakI pradhAnatA, aura dravyAthika aura paryAyAthikako apradhAnatA hai| kiMcit dravyArtha athavA paryAyArtha vizepake Azrayase jIva asti svarUpa hai, tathA dravyasAmAnya aura paryAyasAmAnya athavA dravyavizeSa aura paryAyavizeSakI eka sAtha abhinna vivakSAse jIva avaktavya svarUpa hai / jaise, jIvatva athavA manuSyatvakI apekSAse AtmA astitva svarUpa hai, tathA dravyasAmAnya aura paryAyasAmAnyakI apekSA vastuke bhAva aura avastuke abhAvake eka sAtha abhedakI apekSA AtmA avaktavya hai| (6) syAnnAsti ca avaktavyazca jIvaH-jIva kathaMcit nAsti aura avaktavya rUpa hai| isa bhaMgameM paryAyAthika nayakI pradhAnatA, aura dravyArthika aura paryAyAthika donoMkI apradhAnatA hai| jIva paryAyakI apekSAse nAsti rUpa hai, tathA astitva aura nAstitva donoM dharmoko eka sAtha abheda vivakSAse avaktavya svarUpa hai| (7) syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca jIvaH-jIva kathaMcit asti, nAsti aura avaktavya rUpa hai| jIva dravyakI apekSA asti, paryAyakI apekSA nAsti aura dravya-paryAya donoMkI eka sAtha apekSAse avaktavya rUpa hai / isa bhaMgameM dravyArthika aura paryAyAthika donoMkI pradhAnatA aura apradhAnatA hai / jina bhagavAn dvArA pratipAdita anekAntAtmaka vastu paMDitoM dvArA jAnane yogya hai, yaha kahA jA cukA hai| saptabhaMgIke prarUpaNake dvArA vastuke anekAntAtmaka honekA jJAna sukhapUrvaka hotA hai, isaliye usa saptabhaMgIkA bhI prarUpaNa kara diyA gayA hai| vastuko viruddhadharmAdhyAsita rUpameM dekhanevAle ekAMtavAdI ajJAnI loga usa saptabhaMgImeM virodhakI udbhAvanA karate haiM / ye ekAntavAdI sanmArgase cyuta hote haiM zlokArtha-padArthoMmeM aMzoMke anekatvase vyakta huA nAstitva astitvakA, astitva nAstitvakA tathA avaktavya vaktavyakA virodhI nahIM hotaa| aisA jAne binA hI vastugata dharmomeM virodha honeke bhayase vyAkula, sattva Adi rUpa ekAntoMse Ahata mUrkha loga nyAyamArgase cyuta hote haiN| vyAkhyArtha-jisa taraha cetana aura acetana padArthoM meM astitva aura nAstitvameM paraspara koI virodha nahIM, usI taraha vidhi aura niSedha rUpa avaktavyakA bhI astitva aura nAstitvase virodha nahIM hai| athavA, avaktavyakA vaktabyake sAtha koI virodha nahIM, isaliye avaktavyakA astitva aura nAstitvase bhI virodha nahIM hai| ataeva astitva, nAstitva aura avaktavya ina tIna mUla bhaMgoMmeM paraspara virodha na honese
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 24 ] syAdvAdamaJjarI 223 stitvAvaktavyatvalakSaNabhaGgatrayeNa sakalasaptabhaGgathA nirvirodhatA upalakSitA / amISAmeva trayANAM mukhyatvAccheSabhaGgAnAM ca saMyogajatvenAmIpvevAntarbhAvAditi / / ____nanvete dharmAH parasparaM viruddhAH tatkathamekatra vastunyepAM samAvezaH saMbhavati iti vizeSaNadvAreNa hetumAha upAdhibhedopahitam iti / upAdhayo'vacchedakA aMzaprakArAH teSAM bhedo nAnAtvama, tenopahitamarpitam / asattvasya vizeSaNametat / upAdhibhedopahitaM sadartheSvasattvaM na viruddham / sadavAcyatayozca vacanabhedaM kRtvA yojanIyama / upAdhibhedopahite satI sadavAcyate api na viruddhe| ___ayamabhibhiprAyaH / parasparaparihAreNa ye vartete tayoH zItoSNavat sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH / na cAtraivam , sattvAsattvayoritaretaramaviSvagbhAvena vartanAt / na hi ghaTAdau sattvamasattvaM parihRtya vartate, pararUpeNApi sattvaprasaGgAt / tathA ca tadvayatiriktArthAntarANAM nairarthakyam , tenaiva tribhuvanArthasAdhyArthakriyANAM siddheH| na cAsattvaM sattvaM parihRtya vartate, svarUpeNApya sampUrNa saptabhaMgImeM bhI koI virodha nahIM AtA kyoMki Adike tIna bhaMga hI mukhya bhaMga haiM, zeSa bhaMga inhIM tInoMke saMyogase banate haiM, ataeva unakA inhoMmeM aMtarbhAva ho jAtA hai| zaMkA-astitva, nAstitva aura avaktavya paraspara viruddha hai, ataeva ye kisI vastumeM eka sAtha nahIM raha skte| samAdhAna-vAstavameM astitva AdimeM virodha nahIM hai, kyoMki astitva Adi kisI apekSAse svIkAra kiye gaye haiN| padArthoM meM astitva, nAstitva Adi aneka dharma vidyamAna haiN| jisa samaya hama padArthomeM astitva dharma siddha karate haiM, usa samaya astitva dharmakI pradhAnatA aura anya dharmokI gauNatA rahatI hai| ataeva astitva aura nAstitva dharmameM paraspara virodha nahIM hai| isI taraha astitva aura avaktavya bhI apekSAke bhedase mAne gaye haiN| isaliye inameM virodha nahIM aataa| yahA~ abhiprAya hai-jisa prakAra uSNakA parihAra karake zIta astirUpa hotA hai, aura zItakA parihAra karake uSNa asti rUpa hotA hai-arthAt zIta aura uSNa eka padArthameM eka sAtha nahIM rahateusI prakAra jo eka dUsarekA parihAra karake svayaM astirUpa hotA hai usI meM sahAnavasthArUpa virodha hotA hai| lekina yahAM yaha bAta nahIM hai| kyoMki sattva arthAt astitva dharma aura asattva arthAt nAstitva dharma paraspara tAdAtmya saMbaMdhako prApta hokara-eka dUsarekA parihAra na karate hue eka vastumeM eka sAtha rahate haiN| ghaTa Adi padArthameM honevAlA ghaTa svarUpase sattva ( astitva ), usa ghaTa Adi padArthameM honevAle ghaTabhinna padArthake svarUpase asattva ( nAstitva ) kA parihAra karake ghaTa Adi padArthoM meM nahIM rahatA-arthAt donoM dharma ghaTa Adi padArthameM rahate haiN| kyoMki yadi ghaTa Adi padArthameM honevAle ghaTasvarUpase sattvake dvArA usa ghaTa Adi padArthameM honevAle ghaTa Adi bhinna padArthake svarUpase asattva (nAstitva ) kA parihAra kiyA gayA to ghaTa Adi padArthase bhinna padArthake svarUpase asattvakA ghaTa Adi padArthameM abhAva ho jAnese, ghaTa Adi padArthake ghaTa Adi padArtha-bhinna padArthake svarUpase yukta bana jAne athavA pararUpase bhI sadrUpa honekA prasaMga upasthita ho jaayegaa| tathA, ghaTa Adi padArthakI ghaTa Adi padArtha-bhinna padArthake svarUpase bhI sadUpatA honepara, ghaTa Adi padArtha bhinna padArtha nirarthaka bana jaayeNge| kyoMki tInoM lokoMke padArthake dvArA siddha kI jAnevAlI arthakriyAoM kI siddhi usI ghaTa padArthase ho jaayegii| tathA asattva-ghaTa Adi padArtha-bhinna padArthake svarUpase ghaTa Adi padArthakA nAstittva-ghaTa Adi padArthameM ghaTa Adi padArthake svarUpase honevAle sattva ( astitva ) kA parihAra karake ghaTa Adi padArthameM nahIM rahatA / yadi aisA hoto ghaTa Adi padArthake svarUpase ghaTa Adi padArthameM honevAle sattva (astitva) kA ghaTa Adi padArtha-bhinna padArthake svarUpase ghaTa Adi padArthameM honevAle asattva ( nAstitva ) dvArA parihAra kiyA jAnese, ghaTa Adi padArthameM honevAle svarUpase sattva (astitva) kA abhAva ho jAneke kAraNa, ghaTa Adi padArthaka svarUpase bhI asattva (nAstitva) ho jAnekA prasaMga upasthita ho jAtA hai| ghaTa Adi padArtha
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo . vya. zloka 24 sattvaprApteH / tathA ca nirupAkhyatvAt sarvazUnyateti / tadA hi virodhaH syAd yadyekopAdhika sattvamasattvaM ca syAt / na caivam / yato na hi yenaivAMzena sattvaM tenaivAsattvamapi / kiM tvanyopAdhikaM sattvam , anyopAdhikaM punarasattvam / svarUpeNa hi sattvaM pararUpeNa cAsattvam / / dRSTaM hyekasminneva citrapaTAvayavini anyopAdhikaM tu nIlatvam , anyopAdhikAzcetare varNAH / nIlatvaM hi nIlIrAgAdyupAdhikam , varNAntarANi ca tattadraJjanadravyopAdhikAni / evaM mecakaratne''pi tattadvarNapudgalopAdhikaM vaicitryamavaseyam / na caibhidRSTAntaiH sattvAsattvayobhinnadezatvaprAptiH citrapaTAdyavayavina ekatvAt tatrApi bhinndeshtvaasiddheH| kathaMcitpakSastu dRSTAnte dArTAntike ca syAdvAdinAM na durlabhaH / evamapyaparitoSazced AyuSmataH, tarkhekasyaiva puMsastattadupAdhibhedAt pitRtvaputratvamAtulatvabhAgineyatvapitRvyatvabhrAtRvyatvAdidharmANAM parasparaviruddhAnAmapi prasiddhidarzanAt kiM vAcyam / evamavaktavyatvAdayo'pi vAcyA iti // uktaprakAreNa upAdhibhedena vAstavaM virodhAbhAvamaprabudhyaivAjJAtvaiva / evakAro'vadhAraNe / sa ca teSAM samyagjJAnasyAbhAva eva na punarlezato'pi bhAva iti vyanakti / tataste virodhabhItAH sattvAsattvAdidharmANAM bahirmukhazemuSyA saMbhAvito vA virodhaH sahAnavasthAnAdiH, tasmAd bhiitaastrstmaansaaH| ata eva jaDAH tAttvikabhayahetorabhAve'pi tathAvidhapazuvad bhIrutvAnmUrkhAH paravAdinaH / tadekAntahatAH teSAM sattvAdidharmANAM ya ekAnta itaradharmaniSedhena svAbhipretadharmavyavasthApana nizcayastena hatA iva htaaH| patanti skhalanti patitAzca santaste nyAyamArgAkramaNe na smrthaaH| nyAyamArgAdhvanInAnAM ca sarveSAmapyAkramaNIyatAM yAntIti bhAvaH / yadvA patantIti pramANamArgataH cyavante / loke hi sanmArgacyutAH patita iti paribhASyate / athavA yathA vajrAkA svasvarUpase bhI astitva na rahA to sabhI padArthoMke nirupAya bana jAnese-sabhI padArthoMke svasvarUpase astitvakA abhAva ho jAnese-sarva zUnyatAkA prasaMga upasthita ho jaayegaa| sattva aura asattvameM virodha tabhI upasthita ho sakatA hai jaba ki svarUpa athavA pararUpase hI sattvadharma aura asattvadharmakA padArthameM sadbhAva ho / kintu sattvadharma aura asattvadharmakA svarUpa athavA pararUpase padArthameM sadbhAva nahIM hai / kyoMki padArthameM jisa aMzase sattva hotA hai usI aMzase asattva nahIM hotA; kintu padArtha meM honevAle sattvakA kAraNa ( svarUpa) judA hotA hai aura asattvakA kAraNa (pararUpa) judA / vastumeM honevAlA sattva svarUpase aura asattva pararUpase (pararUpake kAraNase) hotA hai| isI prakAra eka citrapaTa ( aneka raMgose raMgA huA vastra ) meM jo nIlA raMga dIkha par3atA hai, vaha dUsarI vastuke sambandhase hotA hai, aura dUsare raMga apanI judI-judI sAmagriyoMse hote haiN| mecaka ratnameM bhI isI prakAra bhinna-bhinna varNake pudgaloMkI apekSA vicitratA pAyI jAtI hai| yadi kaho ki citrapaTa aura mecakake dRSTAntase sattva aura asattvakA bhinna-bhinna sthAnoMmeM rahanA siddha hotA hai to yaha ThIka nahIM; kyoMki citrapaTa aura mecaka ratna aneka raMgoMke Azrita hokara bhI svayaM akhaMDa haiM, ataeva bhinna-bhinna raMgoMkA eka hI AdhAra mAnA jAtA hai / ataeva jisa prakAra syAdvAdiyoMke matameM bhinna-bhinna raMga aura unake AdhArabhUta vastra paraspara kathaJcit bhinna aura kathaJcit abhinna haiM, usI prakAra sattva aura asattvake Azrita padArtha bhI paraspara kathaJcit bhinna aura kathaJcit abhinna hai| jisa prakAra eka hI puruSameM bhinna-bhinna apekSAoMse pitA, putra, mAmA, bhAnajA, cAcA, bhatIjA Adi paraspara viruddha dharma maujUda rahate haiM, usI taraha eka hI vastumeM astitva, nAstitva aura avaktavya dharma vidyamAna hai| isa prakAra saptabhaMgIvAdameM nAnA apekSAkRta virodhAbhAvako na samajhakara, astittva aura nAstittva dharmoM meM sthUla rUpase dikhAI denevAle virodhase bhayabhIta hokara, astittva Adi dharmoMmeM nAstittva Adi dharmokA 1. paJcavarNa ratnaM /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 24 ] 225 diprahAreNa hataH patito mUrcchAmatucchAmAsAdya niruddhavAkprasaro bhavati, evaM te'pi vAdinaH svAbhimataikAntavAdena yuktisaraNImananusaratA vajrAzaniprAyeNa nihatAH santaH syAdvAdinAM purato'kiJcitkarA vAGmAtramapi noccArayitumIzata iti / syAdvAdamaJjarI atra ca virodhasyopalakSaNatvAt vaiyadhikaraNyam anavasthA saMkaraH vyatikaraH saMzayaH apratipattiH viSayavyavasthAhAnirityete'pi parodbhAvitA doSA abhyUhyAH / tathAhi - sAmAnyavizeSAtmakaM vastu ityupanyaste pare upAlabdhAro bhavanti / yathA - sAmAnyavizeSayorvidhipratipedharUpayorviruddhadharmayorekannAbhinne vastuni asaMbhavAt zItoSNavaditi virodhaH / na hi yadeva vidheradhikaraNaM tadeva pratipedhasyAdhikaraNaM bhavitumarhati ekarUpatApatteH, tato vaiyadhi'karaNyamapi bhavati / aparaM ca yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM yena ca vizeSasya tAvapyAtmAnau ekenaiva svabhAvenAdhikaroti dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAm ? ekenaiva cet tatra pUrvavad virodhaH / dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAM sAmAnyavizeSAkhyaM svabhAvadvayamadhikaroti tadAnavasthA', tAvapi niSedha karake apane matako sthApita karaneke liye ekAnta pakSakA avalambana lenevAle yuktimArgakA anusaraNa karanemeM asamartha mUrkha ekAntavAdI ekAntavAdake vajraprahArase syAhAdiyoMke samakSa nisteja hokara nyAyamArgase cyuta hokara avAk ho jAte haiM / zaMkA- isa zloka meM 'virodhabhItA:' isa sAmAsika padameM pAye jAnevAle 'virodha' zabdake upalakSaNa honese dUsaroMke dvArA pratipAdita virodha, vaiyadhikaraNya, anavasthA, saMkara, vyatikara, saMzaya, apratipatti aura viSayavyavasthAhAni - ye ATha doSa Ate haiM : ( 1 ) jisa prakAra eka abhinna vastumeM zIta aura uSNa ina viruddha dharmoke sadbhAvakA saMbhava na honese una donoMmeM virodha hotA hai, usI prakAra eka abhinna vastumeM vidhirUpa ( astitva rUpa ) sAmAnya dharma tathA pratiSedha rUpa ( nAstitva rUpa ) vizeSa dharma - ina viruddha dharmoka sadbhAva na honese una donoMmeM virodha hotA hai / ( 2 ) jo vidhi ( vidhirUpa sAmAnya arthAt astitva ) kA adhikaraNa hotA hai, vahI pratiSedha ( pratiSedharUpa vizeSa arthAt nAstitva ) kA adhikaraNa hone yogya nahIM / anyathAuna donoMke eka rUpa hone se vidhi aura pratiSedha, ina donoMkI ekarUpatAkA prasaMga upasthita ho jaayeNgaa| vidhi dharma aura pratiSedha dharma ( astitva aura nAstitva dharma ) kA adhikaraNa eka honese donoMkA abheda siddha ho jAnekA prasaMga upasthita honeke kAraNa una donoMke adhikaraNoMmeM bhI bheda siddha hotA haivaidhikaraNya / ( 3 ) jisa rUpa - svarUpa - se padArtha ( vidhirUpa - astitvarUpa ) sAmAnyakA adhikaraNa hotA hai aura jisa rUpase (pararUpase ) vahI padArtha ( pratiSedha rUpa - nAstitva rUpa ) vizeSakA adhikaraNa hotA hai, una donoM rUpoM ( svarUpa aura pararUpa ) ko eka hI rUpase ( svarUpa aura pararUpa- ina donoM rUpoMmeMse kisI eka rUpase ) vaha padArtha dhAraNa karatA athavA una donoM rUpoMse dhAraNa karatA hai ? ( svarUpa aura pararUpa ) ina donoM rUpoMmeMse kisI eka hI rUpase ( svarUpa aura pararUpa padArtha meM ina donoM rUpoM kA sadbhAva honemeM virodha upasthita padArthameM svarUpa aura pararUpakA sadbhAva hone meM virodha upasthita hotA hai / svarUpa aura pararUpa ina donoM svabhAvoMse sAmAnyarUpa aura vizeSarUpa ina donoM svabhAvoM ( padArthoM ) ko dhAraNa karatA hai, yadi aisA svIkAra kiyA jAye to anavasthA doSa upasthita hotA hai / kyoMki ve donoM svarUpa aura pararUpa svabhAvoMko, anya svarUpa aura pararUpa- ina do svabhAvoMse, phira ina svarUpa aura pararUpa svabhAvoMko anya svarUpa aura pararUpa-ina do svabhAvoMse dhAraNa karanekI aprAmANika anaMta kalpanAyeM karanI par3atI haiM / ( 4 ) jisa svarUpase padArtha sAmAnya ( astitvakA ) kA adhikaraNa hotA hai, usI rUpase sAmAnya ( astitva ) aura vizeSa ( nAstitva ) ina rUpoMko ) dhAraNa karatA ho to eka abhinna jAtA hai - eka hI svabhAvase eka hI abhinna 1. vibhinnAdhikaraNavRttitvam / 2. aprAmANikapadArthaparamparAparikalpanAvizrAntyabhAvazcAnavasthA / 29
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||226 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 24 svabhAvAntarAbhyAm tAvapi svabhAvAntarAbhyAmiti / yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM tena sAmAnyasya vizeSasya ca, yena ca, vizeSasyAdhikaraNaM tena vizeSasya sAmAnyasya ceti saMkaradoSaH / yena svabhAvena sAmAnyaM tena vizeSaH, yena vizeSastena sAmAnyamiti vyatikaraH / tatazca vastuno'sAdhAraNAkAreNa nizcetumazaktaH sNshyH| ttshcaaprtipttiH| tatazca pramANaviSayavyavasthAhAniriti // ete ca doSAH syAdvAdasya jAtyantaratvAdu niravakAzA eva / ataH syAdvAdasamavedimiruddharaNIyAstattadupapattibhiriti svatantratayA nirapekSayoreva sAmAnya vizepayorvidhipratiSedharUpayosteSAmavakAzAt / athavA virodhazabdo'tra doSavAcI yathA viruddhamAcaratIti duSTamityarthaH / tatazca virodhebhyo virodhavaiyadhikaraNyAdidoSebhyo bhotA iti vyAkhyeyam / evaM ca sAmAnyazabdena sarvA api doSavyaktayaH saMgRhItA bhavanti // iti kAvyArthaH / / 24 // kA adhikaraNa ho jAnese, tathA jisa rUpase padArtha vizeSa ( nAstitva ) kA adhikaraNa hotA hai, usI rUpase vizeSa ( nAstitva ) aura sAmAnya ( astitva ) kA adhikaraNa ho jAnese saMkara dopa AtA hai| arthAt jisa rUpase ( svarUpa catuSTayase ) padArthameM astitva dharmakA sadbhAva hotA hai, usI rUpase ( svarUpa catuSTayase ) usI padArthameM nAstitva dharmakA sadbhAva honekA prasaMga A jAneke kAraNa, tathA jisa rUpase (pararUpa catuSTayase) padArthameM nAstitva dharmakA sadbhAva hotA hai, usI rUpase (pararUpa catuSTayase ) usI padArthameM astitva dharmakA sadbhAva honekA prasaMga upasthita ho jAtA hai| (5) jisa svarUpase padArthameM sAmAnya-astitva-kA sadbhAva hotA hai, usI svarUpase, usI padArthameM vizeSa-nAstitva-kA sadbhAva honese, tathA jisa svarUpase padArthameM vizeSa-nAstitva-kA sadbhAva hotA hai, usI svarUpase, usI padArthameM sAmAnya-astitva-kA sadbhAva honese vyatikara nAmaka doSa AtA hai| (6) vyatikara dopa mA jAnese vastukA sattvarUpa yA asattvarUpa asAdhAraNa dharmake dvArA nizcaya karanekI zaktikA abhAva honeke kAraNa saMzaya nAmaka dopa upasthita hotA hai| (7) saMzaya honese vastukA ThIka-ThIka jJAna nahIM ho sakatA, ataeva syAdvAdameM apratipatti dopa AtA hai| (8) tathA, vastukA yathArtha jJAna na honese vastukI vyavasthA nahIM banatI, ataeva syAdvAdameM viSayavyavasthAhAni (abhAva ) doSa AtA hai| (ukta ATha doSoMkA parihAra-(1) kisI na kisI prakArase pratItikA-jJAnakA-vipaya bananevAle padArtha meM svarUpako apekSAse viparIta bhAsamAna vivakSita sattvadharmameM, aura pararUpako apekSAse bhAsamAna vivakSita asattvadharmameM virodha nahIM hotaa| do dharmoMmeMse eka dharmakA eka padArthameM sadbhAva honepara jaba dUsare dharmakI upalabdhi nahIM hotI, taba anupalabdhise upalabhyamAna dharma aura anupalabhyamAna dharmameM virodhakI siddhi hotI hai| svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvake rUpase padArthakA java astitva hotA hai, taba paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvake rUpase ( arthAt jisa padArtha meM svarUpAdicatuSTayase astitva dharmakA sadbhAva hotA hai, usI padArthameM pararUpacatuSTayakA abhAva honese ) usI padArthake nAstitva dharmakA upalambha (prApti ) nahIM hotA, aisI bAta nahIM hai| kyoMki jisa prakAra svarUpAdise astitva dharmakA sadbhAva anubhavase siddha hai, usI prakAra pararUpAdise nAstitva dharmakA sadbhAva bhI anubhavase siddha hai| vastukA sarvathA arthAt svarUpa aura pararUpase astitva hI vastukA svarUpa nahIM hai; kyoMki jisa prakAra svarUpase astitva vastukA svarUpa hotA hai, usI prakAra pararUpase bhI astitva vastukA dharma vana jaaygaa| vastukA sarvathA arthAt svarUpa aura pararUpase nAstitva bhI vastukA svarUpa nahIM hai, kyoMki jisa prakAra pararUpase nAstitva vastukA svarUpa hotA hai, usI prakAra svarUpase bhI nAstitva vastukA dharma bana jAyagA / 1. yena rUpeNa sattvaM tena rUpeNAsattvasyApi prasaMgaH / yena rUpeNa cAsattvaM tena rUpeNa sattvasyApi prasaMga iti saMkaraH / "sarveSAM yugapatprAptissaMkaraH" ityabhidhAnAt / 2. yena rUpeNa sattvaM tenarUpeNAsattvameva syAnna tu sattvaM / yena rUpeNa cAsattvaM tena sattvameva syAnnatvasattvam iti vyatikaraH / "parasparavipayagamanaM vyatikaraH" iti vacanAt / saptabhaMgItaragiNyAM pR. 82 /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 24 ] syAdvAdamaJjarI 227 zaMkA-pararUpase vastukA jo nAstitva dharma hai, usakA artha vastumeM usa vastuse bhinna vastuke svarUpakA abhAva hI hai| ghaTameM paTake svarUpakA abhAva honepara 'ghaTa nahIM hai', aisA nahIM kahA jA sakatA; kyoMki bhUtalameM ghaTakA abhAva honepara 'bhUtalameM ghaTa nahIM hai' isa vAkyakI jisa prakAra pravRtti hotI hai, usI prakAra ghaTameM paTake svarUpakA abhAva honepara 'ghaTameM paTa nahIM hai', aisA hI kahanA ucita hai samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki vaha vicArako sahya nahIM hai| ghaTa AdimeM jo ghaTa Adise bhinna paTake svarUpakA abhAva hotA hai, vaha paTa AdikA dharma hotA hai yA ghaTakA dharma hotA hai ? ghaTa AdimeM paTake svarUpakA abhAva paTakA dharma nahIM ho sakatA; kyoMki usake paTakA dharma honese vyAghAta hotA hai-virodha upasthita ho jAtA hai| paTake svarUpakA abhAva paTameM nahIM hotA; kyoMki paTake svarUpakA paTameM abhAva honese paTakA abhAva ho jAnekA prasaMga upasthita ho jAtA hai| padArthakA apanA dharma usI padArthameM nahIM hotA, aisA nahIM kahanA cAhiye / kyoMki usa dharmakA, padArthakA apanA dharma honemeM virodha AtA hai aura ghaTakA paTake dharmakA AdhAra honA ghaTita nahIM hotA / kyoMki paTake dharmakA AdhAra ghaTa hotA hai, aisA mAnanese ghaTake AtAna-vitAna-AkArakA AdhAra ho jAnekA prasaMga upasthita ho jAtA hai| paTake svarUpakA abhAva-nAstitva-ghaTakA dharma hai, isa pakSako svIkAra karanese vivAdako hI samApti ho jAtI hai| kyoMki padArthake sAtha astitva dharmakA tAdAtmyasaMbaMdha honese jisa prakAra padArtha astitvadharmAtmaka hotA hai. usI prakAra padArthake sAtha ( pararUpase ) nAstitva dharmakA tAdAtmyasaMbaMdha honese padArtha nAstitvadharmAtmaka hotA hai / isa prakAra 'ghaTa nahIM hai' yaha prayoga ThIka hai| yadi 'ghaTa nahIM hai' yaha prayoga ThIka na ho to jisa prakAra padArthakA nAstitva dharmake sAtha tAdAtmyasaMbaMdha honepara bhI padArtha asat-nAstirUpa-nahIM ho sakatA, usI prakAra usI padArthakA astitva dharmake sAtha tAdAtmyasaMbaMdha honepara bhI vaha padArtha sat-astitvarUpanahIM ho skegaa| zaMkA-ghaTameM paTake rUpake abhAvakA artha hai-ghaTameMrahane vAle paTarUpake abhAvakA pratiyogitva / (jisakA abhAva batAyA jAtA hai vaha pratiyogI kahA jAtA hai| ghaTake abhAvakA pratiyogI ghaTa hotA hai|) vaha paTake rUpake-dharmake-abhAvakA pratiyogI paTakA rUpa yA dharma hai| udAharaNa-'bhUtalameM ghaTa nahIM hai| isa vAkyameM bhUtalameM jo ghaTakA nAstitva hai, vaha bhUtalameM honevAle ghaTake abhAvakA pratiyogitva hI hai| vaha ghaTake rUpake-dharmake-abhAvakA pratiyogI ghaTakA rUpa yA dharma haiN| samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai / kyoMki isa taraha bhI jaise ghaTake abhAvakA bhUtalakA dharma honemeM virodha upasthita nahIM hotA, vaise hI paTake rUpake abhAvakA ghaTakA dharma honemeM virodha upasthita nahIM hotaa| isa prakAra ghaTakA bhAvAbhAvAtmakatvaastitvanAstitvadharmAtmakatva yA vidhipratiSedhAtmakatva-siddha ho jAtA hai| kyoMki kathaMcittAdAtmyarUpa saMbaMdhase jisakA padArthake sAtha saMbaMdha hotA hai vahI padArthakA apanA dharma hotA hai| zaMkA-isa prakAra ghaTameM svarUpase bhAvadharmake-astitvadharmake-aura pararUpAbhAvase abhAva dharmakenAstitva dharmake-sadbhAvakI siddhi honepara bhI 'ghaTa hai, paTa nahIM hai| aisA hI kahanA caahiye| kyoMki paTake abhAvakA pratipAdana karanevAle vAkyakI ukta prakArase-'paTa nahIM hai' isa prakArase-pravRtti hotI hai| jisa prakAra 'bhUtalameM ghaTa nahIM hai' isa prakAra ghaTake abhAvakA pratipAdana karanevAlA vAkya pravRtta hotA hai, 'bhUtala nahIM hai| isa prakArakA vAkya pravRtta nahIM hotA, usI prakAra prakRta viSayameM ghaTameM paTakA arthAt paTake svarUpakA abhAva ghaTakA dharma honepara bhI, 'paTa nahIM hai| isa prakArake vAkyakA prayoga karanA ucita hai| kyoMki abhAvakA pratipAdana karanevAle vAkyameM abhAvake pratiyogIkA prAdhAnya hotA hai (ghaTameM paTake abhAvakA pratipAdana karanevAle vAkyameM paTarUpa pratiyogIkA prAdhAnya hotA hai| jisa prakAra ghaTarUpa pariNAmakI utpattike pUrvakAlameM jo ghaTakA abhAva hotA hai, vaha abhAva kapAlarUpa honepara bhI kapAlakI avasthAmeM 'ghaTa utpanna hogA' isa prakArake hI ghaTakI utpatti kAlake pUrvakAlameM honevAle ghaTake abhAvakA
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandra jenazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 24 : pratipAdana karanevAle vAkyakA prayoga dekhA jAtA hai, 'kapAla utpanna hogA' isa prakArake vAkyakA prayoga nahIM / aura jisa prakAra ghaTakA nAza honepara jo ghaTakA abhAva hotA hai, vaha abhAva ghaTake nAzake anantara utpanna honevAle kapAlake svarUpakA honepara bhI, 'ghaTa naSTa huA' isa prakArake vAkyakA hI prayoga dekhA jAtA hai, isI prakAra prakRta viSayameM bhI 'paTa nahIM hai' isa vAkyakA prayoga karanA hI ucita hai, 'ghaTa nahIM hai isa vAkyakA prayoga karanA ucita nahIM samAdhAna isakA parihAra nimna prakAra hai ghaTake bhAvAbhAvAramakatva - vidhiniSedhAtmakatva astitvanAstityadharmayuktatya kI siddhi ho jAnepara hamArA vivAda hI samApta ho gyaa| kyoMki hamArA abhISTa jo paTakA bhAvAbhAvAtmakatva hai, usakI siddhi ho gayI hai| zabdakA - vAkya - kA prayoga to pUrva pUrva prayogake anusAra hI hogA / zabdakA prayoga padArtha kI sattAke adhIna nahIM hotA / spaSTIkaraNaH - 'devadatta pakAtA hai' isa vAkya meM prazna hotA hai ki kyA devadattakA artha devavattakA zarIra hai yA devadattakI AtmA hai yA devadattake zarIrase yukta devadattakI AtmA hai ? yadi devavattakA artha devadattakA zarIra ho to 'devadattakA zarIra pakAtA hai isa prakArake vAkyakA prayoga karanekI Apatti upasthita ho jAtI hai| yadi devadattakA artha devadattakI AtmA ho to 'devadattakI AtmA pakAtI hai' isa prakArake vAkyakA prayoga karanekI Apatti upasthita ho jAtI hai| 'devadatta ke zarIrase yukta devadattakI AtmA pakAtI hai' isa prakArake vAkyake prayogakA abhAva honese tIsare pakSa meM bhI upapatti ghaTita nahIM hotii| isa prakAra pratipAdita prayogake abhAva meM pUrva pUrva prayogakA abhAva hI pAraNa hai aura isa prakAra pUrva pUrva prayogake anusAra vAmayake prayogako pravRtti honese zabdaprayogake AdhArapara prazna karanA ThIka nahIM hai / 228 - dUsarI bAta : - ghaTa AdimeM rahanevAlA paTAdirUpa para padArthake svarUpakA jo abhAva hotA hai vaha ghaTase bhinna hotA hai yA abhinna ? ghaTameM jo ghaTabhinna padArthake svarUpakA abhAva hotA hai, yadi vaha ghaTase bhinna ho to usa abhAvake bhI ghaTase bhinna honese, usa ghaTabhinna padArthake svarUpake abhAva ke abhAvakI usa ghaTameM kalpanA karanI caahiye| kyoMki ghaTabhinna padArtha ke svarUpa ke abhAva ke abhAvakI ghaTameM kalpanA na kI jAye to paTabhinna padArtha svarUpake abhAvakA ghaTase bhinnatva ghaTita honese ghaTake kathaMcit asadrUpatvakI - nAstitvakI - siddhi nahIM hotI, aura ghaTa ghaTabhinna padArthake svarUpake abhAva ke abhAvako kalpanA kI jAnepara anavasthA nAmaka doSa AtA hai| kyoMki paTabhinna padArthake svarUpake abhAvakA abhAva bhI ghaTase bhinna hotA hai aura ghaTa jAdimeM ghaTabhinna paTarUpa padArthake AtAna vitAnarUpa svarUpake babhAvake abhAvakI ghaTameM kalpanA kI jAnepara, ghaTabhinna sabhI padArthoMke svarUpoMke ghaTarUpa ho jAnekI -- ghaTake svarUpa vana jAnekI -Apatti upasthita ho jAtI hai| kyoMki do abhAvarUpa do nipedhoMse prakRtako vidhiko siddhi ho jAtI hai| ( 'dvau nakSI prakRtArthaM gamayataH ' aisA niyama hai / ) ghaTameM rahanevAlA ghaTabhinna paTake svarUpakA abhAva ghaTase bhinna na ho to ghaTase bhinna na honevAle astitva dharmase jisa prakAra ghaTAdimeM astitva dharmakA sadbhAva hotA hai, usI prakAra ghaTase bhinna na honevAle nAstitvadharmase ghaTAdimeM siddha hue nAstitvadharmake sadbhAvako bhI svIkAra karanA cAhiye / - - - zaMkA-svarUpa padArthakA astitva hI padArthakA pararUpase nAstitva hotA hai aura pararUpase padArthakA nAstitva hI padArthakA svarUpase astitva hotA hai, isaliye astitva aura nAstitva ina dharmo meM eka vastumeM bheda na honese--donoM dharmokI ekarUpatA honese - padArthako astitvanAstitvadharmayuktatA kaise ho sakatI hai ? samAdhAna -- aisA kahanA ho to hama kahate haiM ki bhAvake astitva ke dvArA apekSaNIya nimitta aura abhAvake ---- nAstitva -- dvArA apekSaNIya nimittameM bheda honese padArtha kI astitvanAstitvadharmayuktatA ho jAtI hai / svadravya, svakSetra, svakAla aura sva-bhAvarUpa, nimittakI apekSAse padArtha jJAtAmeM apane astitva dharmakA jJAna utpanna karAtA hai, tathA paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvarUpa nimittakI apekSAse jJAtA meM apane nAstitva dharmakA jJAna utpanna karAtA hai / isa taraha eka padArthameM jaise ekatva, dvitva Adi saMkhyAoM meM jisa prakAra bheda hotA hai, usI prakAra eka padArtha meM astitva dharma aura nAstitva dharmameM hotA hai / eka dravyameM anya dravyakI apekSAse prakaTa honevAlI dvitvAdi saMkhyA, jisake apane eka dravyakI hI apekSA hotI hai, aisI ekatva saMkhyAse
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 24] syAdvAdamaJjarI 229 bhinnarUpase pratIta nahIM hotI-yaha vAta nahIM hai| ekatvarUpa aura dvitvarUpa yaha ubhayarUpa saMkhyA saMkhyAvAna padArthase bhinna hI nahIM hotI; kyoMki usake ubhayarUpa saMkhyAvAna padArthase bhinna honese, usa padArthake asaMkhyeyaagaNanIya--ho jAnekA prasaMga upasthita ho jAtA hai| dravyake sAtha saMkhyAkA samavAyasaMbaMdha honese dravya saMkhyeyagaNanIya--vana jAtA hai, aisI bAta nahIM hai| kyoMki kathaMcit tAdAtmyasabaMdhako chor3akara anya samavAyakA honA asaMbhava hai| isa prakAra apekSaNIya svarUpa aura pararUpameM bheda honese padArthake astitva dharma aura nAstitva dharmameM bhedakI siddhi ho jAto hai| paraspara bhinna astitva dharma aura nAstitva dharma ina do dharmokI sattAkA eka padArthameM jJAna ho jAnese ina donoM dharmoMmeM kaunasA virodha ho sakatA hai ? zaMkA-astitva dharmake aura nAstitva dharmake sadbhAvakA eka vastumeM honevAlA jJAna mithyA hotA hai| samAdhAna-ThIka nahIM hai / kyoMki eka vastumeM rahanevAle astitva dharma aura nAstitva dharmake sadbhAvake jJAnako bAdhita karanevAlekA abhAva hai / usa jJAnako bAdhita karanevAlA virodha hai, yaha kahanA ThIka nhiiN| kyoMki virodhakA sadbhAva honepara usa virodhase ukta jJAnake bAdhita honese ukta jJAnake mithyApanakI siddhi, tathA ukta jJAnake mithyApanakI siddhi honepara astitva dharma aura nAstitva dharmameM virodhake sadbhAvakI siddhi honese anyonyAzraya nAmakA doSa upasthita ho jAtA hai| vadhya-ghAtakabhAvarUpase, sahAnavasthAnarUpase aura prativadhya-pratibandhakabhAvarUpase virodha tIna prakArakA hotA hai| una tInoMmeMse prathama virodhameM sarpa aura takula, agni aura jala Adi viSaya Ate haiN| vaha vadhyaghAtakabhAvarUpa virodha eka kAlameM vidyamAna honevAle padArthoMkA saMyoga honepara hotA hai; kyoMki jisa prakAra dvitva anekoMke arthAt do padArthoMke Azrayase hotA hai, usIprakAra saMyoga do yA aneka padArthoMke Azrayase hotA hai-eka padArthake Azrayase nhiiN| agnikA nAza jala nahIM karatA, kyoMki jalakA agnike sAtha saMyoga na honepara bhI yadi jala agnikA nAza karatA hai, aisA mAnA jAye to sarvatra agnikA abhAva ho jAnekA prasaMga upasthita ho jaayegaa| ataeva saMyoga honepara uttara kAlameM balavAnake dvArA dUsarA vAdhita kiyA jAtA hai| isI prakAra eka hI kAlameM eka padArtha meM astitva dharma aura nAstitva dharmakA kSaNamAtrake liye bhI sadbhAva hotA hai, aisA pratipakSIke dvArA nahIM mAnA jAtA jisase ki una donoM dharmoM meM vadhyaghAtakabhAvarUpa virodhakI kalpanA kI jA ske| yadi astitva aura nAstitva dharmakI sthiti Apake dvArA eka padArthameM mAnI gayI to astitva dharma aura nAstitva dharma ina donoMke samAna balavAle honese, unameM vadhya-ghAtakabhAvarUpa virodhakA sadbhAva nahIM ho sktaa| una astitvarUpa aura nAstitvarUpa donoM dharmoMmeM sahAnavasthAnarUpa virodha bhI nahIM ho sktaa| yaha sahAnavasthAnarUpa virodha-eka sAtha eka padArthameM sthita na honA rUpa virodha-bhinna-bhinna kAloMmeM eka padArthameM yA sthAnameM honevAle donoMmeM, AmraphalameM zyAmatva aura pItatvake samAna hotA hai| arthAt jisa prakAra AmraphalameM bhinna-bhinna kAloMmeM honevAle zyAmatva aura pItatvake AmraphalameM samAna kAlameM rahane meM virodha hotA hai, usI prakAra eka padArthameM bhinna-bhinna kAloMmeM rahanevAle donoMmeM sahAnavasthAnarUpa-eka sAtha eka padArthameM sthita na honA rUpa-virodha hotA hai / AmraphalameM utpanna honevAlA pItatva pUrvakAlameM utpanna hue zyAmatvako ( harepanako ) naSTa karatA hai / zyAmatva aura pItatva jisa prakAra pUrvakAla aura uttarakAlameM utpanna honevAle hote haiM, usI prakAra padArthameM rahanevAle astitva aura nAstitva pUrvakAla aura uttarakAlameM utpanna honevAle nahIM hote| yadi astitva aura nAstitva pUrvakAla aura uttarakAlameM utpanna honevAle hoM to astitvake kAlameM nAstitvakA abhAva honese jIvakA kevala astitva sabhIkI prApti kara legA-sabhI padArtha jIvarUpa bana jaayeNge| jIvake nAstitvapararUpase honevAle nAstitva ke kAla meM yadi jIvake svarUpase astitvakA abhAva ho gayA to bandha-mokSAdi vyavahArake viSayameM virodha upasthita ho jAyagA / jisakA sarvathA abhAva hotA hai, usake punaH AtmalAbhakAutpattikA abhAva honese aura jisakA sarvathA sadbhAva hotA hai usakA punaH abhAvako prApta honA ghaTita na honese, ina astitva aura nAstitva dharmokI eka padArthameM eka sAtha honevAlI sthitikA abhAva honA ThIka nahIM hai| isI prakAra astitva aura nAstitvameM pratibadhya-pratibaMdhakabhAvarUpa virodhakA bhI saMbhava nahIM hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 24 udAharaNa-caMdrakAntamaNi rUpa dAhake pratibaMdhakA sadbhAva honepara agnise padArthameM dahana kriyA utpanna nahIM hotI isaliye caMdrakAMtamaNi aura padArthagata agnijanya dahanakriyAmeM pratibadhya-pratibaMdhaka bhAvarUpa virodhakA honA yukta hai| jisa prakAra caMdrakAMtamaNike astitvakAlameM padArthagata agnijanya dahana kriyAkA pratibaMdha hotA hai, usI prakAra padArthake svarUpase astirUpa honeke kAlameM pararUpase nAstirUpa honemeM pratibaMdha nahIM hotaa| kyoMki svarUpase astitvakAla meM bhI pararUpa Adise nAstitva anubhavasiddha hai| eka padArtha meM astitva dharma aura nAstitva dharma nahIM rahate isakI siddhi karate hue zIta aura uSNa ina dharmoke eka padArthameM na rahanekA jo dRSTAMta diyA hai, vaha ThIka nahIM hai| kyoMki eka dhUpapAtra AdimeM avacchedakake bhedase zIta aura uSNakA upalambha honese zIta aura uSNameM virodhakI siddhi nahIM hotii| [dhUpa jalAnese garma banA huA dhUpapAtra barphako dRSTi se garma hotA hai aura prakhara agnikI dRSTise zIta hotA hai| ataH dhUpapAtrameM eka sAtha zIta dharmakI aura uSNa dharmako prApti honese una donoM dharmomeM virodha nahIM ho sktaa|] jisa prakAra eka vRkSa AdimeM calatva aura acalatvako, eka ghaTa AdimeM raktatva aura araktatvakI aura eka zarIra AdimeM AvRtatva aura anAvRtatvakI upalabdhi honese, una yugaladharmoM meM virodhakA abhAva hotA hai, usI prakAra sattva (astitva) aura asattva ( nAstitva ) ina donoM dharmoM ke eka padArtha meM pAye jAnese unameM bhI virodhakA abhAva hotA hai| (2) isa pUrvokta yuktisiddha kathanase sattva dharmake aura asattva dharmake bhinnAdhikaraNatvakA-arthAt unake adhikaraNa bhinna bhinna hote haiM, isa kathanakA-parihAra ho gayA; kyoMki sattva dharma aura asattva dharmako ekAdhikaraNatA anubhavase siddha hai| (3) jo anavasthA nAmaka doSa syAdvAdameM batAyA gayA hai, vaha doSa bhI anekAntavAdiyoMke nahIM hai| kyoMki padArthakA anantadharmAtmakatva pramANoMse jJAta honeke kAraNa, anaMtadharmAtmaka padArthako svayaM svIkAra karanese aprAmANika padArthaparaMparAko parikalpanAkA abhAva hotA hai| kahanekA abhiprAya yaha hai : svarUpase astitva dharmakA aura pararUpase nAstitva dharmakA padArthake sAtha jaba kathaMcitatAdAtmya hai, taba astitva dharma svarUpase astirUpa hai aura pararUpase nAstirUpa hai| tathA pararUpase nAstitva apane rUpase astirUpa hai aura pararUpase nAstirUpa hai, yaha kahanekI, aura ye donoM svarUpa bhI svarUpase astirUpa aura pararUpase nAstirUpa hai, yaha kahaneko AvazyakatA na honese aprAmANika padArthaparaMparAkI parikalpanA karanekI AvazyakatA nahIM hai / (4) svarUpase astitva dharmakA aura pararUpase nA stitva dharmakA eka padArthake sAtha kathaMcittAdAtmyasaMbaMdha honese padArthakA astitva jisa rUpase hotA hai, usI rUpase nAstitvake honekA, aura nAstitva jisa rUpase hotA hai usI rUpase astitvake honekA prasaMga upasthita na honese saMkara doSa nahIM aataa| (5) svarUpase astitva dharmakA aura pararUpase nAstitva dharmakA eka padArthake sAtha kathaMcittAdAtmyasaMbaMdha honese padArthakA astitva dharma jisa rUpase hotA hai usa rUpase nAstitva hI hogA, astitva nahIM, aura nAstitva dharma jisa rUpase hotA hai usa rUpase astitva hI hogA, nAstitva nahIM, isa prakArase vyatireka doSa nahIM aataa| (6) svarUpase astitvakA aura pararUpase nAstitvakA eka hI padArthameM sadbhAva honeke kAraNa vastu sadasadAtmaka honese padArtha sadrUpa hai yA asadrUpa hai ? isa prakAra ubhayakoTika jJAnakA abhAva honese anekAntavAdameM saMzaya nAmaka doSa bhI nahIM aataa| (7) saMzayakA abhAva honese arthAt padArtha sadasadAtmaka hI haiM isa prakArake nizcayakA sadbhAva honese anizcayarUpa apratipatti nAmaka doSa bhI nahIM hotA, aura (8) apratipatti nAmaka doSakA abhAva honese arthAt vastuke sadasadAtmakatvarUpa svarUpake nizcayake sadbhAvase anekAMtavAdameM vastuvyavasthAhAni nAmaka doSa bhI nahIM aataa| jisa padArthakI anubhavase siddhi hotI hai usake viSayameM koI bhI doSa nahIM aataa| jisa padArthako siddhi anubhavase nahIM hotI; usameM doSa Ate haiN|' ekAntavAdakI jAtise syAdvAdakI jAti bhinna hai, ataeva syAdvAdameM ina doSoMke liye sthAna nahIM hai, ataH syAdvAdake marmajJoMko una upapattiyoMke dvArA una doSoMko dUra kara denA caahiye| kyoMki svatantra 1. prophesara ema0 jI0 koThArIke saujanyase /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 anya. yo. vya. zloka 25 ] sthAdvAdamaJjarI __athAnekAntavAdasya sarvadravyaparyAyavyApitve'pi mUlabhedApekSayA cAturvidhyAbhidhAnadvAreNa bhagavatastattvAmRtarasAsvAdasauhityamupavarNayannAha syAnnAzi nityaM sadRzaM virUpaM vAcyaM na vAcyaM sadasattadeva / vipazcitAM nAtha nipItatattvasudhodgatodgAraparampareyam // 25 // syAdityavyayamanekAntadyotakamaSTAsvapi padeSu yojyam / tadeva adhikRtamevaikaM vastu syAt kathaJcid nAzi vinazanazIlamanityamityarthaH / syAnnityam avinAzidharmItyarthaH / etAvatA nityAnityalakSaNamekaM vidhAnam / tathA syAt sadRzamanuvRttihetusAmAnyarUpam / syAd virUpaM vividharUpam visadRzapariNAmAtmakaM vyAvRttihetuvizeSarUpamityarthaH / anena sAmAnya honeke kAraNa nirapekSa vidhirUpa sAmAnya tathA pratiSedha rUpa vizeSameM hI una doSoMko sthAna milatA hai / athavA 'virodha' zabda yahA~ dopakA vAcaka hai / jaise, viruddha AcaraNa karatA hai| yahA~ 'viruddha' zabdakA artha 'duSTa' hai| ataeva virodhoM-virodha, vaiyadhikaraNya Adi dopoM se bhayabhIta, yaha artha karanA cAhiye / isa prakAra 'virodha' isa sAmAnya zabdase sabhI dopoMkA grahaNa ho jAtA hai / yaha zlokakA artha hai // 24 // bhAvArtha-pratyeka vastumeM anaMta dharma maujUda haiN| pratyeka vastu apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA sat rUpa, aura dUsare dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA asat rUpa hai| vastuke astitva aura nAstitva dharmoMkA eka sAtha kathana nahIM kahA jA sakatA, isaliye pratyeka vastu kisI apekSAse avaktavya bhI hai| kisI vastumai avirodha bhAvase astitva aura nAstitvakI kalpanA karaneko saptabhaMgI kahate haiM (praznavazAdekasmin vastuni avirodhena vidhipratiSedhakalpanA sptbhNgo)| vastumeM astitva aura nAstitva paraspara viruddha dharmokI kalpanA kisI apekSAko lekara hI kI jAtI hai| ataeva svadravya AdikI apekSA vastu kathaMcita asti hai, aura paradravya AdikI apekSA vastu kathaMcit nAsti hai| isIliye saptabhaMgIvAdame virodha, vaiyadhikaraNya, anavasthA, saMkara, vyatikara, saMzaya, apratipatti aura abhAva nAmaka doSoMke liye koI avakAza nahIM hai| virodha Adi doSoMke nirAkaraNa karanese zAMkarabhASya aura sarvadarzanasaMgrahameM zaMkara aura mAdhava AcAryoM dvArA pratipAdita virodha, saMzaya Adi doSoMkA bhI parihAra ho jAtA hai| kyoMki vastumeM astitva aura nAstitva dharma bhinna-bhinna apekSAoMko lekara hI mAne gaye haiN| kAraNa ki jisa apekSAse vastu asti hai, usI apekSAse syAdvAdiyoMne vastuko nAsti svIkAra nahIM kiyA hai| anekAntavAda sampUrNa dravya aura paryAyoMmeM rahatA hai, parantu mukhya bhedoMko apekSA syAt nitya, syAt anityaH syAta sAmAnya, syAt vizepa: syAt vAcya, syAt avAcya; syAt sat, syAt asatke bhedase anekAMtake cAra bheda batAye gaye haiM zlokArtha-he vidvAnoMke ziromaNi ! apane anekAnta rUpI amRtako pIkara pratyeka vastuko kathaMcit anitya, kathaMcit nitya; kathaMcit sAmAnya, kathaMcit vizeSa; kathaMcit vAcya, kathaMcit avAcya; kathaMcit sat aura kathaMcit asat pratipAdana kiyA hai| vyAkhyArtha-'syAt' zabda anekAMtakA sUcaka hai / use nitya, anitya Adi AThoM vacanoMke sAtha lagAnA cAhiye / (1) pratyeka vastu vinAzI honeke kAraNa kathaMcit anitya, aura avinAzI honeke kAraNa kathaMcit nitya hai| (2) pratyeka vastu sAmAnya rUpa honese kathaMcit sAmAnya, aura vizepa rUpa honese kathaMcit vizepa hai| (3) pratyeka padArtha vaktavya honese kathaMcit vAcya, aura avaktavya honese kathaMcita 1 tattvArtharAjavArtika pR0 24 /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zlo. 25 vizeSarUpo dvitIyaH prkaarH| tathA syAd vAcyaM vaktavyam / syAd na vAcyamavaktavyamityarthaH / atra ca samAse'vAcyamiti yuktam , tathApyavAcyapadaM yonyAdau rUDhamityasabhyatAparihArArtha na vAcyamityasamastaM cakAra stutikaarH| etenAbhilApyAnabhilApyasvarUpastRtIyo bhedH| tathA syAtsad vidymaanmstiruupmityrthH| syAd asat tadvilakSaNamiti / anena sadasadAkhyA caturthI vidhaa| he vipazcitAM nAtha saMkhyAvatAM mukhya iyamanantaroktA nipItatattvasudhodgAraparamparA / taveti prakaraNAt sAmarthyAdvA gamyate / tattvaM yathAvasthitavastusvarUpaparicchedaH / tadeva jarAmaraNApahAritvAd vibudhopabhogyatvAd mithyAtvaviSominirAkariSNutvAd AntarAhAdakAritvAcca sudhA pIyUSaM tattvasudhA / nitarAmananyasAmAnyatayA pItA AsvAditA yA tattvasudhA tasyA udgatA prAdurbhUtA tatkAraNikA udgAraparamparA udgArazreNirivetyarthaH / yathA hi kazcidAkaNThaM pIyUSarasamApIya tadanuvidhAyinImudgAraparamparAM muJcati, tathA bhagavAnapi jarAmaraNApahAri tattvAmRta svaramAsvAdya tadrasAnuvidhAyinI prastutAnekAntavAdabhedacatuSTayIlakSaNAmudgAraparamparAM deshnaamukhenodgiirnnvaanityaashyH|| athavA yairekAntavAdibhirmithyAtvagaralabhojanamAtRpti bhakSitaM teSAM tattadvacanarUpA udgAraprakArAH prAk prdrshitaaH| yaistu pacelimaprAcInapuNyaprAgbhArAnugrahItairjagadguruvadanenduniHsyandi tattvAmRtaM manohatya pItam , teSAM vipazcitAM yathArthavAdaviduSAM he nAtha iyaM pUrvadaladarzitollekhazekharA udgAraparampareti vyAkhyeyam / ete ca catvAro'pi vAdAsteSu teSu sthAneSu prAgeva carcitAH / tathAhi-'AdIpamAvyoma samasvabhAvam' iti vRtte nityAnityavAdaH pradarzitaH / 'anekamekAtmakameva vAcyam' iti kAvye sAmAnyavizeSavAdaH sNsuucitH| saptabhaGgayAmabhilApyavAdaH sadasadvAdazca crcitH| iti na bhUyaH prayAsaH // iti kAvyArthaH // 25 // avAcya hai / lokameM avAcya zabda yoni Adike artha meM prayukta hotA hai, ataeva stutikAra hemacandra AcAryane zlokameM 'avAcya' zabda na kaha kara 'na vAcyaM' pada prayoga kiyA hai| (4) tathA pratyeka padArtha asti rUpa hai, isaliye kathaMcit 'sat' nAsti rUpa hai, isaliye kathaMcit asat hai| he vidvAnoMke ziromaNi ! jisa prakAra koI manuSya amRtakA khUba pAna karake pIchese bAra bAra DakAra letA hai, usI prakAra Apane janma aura maraNake nAza karanevAlI, vidvAnoMke upabhogya, mithyAtva-viSako niviSa karanevAlI, aura AhlAda utpanna karanevAlI tattva-sudhAkA asAdhAraNa rUpase pAna karake anekAntavAdake cAra mukhya bhedoMkI udgAraparamparAko upadezake dvArA pragaTa kiyA hai| athavA, jina ekAntavAdiyoMne mithyAtvarUpI viSa-bhojanakA khUba tRpta hokara bhakSaNa kiyA hai, unake vacanarUpI udgAroMkA varNana kara cuke haiN| jina puNyAtmA logoMne saMsArake svAmI Apake mukha-candrase jharate hue amRtakA tRpta hone taka pAna kiyA hai, una yathArtha vaktA vidvAnoMke mukhase anekAntavAdake cAra mukhya bhedoMkI udgAraparamparA pragaTa huI hai| ina cAra vAdoMmeM 'AdIpamAvyoma samasvabhAvaM" zlokameM nityAnityavAda, 'anekamekAtmakameva vAcyam' zlokameM sAmAnya-vizeSavAda, tathA saptabhaMgIvAdameM vAcya-avAcya aura sat-asat vAdakA varNana kiyA gayA hai| yaha zlokakA artha hai // 25 // bhAvArtha-syAdvAdiyoMke matameM pratyeka vastu kisI apekSAse nitya-anitya, kisI apekSAse vAcyaavAcya, aura kisI apekSAse sat-asat hai| ina cAroM vAdoMkA syAdvAdameM samAveza ho jAtA hai| ataeva pratyeka padArthako dravyArthika nayako apekSA nitya, sAmAnya, avAcya aura sat, tathA paryAyArthika nayase anitya, vizeSa, vAcya aura asat mAnanA hI nyAyasaMgata hai| vastumeM ekAnta rUpase nitya, anitya Adi dharmoke mAnanese virodha AtA hai / ataeva pratyeka vastuko anekAMtAtmaka mAnanA caahiye|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 anya. yo. vya. zloka 26] syAdvAdamaJjarI idAnIM nityAnityapakSayoH parasparadUSaNaprakAzanavaddhalakSatayA vairAyamANayoritaretarodIritavividhahetuhetisaMnipAtasaMjAtavinipAtayorayatnasiddhapratipakSapratikSepasya sarvotkarSamAha ya eva dopAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsipu kaNTakeSu jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te // 26 // kileti nishcye| ya eva nityavAde nityaikAntavAde doSA anityaikAntavAdibhiH prasajjitAH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAnupapattyAdayaH, ta eva vinAzavAde'pi kSaNikaikAntavAde'pi samAH tulyAH, nityaikAntavAdibhiH prasajyamAnA anyuunaadhikaaH|| tathAhi-nityavAdI pramANayati / sarvaM nityaM sattvAt / kSaNike sadasatkAlayorarthakriyAvirodhAt tallakSaNaM sattvaM nAvasthAM badhnAtoti tato nivartamAnamananyazaraNatayA nityatve'vatiSThate / tathAhi-kSaNiko'rthaH sanvA kAryaM kuryAd asanvA ? gatyantarAbhAvAt / na tAvadAdyaH pakSaH, samasamayavartini vyApArAyogAt sakalabhAvAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvaprAptyAtiprasaGgAcca / nApi dvitIyaH pakSaH kSodaM kSamate, asataH kAryakAraNazaktivikalatvAt ; anyathA zazaviSANAdayo'pi kAryakaraNAyotsaheran , vizeSAbhAvAt iti // anityavAdI nityavAdinaM prati punarevaM pramANayati / sarvaM kSaNikaM sattvAt / akSaNike ekAnta nitya aura ekAnta anityavAdake mAnanevAle eka dUsareke doSa dikhAkara paraspara lar3ate haiM, aura eka dUsareke siddhAMtoMkA khaMDana karaneke liye nAnA prakArake heturUpI zastroMke prahArase gira par3ate haiM, ataeva prayatnake vinA hI bhagavAnke zAsanakI sarvotkRSTatA siddha hotI hai zlokArtha-nitya ekAntavAdameM jo doSa Ate haiM, ve hI doSa anitya ekAMtavAdameM samAna rUpase Ate haiM / java kSudra zatru eka dUsarekA vidhvaMsa karanemeM lage rahate haiM taba jinendra bhagavAnkA ajeya zAsana vijayI hotA hai| vyAkhyArtha-yahA~ 'kila' zabda nizcaya arthameM hai| 'nityavAdiyoMke matameM kramase athavA eka sAtha arthakriyA nahIM ho sakatI' isa prakAra jo anityavAdiyoMne ekAnta nitya pakSameM dUSaNa diye the, ve saba doSa anityavAdiyoMke pakSameM bhI Ate haiN| nityavAdI-'samasta padArtha nitya haiM, sadrapa honese / ' kSaNika padArthoMkI bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAla meM koI arthakriyA nahIM ho sakatI, kyoMki apane prayojana ( kArya ) kI utpatti karane meM virodha upasthita honese, kSaNika padArtha ( kAryakI utpattike liye ) sthiratvako-eka kSaNase adhika kAla takakI sthitikodhAraNa nahIM karatA / ataH vaha kSaNikatvase nivRtta hotA huA, anya kisIkI zaraNa prApti na honese nityatvameM Akara mila jAtA hai / tathAhi-prazna hotA hai ki kSaNika padArtha astirUpa hotA huA apanA kArya karatA hai yA apanA abhAva honepara apanA kArya karatA hai ? 'kSaNa mAtra rUpa apane astitva kAlameM vaha apanA kArya karatA hai', yaha prathama pakSa ThIka nahIM / kyoMki jisa kAlameM kSaNika padArtha utpanna hone jAtA hai', usI kAlameM utpanna honevAle kAryakI utpattike liye kSaNika padArthameM utpatti kriyAkA honA ghaTita nahIM hotA; tathA eka-eka kAlameM honevAle padArthoM meM kAryakAraNa bhAva honese, samakAlavartI sabhI padArthoM meM paraspara kAryakAraNa bhAva honekA atiprasaMga upasthita ho jAtA hai / 'kSaNika padArthakA abhAva honepara vaha padArtha apanA kArya karatA hai', yaha dUsarA pakSa bhI kharA nahIM utaratA / kyoMki jisakA sadbhAva nahIM hotA usameM apanA kArya karanekI zaktikA abhAva hotA hai| yadi aisI bAta na ho to zazaviSANa Adi bhI kArya karaneke liye utsAhI ho jAyeMge kyoMki asat padArtha aura zazaviSANameM bheda nahIM hai| anityavAdI-(nitya ekAMtavAdIkA khaMDana karate hue) 'sampUrNa padArtha kSaNika haiM; sadrUpa honese|'
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 26 kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAd arthakriyAkAritvasya ca bhAvalakSaNatvAt , tato'rthakriyA vyAvartamAnA svakroDIkRtAM sattAM vyAvatayediti kSaNikasiddhiH / na hi nityo'rtho'rthakriyAM krameNa pravartayitumutsahate, pUrvArthakriyAkaraNasvabhAvopamardadvAreNottarakriyAyAM krameNa pravRtteH, anyathA pUrva kriyAkaraNAvirAmaprasaGgAt / tatsvabhAvapracyave ca nityatA prayAti, atAdavasthyasyAnityatAlakSaNatvAt / atha nityo'pi kramavartinaM sahakArikAraNamarthamudIkSamANastAvadAsIt , pazcAt tamAsAdya krameNa kArya kuryAditi cet / na / sahakArikAraNasya nitye'kiJcitkarasyApi pratIkSaNe'navasthAprasaGgAt / nApi yaugapadyena nityo'rtho'rthakriyAH kurute adhyakSavirodhAt / na hyekakAlaM sakalAH kriyAH prArabhamANaH kazcidupalabhyate / karotu vA / tathApyAdyakSaNa eva sakalakriyAparisamAptedvitIyAdikSaNeSu akuvArNasyAnityatA balAd ADhaukate, karaNAkaraNayorekasmin virodhAd iti // tadevamekAntadvaye'pi ye hetavaste yuktisAmyAd viruddhaM na vyabhicarantItyavicAritaramaNIyatayA mugdhajanasya dhyAndhyaM' cotpAdayantIti viruddhA vyabhicAriNo'naikAntikA arthakriyAkAritva (prayojanabhUtatA) hI satkA lakSaNa hai| padArthoM ko akSaNika- kUTastha nitya-mAnane meM unameM kramase athavA eka sAtha arthakriyA honemeM virodha upasthita honese; tathA arthakriyAkA kartA honA, padArthakA svarUpa honese, usa nitya padArthase pRthaka honevAlI arthakriyA apane dvArA vyApta nitya padArthako sattAko usa padAthase pRthaka kara degI-arthakriyAkA padArtha meM abhAva ho jAnese padArthakA astitva ho na rhegaa| isa prakAra kSaNika padArthake-padArthake kSaNikatvake-anityatvako siddhi hotI hai| nitya padArtha apanI arthakriyAko kramase karanemeM samartha nahIM hotA / kyoMki padArthake prayojanabhUta pUrvakAlavartI kAryako karaneke svabhAvake vinAza dvArA padArthake prayojanabhUta uttarakAlavartI kAryako utpanna karanekI kriyA karanekI padArthakI pravRtti hotI hai| pUrva kAryotpAdana kriyA karaneke svabhAvakA yadi vinAza na kiyA gayA to pUrvakAlavartI kArya karanekI kriyAkA aMta na honekA prasaMga upasthita ho jAtA hai / pUrva kAryotpAdana kriyA karaneke svabhAvakA nAza honepara padArthakI nityatA naSTa ho jAtI hai, kyoMki padArthakI bhinna-bhinna avasthAoMkA kramase abhAva hote rahanA hI anityatAkA lakSaNa hai| yadi kaho ki 'padArtha nitya honepara bhI kramavartI sahakArikAraNabhUta arthakI apekSA karatA huA rahatA hai aura bAdameM usa sahakArikAraNabhUta padArthako prApta karake kramase kArya karatA hai to yaha kahanA bhI ThIka nhiiN| kyoMki nitya padArthaka viSayameM-nitya padArthako apanI arthakriyA karane meM pravRtta karaneke viSayameM -sahakArikAraNabhUta padArthakI apekSA karane para, vaha sahakArikAraNabhUta padArtha bhI nitya honese akiMcitkara honeke kAraNa, use kiMcitkara banAneke liye, anya sahakArikAraNabhUta padArthakI apekSA karanI hogii| isa prakAra anya-anya sahakArikAraNabhUta padArthokI apekSA karanese anavasthA nAmaka doSa AtA hai| nitya padArtha eka sAtha (yugapat) bhI arthakriyA nahIM kara sakate, kyoMki pratyakSase virodha AtA hai| kAraNa ki arthakriyA sadA kramase hotI hai, kabhI eka samayameM hotI huI nahIM dekhI jaatii| yadi sampUrNa arthakriyAoMkA eka kSaNameM honA svIkAra karo to sampUrNa kriyAoMke prathama kSaNameM samApta ho jAnese dvitIya kSaNa AdimeM na karanevAlI anityatA jabarana Akara upasthita ho jAyegI; kyoMki kriyA aura akriyA donoM eka nitya padArthameM nahIM raha skte| isa prakAra ukta donoM pakSoMmeM nitya aura anityavAdako siddha karaneke.liye jo 'sattva' hetu diyA gayA hai, vaha viruddha hetu hai / isa prakArake hetu, jaba taka unakA vicAra nahIM kiyA jAtA, tabhI taka sundara mAlUma hote haiM, isaliye ye hetu bhole logoMkI buddhimeM jar3atA paidA karanevAle honese anaikAntika hetu hai| yahA~ nitya aura 1. dhiyaH mAndyam /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 26 ] syAdvAdamaJjarI 235 iti / atra ca nityAnityaikAntapakSapratikSepa evoktaH / upalakSaNatvAca sAmAnyavizeSAdhekAntavAdA api mithastulyadopatayA viruddhA vyabhicAriNa eva hetUnupaspRzantIti paribhAvanIyam // ___athottarArddha vyAkhyAyate / parasparetyAdi / evaM ca kaNTakeSu kSudrazatruSvekAntavAdiSu parasparadhvaMsiSu satsu parasparasmAt dhvaMsante vinAzamupayAntItyevaMzIlAH sundopasundavaditi prsprdhvNsinH| teSu he jina te tava zAsanaM syAdvAdaprarUpaNanipuNaM dvAdazAGgIrUpaM pravacanaM parAbhibhAvukAnAM kaNTakAnAM svayamucchinnatvenaivAbhAvAd adhRSyamaparAbhavanIyam / "zaktAha kRtAca" iti kRtyavidhAnAd dharSitumazakyam dharSitumanaha~ vaa| jayati sarvotkarSeNa vartate / yathA kazcinmahArAjaH pIvarapuNyaparIpAkaH parasparaM vigRhya svayameva kSayamupeyivatsu dviSatsu ayatnasiddhaniSkaNTakatvaM samRddhaM rAjyamupabhuJjAnaH sarvotkRSTo bhavati evaM tvacchAsanamapi // iti kAvyArthaH // 26 // ___anantarakAvye nityAnityAyekAntavAde doSasAmAnyamabhihitam / idAnI katipayatadvizeSAn nAmagrAhaM darzayaMstatprarUpakANAmasadbhUtodbhAvakatayovRttatathAvidharipujanajanitopa anitya pakSakA ho khaMDana kiyA gayA hai / sAmAnya-vizeSa, vAcya-avAcya aura sat-asat vAdI bhI paraspara eka jaise dopa dete hai, isaliye ina ekAntavAdoMko bhI viruddha samajhanA caahiye| eka dUsarekA nAza karanevAle sunda aura upasunda nAmake do rAkSasa bhAiyoMke samAna kSudra zatru ekAntavAdI rUpa kaNTakoMkA paraspara nAza ho jAnepara syAdvAdakA prarUpaNa karanevAlA ApakA dvAdazAMga pravacana kisIke dvArA bhI parAbhUta nahIM kiyA jA sktaa| (sunda aura upasunda nAmake do rAkSasa bhAI the| unako brahmAkA varadAna thA ki unakI mRtyu eka dUsareke dvArA hogii| isa varadAnase masta hokara donoM bhAiyoMne prajAko pIDA denA Arambha kara diyaa| yaha dekhakara devoMne svargase tilottamAko bhejaa| tilottamAko dekhakara donoM bhAI apanI sudha bhUlakara use apanI strI banAnekI ceSTA karane lge| donoMmeM paraspara lar3AI huI, aura antameM donoM bhAI eka dUsareke hAthase mAre gaye) / yahA~ "zaktArhe kRtyAzca" sUtrase kyap pratyaya honepara 'adhRSya' kA artha hotA hai ki jisakA kisIse parAbhava na kiyA jA ske| jisa prakAra koI puNyazAlo mahArAjA apane zatruoMke paraspara lar3akara mara jAnepara vinA prayatnake hI niSkaMTaka rAjyakA upabhoga karatA hai, usI prakAra ApakA zAsana ekAntavAdiyoMke paraspara lar3akara naSTa ho jAnepara vijayI hotA hai / yaha zlokakA artha hai // 26 // bhAvArtha-jisa prakAra koI puNyazAlI rAjA apanezatruoMke ApasameM lar3akara naSTa ho jAnepara akhaNDa rAjyakA upabhoga karatA hai, usI taraha ekAntavAdI loga eka dUsareke siddhAMtoMmeM doSa dekara eka dUsareke matoMkA khaNDana kara dete haiM, isaliye mithyAdarzana rUpa samasta ekAntavAdoMkA samanvaya karanevAlA jaina zAsana hI sarvamAnya ho sakatA hai| Uparake zlokoMmeM sAmAnya rUpase nitya, anitya Adi ekAntavAdoMmeM doSa dikhAye gaye haiN| aba ekAntavAdiyoMke kucha vizeSa doSoMkA digdarzana karAte haiN| jisa prakAra prajAko pIr3ita karanevAle zatruoMse 1. sundopasundanAmAnau rAkSasau dvau bhrAtarau brahmaNaH sakAzAt varaM labdhavantau yat AvayormutyuH parasparAdastu nAnyasmAt / tathetyukte brahmaNA mattau tau trilokI pIDayAmAsatuH / atha devapreSitAM tilottamAmupalabhya tadartha mitho yudhyamAnAvaniyetAm / evamekAntavAdinaH svatattvasiddhayarthaM parasparaM vivadamAnA vinazyanti / tatazcAnekAntavAdo jayati / 2. haimasUtre 5-4-35 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 27 dravamiva paritrAturdharitrIpatekhijagatpateH purato bhuvanatrayaM pratyupakArakAritAmAviSkaroti naikAntavAde sukhaduHkhabhogau na puNyapApe na ca bandhamokSau / durnItivAdavyasanAsinaivaM parairviluptaM jagadapyazeSam // 27 // ekAntavAde nityAnityaikAntapakSAbhyupagame na sukhaduHkhabhogau ghttete| na ca puNyapApe ghttete| na ca vandhamokSau ghaTete / punaH punarnabaH prayogo'tyantAghaTamAnatAdarzanArthaH / tathAhiekAntanitye Atmani tAvat sukhaduHkhabhogau noppdyte| nityasya hi lakSaNam apracyutAnutpannasthiraikarUpatvam / tato yadA AtmA sukhamanubhUya svakAraNakalApasAmagrIvazAd duHkhamupabhuGkte, tadA svabhAvabhedAd anityatvApattyA sthiraikruuptaahaaniprsnggH| evaM duHkhamanubhUya sukhamupabhuJjAnasyApi vaktavyam / atha avasthAbhedAd ayaM vyvhaarH| na cAvasthAsu bhidyamAnAsvapi tadvato bhedaH / sarpasyeva kuNDalArjavAdyavasthAsu iti cet / na / tAstato vyatiriktA avyatiriktA vA ? vyatireke, tAstasyeti saMbandhAbhAvaH, atiprasaGgAt / avyatireke tu, tadvAneveti tadavasthitaiva sthiraikarUpatAhAniH / kathaM ca tadekAntaikarUpatve'vasthAbhedo'pi bhavediti // kiMca, sukhaduHkhabhogau puNyapApanirvatyau / tannirvartanaM cArthakriyA / sA ca kUTasthanityasya prajAkI rakSA karanevAlA rAjA mahAn upakAraka kahA jAtA hai, usI prakAra ekAntavAdiyoMke upadravase tInoM lokoMkI rakSA karanevAle jinendra bhagavAn saMsArake mahAn upakAraka hai zlokArtha-ekAntavAdameM sukha-dukhakA upabhoga, puNya-pApa, aura bandha-mokSakI vyavasthA nahIM bana sktii| isa prakAra paratIthika loga nayAbhAsoMke dvArA pratipAdita karanevAle Agraha rUpa khaDgase sampUrNa jagatakA nAza karate haiN| vyAkhyArtha-(1) vastuko ekAnta nitya mAnanese AtmAmeM sukha aura dukhakI utpatti nahIM ho sakatI / apracyuta, anutpanna, sthira aura eka rUpako nitya kahate haiN| ataeva yadi AtmA apanI kAraNa sAmagrIse sukhako bhoga kara dukhakA upabhoga karane lage, athavA dukhakA upabhoga karake sukhako bhogane lage, to apane nitya aura eka svabhAvako chor3aneke kAraNa AtmAmeM svabhAvabheda honese AtmAko anitya mAnanA par3egA / zaMkA-vAstavameM AtmAkI avasthAoMmeM bheda hotA hai, svayaM AtmAmeM bheda nahIM hotaa| jisa prakAra sarpakI sarala athavA kuNDalAkAra avasthAoMmeM bheda honese sarpameM bheda honA kahA jAtA hai, usI prakAra sukha aura dukha rUpa AtmAko avasthAoMmeM bheda honese yaha bheda AtmAkA kahA jAtA hai| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| Apa loga AtmAkI avasthAko AtmAse bhinna mAnate haiM, yA abhinna ? yadi sukha-dukha avasthAyeM AtmAse bhinna haiM, to ina avasthAoM aura AtmAmeM koI sambandha nahIM ho sktaa| yadi ina avasthAoMko AtmAse abhinna mAno, to sukha-dukha avasthAoMko hI AtmA mAnanA cAhiye / ataeva sukha-dukhakA bhoga karate samaya apane nitya svabhAvako chor3aneke kAraNa AtmAko anitya mAnanA pdd'egaa| ataeva ekAntavAdameM AtmAkA avasthA-bheda bhI nahIM bana sakatA / (2) puNya-pApase honevAle sukha-dukha bhI nitya ekAntavAdameM nahIM bana sakate / sukhAnubhava rUpa kriyAtmaka pariNAma puNya karmake nimittase tathA duHkhAnubhava rUpa kriyAtmaka pariNAma pApa karmake nimittase utpAdita kiyA jAtA hai / ina donoM pariNAmoMkI utpatti karanA hI ina donoM pariNAmoMke rUpase pariNata honA hI-karmabaddha AtmAkI arthakriyA hai| yaha puNya-pApase honevAlI arthakriyA kUTastha nitya AtmAmeM nahIM
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 anya. yo. vya. zloka 27] syAdvAdamaJjaro krameNa akrameNa vA nopapadyata ityuktaprAyam / ata evoktaM na puNyapApe iti / puNyaM dAnAdikriyopArjanIyaM zubhaM va rma, pApaM hiMsAdikriyAsAdhyamazubhaM karma / te api na ghaTete, prAguktanIteH / / ___ tathA na vandhamokSau / vandhaH karmapudgalaiH saha pratipradezamAtmano vahnayayaHpiNDavad anyo'nyasaMzlepaH / mokSaH kRtsnakarmakSayaH / tAvapyekAntanitye na syAtAm / vandho hi saMyogavizeSaH / sa ca "aprAptAnAM prAptiH" itilkssnnH| prAkAlabhAvinI aprAptiranyAvasthA, uttarakAlabhAvinI prAptizcAnyA / tadanayorapyavasthAbhedadoSo dustrH| kathaM caikarUpatve sati tasyAkasmiko bandhanasaMyogaH / bandhanasaMyogAcca prAk kiM nAyaM mukto'bhavat / kiMca tena bandhanenAsau vikRtimanubhavati na vA ? anubhavati cet, carmAdivadanityaH / nAnubhavati cet , nirvikAratve satA asatA vA tena gaganasyeva na ko'pyasya vizeSa iti bandhavaMphalyAd nityamukta eva syAt / tatazca vizIrNA jagati vndhmokssvyvsthaa| tathA ca paThanti "varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcetso'nityaH khatulyazcedasatphalaH" / bandhAnupapattau mokSasyApyanupapattirvandhanavicchedaparyAyatvAd muktizabdasyeti // ____evamanityaikAntavAde'pi sukhaduHkhAdyanupapattiH / anityaM hi atyantocchedadharmakam / tathAbhUte cAtmani puNyopAdAnakriyAkAriNo niranvayaM vinaSTatvAt kasya nAma tatphalabhUta ho sktii| padArthoMke nitya mAnanemeM unameM krama-kramase athavA eka sAtha arthakriyA nahIM ho sakatI, yaha pahale kahA jA cukA hai| isIliye kahA hai ki dAna Adise honevAle zubha karma rUpa puNya, aura hiMsA Adise honevAle azubha karma rUpa pApa-donoM ekAnta nitya pakSameM nahIM bana sakate / (3) agni aura lohekI taraha AtmAke pradezoMke karma pudgaloMke sAtha paraspara sammizraNa ho jAneko baMdha aura sampUrNa karmoke kSaya ho jAneko mokSa kahate haiM / yaha vandha aura mokSako vyavasthA bhI ekAnta nityavAdameM nahIM bana sakatI / saMyogavizeSako vandha kahate haiM / "aprApta padArthokI prAptiko" saMyoga kahate hai| yaha saMyoga eka avasthAko chor3akara dUsarI avasthAko prApta karanemeM hI saMbhava ho sakatA hai| ataeva nitya AtmAmeM avasthA bheda honese baMdha aura mokSa nahIM bana sakate / tathA, ekAnta nitya mAnanepara usake sAtha baMdhaka karmoMkA baMdha nahIM ho sakatA / ataeva baMdhaka karmoke sAtha honevAle saMyogake pahale AtmAko mukta mAnanA cAhiye / tathA baMdhaka karmake kAraNa AtmAmeM koI vikAra hotA hai, yA nahIM? yadi baMdha honese AtmAmeM koI vikAra hotA hai, to AtmAko camar3ekI taraha anitya mAnanA caahiye| yadi baMdha honepara bhI AtmA avikRta rahatI hai, to nirvikAra AkAzako taraha baMdhake hone athavA na honese AtmAmeM koI bhI vikAra nahIM A sakatA, ataeva baMdhake niSphala honeke kAraNa AtmAko sadA mukta mAnanA caahiye| ataeva sarvathA ekAntavAdameM baMdha aura mokSakI vyavasthA nahIM bana sktii| kahA bhI hai "varSA aura garamIke kAraNa camar3emeM hI parivartana hotA hai, AkAzameM koI parivartana nahIM dekhA jaataa| ataeva yadi AtmA camar3eke samAna hai, to use anitya mAnanA cAhiye; yadi AtmA AkAzakI taraha hai, to usameM baMdha nahIM mAnanA cAhiye / " ___ AtmAke bandha na honese AtmAke mokSa bhI nahIM ho sktaa| kyoMki bandhanake naSTa honeko hI mokSa kahate haiN| (1) ekAnta anityavAda mAnanese bhI sukha-dukha nahIM bana sakate / sarvathA rUpase naSTa honeko anitya kahate haiM / anitya AtmAmeM puNyopArjana karanevAlI kriyA karanevAle AtmAkA niranvaya nAza honese
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zlo. 27 sukhaanubhvH| evaM pApopAdAnakriyAkAriNo'pi niravayavanAze kasya duHkhasaMvedanamastu / evaM cAnyaH kriyAkArI anyazca tatphalabhoktA iti asamaJjasamApadyate / atha "yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte karpAse raktatA yathA" / / iti vacanAd nAsasaJjasamityapi vAGmAtram, santAnavAsanayoravAstavatvena prAgeva nirloThitatvAt / / ___ tathA puNyapApe api na ghaTete / tayohi arthakriyA sukhduHkhopbhogH| tadanupapattizcAnantaramevoktA / tato'rthakriyAkAritvAbhAvAt tayorapyaghaTamAnatvam / kiMcAnityaH kSaNamAtrasthAyI / tasmiMzca kSaNe utpattimAtranyanatvAt tasya kutaH puNyapApopAdAnakriyArjanam ? dvitIyAdikSaNeSu cAvasthAtumeva na labhate / puNyapApopAdAnakriyAbhAve ca puNyapApe kutaH, nirmUlatvAt ? tadasattve ca kutastanaH sukhduHkhbhogH| AstAM vA kathaMcidetat / tathApi pUrvakSaNasadRzenottarakSaNena bhavitavyam , upAdAnAnurUpatvAd upAdeyasya / tataH pUrvakSaNAd duHkhitAt uttarakSaNaH kathaM sukhita utpadyate, kathaM ca sukhitAt tataH sa duHkhitaH syAt , visadRzabhAgatApatteH ? evaM puNyapApAdAvapi / tasmAdyatkiJcidetat // phala rUpa sukhakA anubhava, tathA pApopArjana karanevAlI kriyA karanevAle AtmAkA niranvaya vinAza honese dukhakA anubhava nahIM ho sakatA / tathA padArthoM kA niranvaya vinAza mAnanese ekako kartA aura dUsareko bhoktA mAnanA pdd'egaa| zaMkA-"jisa prakAra kapAsake vIjameM lAla raMga lagAnese bIjakA phala bhI lAla raMgakA hotA hai, usI taraha jisa saMtAnameM karmavAsanA rahatI hai, usI santAnameM karmavAsanAkA phala rahatA hai|" ataeva santAnake pravAha mAnanese kAma cala jAtA hai, isa taraha AtmAke mAnanekI AvazyakatA nahIM rhtii| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| santAna aura vAsanA avAstavika haiM, yaha hama ( 18 veM zlokakI vyAkhyAmeM ) pratipAdana kara cuke haiN| (2) ekAnta anityavAdameM puNya-pApa bhI nahIM bana sakate / sukha aura dukhakA bhoga kramase puNya aura pApakI arthakriyAyeM haiN| yaha puNya-pApakI arthakriyA ekAnta kSaNika pakSameM nahIM bana sakatI, yaha hama pahale kaha Aye haiN| ataeva kSaNikavAdameM arthakriyAkAritvake abhAvameM puNya-pApa bhI siddha nahIM hote / tathA, kSaNikavAdiyoMke matameM pratyeka padArtha kevala eka kSaNake liye ThaharatA hai| isa kSaNameM padArtha apanI utpattimeM lage rahate hai, isaliye puNya aura pApako upArjana nahIM kara sakate / yadi dUsare, tIsare Adi kSaNameM puNya ora pApakA upArjana svIkAra karo, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki kSaNikavAdiyoMke matameM prathama kSaNake bAda padArthoMkA sthita rahanA hI saMbhava nhiiN| ataeva, puNya karma aura pApa karmake upArjana karaneko zubha aura azubha pariNati rUpa kriyAoMke abhAvameM puNyarUpa aura pAparUpa dravyakarmoMkA sadbhAva nahIM ho sakatA, kyoMki zubhAzubha pariNAmarUpa nimittoMkA abhAva hotA hai, aura pAparUpa dravyakarmake abhAvameM sukha-duHkhakA anubhava kaise ho sakatA hai ? yadi kisI prakAra kSaNikavAdiyoMke matameM sukha-dukhake anubhavakA sadbhAva mAna bhI liyA jAya, phira bhI ( unake matameM pUrvakSaNa uttarakSaNakA upAdAna kAraNa honese ) uttarakSaNa upAdAnabhUta pUrvakSaNake sadRza honA cAhiye, kyoMki upAdeya-pariNAma-upAdAna-pariNAmI-ke sadRza hotA hai / upAdeyake upAdAnake sadRza honese dukhI AtmarUpa pUrvakSaNase sukhI AtmarUpa uttarakSaNakI, tathA sukhI AtmarUpa pUrvakSaNase dukhI AtmarUpa uttarakSaNakI utpatti kaise ho sakatI hai ? kyoMki uttarakSaNarUpa pariNAmakA apane upAdAnase visadRza honekA prasaMga upasthita ho jAtA hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 27] syAdvAdamaJjarI 239 evaM vandhamokSayorapyasaMbhavaH / loke'pi hi ya eva baddhaH sa eva mucyate / niranvayanAzAbhyupagame caikAdhikaraNatvAbhAvAt santAnasya cAvAstavatvAt kutastayoH saMbhAvanAmAtramapi // pariNAmini cAtmani svIkriyamANe sarva nirvAdhamupapadyate / "pariNAmo'vasthAntaragamanaM na ca sarvathA hyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH // " iti vacanAt / pAtaJjalaTIkAkAro'pyAha-"avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttI dharmAntarotpattiH pariNAmaH" iti / evaM sAmAnyavizepasadasadabhilApyAnabhilApyaikAntavAdeSvapi sukhaduHkhAdyabhAvaH svayamabhiyuktairabhyUhyaH // athottarArddhavyAkhyA / evamanupapadyamAne'pi sukhaduHkhabhogAdivyavahAre paraiH paratIthikairatha ca paramArthataH shtrubhiH| parazabdo hi zatruparyAyo'pyasti / durniitivaadvysnaasinaa| nIyate ekadezaviziSTo'rthaH pratItivipayamAbhiriti nItayo nyaaH| duSTA nItayo durnItayo durnayAH / tepAM vadanaM parebhyaH pratipAdanaM durnItivAdaH / tatra yad vyasanam atyAsaktiH aucityanirapekSA pravRttiriti yAvat durnItivAdavyasanam / tadeva sadbodhazarIrocchedanazaktiyuktatvAd asiriva asiH kRpANo durnItivADhavyasanAsiH / tena durnItivAdanyasanAsinA karaNabhUtena durnayaprarUpaNahevAkakhaGgena / evamityanubhavasiddhaM prakAramAha / apizabdasya bhinnakramatvAd azeSamapi jagad (3)kSaNika ekAMtavAdameM baMdha aura mokSa bhI nahIM bana skte| lokameM bhI jo baMdhatA hai, vahI baMdhanamukta hotA huA dekhA jAtA hai| pratyeka kSaNakA niranvaya vinAza svIkAra karanepara AtmAkA jo kSaNavaddha hotA hai, usakA kSaNamAtrameM vinAza honese, vahI AtmAkA kSaNa mukta nahIM kahA jA sktaa| ataeva baMdha aura mokSakA ekAdhikaraNa na honese tathA kSaNasantAnake vAstavika na honese kSaNika ekAMtavAdameM baMdha aura mokSako kalpanA bhI kaise kI jA sakatI hai? ataeva AtmAko pariNAmI mAnanA caahiye| AtmAko pariNAmI mAnanese koI bhI bAdhA nahIM aatii| kahA bhI hai "eka avasthAko chor3akara dUsarI avasthAko prApta karaneko pariNAma kahate haiN| pariNAma na sarvathA avasthAnarUpa hotA hai aura na sarvathA vinAzarUpa-aisA vidvAnoMne mAnA hai|" pAtaMjala TIkAkArane bhI kahA hai-"avasthita dravyameM pahale dharmake nAza honepara dUsare dharmakI utpattiko pariNAma kahate haiN|" isI prakAra ekAnta sAmAnya-vizepa, ekAnta sat-asata, aura ekAnta vAcya-avAcya vAdoMmeM bhI sukha-dukhakA abhAva Adi doSa svayaM jAna lene caahiye| isa prakAra ekAntavAdiyoMke matameM sukha, dukhake bhoga AdikA vyavahAra siddha na honepara bhI paravAdIzatraoMne durnayavAdameM atyAsakti rUpa khaDgase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra rUpa bhAvaprANoMkA viccheda karake sampUrNa jagatkA nAza kara rakkhA hai| jisa prakAra zatru loga khaDgake dvArA samasta saMsArakA saMhAra karate haiM, usI prakAra paravAdiyoMne durnayavAdakA prarUpaNa karake sat jJAnakA nAza kara diyA hai| isaliye he bhagavana, Apa paravAdI-zatruoMse saMsArakI rakSA kro| vastuke ekadeza jAnaneko naya, aura khoTe nayoMko durnaya kahate haiN| zlokameM 'api' zabdako 'azeSa' ke sAtha lagAnA cAhiye / jisa prakAra 'maMca rote haiN| (maMcAH krozanti ) isa vAkyakA artha hotA hai ki maMcapara baiThe hue puruSa rote haiM, usI taraha yahA~ 'sampUrNa 1. pAtaJjalayogasUtre 3-13 vyaasH|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 28 nikhilamapi trailokyam / "tAtsthyAt tadvayapadezaH" iti trailokyagatajantujAtam / viluptaM samyagjJAnAdibhAvaprANavyaparopaNena vyApAditam / tat trAyasva ityaashyH| samyagjJAnAdayo hi bhAvaprANAH' prAvanikaigIyante / ata eva siddheSvapi jiivvypdeshH| anyathA hi jIvadhAtuH prANadhAraNArthe 'bhidhIyate / teSAM ca dazavidhaprANadhAraNAbhAvAd ajiivtvpraaptiH| sA ca viruddhA / tasmAt saMsAriNo dazavidhadravyaprANadhAraNAd jIvAH siddhAzca jJAnAdibhAvadhAraNAd iti siddham / durnayasvarUpaM cottarakAvye vyAkhyAsyAmaH // iti kaavyaarthH|| 27 // / sAmprataM durnayapramANarUpaNadvAreNa "pramANanayairadhigamaH" iti vacanAd jIvAjIvAditattvAdhigamanivandhanAnAM pramANanayAnAM pratipAdayituH svAminaH syAdvAdavirodhidurnayamArganirAkariSNurananyasAmAnyaM vacanAtizayaM stuvannAha sadeva sat syAtsaditi tridhArthoM mIyeta durnItinayapramANaiH / yathArthadarzI tu nayapramANapathena dunItipathaM tvamAsthaH // 28 // aryate paricchidyata ityarthaH pdaarthH| tridhA tribhiH prkaaraiH| mIyate paricchidyate / vidhau sptmii| kaitribhiH prakAraiH ityAha durniitinyprmaanneH| nIyate paricchidyate ekadezavizi loka' ( azepamapi trailokyam ) kA artha sampUrNa lokake prANo samajhanA cAhiye / pUrva AcAryone samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritrako bhAvaprANa kahA hai| ataeva siddhoMmeM bhI jIvakA vyapadeza hotA hai| jIva dhAtu prANa dhAraNa karaneke arthameM prayukta hotI hai / yadi dasa dravyaprANoMko [ dekhiyaM pariziSTa ( ka )] dhAraNa karanA hI jIvakA lakSaNa kiyA jAya, to siddhoMko ajIva kahanA cAhiye, kyoMki siddhoMke dravyaprANa nahIM hote / ataeva saMsArI jIva dravyaprANoMkI apekSAse, aura siddha jIva bhAvaprANoMkI apekSAse jIva kahe jAte haiM / durnayakA svarUpa Ageke zlokameM kahA jAyagA // yaha zlokakA artha hai // 25 // bhAvArtha-padArthoko sarvathA nitya aura sarvathA anitya mAnanese ekAntavAdiyoMke matameM sukha-dukha, puNya-pApa aura bandha-mokSa Adiko vyavasthA nahIM bana sktii| ataeva pratyeka vastuko kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya mAnanA hI yuktiyukta hai| bhAva-abhAva, dvaita-advaita, nitya-anitya Adi ekAntavAdoMmeM doSoMkA digdarzana samaMtabhadrane apane AptamImAMsA nAmaka graMthameM vistArase kiyA hai| aba durnaya, naya, aura pramANakA lakSaNa kahate hue "pramANanayairadhigamaH" sUtrase jIva ajIva Adi tattvoMko jAnane meM kAraNa pramANa aura nayakA pratipAdana karanevAle aura syAdvAdake virodhI durnayoMkA nirAkaraNa karanevAle bhagavAnke vacanoMko asAdhAraNatA batAte haiM zlokArtha-durnayase 'padArtha sarvathA sat hai,' nayase 'padArtha sat hai,' aura pramANase 'padArtha kathaMcit sat hai'-isa taraha tIna prakAroMse padArthoMkA jJAna hotA hai| vastu ke yathArtha svarUpa dekhanevAle Apane hI naya aura pramANa mArgake dvArA durnayarUpa mArga nirAkaraNa kiyA hai| vyAkhyArtha-jo jAnA jAtA hai vaha artha hai-padArtha hai| padArthoMkA durnaya, naya aura pramANase jJAna kiyA jAtA hai / jisake dvArA padArthoke eka aMza ko jAnA jAtAho, use naya kahate haiM / jo naya dUSita 1. samyagjJAnasamyagdarzanasamyakacAritretyAdayo ye jIvasya guNAste bhAvaprANAH / idaM prajJApanAsUtre prathamapade / 2. jIva prANadhAraNe haimadhAtupArAyaNe bhvAdigaNe ghA. 465 / 3. paJcendriyANi zvAsocchvAsaAyuSyamanovalavacanavalazarIrabalAnIti daza dravyaprANAH / 4. tattvArthAdhigamasUtre 2-3 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 28] syAdvAdamaJjarI 241 pTo'rtha Abhiriti nItayo nyaaH| duSTA nItayo durnItayo durnayA ityrthH| nayA naigmaadyH| pramIyate paricchicate'rtho'nekAntaviziSTo'nena iti pramANam syAdvAdAtmakaM pratyakSaparokSalakSaNam / durnItayazca nayAzca pramANe ca durnItinayapramANAni taiH|| kenollekhena mIyate ityAha sadeva sat syAtsad iti / saditi avyaktatvAd napuMsakatvam yathA kiM tatyA garne jAtamiti / sadeveti durnyH| saditi nyH| syAtsaditi pramANam / tathAhi-durnayastAvatsadeva iti bravIti / 'astyeva ghaTaH' iti / ayaM vastuni ekAntAstitvameva abhyupagacchan itaradharmANAM tiraskAreNa svAbhipretameva dharma vyavasthApayati / durnayatvaM cAsya mithyArUpatvAt / mithyArUpatvaM tatra dharmAntarANAM satAmapi nihnavAt / tathA saditi ullekhanAt nyH| sa hi 'asti ghaTaH' iti ghaTe svAbhimatamastitvadharma prasAdhayan zepadharmeSu gajanimilikAmAlambate / na cAsya durnayatvaM / dharmAntarAtiraskArAt / na ca pramANatvaM / syAcchabdena alAJchitatvAta / syAtsaditi 'syAtkathaJcit sad vastu' iti pramANam / pramANatvaM cAsya dRSTeSTAbAdhitatvAd vipakSe vAdhakasadbhAvAca / sarvaM hi vastu svarUpeNa sat pararUpeNa cAsad iti asakRduktam / saditi diGmAtradarzanArtham / anayA dizA asattvanityatvAnityatvavaktavyatvAvaktavyatvasAmAnyavizepAdi api voddhavyam / / ___itthaM vastusvarUpamAkhyAya stutimAha yathArthadarzI ityAdi / durnItipathaM durnayamArgam / tuzabdasya avadhAraNArthasya bhinnakramatvAt tvameva AsthaH tvameva nirAkRtavAn / na tIrthAntaradevatAni / kena kRtvA / nayapramANapathena / nayapramANe uktsvruupe| tayormANa pracAreNa / yatastvaM yathArthadarzI / yathArtho'sti tathaiva pazyatItyevaMzIlo yathArthadarzI / vimalakevalajyotiSA yathAhote hai, ve durnaya hai| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye sAta naya hai| jisake dvArA anaMta dharmAtmaka padArtha jAnA jAtA hai, use pramANa kahate haiN| pramANa syAdvAdarUpa hotA hai| isake pratyakSa aura parokSa do bheda haiM / yahA~ 'sat' zabda avyakta hai, isaliye vaha napaMsaka liMgameM prayukta huA hai| jisa prakAra garbhastha bacce ke liMgakA ThIka jJAna na honese "kiM tasyA garbhe jAtam' isa vAkyameM napuMsaka liMgakA prayoga huA hai, usI taraha 'sat' zabda bhI napuMsaka liMgameM prayukta huA hai| (1) kisI vastumeM anya dharmokA niSedha karake apane abhISTa ekAnta astitvako siddha karaneko durnaya kahate haiM, jaise yaha ghaTa ho hai ( astyeva ghaTaH ) / vastumeM abhISTa dharmakI pradhAnatAse anya dharmoMkA nipedha karaneke kAraNa durnayako mithyA kahA gayA hai| (2) kisI vastumeM apane iSTa dharmako siddha karate hue anya dharmomeM udAsIna ho kara vastuke vivecana karaneko naya kahate haiN| jaise yaha ghaTa hai ( asti ghttH)| nayameM durnayakI taraha eka dharmake atirikta anya dharmokA niSedha nahIM kiyA jAtA, isaliye nayako durnaya nahIM kahA jA sktaa| tathA, nayameM 'syAt' zabdakA prayoga na honese ise pramANa bhI nahIM kaha skte| (3) vastuke nAnA dRSTiyoMkI apekSA kathaMcit sat rUpa vivecana karaneko pramANa kahate haiM, jaise ghaTa kathaMcit sat hai ( syAtkathaMcit ghttH)| pratyakSa aura anumAnase abAdhita honese aura vipakSakA bAdhaka honese ise pramANa kahate haiN| pratyeka vastu apane svabhAvase sat, aura dUsare svabhAvase asat hai, yaha pahale kaI bAra kahA cukA hai| yahA~ vastuke eka 'sat' dharmako kahA gayA hai| isI prakAra asat, nitya, anitya, vaktavya, avaktavya, sAmAnya, vizeSa Adi aneka dharma samajhane caahiye| zlokameM 'tu' zabda nizcaya arthameM prayukta haA hai| 'tu' zabdakA 'tvaM' ke sAtha sambandha lagAnA caahiye| isaliye kevalajJAnase samasta padArthoMko yathArtha rItise jAnane vAle Apane hI naya aura pramANake dvArA durnayavAdakA nirAkaraNa kiyA hai| anya tairthika loga rAga, dveSa Adi doSoMse yukta honeke kAraNa yathArthadarzI nahIM haiM, isaliye durnayoMkA nirAkaraNa nahIM kara skte| kyoMki jo loga svayaM anItike mArgameM 31
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 28 vasthitavastudarzI / tIrthAntarazAstArastu rAgAdidoSakAluSyakalaGkitatvena tathAvidhajJAnAbhAvAd na yathArthadarzinaH / tataH kathaM nAma durnayapathamathane pragalbhante te tapasvinaH / na hi svayamanayapravRttaH pareSAmanayaM niSeddhamuddharatAM dhatte / idamuktaM bhavati / yathA kazcit sanmArgavedI paropakAradurlalitaH puruSazcaurazvApAdakaNTakAdyAkIrNaM mArga parityAjya pathikAnAM guNadoSobhayavikalaM doSAspRSTaM guNayuktaM ca mArgamupadarzayati, evaM jagannAtho'pi durnayatiraskaraNena bhavyebhyo nayapramANamArga prarUpayatIti / AsthaH iti asyateradyatanyAM "zAstyasUvaktikhyAteraGa1 ityaGi "zvayatyasUvacapataH zvAsthavocapaptam" iti asthAdeze "svarAdestAsu" iti vRddhau rUpam // mukhyavRttyA ca pramANasyaiva prAmANyam / atra nayAnAM pramANatulyakakSatAkhyApanaM tat teSAmanayogadvArabhUtatayA prajJApanAGgatvajJApanArtham / catvAri hi pravacanAnuyorgamahAnagarasya dvArANi upakramaH nikSepaH anugamaH nayazceti / eteSAM ca svarUpamAvazyakabhASyodenirUpaNIyam / iha tu nocyate granthagauravabhayAt / atra caikatra kRtasamAsAntaH pathinzabdaH / anyatra cAvyutpannaH pathazabdo'danta iti pathazabdasya dviHprayogo na duSyati // atha durnayanayapramANasvarUpaM kiJcinnirUpyate / tatrApi prathamaM nayasvarUpaM / tadanadhigame durnayasvarUpasya duSparijJAnatvAt / atra ca AcAryeNa prathamaM durnayanirdezo yathottaraM prAdhAnyAvavodhanArthaH kRtaH / tatra pramANapratipannArthaMkadezaparAmarzI nayaH / anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipar3e hue haiM, ve dUsaroMko anItise nahIM nikAla sakate / ataeva jisa prakAra yathArtha mArgakA jAnanevAlA koI paropakArI puruSa pathikoMko kumArgase bacAnekI icchAse cora, vyAghra , kaNTaka Adise AkIrNa mArgase chur3A kara unheM nirdoSa ThIka-ThIka mArgakA pradarzana karatA hai, isI prakAra trilokake svAmI arahaMta bhagavAn bhI bhavyoMke lie naya aura pramANakA upadeza dete haiN| zlokameM 'AsthaH' pada nirAkaraNa karane ke artha meM prayukta huA hai| as dhAtuse adyatana ( luG lakAra ) meM "zAstyasUvaktikhyAteraG" sUtrase aG pratyaya hokara "zvayatyasUvacapataH zvAsthavocapaptam" sUtrase asake sthAnameM astha Adeza hokara "svarAdestAsu" sUtrase 'a' ke sthAnameM vRddhi hokara 'AsthaH' rUpa banatA hai| vAstavameM kevala pramANako hI satya kahA jA sakatA hai / nayoMse vastuke sampUrNa aMzoMkA jJAna nahIM hotA, isaliye nayako satya nahIM kaha sakate / anuyogadvArase prajJApanA taka pahu~caneke liye naya anuyogake dvAra hai, isaliye nayoMko pramANake samAna kahA gayA hai| upakrama, nikSepa, anugama aura naya ye cAra anuyoga-mahAnagarameM pahu~caneke daravAje haiN| inakA svarUpa vizeSAvazyakabhASya (gAthA 911-4; 1505ke Age ) Adi granthoMse jAnanA cAhiye / yahA~ granthake bar3ha jAneke bhayase sabakA svarUpa nahIM likhA jaataa| eka jagaha zlokameM 'pathin' zabda samAsAnta hai, aura dUsarI jagaha avyutpanna akArAMta hai, iliye 'patha' zabdakA do bAra prayoga karanemeM doSa nahIM hai| durnaya, naya aura pramANameMse pahale nayakA svarUpa kahA jAtA hai| kyoMki nayako binA jAne durnayakA jJAna nahIM ho sktaa| pramANase nizcita kiye hue padArthoM ke eka aMza jJAna karaneko naya kahate haiN| pratyeka vastumeM ananta dharma pAye jAte haiM, ina ananta dharmomeM apane iSTa dharmako jAnaneko naya kahate haiN| vastukA pramANa dvArA 1. haimasUtre 3-4-60 / 2. haimasUtre 4-3-103 / 3. haimasUtre 4-4-31 / 4. aNuogaddArAI mahApurasseva tassa cattAri / 5. vizeSAvazyakabhASye 911, 912, 913, 914, 1505 tataH param /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 28] syAdvAdamaJjarI 243 pretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanakoTimArohayati iti nayaH / pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH / nayAzcAnantAH, anantadharmatvAt vastunaH tadekadharmaparyavasitAnAM vakturabhiprAyANAM ca nayatvAn / tathA ca vRddhAH- "jAiA vayaNapahA tAvaiyA ceva hu~ti nayavAyA"' iti / tathApi cirantanAcAryaH sarvasaMgrAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH prtipaaditaaH| tadyathA-naigamasaMgrahavyavahAraRjusUtrazabdasamabhirUdvaivaMbhUtA iti / kathameSAM sarvasaMgrAhakatvamiti cen / ucyate / abhiprAyastAvad arthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartate, gatyantarAbhAvAt / tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAste sarve'pi Aye nayacatuSTaye'ntarbhavanti / ye ca zabdavicAracaturAste zabdAdinayatraye iti // tatra naigamaH sattAlakSaNaM mahAsAmAnyama, avAntarasAmAnyAni ca dravyatvaguNatvakamatvAdIni. tathAntyAna vizepAna sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAn, avAntaravizeSAMzcApekSayA pararUpavyAvartanakSamAna sAmAnyAn atyantavini ThitasvarUpAnabhipraiti / idaM ca svatantrasAmAnyavizepavAde kSaNNamiti na pRthakaprayatnaH pravacanaprasiddhanilayanaprasthadRSTAntadvayaMgamyazcAyam / nizcaya honepara usakA nayase jJAna hotA hai| vastuoMmeM ananta dharma hote haiM, ataeva naya bhI ananta hote haiM / vastuke ananta dharmomeme baktAke abhiprAyake anusAra eka dharmake kathana karaneko naya kahate haiN| vRddhoMne kahA bhI hai-"jitaneprakArase bacana bole jA sakate haiM, utane hI naya hote haiN|" phira bhI pUrva AcAryone sabakA saMgraha karanevAle sAta vacanoMkI kalpanA karake naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ina sAta nayoMkA hI pratipAdana kiyA hai| artha athavA zabdase apane abhiprAya pragaTa kiye jA sakate hai| naMgama, saMgraha, vyavahAra RjusUtra ye cAra arthakA nirUpaNa karate hai, isaliye arthanaya kahe jAte haiM, tathA zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta naya zabdakA prarUpaNa karate haiM, isaliye zabdanaya kahe jAte haiM, ataeva ye sAta naya sarvasaMgrAhaka haiN| (1) naigama naya sattArUpa mahA sAmAnyako; dravyatva, guNatva, karmatva rUpa avAntara sAmAnyako; asAdhAraNa rUpa vizepako; tathA pararUpase vyAvRta aura sAmAnyase bhinna avAntara vizeSoMko jAnatA hai| yaha naya sAmAnya-vizepako grahaNa karatA hai| naigama nayakA svarUpa ( caudahaveM zlokameM ) sAmAnya-vizeSakA nirUpaNa karate samaya batAyA gayA hai, ataeva yahA~ alaga nahIM likhA jaataa| nilayana aura prastha ye naigama nayake dRSTAMta zAstroMmeM prasiddha hai / ( nilayana zabdakA artha nivAsa sthAna hotA hai| jaise kisIne kisIse pUchA, 'Apa kahA~ rahate haiN|' usane javAba diyA, ki 'maiM lokameM rahatA huuN|' lokameM bhI jambUdvIpa-bharatakSetramadhyakhaNDa-amuka deza-amuka nagara-amuka gharameM rahatA huuN| naigama naya ina saba vikalpoMko jAnatA hai| dUsarA dRSTAMta prasthakA hai| dhAnyako mApaneke pAMca serake parimANako prastha kahate haiN| kisIne kisI AdamIko kuThAra le kara jaMgalameM jAte hue dekhakara pUchA, 'Apa kahAM jAte haiM ?' usa AdamIne jabAba diyA, ki 'maiM prastha lene jAtA huuN|' ye donoM naigama nayake udAharaNa haiN|) 1. chAyA-yAvanto vacanapathAstAvanta eva bhavanti nayavAdAH / sanmatitakaprakaraNe 3-47 / 2. tatra nilayanaM vasanamityanarthAntaram / tadRSTAnto yathA-kazcit kenacit pRSTaH kva vasati bhavAn ? sa prAha-loke / tatrApi jambUdvIpe, tatrApi bharatakSetre, tatrApi madhyakhaNDe, tatrApyekasmin janapade nagare gRhe ityAdIn sarvAnapi vikalpAn naigama icchati // prasthako dhAnyamAnavizeSaH / tadRSTAnto yathA-tadyogyaM kASThaM vRkSAvasthAyAmapi tadanukIrtikaM skandhe kRtaM gRhamAnItamityAdisarvAsvapyavasthAsu naigamaH prasthakamicchati / haribhadrIyAvazyakaTippaNe nayAdhikAraH /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo . vya. zloka 28 saMgrahastu azeSavizeSatirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA vizvamupAdatte / ekaccasAmAnyaikAntavAde prAk prapaJcitam / / vyavahArastvevamAha yathA-lokagrAhameva vastu astu, kimanayA adRssttaavyvvhiymaannvstupriklpnkssttpissttikyaa| yadeva ca lokavyavahArapathamavatarati tasyaivAnugrAhaka pramANamupalabhyate netarasya / na hi sAmAnyamanAdinidhanamekaM saMgrahAbhimataM pramANabhUmiH, tathAnubhavAbhAvAt / sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAcca / nApi vizeSAH paramANulakSaNAH kSaNakSayiNaH pramANagocarAH, tathA pravRtterabhAvAt / tasmAd idameva nikhilalokAbAdhitaM pramANaprasiddha kiyatkAlabhAvisthUlatAmAvibhrANamudakAdyAharaNAdyarthakriyAnivartanakSamaM ghaTAdikaM vasturUpaM pAramArthikam / pUrvottarakAlabhAvitatparyAyaparyAlocanA punarajyAyasI, tatra pramANaprasarAbhAvAt / pramANamantareNa vicArasya kartumazakyatvAt / avastutvAcca teSAM kiM tadgocaraparyAlocanena / tathAhi-pUrvottarakAlabhAvino dravyavivartAH kSaNakSayiparamANulakSaNA vA vizeSA na kathaMcana lokavyavahAramuparacayanti / tanna te vsturuupaaH| lokavyavahAraropayoginAmeva vastutvAt / ata eva panthA gacchati, kuNDikA sravati, giridahyate, maJcAH krozanti ityAdivyavahArANAM prAmANyam / tathA ca vAcamukhya:-"laukikasama upacAraprAyo vistRtAthoM vyahAraH" iti / / RjusUtraH punaridaM manyate-vartamAnakSaNavivaryeva vasturUpam / nAtItamanAgataM ca / atItasya vinaSTatvAd anAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt kharaviSANAdibhyo'viziSyamANatayA (2) vizeSoMkI apekSA na karake vastuko sAmAnyase jAnaneko saMgraha naya kahate haiN| isakA nirUpaNa ( cauthe, pAMcaveM zlokameM ) sAmAnya ekAntakA prarUpaNa karate samaya kiyA jA cukA hai| (3) jitanI vastu lokameM prasiddha hai, athavA lokavyavahArameM AtI hai, unhIMko mAnanA, aura adRSTa aura avyavahArya vastuoMkI kalpanA niSprayojana hai| saMgraha nayase jAnA huA anAdi nidhana rUpa sAmAnya vyavahAra nayakA viSaya nahIM ho sakatA, kyoMki isa sAmAnyakA sarva sAdhAraNako anubhava nahIM hotaa| yadi isa sAmAnyakA saba logoMko anubhava hone lage, to saba loga sarvajJa ho jaayeN| isI prakAra kSaNa-kSaNameM naSTa hone vAle paramANu rUpa vizeSa bhI pramANake viSaya nahIM ho sakate, kyoMki paramANu Adi sUkSma padArtha hamAre pratyakSa Adi pramANake bAhya honese hamArI pravRttike viSaya nahIM hai / ataeva vyavahAra nayakI apekSA kucha samayake taka rahanevAlI sthUla paryAyako dhAraNa karanevAlA aura jaladhAraNa Adi kriyAoMke karanemeM samartha ghaTa Adi vastu hI pAramArthika aura pramANase siddha haiM, kyoMki inake mAnanemeM koI loka virodha nahIM aataa| isaliye ghaTakA jJAna karate samaya ghaTakI pUrva aura uttara kAlakI paryAyoMkA vicAra karanA vyartha hai, kyoMki sUkSma paryAya pramANase nahIM jAnI jAtI / tathA, ye pUrvottara paryAya avastu hai| pUrva aura uttara kAlameM honevAlI dravyako paryAya athavA kSaNa-kSaNameM nAza honevAle vizeSa rUpa paramANu lokavyavahArameM upayogI na honese avastu hai| kyoMki jo lokavyavahArameM upayogI hotA hai, use hI vastu kahate haiM / ataeva 'rAstA jAtA hai, kuMDa bahatA hai, pahAr3a jalatA hai, maMca rote haiM' Adi vyavahAra bhI lokopayogI honese pramANa hai / vAcakamukhyane kahA bhI hai-"lokavyavahArake anusAra upacarita arthako batAnevAle vistRta arthako vyavahAra kahate haiN|" (4) vastuko atIta aura anAgata paryAyoMko chor3akara vartamAna kSaNakI paryAyoMko jAnanA jusUtra nayakA viSaya hai / vastukI atIta paryAya naSTa ho jAtI hai, aura anAgata paryAya utpanna nahIM hotI, isaliye atIta aura anAgata paryAya kharaviSANakI taraha sampUrNa sAmarthyase rahita hokara koI arthakriyA nahIM kara 1. tattvArthadhigamabhASye 1-35 /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 28] syAdvAdamaJjarI 245 sakalazaktiviraharUpatvAt nArthakriyAnivartanakSamatvam tadabhAvAcca na vastutvaM / "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat" iti vacanAt / vartamAnakSaNAliGgitaM punarvasturUpaM samastArthakriyAsu vyApriyata iti tadeva pAramArthikama / tadapi ca niraMzamabhyugantavyam aMzavyApteyuktiriktatvAt / ekasya anekasvabhAvatAmantareNa anekasyAvayavavyApanAyogAt anekasvabhAvatA evAstu iti cen / n| virodhavyAghrAghrAtatvAt / tathAhi-yadi ekaH svabhAvaH kathamanekaH anekazcetkathamekaH ekAnekayoH prsprprihaarennaabsthaanaat| tasmAt svarUpanimagnAH paramANava eva parasparopasarpaNadvAreNa kathaMcinnicayarUpatAmApannA nikhilakAryeSu vyApAramAja iti ta eva svalakSaNaM na sthUlatAM dhArayat pAramArthikamiti / evamasyAbhiprAyeNa yadeva svakIyaM tadeva vastu na parakIyam, anupayogitvAditi / / zabdastu rUDhitA yAvanto dhvanayaH kasmiMzcidarthe pravartante, yathA indrazakrapurandarAdayaH surapatau tepAM sarvapAmapyekamarthamabhipraiti kila, pratItivazAd / yathA zabdAdavya tireko'rthasya pratipAdyate tathaiva tasyaikatvamanekatvaM vA pratipAdanIyam / na ca indrazakrapurandarAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAci tayA kadAcana pratIyante / tebhyaH sarvadA ekAkAraparAmarzotpatteraskhalitavRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / tasmAd eka eva paryAyazabdAnAmartha iti zabdhate AhUyate'nenAbhiprAyeNArthaH iti niruktAt ekArthapratipAdanAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAt / yathA cAyaM paryAyazavdAnAmekamarthamabhipraiti tathA taTastaTI taTam iti viruddhaliGgalakSaNadharmAbhisambandhAd vastuno bhedaM cAbhidatte / na hi viruddhadharmakRtaM bhedamanubhavato vastuno viruddhadharmAyogo yuktaH / evaM saGkhyAkAlakArakapuruSAdibhedAd api bhedo'bhyupgntvyH| tatra saGkhyA ekatvAdiH kAlo'tItAdiH kArakaM kAdi puruSaH prthmpurussaadiH|| sakatI, isaliye avastu hai| kyoMki "arthakriyA karanevAlA hI vAstavameM sat kahA jAtA hai|" vartamAna kSaNameM vidyamAna vastuse hI samasta arthakriyA ho sakatI hai, isaliye yathArthameM vahI sat hai| ataeva vastukA svarUpa niraMza mAnanA cAhiye, kyoMki vastuko aMza sahita mAnanA yuktise siddha nahIM hotaa| zaMkA-eka vastuke aneka svabhAva mAne vinA vaha aneka avayavoMmeM nahIM raha sakatI, isaliye vastumeM aneka svabhAva mAnane caahiye| samAdhAna-yaha ThIka nhiiN| kyoMki yaha mAnanemeM virodha AtA hai| tathAhi-eka aura anekameM paraspara virodha honese eka svabhAvavAlI vastumeM aneka svabhAva, aura aneka svabhAvavAlI vastumeM eka svabhAva nahIM bana skte| ataeva apane svarUpameM sthita paramANu hI parasparake saMyogase kathaMcit samUha rUpa hokara sampUrNa kAryoM meM pravRtta hote haiN| isaliye RjusUtra nayakI apekSA sthUla rUpako dhAraNa na karanevAle svarUpameM sthita paramANu hI yathArthameM sat kahe jA sakate haiN| ataeva RjusUtra nayakI apekSA nija svarUpa hI vastu hai, para svarUpako anupayogI honeke kAraNa vastu nahIM kaha sakate / (5) rUDhise sampUrNa zabdoMke eka arthameM prayukta honeko zabda naya kahate haiN| jaise zakra, purandara-indra, Adi sava zabda eka arthake dyotaka haiN| jaise, zabda aura arthakA abheda hotA hai, vaise hI usake ekatva aura anekatvakA bhI pratipAdana karanA caahiye| indra, zakra aura purandara Adi paryAyavAcI zabda kabhI bhinna arthakA pratipAdana nahIM karate, kyoMki unase eka hI arthakA jJAna hotA hai| ataeva indra Adi paryAyavAcI zabdoMkA eka hI artha hai / jisa abhiprAyase artha kahA jAya, use zabda kahate haiN| ataeva sampUrNa paryAyavAcI zabdoMse eka hI arthakA jJAna hotA hai| jaise indra, zakra aura purandara paraspara paryAyavAcI zabda eka arthako dyotita karate haiM, vaise hI 'taTa, taTI, taTam' paraspara viruddha liMgavAle zabdoMse padArthoMke bhedakA jJAna hotA hai| isI prakAra saMkhyA-ekatva Adi, kAla-atIta Adi, kAraka-kartA Adi, aura puruSa-prathama puruSa Adike bhedase zabda aura arthameM bheda samajhanA cAhie /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zrImadarAjacandrajenazAstramAlAyAM [anya.yo. vya. zloka 28 ___samabhirUDhastu paryAyazabdAnAM pravibhaktamevArthamabhimanyate / tadyathA indanAt indrH| pAramaizvaryam indrazabdavAcyaM paramArthatastadvatyarthe, atadvatyarthe punarupacArato vartate / na vA kazcit tadvAn , sarvazabdAnAM parasparavibhaktArthapratipAditayA AzrayAzrayibhAvena prvRttysiddheH| evaM zakanAt zakraH pUrdAraNAt purandara ityAdibhinnArthatvaM sarvazabdAnAM darzayati / pramANayati caparyAyazavdA api bhinnArthAH, pravibhaktavyutpattinimittakatvAt / iha ye ye pravibhaktavyutpattinimittakAste te bhinnArthakAH, yathA indrpshupurussshbdaaH| vibhinnavyutpattinimittakAzca paryAya. zabdA api / ato bhinnArthA iti / / ___evabhUtaH punarevaM bhASate-yasmin arthe zabdo vyutpAdyate sa vyayutpattinimittam / artho yadaiva pravartate tadaiva taM zabda pravartamAnamabhipraiti, na sAmAnyena / yathA udakAdyAharaNavelAyAM yoSidAdimastakArUDho viziSTaceSTAvAn eva ghaTo'bhidhIyate na zeSaH, ghaTazabdavyutpattinimittazUnyatvAta, paTAdivad iti / atItAM bhAvinI vA ceSTAmaGgIkRtya sAmAnyenaivocyata iti cet / n| tayovinaSTAnutpannatayA zazaviSANakalpatvAt tathApi taddvAreNa zabdapravartane sarvatra pravartayitavyaH, vizeSAbhAvAt / kiMca yadi atItavatsya'cceSTApekSayA ghaTazabdo'ceSTAvatyapi prayujyeta (6) samabhirUr3ha naya paryAyavAcI zabdoMmeM bhinna arthako dyotita karatA hai| jaise indra zakra aura purandara zabdoMke paryAyavAcI honepara bhI indrase parama aizvaryavAna ( indanAt indraH ), zakrase sAmarthyavAna ( zakanAt zakraH ) aura purandarase nagaroMko vidAraNa karanevAle (pUrdAraNAt purandaraH) bhinna-bhinna arthoMkA jJAna hotA hai| vAstavameM indra zabdake kahanese indra zabdakA vAcya ( parama aizvaryavAle ) meM hI mila sakatA hai / jisameM parama aizvarya nahIM hai, use kevala upacArase hI indra kahA jA sakatA hai| isaliye vAstavameM jo parama aizvaryase rahita hai, use indra nahIM kaha skte| ataeva paraspara bhinna arthako pratipAdana karanevAle zabdoMmeM Azraya aura AzrayI saMbaMdha nahIM bana sktaa| isI taraha zakra aura purandara zabda bhI bhinna arthako dyotita karate haiN| ataeva bhinna vyutpatti honese paryAyavAcI zabda bhinna bhinna arthoke dyotaka haiN| jina zabdoMkI vyutpatti bhinna bhinna hotI hai, ve zabda bhinna bhinna arthoke dyotaka hote haiM, jaise indra, pazu aura puruSa zabda / paryAyavAcI zabda bhI bhinna vyutpatti honeke kAraNa bhinna arthako sUcita karate haiN| (7) evaMbhUta naya aisA kahatA hai-jisa arthako lekara zabdakI vyutpatti kI jAtI hai, vahI artha usa zabdakI vyutpatti-pravRtti-kA nimitta hotA hai / jisa samaya artha pravRtta hotA hai, usa samaya pravRtta hotA huA use abhipreta hotA hai, sAmAnyataH nhiiN| jaise, jala lAneke samaya striyoMke sirapara rakkhe hue viziSTa kriyA yukta ghar3eko hI 'ghaTa' kaha sakate hai, dUsarI avasthAmeM ghar3eko 'ghaTa' nahIM kahA jA sktaa| kyoMki jisa taraha paTako ghaTa nahIM kahA jA sakatA, usI taraha ghar3A bhI jala lAne AdikI kriyA rahita avasthAmeM ghaTa zabdakI vyutpattikA nimitta nahIM ho sktaa| 'striyoMke sira para na rakkhe hue aura viziSTa kriyAse rahita padArthakI atIta aura anAgata viziSTa ceSTA-kriyA ko svIkAra kara, vaha dUsarA padArtha sAmAnyataH ghaTa kahA jAtA hai' yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki usa dUsare padArthakI atItakAlIna ceSTA nAza hone athavA anAgatakAlIna ceSTAke anutpanna honese, ye ceSTAe~ zazaviSANake sadRza hotI hai, arthAt unakA abhAva hotA hai| dUsare padArthako atIta ceSTAkA nAza athavA anAgatakAlIna ceSTAkI anutpatti honese, una ceSTAoMkA abhAva honepara bhI yadi una ceSTAoMke dvArA usa dUsare padArthako lekara ghaTa zabda pravRtta kiyA gayA to sabhI padArthoM ko lekara ghaTa zabdakA vyavahAra karanA cAhiye-sabhI padArthoMko ghaTa kahanA caahiye| kyoMki jisa prakAra usa dUsare padArthakI atIta yA anAgata ceSTAoMkA ( zabdapravartana kAlameM ) abhAva hotA hai, usI prakAra ( zabdapravartana kAlameM ) anya sabhI padArthoMkI atIta yA anAgata ceSTAoMkA abhAva hotA hai| ( tAtparya yaha hai ki jaba pravRttinimittakA abhAva honepara bhI. eka padArthako lekara ghaTa zabdakA vyavahAra
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 28] syAdvAdamaJjarI 247 tadA kapAlamRtpiNDAdAvapi tatpravartanaM durnivAraM syAd, vizeSAbhAvAt / tasmAd yatra kSaNe vyutpattinimittamavikalamasti tasmin eva so'rthastacchabdavAcya iti / / atra saMgrahazlokAH "anyadeva hi sAmAnyabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate naigamo nyH||1|| sadrapatAnatikrAntaM svasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva saMgRhNan saMgraho mtH||2|| vyavahArastu tAmeva prativastu vyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAd vyApArayati dehinaH / / 3 / / tatrarjusUtranItiH syAd shuddhpryaaysNshritaa| nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogataH / / 4 / / virodhiliGga saMkhyAdibhedAdu bhinnsvbhaavtaam| tasyaiva manyamAno'yaM pratyavatiSThate // 5 // tathAvidhasya tasyApi vastunaH kssnnvrtinH| brate samabhirUDhasta saMjJAbhedena bhinnatAma // 6 // ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAd evaMbhUto'bhimanyate" // 7 // kiyA jAtA hai to pravRttinimitta kA abhAva honepara anya sabhI padArthoMko lekara ghaTa zabdakA vyavahAra kyoM na kiyA jAye?) yadi atIta yA anAgata ceSTAoMkI apekSAse vartamAnakAlIna ceSTA rahita, usa dUsare padArthako lekara ghaTa zabda prayukta kiyA jAtA hai to kapAla aura mRtpiDameM bhI ghaTa zabdakA prayoga karanA dunivAra ho jaayegaa| kyoMki jisa prakAra usa dUsare padArthameM vartamAnakAlIna viziSTa ceSTAkA abhAva hotA hai tathA bhata athavA bhaviSya kAlameM ceSTAkA sadbhAva hotA hai, usI prakAra kapAlameM bhUtakAlameM tathA matpiDameM bhaviSya kAlameM ceSTAkA sadbhAva aura vartamAnakAlIna ceSTAkA abhAva hotA hai / ataeva jisa kSaNameM kisI zabdakI vyutpattikA nimitta kAraNa bhUta padArtha sampUrNa rUpase vidyamAna ho, usI kSaNameM vaha padArthake dvArA vAcya hotA hai| yahA~ saMgraha zloka haiM "naigama nayake anusAra vizeSa rahita sAmAnya jJAnakA kAraNabhUta ( vastugata ) sAmAnya bhinna hotA haiM aura vizeSa bhI bhinna hotA hai // 1 // apane-apane svabhAvameM sthita sabhI padArtha haiM astitva dharmako nahIM chor3ate haiN| ina sabhI padArthoMkA sattArUpase jo saMgraha karatA hai, use saMgraha naya kahate haiM // 2 // sattAke samAna dikhAI denevAlI honeke kAraNa pratyeka vastumeM vidyamAna rahanevAlI usa sattAke liyeavAntara sattAvAle padArthoMke liye-prANiyoMko vyavahAra naya pravRtta karAtA hai / / 3 // sthiti-dhrauvya-kA abhAva ( gauNatva ) honese kevala nazvara paryAyakA sadbhAva honeke kAraNa, arthakriyAkArI honese pAramArthika paryAyakA AzrayI RjusUtra naya hotA hai // 4 // paraspara virodhI liMga, saMkhyA Adike bhedase bhinna-bhinna dharmoko mAnanevAlA zabda naya hotA hai // 5 // kSaNasthAyI vastuko bhinna-bhinna saMjJAoMke bhedase bhinna mAnanA samabhirUr3ha naya hai / / 6 // vastu amuka kriyA karaneke samaya hI amuka nAmase kahI jA sakatI hai, vaha sadA eka zabdakA vAcya nahIM ho sakatI, ise evaMbhUta naya kahate haiM / / 7 // "
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 28 eta eva ca parAmarzA abhipretadharmAvadhAraNAtmakatayA zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayasaMjJAmaznuvate / tabalaprabhAvitasattAkA hi khalvete prprvaadaaH| tathAhi-naigamanayadarzanAnusAriNau naiyAyikavaizeSikau / saMgrahAbhiprAyavRttAH sarve'pyadvaitavAdAH sAMkhyadarzanaM ca / vyavahAranayAnupAti prAyazcArvAkadarzanam / RjusUtrAkUtapravRttabuddhayastAthAgatAH zabdAdinayAvalambino vaiyaakrnnaadyH|| uktaM ca sodAharaNaM nayadurnayasvarUpaM zrIdevasUripAdaiH / tathA ca tadgranthaH-"nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayokRtasya arthasya aMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH iti / svAbhipretAd aMzAd itarAMzApalAvI punrnyaabhaasH| sa vyAsasamAsAbhyAM dviprkaarH| vyAsato'nekavikalpaH / samAsatastu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca / Adyo naigamasaMgrahavyavahArabhedAt tredhaa| dharmayodharmiNodharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigamaH / sat caitanyamAtmanIti dhrmyoH| vastuparyAyavadravyamiti dharmiNoH / kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dharmadharmiNoH dhrmdvyaadiinaamaikaantikpaarthkyaabhisndhirbhegmaabhaasH| yathA Atmani sattvacaitanye parasparamatyantaM pRthagbhUte ityaadiH| sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH ayamubhayavikalpaH paro'parazca / azeSavizeSeSu audAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtra jisa samaya ye naya anya dharmokA niSedha karake kevala apane eka abhISTa dharmakA hI pratipAdana karate hai, usa samaya durnaya kahe jAte haiN| ekAntavAdI loga vastuke eka dharmako satya mAna kara anya dharmoMkA niSedha karate hai, isaliye ve loga durnayavAdI kahe jAte hai| tathAhi-nyAya-vaizeSika loka naigama nayakA anukaraNa karate haiM, advaitavAdI aura sAMkhya saMgraha nayako mAnate haiM / cArvAka loga vyavahAra nayavAdI hai, bauddha loga kevala RjasUtra nayako mAnate haiM, tathA vaiyAkaraNI loga zabda Adi nayakA hI anukaraNa karate haiN| devasari AcAryane pramANanayatattvAlokAlaMkArameM naya aura durnayakA svarUpa udAharaNa sahita pratipAdita kiyA hai-"zrutajJAna pramANase jAne hue padArthoM kA eka aMza jAna kara anya aMzoMke prati udAsanI rahate hue vaktAke abhiprAyako naya kahate hai| apane abhISTa dharmake atirikta vastuke anya dharmoke niSedha karaneko nayAbhAsa ( durnaya ) kahate hai| saMkSepa aura vistArake bhedase naya do prakArakA hai| vistArase nayake aneka bheda haiM / saMkSepameM dravyAthika aura paryAyAthika-ye nayake do bheda hai| dravyArthika nayake naigama, saMgraha aura vyavahAra tIna bheda haiM / (1) do dharma athavA do dharmI athavA eka dharma aura eka dharmImeM pradhAna aura gauNatAkI vivakSAko naikagama athavA naigama naya kahate haiN| (ka ) jaise sat aura caitanya donoM AtmAke dharma haiN| yahAM sat aura caitanya donoM dharmoMmeM caitanya vizeSya honese pradhAna dharma hai, aura sat vizeSaNa honese gauNa dharma hai| ( kha ) paryAyavAna dravyako vastu kahate haiN| yahA~ dravya aura vastu do dharmiyoMmeM dravya mukhya aura vastu gauNa hai / athavA paryAyavAna vastuko dravya kahate haiN| yahA~ vastu mukhya aura dravya gauNa hai| (ga) viSayAsakta jIva kSaNabharake liye sukhI ho jAtA hai yahAM viSayAsakta jIva rUpa dharmI mukhya, aura kSaNabharake liye sukhI honA rUpa dharma gauNa hai| do dharma, do dharmI athavA eka dharma aura dharmoM meM sarvathA bhinnatA dikhAneko naigamAbhAsa kahate haiM / jaise (ka ) AtmAmeM sat aura caitanya paraspara bhinna haiM ( kha ) paryAyavAna vastu aura dravya sarvathA bhinna 1. pramANanayatattvAlokAlaGkAre saptamaparicchede 1-53 / 2. anantAMzAtmake vastunyekaikAMzaparyavasAyino yAvantaH pratipattRRNAmabhiprAyAstAvanto nyaaH| te ca niyata saMkhyayA saMkhyAtuM na zakyanta iti vyAsato nayasyAnekaprakAratvamuktam / 3. dravati droSyati adudruvat tAMstAn paryAyAniti dravyaM tdevaarthH| so'sti yasya viSayatvena sa dravyArthikaH / paryetyutpAdavinAzau prApnotIti paryAyaH sa evArthaH / so'sti yasyAsau paryAyArthikaH /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 28 ] syAdvAdamaJjarI 249 mabhimanyamAnaH parasaMgrahaH / vizvamekaM sadavizeSAditi yathA / sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANastadAbhAsaH / yathA sattva tattvam tataH pRthagbhUtAnAM bizeSANAmadarzanAt / dravyatvAdIni avAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gaja nimIlikAmavalambamAnaH punrprsNgrhH| dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAt ityAdiryathA / tadddravyatvAdikaM pratijAnAnastadvizeSAnnihnavAnastadAbhAsaH / yathA dravyatvameva tattvam tato'rthAntarabhUtAnAM dravyANAmanupalabdherityAdiH / saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH / yathA yat sat tad dravyaM paryAyo vetyAdiH / yaH punarapAramArthikadravyaparyAyavibhAgamabhipraiti sa vyavahArAbhAsaH / yathA cArvAkadarzanam // paryAyArthikazcaturdhA RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evaMbhUtazca / Rju vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAyaH RjusUtraH / yathA sukhavivartaH samprati astItyAdiH / sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH / yathA tathAgatamatam / kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / yathA vabhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdiH / tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnameva arthamabhidadhati bhinnakAlazabdatvAt tAdRk siddhAnyazabdavad ityAdiH / paryAyazabdeSu niruktibhedena haiN| (ga) sukha aura jIva paraspara bhinna haiM / ( 2 ) vizeSa rahita sAmAnya mAtra jAnanevAleko saMgraha naya kahate haiN| para aura apara sAmAnyake bhedase saMgrahake do bheda haiM / sampUrNa vizeSoMmeM udAsIna bhAva rakhakara zuddha sat mAtrako jAnanA para saMgraha haiM; jaise sAmAnyase eka vizva hI sat hai / sattAdvaitako mAnakara sampUrNa vizeSoMkA niSedha karanA parasaMgrahAbhAsa hai; jaise sattA hI eka tattva hai, kyoMki sattAse bhinna vizeSa padArthoMkI upalabdhi nahIM hotI / dravyatva, paryAyatva Adi avAntara sAmAnyoMko mAnakara unake bhedoMmeM madhyastha bhAva rakhanA apara saMgraha naya hai; jaise dravyatvakI apekSA dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva eka haiM / ( isI prakAra paryAyatvakI apekSA cetana aura acetana paryAya eka haiM ) / dharma, adharma Adiko kevala dravyatva rUpase svIkAra karake unake vizeSoMke niSedha karaneko apara saMgrahAbhAsa kahate haiM; jaise dravyatva hI tattva haiM, kyoMki dravyatvase bhinna dravyoMkA jJAna nahIM hotA / ( 3 ) saMgraha nayase jAne hue padArthoMmeM yogya rIti se vibhAga karaneko vyavahAra naya kahate haiN| jaise jo sat hai, vaha dravya yA paryAya hai / ( yadyapi saMgraha nayakI apekSA dravya aura paryAya satse abhinna haiM, parantu vyavahAra nayakI dRSTise dravya aura paryAyako satse bhinna mAnA gayA hai ) / apAramArthika dravya aura paryAyake ekAnta bheda pratipAdana karaneko vyavahArAbhAsa kahate haiM; jaise cArvAkadarzana / ( cArvAka loga jIva dravyake paryAya Adi na mAnakara kevalabhUta catuSTayako mAnate haiM, ataeva unako vyavahArAbhAsa kahA gayA RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye cAra paryAyArthika nayake bheda haiM / ( 1 ) vartamAna kSaNakI paryAya mAtrakI pradhAnatAse vastukA kathana karanA RjusUtra hai; jaise isa samaya maiM sukhakI paryAya bhogatA hU~ / dravyake sarvathA niSedha karaneko RjusUtra nayAbhAsa kahate haiM, jaise boddhamata / ( bauddha loga kSaNa kSaNameM nAza honevAlI paryAyoMko ho vAstavika mAnakara paryAyoMke Azrita dravyakA niSedha karate haiM, isaliye unakA mata RjusUtra nayAbhAsa hai ) / ( 2 ) kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, vacana aura upasargake bhedase zabda ke arthameM bheda mAnaneko zabda naya kahate haiM; jaise babhUva bhavati, bhaviSyati ( kAla ); karoti, kriyate ( kAraka ); taTaH, taTI, taTaM ( liMga ); dArA, kalatram ( saMkhyA ); ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitA ( puruSa ); santiSThate, avatiSThate ( upasarga ) / kAla Adike bhedase zabda aura arthako sarvathA alaga mAnaneko zabdAbhAsa kahate haiM; jaise sumeru thA, sumeru hai aura sumeru hogA, Adi bhinna-bhinna kAlake zabda bhinna kAlake zabda hone se bhinna-bhinna arthoMkA hI pratipAdana karate haiM, jaise anya bhinna kAlake zabda / ( 3 ) paryAya zabdoM meM 32
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 28 bhinnamarthaM samabhirohan samabhirUDhaH / indanAd indraH zakanAcchakaH pUrdAraNAt purandara ityAdiSu ythaa| paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kkssiikurvaannstdaabhaasH| yathendraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGgaturaGgazabdavad ityaadiH| zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviziSTamartha vAcyatvenAbhyupagacchan evNbhuutH| yathendanamanubhavan indraH zakanakriyApariNataH zakraH pUraNapravRttaH purandara ityucyate / kriyAnAviSTaM vastu na ghaTazabdavAcyam ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt paTavad ityaadiH|| eteSu catvAraH prathame'rthanirUpaNapravaNatvAd arthnyaaH| zeSAstu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA shbdnyaaH| pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH / sanmAtragocarAt saMgrahAt naigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhuumvissyH| sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bhuvissyH| vartamAnaviSayAd RjusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayAvalambitvAd analpArthaH / kAlAdibhedena bhinnArthopadarzinaH zabdAdRjusUtrastadviparItavedakatvAd mahArthaH / pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataHsamabhirUDhAt zabdastadviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH / pratikriyaM vibhinnamartha pratijAnAnAd evaMbhUtAt samabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAd mhaagocrH| nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgomanu niruktike bhedase bhinna arthako kahanA samabhirUr3ha naya hai; jaise aizvaryavAn honese indra, samartha honese zakra aura nagaroMkA nAza karanevAlA honese purandara khnaa| paryAyavAcI zabdoMko sarvathA bhinna mAnanA samabhirUr3ha nayAbhAsa hai; jaise kari ( hAthI ) kuraMga ( hariNa ) aura turaMga zabda paraspara bhinna hai, vaise hI indra, zakra aura purandara zabdoMko sarvathA bhinna maannaa| (4) jisa samaya padArthoMmeM jo kriyA hotI ho, usa samaya usa kriyAke anurUpa zabdoMse arthake pratipAdana karaneko evaMbhUta naya kahate haiN| jaise parama aizvaryakA anubhava karate samaya indra, samartha honeke samaya zakra, aura nagaroMkA nAza karaneke samaya purandara khnaa| padArthameM amuka kriyA honeke samayako chor3akara dUsare samaya usa padArthako usI zabdase nahIM kahanA, evaMbhUta nayAbhAsa hai; jaise, jisa prakAra jala lAne AdikI kriyAkA abhAva honese paTako ghaTa nahIM kahA jA sakatA, vaise hI jala lAne Adi kriyAke atirikta samaya ghar3eko ghaTa nahIM khnaa| sAta nayoMmeM naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ye cAra naya arthakA pratipAdana karaneke kAraNa arthanaya kahe jAte haiM / bAkIke zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta naya zabdakA pratipAdana karanese zabdanaya kahe jAte haiN| ina nayoMmeM pahale-pahale naya adhika viSayavAle haiM, aura Age Ageke naya parimita viSayavAle haiN| saMgraha naya sat mAtrako jAnatA hai, aura naigama naya sAmAnya aura vizeSa donoMko jAnatA hai, isaliye saMgraha nayakI apekSA naigama nayakA adhika viSaya hai| vyavahAra naya saMgrahase jAne hue padArthoMko vizeSa rUpase jAnatA hai, aura saMgraha samasta sAmAnya padArthoMko jAnatA hai, isaliye saMgraha nayakA viSaya vyavahAra nayase adhika hai| vyavahAra naya tInoM kAloMke padArthoMko jAnatA hai, aura RjusUtrase kevala vartamAnakAlIna padArthoMkA jJAna hotA hai, ataeva vyavahAra nayakA viSaya RjusUtrase adhika hai / zabda naya, kAla Adike bhedase vartamAna paryAyako jAnatA hai, RjusUtrameM kAla AdikA koI bheda nahIM, isaliye zabda nayase RjusUtra nayakA viSaya adhika hai| samabhirUr3ha naya indra, zakra Adi paryAyavAcI zabdoMko bhI vyutpattikI apekSA bhinna rUpase jAnatA hai, parantu zabda nayameM yaha sUkSmatA nahIM rahatI, ataeva samabhirUr3hase zabda nayakA viSaya adhika hai| samabhirUr3hase jAne hue padArthoMmeM kriyAke bhedase vastumeM bheda mAnanA evaMbhUta hai; jaise samabhirUr3hakI apekSA purandara aura zacIpatimeM bheda honepara bhI nagaroMkA nAza karanekI kriyA na karaneke samaya bhI purandara zabda indrake arthameM prayukta hotA hai, parantu evaMbhUtako apekSA nagaroMkA nAza karate samaya hI indrako purandara nAmase kahA jA sakatA hai / ataeva evaMbhUtase samabhirUr3ha nayakA viSaya adhika hai| pramANake sAta bhaMgoMkI taraha apane viSayameM vidhi aura
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 28 ] 251 vrajati / " iti / vizeSArthinA nayAnAM nAmAnvarthavizeSalakSaNAkSepaparihArAdicarcastu bhASyamahodadhigandhahastiTIkA nyAyAvatArAdigranthebhyo nirIkSaNIyaH // syAdvAdamaJjarI pramANaM tu sanyagarthanirNayalakSaNaM sarvanayAtmakaM / syAcchandalAJchitAnAM nayAnAmeva pramANavyapadezabhAktvAn / tathA ca zrIvimalanAthastave zrIsamantabhadraH "nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhiprataphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // " iti " tacca dvividham pratyakSaM parokSaM ca / tatra pratyakSaM dvidhA sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca / sAMvyavahArikaM dvividham indriyAnindriyanimittabhedAt / tad dvitayam avagrahehAvAyadhAraNAbhedAd ekaikazacaturvikalpam / avagrahAdInAM svarUpaM supratItatvAd na pratanyate / pAramArthika punarutpattau AtmamAtrApekSam" / tadvividham / kSAyopazamikaM kSAyikaM ca / Adyam avadhimanaHparyAyabhedAd dvidhA / kSAyikaM tu kevalajJAnamiti // parokSaM ca smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamabhedAt paJcaprakAram / " tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smRtiH / tat tIrthakara bimbamiti yathA / anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhva tAsAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam / yathA tajjAtIya pratiSedhako apekSA nayake bhI sAta bhaMga hote haiM / " nayoMkA vizeSa lakSaNa aura nayoMke Upara honevAle AkSepoMke parihAra Adiko carcA tattvArthAdhigamabhASyavRhadvRtti gaMdhahastiTIkA, nyAyAvatAra Adi granthoMse jAnanI cAhiye / samyak prakArase arthake nirNaya karane ko pramANa kahate haiN| pramANa sarvanaya rUpa hotA hai / naya vAkyoMmeM syAt zabda lagAkara volaneko pramANa kahate haiM / zrI samantabhadrane svayaMbhUstotra meM vimalanAthakA stavana karate hue kahA hai "jisa prakAra rasoMke saMyoga se lohA abhISTa phalakA denevAlA bana jAtA hai, isI taraha nayoMmeM 'syAt ' zabda lagAne se bhagavAn ke dvArA pratipAdita naya iSTa phalako dete haiM, isIliye apanA hita cAhane vAle loga bhagavAnke samakSa praNata haiM / " "yaha pramANa pratyakSa aura parokSake bhedase do prakArakA hai| sAMvyavahArika aura pAramArthika --- pratyakSake do bheda haiM / sAMvyavahArika pratyakSa indriya aura manase paidA hotA hai / indriya aura manase utpanna honevAle sAMvyavahArika pratyakSake avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA cAra-cAra bheda haiM / avagraha AdikA svarUpa supratIta honese yahA~ nahIM likhA jAtA / pAramArthika pratyakSakI utpattimeM kevala AtmAkI sahAyatA rahatI hai / " yaha kSAyopazamika aura kSAyikake bhedase do prakArakA hai| avadhijJAna aura manaparyAyajJAna kSAyopazamika ke bheda haiM / kevalajJAna kSAyikakA bheda hai / smRti, pratyabhijJAna, UhA, anumAna aura Agama - parokSa ke pAMca bheda haiM / " saMskArase utpanna anubhava kiye hue padArtha meM 'vaha hai' isa prakArake smaraNa honeko smRti kahate haiM; jaise vaha tIrthaMkarakA pratibimba hai / vartamAnameM kisI vastuke anubhava karanepara aura bhUtakAlameM dekhe hue padArthakA smaraNa honepara tiryak sAmAnya 1. siddhasenagaNiviracitatattvArthAdhigamabhASya vRttiH / tadeva gandhahastiTIkA / 2. bRhatsvayaMbhUstotrAvalyAM vimalanAthastave 65 // 3. pramANanayatattvAlokAlaMkAre 2 -1, 4, 5, 6, 18 / 4. kSayeNodayaprAptakarmaNo vinAzena sahopazame viSkambhitodayatvaM kSayopazamaH /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zlo. 28 evAyaM gopiNDaH gosadRzo gavayaH sa evAyaM jinadatta ityAdiH / upalambhAnupalambhasambhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasamvandhAdyAlamvanamidamasmin satyeva bhavatItyAdyAkAraM saMvedanamUhamtAparaparyAyaH / yathA yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vahrau satyeva bhavatIti tasminnasati asau na bhavatyeveti vA / anumAnaM dvidhA svArtha parArthaM ca / tatrAnyathAnupapattyekalakSaNahetugrahaNamaMbandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt" / ' "ApravacanAd aavirbhuutmrthsNvednmaagmH| upacArAd AptavacanaM ca" iti| smRtyAdInAM ca vizeSasvarUpaM syAdvAdaratnAkarAt sAkSepaparihAraM jJeyamiti / pramANAntarANAM punararthApattyupamAnasaMbhavaprAtibhaitihyAdInAmatraiva antrbhaavH| sainnikarSAdInAM tu jaDatvAd eva na prAmANyamiti / tadevaMvidhena nayapramANopanyAsena durnayamArgastvayA khilIkRtaH // iti kAvyArthaH / / 28 // ( vartamAna kAlavartI eka jAtike padArthoM meM rahanevAlA sAmAnya ) aura UrdhvatA sAmAnya (eka hI padArthake kramavartI sampUrNa paryAyoMmeM rahanevAlA sAmAnya ) Adiko jAnanevAle saMkalanAtmaka jJAnako pratyabhijJAna kahate hai jaise yaha gopiMDa usI jAtikA hai, yaha gavaya gauke samAna hai, yaha vahI jinadatta hai, Adi / upalaMbha aura anupalaMbhase utpanna, trikAlakalita, sAdhya-sAdhanake saMbaMdha Adise honevAle, 'isake honepara yaha hotA hai, isa prakArake jJAnako Uha athavA tarka kahate haiM; jaise agnike honepara hI dhUma hotA hai, agnike na honepara dhUma nahIM hotA / anumAnake svArtha aura padArtha do bheda haiN| anyathAnupapatti rUpa hetu-grahaNa karaneke saMbaMdhake smaraNapUrvaka sAdhyake jJAnako svArthAnumAna kahate haiN| pakSa aura hetu kaha kara dUsareko sAdhyake jJAna karAneko parArthAnumAna kahate haiM / parArthAnumAnako upacArase anumAna kahA gayA hai|" "Aptake vacanase padArthoMke jJAna karaneko Agama kahate hai / " upacArase Apta vacanako pramANa kahA hai| smRti AdikA vizeSa svarUpa aura kiye gaye AkSepoMkA parihAra syAdvAdaratnAkara Adi granthoMse jAnanA cAhiye / arthApatti, upamAna, saMbhava, prAtibha, Adi pramANoMkA antarbhAva pratyakSa aura parokSa pramANoMmeM ho jAtA hai| sannikarSa Adiko jar3a honeke kAraNa pramANa nahIM kahA jA sktaa| isa prakAra Apane naya aura pramANakA upadeza dekara durnayavAdake mArgakA nirAkaraNa kiyA hai / yaha zloka kA artha hai // 28 // bhAvArtha-(1) kisI vastuke sApekSa nirUpaNa karaneko naya kahate haiN| pratyeka vastumeM ananta dharma vidyamAna hai / ina ananta dharmoM meM kisI eka dharmako apekSAse anya dharmoMkA niSedha na karake padArthoMkA jJAna karanA naya hai| pramANase jAne hue padArthoM meM hI nayase vastuke eka aMzakA jJAna hotA hai| zaMkA-nayase padArthoMkA nizcaya hotA hai, isaliye nayako pramANa hI kahanA cAhiye, naya aura pramANako alaga alaga kahaneko AvazyakatA nhiiN| samAdhAna-nayase sampUrNa vastukA nahIM, kintu vastuke eka dezakA jJAna hotA hai / isaliye jisa prakAra samudrako eka bUMdako sampUrNa samudra nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki yadi samudrako eka bU~dako samudra kahA jAya, to zeSa samudrake pAnIko asamudra kahanA cAhiye, athavA samudrake pAnoko anya bUMdoMko bhI samudra kahakara bahutase samudra mAnane cAhiye / tathA, samudrakI eka bUMdako asamudra bhI nahIM kahA jA sktaa| yadi samudrako eka bU~dako asamudra kahA jAya, to zeSa aMzako bhI samudra nahIM kahA jA sktaa| usI prakAra padArthoke eka aMzake jJAna karaneko vastu nahIM kaha sakate, anyathA vastuke eka aMzake atirikta vastuke anya dharmoko avastu mAnanA cAhiye, athavA vastuke pratyeka aMzako avastu mAnanA cAhiye / tathA, padArthoMke eka aMzake jJAna karaneko avastu bhI nahIM kaha sakate, anyathA vastuke zeSa aMzoMko bhI avastu mAnanA pdd'egaa| ataeva jisa prakAra samudrakI eka bUMdako samudra athavA asamudra nahIM kahA jA sakatA, usI taraha vastuke eka 1. pramANanayatattvAlokAlaMkAre 3-3-23 / 2. pramANanayatattvAlokAlaMkAre 4-1,2 / 3. pratyakSajanakaH saMbaMdhaH / yathA cAkSuSapratyakSe cakSurvipayayoH saMsargaH /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 28] syAdvAdamaJjarI 253 aMzake jAnaneko pramANa athavA apramANa nahIM kahA jA sktaa| isaliye nayako pramANa aura apramANa donoMse alaga mAnanA caahie| (2) jitane tarahake vacana haiM, utane hI naya ho sakate hai| isaliye nayake utkRSTa bheda asaMkhyAta ho sakate haiM / isaliye vistArase nayoMkA prarUpaNa nahIM kiyA jA sktaa| ekase lekara nayoMke asaMkhyAta bheda kiye gaye haiM / (ka) sAmAnyase zuddha nizcaya nayakI apekSA nayakA eka bheda hai (kha ) sAmAnya aura vizeSakI apekSA dravyAthika ( dravyAstika ) aura paryAyAthika (paryAyAstika ) ye nayake do bheda haiM / sAmAnya aura vizeSako chor3a kara nayakA koI dUsarA vipaya nahIM hotA, ataeva sampUrNa naigama Adi nayoMkA inhIM do nayoMmeM antarbhAva ho jAtA hai| (ga) saMgraha, vyavahAra, RjamUtra ina tIna arthanayoMmeM zabda nayako milAkara nayake cAra bheda hote haiN| (gha) naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda nayake bhedase naya pA~ca prakArake hote haiN| yahAM bhASyakArane sAMprata, samabhirUr3ha aura evaMbhUtako zabda nayake bheda svIkAra kiye haiN| (ca) jisa samaya naigama naya sAmAnyako vipaya karatA hai, usa samaya vaha saMgraha nayameM gabhita hotA hai, aura jisa samaya vizeSako vipaya karatA hai, usa samaya vyavahAramai garbhita hotA hai| ataeva naigama nayakA saMgraha aura vyavahAra nayameM antarbhAva karake siddhasena divAkarane chaha nayoMko mAnA hai| (cha) naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUtake bhedase nayake sAta bheda hote haiN| yaha mAnyatA zvetAmbara Agama paraMparAmeM aura digambara granthoMmeM pAyo jAtI hai| (ja) naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra tathA sAMprata, 1. nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi // tanmAtrasya samudratve shessaaNshsyaasmudrtaa| samudrabahutA vA syAt tattve kvAstu samudravit // tattvArthazlokavArtika 1-6-5,6 / 2. (a) sAmAnyAdezatastAvadeka eva nayaH sthitaH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjanAtmakaH // tattvArthazlokavArtika 1-33-2 / (A) yadi vA zuddhatvanayAnnApyutpAdo vyayo'pi na dhrauvyam / guNazca paryaya iti vA na syAcca kevalaM saditi // rAjamalla-paMcAdhyAyI 1-216 / 3. (a) davaTrio ya pajjavaNao ya sesA viyappA siN| (dravyAstikazca paryAyanayazca zeSA vikalpAstayoH) sanmatitarka 1-3 / parasparaviviktasAmAnyavizeSaviSayatvAt dravyAthikaparyAyAthikAveva nayo, na ca tRtIyaM prakArAntara masti yadviSayo'nyastAbhyAM vyatirikto nayaH syAt / abhayadeva ttiikaa| (A) saMkSepAd dvau vizeSeNa drvypryaaygocrau| tattvArthazlokavArtika 1-33-3 / 4. naigamanayo dvividhaH sAmAnyagrAhI vizeSagrAhI c| tatra yaH sAmAnyagrAhI sa saMgrahe'ntarbhUtaH, vizeSagrAhI tu vyavahAre / tadevaM saMgrahavyavahAraRjusUtrazabdAditrayaM caika iti catvAro nayAH / samavAyAMga ttiikaa| 5. naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH / tattvArthAdhigama bhASya 1-34 / 6. jo sAmannagAhI sa negamo saMgahaM gao ahavA / iyado vavahAramio jo teNa samANaniddeso // vizeSAvazyaka bhASya 39 / siddhasenIyAH punaH SaDeva nayAnabhyupagatavantaH / naigamasya saMgrahavyavahArayorantarbhAvavivakSaNAt / vizeSAvazyaka bhASya 45 / 7. se kiM taM Nae ? sattamUlaNayA paNNattA / taM jahA-Negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhirUDhe evNbhuue| anuyogadvArasUtra / tathA sthAnAMga sU0.552, bhagavatI sU0 469 /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 28 samabhirUDha aura evaMbhUta ye zabdake tIna vibhAga karanese nayoMke ATha bheda hote haiM / ' ( jha ) naigama, saMgraha Adi sAta prasiddha nayoMmeM dravyArthika aura paryAyArthika naya milA denese nayoMkI saMkhyA nau ho jAtI hai / ina nayoMke mAnanevAle AcAryoMkA khaMDana dravyAnuyogatarkaNA meM milatA hai / 2 ( Ta ) naigamake nau bheda karake saMgraha Adi chaha nayoMko milAnese nayoMke 15 bheda hote haiM / 1 (Tha) nizcaya nayake 28 aura vyavahAra nayake 8 bheda milAkara nayoMke 36 bheda hote haiM / (Da) pratyeka nayake sau sau bheda karanepara naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ina pAMca nayoMke mAnanese nayoMke pAMca so, aura sAta naya mAnanese nayoMke sAta sau bheda isaliye nayake asaMkhyAta 5 hote haiM / (Dha) jitane prakArake vacana hote haiM, utane hI naya ho sakate haiM, bheda haiM / ( 3 ) - (1) (ka) sAmAnya aura vizeSa padArthoMko grahaNa karanA naigama naya hai / yaha lakSaNa malliSeNa, siddharSi, jinabhadragaNi kSamAzramaNa, abhayadeva Adi zvetAmbara AcAryoMke granthoMmeM milatA hai / (kha) do dharma, athavA do dharmI athavA eka dharma aura eka dharmameM pradhAna aura gauNatAkI vivakSA karaneko naigama kahate haiM / naigama nayakA yaha lakSaNa devasUri, vidyAnandi, yazovijaya Adike granthoMmeM pAyA jAtA hai / (ga) jisake dvArA laukika arthakA jJAna ho, use naigama kahate haiM / yaha lakSaNa jinabhadragaNi, siddhasenagaNi Adi AcAryoMke granthoMmeM milatA hai / (gha ) saMkalpa mAtra ke grahaNa karaneko naigama kahate haiM / jaise kisI puruSako prastha ( pA~ca serakA parimANa ) banAneke liye jaMgalameM lakar3I lene jAte hue dekhakara kisIne pUchA, tuma kahA~ jA rahe ho ? usa AdamIne uttara diyA ki vaha prastha lene jA rahA hai / pUjyapAda, akalaMka, vidyAnaMdi Adi digambara AcAryoMko yahI lakSaNa mAnya hai / ( prasthakA udAharaNa naigama nayake varNanameM haribhadrake Avazyaka TippaNameM bhI diyA gayA hai ) / naigamake nau bheda haiM / AraMbha meM paryAya naigama, dravya naigama, dravya paryAya naigama --ye naigamake tIna bheda haiN| inameM artha - paryAya naigama, vyaMjanaparyAya naigama aura artha vyaMjana- paryAya naigama -- ye paryAya naigamake tIna bheda haiM / zuddha dravya naigama aura azuddha dravya naigama --ye dravya naigamake do bheda haiM / tathA zuddha dravyArtha paryAya naigama, zuddha dravya vyaMjana- paryAya naigama, azuddha dravyArtha dravya vyaMjana- paryAya naigama- ye cAra dravya-paryAya naigamake bheda haiM / ina sabako milAnese naigamake nau bheda hote haiM / nyAya-vaizeSikoM kA naigamAbhAsameM antarbhAva hotA hai / ( 2 ) vizeSoM kI apekSA na karake vastuko sAmAnya rUpase jAnaneko saMgraha naya kahate haiM; jaise jIva kahanese trasa, sthAvara Adi saba prakArake jIvoMkA jJAna hotA hai / saMgraha naya para saMgraha aura apara saMgrahake bhedase do prakArakA hai / sattAdvaitako mAnakara sampUrNa 1. tattvArthAdhigama bhASya 1 - 34, 35 / 2. yadi paryAyadravyArthanayA~ bhinno vilokitau / arpitAnapitAbhyAM tu syunaikAdaza tatkatham // dravyAnuyogatarkaNA 8-11 / 3. tattvArthazlokavArtika 1-33-48 / 4. devasenasUri, nayacakrasaMgraha 186, 187, 188 / 5. ikkikko ya sayaviho sattanayasayA havaMti emeva / anno viya Aeso paMceva sayA nayANaM tu // vizeSAvazyaka bhASya 2264 / 6. ye parasparavizakalitau sAmAnyavizeSAvicchanti tat samudAyarUpo naigamaH / siddharSi, nyAyAvatAra TIkA / 7. yadvA naikaM gamo yo'tra satatAM naigamo mataH / dharmayordhamiNo vApi vivakSA dharmadharmiNoH // tattvArthazlokavArtika 1-33-21 / 8. nigamyante paricchidyante iti laukikA arthAH teSu nigameSu bhavo yo'dhyavasAyaH jJAnAkhyaH sa naigamaH / siddhasenagaNi, tattvArtha TIkA / 9. arthasaMkalpamAtragrAhI naigamaH / pUjyapAda, sarvArthasiddhi pR0 78 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 anya. yo. vya. zloka 28] syAdvAdamaJjarI vizeSoMke niSedha karaneko saMgrahAbhAsa kahate haiN| advaita vedAntiyoM aura sAMkhyoMkA saMgrahAbhAsame antarbhAva hotA hai| (3) saMgraha nayase jAne hue padArthoke yogya rItise vibhAga karaneko vyavahAra naya kahate hai; jaise jo sat hai vaha dravya yA paryAya hai| isake sAmAnya bhedaka aura vizeSa bhedakake bhedase do bheda haiN| dravya aura paryAyake ekAntabhedako mAnanA vyavahArabhAsa hai| isame cArvAka darzana gabhita hotA hai| (4) vastukI atIta aura anAgata paryAyako chor3akara vartamAna kSaNako paryAyako jAnanA RjumUtra naya hai; jaise isa samaya maiM sukhakI paryAya bhoga rahA huuN| sUkSma RjusUtra aura sthUla RjusUtrake bhedase RjusUtrake do bheda hai / kevala kSaNa-kSaNameM nAza honevAlI paryAyoMko mAnakara paryAyake Azrita dravyakA sarvathA niSedha karanA RjusUtra nayAbhAsa hai / bauddha darzana isameM garbhita hotA hai| (5) paryAyavAcI zabdoMmeM bhI kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, puruSa aura upasargake bhedase arthabheda mAnanA zabda naya hai; jaise 'Apa' jalakA paryAyavAcI honepara bhI jalakI eka bUMdake liye 'Apa' kA prayoga nahIM karanA; "viramate' aura 'viramati' paryAyavAcI honepara bhI dUsareke liye 'viramati' parasmaipadakA prayoga, aura apane liye 'viramate' AtmanepadakA prayoga karanA kAla Adike bhedase zabda aura arthako sarvathA bhinna mAnanA zabdAbhAsa hai (6) paryAyavAcI zabdoMmeM vyutpattike bhedase arthabheda mAnanA samabhirUDha naya hai; jaise indra, zakra aura purandara ina zabdoMke paryAyavAcI honepara bhI aizvaryavAnako indra, sAmarthyavAnako zaka, aura nagaroMke nAza karanevAleko purandara khnaa| paryAyavAcI zabdoMko sarvathA bhinna mAnanA samabhirUr3hAbhAsa hai (7) jisa samaya padArthoM meM jo kriyA hotI ho, usa samaya kriyAke anukUla zabdoMse arthaka pratipAdana karaneko evaMbhUta naya kahate hai| jaise pUjA karate samaya pujArI, aura par3hate samaya vidyArthI kahanA / jisa samaya padArtha meM jo kriyA hotI hai, usa samayako chor3akara dUsare samaya usa padArthako usa nAmase nahIM kahanA evaMbhUta nayAbhAsa hai; jaise jala lAneke samaya hI ghar3eko ghaTa kahanA, dUsare samaya nhiiN| (4)(ka) sAta nayoMko dravyAthika aura paryAyAthika do vibhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai|' negama, saMgraha aura vyavahAra naya ye tona naya dravyArthika hai, kyoMki ye dravyakI apekSA vastukA pratipAdana karate haiN| tathA RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye cAra naya paryAyArthika hai, kyoMki ye vastumeM paryAyakI pradhAnatAkA jJAna karate haiM / (kha) naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra-ye cAra arthanaya haiM / inameM zabdake liMga Adi badala jAnepara bhI artha meM antara nahIM par3atA, isalie arthako pradhAnatA honese ye arthanaya kahe jAte hai| zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta nayoMmeM zabdoMke liMga Adi badalanepara arthameM bhI parivartana ho jAtA hai, isaliye zabdakI pradhAnatAse ye zabdanaya kahe jAte haiN| (ga) naya vyavahAra aura nizcaya nayameM bhI vibhakta ho sakate haiN| evaMbhUtakA viSaya saba nayoMkI apekSA sUkSma hai, isaliye evaMbhUtako nizcaya, aura bAkIke chaha nayoMko vyavahAra naya kahate haiM / (gha) sAta nayoMke jJAnanaya aura kriyAnaya vibhAga bhI ho sakate haiN| ye naya satyakA vicAra karate haiM, isaliye jJAnadRSTikI pradhAnatA honeke kAraNa jJAnanaya, aura kriyAdRSTikI pradhAnatA honese kriyAnaya kahe jAte haiM / naigama Adi naya uttarottara sUkSma-sUkSma viSayako jAnate haiN| 1. tAkikANAM trayo bhedA AdyA dravyArthino mtaaH| saiddhAntikAnAM catvAraH paryAyArthagatAH pare // yazovijaya, nayopadeza 18 / yahA~ jaina zAstroMmeM do paramparAyeM dRSTigocara hotI hai| pahalI paramparAke anusAra dravyAstikake naigama Adi cAra aura paryAyAstikake zabda Adi tIna bheda haiM / isa saiddhAMtika paramparAke anuyAyI jinabhadragaNi, vinayavijaya, devasena Adi AcArya haiN| dUsarI paramparA tArkika vidvAnoMkI hai| isake anusAra dravyAstikake naigama Adi tIna, aura paryAyAstikake RjusUtra Adi cAra bheda haiN| isake anuyAyI siddhasena divAkara, mANikyanandi, vAdidevasUri, vidyAnandi, prabhAcandra, yazovijaya Adi vidvAn haiM /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 29 idAnIM saptadvIpasamudramAtro' loka iti vAvadUkAnAM tanmAtraloke parimitAnAmeva sattvAnA sambhavAt parimitAtmavAdinAM doSadarzanamukhena bhagavatpraNItaM jIvAnantyavAdaM nirdoSatayAbhiSTuvannAha mukto'pi vAbhyetu bhavam bhavo vA bhavasthazUnyo'stu mitAtmavAde / SaDjIvakAyaM tvamanantasaMkhyamAkhyastathA nAtha yathA na doSaH // 29 // mitAtmavAde saMkhyAtAnAmAtmanAmabhyupagame dUSaNadvayamupatiSThate / tatkrameNa darzayati / mukto'pi vAbhyetu bhavamiti / mukto nirvRtimaaptH| so'pi vaa| apivismye| vAzabda uttaradoSApekSayA samuccayArthaH yathA devo vA dAnavo veti / bhavamabhyetu saMsAramabhyAgacchatu / ityeko dossprsnggH| bhavo vA bhavasthazUnyo'stu / bhavaH saMsAraH sa vA bhavasthazUnyaH saMsArisa jIvairvirahito'stu bhavatu / iti dvitIyo dossprsnggH|| idamatra AkUtam / yadi parimitA eva AtmAno manyante tadA tattvajJAnAbhyAsaprakarSAdikrameNApavarga gacchatsu teSu saMbhAvyate khalu sa kazcitkAlo yatra teSAM sarveSAM nirvRtiH| kAlasyAnAdinidhanatvAd AtmanAM ca parimitatvAt saMsArasya riktatA bhavantI kena vAryatAm / samunIyate hi pratiniyatasalilapaTalaparipUrite sarasi pavanatapanAtapanajanodaJcanAdinA kAlAntare rikttaa| na cAyamarthaH prAmANikasya kasyacid prsiddhH| saMsArasya svarUpahAniprasaGgAt / tatsvarUpaM hi etad yatra karmavazavartinaH prANinaH saMsaranti samAsArSuH saMsariSyanti ceti / sarveSAM ca nivRtatve saMsArasya vA riktatvaM haThAdabhyupagantavyam / muktairvA punarbhave Agantavyam // sAta dvIpa aura sAta samudra mAtrako loka mAnanevAle vAdiyoMke matameM jIvoMkI saMkhyA bhI parimita hI ho sakatI hai| ataeva jIvoM kI parimita saMkhyA mAnanevAle vAdiyoMke matako sadoSa siddha karake jinaM bhagavAn dvArA pratipAdita jIvoMkI anantAko nirdoSa siddha karate haiM ilokArtha-jo loga jIvoMko ananta nahIM mAna kara jIvoMkI saMkhyA parimita mAnate hai, unake matameM mukta jIvoMko phirase saMsArameM janma lenA cAhiye, athavA yaha saMsAra kisI dina jIvoMse khAlI ho jAnA cAhiye / he bhagavan, Apane chahakAyake jIvoMko ananta mAnA hai, isalie Apake matameM ukta doSa nahIM aate| vyAkhyArtha-jIvoMko saMkhyAta mAnanemeM dUSaNa dvayakA prasaMga upasthita hotA hai-mukta jIvoMko saMsArameM phirase lauTa kara AnA cAhiye, athavA yaha saMsAra kisI dina saMsArI jIvoMse zUnya ho jAnA cAhiye / zlokameM 'api' zabda vismaya arthameM hai, aura 'vA' zabda uttara doSoMkA samuccaya karatA hai| yadi jIvoMko parimita mAnA jAya, to tattvajJAnake abhyAsakI prakRSTatA honepara kisI samaya sampUrNa jIvoMko mokSa mila jAnA cAhiye; kyoMki kAla anAdinidhana hai aura jIvoMkI saMkhyA parimita hai| ataeva jisa prakAra jalase paripUrNa tAlAba vAyu aura sUryakI garamIse jalase zuSka ho jAtA hai, usI taraha kAlake anAdinidhana honese aura jIvoMke saMkhyAta honese kisI samaya yaha saMsAra jIvoMse zUnya ho jAnA caahiye| saMsArakA jIvoMse zUnya honA kisI bhI prAmANika puruSane nahIM mAnA hai, kyoMki isase saMsAra naSTa ho jAtA hai| jahA~ jIva karmoMke vaza hokara paribhramaNa karate haiM, athavA paribhramaNa kareMge, use saMsAra kahate haiN| ataeva sampUrNa saMsArI jIvoMkA mokSa mAnanese saMsArako prANiyoMse zUnya mAnanA hI cAhiye; athavA mukta jIvoMko phirase saMsAra meM janma lenA cAhiye / 1. vaidikamate jambuplakSazAlmalikuzakrauJcazAkapuSkarA iti saptadvIpAH, lavaNekSusurAsarpidadhidugdhajalArNavAH iti saptasamudrAzca; bauddhamate jambupUrvavidehAvaragodAnIyottarakurava iti caturdIpAH sapta sItAzca; jainamate asaMkhyAtAH dvIpasamudrAH iti /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 anya. yo. vya. zloka 29 ] syAdvAdamaJjarI na ca vINakarmaNAM bhvaadhikaarH| "dagdhe vIje yathAtyantaM prAdurbhavati naangkrH| karmavIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH / / iti vacanAt / Aha ca pataJjali:-"sati mUle tadvipAko jAtyAyu gAH" iti / taTTIkA ca-"satsu klezeSu karmAzayo vipAkArambhI bhavati nocchinnaklezamUlaH / yathA tuSAvanaddhA zAlitaNDulA adagdhavIjabhAvAH prarohasamarthA bhavanti nApanItatuSA dagdhabIjabhAvA / tathA klezAvanaddhaH karmAzayo vipAkaprarohI bhavati / nApanItaklezo na prasaMkhyAnadagdhaklezabIjabhAvo veti / sa ca vipAkastrividho jAtirAyurbhogaH" iti / akSapAdo'pyAha-"na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya" iti // ___ evaM vibhaGgajJAnizivarAjaSimatAnusAriNo dUSayitvA uttarArddhana bhagavadupajJamaparimitAtmavAdaM nirdoSatayA stauti / SaDajIvetyAdi / tvaM tu he nAtha tathA tena prakAreNa anantasaMkhyamanantAkhyasaMkhyAvizeSayuktaM SaDjIvakAyam / ajIvana jIvanti jIviSyanti ceti jIvA indriyAdijJAnAdidravyabhAvaprANadhAraNayuktAH teSAM "saGgha vAnUi~ / " iti cinoterghani Adezca katve kAyaH samUha jIvakAyaH pRthivyAdiH SaNNAM jIvakAyAnAM samAhAraH SaDjIvakAyam / pAtrAdidarzanAd napuMsakatvam / athavA SaNaNAM jIvAnAM kAyaH pratyekaM saGghAtaH SaDjIvakAyastaM SaDjIvakAyam / pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasalakSaNaSaDjIvanikAyam / tathA tena prakAreNa / jina jIvoMke karma naSTa ho gaye haiM, ve phirase saMsArameM nahIM Ate / kahA bhI hai "jisa prakAra bIjake jala jAnepara bInase aMkura nahIM paidA ho sakatA, usI taraha karmabIjake jala jAnepara saMsAra rUpI aMkura utpanna nahIM ho sktaa|" pataMjaline kahA hai-"mUlake rahanepara ho jAti, Ayu aura bhoga hote hai / " TokAkAra vyAsane kahA hai-"klezoMke honepara hI karmoMko zakti phala de sakatI hai, klezake uccheda honepara karma phala nahIM dete / jisa prakAra chilakese yukta cAvaloMse aMkura paidA ho sakate haiM, chilakA utAra denese cAvaloMmeM paidA honekI zakti nahIM rahatI, usI prakAra klezoMse yukta karmazakti phala deto hai, klezoMme naSTa ho jAnepara karmazaktimeM vipAka nahIM hotaa| yaha vipAka jAti, Ayu aura bhogake bhedase tIna prakArakA hai|" akSapAda RSine bhI kahA hai-"jisake klezoMkA kSaya ho gayA hai, usako pravRtti bandhakA kAraNa nahIM hotii|" isa prakAra vibhaMgajJAnI zivarAja maharSike anuyAyiyoMkI mAnyatA sadoSa siddha karake jina bhagavAnke kahe hue ananta jIvavAdako nirdopa siddha karate hai| jo bhUtakAlameM jIte the, vartamAnameM jIte haiM, aura bhaviSyameM jIyeMge, unhe jIva kahate haiN| ye jIva indriya Adi dasa dravya prANoMko aura jJAna Adi bhAva prANoMko dhAraNa karate haiN| jIvoMke samUhako jIvakAya kahate haiN| yahA~ "saMghe vAnUA" sUtrase 'ci' dhAtuse 'ghan' pratyaya honepara 'ca' ke sthAnameM 'ka' ho jAnese 'kAya' zabda banatA hai| pRthivI, apa, teja, vAyu, vanaspati aura trasa ina chaha prakArake jIvoMko 'SaTkAya jIva' kahA hai| yahA~ 'pAtra' Adi zabdoMmeM SaD 1. tattvArthAdhigamabhASye 10-7 / 2. pAtaJjalasUtre 2-13 / 3. vyAsabhASye / 2-13 / 4. gautamasUtre 4-1-64 / 5. haimasUtre 5-3-80 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 29 AkhyaH maryAdA prarUpitavAn / yathA yena prakAreNa na doSo dUSaNamiti / jAtyapekSamekavacanam / prAguktadropadvayajAtIya anye'pi dopA yathA na prAduHNyanti tathA tvaM jIvAnantyamupadiSTavAnityarthaH / AkhyaH iti AGpUrvasya khyAteraDi siddhiH| tvamityekavacanaM cedaM jJApayati yad jagadguroreva ekanyadRkprarUpaNasAmarthya, na tIrthAntarazAstRNAmiti // ___ pRthivyAdInAM punarjIvatvamitthaM sAdhanIyam / yathA sAtmikA vidrumazilAdirUpA pRthivI. chede mamAnadhAnUtthAnAd, artho'Gkaravat / bhaumamambho'pi sAtmakam , kSatabhUsajAtIyasya svabhAvasya sambhavAna . zAlaravan / AntarikSamapi sAtmakam , abhrAdivikAre svataH sambhUya pAtAn . matsyAdivat / tejo'pi sAtmakam , AhAropAdAnena vRddhayAdivikAropalammAt , purupAGgabana / vAyurapi sAtmakaH. aparapreritatve tiryaggatimatvAd govat / vanaspatirapi sAtmakaH, aparapragnitve tiryaggatimatvAd govan / vanasatirapi sAtmakaH, chedAdimirlAnyAdidarzanAt , purupAGgavan / kepAzcin svaapaagnopshlessaadivikaaraacc| apakarSatazcaitanyAd vA sarvepAM saatmktvsiddhiH| AptavacanAcca / traseSu ca kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdiSu na keSAcit sAtmakatve vigAnamiti / yathA ca bhagavadupakrame jIvAnantye na doSastathA diGmAnaM bhaavyte| bhagavanmate hi jIvakAya zabdako mAna kara samAsameM 'par3ajIvakAyaM' napuMsaka liMga banAyA hai| athavA samUha artha meM samAsa na karake 'chaha prakArake jIvoMkA saMghAta' artha karake 'paDkAyajIvaH' pulligAnta samAsa vanAnA cAhiye / ataeva jina bhagavAnane hI nirdoSa rItise jIvoMko ananta svIkAra kiyA hai, dUsare vAdiyoMne nhiiN| Aja pUrvaka 'khyA' dhAtuse aGga pratyaya lagAnepara 'AkhyaH' kriyApada vanatA hai| ( 1 ) mUMgA pApANa Adilpa pRthivI sajIva hai, kyoMki arzake aMkurakI taraha pRthivIke kATanepara. vaha phirase uga AtI hai| (2) pRthivIkA jala sajIva hai, kyoMki meMDhakakI taraha jalakA svabhAva khodI haI pathivIke samAna hai| AkAzakA jala bhI sajIva hai, kyoMki machalIkI taraha vAdalake vikAra honepara vaha svata. hI utpanna hotA hai| ( 1 ) agni bhI sajIva hai, kyoMki puruSa ke aMgoMkI taraha AhAra Adike grahaNa karanese usame vRddhi hotI hai| (4) vAyumeM bhI jIva hai, kyoMki gaukI taraha vaha dUsarese prerita hokara gamana karatI hai / (5) vanaspatimeM bhI jIva hai, kyoMki puruSake aMgoMkI taraha chedanese usameM malinatA dekhI jAtI hai| kucha vanaspatiyoM meM striyoM ke pAdAghAta Adime vikAra hotA hai, isaliye bhI vanaspatimeM jIva hai| athavA jina jIvoMmeM cetanA ghaTatI huI dekhI jAtI hai, ve sava sajIva haiN| sarvajJa bhagavAnne pRthivI Adiko jIva kahA hai| (6) kRmi, pipIlikA, bhramara, manuSya Adi sa jIvoMmeM sabhI logoMne jIva mAnA hai| jinamatameM chahanikAyake jIvoMmeM sabase kama trasa jIva hai| trasa jIvoM meM saMkhyAta.gaNe agnikAyika, 1. nanu cetanatvamapi kvacidacetanatvAbhimatAnAM bhUtendriyANAM zrayate / yathA 'mRdabravIt 'Apojavan (za0pa0 prA06-1-3-2-4) iti, 'tatteja aikSata' 'tA Apa aikSanta' (chA06-2-3,4) iti caivamAdyA bhUtaviSayA cetntvshrutiH| brahmasUtrazAMkarabhASye 2-1-4 / vanaspatyAdInAM cetanatvaM mahAbhArate (zAMti0 mo0 a0 182 zloka 6-18) manusmRtI (a0 1 zlo046-49) ca samarthitam / tathA mattakAminIsanapurasukumAracaraNatADanAdazokataroH pllvkusumodbhvH| tathA yuvatyaliMganAt panasasya / tathA surabhisurAgaNDUpasekAkulasya / tayA surabhinirmalajalasekAccampakasya / tathA kaTAkSavokSaNAttilakasya / tathA paMcamasvarodgArAcchirIpasya virahakasya puSpavikiraNam / paDdarzanasamuccaya guNaratna TIkA pR0 63 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 29] syAdvAdamaJjarI 259 SaNaNAM jIvanikAyAnAmetad alpabahutvam / srvstokaastrskaayikaaH| tebhyaH saMkhyAtaguNAH tejskaayikaaH| tebhyo vizeSAdhikAH pRthiviikaayikaaH| tebhyo vizeSAdhikA apkaayikaaH| tebhyo'pi vizeSAdhikA vAyukAyikAH / tebhyo'nantaguNA vanaspatikAyikAH / te ca vyavahArikA avyavahArikAzca / ' "golA ya asaMkhijjA asaMkhaNiggoa golao bhnnio| ikkikkammiNigAe aNantajIvA muNeavvA // 1 // sijjhanti jattiyA khalu iha sNvvhaarjiivraasiio| eMti aNAivaNassai rAsIo tattiA tammi / / 2 // 2 iti vacanAd yAvantazca yato muktiM gacchanti jIvAstAvanto'nAdinigodavanaspatirAzestatrAgacchanti / na ca tAvatA tasya kAcit prihaanninigodjiivaanntysyaakssytvaat| nigodasvarUpaM ca samatharAgarAda avntvym| anAdyanante'pi kAle ye kecinnivatAH nirvAnti nirvA agnikAyase vizeSa adhika pRthivIkAyika, pRthivIkAyase jalakAyika jalakAyase vAyukAyika aura vAyukAyase anaMtaguNe vanaspatikAyika jIva haiN| vyavahArika aura avyavahArikake bhedase vanaspatikAyika jIva do prakArake hote hai "gola asaMkhyAta hote haiM, eka golameM asaMkhyAta nigoda rahate haiM aura eka nigodameM ananta jIva rahate haiN| jitane jIva vyavahArarAzise nikala kara mokSa jAte hai, utane hI jIva anAdi vanaspati rAzise nikala kara vyavahArarAzi meM A jAte haiN|" isaliye jitane jIva mokSa jAte haiM, utane prANI anAdi nigoda [ dekhiye pariziSTa ( ka )] vanaspati rAzimese A jAte haiN| ataeva nigoda rAzimeMse jIvoMke nikalate rahane ke kAraNa saMsArI jIvoMkA kabhI sarvathA kSaya nahIM ho sktaa| nigodakA svarUpa samayasAgara se jAnanA caahiye| jitane jIva aba taka mokSa gaye haiM, aura Age jAnevAle haiM, ve nigoda jIvoMke anantaveM bhAga bhI na hai, na hue hai aura na hoNge| ataeva hamAre matameM na to mukta jIva saMsArameM lauTakara Ate hai, aura na yaha saMsAra jIvoMse zanya hotA hai / ise dUsare vAdiyoMne bhI mAnA hai / vArtikakArane bhI kahA hai "isa brahmANDameM ananta jIva hai, isaliye saMsArase jJAnI jIvoMkI mukti hote hue yaha saMsAra jIvoMse khAlI nahIM hotaa| jisa vastukA parimANa hotA hai, usIkA aMta hotA hai, vahI ghaTatI aura samApta hotI 1. dvividhA jIvA sAMvyavahArikA asAMvyavahArikAzceti / tatra ye nigodAvasthAta udvatya pRthivIkAyi kAdibhedeSu vartante te lokeSu dRSTipathamAgatAH santaH pRthivIkAyikAdivyavahAramanupatantIti vyavahArikA ucyante / te ca yadyapi bhUyo'pi nigodAvasthAmupayAnti tathApi te sAMvyavahArikA eva, saMvyavahAre patitatvAt / ye punaranAdikAlAdArabhya nigodAvasthAmupagatA evAvatiSThante te vyavahArapathAtItatvAdasAMvyavahArikAH / prajJApanATIkAyAM sU0 234 / chAyA-golAzca asaMkhyeyAH asaMkhyanigodo golako bhaNitaH / ekaikasmin nigode anantajIvA jJAtavyAH // 1 // sidhyanti yAvantaH khalu iha sNvyvhaarjiivraashitH| AyAnti anAdivanaspatirAzitastAvantastasmin // 2 //
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 29 syanti ca te nigodAnAmanantabhAge'pi' na vartante nAvartiSata na vaya'nti / tatazca kathaM muktAnAM bhavAgamanaprasaGgaH, kathaM ca saMsArasya riktatAprasaktiriti / abhipretaM caitad anyayUthyAnAmapi / yathA coktaM vAtikakAraNa "ata eva ca vidvatsu mucyamAneSu santatam / brahmANDalokajIvAnAmanantatvAd azUnyatA / / 1 // atyanyUnAtiriktatvayujyate parimANavat / vastunyaparimeye tu nUnaM teSAmasambhavaH / / 2 // " iti kAvyArthaH / / 29 // hai| aparimita vastukA na kabhI aMta hotA hai, na vaha ghaTatI aura na samApta hotI hai|" yaha zlokakA artha hai // 29 // bhAvArtha-(1) yadi saMsArI jIvoMko barAvara mokSa milatA rahe ( jaina zAstroMke anusAra chaha mahIne aura ATha samayameM 608 jIva mokSa jAte haiM ) to kabhI yaha saMsAra jIvoM se khAlI ho jAnA cAhiye ! AjIvika matAnuyAyI maskarI (gozAla) AdikA mata thA ki mukta jIva phirase saMsAra meM janma lete haiN| azvamitranebhI isa praznako lekara jaina saMghameM vAda khar3A kiyA thaa| svAmI dayAnandake anusAra jIva mahAkalpa kAlaparyaMta muktike sukhako bhoga kara phirase saMsArameM utpanna hote haiM / isa kathanakI puSTike liye dayAnanda svAmIne Rgveda tathA muNDaka upaniSadke pramANa uddhRta kiye haiN|" jaina vidvAnoMkI mAnyatA hai ki jisa prakAra bIjake jala jAnepara aMkura utpanna nahIM ho sakatA, usI prakAra karmoMkA sarvathA kSaya honepara jIva phirase saMsArameM janma nahIM lete / pataMjali, vyAsa, akSapAda Adi RSiyoMko bhI yahI mAnyatA hai| jaina siddhAMtameM dvIpa aura samadroMkA asaMkhyAta parimANa svIkAra kiyA gayA hai| ina dvIpa-samudroMmeM anantAnanta jIva rahate haiN| sabase kama trasa jIva hai, basa jokoMse saMkhyAta guNe agnikAyika, agnikAyika jIvoMse adhika pRthivIkAyika, pRthvoMse jalakAyika, jalase vAyukAyika aura vAyukAyikase anantaguNe vanaspatikAyika jIva haiN| vanaspatikAyika jIva vyAvahArika aura avyAvahArikake bhedase do prakArake hote haiN| jo jIva nigodase nikala kara pRthivIkAya Adi avasthAko prApta karake phirase nigoda avasthAko prApta karate haiM, ve jIva vyavahArika kahe jAte haiN| tathA jo jIva anAdi kAlase nigoda avasthAmeM hI par3e hue haiM, unheM avyavahArika kahate haiM / jaina siddhAMtake anusAra asaMkhyAta ekaNigodasarIre jIvA davvappamANado divA / siddhehiM aNaMtaguNA savveNa vitIdakAleNa // chAyA-ekanigodazarIre jIvA dravyapramANato dRSTA / siddharanantaguNAH sarveNa vyatItakAlena // gommaTAsAre jIva0 195 / 2. kAMjanasaMzleSAt saMsArasamAgamo'stIti maskaridarzanaM / gommaTasAra jIvakAMDa 69 TokA / tathA, 'jJAnino dharmatIrthasya' Adi, dekhiye pIche, syAdvAdamaMjarI pR04| 3. 1-24-1-2 / 4. te brahmaloke ha parAntakAle parAmRtAt parimucyanti sarve / muNDaka u0 3-2-6 / 5. dekhiye satyArthaprakAza saM0 1983 pR0 155 /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 29] syAdvAdamaJjarI 261 adhunA paradarzanAnAM parasparaviruddhArtha samarthakatayA satsaritvaM prakAzayan sarvajJopajJasiddhAntasyAnyonyAnugatasarvanayamayatayA mAtsaryAbhAvamAvirbhAvayati gola hote haiM; pratyeka golameM asaMkhyAta nigoda rahate haiM, aura eka nigodameM ananta jIva rahate haiM / jitane jIva vyavahArarAgine nikala kara mokSa jAte haiM, utane hI vanaspatirAzise vyavahArarAzimeM A jAte haiM, ataeva yaha saMsAra jIvoMne kabhI khAlI nahIM ho sakatA / mokSa jAte rahate hue bhI saMsAra khAlI nahIM hogA, isakA dasarI prakAra se samarthana karate hue jaina vidvAnoMne jovoMko bhavya aura abhavya' do vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai / jo mokSagAmI jIva haiM, ve bhavya haiM, tathA jo anaMta kAla bItanepara bhI mokSa prApta nahIM kara sakate, ve abhavya hai / ataeva bhavya jIvoMke mokSa jAte rahate hue bhI yaha saMsAra jIvoMse zUnya nahIM ho sakatA / siddhasena divAkarane Agamake hetuvAda aura ahetuvAda do vibhAga karate hue bhavya - abhavyake vibhAgako ahetuvAdameM garbhita kiyA hai| (2) pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspati aura trasake bhedase jova chaha prakAra ke hote haiM / mahadAsa Adi vaidika RpiyoMne, mahAbhArata aura manusmRtikAra tathA gozAla prabhRtine bhI pRthivI, jala Adime jIva svIkAra kiyA hai| Adhunika sAiMsa ke anusAra vanaspatike sacetana honemeM koI vivAda nahIM hai / bhAratIya vaijJAnika sara je0 sI0 bosane Tina, zIzA, plaiTinama Adi dhAtuoMmeM bhI pratikriyA ( Response ) siddha kI hai / 7 paraspara viruddha arthako pratipAdana karanevAle anya darzana eka dUsarese IrSyA karate haiM, ataeva sampUrNa naya svarUpa honese bhagavAnakA siddhAnta ho mAtsarya rahita ho sakatA hai 1. samyagdarzanajJAnacAritrapariNAmena bhaviSyatIti bhavyaH / tadviparIto'bhavyaH / tattvArtharAjavArtika 27, 7, 8, dekhiye bhavyA bhavya vibhAga -- yAkhyAprajJapti / bauddhoMke mahAyAna sampradAya meM bhavyAbhavyakA vibhAga nahIM mAnA gayA hai / 2. yo'naMtenApi kAlena na setsyati asau abhavyaH / ta0 rAjavArtika 2-7-9 / 3. sanmatitarka 3-43 | 4. dekhiye aitareya brAhmaNa aura aitareya AraNyaka / 5. mahIdAsa, gozAla aura mahAvIrakI prANizAstra saMbaMdhI milatI julatI mAnyatAoM ke liye dekhiye pro0 ruAko Pre-Buddhist Indian Philosophy, nAmaka pustakakA 21 vAM adhyAya / 6. milAiye -- tatra pRthivI kAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / zuddhapRthivIzarkarAbAlu kopala zilAlavaNAyastraputAmrasIsakarUpya suvarNavajraharatAla hiGgula kamanaH zilAsasyakAMcanapravAlakAbhrapaTalAbhravAlikAjA - tinAmAdi / tattvArthAdhigama bhASya pR0 158 / . It Will thus be seen that as in the case of animal tissues and of plants, so also in metals, the electrical responses are exalted by the action of stimulants, lowered by depressants, and completely abolished by certain other reagents. dekhiye je0 sI0 bosakI 'Response in the Living and Non-living' pR0 141 tathA pR0 80-191 /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 30 anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH | nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te ||30|| prakarSeNa udyate pratipAdyate svAbhyupagato'rtho yairiti pravAdAH / yathA yena prakAreNa / pare bhavacchAsanAd anye / pratrAdA darzanAni / matsariNaH atizAyane matvarthIyavidhAnAt sAti-zayAsaha natAzAlinaH krodhakaSAyakaluSitAntaHkaraNAH santaH pakSapAtinaH, itarapakSatiraskAreNa svakakSIkRta pakSavyasthApanapravaNA vartante / kasmAd hetormatsariNaH ityAha / anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt / pacyate vyaktIkriyate sAdhyadharmavaiziSTayena hetvAdibhiriti pakSaH / kakSIkRtadharmapratiSThApanAya sAdhanopanyAsaH / tasya pratikUla : pratipakSaH / pakSasya pratipakSo virodhI pakSaH pratipakSaH / tasya bhAvaH pakSapratipakSabhAvaH / anyo'nyaM parasparaM yaH pakSapratipakSabhAvaH pakSapratipakSatvamanyo'nyapakSapratipakSabhAvastasmAt // tathAhi / ya eva mImAMsakAnAM nityaH zabda iti pakSaH sa eva saugAtAnAM pratipakSaH / tanmate zabdasyAnityatvAt / ya eva saugatAnAmanityaH zabda iti pakSaH sa eva mImAMsakAnAM pratipakSaH / evaM sarvaprayogeSu yojyam / tathA tena prakAreNa te tava / samyak eti gacchati zabdo'manena iti punnAmni ghaH / " samayaH saMketaH / yadvA samyag avaiparItyena Iyante jJAyante jIvAjIvAdayo'rthA anena iti samayaH siddhAntaH / athavA samyag ayante gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin svarUpe pratiSThAM prApnuvanti asmin iti samaya AgamaH / na pakSapAtI naikapakSAnurAgI / pakSapAtitvasya hi kAraNaM matsaritvaM parapravAdeSu uktam / tvatsamayasya ca matsaritvAbhAvAd na pakSapAtitvam / pakSapAtitvaM hi matsaritvena vyAptam, vyApakaM ca nivartamAnaM zlokArtha - anyavAdI loga paraspara pakSa aura pratipakSa bhAva rakhaneke kAraNa eka dUsarese IrSyA karate haiM, parantu sampUrNa nayoMko eka samAna dekhanevAle Apake zAstroMmeM pakSapAta nahIM hai / vyAkhyArtha - jisake dvArA iSTa arthako uttamatAse pratipAdana kiyA jAya, use pravAda kahate haiM / Apake zAsanake atirikta anya darzana paraspara pakSa aura pratipakSakA durAgraha rakhaneke kAraNa eka dUsare ke pakSakA tiraskAra karake apane siddhAntako sthApita karate haiM, ataeva ve loga atyanta asahanazIla honeke kAraNa krodha kaSAyase yukta hokara apane darzanoMmeM pakSapAta karate haiM / 'matsarI' zabdameM matvartha meM in pratyaya sAtizaya arthako dyotana karaneke lie kiyA gayA hai / jo sAdhyase yukta hokara hetu Adike dvArA vyakta kiyA jAya, use pakSa kahate haiM / jo pakSake viruddha ho, use pratipakSa kahate hai / tathAhi -- jaise mImAMsakoMke matameM 'zabda nitya hai,' yaha pakSa bauddhoMkApratipakSa hai, kyoMki bauddhoMke matameM zabda anitya hai, isI taraha 'zabda anitya hai' yaha bauddhoMkA pakSa mImAMsakoMkA pratipakSa hai / isI prakAra anyatra bhI samajhanA cAhiye / parantu Apake samaya meM kisI eka pakSake prati anurAga nahIM dekhA jAtA / anya vAdoM meM IrSyA karanA hI pakSapAtakA kAraNa hai / Apake samaya meM IrSyAkA abhAva honese pakSapAta nahIM hai / vyApakake na honepara vyApya bhI nahIM hotA, ataeva zrApake samaya meM IrSyA na honese pakSapAtakA bhI abhAva hai / yahA~ samaya zabdakA cAra prakArase artha kiyA gayA hai / ( 1 ) jisase zabdakA artha ThIka-ThIka mAlUma ho-- saMketa / yahA~ sam-i dhAtuse "puMnnAmni ghaH " sUtrase samaya zabda banatA hai; bhale prakArase jJAna ho --- siddhAnta; (3) jisameM jIva Adi (2) jisase jIva, ajIva Adi padArthoMkA padArthoMkA ThIka prakArase varNana ho - Agama; 1. bhUminindAprazaMsAsu nityoge 'tizAyane / saMbandhe'stivivakSAyAM bhavanti matubAdayaH / 2. hemasUtra 5 -3 - 130 //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 30] syAdvAdamaJjarI 263 vyApyamapi nivartayati iti matmaritve nivartamAne pakSapAtitvamapi nivartata iti bhAvaH / tava samaya iti vAcyavAcakabhAvalakSaNe sambandhe psstthii| sUtrApekSayA gaNadharakartRkatve'pi samayasya arthApekSayA bhagavatkatRkatvAd vAcyavAcakabhAvo na virudhyte| "atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharANiuNaM"' iti vacanAt / athavA utpAdavyayadhrauvyApaJcaH smyH| teSAM ca bhagavatA sAkSAnmAtRkApadarUpatayAbhidhAnAt / tathA cArpam-"uppanne vA vigame vA dhuveti vA" itydossH|| matsaritvAbhAvameva vizeSaNadvAreNa samarthayati / nayAnazeSAnavizeSamicchan iti / azeSAn samastAn nayAn naigamAdIn , avizeSa nirvizepaM yathA bhavati evam icchan AkAGkSan savenayAtmakatvAdanekAntavAdasya / yathA vizakalitAnAM muktAmaNInAmekasUtrAnusyUtAnAM hAravyapadezaH evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAdalakSaNaikasUtraprotAnAM zrutAkhyapramANavyapadeza iti / nanu pratyekaM nayAnAM viruddhatve kathaM samuditAnAM nirvirodhitA ucyte| yathA hi samIcInaM madhyasthaM nyAyanirNetAramAsAdya parasparaM vivadamAnA api vAdino vivAdAd viramanti evaM nayA anyo'nyaM vairAyamANA api sarvajJazAsanamupetya syAcchabdaprayogopazamitavipratipittayaH santaH parasparamatyantaM suhRdyAvatiSThante / evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvamaviruddhameva, nayarUpatvAd darzanAnAm // na ca vAcyaM tarhi bhagavatsamayasteSu kathaM nopalabhyate iti / samudrasya sarvasarinmayatve'pi vibhaktAsu tAsu anupalambhAt / tathA ca vaktRvacanayoraikyamadhyavasya zrIsiddhasenadivAkarapAdAH ( 4 ) tathA utpAda, vyaya aura dhrauvyake siddhAntako samaya kahate haiN| utpAda Adiko jina bhagavAnne 'aSTa pravacanamAtA' kahA hai| ArSavAkya bhI hai-"utpanna bhI hotA hai, naSTa bhI hotA hai, aura sthira bho rahatA hai| yadyapi AgamoMke sUtra gaNadharoMke banAye hue hote haiM, parantu "ahaMta arthakA vyAkhyAna karate haiM, aura gaNaghara use sUtrameM upanibaddha karate haiM"-isa vacanase arthakI apekSAse bhagavAn hI samayake racayitA haiN| ataeva Apake sAtha AgamakA vAcya-vAcaka bhAva bana sakatA hai| ApakA siddhAnta IrSyAse rahita hai, kyoMki Apa naigama Adi sampUrNa nayoMko eka samAna dekhate hai| anekAMta vAdameM sarvanayoMkA samAveza hotA hai| jisa prakAra bikhare hue motiyoMko eka sUtame piro denese motiyoM kA sundara hAra bana kara taiyyAra ho jAtA hai, usI taraha bhinna-bhinna nayoMko syAdvAda rUpI sUtame piro denese sampUrNa naya 'zruta pramANa' kahe jAte haiN| zaGkA-yadi pratyeka naya paraspara viruddha hai, to una nayoMke ekatra milAnese unakA virodha kisa prakAra naSTa hotA hai| samAdhAna-jaise paraspara vivAda karate hue vAdI loga kisI madhyastha nyAyIke dvArA nyAya kiye jAnepara vivAda karanA banda karake ApasameM mila jAte haiM, vaise ho .paraspara viruddha naya sarvajJa bhagavAnke zAsanakI zaraNa lekara 'syAt' zabdase virodhake zAnta ho jAnepara paraspara atyanta suhRd bhAvase ekatra rahane lagate hai| ataeva bhagavAnke zAsanake sarva naya svarUpa honese bhagavAnkA zAsana sampUrNa darzanoMse aviruddha hai, kyoMki pratyeka darzana naya svarUpa hai| zaGkA-yadi bhagavAnkA zAsana sarva darzana svarUpa hai, to yaha zAsana saba darzanoMmeM kyoM nahIM pAyA jAtA? samAdhAna-jisa prakAra samudrake aneka nadI rUpa honepara bhI bhinna-bhinna nadiyoMmeM samudra nahIM pAyA jAtA, usI taraha bhinna-bhinna darzanoMmeM jaina darzana nahIM pAyA jaataa| vaktA aura usake vacanoMmeM abheda mAna kara siddhasena divAkarane kahA hai 1. chAyA-artha bhASate'hana sUtraM grathnanti gaNadharA nipuNam / vizeSAvazyakabhASye 1119 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 30 "udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH" / ' anye tvevaM vyAcakSate / tathA anyonyapakSapratipakSabhAvAt pare pravAdA matsariNastathA tava samayaH sarvanayAna madhyasthatayAGgIkurvANo na matsarI / yataH kathaMbhUtaH / pakSapAtI pakSamekapakSAbhinivezam pAtayati tiraskarotIti pakSapAtI / rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / atra ca vyAkhyAne matsarIti vidheyapadam pUrvasmiMzca pakSapAtIti vizeSaH / atra ca kliSTAkliSTavyAkhyAnaviveko vivekibhiH svayaM kAryaH / / iti kAvyArthaH / / 30 // "he nAtha, jisa prakAra nadiyAM samudrameM jA kara milatI haiM, vaise hI sampUrNa dRSTiyoM ( darzana ) kA ApameM samAveza hotA hai| jisa prakAra bhinna nadiyoMmeM samudra nahIM rahatA, usI prakAra bhinna-bhinna darzanoMmeM Apa nahIM rhte|" kucha loga isa zlokakA dUsarA artha karate haiN| anya darzana paraspara pakSa aura pratipakSa bhAva rakhaneke kAraNa IrSyAlu haiM, parantu Apa sampUrNa naya rUpa darzanoMko madhyastha bhAvase dekhate haiM, ataeva IrSyAla nahIM hai / kyoMki Apa eka pakSakA Agraha karake dUsare pakSakA tiraskAra nahIM karate haiM / pahalI vyAkhyAmeM 'pakSapAtI' vidheya pada thA, aura dUsarI vyAkhyAmeM 'matsarI' vidheya pada hai| ina donoM vyAkhyAoMmeM sarala aura kaThina vyAkhyAkA viveka buddhimAnoMko kara lenA cAhiye / yaha zloka kA artha hai // 30 // bhAvArtha-jaina darzana saba darzanoMkA samanvaya karanevAlA hai| jitane vacanoMke prakAra ho sakate haiM, utane hI nayavAda hote haiM / ataeva sampUrNa darzana nayavAdameM gabhita ho jAte haiN| jisa samaya ye nayavAda eka dUsarese nirapekSa hokara vastukA pratipAdana karate haiM, usa samaya ye nayavAda parasamaya arthAt janetara darzana kahe jAte haiN| isaliye anya dharmoMkA niSedha karanevAle vaktavyako pratipAdana karanevAleko ajaina darzana, aura sampUrNa darzanoMkA samanvaya karanevAleko jaina darzana kahate haiN| udAharaNake liye, nityatvavAdI sAMkhya aura anityatva bAdI bauddha parasamaya haiM, kyoMki ye donoM darzana eka dUsarese nirapekSa hokara vastutattvakA pratipAdana karate haiN| jaina darzana ina donoMkA samanvaya karatA hai, isaliye jaina darzana svasamaya hai| jisa samaya paraspara nirapekSa vacanoMke prakAra nayavAdoMmeM 'syAt' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai, usa samaya ye naya samyaktva rUpa hote haiN| jisa prakAra dhana, dhAnya Adike kAraNa paraspara vivAda karanevAle loga kisI niSpakSa AdamIse samajhAye jAnepara zAMta hokara paraspara mila jAte haiM, athavA jisa prakAra koI maMtravAdI viSake Tukar3oMko viSa rahita kara kor3hake rogIko acchA kara detA hai, athavA jisa prakAra bhinna-bhinna maNiyoMse eka sundara ratnoMkI mAlA taiyAra ho jAtI hai, usI prakAra paraspara nirapekSa parasamayoMkA jaina darzanameM samanvaya hotA hai| isI 1. dvAtriMzadvAtrizikAstotre 4-15 / yathA nadyaH syandamAnAH samudre'staM gacchanti nAmarUpe vihAya / tathA vidvAnnAmarUpAdvimuktaH parAtparaM puruSamupaiti divyam // iti muNDaka u. 2-8 / tathA-bahudhApyAgamaibhinnAH panthAnaH siddhihetavaH / tvayyeva nipatantyodhA jAhnavIyA ivArNave // raghuvaMze 10-11 / parasparaviruddhA api sarve nayAH samuditAH samyaktvaM bhajanti / ekasya jinasAdhorvazavartitvAt yathA nAnAbhiprAya bhRtyavargavat / yathA dhanadhAnyabhUmyAdyartha parasparaM vivadamAnA bahavo'pi samyagnyAyavatA kenApyudAsInena yuktibhirvivAdakAraNAnyapanIya mIlyante / tatheha parasparavirodhino'pi nayAn janasAdhurvirodhaM bhaktvA ekatra mIlayati / tathA pracuraviSalavA api praur3hamaMtravAdinA nirviSIkRtya kuSTAdirogiNe dattA amRtarUpatvaM pratipadyanta eva / yazovijayakRta nayapradIpe / tathA vizeSAvazyakabhASya 2265-72 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 31] tyAdvAdamaJjarI 265 ityaGkAraM katipayapadAryavivecanadvAreNa svAmino yathArthavAdAkhyaM guNamabhiSTutya samagravacanAtizayanyAvarNane svasthAnAnathyaM dRSTAntapUrvakamupadarzayan auddhatyaparihArAya bhaGgyantaratirohitaM svAbhidhAnaM ca prakAzayana nigamanamAha vAgvaibhavaM te nikhilaM vivektumAzAsmahe ced mahanIyamukhya / lacema jaGghAlatayA samudraM vahema candradyutipAnatRSNAm / / 31 / / vibhava eva vaibhavaM / prajJAditvAt svArthe'N / vibhobhAvaH karma ceti vA vaibhavam / vAcAM vaibhavaM vAgvaibhavaM vacanasaMpatprakarpam / / vibhorbhAva iti pakSe tu sarvanayavyApakatvam / vibhuzabdasya vyApakaparyAyatayA rUDhatvAn / te tava saMbandhinaM nikhilaM kRtsnaM vivektu vicArayitu ced yadi vayamAzAsmahe icchaamH| he mahanIyamukhya mahanIyAH pUjyAH paJca parameSThinasteSu mukhyaH pradhAnabhUtaH, AdyatvAt tasya saMbodhanam / / nanu siddhebhyo hInaguNatvAd arhatAM kathaM vAgatizayazAlinAmapi tepAM mukhyatvam / na ca hInaguNatvamasiddham / pravrajyAvasare siddhebhyasteSAM namaskArakaraNazravaNAt / "kAUNa namukkAraM siddhANamabhiggahaM tu so giNhe'' iti zrutakevalivacanAt / maivam / arhadupadezenaiva siddhAnA liye jaina vidvAnoMne kahA hai ki anekAMtavAdakA mukhya dhyeya sampUrNa darzanoMko samAna bhAvase dekhakara mAdhyastha bhAva prApta karanekA hai| yahI varmavAda hai, aura yahI zAstroMkA marma hai| ataeva jisa prakAra pitA apane sampUrNa putroMke Upara samabhAva rakhatA hai, usI taraha anekAntavAda sampUrNa nayoMko samAna bhAvase dekhatA hai|' isaliye jisa prakAra sampUrNa nadiyA~ eka samudra meM jAkara milatI hai, usI taraha sampUrNa darzanoMkA anekAMta darzanameM samAveza hotA hai / ataeva jaina darzana saba darzanoMkA samanvaya karatA hai| isa prakAra kucha padArthoMke vivecanase bhagavAnake yathArthavAda guNakI stuti karaneke pazcAt bhagavAnake sampUrNa vacanAtizayoMkA varNana karanemeM apanI asamarthatA batalAkara prakArAntarase auddhatyako dUra karaneke liye apane vaktavyakA upasaMhAra karate haiM zlokArtha-he pUjya ziromaNi ! Apake sampUrNa guNoMkI vivecanA karanA vegase samudrako lAMghane, athavA candramAko cAMdanIkA pAna karanekI tRSNAke samAna hai| vyAkhyArtha-prajJA Adise svArthameM aN pratyaya hokara vibhavase vaibhava zabda banatA hai| athavA vibhuke bhAva aura karmako vaibhava kahate haiN| vacanake vaibhavako 'vAgvaibhava' arthAt vacanoMkI utkRSTatA kahate haiN| vibhu zabdakA vyApaka artha karanepara 'vAgvaibhava' zabdakA 'sampUrNa nayoMmeM vyApaka artha karanA caahiye| pAMcoM parameThiyoMmeM ahaMta bhagavAn mukhya haiM, ataeva bhagavAnko pUjya ziromaNi kahakara saMbodhana kiyA hai| zaGkA-arhata bhagavAna meM siddhoMkI apekSA kama guNa haiM, arhata dIkSAke samaya siddhoMko namaskAra karate haiN| zrutakevaliyoMne kahA bhI hai-"ahaMta siddhoMko namaskAra karake dIkSA grahaNa karate haiN|" ataeva arhatoMko mukhya nahIM kahanA caahiye| samAdhAna-ahaMta bhagavAnake upadezase hI siddhoMkI pahacAna hotI 1. chAyA-kRtvA namaskAraM siddhebhyo'bhigrahaM tu so'grahIt / 2. yasya sarvatra samatA nayepu tanayeSviva / tasyAnekAMnavAdasya kva nyUnAdhikazemupI / tena syAdvAdamAlavya sarvadarzanatulyatAM / mokSoddezAvizepeNa yaH pazyati saHzAstravit / / yazovijaya-adhyAtmopanipad 61,70 / 34
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zrImadrAja candrajainazAstramAlAyAM [ anya. yo. vya. zloka 31 mapi parijJAnAt / tathA cArSam - " arahantuvaeseNaM siddhA NajjaMti teNa arahAI"" iti / tataH siddhaM bhagavata eva mukhyatvam / yadi tava vAgvaibhavaM nikhilaM vivektumAzAsmahe tataH kimityAha laGGghema ityAdi / tadA ityadhyAhAryam / tadA jaGghAlatayA jAGghikatayA vegavattayA samudraM laGkema kila samudramiva atikramAmaH / tathA vahema dhArayema / candradyutInAM candramarIcInAM pAnaM candradyutipAnam / tatra tRSNA tarSo'bhilASa ita yAvat candradyutipAnatRSNA tAm / ubhayatrApi sambhAvane saptamI / yathA kazciccaraNacaGkramaNavegavattayA yAnapAtrAdi antareNApi samudraM laGghi tumIhate yathA ca kazcicandramarIcIramRtamayIH zrutvA culukAdinA pAtumicchati, na caitad dvayamapi zakyasAdhanam / tathA nyakSeNa bhavadIyavAgvaibhavavarNanAkAGkSApi azakyArambhapravRttitulyA | AstAM tAvat tAvakInavacanavibhavAnAM sAmastyena vivecanavidhAnam, tadviSayAkAGkSApi mahan sAhasamiti bhAvArthaH // athavA 'laghu zoSaNe " iti dhAtorlama zoSayema samudraM jaGghAlatayA atiraMhasA / atikramaNArthalaGghestu prayoge durlabhaM parasmaipadamanityaM vA Atmanepadamiti / atra ca auddhatya - parihAre'dhikRte'pi yad AzAsmahe ityAtmani bahuvacanamAcAryaH prayuktavAMstaditi sUcayati yad vidyante jagati mAdRzA mandamedhaso bhUyAMsaH stotAraH iti bahuvacanamAtreNa na khalu ahaGkAraH stotari prabho zaGkanIyaH / pratyuta nirabhimAnatAprAsAdopari patAkAropa evAvadhAraNIyaH // iti kAvyArthaH // 31 // eSu ekatriMzativRtteSu upajAticchandaH // evaM vipratArakaiH paratIrthikairvyAmohamaye tamasi nimajjitasya jagato'bhyuddharaNe'vyabhi hai, ataeva ahaMta hI mukhya hai / AgamameM kahA bhI hai- "ahaMta ke upadezase siddhoMkI pahacAna hotI hai, ataeva arhata mukhya haiM / " jisa prakAra jahAjake binA hI paidala calakara samudrako lAMghanA asambhava hai, athavA jisa prakAra candramAkI amRtamaya kiraNoMko kevala cullUse pAna karanA asaMbhava hai, usI taraha Apake vacanoM ke vaibhavake varNanakI icchA karanA bhI asaMbhava hai / ataeva Apake samasta vacana - vaibhavakA varNana to dUra rahA, usa varNana karanekI icchA karanA bhI mahAn sAhasa hai| zloka meM 'tadA' zabdakA adhyAhAra karanA cAhiye / athavA 'laghu' dhAtukA artha zoSaNa karake 'samudraM jaMghAlatayA laMghema' kA artha karanA cAhiye - jo zIghratAse samudrakA zopaNa karanA cAhate haiN| atikramaNa artha meM 'laGghi' dhAtu parasmaipado nahIM hotI, ataeva yahA~ zopaNa artha meM 'laghu' ghAtuse parasmaipadameM 'laMghema' rUpa banAnA cAhiye / athavA yadi Atmanepadako anitya mAnA jAya to atikramaNa artha meM prayukta 'laMghi' dhAtuse bhI yaha rUpa bana sakatA hai / zloka meM 'AzAsmahe' bahuvacana ke prayoga se stutikArakA ahaMkAra pragaTa nahIM hotaa| isa prayoga se stutikArakA yahI abhiprAya hai ki saMsArameM mere samAna aura bhI manda buddhivAle stuti karanevAle haiM / ataeva isase AcAryakA nirabhimAna hI siddha hotA hai | yaha zlokakA artha hai // 31 // ina ikatIsa zlokoMmeM upajAti chandakA prayoga kiyA gayA hai / bhAvArtha - hemacandra AcArya apanI laghutA batAte hue kahate haiM, ki jisa prakAra paidala cala kara samudrako lAMghanA athavA cullUse candramAkI cA~danIkA pAna karanA asambhava hai, usI taraha Apake samasta guNoM kA varNana karanA asambhava hai / vaMcaka anya tairthika logoMke upadezase vyAmoha rUpa andhakAra meM DUbe hue jagatkA uddhAra karaneke liye 2. chAyA - arhadupadezena siddhA jJAyante tenArhadAdiH / vizeSAvazyakabhASye 3213 / 1. hai madhAtupArAyaNe bhvAdigaNe dhA. 98 /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya. yo. vya. zloka 32] syAdvAdamaJjarI ra67 cArivacanatAsAdhyenAnyayogavyavacchedena bhagavata eva sAmarthya darzayan tadupAstivinyastamAnasAnAM puruSANAmaucitIcaturatAM pratipAdayati idaM tattvAtacavyatikarakarAle'ndhatamase jaganmAyAkAriva hataparairhA vinihitam / taduddhartuzakto niyatamavisavAdivacana stvamevAtastrAtastvayi kRtasaparyAH kRtdhiyH||32|| idaM pratyakSopalabhyamAnaM jagad vizvam upacArAd jagadvartI jnH| hataparaiH hatA adhamA ye pare tIrthAntargayA hatapare taiH| mAyAkArairiva aindrajAlikairiva zAmvarIyaprayoganipuNairiva iti yAvana / andhatamase nividdaandhkaare| hA iti khede / vinihitaM vizepeNa nihitaM sthApita paatitmityrthH| andhaM karotItyandhayati, andhayatItyandhaM tacca tattamazcetyandhatamasam / "samavAndhAt tamasaH" ityatpratyayaH, tasmin andhtmse| kathaMbhUte'ndhatamase iti dravyAndhakAravyavacchedArthamAha tttvaatttvvytikrkraale| tattvaM cAtattvaM ca tattvAtattve tayorvyatikaro vyatikIrNatA vyAmizratA svabhAvavinimayastattvAtattvavyatikarastena karAle bhayaGkare / yatrAndhatamase tattve'tattvAbhinivezaH atattve ca tattvAbhiniveza ityevaMrUpo vyatikaraH saMjAyata ityrthH| anena ca vizepaNena paramArthato mithyAtvamohanIyameva andhatamasam , tasyaiva IdRkSalakSaNatvAt / tathA ca granthAntare prastutastutikArapAdAH "adeve devabuddhiryA gurudhIragurau ca yaa| adharme dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt" // tato'yamarthaH / yathA kila aindrajAlikAstathAvidhasuzikSitaparavyAmohanakalAprapaJcAH tathAvidhamauSadhImantrahastalAghavAdiprAyaM kiJcitprayujya paripajjanaM mAyAmaye tamasi majayanti tathA dUsare matoMkA vyavaccheda karanevAle nirdoSa vacanoMko ApameM hI sAmarthya hai, ataeva ApakI upAsanAmeM lage hue manuSya hI catura haiM ilokArtha-indrajAliyoMkI taraha adhama anya darzanavAloMne isa jagatko tattva aura atattvake ajJAnase bhayAnaka gAr3ha andhakArameM DAla rakkhA hai| ataeva Apa hI isa jagatkA uddhAra kara sakate haiM, kyoMki Apake vacana visaMvAdase rahita haiM / ataeva he jagatke rakSaka! buddhimAna loga ApakI sevA karate haiN| vyAkhyArtha-kheda hai ki indrajAliyoMke samAna adhama anya tIthikoMne pratyakSase dRSTigocara honevAle isa jagatko tatva aura atattvake abhedase bhayAnaka gAr3ha aMdhakArameM DAla rakkhA hai| 'andhatamase' meM "samavAndhAt tamasaH" sUtrase at pratyaya hotA hai| yahAM mithyAtva mohanIyako andhatamasa kahA gayA hai| prastuta stutikArapAda hemacandra AcAryane yogazAstrameM kahA hai "adevako deva, aguruko guru, aura adharmako dharma mAnA mithyAtva hai|" ataeva jisa prakAra dUsaroMko vyAmohita karanekI kalAmeM nipuNa indrajAlI loga auSadhi, mantra, hAthakI saphAI Adise darzaka logoMko mAyAmaya andhakArameM DAla dete haiM, vaise hI anya vAdI apanI 1. mAyA tu zAmbarI / zambarAkhyasyAsurasya iyaM zAmbarI / abhidhaancintaamnnii| 2. haimasUtre 7-3-80 / 3. hemacandrakRtayogazAstre 2-3 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [anya. yo. vya. zloka 32 paratIrthikairapi tAdRkprakAraduradhItakutarkayuktIrupadarya jagadidaM vyAmohamahAndhakAre nikSiptamiti / tajagaduddhartu mohamahAndhakAropaplavAt kraSTum niyataM nizcitam tvameva nAnyaH zaktaH smrthH| kimarthamitthamekasyaiva bhagavataH sAmarthyamupavarNyate iti vizepaNadvAreNa kAraNamAha / avisNvaadivcnH| kapacchedatApalakSaNavarIkSAtrayavizuddhatvena phalaprAptau na visaMvadatItyevaMzIlamavisaMvAdi / tathAbhUtaM vacanamupadezo yasyAsAvavisaMvAdivacanaH / avybhicaarivaagityrthH| yathA ca pAramezvarI vAg na visaMvAdamAsAdayati tathA tatra tatra syAdvAdasAdhane darzitam / / kaSAdisvarUpaM cetthamAcakSate prAvacanikAH "pANavahAIANaM pAvaTThANANa jo u pddiseho| jhANajjhayaNAINaM jo ya vihI esa dhammakaso // 1 // bajjhANuTTANeNaM jeNa Na bAhijjae tayaM NiyamA / saMbhavai ya parisuddhaM so puNa dhammammi cheutti // 2 // jIvAibhAvavAo baMdhAipasAhago ihaM tAvo / eehiM parisuddho dhammo dhammattaNamuvei // 3 // tIrthAntarIyAptA hi na prakRtaparIkSAtrayavizuddhavAdina iti te mahAmohAndhatamasa eva jagat pAtayituM samarthAH, na punastaduddhartum / ataH kAraNAt / kutaH kAraNAt ? kumatadhvAntArNavAntaHpatitabhuvanAbhyuddhAraNAsAdhAraNasAmarthyalakSaNAt / he trAtastribhuvanaparitrANapravINa | tvayi kAkvAva kutarka pUrNa purNa yuktiyoMse isa saMsArako bhramameM DAla dete haiN| isaliye moha mahA andhakArase jagatko bacAneke liye Apa hI samartha haiM, dUsarA koI nhiiN| kyoMki Apake vacanoMmeM koI visaMvAda nahIM hai| kAraNa ki Apake vacana kaSa, cheda aura tApa rUpa parIkSAoMse vizuddha hai, ataeva phalakI prAptimeM Apake vacanoMmeM koI virodha na honese Apake vacana nirdoSa haiN| Apake vacanoMmeM virodhakA abhAva syAdvAdako siddhi karate samaya pradarzita kiyA jA cukA hai| dharmazAstrake paMDitoMne kaSa AdikA svarUpa nimna prakArase kahA hai "prANavadha Adi pApa sthAnoMke tyAga, aura dhyAna, adhyayana AdikI vidhiko kaSa. kahate haiN| jina bAhya kriyAoMse dharmameM bAdhA na AtI ho, aura jisase nirmalatAkI vRddhi ho, use cheda kahate haiN| jIvase. sambaddha duHkha aura bandhako sahana karanA tApa hai / kaSa Adise zuddha dharma dharma kahA jAtA hai|" anya tairthika loga kaSa, cheda aura tApa rUpa parIkSAoMse zuddha vacanoMko nahIM bolate, ataeva ve loga saMsArako mahA mohAMdhakArameM girAnevAle hote haiM, isaliye unake dvArA saMsArakA uddhAra nahIM ho sktaa| ataeva he bhagavan ! ApameM kumatarUpa samudrameM par3e hue logoMkA uddhAra karanekI asAdhAraNa sAmarthya hai, isaliye 1. chAyA-prANavadhAdInAM pApasthAnAM yastu pratiSedhaH / dhyAnAdhyayanAdInAM yazca vidhireSa dharmakaSaH // 1 // vAhyAnuSThAnena yena na bAdhyate tanniyamAt / saMbhavati ca parizuddhaM sa punarghameM cheda iti // 2 // jIvAdibhAvavAdo bandhAdiprasAdhaka iha tApaH / ebhiH parizuddho dharmo dharmatvamupaiti // 3 // haribhadrasUrikRtapaJcavastukacaturthadvAre /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazasti ] syAdvAdamaJjarI 269 dhAraNasya gamyamAnatvAt tvayyeva viSaye na devAntare / kRtadhiyaH / karotiratra parikarmaNi vartate yathA hastau kuru pAdau kuru iti / kRtA parikarmitA tattvopadezapelatattacchAstrAbhyAsaprakarSeNa saMskRtA dharbuddhiryepAM / te kRtadhiyazcidrUpAH puruSAH / kRtasaparyAH / prAdikaM vinApyAdikarmaNA gamyamAnatvAn / kRtA kartumArabdhA saparyA sevAvidhiryaiste kRtasaparyAH / ArAdhyAntaraparityAgena tvayyeva sevAhevAkitAM parizIlayanti // iti zikhariNIcchando'laMkRta kAvyArthaH // 32 // // samAptA ceyamanyayogavya cchedadvAtriMzikAstavanaTIkA || TIkAkArasya prazastiH / yeSAmujjvalahetuhetiruciraH prAmANikAdhvaspRzAM hemAcArya samudbhavastavanabhUrarthaH samarthaH sakhA / teSAM durnayadasyusambhavabhayAspRSTAtmanAM sambhavanyAyAsena vinA jinAgamapuraprAptiH zivazrIpradA // 1 // caturvidyamahodadherbhagavataH zrIhemasUregirAM gambhIrArthavilokane yadabhavad dRSTiH prakRSTA mama / drAghrIyaH samayAdurAgrahaparAbhUtaprabhUtAva maM tannUnaM gurupAdareNukaNikAsiddhAJjanasyorjitam // 2 // Apa tInoM lokoMkI rakSA karanemeM samartha haiM / ataeva tattvopadeza aura zAstrAbhyAsase prakRSTa buddhivAle vidvAn loga ApakI hI sevA karate haiM, anya devoMkI nhiiN| jaise 'hAthoMko kara' ( hastau kuru), 'pairoMko kara' ( pAdau kuru ) yahA~ 'kR' dhAtu parikarma artha meM prayukta huI hai, vaise hI 'kRtadhiyaH' padameM 'kR' dhAtukA parikarma artha hai / 'pra' Adi upasarga ke binA bhI 'kR' dhAtukA artha prArambha karanA hotA hai, isaliye 'kRtasaparyA:' meM kRtakA artha prArambha karanA hai | yaha zikhariNI chanda zlokakA artha hai // 32 // bhAvArtha-vastukA sarvathA ekAnta rUpase pratipAdana karanevAle ekAntavAdiyoMne isa jagatko ajJAna-andhakArameM DAla rakkhA hai / ataeva sampUrNa ekAntavAdoMkA samanvaya karanevAle anekAntavAdase hI isa jagatkA uddhAra ho sakatA hai| isaliye anekAntavAdakA pratipAdana karanevAle jina bhagavAnmeM hI jagatake uddhAra karane ko asAdhAraNa sAmarthya hai / iti anyayogavyavacchedadvAtriMzikA TIkA Catarra prazasti prAmANika mArgako anukaraNa karanevAle jina logoMke ujvala heturUpI zastroMse sundara hemacandrAcAryakI stutise utpanna honevAle artharUpI samartha mitra vidyamAna hai, ve loga durnayarUpI luTeroMse nahIM Darate aura ve vinA prayatnake hI mokSa sukhake denevAle jinAgamarUpI nagarako prApta karate haiM // 1 // cAroM vidyAoMke samudra bhagavAn zrI hemacandrAcAryakI vANoke gambhIra arthako avalokana karane meM jo merI prakRSTa buddhi huI hai, aura satata bahuta samayake zrAdarase jo vighnoM kA nAza huA hai, vaha saba guru mahArAjake caraNoMkI dhUlirUpa siddhAMjanakA phala hai // 2 //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM [prazasti anyAnyazAstratarusaMgatacittahAripuSpopameyakaticinnicitaprameyaiH / dRbdhAM mayAntimajinastutivRttimenAM mAlAmivAmalahRdo hRdaye vahantu // 3 // pramANasiddhAntaviruddhamatra yatkiMciduktaM matimAndyadoSAt / mAtsaryamutsArya tadAryacittAH prasAdamAdhAya vizodhayantu // 4 // urdhyAmeSa sudhAbhujAM gururiti trailokyavistAriNI yatreyaM pratibhAbharAdanumiti nirdambhamujjRmbhate / kiM cAmI vibudhAH sudheti vacanodgAraM yadIyaM mudA zaMsantaHprathayanti tAmatitamAM saMvAdamedasvinIm // 5 // naagendrgcchgovindvksso'lNkaarkaustubhaaH| te vizvavandyA nndyaasurudyprbhsuuryH|| 6 // yugmam / / zrImalliSeNasUribhirakAri ttpdggndinmnnibhiH| vRttiriyaM manuravimitazAkAbde' dIpamahasi' zanau // 7 // zrIjinaprabhasUrINAM saahaayyodbhinnsaurbhaa| zrutAvuttaMsatu satAM vRttiH syAdvAdamaJjarI // 8 // vibhrANe kalinirjayAjjinatulAM zrIhemacandraprabhau tadRbdhastutivRttinirmitimiSAd bhaktirmayA vistRtA / nirNetuM guNadUSaNe nijagirA tannArthaye sajjanAn tasyAstattvamakRtrimaM bahumatiH sAstyatra samyag yataH // 9 // iti TIkAkArasya prazastiH samAptA / / samAptam bahutame zAstrarUpI vRkSoMke manohara puSpoMke samAna kucha prameyoMko lekara maiMne mAlAko taraha yaha antima bhagavAnkI stutikI TIkAko racA hai / nirmala hRdayavAle puruSa ise apane manameM dhAraNa kareM // 3 // yahA~ yadi maiMne buddhike pramAdase kucha siddhAntake viruddha kahA ho, to sajjana loga mAtsarya bhAvako chor3a kara prasannatApUrvaka saMzodhana kara leM // 4 // tInoM lokoMmeM vyApta honevAlI jisakI pratibhAko dekha kara logoMkA anumAna hai ki yaha pRthvIpara devatAoMkA guru janmA hai, jisake vacanoMko amRta samajha kara prazaMsA karate hue paNDita loga jisakI aviruddha vANIkA vistAra karate haiM, tathA viSNuke vakSasthalameM kaustubha maNike samAna nAgendra gacchako zobhita karanevAle, aise vizvameM vandanIma udayaprabhasUri mahArAja samRddhiko prApta hoM / / 5-6 // udayaprabhasUrike padarUpI AkAzameM sUryake samAna zrI malliSeNasUrine dIpamAlikAke dina zanivArako 1214 zaka saMvatmeM yaha TIkA samApta kI // 7 // / zrI jinaprabhasUrikI sahAyatAse sugandhita yaha syAdvAdamaJjarI sajjana puruSoMke kAnoMke AbhUSaNa rUpa ho // 8 // kalikAlake Upara vijaya prApta karanese jina bhagavAnke samAna zrI hemacandraprabhukI banAyo huI stutikI TIkA banAneke bahAne maiMne hemacandra AcAryake prati apanI bhakti prakaTa kI hai| ataeva apanI vANIke guNa aura doSoMkA nirNaya karaneke liye maiM sajjanoMse prArthanA nahIM karatA, kyoMki isa vANImeM bahutase akRtrima svataH utpanna vicAra vidyamAna haiM // 9 // // TIkAkArakI prazasti samApta / / samApta 1. aTTAnAM vAmato gatiH 1214 mite zAke / caturdaza manavaH dvAdaza AdityAH / 2. dIpAvalyAm /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacandrAcAryaviracitA ayogavyavacchedikA mahAvIra bhagavAnakI stuti agamyamadhyAtmavidAmavAcyaM vacasvinAmakSavatAM parokSam / zrIvardhamAnAbhidhamAtmarUpamahaM stutergocaramAnayAmi // 1 // artha-maiM ( hemacandra ) adhyAtmavettAoMke agamya, paMDitoMke anirvacanIya, indriya-jJAnavAloMke parokSa, aura paramAtmasvarUpa aise zrIvadhamAna bhagavAnako apanI stutikA viSaya banAtA huuN| bhagavAnake guNoMke stavana karaneko asamarthatAstutAvazaktistava yoginAM na kiM guNAnurAgastu mamApi nizcalaH / idaM vinizcitya tava stavaM vadanna bAlizo'pyeSa jano'parAdhyati // 2 // artha-he bhagavan ! Apako stuti karanemeM yogI loga bhI samartha nahIM haiN| parantu asamartha hote hae bhI yogI logoMne Apake guNoMmeM anarAga hone ke kAraNa ApakI stuti kI hai| isI prakAra mere mana meM bhI Apake guNoMmeM dRr3ha anurAga hai, isIliye mere jaisA mUrkha manuSya Apako stuti karatA huA aparAdhakA bhAgI nahIM kahA jA sktaa| stutikAra apanI laghutA batAte haiM kva siddhasenastutayo mahArthA azikSitAlApakalA kva caiSA / tathApi yUthAdhipateH pathasthaH skhaladgatistasya zizunai zocyaH // 3 // artha-kahA~ gambhIra arthavAlI siddhasena divAkarako stutiyAM, aura kahA~ azikSita saMbhASaNakI merI yaha kalA ! phira bhI jisa prakAra bar3e-bar3e hAthiyoMke mArgaparase jAnevAlA hAthIkA baccA mArgabhraSTa honeke kAraNa zocanIya nahIM hotA, usI prakAra yadi maiM bhI siddhasena jaise mahAn AcAryoMkA anukaraNa karate hue kahIM skhalita ho jAU~, to zocanIya nahIM huuN| Apane jina doSoMko nAza kara diyA hai, unhIM doSoMko paravAdiyoMke devoMne Azraya diyA haijinendra yAneva vivAdhase sma duratadoSAn vividhairupaayaiH| ta eva citraM tvadasUyayeva kRtAH kRtArthAH paratIrthanAthaiH // 4 // atha-he jinendra ! jina kaThina doSoMko Apane nAnA upAyoMke dvArA nAza kara diyA hai, Azcarya hai ki unhIM doSoMko dUsare matAvalambiyoMke guruoMne ApakI IrSyAse hI kRtArtha kara liyA hai| kIrtyA mahatyA bhuvi vardhamAnaM tvAM vardhamAna stutigocaratvaM / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNadoSAzayapAzavandham // yuktayanuzAsana 1 / guNAmbudheviSamapyajasraM nAkhaNDala: stotumalaM tavarSeH / prAgeva mAdRkkimutAtibhaktirmA bAlamAlApayatIdamittham // svayaMbhUstotra 30, 15 / tathA bhaktAmara 3-6, kalyANamandira 3-6; dvA. dvAtriMzikA 5-31 / ko vismayo'tra yadi nAma guNarazeSastvaM saMzrito niravakAzatayA munIza / doSarupAttavividhAzrayajAtagaH svapnAMtare'pi na kadAcidapIkSito'si // bhaktAmara 27 /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra72 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM bhagavAnkI yathArthavAditA yathAsthitaM vastu dizannadhIza na tAdRzaM kauzalamAzrito'si / turaMgazRMgANyupapAdayadbhyo namaH parebhyo navapaNDitebhyaH / / 5 / / artha-he svAmin ! Apane padArthoMkA jaisekA taisA varNana kiyA hai, isaliye Apane paravAdiyoMke samAna koI kauzala nahIM dikhAyA / ataeva ghor3eke sIMgake samAna asaMbhava padArthoMko janma denevAle paravAAdayoMke navIna paMDitoMko hama namaskAra karate haiM ! bhagavAnameM vyarthakI dayAlutAkA abhAva jagatyanudhyAnabalena zazvat kRtArthayatsu prasabhaM bhavatsu / kimAzrito'nyaiH zaraNaM tvadanyaH svamAMsadAnena vRthA kRpAluH // 6 // artha-he puruSottama ! apane upakArake dvArA jagatako sadA kRtArtha karanevAle aise Apako chor3akara anya vAdiyoMne apane mAMsakA dAna karake vyartha hI kRpAlu kahe jAnevAlekI kyoM zaraNa lI hai ? yaha samajhameM nahIM AtA ! ( yaha kaTAkSa buddhake Upara hai)| asatvAdiyoMkA lakSaNa svayaM kumArga lapatAM nu nAma pralambhamanyAnapi lambhayanti / sumArgagaM tadvidamAdizannamasUyayAndhA avamanyate ca // 7 // artha-IrSyAse andhe puruSa svayaM kumArgakA upadeza karate hue dUsaroMko kumArgameM le jAte haiM, tathA sumArgameM lage huoMkA, sumArgake jAnakAroMkA aura sumArgake upadeSTAoMkA apamAna karate haiM, yaha mahAna kheda hai ! bhagavAnake zAsanakA ajeyapanA prAdezikebhyaH parazAsanebhyaH parAjayo yattava zAsanasya / khadyotapotadyutiDamvarebhyo viDambaneyaM harimaNDalasya // 8 // artha-he prabhu ! vastuke aMzamAtrako grahaNa karanevAle anya darzanoMke dvArA Apake matako parAjaya karanA eka choTese jugunUke prakAzase sUryamaNDalakA parAbhava karaneke samAna hai ! bhagavAnake pavitra zAsanameM sandeha athavA vivAda karanA yogya nahIM zaraNya puNye tava zAsane'pi saMdegdhi yo vipratipadyate vA / svAdau sa tathye svahite ca pathye saMdegdhi vA vipratipadyate vA // 9 // artha-he zaraNAgatako Azraya denevAle ! jo loga Apake pavitra zAsanameM saMdeha athavA vivAda karate haiM, ve svAdu, anukUla aura pathya bhojanameM hI saMdeha aura vivAda karate haiN| kRpAM vahantaH kRpaNeSu jantuSu svamAMsadAneSvapi muktacetasaH / tvadIyamaprApya kRtArthakauzalaM svataH kRpAM saMjanayantyamedhasaH // dvA0 dvAtriMzikA 1-7 / 2. milAiye-nipatya dadato vyAghrayAH svakArya kRmisaMkulam / deyAdeyavimUDhasya dayA buddhasya kIdRzI // hemacandra-yogazAstra 2-1 vRtti| tAvadvitarkaracanAMpaTubhirvacobhirmedhAvinaH kRtamiti smayamudvahanti / yAvanna te jinavacaH svabhicApalAste siMhAnane hariNabAlakavat patanti // dvA0 dvAtriMzikA 2-11 / 1.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogavyavacchedikA 273 anya AgamoMkI aprAmANikatA hiMsAdyasatkarmapathopadezAdasarvavinmUlatayA pravRtteH / nRzaMsadurbuddhiparigrahAca mastvadanyAgamamapramANam // 10 // artha-he bhagavan ! Apake Agamake atirikta anya AgamoMmeM hiMsA Adi asat karmoMkA upadeza kiyA gayA hai| ve Agama asarvajJake kahe hue hai, tathA nirdaya aura durbuddhi logoMke dvArA dhAraNa kiye jAte haiM. isaliye hama una AgamoMko pramANa nahIM mAnate / bhagavAnake AgamakI pramANikatA hitopadezAtsakalajJakluptermumukSusatsAdhuparigrahAcca / pUrvAparArtheSvavirodhasiddhestvadAgamA eva satAM pramANam // 11 // artha-he bhagavan ! ApakA kahA huA Agama hitakA upadeza karatA hai, sarvajJa bhagavAn dvArA pratipAdita kiyA huA hai, mumukSu aura sAdhu puruSoMke dvArA sevana kiyA jAtA hai, aura pUrvApara virodhase rahita hai, ataeva ApakA Agama hI satpurupoMke dvArA mAnanIya ho sakatA hai| bhagavAnke yathArthavAda guNakI mahattA kSipyeta vAnyaiH sadRzIkriyeta vA tavAvipIThe luThanaM surezituH / idaM yathAvasthitavastudezanaM paraiH kathaMkAramapAkariSyate // 12 // artha-he jinezvara ! bhale hI anyavAdI Apake caraNakamaloMmeM indrake loTanekI bAta na mAneM, athavA apane iSTa devatAoMmeM bhI indrake loTaneko kalpanA karake ApakI barAbarI kareM, paraMtu ve loga Apa dvArA vastuke yathArtha rUpase pratipAdana karaneke guNakA lopa nahIM kara sakate / bhagavAnke zAsanakI upekSAkA kAraNa taduHpamAkAlakhalAyitaM vA pacelimaM karmabhavAnukUlam / upekSate yattava zAsanArthamayaM jano vipratipadyate vA // 13 // artha he bhagavan ! jo loga Apake zAsanakI upekSA karate haiM, athavA usameM vivAda karate haiM, ve loga paMcama kAlake kAraNa hI aisA karate haiM, athavA isameM unake azubha karmoMkA udaya samajhanA caahiye| kevala tapase mokSa nahIM milatA para sahasrAH zaradastapAMsi yugAMtaraM yogamupAsatAM vA / tathApi te mArgamanApatanto na mokSyamANA api yAnti mokSam // 14 // 1. yuktyanuzAsana 6 / AptamImAMsA 6 / 2. AptamImAMsA 1 se 6 kArikA / 3. kAla: kalirvA kaluSAzayo vA zrotupravakturvacanAzayo vA / tvacchAsanakAdhipatitvalakSmIprabhutvazakterapavAdahetuH // yuktyanuzAsana 5 / tapobhirekAntazarIrapIDanaitAnubandhaH zrutasaMpadApi vaa| tvadIyavAkyapratibodhapelavairavApyate naiva zivaM cirAdapi // dvA. dvAtriMzikA 1.23 / svacchandavRtterjagataH svAbhAvAduccaranAcArapatheSvadoSam / nirghaSya dIkSAsamamuktimAnAstvadRSTibAhyA bata vibhramaMti // yuktyanuzAsana 37 // 35
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM artha he bhagavan ! cAhe anyavAdI hajAroM varSa taka tapa tapeM, athavA yugAMtaroM taka yogakA abhyAsa kareM, phira bhI Apake mArgakA vinA avalamba liye una logoMko mokSa nahIM mila sktaa| paravAdiyoMke upadeza bhagavAnke mArga meM vAdhA nahIM pahuMcA sakate anaaptjaaddyaadivinirmititvsNbhaavnaasNbhviviprlmbhaaH| paropadezAH paramAptakluptapathopadeze kimu saMrabhante // 15 // artha-he devAdhideva ! anAptoMkI maMda buddhi dvArA race hue visaMvAdarUpa dUsaroMke upadeza parama Aptake dvArA pratipAdita upadezoMmeM kyA kucha bAdhA pahu~cA sakate haiM ? arthAta nhiiN| bhagavAnke zAsanakI nirupadravatA yadArjavAdukta mayuktamanyaistadanyathAkAramakAri ziSyaiH / na viplavo'yaM tava zAsane'bhUdaho adhRSyA taMva zAsanazrI // 16 // artha-anya matAvalambiyoMke guruoMne jo kucha sarala bhAvase ayukta kathana kiyA thA, use unake ziSyoMne anyathA pratipAdana kiyaa| he bhagavan ! Azcarya hai ki Apake zAsanameM isa prakArakA viplava nahIM ho sakA, ataeva ApakA zAsana ajeya hai| paravAdiyoMke devoMkI mAnyatAmeM paraspara virodha dehAdyayogena sadAzivatvaM zarIrayogAdupadezakarma / parasparaspardhi kathaM ghaTeta paropaklupteSvadhidaivateSu // 17 // artha-he vItarAga ! eka hI Izvara dehake abhAvase sadA AnandarUpa hai, aura dehake sadbhAvase upadezakA denevAlA hai-isa prakAra paravAdiyoMke devatAoMmeM paraspara virodhI guNa kaise raha sakate haiM ? mohakA abhAva honese bhagavAn avatAra nahIM lete prAgeva devAMtarasaMzritAni rAgAdirUpANyavamAMtarANi / / namohajanyAM karuNAmapIza samAdhimAsthAya yugAzrito'si (1) // 18 // artha-nIca vRttivAle rAga Adi doSoMne pahale hI anya devoMkA Azraya liyA hai| isaliye he Iza ! Apa samAdhiko prApta karake mohajanya karuNAke vaza hokara bhI yuga-yugameM avatAra dhAraNa nahIM krte| apane hI saMsArake kSaya karanekA yathArtha upadeza diyA hai jaganti bhindantu sRjantu vA punaryathA tathA vA patayaH pravAdinAm / tvadekaniSThe bhagavan bhavakSayakSamopadeze tu paraM tapasvinaH // 19 // 1. sacchAsanaM te tvamivApradhRSyam / dvA. dvAtriMzikA 5.26 / 2. svapakSa evaM pratibaddhamatsarA yathAnyaziSyA svarucipralApinaH / niruktasUtrasya yathArthavAdino na tattathA yattava ko'tra vismayaH / / dvA. dvAtrizikA 1.17; 5.27 / 3. yahA~ 'yugAzrito'si' kA artha ThIka nahIM baiThatA / zlokakA yaha artha zrImadvijayAnaMda (AtmArAmajI) viracita tattvanirNayaprAsAdake AdhArase likhA gayA hai| muni caraNavijayajI dvArA sampAdita aura AtmAnanda jaina sabhAdvArA prakAzita (1934) ayogavyavacchedikAmeM 'samAdhimAsthAya'ke sthAnapara 'samAdhimAdhyasthya' pATha hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogavyavacchedikA 275 artha-he bhagavan ! anya matAvalambiyoMke iSTa devatA cAhe jagatakI pralaya kareM, athavA jagatakA sarjana, parantu ve saMsArake nAza karanekA upadeza denemeM alaukika aise ApakI barAbarImeM kucha bhI nahIM hai| jinamudrAko sarvotkRSTatA vapuzca paryakazeyaM zlathaM ca dRzau ca nAsAniyate sthire ca / na zikSiteyaM paratIrthanAthairjinendra mudrApi tavAnyadAstAm // 20 // artha-he jinendra ! Apake anya guNoMkA dhAraNa karanA to dUra rahA, anyavAdiyoMke devoMne paryaMkaAsanase yukta ziyila zarIra aura nAsikAke agrabhAga para dRSTivAlo ApakI mudrA bhI nahIM sIkhI! bhagavAnke zAsanakI mahattA yadIyasamyaktvabalAt pratImo bhavAdRzAnAM paramasvabhAvam / kuvAsanApAzavinAzanAya namo'stu tasmai tava zAsanAya // 21 // artha-he vItarAga ! jisake samyagjJAnake dvArA hamaloga Apa jaisoMke zuddha svarUpakA darzana kara sake haiM, aise kuvAsanArUpI vandhanake nAza karanevAle Apake zAsanake liye namaskAra ho! prakArAntarase bhagavAnke yathArthavAda guNakI prazaMsA apakSapAtena parIkSamANA dvayaM dvayasyApratimaM pratImaH / yathAsthitArthaprathanaM tavaitadasthAnanirvadhairasaM pareSAm // 22 // artha-he bhagavan ! hama jaba niSpakSa hokara parIkSA karate haiM, to hameM eka to ApakA yathArtharUpase vastukA pratipAdana karanA, aura dUsare anyavAdiyoMkI padArthoke anyathA rUpase kathana karanemeM AsaktikA honAye do bAteM nirupama pratIta hoto haiN|| ajJAniyoMke pratibodha karanekI asAmarthya anaadyvidyopnissnnissnnnnairvishRNkhlaishcaaplmaacrdbhiH| amUDhalakSyo'pi parAkriye yattvatkiMkaraH kiM karavANi deva // 23 // artha-he deva ! anAdi vidyAmeM tatpara, svacchaMdAcArI aura capala ajJAnI puruSoMko lakSyabaddha karanese bhI yadi ve nahIM samajhate haiM, to ApakA yaha tuccha sevaka kyA kare ?" 1. syAjjaMghayoradhobhAge pAdopari kRte sati / paryako nAbhigottAnadakSiNottarapANikaH / / "jAnuprasAritabAhoH zayanaM paryakaH" iti pAtaMjalAH / yogazAstraM 4.125 / 2. tiSThantu tAvadatisUkSmagabhIrabAdhAH saMsArasaMsthitibhidaH zrutavAkyamudrA / paryAptamekamupapattisacetanasya rAgAciSaH zamayituM tava rUpameva / / dvA. dvAtriMzikA 2.15 / 3. nirbandho'bhinivezaH syAt / abhidhAnacintAmaNi 6.136 / 4. 'agUDhalakSyo'pi' pAThAntaraM / 5. isa arthameM khIMcAtAnI karanI par3atI hai|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM dezanAbhUmikI stuti vimuktavairavyasanAnubaMdhAH zrayaMti yAM zAzvatavairiNo'pi / parairagamyAM tava yoginAtha tAM dezanAbhUmimupAzraye'haM // 24 // artha-he yogiyoMke nAtha ! svabhAvake vairI prANi bhI vaira bhAva chor3akara dUsaroMse agamya Apake jisa samavazaraNakA Azraya lete haiM, usa dezanAbhUmikA meM bhI Azraya letA huuN| anya devoMke sAmrAjyakI vyarthatA___madena mAnena manobhavena krodhena lobhena ca saMmadena / __parAjitAnAM prasabhaM surANAM vRthaiva sAmrAjyarujA pareSAm // 25 // artha-he jinendra ! mada, mAna, kAma, krodha, lobha aura rAgase parAjita anya devoMkA sAmrAjya-roga bilakula vRthA hai| buddhimAna loga rAga mAtrase bhagavAna ke prati AkarSita nahIM hote svakaNThapIThe kaThinaM kuThAraM pare kirantaH pralapantu kiMcit / manISiNAM tu tvayi vItarAga na rAgamAtreNa mano'nuraktam // 26 // artha-vAdI loga apane galemeM tIkSNa kuThArakA prahAra karate hue kucha bhI kaheM, parantu he vItarAga ! buddhimAnoMkA mana Apake prati kevala rAgake kAraNa hI anurakta nahIM hai| apaneko madhyastha samajhanevAle logoMmeM mAtsaryakA sadbhAva sunizcitaM matsariNo janasya na nAtha mudrAmatizerate te / mAdhyasthyamAsthAya parIkSakA ye maNau ca kAceca samAnubaMdhAH // 27 // artha-he nAtha ! jo parIkSaka mAdhyastha vRtti dhAraNa karake kAca aura maNimeM samAna bhAva rakhate haiM, ve bhI matsarI logoMkI mudrAkA atikramaNa nahIM karate-yaha sunizcita hai| stutikArakI ghoSaNA imAM samakSa pratipakSasAkSiNAmudAraghoSAmavaghoSaNAM ve / na vItarAgAtparamasti daivataM na cApyanekAntamRte nayasthitiH // 28 // artha-maiM (hemacandra) pratipakSI logoMke sAmane yaha udAra ghoSaNA karatA hU~ ki vItarAga bhagavAnko chor3akara dUsarA koI deva, aura anekAMtavAdako chor3akara vastuoMke prarUpaNa karanekA dUsarA koI mArga nahIM hai| jina bhagavAnke prati stutikArake AkarSaNakA kAraNa na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH paraSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu tvAmeva vIra prabhumAzritAH smaH // 29 // dvA. dvAtriMzikA 5. 23 / dvA. dvAtriMzikA 1.4 / 1. anye jagatsaMkathikA vidagdhA sarvajJavAdAn pravadanti tIrthyAH / yathArthanAmA tu tavaiva vIra sarvajJatA satyamidaM na rAgaH // 2. na kAvyazakterna parasparerNyayA na vIrakIrtipratibodhanecchayA / na kevalaM zrAddhatayaiva nUyase guNajJapUjyo'si yato'yamAdaraH / / na rAgAnnaH stotraM bhavati bhavapAzacchidi munau / na cAnyeSu dvaipAdapaguNakathAbhyAsakhalatA // kimu nyAyAnyAyAprakRtaguNadoSajJamanasAM / hitAnveSopAyastava guNakathAsaMgagaditaH / / yuktyanuzAsana 64 / vRhatsvayaMbhU sto. 51; haribhadra-lokatattvanirNaya 32, 33 /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogavyavacchedikA 277 artha-he vIra ! kevala zraddhAke kAraNa na Apake prati hamArA koI pakSapAta hai, aura na dveSake kAraNa anya devatAoMmeM avizvAsa, kintu yathArtha rotise AptakI parIkSA karake hI hamane ApakA Azraya grahaNa kiyA hai| bhagavAnkI vANIkI mahattA tamaHspRzAmapratibhAsabhAjaM bhavantamapyAzu vivindate yaaH| mahema candrAMzudRzAvadAtAstAstarkapuNyA jagadIza vAcaH // 30 // artha-he jagadIza ! jo vANI ajJAna-aMdhakArameM phiranevAle puruSoMke agocara aise Apako pragaTa karatI hai, usa candramAkI kiraNoMke samAna svaccha aura takase pavitra ApakI vANIko hama pUjA karate haiN| bhagavAnke vItarAga guNakI sarvotkRSTatA yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA tyaa| vItadoSakalaSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamostu te // 31 // artha-bhagavan ! jisa kisI zAstrameM, jisa kisI rUpameM, aura jisa kisI nAmase jisa vItarAgadevakA varNana kiyA gayA hai, vaha Apa eka hI haiM, ataeva Apako namaskAra hai ! upasaMhAra idaM zraddhAmAtraM tadatha paranindAM mRdudhiyo vigAhantAM hanta prkRtiprvaadvysninH| araktadviSTAnAM jinavara parIkSAkSamadhiyA mayaM tatvAlokaH stutimayamupAdhi vidhRtavAn // 32 // artha-komala buddhivAle puruSa isa stotrako zraddhAse banAyA huA samajheM, vAdazIla puruSa ise paranindA karaneke liye racA huA mAneM, parantu he jinavara ! parIkSA karane meM samartha rAga-dveSase rahita puruSoMko tattvoMke prakAza karanevAlA yaha stotra stutirUpa dharmake ciMtanameM kAraNa hai| // samApta // 1. sattvopadhAtaniranugraharAkSasAni vaktapramANaracitAnyahitAni pItvA / advArakaM jina samastamaso vizanti yeSAM na bhAnti tava vAgdyutayo manassu // dvA. dvAtrizikA 2.17 / 2. upAdhirdharmacintanam / abhidhAnacintAmaNi 6.17 /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa jaina pariziSTa ( ka ) bauddha pariziSTa-zloka 16 se 19 (kha) nyAya-vaizeSika pariziSTa-zloka 4 se 10 ( ga ) sAMkhya-yoga pariziSTa-zloka 25 (gha) mImAMsaka pariziSTa-zloka 11-12 (Ga) vedAnta pariziSTa-zloka 13 ( ca ) cArvAka pariziSTa-zloka 20 ( cha ) vividha pariziSTa (ja)
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pariziSTa (ka) avataraNikA pRSTha 2, paMkti 6 : duHpamAra paMcamakAla / jaina dharmake anusAra kAlacakra utsarpiNI aura avasarpiNI nAmaka do vibhAgoMmeM vibhakta hai| utsapiNI kAlameM jIvoMke zarIrakI UMcAI, Ayu aura zarIrake balakI vRddhi hotI hai| avasarpiNI kAlameM jIvoMke zarIrakI U~cAI, Ayu aura zarIrake balakI hAni hotI hai / utsarpiNIke chaha bheda-1 duHSamaduHSamA, 2 duHpamA, 3 duHpamasuSamA, 4 suSamaduHSamA, 5 suSamA, 6 supmsupmaa| avasarpiNIke chaha bheda-1 suSamasuSamA, 2 supamA, 3 suSamaduHSamA, 4 duHSamasuSamA, 5 du.SamA, 6 duHssmduHssmaa| utsarpiNI-avasarpiNI-kAlacakra avasapiNI kAlake chaha Are sthiti jIvoMkI Ayu zarIrako U~cAI varNa AhArakA aMtara sUryake samAna 1 suSamasuSamA | 4 koDAkoDI |3 palyase 2 palya 3 kozase sAgara 2 koza | ATha velA (3 dina) 2 suSamA chaha velA 3 koDAkoDI | 2 palyase 1 palya 2 kozase sAgara 1 koza ! candramAke samAna priyaMgu cAra velA 3 supamaduHSamA 2 koDAkoDi |1 palyase |1 kozase sAgara koTI pUrva varSa | 500 dhanuSa pAMcoM varNa 4 duHSamasuSamA | 42000 varSa | koTI pUrva varSase| 500 dhanupase kama 1 koDA- 120 varSa | 7 hAtha koDi sAgara pratidina eka bAra aneka bAra 5 duHSamA 21000 varSa | 120 varSase 7 hAthase rUkSa 20 varSa / 2 hAtha 6 duHSamaduHpamA 21000 varSa | 20 varSase . 2 hAthase / zyAma 15 varSa 1 hAtha bAra bAra 36
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM mupamamupamA Adi prathamake tIna kAloMmeM bhogabhUmi rahatI hai / bhogabhUmikI bhUmi darpaNake samAna maNimaya, aura cAra aMgula U~ce svAdu aura sugaMdhita komala tRNoMse yukta hotI hai / yahA~ dUdha, ikSu, jala, madhu aura ghRtane paripUrNa bAvar3I aura tAlAva bane hue haiM / bhogabhUmimeM strI aura purupake yugala paidA hote haiM / ye yugaliye 49 dina meM pUrNa yauvanako prApta hokara paraspara vivAha karate haiN| maraneke pahale purupako chIMka aura strIko jaMbhAI AtI haiM | mupamaduHpamA nAmake tIsare kAlameM palyakA AThavAM bhAga samaya vAkI rahanepara kSatriya kulamaM caudaha kulakara utpanna hote haiN| cauthe kAlameM covIsa tIrthaMkara, vAraha cakravartI, no nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, aura nau balabhadra ---- ye taresaTha zalAkApurupa janma lete haiM / duHpamA nAmakA pA~cavA~ kAla mahAvIrakA vIryakAla kahA jAtA hai| isa kAlameM kalkI nAmakA rAjA utpanna hotA hai| kalkI unmArgagAmI hokara jainadharmakA nAza karatA hai| paMcama kAlake ikkIsa hajAra varSake samayameM eka-eka hajAra varSa bAda ikkama kalkI paidA hote haiN| aMtima jalamaMthana nAmaka kalkI jainadharmakA samUla nAza karanevAlA hogA / dharmakA nAga honepara saba loga dharmame vimukha ho jAyeMge / duHpamaduHSamA nAmake chaThe kAlameM saMvartaka nAmakI vAyu parvata, vRkSa, pRthvI Adiko cUrNa kregii| isa vAyuse samasta jIva mUrchita hokara mareMge / isa samaya pavana, atyaMta zota, kSArarasa, vipa, kaThora agni, dhUla aura ghU~ ekI 49 dina taka varSA hogI, tathA viSa aura agniko varSAme pRthvI bhasma ho jAyegI / isa samaya dayAvAna vidyAdhara athavA deva, manuSya Adi jIvoMke yugaloMko nirvAca sthAnameM le jAkara rakha deNge| utsarpiNI kAlake Anepara phirase ina jIvoMse sRSTikI paramparA calegI / 282 brAhmaNa graMthoM meM satya ( kRta ), tretA, dvApara, aura kali ye cAra yuga batAye gaye haiM / ina yugoMkA pramANa kramase 1728000 varSa, 129600 varSa, 864000 varSa aura 432000 varSa hai / kRtayugameM dhyAna, tretAmeM jJAna, dvAparameM yajJa aura kaliyugameM dAnakI zreSThatA hotI haiM / ina yugoM meM kramase brahmA, ravi, viSNu, aura rudrakA Adhipatya rahatA hai / satyayuga meM dharmake cAra paira hote haiM / inameM matsya, kUrma, varAha, aura nRsiMha ye cAra avatAra hote haiM / isa yugameM manuSya apane dharma meM tatpara rahate hue zoka, vyAdhi, hiMsA, aura daMbhase rahita hote haiM / yahA~ ikkIsa hAtha- parimANa manuSyakI deha aura eka lAkha varSakI utkRSTa Ayu hotI hai / isa yugake nivAsiyoMkI icchA-mRtyu hotI hai| isa yugameM loga soneke pAtra kAmameM lAte haiM / tretAmeM dharma tIna pairoMse calatA hai| isa samaya vAmana, parazurAma aura rAmacandra ye tIna avatAra hote haiM / yahA~ codaha hAtha-pariNAma manuSyakI deha aura dasa hajAra varSakI utkRSTa Ayu hotI hai / isa yugameM cA~dI ke pAtroMse kAma calatA hai| isa samaya logoMkA kucha kleza bar3ha jAtA hai / brAhmaNa loga veda vedAMgake paragAmI hote haiM / strI pativratA aura putra pitAkI sevA karanevAle hote haiM / dvAparayugameM dharmake kevala do paira raha jAte haiM / isa yugameM kucha loga puNyAtmA aura kucha loga pApAtmA hote haiM / koI bahuta dukhI hote haiM aura koI bahuta ghanI hote haiM / isa yuga meM kRSNa aura buddha avatAra lete haiN| manuSyoMkA deha sAta hAthakA aura eka hajAra varSakI utkRSTa Ayu hotI hai / loga tA~be ke pAtroMmeM bhojana karate haiM / kaliyugake Anepara dharma kevala eka pairase calane lagatA hai / isa yugameM saba loga pApI ho jAte haiM / brAhmaNa atyanta kAmI aura krUra ho jAte haiM / tathA kSatriya, vaizya aura zUdra apane kartavyase cyuta hokara pApa karane lagate haiM / kaliyugameM kalkikA avatAra hotA hai / manuSyakA zarIra sAr3he tIna hAthakA aura utkRSTa Ayu ekaso pA~ca varSakI hotI hai / " vauddha logoMne antarakalpa, saMvartakalpa, vivartakalpa, mahAkalpa Adi kalpoMke aneka bheda mAne haiM / Adike kalpameM manuSya devoMke samAna the| dhIre-dhIre manuSyoMmeM lobha aura Alasyako vRddhi hotI hai, loga vanakI opatra aura dhAnya AdikA saMgraha karane lagate haiM / vAdameM manuSyoMmeM hiMsA, corI Adi pApoMkI 1. trilokasAra 779-867; tathA lokaprakAza 28 vIM sarga ityAdi / 2. kUrmapu. a. 28; matsyapu. a. 118; garuDapu. a. 227 //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 283 vRddhi hotI hai, aura manuSyoMkI Ayu ghaTakara kevala dasa varSakI raha jAtI hai| kalpake antameM sAta dina taka yuddha, sAta mahIne taka roga, tathA sAta varSa taka durbhikSa par3aneke bAda kalpakI samApti ho jAtI haiN| isa samaya agni, jala aura mahAvAyuse pralaya ( saMvartano) hotI hai| pralayake samaya devatA loga puNyAtmA prANiyoMko nirvAdha sthAnameM le jAkara rakha dete hai| grIka aura romana logoMke yahA~ bhI suvarNa, rajata, pItala aura lauha isa prakArase cAra yugoMkI kalpanA pAyI jAtI hai| zlo. 1 pR. 5 paM. 6 : kevalI cAra ghAtiyA karmoM ke atyaMta kSaya honepara jo kevalajJAnake dvArA indriya, krama, aura vyavadhAna rahita tInoM lokoMke sampUrNa dravya aura paryAyoMko sAkSAt jAnate haiM, unhe kevalo kahate haiN| jaina zAstroMmeM aneka tarahake kevaliyoMkA ullekha pAyA jAtA hai 1tIrthakara-jo caturvidha saMgha athavA prathama gaNadharako sthApanApUrvaka jIvoMko saMsAra-samudrase pAra utArate haiM, unheM tIrthaMkara kahate haiN| tIrthakara saMsArI jIvoMko upadeza dekara unakA upakAra karate haiN| tIrthakara svayaMbuddha hote haiN| tIrthaMkara caubIsa haiN| 2 gaNadhara-tIrthaMkarake sAkSAt ziSya aura saMghake mUla nAyaka hote haiM / gaNadhara zrutakevalI hote hai| ye anya kevaliyoMke bhUtapUrva guru hote haiM, aura antameM svayaM bhI kevalI ho jAte haiN| mahAvIra bhagavAnke gyAraha gaNadhara the / ina gyAraha gaNagharoMmeM akampita aura acala, tathA metArya aura prabhAsa nAmaka gaNadharoMkI bhinna-bhinna vAcanA na honese bhagavAnke nau gaNadhara kahe jAte haiN| 3 sAmAnya kevalI-tIrthakara aura gaNagharoMko chor3akara bAkI kevalI sAmAnyakevalI kahe jAte haiN| 4 svayaMbuddha-jo bAhya kAraNoMke binA svayaM jJAna hote haiM, ve svayaMbuddha hai| tIrthakara bhI svayaMbuddhoMmeM garbhita haiM / inake atirikta bhI svayaMbuddha hote haiM / ye saMghameM rahate haiM aura nahIM bhI rahate / ye pUrvameM zrutakevalI hote haiM aura nahIM bhI hote / jinako zruta nahIM hotA, ve niyamase saMghase bAhya rahate haiN| 5 pratyekabuddha-pratyekabuddha paropadezake binA apanI zaktise vAhya nimittoke milanepara jJAna prApta karate haiM, aura ekala vihAra karate haiN| pratyekabuddhako kamase kama gyAraha aMga aura adhikase adhika kucha kama dasa pUrvokA jJAna hotA hai| 6 bodhitabuddha-guruke upadezase jJAna prApta karate haiN| ye aneka tarahake hote haiN| 7 muNDakevalI-ye mUka aura antakRt kevaloke bhedase do prakArake haiN| mUka kevalI apanA hI uddhAra kara sakate haiM, parantu kisI zArIrika doSake kAraNa upadeza nahIM de sakate, isaliye mauna rahate haiN| ye kevalI bAhya atizayoMse rahita hote haiM, aura kisI siddhAMtakI racanA nahIM kara skte| antakRtkevalIko mukta honeke kucha samaya pahale hI kevalajJAnako prApti hotI hai, isaliye ye bhI siddhAMtako racanA karane meM asamartha hote haiN| 8 zrutakevalI-zrutakevalI zAstroMke pUrNa jJAtA hote haiN| zrutakevalI aura kevalI ( kevalajJAnI) jJAnako dRSTise donoM samAna haiN| antara itanA hI hai ki zrutajJAna parokSa aura kevalajJAna pratyakSa hotA hai| kevalI ( kevalajJAnI ) jitanA jAnate haiM, usakA anaMtavAM bhAga ve kaha sakate haiM, aura jitanA ve kahate haiM, usakA anantavA~ bhAga zAstroMmeM likhA jAtA hai| isaliye kevalajJAnakI apekSA zrutajJAna anantaveM bhAgakA bhI anantavA bhAga hai| sAmAnyataH zrutakevalI chaThe, sAtaveM guNasthAnavartI aura kevalI terahaveM guNasthAnavartI 1. abhidharmakoza 3.97 ke Age; visuddhimagga a. 13; hArDI kA Mannual of Buddhism a.1|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM hote haiM / zrutakevaloko kevalI pada pAneke liye AThaveM guNasthAnase bArahaveM guNasthAna taka eka zreNI car3hanA par3atI hai / zrutakevalI caudaha pUrvake pAThI hote haiN| yoga sahita kevaliyoMko sayogakevalI, aura yogarahita kevaliyoMko ayogakevalI kahate haiN| sayogakevalI terahaveM aura ayogakevalI caudahaveM guNasthAnavartI hote haiM / siddhoMko bhI kevalI kahA jAtA hai| jainetara zAstroMmeM bhI kevalIko kalpanA pAyI jAtI hai| jinhoMne bandhanase mukta hokara kaivalyako prApta kiyA hai, unheM yogasUtroMke bhASyakAra vyAsane kevalI kahA hai| aise kevalI aneka hue haiN| buddhi Adi guNoMse rahita ye nirmala jyotivAle kevalI AtmasvarUpameM sthita rahate haiN| mahAbhArata, gItA Adi vaidika graMthoMmeM bhI jIvanmukta puruSoMkA ullekha AtA hai / ye zuka, janaka prabhRti jIvanmukta saMsArameM jalameM kamalakI nAI rahate hue mukta jIvoMkI taraha nilepa jIvana yApana karate haiM isIliye inheM jIvanmukta kahA jAtA hai| bauddha graMthoM meM buddhake battIsa mahApuruSake lakSaNa, assI anuvyaMjana aura dosau solaha mAMgalya lakSaNa batAye gaye haiM / buddha bhagavAn apane divya netroMse prati dina saMsArako chaha bAra dekhate haiN| ve daza bala, gyAraha buddhadharma, aura cAra vaizAradya sahita hote haiN| vartamAna buddha caubIsa hote haiN| ina buddhoMke alaga-alaga bodhivRkSa rahate haiM / buddha do prakArake hote haiM-pratyekabuddha aura samyaksaMbuddha / samyakasaMbuddha apane puruSArtha dvArA bodhi prApta karake usakA saMsArako upadeza dete haiN| gautama samyaksaMbuddha the| pratyekabuddha bhI apane puruSArthase bodhi prApta karate haiM, parantu ve saMsArameM bodhikA upadeza nahIM karate, vana Adi kisI ekAMta sthAnameM rahakara muktisukhakA anubhava karate haiM / pratyekabuddha buddhase hareka bAtameM choTe hote haiM, aura ve buddhake samaya nahIM rahate / jo paTisaMbhidA, abhijJA, prajJA Adise vibhUSita hote haiM, unheM arhat kahate haiN| arhatko khInAsava (kSINAzrava ) kahA hai| arhat phirase saMsArameM janma nahIM lete| gautama svayaM arhat the| buddha svayaM apane puruSArthase nirvANa prApta karate hai, aura arhat buddha ke pAsa zikSaNa grahaNa karake nirvANa jAte haiM, yahIM donoMmeM antara hai / jo aneka janmoMke puNya-pratApase Age calakara buddha honevAle haiM, unheM bodhisatva kahate haiM / arhat vItarAga hote haiM, aura bodhisatvakA hRdaya karuNAse paripUrNa rahatA hai| bodhisatva pratyeka prANoke nirvANake liye prayatnazIla rahate haiM, aura jaba taka sampUrNa jIvoMko nirvANa nahIM mila jAtA, taba taka unakI pravRtti jArI rahatI hai| bodhisatva jIvoMke prati krunnaak| pradarzana karaneke lie pApa karane meM bhI nahIM hicakate, aura narakameM jAkara nArako jIvoMkA uddhAra karate haiN| 1. mahAvIra bhagavAna ke nirvANake bAda gautama, sudharmA aura jambUsvAmI ye tIna kevalI hue| jambUsvAmIke bAda digambara paramparAke anusAra viSNu, nandi, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu ye pAMca, tathA zvetAmbara paramparAke anusAra prabhava, zayyaMbhava, yazobhadra, sambhUtavijaya, bhadrabAhu aura sthUlabhadra ye chaha zrutakevalI mAne jAte haiM sthUlabhadrako zrutakevaliyoMmeM nahIM ginanese zvetAmbara paramparAke anusAra bhI pAMca zrutakevalI mAne gaye haiN| dekhiye jagadIzacandra jaina, jaina Agama sAhityame bhAratIya samAja, pR0 17-20 / 2. gommaTasAra jIva. 10 ttiikaa| 3. pAtaMjala yogasUtra 1-24,51 bhASya / 4. majjhimanikAya brahmAyusutta / 5. dIpaMkara, koNDa, maMgala, sumanasa, revata, sobhita, anomadassin, paduma, nArada, padumuttara, sumegha, sujAta, piyadassin, atthadassin, dhammadassin, siddhattha, tissa, pussa, vipassin, sikhin, vessabhU, kakusaMgha, koNAgamana aura kssp| 6. dekhiye karna ( Kern ) ko Mannual of Buddhism a. 3 pR. 60; tathA saddharmapuNDarIka a. 24; bodhicaryAvatAra, bodhicittaparigraha nAmaka tRtIya pariccheda /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) zlo. 1 pR. 6 paM. 6 : atizaya - sahaja atizaya, karmakSayaja atizaya ora devakRta atizaya - ye bhagavAn ke tIna mUla atizaya mAne gaye haiM / ina tIna atizayoMke uttarabheda milAkara atizayoMke kula cauMtIsa ' bheda hote haiM / zvetAmbara mAnyatAke anusAra sahaja atizayake cAra, karmakSayaja atizaya ke gyAraha, aura devakRta atizaya unnIsa bheda svIkAra kiye gaye haiM-- sahaja atizaya 1 sundara rUpavAlA, sugandhita, nIroga, pasInA aura mala rahita zarIra / 2 kamalake zvAsocchvAsa / 3 gauke dUdha ke samAna svaccha aura durgandha rahita mAMsa aura rudhira / 4 carmacakSuoMse AhAra aura nIhArakA na dikhanA / karmakSayaja atizaya 1 yojana mAtra samavazaraNa meM koDAkoDa manuSya, deva aura tiryaMcoM kA samA jAnA / samAna sugandhita 2 eka yojana taka phailanevAlI bhagavAnkI ardhamAgadhI vANIkA manuSya tiryaJca aura devatAoM dvArA apano apano bhASA meM samajha lenA / 3 sUryaprabhAse bhI teja sirake poche bhAmaMDalakA honA / 8 caturmukha upadeza / 4 sau yojana taka rogakA na 9 caitya azoka vRkSa / rahanA / 5 vairakA na rahanA / 6 iti arthAt dhAnya Adiko nAza karanevAle cUhoM AdikA abhAva / 7 mahAmArI AdikA na honA / 8 ativRSTi na honA / 9 anAvRSTi na honA / 285 devakRta atizaya 1 AkAzameM dharmacakrakA honA / 2 AkAza meM camaroMkA honA / 3 AkAza meM pAdapITha ujjvala siMhAsana | sahita 4 AkAzameM tIna chatra / 5 AkAzameM ratnamaya dharmadhvaja / 6 suvarNa kamaloMpara calanA / 7 samavazaraNa meM ratna, suvarNa aura cAMdI ke tIna parakoTa / 10 kaNTakoM kA atromukha honA / 11 vRkSoMkA jhukanA / 12 dundubhi bajanA / 13 anukUla vAyu / 14 pakSiyoM kA pradakSiNA denA / 15 gaMdhodakakI vRSTi / 16 pAMca varNoMke puSpoMkI vRSTi / 10 durbhikSa na par3anA / 17 nakha aura kezoMkA nahIM bar3hanA / 11 svacakra aura paracakrakA bhaya na 18 kamase kama eka koTi devoMkA pAsa meM rahanA / honA / 19 RtuoMkA anukUla honA / digambara mAnyatA ke anusAra dasa sahaja atizaya, dasa karmakSayaja atizaya aura caudaha devakRta atizaya mAne gaye haiM / atizayoM kI mAnyatAmeM digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoMke anusAra pAThabheda pAyA hai / jainetara granthoMmeM bhI isa prakArake vicAra milate haiM / zvetAzvatara upaniSad meM laghutA, Arogya, sthiratA, varNaprasAda, svarakI sundaratA, zubha gandha tathA mUtra aura malakA alpa mAtrAmeM honA, yaha 1. samavAyAMga sUtra aura kundakundake niyamasArameM cauMtIsa atizayoMke nAma Ate haiM / tathA dekhiye jagadIza - candra jaina, jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja, pR0 343 Adi / 2. zvetAzvatara u0 2-13 /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAM yogakI prathama avasthA kahI gaI hai| pataMjali yogasUtra aura vyAsabhASyameM bhUta-bhaviSyat padArthoMko jAnanA, adRzya ho jAnA, yogI puruSakI nikaTatAmeM krUra prANiyoMkA vaira bhAva chor3a denA, hAthI ke samAna bala, sampUrNa bhuvanakA jJAna, bhUkha aura pyAsakA abhAva, eka zarIrakA dUsare zarIrameM praveza, AkAza meM vihAra, vajrasaMhanana, ajarAmaratA Adi aneka prakArakI vibhUtiyA~ batAI gaI haiM / bauddha granthoM meM AkAzameM pakSIkI taraha ur3anA, saMkalpamAtrase dUrakI vastuoMko pAsameM le AnA, manake vegake samAna gati honA, divya netra aura divya cakSuoMse sUkSma aura dUravartI padArthoMko jAnanA Adi RddhiyoMkA varNana milatA hai / jisa samaya bodhisatva tuSita lokase cyuta hokara mAtAke garbha meM Ate haiM, usa samaya loka meM mahAna prakAza hotA hai, aura dasasAhasrI lokadhAtu kaMpita hotI hai / bodhisatvake mAtAke garbha meM rahane ke samaya cAra devaputra upasthita hokara cAroM dizAoM meM bodhisattva aura bodhisatvakI mAtAkI rakSA karate haiM / bodhisatvakI mAtAko garbhAvasthAmeM koI roga nahIM rahatA / mAtA vodhisatvako aMga-pratyaMga sahita dekhatI hai, aura bodhisatvako khar3e-khar3e janma detI hai / jisa samaya zleSma, rudhira Adise alipta vodhisatva garbhase bAhara nikalate haiM, usa samaya unheM pahale deva loga grahaNa karate haiM / bodhisatva ke utpanna hone ke samaya AkAzase garma aura zItala jalakI dhArAeM giratI haiM, jinase bodhisatva aura unakI mAtAkA prakSAlana kiyA jAtA hai / usa samaya AkAzase puSpoMkI varSA hotI hai aura manda, sugandha vAyu bahatI hai / IsAmasIha ke janma ke samaya bhI sampUrNa prakRtikA stabdha honA, devoMkA Agamana Adi varNana bAibila meM AtA hai / zloka 5 pR. 18 paM. 6 : evaM vyomApi utpAdavyayazravyAtmakaH jainadarzanake anusAra jo vastu utpAda, vyaya aura provyase yukta ho, use sat athavA dravya kahate haiM / isIlie jainadarzanakAroMne 'apracyuta, anutpanna aura sthira rUpa' nityakA lakSaNa svIkAra na kara 'padArthake svarUpakA nAza nahIM honA' (tadbhAvAvyayaM nityaM ) nityakA lakSaNa mAnA hai / isa lakSaNake anusAra jaina AcAryoMke matase pratyeka dravyameM utpAda, vyaya aura dhauvya pAye jAte haiN| AtmA pUrva bhavako chor3akara uttara bhava dhAraNa karatI hai, aura donoM avasthAoM meM vaha samAna rUpase rahatI hai, isalie AtmAmeM utpAda, vyaya aura dhauvya siddha ho jAte haiM / pudgala aura kAla dravyameM bhI utpAda, vyaya aura dhauvyakA honA spaSTa hai / jIva, pudgala aura kAlakI taraha jaina siddhAnta ke anusAra dharma, adharma aura AkAza jaise amUrta dravyoMmeM bhI svapratyaya aura parapratyayase utpAda aura vyaya mAnA gayA hai / svapratyaya utpAdako samajhane ke pahale kucha jaina pAribhASika zabdoM kA jJAna Avazyaka hai / 1 pratyeka padArtha meM anaMta guNa haiM / ina ananta guNoMmeM pratyeka guNameM ananta ananta avibhAgI guNAMza haiN| yadi dravyameM guNAMza nahIM mAne jA~ya to dravya meM choTApana, bar3Apana Adi vibhAga nahIM kiyA jA sakatA / ina avibhAgI guNAMzoM ko avibhAgI praticcheda kahate haiM / 2 dravyameM jo ananta guNa pAye jAte haiM, ina anaMta guNoMmeM astitva, dravyatva, vastutva, agurulaghutva, prameyatva, pradezatva - ye chaha sAmAnya guNa mukhya haiM / jisa zaktike nimittase eka dravya dUsare dravyarUpameM athavA eka zakti dUsarI zaktirUpameM nahIM badalatI, use agurulaghu guNa kahate haiM / 3 avibhAgI praticchedoM ke chaha prakArase kama hone aura bar3haneko chahaguNI hAnivRddhi kahate haiM / anaMta 1. pataMjali -- yogasUtra vibhUtipAda; tathA dekhiye yazovijaya yogamAhAtmyadvAtriMzikA | 2. abhidharmakoza 7-40 se Age / 3. majjhimanikAya -acchariyadhammasutta, pR0 510 rAhula sAMkRtyAyana ; azvaghoSa - buddhacarita sarga 1; tathA dekhiye nidAnakathA; lalitavistara Adi /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAmamaJjarI ( pariziSTa ) 287 bhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta guNavRddhi, asaMkhyAta guNavRddhi, aura anaMta guNavRddhi; tathA anaMta bhAgahAni, asaMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta guNahAni, asaMkhyAta guNahAni aura anaMta guNahAni-yaha SaTsthAnapatita hAnivRddhi' kahI jAtI hai| jisa samaya dharma, adharma aura AkAzameM apane-apane agurulaghu guNake avibhAgI praticchedoMmeM ukta chaha prakArako hAni-vRddhike dvArA pariNamana hotA hai, usa samaya dharma, adharma aura AkAzameM utpAda aura vyaya hotA hai / jisa samaya dharma, adharma aura AkAzameM agurulaghu guNakI pUrva avasthAkA tyAga hotA hai, usa samaya vyaya, aura jisa samaya uttara avasthAkI utpatti hotI hai, usa samaya utpAda hotA hai| tathA dravyako apekSA dharma, adharma aura AkAza sadA niSkriya aura nitya hai, isaliye inameM dhrauvya rahatA hai / dharma Adi dravyoMmeM utpAda aura vyaya apane-apane agurulaghu guNake pariNamanase hotA hai, isaliye ise svapratyaya utpAda kahate haiN| jisa samaya svayaM athavA kisI dUsareke nimittase jIva aura pudgala dharma, adharma aura AkAzake eka pradezako chor3akara dUsare pradezake sAtha saMbaddha hote haiM, usa samaya dharma Adi dravyoMmeM parapratyaya utpAda aura vyaya kahA jAtA hai| siddhasena divAkarane sanmatitarkameM utpAda aura vyayake prAyogika (prayatnajanya ) aura vainasika (svAbhAvika ) do bheda kiye haiN| prayatnajanya utpAdameM bhinna-bhinna avayavoMke milanese padArthoMkA samudAya rUpa utpAda hotA hai, isaliye ise samudAyavAda kahate haiM / yaha utpAda kisI eka dravyake Azrayase nahIM hotA, isaliye yaha aparizuddha nAmase bhI kahA jAtA hai / sAmudAyika utpAdakI taraha vyaya bhI sAmudAyika hotA hai / sAmudAyika utpAda aura vyaya mUrta dravyoMmeM hI hote haiM / vainasika utpAda aura vyayake do bheda haiM-sAmudAyika aura aikatvika / bAdala AdimeM jo binA prayatnake utpatti aura nAza hotA hai, use vainasika samudayakRta utpAda-vyaya kahate haiM / tathA dharma, adharma aura AkAza amUrta dravyoMmeM dUsare dravyoMke sAtha milakara skaMdha rUpa dhAraNa kiye vinA jo utpAda aura vyaya hotA hai, use vainasika aikatvika utpAda-vyaya kahate haiN| dharma, adharma aura AkAzameM yaha utpAda-vyaya anekAMtase paranimittaka hotA hai / / zloka 6 pR.31 paM. 12 : apunarbandha "jo jIva mithyAtvako chor3anene liye tatpara aura samyaktvakI prAptike liye abhimukha hotA hai," use apunabaMdhaka kahate haiM / apunabaMdhakake kRpaNatA, lobha, yAJcA, dInatA, mAtsarya, bhaya, mAyA aura mUrkhatAina bhavAnandI doSoMke naSTa honepara zukla pakSake candramAke samAna audArya, dAkSiNya Adi guNoMmeM vRddhi hotI jAtI hai / apunarbadhakake guru, deva AdikA pUjana, sadAcAra, tapa aura muktise adveSa rUpa 'pUrvasevA' mukhya rUpase hotI hai / apunabaMdhaka jIva, zAntacitta aura krodha Adise rahita hote hai, tathA jisa taraha bhogI puruSa sadA apanI strIkA cintana karatA rahatA hai, usI taraha ve satata saMsArake svabhAvakA vicAra karate rahate haiN| usake kuTumba AdimeM pravRtti karate rahanepara bhI usakI pravRttiyAM baMdhakA kAraNa nahIM hotii| 1. SaTsthAnapatita hAnivRddhike spaSTIkaraNake liye gommaTasAra jIvakAMDa; pravacanasAroddhAra gA. 432 dvA. 260; paM. gopAladAsajI kRta jainasiddhAMtadarpaNa Adi grantha dekhane caahiye| 2. kriyAnimittotpAdAbhAve'pi eSAM dharmAdInAmanyathotpAdaH kalpyate / tadyathA dvividhaH utpAdaH svanimittaH parapratyayazca / svanimittastAvat anaMtAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitayA vRddhacA hAnyA ca vartamAnAnAM svabhAvAdeSAmutpAdo vyayazca / sarvArthasiddhi pR0 151 / 3. dekhiye sanmatitarka 3-32,33; dravyAnuyogatarkaNA 9-24,25; zAstrAvArtAsamuccaya 7-1 yazovijaya TIkA; tattvArthabhASya 5-29 TIkA pR. 383-5 /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM apunabaMdhaka vitarkapradhAna hotA hai, aura isake kramase karma aura AtmAkA viyoga hokara ise mokSa milatA hai| zlo09 pR0 71 paM0 10 : pradeza pudgalake sabase choTe avibhAgI hisseko paramANu kahate haiM / yaha paramANu kAraNarUpa aMtyadravya kahA jAtA hai| paramANu nitya, sUkSma aura kisI eka rasa, gaMdha, varNa aura do sparzose sahita hotA hai| paramANu AkAzake jitane pradezako gheratA hai, use jaina zAstroMmeM pradeza kahA gayA hai| pradezake dUsare aMzoMkI kalpanA nahIM ho sktii| jaina siddhAMtameM dharma, adharma aura jIva dravyoMmeM asaMkhyAta, kAlameM ananta, pudgalameM saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta aura kAlameM eka pradeza mAne gaye haiN| pudgala dravyake pradeza pudgala-skaMdhase alaga ho sakate haiM, isaliye pudgalake sUkSma aMzoMko avayava kahA jAtA hai / pudgala dravyake atirikta anya dravyoMke sUkSma aMza apaneapane skaMdhoMse pRthak nahIM ho sakate, isaliye anya dravyoMke sUkSma aMzoMko pradeza nAmase kahA gayA hai| dharma, adharma, AkAza, kAla aura mukta jIva sadA eka samAna avasthita rahate haiM, isaliye inake pradezoMmeM asthiratA nahIM hotii| pudgala dravyake paramANu aura skaMdha asthira, tathA aMtima mahAskaMdha sthira aura asthira donoM hote haiN| yadyapi jIva dravya akhaMDa hai, phira bhI vaha asaMkhyAta pradezI hai| jaina darzanakI mAnyatA hai ki jisa prakAra gur3ake Upara bahuta-sI dhUla Akara ikaTThI ho jAtI hai, usI prakAra eka-eka AtmAke pradezake sAtha anaMtAnaMta jJAnAvaraNa Adi karmoke pradezoMkA saMbaMdha hotA hai| saMsArI jIvoMke pradeza calAyamAna rahate haiM / ye pradeza tIna prakArake hote hai / vigraha gativAle jIvoMke pradeza sadA cala hote haiM, ayogakevalIke pradeza sadA acala hote hai, aura zeSa jovoMke ATha pradeza acala aura bAkI pradeza cala hote haiN| yadi jIvameM pradezoMkI kalpanA na kI jAya, to jisa taraha niraMza paramANukA kisI mUrtamAna dravyake sAtha saMbaMdha nahIM ho sakatA, usI taraha AtmAkA bhI mUrtimAna zarIrase saMbaMdha nahIM ho sktaa| ataeva jisa samaya amUrta AtmA lokAkAzake pradezoMke barAbara hokara bhI mUrta karmoke saMbaMdhase kArmANa zarIrake nimittase sUkSma zarIrako dhAraNa karatA hai, usa samaya sUkhe camar3ekI taraha AtmAke pradezoMmeM saMkoca hotA hai, aura jisa samaya yaha AtmA sUkSma zarIrase sthUla zarIrako prApta karatA hai, usa samaya jalameM telakI taraha AtmAke pradezoMmeM vistAra hotA hai| ataeva AtmA amUrta hokara bhI saMkoca aura vistAra honekI apekSA zarIrake parimANa mAnA jAtA hai| yadi AtmAko acetana dravyoMke vikArase rahita sarvathA amUrta mAnA jAya, to AtmAmeM dhyAna, dhyeya AdikA vyavahAra nahIM ho sakatA, tathA AtmAko mokSa bhI nahIM mila sktaa| ataeva zaktiko apekSA AtmAko 1. dekhiye haribhadrakRta yogabindu 115 se Age; tathA yshovijy-apunrbndhdvaatriNshikaa| 2. akalaMka Adi digambara vidvAnoMne paramANuko kathaMcita kAryarUpa bhI mAnA hai| dekhiye tattvArtharAjavartika 5-25-5 / 3. ataeva ca bhedaH pradezAnAmavayavAnAM ca, ye na jAtucid vastuvyatirekeNopalabhyante te pradezAH / ye tu vizakalitAH parikalitamUrtayaH prajJApathamavataranti te'vayavA iti / tattvArthabhASyavRtti 5-6, pR0 328 / 4. zuSkarmavat pradezAnAM saMhAraH / tasyaiva bAdarazarIramadhitiSThato jale tailavadvisarpaNam visrpH| tattvArtha zlokavArtika 5-16 / 5. tulanIya-yathA kSuraH kSuraghAne hitaH syAdvizvaMbharo vA vishvNbhrkulaaye| evamevaSa prAjJa AtmedaM zarIramanupraviSTa AlomebhyaH AnakhebhyaHarthAt jisa prakAra churA apane ghara (kSurAdhAna) aura agni cUlhA, aMgIThI Adi apane sthAnameM vyApta hokara rahate haiM, usI taraha nakhoMse lagAkara bAloM taka yaha AtmA zarIrameM vyApta hai ! kauSItakI u04-19 /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 289 amarta mAnakara bhI vyaktiko apekSA AtmAko mUrta hI mAnanA caahiye| isaliye nizcayanayase AtmA lokake varAvara asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka hai, aura vyavahAra nayakI apekSA saMkoca aura vistAravAlA hai| isa viSayakA spaSTIkaraNa karate hue anya sthaloMpara jainazAstroMmeM AtmAko naiyAyika, mImAMsaka Adi darzanoMkI taraha pradezoMkI apekSA vyApaka na mAna jJAnako apekSA vyavahAra nayase vyApaka mAnA gayA hai| isa siddhAMtakI rAmAnujake siddhAMtase tulanA kI jA sakatI hai| rAmAnuja AcAryake siddhAntameM bhI AtmAko jJAnakI apekSA saMkoca aura vikAsazIla mAnA gayA hai| isa matameM vAstavameM aNu-parimANa AtmAmeM saMkoca-vikAsa nahIM hotA, kintu AtmAke karmabaMdhako avasthAmeM saMkoca aura vikAsa hotA hai| vikAsako utkRSTa sImA karmabaMdhase rahita mokSa avasthAmeM hI ho sakatI hai| nyAyakandalIkAra zrIdhara AcAryane bhI AtmAko sarvavyApaka mAnakara AtmAke buddhi Adi guNoMkA zarIrameM hI astitva mAnA hai| zlo.9 pR. 75 paM. 1 : kevalIsamudghAta vedanIya, nAma aura gotra karmakI sthitise Ayu karmako sthiti kama raha jAnepara vedanIya Adi aura Ayu karmoko sthiti barAbara karaneke lie samudghAta kriyA kI jAtI hai| samudghAta karanese antarmuhurta pahale zubhopayoga rUpa 'AvarjIkaraNa' nAmakI eka dUsarI kriyA hotI hai| isa kriyAko zvetAmbara sAhityameM 'AyojikAkaraNa' aura 'AvazyakakaraNa' nAmase bhI kahA gayA hai| kevalIsamudghAtake prathama samayameM AtmAke pradeza apanI dehake barAbara sthUla daNDake AkAra hote haiN| AtmapradezoMkA yaha AkAra lokake Uparase nIce taka caudaha rajjUparimANa hotA hai| ye Atmapradeza dUsare samayameM pUrva aura pazcimameM kapATa (kivAr3a ) ke AkArake ho jAte haiN| tIsare samayameM ina pradezoMkA AkAra phailakara manthAna (mathanI ) ke samAna ho jAtA hai| cauthe samayameM ye samasta lokameM vyApta ho jAte haiN| isake bAda pAMcaveM, chaThe, sAtaveM aura AThaveM samayameM AtmAke pradeza kramase manthAna, kapATa. daNDake AkAra hokara pUrvavat apane zarIrake barAbara ho jAte haiN| jisa samaya mokSa prApta karane meM eka antarmuhurtakA samaya bAkI raha jAtA hai, usa samaya kevalI samudghAta karate haiM / ratnazekharasUri Adi vidvAnoMke matameM jisa jIvakI Ayu chaha mahInese adhika hai, yadi use kevalajJAna ho jAya, to vaha jIva nizcayase samudghAta karatA hai / tathA anya kevaliyoMke samudghAta karaneke saMbaMdhameM koI niyama nahIM hai| jinabhadragaNi kSamAzramaNane isa matakA virodha kiyA hai| samudghAta karaneke pazcAt kevalI 1. zaktyA vibhuH sa iha lokamitapradezo, vyaktyA tu karmakRtasauvazarIramAnaH / yatraiva yo bhavati dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivadvizadamityanumAnamatra // yazovijaya-nyAyakhaMDakhAdya / 2. nizcayanayato lokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezapramANaH / vA zabdena tu svasaMvittisamutpannakevalajJAnotpattiprastAve jJAnApekSayA vyavahAranayena lokaalokvyaapkH| na ca pradezApekSayA naiyAyikamImAMsakasAMkhyamatavata / brahmadeva dravyasaMgrahavRtti gA0 10 / 3. svayamaparicchinnameva jJAnaM saMkocavikAsAhamityupapAdayiSyAmaH / ataH kSetrajJAvasthAyAM karmaNA saMkucita svarUpaM tattatkarmAnuguNataratamabhAvena vartate / zrIbhASya 1-1-1 / pro0 dhruva-syAdvAdamaMjarI pR0 116 noTsa / 4. pIche dekhiye, pR068| 5. paM0 sukhalAlajI-cauthA karmagrantha, pR0 155 / 6. yaH SaNmAsAdhikAyuSko labhate kevalodgamam / karotyasI samuddhAtamanye kurvanti vA na vA / / guNasthAnakramArohaNa 94 / kammalahuyAe samao bhinnamuhuttAvasesao kAlo // anne jahannameyaM chammAsukkosamicchati // taM nANaMtaraselesivayaNamao jaM ca pADiherANaM / paccappaNameva sue iharA gahaNaMpi hojjAhi // vizeSAvazyaka bhA. 3048, 3049 /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM mana, vacana, kAyakA nirodha karake zailezIkaraNa karatA humA ayogI hokara pAMca hrasva akSaroMke uccAraNa karaneke samaya mAtrameM mokSa prApta karatA hai| hemacandra', yazovijaya Adi vidvAnoMne upaniSada, gItA Adi vaidika granthoM meM AtmavyApakatAkA apane siddhAMtase samanvaya karake ise AtmagauravakA sUcaka kahakara sammAnita kiyA hai| karmokI sthitiko zIghra bhoganeke liye jainasiddhAMtameM samuddhAta kriyAse milatI julatI pAtaMjala yogadarzaname sopakrama Ayuke vipAkameM vahukAyanirmANa kriyA mAnI gaI hai| yadyapi sAmAnya niyamake anusAra, vinA bhoge hue karma karor3oM kalpoMmeM bhI kSaya nahIM ho sakate, parantu jisa prakAra gIle vastrako phailAkara sukhAne meM vastra bahuta jaldI sUkha jAtA hai, athavA jisa prakAra sUkhe hue dhAsameM agni DAlanese havAke anukUla honepara ghAsa bahuta jaldI jalakara bhasma ho jAtI hai, usI prakAra jisa samaya yogI eka zarIrase karmake phalako bhoganemeM asamartha hotA hai, usa samaya.vaha saMkalpa mAtrase bahutase zarIroMkA nirmANa kara jJAna-agnise karmokA nAza karatA hai / isIko yogazAstrameM bahukAyanirmANadvArA sopakrama AyukA vipAka kahA hai| ina bahutase zarIroMmeM kabhI yogI loga eka hI antaHkaraNase pravRtti karate haiN| vAyupurANameM bhI jisa prakAra sUrya apanI kiraNoMko vApisa khIMca letA hai, usI prakAra eka zarIrase eka, do, tIna Adi aneka zarIroMko utpanna karake ina zarIroMko pIche khIMcanekA ullekha hai| zlo. 9 pR. 75 paM. 2 : loka jainadharmake anusAra Urdhva, madhya aura adholoka ye lokake tIna vibhAga kiye gaye haiN| yaha loka caudaha rAjU UMcA hai| mUlase sAta rAjUkI UMcAI taka adholoka, aura eka lAkha cAlIsa yojana sumeru parvatakI UMcAIke samAna UMcA madhyaloka hai / merukI jar3ake nIcese agholoka AraMbha hotA hai / adholokameM ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamoprabhA, mahAtamaprabhA ,nAmake sAta naraka haiN| ina narakoMmeM nArakI jIva rahate haiN| inameM 49 paTala haiM / narakoMmeM chedana, bhedana Adi mahAn bhayaMkara kaSTa sahane par3ate haiM / narakameM akAla mRtyu nahIM hotii| adholokase Upara eka rAjU lambA, eka rAjU caur3A aura eka lAkha cAlIsa.yojana UMcA madhyaloka hai| madhyalokake bIca meM eka lAkha yojanake vistAravAlA jambUdvIpa hai / jambUdvIpako cAroM orase 1. dekhiye yogshaastr|tthaa, lokapUraNazravaNAdeva hi pareSAmAtmavibhutvavAdaH smudbhutH| tathA cArthavAda:-"vizvata zcakSuruta vizvato mukho vizvato bAhuruta vizvataH pAt" ityAdi / tathA cAso bhavati samIkRtabhavopagrAhi karmA viralIkRtArdrazATikAdijJAtena kSipraM tacchopopapatteH / zAstravArtAsamuccaya 9-21 TIkA / 2. dekhie paM. sukhalAlajI-cauthA karmagrantha pR. 156 / 3. pAda 4 sU. 22, tathA pAda 4 sU. 4,5 kA bhASya aura TIkA; paM. sukhalAlajI-cauthA karmagrantha 'pa. 156 / tathA tulanIya-tattvArthabhASya 2-15 / 4. tulanIya yazovijaya-klezahAnopAya-dvAtriMzikA; tathA-samAdhisamRddhimAhAtmyAtprArabdhakarmavyatiricyamA nAnAM kRtsnAmeva karmaNAM vibhinnavipAkasamayAnAmapi kAyavyUheSvekadA bhogena jIvAtmamahattvaM sAdhayatA kSayAbhyupagamenaiva vyAkupyeta yato niruktA bhagavatI zruti: "acintyo hi samAdhiprabhAvaH" / paM. bAlakRSNa mizra praNIta nyAyasUtravRtti para viSamasthala tAtparyavivRti pR. 21-22 / 5. ekastu prabhuzaktyA vai bahudhA bhavatIzvaraH / bhUtvA yasmAttu bahudhA bhavatyekaH punastu sH|| tasmAcca manaso bhedA jAyante caita eva hi viAyupu. 66-143 / ekaghA sa dvidhA caiva tridhA ca bahudhA punaH / / yogIzvaraH zarIrANi karoti vikaroti ca / prApnuyAdviSayAnkazcit kaizcidugraM tapazcaret / / saMharecca punastAni sUryo raMzmigaNAniva / vAyupu. 66-152 /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 291 ber3e hue lavaNasamudra, lavaNasamudrako ghAtakIkhaMDa, ghAtakokhaMDako kAlodadhisamudra, aura kAlodadhiko ber3e hae puSkaradvIpa hai| isI prakAra Age Age eka dUsareko ber3e hue dUne-dUne vistAravAle asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiN| aMtameM svayaMbhUramaNa samudra hai / jambUdvIpameM bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata ye sAta kSetra haiN| ina kSetroMmeM gaMgA, sindhU Adi caudaha nadiyAM bahatI haiN| manuSyalokameM pandraha karmabhami aura tIsa bhogabhUmi hai| jyotiSka deva bhI madhya lokameM hI nivAsa karate haiN| sUrya, candramA, graha, nakSatra, aura tAre ye jyotiSka devoM ke pAMca bheda hai| meruse Urdhvalokake anta taka ke kSetrako Urdhvaloka kahate haiN| UrdhvalokameM bAraha svarga ( digambaroM kI pracalita mAnyatAke anusAra solaha svarga ) hote haiM / ina svargoMke Upara nava graiveyaka, nava anudiza' aura vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi ye pAMca anuttara vimAna hai / sarvArthasiddhike Upara lokake aMtameM eka rAjU caur3I, sAta rAjU lambI, ATha yojana moTo ISatyAgbhAra nAmaka pRthivI hai| isa pRthivIke bIcameM paiMtAlIsa lAkha yojana caur3I, madhyameM ATha yojana moTI siddhazilA hai| isa siddha zilAke Upara tanuvAtavalayameM mukta jIva nivAsa karate haiN| brAhmaNa purANoMmeM bhUloka, antarIkSaloka aura svargaloka ye tIna mukhya loka mAne gaye haiN| inameM svargalokake maharloka, janaloka, tapoloka aura satyaloka ye cAra bheda milAnese sAta loka hote haiN| avIci nAmake narakase lagAkara meruke pRSThabhAga taka bhUloka kahA jAtA hai / avIci narakake Upara mahAkAla, ambarISa, raurava, mahAraurava, kAlasUtra, aMghatAmisra ye chaha naraka haiN| ina narakoMke Upara mahAtala, rasAtala, atala, sutala, vitala, talAtala, aura pAtAla ye sAta pAtAla hai| isa AThavoM bhUmipara jambU, plakSa, zAlmala, kuza, krauJca, zAka aura puSkara ye sAta dvIpa hai / ye sAta dvIpa lavaNa, surA, sapi, dadhi, dugdha, aura svaccha jala nAmaka sAta samuMdroMse pariveSTita haiN| meruke pRSThase lekara dhruva taka graha, nakSatra aura tAroMse yukta antarIkSaloka hai| isake Upara pAMca svargaloka haiN| pahalA mAhendra svarga hai / isa svarga meM tridaza, agniSvAtta, yAmya, tuSita, aparinirmita, vazavartI ye chaha prakArake deva rahate haiM, jo aupapAtika dehako dhAraNa karate haiN| isake Upara maharloka nAmake dUsare svargameM pAMca prakArake deva rahate haiM, jo dhyAna mAtrase tRpta ho jAte haiM aura jinakI hajAra kalpakI Ayu hotI hai| tIsarA svarga brAhma svarga kahA jAtA hai / isa svargake janaloka, tapoloka aura satyaloka tIna vibhAga haiM / janalokameM cAra prakArake, tapolokameM tIna prakArake, aura satyalokameM cAra prakArake deva rahate hai|" bauddhoMke zAstroMmeM narakaloka, pretaloka, tiryakaloka, mAnuSaloka, asuraloka aura devaloka ye chaha loka mAne gaye haiN| ye loka kAmadhAtu, rUpadhAtu aura arUpadhAtu ina tIna vibhAgoMmeM vibhakta haiN| sabase nIce narakaloka hai| saMjIva, kAlasUtra, saMghAta, raurava, mahAraurava, tapana, pratApana aura avIci ye ATha mukhya naraka haiN| ina narakoMkI laMbAI, caur3AI aura u~cAI dasa hajAra yojana hai| avIci nAmakA naraka sabase bhayaMkara hai| isa narakameM antakalpako Ayu hotI hai| narakoMmeM gAr3ha andhakAra rahatA hai, aura vahAMke jIvoMko nAnA prakArake dAruNa dukha sahane par3ate haiN| mAnuSalokameM jambU, pUrvavideha, avaragodAnIya aura uttarakuru ye cAra mahAdvIpa hai / ye mahAdvIpa meru, yugandhara Adi ATha parvatoMko parikSepaNa karate haiM, aura ina parvatoMke bIcameM sAta 1. tattvArthabhASya Adi graMthoMmeM anudizoMkA ullekha nhiiN| 2. narakoMke vistRta varNanake lie dekhiye mArkaNDeyapu. 12-3-39 / mArkaNDeyapurANameM sAta narakoMke nAma nimna prakArase haiM-raurava, mahArorava, tama, nikRntana, apratiSTha, asipatravana aura taptakuMbha / 3. pAtAloMke varNanake liye dekhiye padmapu. pAtAlakhaNDa 1, 2, 3, viSNupurANa a. 2, 5 / 4. dvIpa-samudroMke vizeSa varNanake liye dekhiye bhAgavata 5-6, 17, 18 tathA padmapu. bhUmikhaNDa, bhUgolavarNana a. 128 / 5. svargake varNanake liye dekhiye nRsiMhapu. a. 30; padmapu. svargakhaNDa / kauSItakI upaniSadeM batAyA gayA hai ki jIva agniloka, vAyuloka, varuNaloka Adityaloka, indraloka, prajApatilokameM se hokara brahmalokameM jAtA hai| brahmalokake varNana ke liye dekhiye 1-2 se aage|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM nadiyAM bahatI haiN| kAmadhAtumeM cAturmahArAjika, trayastriza, yAma, tuSita, nirmANarati, parinirmita aura vazavartI ye chaha prakArake deva rahate haiN| ina devoMmeM pahale aura dUsare prakArake deva parasparake saMyogase aura bAkIke deva kramase AliMgana, hAthakA saMyoga, hAsya aura avalokana karanese kAmakA bhoga karate haiN| rUpadhAtuke devoMmeM ahorAtrikA vyavahAra nahIM hotA / arUpadhAtuke deva cAra prakArake hote haiN| zlo. 11 pR. 90 paM. 5 : bhavatAmapi jinAyatanAdividhAne rAga-dveSa yukta asAvadhAna pravRttike dvArA prANoMke nAza karaneko jaina zAstroMmeM hiMsA kahA hai| saMkSepameM hiMsAke dravyahiMsA aura bhAvahiMsA ye do bheda haiN| kisI jIvake atyanta yatnAcAra pUrvaka pravRtti karanepara bhI yadi usase sUkSma prANiyoMkA ghAta ho jAtA hai, to vaha jIva dravyahiMsA karake bhI hiMsaka nahIM kahA jA sktaa| tathA yadi koI jIva kaSAya Adike vazIbhUta hokara jIvoMko mAranekA saMkalpa karatA hai, parantu vaha 'jIvoMko dravya rUpase nahIM mAratA to bhI use hiMsaka kahA gayA hai| isIliye kahA hai ki "yaha jIva dUsare jIvoMke prANoMko nAza karake bhI pApase yukta nahIM hotA," "tathA jIvoMkA nAza ho, athavA nahIM, lekina ayatnAcArase pravRtti karatA huA yaha jIva avazya hI hiMsaka kahA jAtA hai|"2 ataeva jaina zAstroMmeM gRhasthako kevala saMkalpase honevAlI hiMsAko chor3anekA upadeza diyA hai| isaliye pAkSika zrAvakako apanI zraddhAke anusAra jinamaMdira, jinavihAra Adi banAnekA vidhAna hai| yadyapi jinamaMdira Adike banAnemeM AraMbhajanya hiMsA hotI hai, parantu isase mahAna puNya kA hI baMdha hotA hai| jisa prakAra koI vaidya rogIkI cikitsA karate samaya rogIko honevAle dukhake kAraNa pApakA upArjana na karatA huA puNyakA hI bhAgI hotA hai, isItaraha jaina maMdira, jaina maTha, jaina dharmazAlA, jaina vATikAgRha Adi banAnese jIvoMkA mahAna kalyANa hotA hai, isaliye jaina maMdira Adike nirmANa karAne meM zAstrIya dRSTise doSa nahIM hai| zlo. 11 pR. 99 paM. 12 : AdhAkarma jaina zAstroMmeM muniyoMke liye nirdoSa AhAra grahaNa karanekA vidhAna kiyA gayA hai| sAdhAraNataH yaha AhAra chiyAlIsa prakArake doSoMse aura AdhAkarma (adha.karma ) se rahita honA cAhie / AhAra grahaNa karaneke samaya AdhAkarmako mahAna doSa kahA gayA hai| AdhAkarmameM prANiyoMkI virAdhanA hotI hai, isaliye adhogatikA kAraNa honese ise AdhAkarma kahA jAtA hai| athavA munike nimittase banAye hue bhojanameM pAMca sUnAoMse 1. vistRta vivaraNake liye dekhiye abhidharmakoza 'lokadhAtunirdeza' nAmaka tRtIya kozasthAna; abhidhammattha saMgaho, pari. 5 / 2. ( a ) viyojayati cAsubhirna ca vadhena saMyujyate zivaM ca na paropamardapuruSasmRtevidyate / vadhAya na yamabhyupaiti ca parAnna nighnannapi / tvayAyamatidurgamaH prathamaheturudyotitaH // siddhasena-dvA. dvAtrizikA 3-16 / (A) maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa Natthi bandho hiMsAmitteNa samidassa // sarvArthasiddhi pR 205 / (i) yatnato jIvarakSArthA tatpIDApi na doSakRt / / apIDane'pi pIDaiva bhavedayatanAvataH // yazovijaya-dharmavyavasthA dvAtriMzikA 29 / yadyapyArambhato hiMsA hiMsAyA pApasaMbhavaH / tathApyatra kRtAraMbho mahatpuNyaM samaznute // nirAlambanadharmasya sthitiryasmAttataH satAm / muktiprAsAdasopAnamAptairuko jinaalyH|| AzAghara-sAgAradharmAmRta 2-35 TippaNI /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 293 prANiyoMkI hiMsA hotI hai, isaliye ise AdhAkarma kahate haiN| yaha sAmAnya niyama hai / parantu yadi koI muni roga Adike kAraNa apane saMyamakA nirvAha karanemeM asamartha ho gayA hai to ApatkAlameM usa muniko zAstrameM uddiSTa bhojana grahaNa karanekI bhI AjJA dI gaI hai| yadi AdhAkarmako sarvathA adhogatikA kAraNa mAnakara usase ekAnta rUpase karmabaMdhe mAnA jAya, to muniko bhojana na milaneke kAraNa munikA ArtadhyAnake dvArA prANAnta honA saMbhava hai| udAharaNake liye, jisa munikI AMkha dukha rahI hai, vaha muni pRthvIko dekhakara na cala sakaneke kAraNa trasa jIvoMkI hiMsA nahIM bacA sktaa| vaise hI yadi rogAdike kAraNa sAdhu uddiSTa bhojanakA tyAga nahIM kara sakatA to vaha doSakA bhAgI nahIM hai / adi ApatkAlameM bhI isa prakArakA apavAda niyaya na banAyA jAya to klezita pariNAmoMse ArtadhyAnase marakara sAdhuko durgatimeM jAnA par3e, isase aura bhI adhika pApakA baMdha ho| ataeva rogAdike kAraNa asAmAnya paristhitike utpanna hone para sAdhuko AdhAkarma-uddiSTa bhojana grahaNa karanekI AjJA zAstroM meM dI gaI hai| isI prakAra sAmAnyataH zAstroMmeM munike liye navakoTise vizuddha AhAra grahaNa karanekI AjJA hai, lekina yadi muni kisI ApadAse grasta ho jAya to vaha kevala pAMca koTise zuddha AhAra grahaNa karake apanA jIvana yApana kara sakatA hai / zlo. 23 pR0. 204 paM0 4 : dravyaSaTkaM jaina darzanakAroMne jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravyaM svIkAra kiye haiN| ina chaha dravyoMmeM kAla dravyako chor3akara bAkIke pAMca dravyoMko paMca astikAyake nAmase kahA jAtA hai / kucha zvetAmbara vidvAn kAla dravyako dravyoMmeM nahIM ginte| isaliye unake matameM pAMca astikAya hI pAMca dravya mAne gaye haiN| kAla zabda bahuta prAcIna hai| vaidika vidvAn aghamarSaNa RgvedameM kAla zabdako 'saMvatsara' ke arthameM prayukta karate haiM / yahA~ kAlako sRSTikA saMhAra karanevAlA kahA gayA hai / atharvavedameM kAlako nitya padArtha mAnA hai, aura isa nitya padArthase pratyeka vastuko utpatti svIkAra kI gaI hai| bRhadAraNyaka, maitrAyaNa Adi upaniSadoMmeM bhI kAla zabdako vividha arthoM meM prayukta kiyA hai| mahAbhAratameM kAlakA vistRta varNana pAyA jAtA hai| yahAM kAla zabdako diSTa, daiva, haTha, bhavya bhavitavya, vihita, bhAgadheya Adi aneka arthoM meM prayukta kiyA gayA hai| vaidika aura bauddha darzanoMmeM kAla saMbaMdhI do prakArakI mAnyatAyeM dRSTigocara hotI haiM : (1) nyAya vaizeSikoMkA mata hai ki kAla eka sarvavyApI akhaMDa dravya hai| yaha kevala upAdhise bhinna-bhinna kSaNa, maharta Adike rUpa meM pratIta hotA hai / pUrvamImAMsakoMne bho kAlako vyApaka aura nitya svIkAra kiyA hai| inake matameM jisa 1 ataevAdhogatinimittaM karmAdhaHkarmetyanvartho'pi ghaTate / tadetadadhaHkarma gRhasthAzrito nikRSTavyApAraH / athavA __ sUnAbhiraGgihiMsanaM yatrotpAdyamAne bhaktAdau tadadhaHkarmetyucyate / AzAdhara-anagAradharmAmRta 5-3 vRtti / 2 AhAkammANi bhuMjaMti aNNamaNNe sakammuNA / uvalittetti jANijjA Nuvalittetti vA puNo / abhidhAnarAjendrakoSa, bhAga 2 pR. 242 / 3 vizeSake liye dekhie abhidhAnarAjendrakoSa, bhAga 2 pR. 219-242 / / 4 vaizeSikoM dvArA mAnya chaha padArtha hai-dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya / 5 bhagavatI 25-4; uttarAdhyayana 28-7,8 prajJApanA Adi zvetAmbara Agama graMthoMmeM kAla dravya saMbaMdhI donoM pakSa milate haiN| 6 10-190 / 7 19-53, 54 / 84-4-16 / 96-1510 dekhiye| 10 DA. siddhezvara zAstrI kA kAlacakra pR. 39-48 / kAla saMbaMdhI vaidika mAnyatAoMke vistRta vivecanake lie dekhiye prophesara baruAkI Pre-Buddhist Philosophy bhAga 3 a. 13 / kAlavAdiyoMke matake khaNDanake lie mAdhyamikakArikA, sanmatiTIkA Adi graMtha dekhane cAhiye /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM prakAra varNa nitya aura vyApaka hokara bhI dIrgha, hrasva Adike rUpase bhinna-bhinna pratIta hotA hai, usI taraha kAla bhI upAdhike bhedase bhinna mAlUma detA hai| sarvAstivAdI bauddha bhI bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAlakA astitva mAnate haiM / 2) kAla saMbaMdhI dUsarI mAnyatAko mAnanevAle sAMkhya, yoga, vedAnta, vijJAnavAda aura zUnyavAda matake anuyAyo hai / ina logoMke anusAra kAla koI svataMtra dravya nahIM hai| sAMkhya vidvAn vijJAnabhikSukA kathana hai ki nityakAla prakRtikA guNa hai, aura khaNDakAla AkAzakI upAdhiyoMse utpanna hotA hai| yogazAstrameM kahA hai ki kAla koI vAstavika padArtha nahIM hai, kevala laukika vyavahArake liye dina, rAta AdikA vibhAga kiyA jAtA hai| yahAM kevala kSaNako kAla nAmase kahA gayA hai| yaha kSaNa utpanna hote hI nAza ho jAtA hai, aura phira dUsarA kSaNa utpanna hotA hai| kSaNoMkA samudAya eka kAlameM nahIM ho sakatA, isa liye kSaNoM ke kramarUpa jo kAla mAnA jAtA hai, vaha kevala kalpita hai| zAMkara vedAntI kevala brahmako ho satya mAnate hai isaliye inake matameM kAla bhI kAlpanika vastu hai / zaMkarakI taraha rAmAnuja, nimbArka, madhva aura ballabha sampradAyavAloMne bhI kAlako vAstavika padArtha svIkAra nahIM kiyaa| zAMtarakSita' Adi vauddha AcArya bhI kAla dravyakA pRthak astitva svIkAra nahIM karate / pAzcAtya vidvAn bhI ukta kAla saMbaMdhI donoM siddhAMtoMko mAnate haiN| jaina granthoMmeM kAla saMbaMdhI ukta donoM prakArakI mAnyatAyeM upalabdha hotI haiM :(1) eka pakSakA kahanA hai ki kAla koI svataMtra dravya nahIM hai / jIva aura ajIva dravyoMkI paryAyake pariNamanako hI upacArase kAla kahA jAtA hai, isaliye jova, ajIva dravyoMmeM hI kAla dravya gabhita ho jAtA hai| (2) jaina vidvAnoMkA dUsarA mata hai ki jIva aura ajIvakI taraha kAla bhI eka svataMtra dravya hai / isa pakSakA kahanA hai ki jisa prakAra jIva aura ajIvameM gati aura sthitikA svabhAva honepara bhI dharmAstikAya aura adharmAstikAyako pRthak dravya mAnA jAtA hai, usI prakAra kAlako bhI svataMtra dravya mAnanA caahiye| yaha mAnyatA zvetAmbara tathA digambara donoM graMthoMmeM milatI hai| jaina zAstroMmeM kAla saMbaMdhI mAnyatA sAmAnya rUpase jaina zAstroMmeM kAlake do bheda mAne haiM-nizcayakAla (dravya rUpa) aura vyavahArakAla ( paryAyarUpa ) / jisake kAraNa dravyoMmeM vartanA hotI hai, use nizcayakAla kahate haiN| jisa prakAra dharma aura adharma padArthokI gati aura sthiti meM sahakArI kAraNa hai, usI prakAra kAla bhI svayaM pravartamAna dravyoMko vartanAmeM sahakArI kAraNa hai| jisake kAraNa jIva aura pudgalameM pariNAma, kriyA, choTApana, bar3Apana Adi vyavahAra hoM, use vyavahArakAla kahate haiM / samaya, AvalI, ghar3I, ghaMTA Adi saba vyavahArakAlakA hI rUpa hai| vyavahArakAla nizcayakAlakI paryAya hai, aura yaha jIva aura pudgalake pariNAmase hI utpanna hotA hai, isaliye vyavahArakAlako jIva aura pudgalake Azrita mAnA gayA hai| 1. tattvasaMgraha pR. 209 / / 2. atrAhuH ke'pi jIvAdiparyAyA vartanAdayaH / kAla ityucyate tajjJaH pRthag dravyaM tu nAstyasau // lokaprakAza 28-5 / digambara graMthoMmeM kAla dravyako svIkAra na karanekA pakSa kahIM upalabdha nahIM hotaa| parantu dhyAna dene yogya hai ki yahAM vyavahAra kAlako nizcaya kAlakI paryAya svIkAra karake vyavahAra kAlako jIva aura pudgalakA pariNAma mAnanekA ullekha milatA hai-yastu nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIva pudgalapariNAmenAbhivyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyata iti / amRtacandra-paMcAstikAya TIkA gA. 23 / 3. isa pakSakI cAra mAnyatAoMkA ullekha paM0 sukhalAlajIne 'purAtatva' ke kisI aMkameM kiyA hai-(ka) kAla eka aura aNumAtra hai; (kha) kAla eka hai, lekina vaha aNumAtra na hokara manuSya kSetra lokavartI hai; (ga) kAla eka aura lokavyApI hai; (gha) kAla asaMkhya hai, aura saba paramANumAtra hai|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 295 vyavahArakAla manuSya kSetrameM hI hotA hai| nizcayakAla dravya rUpa honese nitya hai, aura vyavahArakAla kSaNa-kSaNameM naSTa honeke kAraNa paryAyarUpa honese anitya kahA jAtA hai / kAladravya aNurUpa hai| pudgala dravyakI taraha kAladravyake skaMdha nahIM hote / jitane lokAkAzake pradeza hote haiM, utane hI kAlANu hote hai| ye eka-eka kAlANu gati rahita honese lokAkAzake eka-eka pradezake Upara ratnoMkI rAzikI taraha avasthita haiN| kAladravyake aNu honese kAlameM eka hI pradeza rahatA hai, isaliye kAla dravyameM tiryak-pracaya na honese kAlako pAMca astikAyoMmeM nahIM ginA' / AkAzake eka sthAnameM manda gatise calanevAlA paramANu lokAkAzake eka pradezase dUsare pradeza taka jitane kAlameM pahu~catA hai, use samaya kahate haiM / yaha samaya bahuta sUkSma hotA hai, aura pratikSaNa utpanna aura naSTa honeke kAraNa ise paryAya kahate haiN| eka-eka kAlANumeM anaMta samaya hote haiN| ye kAlANuke anaMta samaya vyavahAra nayako apekSA samajhane cAhiye, vAstavameM kAladravya (nizcayakAla ) lokAkAzake barAbara asaMkhya pradezoMkA dhAraka' hai, use AkAza AdikI taraha eka aura pudgalakI taraha anaMta nahIM mAna sakate / yaha mata digambara granthoMmeM aura hemacandrake yogazAstrameM milatA hai| '1. pro. e. cakravartIne kAla dravyako isa mAnyatAko Adhunika vaijJAnika siddhAntase tulanA kI hai The author differentiates between relative time and absolute time. The distinction is quite identical with Newtonian distinction between relative and absolute time........The author not only admits the reality of time but also recogoises its potency. In this respect one is reminded of the great French philosopher Bergson. Bergson has revealed to the world that time is a potent factor in the evolution of Cosmos............It is also worth noticing that modern realist led by the mathematical Philosophers admits the doctrine that time is real and is made up of instants or moments Panchastikayasara pR0 105, 109, 22 / 2. zvetAmbara sampradAyameM kAlANuke asaMkhya pradeza nahIM mAne gaye hai| kAlANuoMke asaMkhyAta pradezoMkA khaMDana yuktiprabodha AdimeM kiyA gayA hai yattu kAlANUnAmasaMkhyAtatvaM matAntarIyaiH prapannaM tadanupapannaM / drvytvvyaahteH| yad yad dravyaM tadekamanantaM vaa| yaduktamuttarAdhyayanasUtre 'dhammo ahammo AgAsaM dravvaM ekkekamAhiyaM / aNaMtANi ya davvANi kAlo poggalajaMtuNo / ' pratyAkAzapradezaM tanmate kAlANasvIkAre zeSadravyANAmivaitadIyastiryapracayo'pi syAt / sa caanissttH| yato gommaTasAravRttI sUtre ca davvacchakkamakAlaM paMcatthikAyasaNNiya hoii| kAle padesae cau jammA Nasthitti NiddiDheM // 606 // kAladravye pradezapracayo naastiityrthH| na ca apradezatvAnna tiryapracaya iti vAcyaM / pudgalasyApi tadabhAvaprasaMgAt / pradezamAtratvaM apradezamiti tallakSaNasya tatrApi vidyamAnatvAt / atha pudgalasyAsti apradezatvaM dravyeNa paraM paryAyeNa tu anekapradezatvamapyasti / kAlasya tu naitaditi cet / na / anenApi prasaMgAparAkaraNAt / na hi nirddhamatvena parvate'gnimattve prasajyamAne yatkiciddharmAbhAve tadabhAvaH pratIyate iti sthitaM tiryakapracayaprasaMgena / na caitat samayadravyANAmAnantye'pi tulyaM / tadAnantyasya atItAnAgatApekSayA svIkArAt / yaduktamuttarAdhyayane'emeva saMtaI pappa' iti / tattau vAdivetAlAparanAmadheyAH zrIzAMtisUrayo'pyAhuH-'kAlasyAnantyamatItAnAgatApekSayA' iti / zrIbhagavatIvRttI zrImabhayadevasUrayo'pi-eko dharmAstikAyapradezo'ddhAsamayaiH spRSTazcenniyamAdanantaiH anAditvAdAddhasamayAnAm' iti / meghavijayagaNi-yuktiprabodha grA. 23 pR. 189 / 3. meghadhavijayagaNi yogazAstrameM varNana kiye hue kAla dravyake siddhAMtase zvetAmbara mAnyatAkA samanvaya karate haiM
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM etena yogazAstrAvAntarazlokeSu - "lokAkAzapredazasthA bhinnAH kAlANavastu ye 1 zaMkA-samaya rUpa hI nizcayakAla hai, isako chor3akara kAlANu dravyarUpa koI nizcaya kAla nahIM dekhA jAtA / samAdhAna - samaya kAlakI hI paryAya hai, kyoMki vaha utpanna aura nAza honevAlA hai / jo paryAya hotA hai, vaha dravya ke vinA nahIM hotA / jisa prakAra ghaTa rUpa paryAyakA kAraNa miTTI hai, usI taraha samaya, miniTa, ghaMTA Adi paryAyoMke kAraNa kAlANu rUpa nizcaya kAlako mAnanA cAhiye / " zaMkA-samaya, miniTa Adi paryAyoMkA kAraNa dravya nahIM hai, kintu samayakI utpatti meM mandagati se jAne vAle pudgala - paramANu hI samaya AdikA kAraNa haiM / jisa prakAra nimeSarUpa kAla paryAyakI utpatti meM AMkhoM ke palakoMkA khulanA aura banda honA kAraNa hai, isI taraha dinarUpa paryAyakI utpattimeM sUrya kAraNa hai / samAdhAna -- hamezA kAraNake samAna hI kArya huA karatA hai / yadi AMkhoM kA khulanA aura banda honA tathA sUrya Adi nimeSa tathA dina Adike upAdAna kAraNa hote, to jisa prakAra miTTI ke bane hue ghar3e meM miTTI rUpa, rasa Adi guNa A jAte haiM, usI taraha AMkhoMkA khulanA, banda honA Adi pudgala paramANuoM ke guNa nimepa AdimeM A jAne cAhiye / parantu nimeSa AdimeM pudgala ke guNa nahIM pAye jAte / isaliye samaya AdikA kAraNa nizcayakAlako mAnanA cAhiye / zaMkA- yadi Apa kAlANu dravyoMko lokAkAzavyApI mAnakara unheM lokAkAzake bAhara alokAkAzameM vyApta nahIM mAnate, to AkAza dravyameM kisa prakAra parivartana hotA hai ? samAdhAna - lokAkAza aura alokAkAza do alaga alaga dravya nahIM haiN| vAstavameM AkAza eka akhaMDa dravya hai, kevala upacArase lokAkAza aura alokAkAzakA vyavahAra hotA hai / ataeva jisa prakAra eka sparzana iMdriyako viSayasukhakA anubhava honese vaha anubhava sampUrNa zarIra meM hotA hai, usI taraha kAlANu dravyake lokAkAzameM eka sthAnapara rahakara sampUrNa AkAzameM pariNamana hotA hai, isaliye kAla dravyase AlokAkAzameM bhI pariNamana siddha hotA hai / zaMkA - kAladravya dharma, adharma Adi dravyoMkI taraha niravayava akhaMDa kyoM nahIM ? kAladravyako aNu rUpa kyoM mAnA hai ? samAdhAna - kAla do prakArakA hai - vyavahAra aura mukhya / mukhyakAla aneka haiM, kAraNa ki AkAzake pratyeka pradezoM meM vyavahArakAla bhinna bhinna rUpase hotA hai / yadi vyavahArakAlako AkAzake pratyeka bhAvAnAM parivartAya mukhyaH kAlaH sa ucyate // jyotiHzAstre yasya mAnamucyate samayAdikam / sa vyAvahArikaH kAlaH kAlavedibhirAmataH // navajIrNAdibhedena yadamI bhuvanodare / padArthAH parivarttante tatkAlasyaiva ceSTitam // vartamAnA atItatvaM bhAvino vartamAnatAM / padArthAH pratipadyante kAlakrIDAviDambitAH // " ityAdinA kAlANavaH parasparaM viviktAH pratipAditAste paryAyarUpA ityuktaM / na tu teSAM dravyarUpatvaM / anaMtasamayasvarUpatvena tadvizeSaNasya sUtraNAt / Agame'pi anaMtadravyatvena kathanAcca / yadyanaMtasamayAH dravyasamayA ityarthaH tadA vyAhatiH spaSTaiva, kAlANUnAM dravyatve teSAmasaMkhyAtatvAt / yuktiprabodha gA. 23 pR. 1956 dravyAnuyogatakaNA 11-15 / 1. dravyatastu lokAkAzapradezaparimANako'saMkhyeya eva kAlo munibhiH prokto na punareka evAkAzAdivat / nApyanaMtaH pudgalAtmadravyavat pratilokAkAzapradezaM vartamAnAnAM padArthAnAm vRttihetutvasiddheH / ta. zlokavArtika 5-40 | tulanIya na ca kAladravyasya samaya iti paribhASA na yuktA, samayasya paryAyatvAditi vAcyaM / zvetAzAmbaradvayanaye'pi sAMmatyAt / yaduktaM tattvadIpikAyAM pravacanasAravRttau zrIamRtacandra:'anutpanna vidhvasto dravyasamayaH, utpanna pradhvaMsI paryAyasamaya:' / yuktiprabodha gA, 23 pR. 189 / 2. vizeSa ke liye dekhiye dravyasaMgraha 21, 22, 25 gAthAko vRtti; dravyAnuyogatarkaNA 11-14 se Age; yuktiprabodha, kAladravyaprakaraNa /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 297 pradezameM bhinna-bhinna na mAnA jAya, to kurukSetra, laMkA Adike AkAza-pradezoMmeM dina AdikA vyavahAra nahIM ho sktaa| isaliye vyavahArakAlake AkAzake pradezoMmeM bhinna-bhinna honese nizcayakAla bhI kAlANu rUpase bhinna-bhinna siddha hotA hai / kyoMki nizcayakAlake binA vyavahArakAla nahIM hotaa|' zloka. 23 pR. 206, paM. 7 dvAdazAMga zrutake do bheda hai-aMgapraviSTa aura aMgabAhya / sarvajJa bhagavAnke kahe hue pravacanake gaNadharoM dvArA zAstra rUpameM likhe jAneko aMgapraviSTa kahate haiM / isake bAraha bheda haiM / ise hI dvAdazAMga' kahate haiM / dvAdazAMgako gaNipiTaka bhI kahA jAtA hai| jaina dvAdazAMgake mUla upadeSTA Rpabhadeva mAne jAte haiN| dvAdazAMga-AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatI ( vyAkhyAprajJapti ), jJAtRdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAdikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkasUva aura dRSTivAda / digambaroMkI mAnyatAke anusAra AgamasAhitya lupta ho gayA hai / zvetAmbara AmnAyameM dRSTivAdako chor3akara gyAraha aMga Ajakala bhI upalabdha haiM / AcArAMga-ise sAmayika nAmase bhI kahA gayA hai| isameM nigraMtha evaM nirgrathiniyoMke AcArakA varNana hai / isameM do zrutaskaMdha hai / prathama zrutaskaMdhameM ATha aura dvitIya zrutaskaMdhameM solaha adhyayana haiM / dvitIya zrutaskaMdhameM mahAvIrakA jIvanacaritra hai / AcArAMga sUtra saba sUtroMse prAcIna hai| isa uMgako pravacanakA sAra bhI kahA jAtA hai| isake Upara bhadrabAhukI niyukti, jinadAsagaNi mahattarako cUrNI, aura zIlAMkakI .TIkA hai| sUtrakRtAMga--sUtrakRtAMgameM sAdhuoMkI caryA aura ahiMsA AdikA varNana hai| isameM kriyAvAdI, akriyAvAdI, vainayika, ajJAnavAdI Adi aneka matoMkI samIkSAke sAtha brAhmaNoMke yajJa-yAga AdikI nindA kI gaI hai; yaha aMga aitihAsika mahattvakA hai| isameM do zrutaskaMdha haiN| prathama zrutaskaMdha zlokoM meM hai| isameM solaha adhyayana haiN| dvitIya zrutaskaMdha gadyameM hai| isameM sAta adhyayana haiN| isapara bhadrabAhakI niyukti jinadAsagaNi mahattarakI cUrNI aura zIlAMkako TIkA hai| digambaroMke anusAra isameM jJAna, vinaya, prajJApanA Adi vyavahAradharmakI kriyAoMkA varNana hai| sthAnAMga-isameM bauddhoMke aMguttaranikAyakI taraha ekase lekara dasa taka jIva Adike sthAna batAye gaye haiN| isameM dravyoMke svarUpa AdikA vistRta varNana hai / sthAnAMgameM dasa adhyAya haiN| isapara navAMgavRttikAra abhayadevasUrikI TIkA hai / digambaroMke anusAra isa aMgameM dasakI maryAdA nahIM hai| samavAyAMga-isameM ekase lagAkara kor3AkoDi sthAna takakI vastuoMkA varNana hai| yahAM bAraha aMga aura caudaha pUrvokA varNana milatA hai| isa aMgameM aThAraha prakArako lipi, unatIsa pApazruta, uttarAdhyayanake 1. prameyakamalamAttaMDa pari. 4 pR. 169 / 2. dvAdazAMgameM bAraha upAMga, dasa prakIrNaka, chaha chedasUtra, do cUlikAsUtra aura cAra mUlasUtrako milAnese zvetAmbaroMke kula 46 Agama hote haiN| bAraha upAMga-1 aupapAtika, 2 rAjapraznIya, 3 jIvAjIvAbhigama, 4 prajJApanA, 5 sUryaprajJapti, 6 jambUdvIpaprajJapti, 7 candraprajJapti, 8 nirayAvaliyA, 9 kalpAvataMsikA, 10 puSpikA, 11 puSpacUlikA, 12 vRssnnidshaa| dasa prakIrNaka-1 catuH zaraNa, 2 AturapratyAkhyAna, 3 bhaktaparijJA, 4 saMstAra, 5 taMdulavaicAlika, 6 caMdAvijjhaya, 7 devendrastava, 8 gaNividyA, 9 mahApratyAkhyAna, 10 vIrastava / chaha chedasUtra-1 nizItha, 2 mahAnizItha, 3 vyavahAra, 4 AcAradazA, ( dazAzrutaskaMdha athavA dazA), 5 bRhatkalpa, 6 paMcakalpa ( jiitklp)| cUlikAsUtra-1 anuyogadvAra, 2 nandisUtra / cAra mUlasUtra-1 uttarAdhyayana, 2 Avazyaka, 3 dazavaikAlika, 4 piMDaniyukti ( oghaniyukti) / zvetAmbara sthAnakavAsI 32 Agama mAnate haiN| 38
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM chattIsa adhyayana tathA nandisUtrakA ullekha jAna par3atA hai| ki yaha sUtra dvAdazAMgake sUtrabaddha honeke bAda likhA gayA hai| isapara abhayadevasUrikI TIkA hai| digambaroMke anusAra isameM dravya, kSetra, kAla aura bhAvake anusAra padArthoMke sAdRzyakA ( samavAya ) kathana hai / bhagavatI-ise vyAkhyAprajJapti bhI kahate haiM / isa sUtra meM 41 zataka hai / isameM zramaNa bhagavAn mahAvIra aura gautama indrabhUtike bIca honevAle praznottaroMkA varNana hai / isa aMgameM mahAvIrakA jIvana, unakI pravRtti, unake ziSya, unake atizaya Adi viSayoMkA vizada varNana hai / bhagavatImeM pArzvanAtha, jAmAli aura gozAla makkhaliputtake ziSyoMkA varNana hai / SoDaza janapadoMkA yahA~ ullekha hai| isapara abhayadevasUrikI TIkA hai| digambaroM ke anusAra isameM jIva hai yA nahIM, vaha avaktavya hai athavA vaktavya, Adi sATha hajAra praznoMke uttara haiN| jJAtRdharmakathA-ise saMskRtameM jJAtRdharmakathA, nAthadharmakathA, tathA prAkRtameM NAyAdhammakahA, NANadhammakahA aura NAhadhammakahA bhI kahate haiN| isameM unnIsa adhyayana aura do zrutaskaMdha hai / isameM jJAtaputra mahAvIrakI kathAoMkA udAharaNa sahita varNana hai| prathama zrutaskaMdhake sAtaveM adhyAyameM pandrahaveM tIrthaMkara mallikumArIkI aura solahaveMadhyAyameM dropadIkI kathA hai| isapara abhayadevasUrine TIkA likhI hai / digambaroMke anusAra isameM tIrthakaroMkI kathAyeM athavA AkhyAna-upAkhyAnoMkA varNana hai| upAsakadazA-isake dasa adhyayanoMmeM mahAvIrake dasa upAsakoM (zrAvakoMke )ke AcArakA varNana hai| ye kathAyeM sudharmA jambUsvAmIse kahate haiN| sAtaveM adhyAyameM gozAla makkhaliputtake anuyAyI saddAlaputtakI kathA AtI hai| saddAlaputta Age calakara mahAvIrakA anuyAyI ho gayA thaa| upAsakadazAmeM ajAtazatru rAjAkA ullekha AtA hai| isapara abhayadevakI TIkA hai| digambara granthoMmeM ise upAsakAdhyayana kahA gayA hai| antakRhazA-isameM dasa adhyAyoMmeM mokSagAmI sAdhu aura sAdhviyoMkA varNana hai| isapara abhayadevane TIkA likhI hai| digambara granthoM meM isa aMgameM pratyeka tIrthakarake tIrthameM dAruNa upasarga sahakara mokSa prApta karanevAle dasa muniyoMkA varNana hai / ___ anuttaropapAdikadazA-isameM anuttara vimAnoMko prApta karanevAle muniyoMkA varNana hai| yahAM kRSNakI kathA milatI hai / isapara bhI abhayadevakI TIkA hai| praznavyakaraNa-ise praznavyAkaraNadazA bhI kahate haiN| isameM dasa adhyayAya hai| yahAM pAMca AzravadvAra aura pAMca saMvaradvArakA varNana hai| TIkAkAra abhayadevasUri hai| sthAnAMga aura naMdisUtrameM jo isa AgamakA viSayavarNana diyA gayA hai, usase prastuta viSayavarNana bilakula bhinna hai| digambaroMke anusAra isameM AkSepa aura vikSepase hetu-nayAzrita praznoMkA spaSTIkaraNa hai| vipAkasUtra-ise kammavivAyadasAo bhI kahA gayA hai| isameM bIsa adhyayana hai| bahutase dukhI manuSyoMko dekhakara indrabhUti mahAvIrase una manuSyoMke pUrvabhavoMko pUchate haiN| mahAvIra manuSyoMke sukha-dukhake vipAkakA varNana karate hai / isameM dasa kathA puNyaphalako, aura dasa kathAyeM pApaphalakI pAyI jAtI haiN| isapara abhayadevasUrikI TIkA haiN| dRSTivAda-isameM anya darzanoMke 363 matoMkA varNana thA / yaha sUtra lupta ho gayA hai| isake saMbaMdha aneka paramparAyeM jaina AgamoMmeM upalabdha hotI haiN| digamvara paramparAke anusAra, isa aMgake kucha aMzoMkA uddhAra SaTkhaMDAgama aura kaSAyaprAbhUtameM upalabdha hai| caudaha pUrva isImeM garbhita haiN| isake pAMca bheda hai-parikarma, sUtra, pUrvagata, anuyoga aura cUlikA / zvetAmbaroMke anusAra parikarmake sAta bheda hai-siddhaseNiA, maNussameNiA, puTThaseNiA, ogAr3hase NiA, upasaMpajjaNaseNiA, vippajahaNase NiA, cuAcuase nniaa|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 299 isameM pahale doke caudaha-caudaha, aura bAdake pAMcake gyAraha-gyAraha avAntara bheda honese parikarmake 83 bheda hote haiN| digambara sampradAyameM parikarmake pAMca bheda kiye gaye haiM-candraprajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti, dvIpasamudraprajJapti aura vyAkhyAprajJapti / sUtra bAIsa hai / bAIsa sUtroMke cAra-cAra bheda honese sava sUtra aThAsI hote haiN| pUrvagatake caudaha bheda hai-utpAda, agrAyaNI, vIryapravAda, astinAstipravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, AtmapravAda, karmapravAda, pratyAkhyAna, vidyAnuvAda, kalyANavAda, prANavAda, kiyAvizAla aura lokabindusAra / anuyogake do bheda haiM-mala prathamAnuyoga aura gaNDikAnuyoga / anuyogako digaMbara graMthoMmeM prathamAnuyogake nAmase kahA hai / cUlikA-zvetAMvaroMke anusAra caudaha pUrvomeM hI cUlikA hai| pahale pUrvakI cAra, dUsare pUrvako bAraha, tIsareko ATha aura cauthe pUrvakI dasa cUlikAyeM haiM / digambara graMthoMmeM cUlikAke pAMca bheda milate hai-jalagatA, sthalagatA, mAyAgatA, rUpagatA aura AkAzagatA / striyoMko dRSTivAda par3hanekA niSedha hai| aMgabAhya-gaNadharoMke bAdameM honevAle AcArya alpa zaktivAle ziSyoMke liye aMgabAhyakI racanA karate haiN| aMgabAhya aneka prakArakA hai| zvetAmbara graMthoMmeM aMgabAhyake do bheda hai-Avazyaka aura Avazyakavyatirikta / Avazyakake chaha bheda hai-sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / Avazyakavyatiriktake do bheda haiM-kAlika aura utkAlika / uttarAdhyayana Adi chattIsa graMtha kAlika, aura dazavakAlika Adi aTThAisa graMtha utkAlika hai| digambara graMthoMmeM aMgabAhyake caudaha bheda hai-sAmAyika caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, vainayika, kRtikarma, dazavakAlika, uttarAdhyayana, kalpavyavahAra, kalpAkalpa, mahAkalpa, puMDarIka, mahApuMDarIka aura niSiddhikA / zvetAmbara paramparAke anusAra sarvaprathama ina Agama-graMthoM kA saMgraha mahAvIra-nirvANa (I0 pU0 527) ke lagabhaga 160 varSa pazcAt ( IsavI san ke pUrva 367), sthUlabhadrake adhipatitvameM pATaliputra meM honevAlI pariSadmeM kiyA gayA thaa| usake bAda lagabhaga IsAkI chaThI zatAbdike AraMbhameM devadhigaNine balabhImeM inheM vyavasthita kara lipibaddha kiyaa| Agama-graMtha eka samayameM nahIM likhe gaye haiM: bhinna-bhinna AgamoMkA bhinna-bhinna samaya hai| isaliye AgamakA prAcInatama bhAga mahAvIra-nirvANa ke lagabhaga Der3ha-sau barasa bAdaIsAke pUrva cauthI zatAbdike ArambhameM, tathA AgamakA sabase arvAcIna bhAga IsAkI chaThI zatAbdIke AraMbhameM devarSigaNi kSamAzramaNake kAlameM vyavasthita kiyA gayA hai| zloka 27 pR0 240, paM0 5 : prANa prANa zabda vaidika zAstroMmeM vividha arthoM meM prayukta kiyA gayA hai-kahIM prANa zabda kA prayoga AtmAke arthameM, kahIM indrake arthameM, kahIM sUryake arthameM, aura kahIM sAmake arthameM / eka jagaha upaniSadoMmeM prANako AtmAkA kArya kahA hai, dUsarI jagaha AtmAse prANakI utpatti batAI gaI hai| kahIM prANako prajJA kahA gayA hai, aura kahIM prANa zabdako mRtyuke pazcAt jAnevAle sUkSma zarIrakA paryAyavAcI batAyA hai| vedAntI logoMne prANako brahmakA paryAyavAcI mAnA hai| jaina siddhAntameM 'prANa' pAribhASika zabda hai| gommaTasAra jIvakANDameM 'prANa' adhikAra alaga hai| jisake dvArA jIva jItA hai, use prANa kahA jAtA hai| prANake do bheda hai-dravyaprANa aura bhAvaprANa / A~khoMkA kholanA, baMda karanA, zvAsocchvAsa lenA, kAya-vyApAra Adi bAhya dravyaindriyoMke vyApArako dravyaprANa kahate haiN| tathA indriyAvaraNake kSayopazamase honevAlI caitanya rUpa AtmAkI pravRttiko bhAvaprANa kahate haiN| prANa dasa hote haiM-pAMca iMdriya, mana, vacana aura kAyabala, zvAsochvAsa aura Ayu / 1. tattvArthabhASyameM RSiyoMke kahe hae kapila Adi praNIta graMthoMko bhI aMgabAhya kahA gayA hai| 1. dekhiye jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA itihAsa, pU0 33-104 /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM ekendriya jIvake cAra, aura saMjJo paMceMdriyake bArahaveM guNasthAna taka dasoM prANa hote haiN| terahaveM guNasthAnameM vacana, zvAsochvAsa, Ayu aura kAyabala ye cAra prANa hote haiM / Age calakara isI guNasthAnameM vacanavalakA abhAva honese tIna, aura zvAsochvAsakA abhAva honese do prANa raha jAte haiM / caudahaveM guNasthAnameM kAyabalakA bhI abhAva honese kevala eka Ayu prANa avazeSa raha jAtA hai| siddha jIvoMke mokSAvasthAmeM zarIra nahIM rahatA, ataeva siddhoMke samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra Adi bhAvaprANa mAne gaye hai| ataeva saMsArI jIva dravyaprANoMkI apekSA, aura siddha jIva bhAvaprANoMkI apekSAse jIva kahe jAte haiN| zloka 28 pR0 251, paM08 : jJAnake bheda jJAnake do bheda hai-samyagjJAna aura mithyAjJAna / samyagjJAnake do bheda haiM-pratyakSa aura parokSa / indriya Adi sahAyatA ke binA kevala AtmAke avalambanase padArthoke spaSTa jAnaneko pratyakSa aura indriya Adiko sahAyatA se padArthoke aspaSTa jJAna karaneko parokSa jJAna kahate haiN| pratyakSa jJAnake do bheda haiMsAMvyavahArika aura pAramArthika / bAhya indriya AdikI sahAyatA se utpanna honevAle jJAnako sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiM / sAMvyavahArika pratyakSa do prakArakA hai-indriyoMse honevAlA aura manase honevaalaa| indriyajanya pratyakSa aura anindriyajanya pratyakSa donoMke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra-cAra bheda hai|5 indriya aura manake nimittase darzanake bAda honevAle jJAnako avagraha kahate haiN| avagraha ke jAne hue padArthameM vizeSa icchA rUpa jJAnako IhA kahate haiM; jaise baguloMkI paMkti aura patAkAko dekhakara yaha jJAna honA ki yaha patAkA honI cAhiye / IhAke bAda vizeSa cihnoMse patAkAkA ThIka-Thoka nizcitarUpa jJAna honA avAya ( apAya ) hai| tathA jAne hue padArthako kAlAntarameM nahIM bhUlanA, dhAraNA hai| avagrahake do 1. jainetara darzanakAroMne indriyajanita jJAnako pratyakSa aura atIndriya jJAnako parokSa kahA hai| 2. nandisUtra meM pratyakSake indriya pratyakSa aura noindriya pratyakSa ye do bheda kiye gaye haiN| yahAM pahale to mati jJAnako indriya pratyakSa aura avadhi Adi tInako noiMdriya pratyakSameM zAmila kiyA gayA hai, lekina Age calakara matijJAnako zrutajJAnakI taraha parokSa kahA gayA hai / anuyogadvArasUtrameM pratyakSake do bheda karakeeka bhAgameM matijJAnako aura dUsare meM avadhi Adi tInako gabhita kiyA gayA hai| dekhiye paM0 sukhalAlajInyAyAvatAra-bhUmikA (gujarAtI) / tathA tulanIya-atrAha ziSyaH-"Aye parokSam" iti tattvArthasUtre matizrutadvayaM parokSaM bhaNitaM tiSThati kathaM pratyakSaM bhavati / parihAramAha-tadutsargavyAkhyAnam / idaM punarapavAdavyAkhyAnam / yadi tadutsargavyAkhyAnam na bhavati tarhi matijJAnaM kathaM tattvArthe parokSaM bhaNitaM tiSThati / tarkazAstre sAMvyAvahArika pratyakSaM kathaM jAtaM / yathA apavAdavyAkhyAnena matijJAnaM parokSamapi pratyakSajJAna tathA svAtmAbhimukhaM bhAvazrutajJAnamapi parokSaM satpratyakSa bhaNyate / brahmadeva-dravyasaMgrahavRtti 5 / 3. sAMvyavahArika pratyakSa vAstavameM parokSa hI hai-taddhIndriyAnindriyavyavahitAtmavyApArasaMpAdyatvAtparamArthataH parokSameva dhUmAdagnijJAnavad vyavadhAnAvizeSAt / kiM cAsiddhayanaikAntikaviruddhAnumAnAbhAsavatsaMzayaviparyayAnadhyavasAyasaMbhavAtsadanumAnavatsaMketasmaraNAdipUrvakanizcayasaMbhavAcca paramArthaH parokSamevaitat / yazovijaya-jainatarkaparibhASA pR0 114, bhAvanagara / yahA~ yazovijayajIne indriya pratyakSa aura anindriya pratyakSake mati aura zruta do bheda karake matijJAnake avagraha Adi cAra aura zrutajJAnake caudaha bheda kiye haiM-tadevaM saprabhedaM sAMvyavahArikaM matizrutalakSaNaM pratyakSa nirUpitam / janatarkaparibhASA / umAsvAti, pUjyapAda, akalaMka Adi AcAryoMne matijJAnake indriyajanya aura anindriyajanya jJAnake do bheda karake matijJAnake avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra bheda kiye haiN|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 301 bheda hai-vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha / darzanake bAda avyakta grahaNako vyaMjanAvagraha aura vyakta grahaNako arthAvagraha kahate haiM / vyaMjanAvagraha cakSu aura manase nahIM hotA, isaliye vaha zeSa cAra indriyoMse hI hotA hai| arthAvagraha pA~ca indriya aura manase hotA hai, isaliye arthAvagrahake chaha bheda, aura vyaMjanAvagrahake cakSa aura manako nikAla denese cAra bheda hote haiN| chaha prakArake arthAvagrahakI taraha IhA, avAya aura dhAraNAke bhI chaha-chaha bheda haiN| isa prakAra ina caubIsa bhedoMmeM cAra prakArakA vyaMjanAvagraha milA denese matijJAnake aThAIsa bheda hote hai| yaha aThAIsa prakArakA matijJAna bahu, eka, bahuvidha, kSipra, akSipra, anissRta, nissRta, anukta, ukta, dhruva aura adhruvake bhedase bAraha bAraha prakArakA hai / ataeva aThAIsako bArahase guNA karanese indriya aura anindriya pratyakSake kula 336 bheda hote haiN| ____ jo jJAna kevala AtmAkI sahAyatAse ho, use pAramArthika pratyakSa kahate haiN| pAramArthika pratyakSa kSAyopazamika (vikala) aura kSAyika ( sakala) ke bhedase do prakArakA hai / jo jJAna karmoMke kSaya aura upazamase utpanna hokara sampUrNa padArthoMko jAnane meM asamartha ho, use kSAyopazamika kahate haiN| yaha jJAna avadhi aura manaparyayake bhedase do prakArakA hai| avadhijJAnAvaraNake kSayopazama honepara indriya aura manako sahAyatAke binA sampUrNa rUpI padArthoMko jAnaneko avadhijJAna kahate haiM / avadhijJAnakA viSaya tIna loka hai| isake do bheda haiM-bhavapratyaya aura guNapratyaya / anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthitake bhedase avadhijJAnake chaha bheda bhI hote hai / manaparyayajJAnAvaraNake kSayopazama honepara indriya aura manake binA mAnuSa kSetravartI jIvoMke manakI bAta jAnaneko manaparyAya jJAna kahate haiN| yaha jJAna muniyoMke hI hotA hai| isake do bheda haiM-Rjumati aura vipulamati / kSAyika athavA sakala pAramArthika pratyakSa sampUrNa karmoke sarvathA kSayase utpanna hotA hai| ise kevalajJAna kahate haiN| kevalajJAnake do bheda hai-bhavattha kevalajJAna aura siddhattha kevalajJAna / bhavattha kevalajJAnake do bheda hai-sayoga aura ayog| siddhattha kevalajJAnake do bheda haiM-anaMtarasiddha aura paraMparAsiddha / indriya aura manako sahAyatAse honevAle aspaSTa jJAnako parokSa kahate haiN| parokSa jJAnake pAMca bheda haiM-smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna, aura aagm'| zloka 29 pR0 259, paM07 : nigoda jina jIvoMke eka hI zarIrake Azraya anantAnanta jIva rahate hoM, use nigoda kahate haiM / nigoda jIvoMkA AhAra aura zvAsochvAsa eka sAtha hI hotA hai, tathA eka nigoda jIvake maranepara ananta nigoda jIvoMkA maraNa aura eka nigoda jIvake utpanna honepara ananta nigoda jIvoMkI utpatti hotI hai| nigoda jIva eka zvAsameM aThAraha bAra janma aura maraNa karate haiM, aura ati kaThora yAtanAko bhogate haiN| ye nigoda jIva pRthivI, apa, teja, vAyu, deva, nArakI, AhAraka aura kevaliyoMke zarIrako chor3akara samasta lokameM bhare hue haiN| asaMkhya nigoda jIvoMkA eka golaka hotA hai / isa prakArake asaMkhya nigoda jIvoM ke asaMkhya golakoMse tInoM loka vyApta haiN| ye sUkSma nigodiyA jIva vyAvahArika aura avyAvahArika bhedoMse 3 do prakArake haiN| jina jIvoMne anAdi nigodase eka bAra bhI nikalakara usa paryAyako prApta kiyA hai, unheM vyAvahArika nigoda jIva kahA gayA hai / tathA jo jIva kabhI bhI sUkSma nigodase bAhara nikala kara nahIM Aye, unheM avyAvahArika nigoda kahate haiN| jitane jIva aba taka mokSa gaye haiM, athavA bhaviSyameM jAyeMge, ve sampUrNa jIva nigoda jIvoMke anantaveM bhAga bhI nahIM haiM / ataeva jitane jIva vyavahArarAzise nikalakara 1. smRti Adike lakSaNake liye dekhiye, prastuta pustakakA pR0 251-2 / 2. ni niyatAM gAM bhUmi kSetra nivAsaM anaMtAnaMtajIvAnAM dadAti iti nigodaM / gommaSTasAra jIva0 191 TIkA / 3. gommaTasAra jIva0 Adi digambara granthoMmeM ina bhedoMko itara aura nitya nigodake nAmase kahA gayA hai|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM mokSa jAte haiM, utane jIva anAdi nigodase nikalakara vyavahArarAzimeM A jAte haiN| isaliye yaha saMsAra kabhI bhavya jIvoMse khAlI nahIM hotA / jisa prakAra nigoda rAzi akSayAnaMta hai, usI prakAra bhavya jIva rAzi bhI akSayAnaMta hai| 'saba jIvoMke eka eka karake mokSa jAnese eka dina saMsArakA uccheda ho jAnA cAhiye'-yaha prazna bhASyakara vyAsake sAmane bhI thaa| bhASyakAra isa praznako avacanIya koTimeM rakkhA hai| 1. vizeSa jAnaneke liye dekhiye lokaprakAza 4-1-101, prajJApanA 18 pada malayAgiri vRtti tathA prastuta pustakake 29 zlokakA vyAkhyArtha aura bhAvArtha / athAsya saMsArasya sthityA gatyA ca guNeSu vartamAnasyAsti kramasamAptirna veti / avacanIyametat / katham / asti prazna ekAntavacanIyaH sarvo jAto mariSyati mRtvA janiSyata iti / oM bho iti|| atha sarvo jAto mariSyatIti mRtvA janiSyata iti / vibhajya vacanIyametat / pratyuditakhyAtiH kSINatRSNaH kuzalo na janiSyata itarastu janiSyate / tathA manuSyajAtiH zreyasI na vA zreyasItyevaM paripRSTe vibhajya vacanIyaH praznaH pazUnadhikRtya zreyasI devAnRSIzcAdhikRtya neti / ayaM tu avacanIyaH praznaH saMsAro'yamantavAnathAnanta iti / pAtaMjala yogasUtra bhASya 4-33 / tulanIya-nanu aSTasamayAdhikaSaNmAsAbhyaMtare aSTottarazatajIveSu karmakSayaM kRtvA siddheSu satsu siddharAzervRddhidarzanAt saMsArijIvarAzezca hAnidarzanAt kathaM sarvadA siddhebhyo'naMtaguNatvaM ekazarIranigodajIvAnAM sarvajIvarAzyanaMtaguNakAlasamayasamUhasya tadyogyAnaMtabhAge gate sati saMsArijIvarAzikSayasya siddharAzibahutvasya ca sughaTatvAn iti cet / tanna / kevalajJAnadRSTayA kevalibhiH zrutajJAnadRSTyA zrutakevalibhizca sadA dRSTasya bhavyasaMsArijIvarAzyakSayasyAtisUkSmatvAttarkaviSayatvAbhAvAt / gommaTasAra jIva0 gA0 196 kezavarNI ttokaa|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bauddha pariziSTa (kha) (zloka 16 se 19 taka) vauddha darzana "bauddha darzanako sugata darzana bhI kahate haiN| bauddha logoMne vipazyI, zikhI, vizvabhU, krakucchanda, kAJcana, kAzyapa aura zAkyasiMha ye sAta sugata mAne haiN| sugatako tIrthakara, buddha athavA dharmadhAtu nAmase bhI kahA jAtA hai / vuddhoMke kaNTha tIna rekhAoMse cihnita hote haiM / antima buddhane magadha dezameM kapilavastu nAmaka grAmameM janma liyA thaa| inakI mAtAkA nAma mAyAdevI aura pitAkA nAma zuddhodana thaa| vauddha loga buddha bhagavAnko sarvajJa kahate haiM / buddhane duHkha, samudaya ( duHkhakA kAraNa ), mArga aura nirodha (mokSa ) ina cAra AryasatyoMkA upadeza diyA hai| bauddha matameM pAMca indriyAM aura zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza ye pAMca viSaya, mana aura dharmAyatana ( zarIra ) ye saba milAkara bAraha Ayatana mAne gaye haiN| vauddha pratyakSa aura anumAna do pramANoMko mAnate haiN| bauddha loga AtmAko na mAnakara jJAnako ho svIkAra karate haiN| inake matameM kSaNa-kSaNameM nAza honevAlI saMtAnako hI eka bhavase dUsare bhavameM jAnevAlI mAna gayA hai| bauddha sAdhu camara rakhate haiM, muNDana karAte haiM, camar3ekA Asana aura kamaNDalu rakhate haiM, tathA dhuMTI taka geruA raMgakA vastra pahinate haiN| ye loga snAna Adi zauca kriyA vizeSa karate haiM / bauddha sAdhu bhikSA pAtrameM Aye hue mAMsako bhI zuddha samajhakara bhakSaNa kara lete haiN| ye loga jIvoMkI dayA pAlaneke liye bhUmiko buhArakara calate hai, aura brahmacarya Adi kriyAmeM khUba dRr3ha hote haiN| vauddha matameM dharma, buddha aura saMgha ye tIna ratna, aura sampUrNa vighnoMko nAza karanevAlI tArAko devI svIkAra kiyA gayA hai| vaibhApika, sautrAMtika, yogAcAra aura mAdhyamika ye bauddhoMke cAra bheda haiN|2|| bauddhoMke mukhya sampradAya buddhake nirvANa jAneke vAda saMghameM kalahakA Arambha huA, aura vuddha-nirvANake sau varSa pazcAt IsavI san pUrva 400 meM vaizAlI meM eka pariSadkI AyojanA kI gii| isa pariSaddhra mahAsaMdhika mUla mahAsaMdhika, ekavyavahArika, lokottaravAdI, kukullika, bahuzrutIya, prajJaptivAdo, caittika, aparazaila aura uttarazaila ina nau zAkhAoMmeM vibhakta ho gye| idhara theravAdI bhI nimna gyAraha mukhya zAkhAoMmeM baMTa gaye-haimavata, sarvAstivAda, dharmaguptika, mahIzAsaka, kAzyapIya, sotrAMtika, vAtsIputrIya, dharmottarIya, bhadrayAnIya, sammitIya, aura channAgarika / theravAdiyoM aura mahAsaMghikoMke ukta sampradAyoMke siddhAMtoMke vipayameM bahuta kama jJAtavya 1. pAlI granthoM meM kahIM ATha, kahIM solaha, aura kahIM paccIsa buddhoMke nAma Ate haiN| dekhiye rAjavAr3e__ dIghanikAya bhAga 2, marAThI bhASAMtara, pR0 46 / 2. dekhiye guNaratnakI SaDdarzanasamuccaya-TIkA aura rAjazekharakA SaDdarzanasamuccaya / 3. vasumitrane ina bIsa bhedoMko hInayAna sampradAyakI zAkhA kahakara ullekha kiyA hai| parantu Age calakara ye mahAsaMghika aura theravAda sampradAya kramase hInayAna aura mahAyAna kahe jAne lge| hInayAnI kevala apane hI nirvANake liye prayatna karate haiM aura yahA~ anya manuSyoMkI taraha buddhako bhI manuSya hI mAnA gayA hai| yahA~ 'sampUrNa padArtha kSaNika hai, paMca skaMdhoMkA kSaya ho jAnA nirvANa hai,' isake Age siddhAntoMkA dArzanika vikAsa dRSTigocara nahIM hotaa| mahAyAna sampradAyake anuyAyI ananta kAla taka prANiyoMke mokSake liye prayatnazIla rahate haiN| nirvANake bAda bhI buddhakI pravRtti saMsArake nirvANake liye barAbara jArI rahatI hai| yahAM gRhasthameM rahakara bhI binA kisI varNabhedake prANImAtrake liye nirvANakA dvAra sadA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM bAteM milatI haiM / vaidika aura jaina zAstroMmeM bhI ukta sampradAyoMmeM sarvAstivAdI, sautrAMtika aura AryasamitIya (vaibhASika ) nAmake bauddha sampradAyoMko chor3akara anya sampradAyoMkA ullekha nahIM miltaa| sautrAntika / ye loga TIkAoMkI apekSA buddhake sUtroMko adhika mahatva deneke kAraNa sautrAMtika kahe jAte haiM / sautrAMtika loga sarvAstivAdiyoM ( vaibhASikoM) kI taraha bAhya jagatake astitvako mAnate haiM aura samasta padArthoM ko bAhaya aura antarake bhedase do vibhAgoMmeM vibhakta karate haiN| bAhya padArtha bhautika rUpa, aura Antara padArtha citta-caitta rUpa hote haiN| "sautrAMtikoMke matameM pAMca skandhoMko chor3akara AtmA koI svatantra padArtha nahIM hai| pA~ca skaMdha hI paraloka jAte haiN| atIta, anAgata, sahetuka vinAza, AkAza aura pudgala (nitya aura vyApaka AtmA) ye pAMca saMjJAmAtra, pratijJAmAtra, saMvRtimAtra, aura vyavahAramAtra haiN| sautrAntikoMke matameM padArthoMkA jJAna pratyakSase na hokara jJAnake AkArakI anyathAnupatti rUpa anumAnase hotA hai| sAkAra jJAna pramANa hotA hai / sampUrNa saMskAra kSaNika hote haiN| rUpa, rasa, gaMdha aura sparzake paramANu tathA jJAna pratyeka kSaNa naSTa hote haiM / anyApoha ( anya vyAvRtti) hI zabdakA artha haiN| tadutpatti aura tadAkAratAse padArthoMkA jJAna hotA hai| nairAtmya bhAvanAse jisa samaya jJAna-santAnakA uccheda ho jAtA hai, usa samaya nirvANa hotA hai|"1 vasubaMdhuke abhidharmakozake anusAra sautrAMtika loga vartamAna, aura jinase abhI phala utpanna nahIM huA, aisI bhUta vastuko asti rUpa, tathA bhaviSya aura jinase phala utpanna ho cukA hai, aisI bhUta vastuko nAsti rUpa mAnate haiM / sautrAMtika logoMke isa siddhAMtako mAnanevAle dharmatrAtA, ghoSa, vasumitra aura buddhadeva ye cAra vidvAna mukhya samajhe jAte haiN| ye loga kramase bhAvapariNAma, lakSaNapariNAma, avasthApariNAma aura apekSApariNAmako mAnate haiN| dharmatrAtA (100 I.)-bhAva-pariNAmavAdI dharmatrAtAkA mata hai ki jisa prakAra suvarNake kaTaka, kuNDala Adi guNoMmeM hI parivartana hotA hai, svayaM suvarNa dravyameM koI parivartana nahIM hotA, isI taraha vastukA dharma bhaviSya paryAyako chor3akara vartamAna rUpa hotA hai, aura vartamAna bhAvako chor3akara atIta rUpa hotA hai, parantu vAstavameM svayaM dravyameM koI parivartana nahIM hotaa'| dharmatrAtAko kaniSkakI pariSadake mukhya sadasya vasumitrakA mAmA kahA jAtA hai| dharmatrAtAne buddha bhagavAnake mukhase kahe hue eka hajAra zlokoMkA khulA rahatA hai| isa sampradAyake anuyAyI buddhako devAdhideva mAnakara buddhakI bhakti karate haiN| mahAyAna sampradAyameM pratyeka padArthako niHsvabhAva aura anirvAcya kahakara tattvoMkA dArzanika rItise talasparzI vicAra kiyA gayA hai| sautrAMtika aura vaibhASika hInayAna, aura vijJAnavAda aura zUnyavAda mahAyAna sampradAyakI zAkhAyeM haiN| jApAnI vidvAn yAmAkAmI sogena ( Yamakami Sogen ) ke matAnusAra buddhake nirvANake tIna sau barasa bAda vaibhASika, cAra sau barasa bAda sautrAntika, tathA pAMca sau barasa bAda mAdhyamika aura IsAkI tIsarI zatAbdimeM vijJAnavAda siddhAntoMkI sthApanA huii| pro. dhruvakA mata hai, ki asaMga aura vasubaMdhuke pUrva bhI vijJAnavAdakA siddhAnta maujUda thA, isaliye madhyamavAdake pahale vijJAnavAdako mAnakara bAdameM mAdhyamikavAdakI utpatti mAnanA cAhiye / dekhiye prophesara dhruva-syAdvAdamaJjarI pR0 70-25 / 1. guNaratnakI SaDdarzanasamuccaya-TIkA / 2. isakA raziyana vidvAna pro. zarbATskI ( Stchertatsky ) ne aMgrejImeM anuvAda kiyA hai| 3. dharmasyAdhvasu vartamAnasya bhAvAnyathAtvameva kevalaM na tu dravyasyeti / yathA suvarNadravyasya kaTakakeyUra kuNDalAdyabhidhAnanimittasya guNasyAnyathAtvaM na suvarNasya, tathA dharmasyAnAgatAdibhAvAdanyathAtvam / tattvasaMgrahapaMjikA pu0504 /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 305 dhammapadameM taiMtIsa adhyayanoM meM saMgraha kiyA thaa| dhammapadakA cInI anuvAda milatA hai| gharmatrAtAko paMcavastuvibhASAzAstra saMyuktAbhidharmahRdayazAstra, avadAnasUtra aura dharmatrAtadhyAnasUtra ina graMthoMkA praNetA kahA jAtA hai| ghoSa ( 150 I.)-lakSaNa-pariNAmavAdI ghoSakA siddhAMta hai ki jisa prakAra kisI eka strImeM Asakti karanevAlA puruSa dUsarI striyoMmeM Asaktiko nahIM chor3a detA, usI taraha bhUta dharma bhUta dharmase saMbaddha hotA huA vartamAna aura bhaviSya dharmoMse saMbaMdha nahIM chor3atA, tathA vartamAna dharma vartamAna dharmase saMbaddha hotA huA bhUta aura bhaviSya dharmase saMbaMdha nahIM chodd'taa| ghoSane abhidharmAmRtazAstrako racanA kI hai| isa graMthakA cInI anuvAda upalabdha hai| buddhadeva (200I )-apekSA-pariNAmavAdI buddhadevakA kahanA hai ki jaise eka hI strI putrI, mAtA Adi kahI jAtI hai, usI taraha eka hI dharmameM nAnA apekSAoMse bhUta, bhaviSya aura vartamAnakA vyavahAra hotA hai / jisake kevala pUrva paryAya hai, use bhaviSya, jisake kevala uttara paryAya hai, use bhUta, aura jisane pUrva paryAyako prApta kara liyA hai aura jo uttara paryAyako dhAraNa karanevAlA hai, use vartamAna kahate haiN| vasumitra (100 I0 )-avasthA-pariNAmavAdI vasumitrakA kahanA hai ki dharma bhinna-bhinna avasthAoMkI apekSA hI bhUta, bhaviSya aura vartamAna kahA jAtA hai| vAstavameM dravyameM parivartana nahIM hotaa| isaliye jisa samaya kisI dharmameM kArya karanekI zakti banda ho jAtI hai, usa samaya use bhUta, jisa samaya dharmameM kriyA hotI rahatI hai, usa samaya vartamAna, aura jisa samaya dharma meM kriyA honevAlI ho, usa samaya use bhaviSya kahate haiN| vasumitra kaniSkako pariSadmeM upasthita honevAle pA~casau arhatoMmeMse the / vasumitrane abhidharmaprakaraNapAda, abhidharmadhAtukAyapAda, aSTAdazanikAyazAstra, tathA AryavasumitrabodhisattvasaMgItazAstra graMthoMkI racanA kI hai| dharmatrAtA, ghoSa, buddhadeva aura vasumitrake siddhAMtoMkA pratipAdana aura khaNDana tattvasaMgrahameM traikAlyaparIkSA nAmaka prakaraNameM kiyA gayA hai| vasubaMdhune abhidharmakoza (5-24-6) meM Adike tIna vidvAnoMke matoMkA khaNDana karake vasumitrake avasthA-pariNAmako svIkAra kiyA hai| __ vaibhASika vaibhASika loga abhidharmako TIkA vibhASAko sabase adhika mahattva deneke kAraNa vaibhASika kahe jAte haiN| ye loga bhUta, bhaviSya aura vartamAnako astirUpase mAnate haiN| inake matameM jJAna aura jJeya donoM vAstavika haiN| vaibhASika loga pratyakSa pramANase bAhya padArthoMkA astitva mAnate haiN| "inake matameM pratyeka 1. tattvasaMgraha, aMgrejI bhUmikA, pR0 56 / 2. dharmo'dhvasu vartamAno'tIto'tItalakSaNayukto'nAgatapratyutpannAbhyAM lakSaNAbhyAM aviyuktaH / yathA puruSa ekAsyAM striyAM raktaH zeSAsvavirakta evamanAgatapratyutpannAvapi vAcye / tattvasaMgrahapaMjikA / 3. dharmo'dhvasu vartamAnaH pUrvAparamapekSyAnyonya ucyate iti / yathaikA strI mAtA cocyate duhitA ceti / ta0 sNgrhpNjikaa| 4. dharmo'dhvasu vartamAno'vasthAmavasthAM prApyAnyo'nyo nirdizyate'vasthAntarato, na dravyataH, dravyasya triSvapi kAleSvabhinnatvAt / tattvasaMgrahapaMjikA / 5. dekhiye prophesara zerbAskokA The Central Conception of Buddhism, pariziSTa 1, pR.76-91|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM padArtha utpatti, sthiti, jarA aura maraNa ina cAra kSaNoM taka avasthita rahatA hai| pudgala (AtmA) meM bhI ye guNa rahate haiM / jJAna nirAkAra hotA hai, aura yaha padArthake sAtha eka hI sAmagrIse utpanna hotA hai| vaibhApika AryasamitIya nAmase bhI kahe jAte haiN|" vaibhASika ( sarvAstivAdI ) loMgoMkA sAhitya Ajakala cInI bhASAmeM upalabdha hai| mukhya sAhitya nimna prakArase hai-1. kAtyAyanIputrakA jJAnaprasthAnazAstra / ise mahAvibhASA bhI kahate haiM / 2. sArIputrakA dharmaskaMdha / 3. pUrNakA dhAtukAya / 4. maudgalAyanakA prajJaptizAstra / 5. devakSemakA vijJAnakAya / 6. sArIputrakA saMgItiparyAya aura vasumitrakA prakaraNapAda / isake atirikta, IsavI san 420-500 meM vasubaMdhune abhidharmakoza (vaibhASikakArikA ) graMtha likhA aura isa graMthapara svayaM hI abhidharmakozabhASya rcaa| isameM sautrAMtikoMke siddhAMtoMkA khaNDana kiyA gayA hai| Age calakara sautrAMtika vidvAna yazomitrane isa graMthapara abhidharmakozavyAkhyA nAmakI TIkA likhii| isake alAvA, vaibhASika vidvAna saMghabhadrane samayapradIpa aura nyAyAnusAra ( inakA cInImeM bhASAMtara hai ) nAmaka grantha likhe| dharmatrAtA, ghoSa, vasumitra, Adine bhI vaibhASika sampradAyake aneka grantha likhe haiN| prasiddha tArkika diGnAga ne bhI pramANasamuccaya, nyAyapraveza, hetucakraDamaru, pramANasamuccayavRtti, AlambanaparIkSA, trikAlaparIkSA Adi nyAya graMthoMkI racanA kI hai| sautrAMtika aura vaibhASika donoM sampradAyoMkA paraspara ghaniSTha sambandha rahA hai| isIliye vaidika granthakAra ina donoM sampradAyoMke bhinna-bhinna siddhAntoMmeM meM koI bheda na samajhakara sautrAMtika aura vaibhASikoMkA sarvAstivAdIke nAmase ullekha karate haiN| parantu sautrAMtikoMne kabhI apane Apako sarvAstivAdI nahIM kahA kAraNa ki sarvAstivAdI aura sautrAMtika donoMke graMtha alaga-alaga the| sautrAntika aura vaibhASika (sarvAstivAdI ) donoM bAhya padArthoM ke astitvako mAnate haiN| ye loga aThAraha dhAtuoMko svIkAra karate haiN| ina sampradAyoMkI ruci vizeSa rUpase kSaNikavAda, pratyakSa aura anumAnakI paribhASA, padArthoMkA arthakriyAkAritva, apohavAda, avayavavAda, vizeSavAda Adi viSayoMko pratipAdana karanekI ora adhika rahI hai| ye nyAyavaizeSika, sAMkhya Adi vaidika darzanakAroMke siddhAMtoMkA khaNDana karate the| vasubandhu, yazomitra, dharmakIrti ( lagabhaga 635 I.), vinItadeva, zAntabhadra, dharmottara (841 I.), ratnakIti, paNDita azoka, ratnAkara zAnti Adi vidvAna ina sampradAyoMke ullekhanIya vidvAna haiN| sautrAntika-vaibhASikoMke siddhAMta 1. pramANa aura pramANakA phala bhinna nahIM hai-jisa samaya kisI pramANake dvArA padArthakA jJAna honepara usa padArtha sambandhI ajJAnako nivRtti hotI hai, usa samaya usa padAryake prati heya athavA upAdeyakI buddhi hotI hai| isI buddhikA honA pramANakA phala (pramiti ) kahA jAtA hai| naiyAyika, mImAMsaka aura sAMkhya logoMkI mAnyatA hai ki jisa prakAra kATanekI kriyAke binA kuThArako karaNa nahIM kahA jA sakatA, usI taraha pramiti kriyAke binA pramANako karaNa nahIM kaha skte| ataeva jisa prakAra kuThArase vRkSako kATanepara vRkSake do Tukar3e ho jAnA rUpa phala kuThArase bhinna hai, usI taraha indriya aura padArthoMkA jJAna honese jo padArthoMkA jJAna honA rUpa phala hotA hai, use bhI pramANase sarvathA bhinna mAnanA cAhiye / pratyakSa, 1. dekhiye guNaratnakI SaDdarzanasamuccaya-TIkA, pR. 46, 47 / sarvAstivAdake siddhAntoMke vizeSa jAnaneke liye yAmAkAmI sogenakA Systems of Buddhistic Thought dekhanA cAhiye / 2. sarvadarzanasaMgrahakAra Adi vidvAnoMke anusAra vaibhASika padArthoMkA jJAna pratyakSase aura sautrAMtika padArthoMkA jJAna anumAnase mAnate haiN| 3. dekhiye yAmAkAmI sogena kA Systems of Buddhistic Thought, adhyAya 3 /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI ( pariziSTa ) 307 anumAna Adi pramANa sAdhakatama honese karaNa hai, aura padArthokA heya-upAdeya rUpa jJAna honA sAdhya honese kriyArUpa hai, ataeva pramANakA phala pramANase sarvathA bhinna hai| bauddha isa siddhAntakA khaNDana karate haiN| unakA kathana hai ki pratyakSa aura anumAna pramANakA svarUpa padArthoMkA jAnanA hai, ataeva padArthoko jAnaneke sivAya pramANakA koI dUsarA phala nahIM kahA jA sakatA, isaliye pramANa aura pramANake phalako sarvathA abhinna mAnanA caahiye| jisa samaya jJAna padArthoko jAnatA hai, usa samaya jJAna padArthoke AkArakA hotA hai| yahI jJAnakI pramANatA hai| tathA jJAna padArthoke AkArakA hokara padArthoMko jAnatA hai, yaha jJAnakA phala hai| ataeva eka hI jJAnako pramANa aura pramANakA phala svIkAra karanA cAhiye / vyavahArameM bhI dekhA jAtA hai ki jo AtmA pramANase padArthokA jJAna karatI hai, use hI phala milatA hai| isaliye pramANa aura pramANakA phala sarvathA abhinna haiN| 2. kSaNikavAda-bauddha loga pratyeka padArthako kSaNika svIkAra karate haiN| unakA mata hai ki saMsArameM koI bhI vastu nitya nahIM hai| pratyeka vastu apane utpanna honeke dUsare kSaNameM hI naSTa ho jAtI hai, kyoMki naSTa honA padArthokA svabhAva hai| yadi padArthoMkA svabhAva naSTa honA na mAnA jAya, to ghar3e aura lAThokA saMgharSa honepara bhI ghar3ekA nAza nahIM honA cAhiye / hameM padArtha nitya dikhAI par3ate haiM, parantu yaha hamArA bhrama mAtra hai / vAstavameM pratyeka vastu pratyeka kSaNameM nAza ho rahI hai| jisa prakAra dIpakakI jyotike pratikSaNa badalate rahanepara bhI samAna AkArako jJAna-paramparAse 'yaha vahI dIpaka hai' isa prakArakA jJAna hotA hai, usI prakAra pratyeka vastuke kSaNa-kSaNameM naSTa honepara bhI pUrva aura uttara kSaNoMmeM sadRzatA honeke kAraNa vastukA pratyabhijJAna hotA hai| yadi vastuko nitya mAnA jAya to kUTastha nitya vastumeM arthakriyA nahIM ho sakatI', aura vastumeM arthakriyA na honese use sat bhI nahIM kahA jA sktaa| dasavIM zatAbdike bauddha vidvAna ratnakItine kSaNikavAdakI siddhi ke liye 'kSaNabhaMgasiddhi' nAmaka svatantra graMtha likhA hai| isa graMthameM ratnakItine zaMkara, trilocana, nyAyabhUSaNa, vAcaspati Adi vidvAnoMke matakA khaNDana karate hue anvayavyApti aura vyatirekavyAptise kSaNabhaMgavAdakI siddhi kI hai| zAntarakSita AcAryane tattvasaMgrahameM sthirabhAvaparIkSA nAmaka prakaraNameM bhI nityavAdakI mImAMsA karate hue kSaNikavAdako siddha kiyA hai| isake atirikta, jaina aura vaidika graMthoMmeM bhI kSaNikavAdakA pratipAdana milatA hai| 3. avayavavAda-naiyAyika loga avayavIko avayavoMse bhinna mAnakara una donoMkA sambandha samavAyase svIkAra karate haiN| parantu bauddhoMkA kahanA hai ki avayavoMko chor3akara avayavI koI bhinna vastu nahIM hai / bhramake kAraNa avayava hI avayavI rUpa pratIta hote haiM / avayava rUpa paramANu utpanna hote haiM aura utpanna hote hI naSTa ho jAte haiM, isaliye avayavoMko chor3akara avayavI pRthak vastu nahIM hai| jisa samaya paraspara mizrita paramANu jJAnase jAne jAte haiM, usa samaya ye paramANu vistRta pradezameM rahaneke kAraNa sthUla kahe jAte haiN| 1. jaina loga bhI paryAyArthika nayakI apekSA kSaNikavAda svIkAra karate haiM-syAdvAdinAmapi hi pratikSaNaM navanavaparyAyaparaMparotpattirabhimataiva / tathA ca kSaNikatvam / dekhiye pIche, pa. 188 2. dekhiye pIche pR. 234 3. paMDita haraprasAda zAstrI dvArA vibliothikA inDikA kalakattA meM sampAdita / 4. dekhiye SaDdarzanasamuccaya, guNaratnakI TIkA, pR. 29,30,40; candraprabhasUri, prameyaratnakoSa pR0.30| 5. nyAyamaMjarI; nyAyavArtikatAtparyaTIkA Adi / 6. bauddhoMke kSaNikavAdakI tulanA phrAMsake dArzanika bargasA ( Bergson) ke kSaNikavAdake sAtha kI jA sakatI hai| 7. paramANava eva pararUpadezaparihAreNotpannAH parasparasahitA avabhAsamAnA dezavitAnavanto bhAsante, vitata. dezatvaJca sthUlatvam / paMDita azoka, avayavinirAkaraNa, pR. 79 /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM isaliye paramANuoMkA chor3akara avayavIko bhinna nahIM mAnanA cAhiye / paMDita azokane avayavavAdakI puSTike liye 'avayavinirAkaraNa' nAmaka graMtha likhA hai| 4. vizeSavAda-naiyAyika sAmAnyako eka, nitya aura vyApI mAnate haiN| bauddhoMkA mata hai ki vizeSako chor3akara sAmAnya koI bhinna vastu nahIM hai / sampUrNa kSaNika padArthoMkA jJAna unake asAdhAraNa rUpase hI hotA hai, isaliye sampUrNa padArtha svalakSaNa haiM, arthAt padArthoMkA sAmAnya rUpase jJAna nahIM hotaa| jisa samaya hama pAMca uMgaliyoMkA jJAna karate haiM, usa samaya pAMca uMgaliyoMrUpa vizeSako chor3akara aMgulitva koI bhinna jAti nahIM mAlUma hotii| isI prakAra gauko jAnate samaya gauke varNa, AkAra Adi vizeSa jJAnako chor3akara gotva sAmAnyakA bhinna jJAna nahIM hotA, ataeva vizeSako chor3akara sAmAnyako bhinna vastu nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki vizeSameM hI vastukA arthakriyAkAritva lakSaNa ThIka-ThIka ghaTatA hai| vedAntiyoMke matameM bhI jAtikA pratyakSa athavA anumAnase jJAna nahIM mAnA gayA, ataeva sAmAnya bhinna padArtha nahIM hai| 5. apohavAda-jisase dUsarekI vyAvatti kI jAya, use apoha kahate haiM ( anyo'pohyate vyAvaya'te anena ) / bauddha loga atyanta vyAvRtta paraspara vilakSaNa svalakSaNoMmeM anuvRtti pratyaya karanevAle sAmAnyako nahIM mAnate, yaha kahA jA cukA hai / vauddhoMkI mAnyatA hai ki jisa samaya hameM kisI zabdakA jJAna hotA hai, usa samaya usa zabdase padArthoMkA asti aura nAsti donoM rUpase jJAna hotA hai| udAharaNake liye, jisa samaya hameM gau zabdakA jJAna hotA hai, usa samaya eka sAtha hI gauke astitva aura gauke atirikta anya padArthoM ke nAstitva rUpakA jJAna hotA hai| isaliye vauddhoMke matameM ataghyAvRtti ( apoha ) hI zabdArtha mAnA jAtA hai| paMDita azokane apohavAdapara 'apohasiddhi' nAmaka svataMtra graMtha likhA hai| mImAMsAzlokavAttikameM bhI apohavAdapara eka adhyAya hai| zUnyavAda zUnyavAdako mAdhyamikavAda athavA nairAtmyavAda bhI kahate haiN| mAdhyamika logoMkA kathana hai ki padArthoMkA na nirodha hotA hai, na utpAda hotA hai, na padArthoMkA uccheda hotA hai, na padArtha nitya haiM, na padArthoM meM anekatA hai, na ekatA hai, aura na padArthoMmeM gamana hotA hai, aura na Agamana hotA hai| ataeva sampUrNa dharma mAyAke samAna honese nissvabhAva hai| jo jisakA svabhAva hotA hai, vaha usase kabhI pRthak nahIM hotA, aura vaha kisI dUsarekI apekSA nahIM rkhtaa| parantu hama jitane padArtha dekhate haiM, ve saba apanI-apanI hetupratyaya-sAmagrIse utpanna hote haiM, aura apanI yogya sAmagrIke abhAvameM nahIM hote| isaliye jo loga svabhAvase padArthoMko bhAvarUpa mAnate haiM, ve loga ahetu-pratyayase padArthoMkI utpatti svIkAra karanA cAhate haiN| ataeva sampUrNa padArtha paraspara sApekSa haiM, koI bhI padArtha sarvathA nirapekSa dRSTigocara nahIM hotaa| ataeva hama 1. pratyakSabhAsi dharmasu na paMcasvaMgulISu sthitaM sAmAnyaM pratibhAsate na ca vikalpAkArabuddhau tathA / tA eva sphuTamUrtayo'tra hi vibhAsante na jAtistataH sAdRzyabhramakAraNo punarimAvekopalabdhadhvanI // paMDita azoka, sAmAnyadUSaNadikaprasAritA, pR. 102 / 2. dekhiye pIche, pR. 123-124 / 3. aniruddhamanutpAdamanucchedamazAzvataM / anekArthamanAnArthamanAgamamanirgamam / / mAdhyamikavRtti pratyayaparIkSA / 4. hetupratyayaM apekSya vastunaH svabhAvatA na itrthaa|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 309 padArthoMkA svabhAvako apekSA utpanna honA nahIM mAna skte| padArtha svabhAvase bhAva rUpa nahIM hai, isaliye ve parabhAvakI apekSA bhI utpanna nahIM hote, anyathA sUryase bhI andhakArakI utpatti mAnanI cAhiye / padArtha svabhAva aura parabhAvakI apekSA utpanna nahIM hote, isaliye svabhAva aura parabhAva donoM ( ubhaya rUpa ) se bhI unakI utpatti nahIM ho sakatI / tathA bhAva, abhAva aura bhAvAbhAvase padArthokI utpatti na honese anubhaya rUpase bhI padArtha utpanna nahIM ho skte| ataeva jisa prakAra asat mAyAgaja sat rUpase pratIta hotA hai, jisa prakAra apAramArthika mAyA paramArtha rUpase jJAta hotI hai, usI taraha sampUrNa atAttvika dharma avidyAke kAraNa tattva rUpase dRSTigocara hote haiM / vAstavameM na padArtha utpanna hote haiM, na naSTa hote haiM, na kahIM lAbha hai, na hAni hai, na satkAra hai, na parAbhava hai, na sukha hai, na dukha hai, na priya hai, na apriya hai, na kahIM tRSNA hai, na koI jIvaloka hai, na koI maranevAlA hai, na koI utpanna hogA, na huA hai, na koI kisIkA bandhu hai aura na koI mitra hai| jo padArtha hameM bhAva athavA abhAva rUpa pratIta hote haiM, ve kevala saMvRti athavA lokasatyakI dRSTise hI pratIta hote hai| paramArtha satyakI apekSAse eka nirvANa hI satya hai, aura bAkI sampUrNa saMskAra asatya haiN| yaha paramArtha satya buddhike agocara hai, pUrNa vikalpoMse rahita hai, anabhilApya hai, anakSara hai, aura abhidheya-abhidhAnase rahita hai| yadyapi isa paramArtha dharmakA upadeza nahIM ho sakatA, parantu jisa prakAra kisI mlecchako koI bAta samajhAne ke lie mlecchakI hI bhASAkA upayoga karanA par3atA hai, usI prakAra saMsArake prANiyoMko nirvANakA mArga pradarzana karaneke liye saMvRti satyakA upayoga karanA par3atA hai, kyoMki 1. yaH pratyayarjAyati sa hyajAto na tasya utpAdu sabhAvato'sti / yaH pratyayAdhInu sa zUnya ukto| yaH zanyatAM jAnati so'pramattaH // vodhicaryAvatAra paMjikA pR. 355 / jaina darzanameM vastuko svabhAvase azUnya aura parabhAvase zUnya mAnA gayA hai-sarvasya vastunaH svarUpAdinA azUnyatvAtpararUpAdinA zUnyatvAt / amRtacandra-paMcAstikAya 94 ttiikaa| parantu paMcAdhyAyIkArane vastuko sarvavikalpAtIta kahakara dravyAthika nayakI apekSAse svabhAvase bhI astirUpa aura parabhAvase bhI nAstirUpa nahIM mAnA hai dravyAthikanayapakSAdasti na tattvaM svarUpato'pi tataH / na ca nAsti parasvarUpAt sarvavikalpAtigaM yato vastu / / paMcAdhyAyI 1-758 / siddhasena divAkara bhagavAnako zUnyavAdI kahakara stuti karate haiMtvameva paramAstikaH paramazUnyavAdI bhavAn / tvamujvalavinirNayo'pyavacanIyavAdaH punaH / / parasparaviruddhatattvasamayazca suzliSTavAk / tvameva bhagavannakaMpyasu (mu ) nayo yathA kastathA / / dvA. dvAtriMzikA 3-21 / 2. na sannAsanna sadasanna cApyanubhayAtmakaM / bodhicaryAvatAra paMjikA, pR. 259 / 3. evaM zUnyeSu dharmeSu kiM labdhaM kiM hRtaM bhavet / satkRtaH paribhUto vA kena kaH saMbhaviSyati / kutaH sukhaM vA duHkhaM vA kiM priyam vA kimapriyam / kA tRSNA kutra sA tRSNA mRgyamANA svabhAvataH / / vicAre jIvalokaH kaH ko nAmAtra mariSyati / ko bhaviSyati ko bhUtaH ko bandhuH kasya kaH suhRt / / bodhicaryAvatAra 9-152,3,4 /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAM saMvRti satyakA binA avalambana liye paramArthakA upadeza nahIM kiyA jA sktaa| isalie sampUrNa dharmoko nissvabhAva-zUnya-hI mAnanA cAhiye / kyoMki zUnyatAse hI padArthoM kA honA saMbhava hai| zaMkA-yadi sampUrNa padArtha zUnya hai, aura na kisI padArthakA utpAda hotA hai aura na nirodha hotA hai,to phira cAra AryasatyoMko, acche aura bure karmoMke phalako, bodhisatvakI pravRttiko aura svayaM vuddhako bhI zUnya aura mAyAke samAna mithyA mAnanA cAhiye / samAdhAna-buddhakA upadeza paramArtha aura saMvRti ina do satyoMke AdhArase hI hotA hai| jo ina donoM satyoMke bhedako nahIM samajhatA, vaha vuddhake upadezoMke grahaNa karanekA adhikArI nahIM hai| bauddha darzanameM bAhya aura AdhyAtmika bhAvoMkA pratipAdana, inhIM do satyoMke AdhArase kiyA gayA hai| sAdhAraNa loga viparyAsake kAraNa saMvRti satyase skaMdha, dhAtu, Ayatana Adiko tattva rUpase dekhate haiN| parantu samyagdarzanake honepara tattvajJa Arya logoMko skaMdha Adi nissvabhAva pratIta hone lagate hai / isaliye 'kyA ananta hai, kyA anta-ananta ( ubhaya ) hai, kyA anubhaya (na anta aura na ananta ) hai, kyA abhinna hai, kyA bhinna hai, kyA zAzvata hai, kyA anitya hai, kyA nitya-anitya hai, aura kyA anubhaya (na nitya aura na anitya ) hai" ye prazna buddhimAnoMke manameM nahIM uThate / svayaM nirvANa bhI bhAva rUpa hai, yA abhAva rUpa, yaha hama nahIM jAna sakate / kyoMki nirvANa na utpanna hotA hai, na niruddha hotA hai, na vaha nitya hai, aura na anitya hai / nirvANameM na kucha naSTa hotA hai, aura na kucha utpanna hotA hai| jo nirvANa hai, vahI saMsAra hai aura jo saMsAra hai, vahI nirvANa hai| isaliye bhAva, abhAva, ubhaya, anubhaya ina cAra koTiyoMse rahita prapaMcozamarUpa nirvANako hI mAdhyamikoMne paramArtha tattva mAnA / hai yadyapi sarva dharmoke nissvabhAva honese paramArtha satya anakSara hai, isaliye tUSNIMbhAvako hI Aryone paramArtha satya kahA hai, parantu phira bhI vyavahAra satya paramArtha satyakA upAyabhUta hai| jisa taraha saMskRta dharmose asaMskRta nirvANakI prApti hotI hai, usI taraha saMvRti satyase paramArtha satyakI upalabdhi hotI hai| vAstavameM na pratyakSa Adi pramANoMko pramANa kahA jA sakatA hai, aura na vAstavameM padArthoMko kSaNika hI kaha sakate haiN| kintu jisa taraha koI puruSa apavitra strIke zarIrameM pavitra bhAvanA rakhatA hai, usI taraha mUrkha puruSa mAyArUpa bhAvoMmeM kSaNika, akSaNika 1. tasmAt sakalavikalpAbhilApavikalatvAdanAropitamasAMvRtamanabhilApyaM paramArthatattvaM kathamiva pratipAdayituM zakyate / tathApi bhAjanazrotRjanAnugrahArthaM (parikalpamupAdAya) saMvRtyA nidarzanopadarzanena kiMcida bhidhIyate / vodhicayovatAra paMjikA, pR. 363 / 2. sarva ca yujyate tasya zUnyatA yasya yujyate / sarvaM na yujyate tasya zUnyatA yasya na yujyate / / mAdhyamikakArikA 24-14 / 3. dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH // mAdhyamikakArikA 24-8 / 4. mAdhyamikakArikA, nirvaannpriikssaa| 5. aprahINAmasAMprAptamanucchinnamazAzvataM / aniruddhamanutpannametannirvANamiSyate // mAdhyamikakArikA nirvaannpriikssaa| 6. nirvANasya ca yA koTiH koTiH saMsaraNasya ca na tayorantaraM kiMcit susUkSmamapi vidyate / / mAdhyamikakArikA, nirvaannpriikssaa| 7. paramArtho hi AryANAM tUSNIbhAvaH / candrakIrti, mAdhyamikavRtti / upAyabhUtaM vyavahArasatyaM upeyabhUtaM paramArthasatyaM / tayovibhAgo'vagato na yena mithyAvikalpaH sa kumaargjaatH|| candrakIti, madhyamakAvatAra 7-80 /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAhAdamaJjarI ( pariziSTa) Adi dharmokA pratipAdana karate haiN| aura to kyA paramArtha satyase buddha aura usakI dezanA bhI mRgatRSNAke samAna hai| isaliye dharmoka nisvabhAva honepara bhI prANiyoM kI prajApti ke liye hI buddhane inakA upadeza kiyA hai| zaMkA-gUnyavAdiyoMke matame sampUrNa bhAva zUnya hai, isaliye jUnyatAko bhI zUnya mAnanA cAhiye / samAdhAna-vAstavameM sampUrNa padArthoke nissvabhAvatvake sAkSAtkAra karaneke liye hI vuddhane zUnyatAkA upadeza kiyA hai / zUnyatA bhAva, abhAva, Adi cAra koTiyoMse rahita hai, isaliye zUnyatAko abhAva ( zUnya ) rUpa, nahIM kaha skte| hamAre matameM bhavavAsanAkA nAza karaneke liye hI zUnyatAkA upadeza hai, isaliye zUnyatAmeM bhI zUnyatA buddhi rakhanese nairAtmyavAdakA sAkSAt anubhava nahIM ho sakatA / ataeva hameM bhAva-abhinivezako taraha zUnyatAmeM bhI abhiniveza nahIM rakhanA cAhiye, anyathA bhAva-abhiniveza aura zUnyatA-abhiniveza donoMmeM koI antara na rhegaa| jisa samaya bhAva, abhAva, zuddhi, azuddhi rUpa prapaMcavRtti nahIM rahatI usa samaya IMdhana rahita agnikI taraha sat aura asatke Alambanase rahita buddhi sampUrNa vikalpoMke upazama honese zAMta ho jAtI hai| mAdhyamikavAdake .pradhAna AcArya nAgArjuna ( 100 I.) mAne jAte haiN| nAgArjunane zUnyavAdake sthApana karane ke liye cAra sau kArikAoMmeM mAdhyamikakArikA nAmaka graMtha likhA hai| isa graMyake Upara nAgArjunane akutobhayA nAmakI TIkA likhI hai| isakA anuvAda tibbatI bhApA meM milatA hai| mAdhyamikakArikApara buddhapAlita aura bhAvavivekane bhI TokAyeM likhI hai, jo tibbatI bhASAmeM haiN| vuddhapAlita zUnyavAdake antargata prAsaMgika sampradAyake janmadAtA kahe jAte haiM / buddhapAlita zUnyavAdake siddhAMtoMko sthApita karake anya matavAloMkA khaNDanakara nAgArjunake siddhAMtoMkI rakSA karanA cAhate the| bhAvaviveka zanyavAdake dUsare sampradAya svAtaMtrika matake pratiSThAtA hai| ye AcArya svataMtra tarkose zUnyavAdakI siddhi karate the| mAdhyamikakArikAke Upara candrakItine ( 550 I. ) prasannapadA nAmako saMskRta TIkA likhI hai| yaha TIkA upalabdha hai| nAgArjunane suhallekha, yuktiSaSTikA Adi aneka graMtha likhe haiN| zUnyavAdake dUsare mahAn AcArya Aryadeva haiN| ye nAgArjunake ziSya the| inhoMne catuHzataka, cittavizuddhiprakaraNa Adi aneka graMtha likhe haiN| 1. azucyAdipu zucyAdiprasiddhiriva sA mRpA // lokAvatAraNArthaM ca bhAvA nAthena deshitaaH| tattvataH kSaNikA naite saMvRtyA ceda viruSyate // bodhicaryAvatAra 9-6, 7 / 2. zUnyaM iti na vaktavyaM azUnyaM iti vA bhavet / ubhayaM nobhayaM ceti prajJaptyarthaM tu kathyate / / mAdhyamikakArikA. 22-11 / 3. zUnyavAdiyoMke granthoMmeM zUnyatAkA antadvayarahitatva, madhyamapratipadA, parasparaapekSitA, dharmadhAtu Adi zabdoMse ullekha kiyA gayA hai| raziyana vidvAna prophesara zerbATsakI 'zUnyatA' kA anuvAda 'Relativity'-apekSitA zabdase karate haiN| ukta vidvAn lekhakane yUropake hegela ( Hege! ), breDale ( Bradley ) Adi mahAn vicArakoMke siddhAntoMke sAtha 'zUnyavAda' kI tulanA kI hai, aura siddha kiyA hai ki isa siddhAntako Nihilism ( sarvathA abhAva rUpa ) nahIM kahA jA sktaa| dekhiye lekhakakI Conception of Buddhist Nirvana, pR. 49 se aage| sarvasaMkalpahAnAya zUnyatAmRtadezanA / yasya tasyAmapi graahystvyaasaavvsaaditH|| bodhicaryAvatArapaMjikA, pR. 359 / 4. savata
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM vijJAnavAda ise yogAcAra bhI kahate haiM / vijJAnavAdI bhI zUnyavAdiyoMkI taraha saba dharmoko nissabhAvara mAnate haiN| vijJAnavAdiyoMke matameM vijJAnako chor3akara bAhya padArtha koI vastu nahIM hai| jisa prakAra jalatA humA kASTha ( alAtacakra) cakra rUpase ghUmatA huA mAlUma hotA hai, athavA jisa prakAra taimirika puruSako kezameM maccharakA jJAna hotA hai, usI taraha kudRSTi se yukta logoMko anAdi vAsanAke kAraNa padArthoM kA ekatva, anyatva, ubhayatva aura anubhayatva rUpa jJAna hotA hai, vAstavameM samasta bhAva svapna-jJAna, mAyA aura gandharva nagarakI taraha asat rUpa haiN| isaliye paramArtha satyase svayaMprakAzaka vijJAna hI satya hai| yaha saba dRzyamAna jagata vijJAnakA hI pariNAma hai, aura yaha saMvRti satyase hI dRSTigocara hotA hai| vijJAnavAdiyoMke matameM citta hI hamArI vAsanAkA mUla kAraNa hai / isa citta meM sampUrNa dharma kAryarUpase upanibaddha hote haiM, athavA yaha citta sampUrNa dharmomeM kAraNarUpase upanibaddha hotA hai, isaliye ise AlayavijJAna kahate haiM / yaha AlayavijJAna sampUrNa klezoMkA boja hai| jisa prakAra jalakA pravAha tRNa, lakar3I Adiko bahAkara le jAtA hai, usI taraha yaha AlayavijJAna sparza, manaskAra Adi dharmoko AkarSita karake apane pravAhase saMsArako utpanna karatA hai| jisa prakAra samudrameM kalloleM uThA karatI hai, vaise hI dRzya padArthoMko svacittase bhinna samajhanese, 1. vijJAnavAdiyoM ke matameM jo yogakI sAdhanA karake vodhisatvako dazabhUmiko prApta karate haiM, unhIMko bodhikI prApti hotI hai, isaliye isa sampradAyako yogAcAra nAmase kahA jAtA hai| vidvAnoMkA kahanA hai ki asaMgake yogAcArabhUmizAstra nAmaka graMthake Uparase brAhmaNoMne vijJAnavAdako yogAcAra saMjJA dI hai| trividhasya svabhAvasya trividhAM nissvabhAvatAM / saMghAya sarvadharmANAM dezitA nissvabhAvatA // vasubaMdhu-triMzikA 26 / tAttvika dRSTise vicAra kiyA jAya to vijJAnavAda aura zUnyavAdameM koI antara nahIM hai| donoM sampUrNa padArthoMko nissvabhAva kahate haiM / anantara itanA hI hai ki vijJAnavAdI bAhya padArthoMko mAnakara unheM kevala vijJAnakA pariNAma kahate haiM, jaba ki zUnyavAdI bAhya padArthoMko mAyArUpa mAnakara nissvabhAva siddha karane meM sampUrNa zakti lagA dete haiM / parantu jaba unase pUchA jAtA hai ki yadi Apa logoMke matameM bAhya padArthoM kI taraha mAyA svabhAvako grahaNa karanevAlI koI buddhi nahIM mAnI gaI, to mAyAkI upalabdhi kisa prakAra hotI hai ? to vijJAnavAdI uttara detA hai ki ye sampUrNa padArtha cittake vikAra hai, jo anAdi vAsanAke kAraNa utpanna hote hai / dekhiye dAsagupta, A History of Indian philosophy, pR. 166,7, tathA bodhicaryAvatArapaMjikA 6-15 se Age / 3. cittaM kezoNDukaM mAyA svapnagaMdharvameva ca / alAtaM mRgatRSNA ca asantaH khyAti vai nRNAm // nityAnityaM tathaikatvabhumayaM nobhayaM tthaa| anAdidoSasaMbaMdhAH bAlAH kalpaMti mohitAH // laMkAvatAra 2-157,8 / dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / bAhyo'rthaH sAMvRtaM satyaM cittamekamasAMvRtam / / 5. sarvasAMklezikadharmabIjasthAnatvAt AlayaH / AlayaH sthAnamiti paryAyau / athavA lIyante upanibadhyate' smin sarvadharmAH kAryabhAvena / tadvA lIyate upanibadhyate kAraNabhAvena sarvadharmeSu ityaalyH| vijAnAti vijJAnaM / trizikA 2, sthiramatibhASya pR0 18 / 6. yathA hi moghaH tRNakASThagomayAdInAkarSayan gacchati evaM AlayavijJAnamapi puNyApuNyAnejyakarmavAsanA
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 313 anAdi kAlakI vAsanAse, padArthoMkA dRSTA aura dRzya rUpa samajhanevAlI vijJAnaprakRtike svabhAvase, tathA padArthoMkA vicitra anubhava karanese' AlayavijJAnameM pravRttivijJAnako lahareM uThA karatI haiN| yaha AlayavijJAna utpAda, sthiti aura layase rahita hai, parantu yaha kSaNika dhArA hai, koI nitya padArtha nhiiN| jisa samaya avidyAke naSTa honese vAsanAkA aMkura naSTa ho jAtA hai, usa samaya kSobhotpAdaka grAhya-gAhaka bhAva bhI nahIM rhtaa| isa dazAmeM ahaMkArase rahita AlayavijJAna bhI vyAvRtta ho jAtA hai aura kevala eka nirmala citta aviziSTa rahatA hai| isI avasthAko arhadaavasthAke nAmase kahA gayA hai; aura yahA~ yogI logoMkA citta advayalakSaNa vijJaptimAtrameM hI sthita ho jAtA hai| isa dazAko vijJAnavAdiyoMke zAstroMmeM tathatA, zanyatA, tathAgatagarbha Adi nAmoMse kaha kara usakA nitya, dhruva, ziva aura zAzvata rUpase varNana kiyA gayA hai| zaMkA-yadi sampUrNa dharma kevala vijJaptimAtra haiM, to cakSu, zrotra Adi indriya rUpa Adiko ve kaise jAnate haiN| samAdhAna-jaba taka yogI loga advayalakSaNa vijJaptimAtratAkA sAkSAtkAra nahIM karate, usa samaya taka padArthoMmeM grAhya-grAhaka rUpa pravRttikA nAza nahIM hotaa| isa kAraNa vAsanAke kAraNa hI indriyoMse padArthoMkA grAhya-grAhaka rUpa jJAna hotA hai, vAstavameM samasta dharma vijJAnarUpa hI hai| zaMkA-vijJAnavAdI loga tathAgatagarbhakA nitya, dhruva Adi vizeSaNoMse varNana karate hai| isI prakAra tairthika loga bhI AtmAko nitya, kartA, nirguNa aura vibhu kahate haiN| phira buddha bhagavAnake naigamyavAda aura tairthikoMke AtmavAdameM kyA antara hai ? samAdhAna-tathAgatagarbhakA upadeza taithikoke AtmavAdake tulya nahIM hai| murkha tairthika logoMko nairAtmyavAdake sunanese bhaya utpanna hotA hai, isaliye tathAgatane sampUrNa nugataM sparzamanAskArAdInAmAkarSayat srotasA saMsAramavyUparataM pravartata iti / vizikA 4, sthiramatibhASya, pR. 22 / svacittadRzyagrahaNAnavavodha, anAdikAlaprapaMcadauSThulyarUpavAsanAbhiniveza, vijJAnaprakRtisvabhAva aura vici trarUpalakSaNakautUhala / 2. utpAdasthitibhaMgavarjam / 3. tasyAM hi avasthAyAM AlayavijJAnAzritadauSThulyaniravazeSaprahANAdAlayavijJAnaM vyAvRttaM bhavati / saiva caahdvsthaa| trizikA 4 bhASya / 4. asaMgane isakA varNana nimna prakArase kiyA hai na sanna cAsanna tathA na cAnyathA na jAyate vyeti na cAvahIyate / na vardhate nApi vizuddhayate punaH vizuddhayate tatparamArthalakSaNam / / mahAyAnasUtrAlaMkAra / yAvad vijJaptimAtratve vijJAnaM nAvatiSThati / grAhyadvayasyAnuzayastAvanna vinivartate // yAvad advayalakSaNe vijJaptimAtre yoginazcitaM na pratiSThitaM bhavati / tAvad grAhyagrAhakAnuzayo na vinivartate na prahIyata / trizikA 26 bhASya / pro. zerbATskI (Stcherbatsky) ne vijJAnavAdiyoMke AlayavijJAnake siddhAMtako, vicArasaMtatiko chor3a pracchanna rUpase nitya AtmA mAnaneke siddhAMtakI ora AnA batAyA hai-This represents a 40
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM dharmoko tathAgatagarbha kahakara tIthikoMko AkarSaNa karaneke liye upadeza diyA hai| isIliye isameM bodhisatvoMko AtmadRSTi nahIM karanI cAhiye / ' asaMga, vasubaMdhu, nanda, diGnAga, dharmapAla, zIlabhadra ye vijJAnavAdake pradhAna AcArya mAne jAte haiN| asaMga ( 480 I. ), jinheM AryasaMga bhI kahA jAtA hai, aura vasubaMdhu donoM sage bhAI the| ye pezAvara / purupapura ) ke rahane vAle brAhmaNa dhe| jIvanake prAraMbhameM vasubaMdhu sarvAstivAdakA pratipAdana karate the aura apane jIvanake aMtima varSoMmeM apane bar3e bhAI asaMgake prabhAvase vijJAnavAdakA pratipAdana karane lage the| pahale asaMgako vijJAnavAdakA pratiSThAtA samajhA jAtA thA, parantu aba maitreya (maitreyanAtha) aitihAsika vyakti samajhane jAne lage haiN| maitreya asaMgake guru the, aura inhoMne hI yogAcArakI nIMva rkkhii| maitreyanAthane sUtrAlaMkAra, madhyAntavibhaMga, dharmadharmatAvibhaMga, mahAyAnauttaratantrazAstra, abhisamayAlaMkArakArikA Adi graMthoMkA nirmANa kiyA hai| asaMgane mahAyAnasUtrAlaMkAra, yogAcArabhUmizAstra, mahAyAnasUtra, paMcabhUmi, abhidharmasamaccaya, mahAyAnasaMgraha Adi zAstra likhe haiN| vasubaMdhune abhidharmakoSa, paramArthasaptati, viMzatikAvijJaptimAtratAsiddhi, trizikAvijJaptimAtratA tathA saddharmapuNDarIka, prajJApAramitA Adi mahAyAnasUtroMke Upara TIkAyeM likhI disguised return from the theory of a stream of the thought to the doctrine of substantial soul. The conception of Buddhist Nirvana, pR. 32. yAmAkAmI sogena ( Yamakami sogen ) ne AlayavijJAna aura AtmAkI tulanA karate hue likhA hai The Alayavijnana of the Buddhists has its counterpart in the Atman of the orthodox Hindu system of philosophy, with this difference that the Atman is immutable while the Alayavijnana is continuously changing........It might be said to be mutable while the Soul is immutable, but it may be said to resemble soul in its continuity. Our consciousnesses are dependent upon the Alayavijnana. They act or stop, but the Alayavijnana is continuously a consciosness. It is universal only in .the sense that it can go everywhere, while the Atman is said to be present everywhere. The Alayavijnana is said to attain its liberation and amalagamate with the ocean of the 'Great Atman' while the Alayavijnana is the name given to consciousness in the stage of the common people and of one who has just attained the seventh Bhumi or realm of Bodhisattva, Systems of Buddhistic Thought adhyAya. 6, pR. 211,237 / bhgvaanaah| na hi mahAmate tIrthakarAtmavAdatulyo mama tthaagtgrbhopdeshH| kiMtu mahAmate tathAgatAH zUnyatAbhUtakoTinirvANAnutpAdAnimittApraNihitAdyAnAM mahAmate padArthAnAM tathAgatagarbhopadezaM kRtvA tathAgatA arhantaH samyakasaMbuddhAH bAlAnAM nairAtmyasaMtrAsapadavivajitArtha nirvikalpanirAbhAsagocaraM tathAgatagarbhamukhopadezena dezayanti / na cAtra mahAmate anAgatapratyutpannaH bodhisatvairmahAsatvarAtmAbhinivezakartavyaH / ......"evaM hi mahAmate tathAgatagarbhopadezamAtmavAdAbhiniviSTAnAM tIrthakarANAmAkarSaNArthaM tathAgatagarbhopadezena nirdizanti / laMkAvatAra pR.77 /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 315 hai| mahAyAna sampradAyake prarUpaNa karanevAle AcAryoMkA nAma lete samaya azvaghoSakA sthAna bahuta mahattvakA hai| azvaghoSa (80 I0) tathatAvAda nAmake eka nUtana siddhAMtake janmadAtA the| azvaghoSane laMkAvatArasUtrake AvArase apane mahAyAna mArgake tattvadarzanako racanA kI hai| azvaghoSa apane jIvanake prAraMbhameM bar3e bhArI vidvAn the| azvaghoSakA siddhAMta kevala zUnyavijJAnavAdakA siddhAMta nahIM hai, balki usameM upaniSadoMke zAzvatavAdakI chAyA spaSTa mAlUma detI hai| azvaghoSane zraddhotpAdazAstra, buddhacarita, sauMdarAnanda, sUtrAlaMkAra, vajrasUci Adi aneka bauddha zAstroMkI racanA kI hai| bauddhoMkA anAtmavAda (1) upanipadkAroMkA mata hai ki AtmA nitya, sukha aura Ananda rUpa hai, aura yaha dRzyamAna jagata isa AtmAkA hI rUpa hai| pati patnIko aura patnI patiko eka dUsareke sukhake liye pyAra nahIM karate, parantu prANImAtrakI pravRtti apanI-apanI AtmAke sukhake liye hotI hai, ataeva AtmA sarvapriya hai| isaliye AtmAkA darzana, zravaNa, manana aura nididhyAsana karanA cAhiye; kyoMki AtmAke darzana, zravaNa, Adise samasta brahmANDakA jJAna hotA hai| (2) naiyAyika-vaizeSikoMkI mAnyatA hai ki AtmA nitya aura sarvavyApI hai| icchA, dvepa, prayatna, sukha, dukha, aura jJAna ye AtmAke jAnane ke liMga hai / AtmA zarIrase bhinna hokara karmokA kartA aura bhoktA hai / AtmAko cetanAke saMbaMdhase cetana kahA jAtA hai| ( 3 ) mImAMsakoMke matameM AtmA caitanyarUpa hai / AtmAke sukha, dukhake sambandhase AtmAmeM parivartana honA kahA jAtA hai, vAstavameM nitya AtmAmeM parivartana nahIM hotaa| ( 4 ) sAMkhya logoMkA mata hai ki AtmA nitya, vyApaka nirguNa aura svayaM caitanyarUpa hai / buddhi aura caitanya paraspara bhinna haiM / ataeva buddhike sambandhase AtmAko cetana nahIM kaha sakate / AtmA niSkriya hai, isaliye ise kartA aura bhoktA bhI nahIM kaha sakate / prakRti hI karane aura bhoganevAlI hai| prakRti aura AtmAkA sambandha honese saMsArakA Arambha hotA hai / (5) jaina logoMkA kathana hai ki yadi AtmAko sarvavyApI aura sarvathA amUrta mAnakara niravayava mAnA jAya to niraMza paramANukI taraha AtmAkA mUrta zarIrase sambandha tathA AtmAmeM dhyAna, dhyeya AdikA vyavahAra aura AtmAko mokSakI prApti nahIM ho sakatI, isaliye AtmA vyavahAra nayakI apekSA saMkoca aura vistAravAlA hokara sAvayava hai, tathA nizcaya nayase amUrta honeke kAraNa lokavyApI hai| bauddha loga AtmavAdiyoMkI ukta sampUrNa mAnyatAoMkA virodha karate haiN| una logoMkA kathana hai ki AtmAko nitya svatantra dravya mAnane darzanazAstra ( Metaphysical ) aura nItizAstra ( Ethical ) sambandhI donoM tarahakI kaThinAiyAM AtI hai| yadi AtmAko sarvathA nitya svIkAra kiyA jAya to usameM bandha aura mokSakI vyavasthA nahIM bana sakatI hai / "yadi AtmAko kUTastha nitya mAneM to vaha ananta kAla taka eka-rasa rahanevAlA hogaa| phira sadAke liye rahanevAle AtmApara anubhavoMkA ThappA kaise par3a sakatA hai ? yadi par3a sake to ThappA par3ate hI usakA rUpa parivartana ho jaaygaa| AtmA koI jar3a padArtha nahIM hai jisase sirpha bAhya avayavapara hI lAMchana ho| vaha to cetanamaya hai, isaliye aisI avasthAmeM indriyajanita jJAna usameM sarvatra praviSTa ho jaaygaa| vaha rAga, dveSa, moha--ina nAnA prakAroMmeMse kisI eka rUpavAlA ho jaaygaa| 1. sa hovAca na vA are patyuH kAmAya patiH priyo bhavati Atmanastu kAmAya pati priyo bhavati / na vA are jAyAya kAmAya jAyA priyA bhavati Atmanastu kAmAya jAyA priyA bhavati |""""n vA are sarvasya kAmAya sarva priyaM bhavati / AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo maitreyyAtmano vA darzanena zravaNena matyA vijJAnenedaM sarva viditam 1 bRhadAraNyaka u. 2-4-5 AtmavAdiyoMke pUrvapakSa aura usake khaMDanake liye dekhiye bodhicaryAvatAra pariccheda 9, pR. 452 se Age tattvasaMgraha, pR. 79-130 AtmaparIkSA nAmakA prakaraNa / 2.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM taba phira vaha vahI AtmA nahIM ho sakatA, jo ThappA laganese pahale thaa| ataeva vaha eka-rasa bhI nahIM ho sktaa| phira AtmA nitya kaise ho sakatA hai ? yadi thor3I derake liye mAna bhI leM ki AtmA meM ThappA lagatA hai to vaha abhautika saMskAra bhI nitya AtmAmeM lagakara avicala ho jaaygaa| taba phira zuddhi yA muktikI AzA kaise kI jA sakatI hai ?......"jo loga punarjanma bhI mAnate haiM aura sAtha-sAtha AtmAko nitya bhI. unakI ye donoM bAteM paraspara virodhI haiN| jaba vaha nitya hai to kUTastha bhI hai, arthAt sadA eka-rasa rahegA, phira aisI eka-rasa vastuko yadi parizuddha mAnate haiM to vaha janma-maraNake pherameM kaise par3a sakatA hai ? yadi azuddha hai to svabhAvataH azuddha honese usakI mukti kaise ho sakatI hai ? nitya kUTastha honepara saMskArakI chApa usapara nahIM par3a sakatI, yaha hama pahale kaha cuke haiN| yadi chApake lie manako mAnate haiM, to AtmA mAnanekI jarUrata hI kyA raha jAtI hai ?"1 nitya AtmAko mAnane meM yaha darzanazAstra sambandhI kaThinAI hai| AtmAke mAnane meM dUsarI kaThinAI yaha AtI hai ki priya vastuko lekara hI sampUrNa dukha utpanna hote haiM, isaliye jisa samaya manuSyako apanI AtmA sarvapriya ho jAtI hai, usa samaya manuSya apanI AtmAkI sukhasAdhana sAmagriyAM juTAneke liye ahaMkArakA adhikAdhika poSaNa karane lagatA hai, phalataH manuSyake dukhakI uttarottara vRddhi hotI hai| ataeva bauddhoMne AtmAko koI svataMtra padArtha nahIM mAnakara rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra ina pAMna skandhoMke samUhase utpanna honevAlI zaktiko AtmA athavA vijJAna nAmase kahA hai| yaha vijJAna pratikSaNa nadIke pravAhakI taraha ( nadIsotoviya ) badalatA rahatA hai| jisa prakAra dIpakakI jyoti kSaNa-kSaNameM badalate rahane para bhI sadRza parivartanake kAraNa eka akhaNDa rUpase mAlUma hotI hai, athavA jisa 1. rAhula sAMkRtyAyana-majjhimanikAya bhUmikA pR. ta / 2. duHkhehaturahaMkAra AtmamohAttu vardhate / tato'pi na nivartyazcet varaM nairAtmyabhAvanA // bodhicaryAvatAra 6-78 / sAhaMkAre manasi na zamaM yAti jnmprbNdho| nAhaMkArazcalati hRdayAdAtmadRSTau ca satyAm / anyaH zAstA jagati bhavato nAsti nairAtmyavAdI / nAnyastasmAdupazamavidhestvanmatAdastimArgaH // tattvasaMgrahapaMjikA, pR. 905 / tulanIya-janmayoniryatastRSNA dhruvA sA cAtmadarzane / tadabhAve ca neyaM syAdbIjAbhAve ivAMkUraH / na hyapazyannahamiti snihatyAtmani kazcana / na cAtmani vinA premNA sukhahetuSu dhAvati // yazovijaya, dvA. dvAtriMzikA 25-4,5 / 3. nAtmAsti skaMdhamAtraM tu karmaklezAbhisaMskRtam / antarAbhavasantatyA kukSimeti pradIpavat / / Atmeti nityo dhruvaH svarUpato'vipariNAmadharmA kazcit padArthoM nAsti / karmabhiH avidyAdiklezazca saMskAramApannaM paMcaskaMdhamAtrameva, antarAbhavasantAnakrameNa garbha pravizati / kSaNe kSaNe utpadyamAnaM vinazyamAnamapi tat skaMdhapaMcakaM svasantAnadvArA pradIpakalikAvata ekatvaM bodhayati / abhidharmakoza 3-18 ttokaa| amerikAke mAnasazAstravettA pro. viliyama jemsa ( William James ) ne bhI vijJAna (Consciousness ) ko vicAroMkA pravAha mAnate hue nitya AtmAke sthAnapara cittasantati ( Stream of Thought ) ko svIkAra kiyA hai-The unity, the identity, the individuality, and the immateriality that appear in the psychic life are thus accounted for as phenomenal and temporal facts exclusively, and with no need of reference to any more simple or substantial agent than the present Thought or
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 317 prakAra nadImeM pratyeka kSaNa naye naye jalake Ate rahanepara bhI nadIke jala-pravAhakA avikala rUpase jJAna hotA hai, usI taraha bAla, yuvA aura vRddha avasthAmeM vijJAname pratikSaNa parivartana honepara bhI samAna parivartana honeke kAraNa vijJAna (AtmA) kA eka rUpa jJAna hotA hai| vauddhokA kahanA hai ki isa vijJAnapravAha (cittasaMtati ) ke mAnanese kAma cala jAtA hai, ataeva AtmAko jalaga svataMtra padArtha mAnaneko AvazyakatA nhiiN| bhavasantati bauddha AtmAko na mAnakara bhI bhavako paramparA kisa prakAra svIkAra karate haiM, yaha milindapaNhake nimna saMvAdase bhalI bhAMti spaSTa hotA hai milinda-bhante nAgasena ! dUsare bhavameM kyA utpanna hotA hai ? nAgasena-mahArAja! dUsare bhavameM nAma aura rUpa utpanna hotA hai| milinda-kyA dUsare bhavameM yahI nAma aura rUpa utpanna hotA hai ? nAgasena-dUsare bhavameM yahI nAma aura rUpa utpanna nahIM hotaa| parantu loga isa nAma aura rUpase acche, bure karma karate haiM, aura irA karmase dUsare bhavameM dUsarA nAma aura rUpa utpanna hotA hai| milinda-yadi yahI nAma-rUpa dUsare bhavame ulAnna nahIM hotA, to hameM apane bure karmokA phala nahIM bhoganA cAhiye ? nAgasena-yadi hameM dUsare bhavameM utpanna na honA ho, to hameM apane bure karmokA phala na bhoganA par3e, parantu hameM dUsare bhavameM utpanna honA hai, ataeva hama bure karmoM se nivRtta nahIM ho sakate / milinda-koI dRSTAMta dekara samajhAiye / nAgasena-kalpanA karo ki koI AdamI kisIke Ama curA letA hai| AmoM kA mAlika corako pakar3akara rAjAke pAsa lAtA hai aura rAjAse usa corako daNDa dene kI prArthanA karatA hai| aba, yadi cora kahane lage ki maiMne isa AdamIke Ama nahIM curAye, kyoMki jo Ama ina AmoMke mAlikane bAgameM lagAye the, ve Ama dUsare the, aura jo Ama maiMne curAye haiM, ve dUsare haiM, isaliye maiM daNDakA pAtra nahIM hUM, to kyA vaha cora daNDakA bhAgI nahIM hogA ? milinda avazya hI AmoM kA cora daMDakA pAtra hai| nAgasena-kisa kAraNase ? milinda kyoMki pichale Ama pUrvake AmoMse hI prApta hue haiN| nAgasena-ThIka isI prakAra isa nAma-rUpase hama acche, bure karmoko karate haiM aura isa karmase dUsare bhavameM dUsarA nAma aura rUpa utpanna hotA hai| ataeva yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'yadi yahI nAma dUsare bhavameM utpanna nahIM hotA to hameM apane bure karmoMkA phala nahIM bhoganA caahie|' 'section' of the stream........But the Thought is a perishing and not an immortal or incorruptible thing. Its successors may continuously succeed to it, resemble it, and appropriate it, but they are not it, whereas the soul substance is supposed to be a fixed unchanging thing. The Principles of Psychology, adhyAya. 10, pR. 344, 345 / 1. milindapaNha, adhyAya 2, pR. 46 / /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM bauddhoMkA kathana hai ki jisa prakAra eka dIpaka se dUsare dIpaka jalAye jAnepara pahalA dIpaka dUsare dIpakake rUpameM nahIM badala jAtA, athavA jisa prakAra guruke ziSyako vidyA dAna karanepara gurukA sikhAyA huA zloka ziSya ke sokhe hue zlokameM nahIM pariNata hotA, usI prakAra binA kisI nitya padArthake mAne vijJAnasantatike dvArA bhavaparamparA calatI hai| jisa samaya jIvakI mRtyu hotI hai, usa samaya maraneke samayameM rahanevAlA vijJAna saMskAroMkI dRr3hatAse garbha meM praviSTa hokara phirase dUsare nAma-rUpase saMbaddha ho jAtA hai| ataeva eka vijJAnakA maraNa aura dUsare vijJAna kA janma hotA hai| jisa prakAra dhvani aura pratidhvanimeM, muhara aura usakI chApameM, padArtha aura padArtha ke prativimbameM kArya-kAraNa saMbaMdha hai, usI taraha eka vijJAna aura dUsare vijJAnameM kArya-kAraNa saMbaMdha hai| vijJAna koI nitya vastu nahIM hai| isa vijJAnako paramparAse dUsare bhavameM jo manuSya utpanna hotA hai, usa manuSyako na pahalA hI manuSya kaha sakate haiM, aura na use pahale manuSyase bhinna hI kahA jA sakatA hai| ataeva jisa prakAra kapAsake bIjako lAla raMgase raMga denese usa bIjakA phala bhI lAla raMgakA utpanna hotA hai, usI taraha tIvra saMskAroMkI chApake kAraNa avicchinna saMtAnase yaha manuSya dUsare bhavameM bhI apane kiye hue karmoke phalako bhogatA hai| isaliye jisa prakAra DAkuoMse hatyA kiye jAte hue manuSyake TelIphona dvArA pulisake thAne meM khabara denese manuSyake aMtima vAkyoMse maraneke pazcAt bhI manuSyako kriyAyeM jArI rahatI hai, usI taraha saMskArako dRr3hatAke balase maraneke aMtima citta-kSaNakA janma leneke pUrva-kSaNake sAtha saMbaMdha hotA hai| vAstavameM AtmAkA punarjanma nahIM hotA, kintu jisa samaya karma ( saMskAra ) avidyA se saMbaddha hotA hai, usa samaya karmakA punarjanma kahA jAtA hai| isIliye bauddha darzanameM karmako chor3akara cetanA alaga vastu nahIM hai| bauddha sAhityameM AtmAsaMbaMdhI mAnyatAyeM bauddha sAhityameM AtmAke saMbaMdhameM bhinna-bhinna mAnyatAyeM upalabdha hotI haiN| saMkSepameM ina mAnyatAoMko hama cAra vibhAgoMmeM vibhakta kara sakate haiN| (1) milindapaNha Adi graMthoMke anusAra pAMca skaMdhoMko chor3akara AtmA koI pRthak padArtha nahIM hai| isaliye paMca skaMdhoMke samUhako hI AtmA kahanA caahiye| (2) pAMca skaMdhoM ke atirikta naiyAyika Adi matoMkI taraha AtmA pRthak padArtha hai| (3) AtmAkA astitva 1. milindapaNha adhyAya 2, pR. 40-50 / spaSTIkaraNake liye dekhiye bodhicaryAvatAra 9-73 kI paMjikA; tattvasaMgraha, karmaphalasaMbaMdhaparokSA tathA lokAyataparIkSA nAmaka prakaraNa / 2. misez2a rAisa DaiviDsa, Buddhist Psychology, pR. 25 / 3. dekhiye vAraina ( Warren ) kI Buddhism in Translation pustakakA Rebirth and not Transmigration nAmaka adhyAya, pR. 234-241 / 4. (ka) cetanAhaM bhikkhave kammati vadAmi / aMguttaranikAya 3-45 / (kha) satvalokamatha bhAjanalokaM cittameva racayatyaticitra / karmajaM hi jagaduktamazeSaM karmacittamavadhUya na cAsti / bodhicaryAvatArapaMjikA, pR. 472 / (ga) kammA vipAkA vattanti vipAko kammasaMbhavo / kammA punabbhavA hoMti evaM loko pavattati / / kammassa kArako natthi vipAkassa ca vedko| suddhadhammA pavattanti evetaM sammadassanaM // visuddhimagga, adhyAya 19 /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 319 to hai parantu ise 'asti' aura 'nAsti' dono nahIM kaha skte| yaha mata vAtsIputrIya bauddhoM kA hai| (4) AtmA hai / yA nahIM, yaha kahanA asaMbhava hai| ina cAroM mAnyatAoMkA spaSTIkaraNa : (1) AtyA pAtra mkaMdhoMse bhinna nahIM hai : milinda-mante ! ApakA kyA nAma hai ? nAgarena-mahArAja! naaysen| parantu yaha vyavahAramAtra hai, kAraNa ki pudgala2 (AtmA) kI upalabdhi nahIM hotii| milinda-yadi AtmA koI vastu nahI hai to Apako kauna piMDapAta ( bhikSA) detA hai, kauna usa bhikSAkA sevana karatA hai, kauna zIlakI rakSA karatA hai, aura kauna bhAvanAoMkA cintana karanevAlA hai ? tathA phira to acche, bure karmokA koI kartA aura bhoktA bhI na mAnanA cAhiye, Adi / nAgasena-maiM yaha nahIM khtaa| milinda-kyA rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAnase milakara nAgasena bane hai ? naagsen-nhiiN| milinda-bayAM pAMca skaMdhoMke atirikta koI nAgasena hai ? naagsen-nhiiN| milinda-to phira sAmane dikhAI denevAle nAgasena kyA hai ? nAgasena-mahArAja ! Apa yahAM rathase Aye haiM, yA paidala calakara? milinda-ratha se| nAgasena-Apa yahAM rathase Aye haiM, to maiM pUchatA hUM ki ratha kise kahate hai ? kyA pahiyoMko ratha kahate haiM ? kyA dhuraiko raya kahate haiM ? kyA rathameM lage hue DaNDoMko ratha kahate hai ? (milindane inakA uttara nakArameM diyA) nAgasena-to kyA pahiye, dhure, DaNDe Adike alAvA ratha alaga vastu hai ? (milindane phira nakAra kahA ) nAgasena-to phira jisa ratha se Apa Aye hai, vaha kyA hai ? milinda-pahiye, dhurA, DaNDe Adi sabako milAkara vyavahArase ratha kahA jAtA hai| pahiye Adiko chor3akara ratha koI svataMtra padArtha nhiiN| nAgasena-jisa prakAra pahiye, dhure Adike atirikta rathakA svataMtra astitva nahIM hai, usI taraha rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra ina pA~ca skaMdhoMko chor3akara nAgasena koI alaga vastu nahIM hai| 1. AtmavAdako ina tIna mAnyatAoMkA ullekha dharmapAlAcAryane apanI vijJAnamAtrazAstrakI saMskRta TIkAmeM kiyA hai| yaha TokA upalabdha nahIM hai| jApAnI vidvAna yAmAkAmI sogenane ne yaha ullekha apanI Systems of Buddhist thought nAmaka pustakake 17 veM pRSThapara ukta graMthake huenatsAMga ke cInI anuvAdake AdhArase kiyA hai| 2. puraglo nupalabbhati / milindapaNhameM attA (AtmA) zabdake sthAnapara jIva, pugla aura vedagU zabdoMkA vyavahAra kiyA hai| dekhiye misez2a rAisa DaiviDsa Question of Milindas nAgasenoti saMkhA samajA pacatti vohAro nAmamatta pavattati / paramatthatto pana etya puggalo nupalabbhati / bhAsitaM pana etaM mahArAja vajirAya bhikkhunIyA bhagavato sammukhA yathAhi aMga saMbhArA hoti saddo ratho iti / evaM khandhesu sattesu hoMti sattoti sammuti // milindapaNha, adhyAya 2, pR. 25-28 // 3.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM ( 2 ) AtmA pAMca skaMdhoMse bhinna padArtha hai : bauddhoMko dUsaro nAnyatA hai ki AtmA paMcaskaMghoMse pRthak padArtha hai| yaha mAnyatA naiyAyika Adi dArzanikoM jaisI hI hai| yahAM para AtmA ( pudgala ) ko pAMca skaMdha rUpa bojheko DhonevAlA kahA hai|' ( 3 ) AtmA pAMca skaMdhoMse na bhinna hai, na abhinna : bauddhoMke AtmA saMbaMdhI tIsare siddhAntako mAnanevAle pudgalavAdI vAtsIputrIya vauddha haiN| ye loga AtmAke astintrako mAnate haiM, parantu inake anusAra jisa taraha agniko na jalatI huI lakar3Ise bhinna kaha sakate hai, aura na abhinna, parantu phira bhI agni bhinna vastu hai; usI taraha yadyapi pudgala bhinna padArtha hai, parantu yaha pudgala na pAMca kaMghoMse sarvathA bhinna kahA jA sakatA hai aura na abhinna / yaha na nitya hai, aura na anitya / yaha pudgala apane acche, vure karmo kA kartA aura bhoktA hai, isaliye isake astitvakA nipedha nahIM kara sakate / (4) AtmA avyAkRta hai: isa mAnyatAke anusAra AtmA kyA hai, yaha nahIM kahA jA sktaa| (ka) jisa samaya anurAdhane buddhase prazna kiyA ki kyA jIva rUma, vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAnase vAhya hai to buddhane uttara diyA ki tuma isI lokameM jIva dikhAne meM samartha nahIM, phira paralokakI bAta to dUra rahI; isaliye mai 'du.kha, aura dukhakA nirodha' ina do tatvoMkA hI upadeza karatA hai| jisa prakAra kisI tIrase Ahata manupyakA 'yaha tIra kisane mArA hai ? kaunase samayameM mArA hai ? kaunasI dizAse AyA hai ? Adi prazna karanA vRthA hai, kyoMki usa samaya manuSyako ina saba praznottaroMmeM na par3akara ghAvako rakSA kI hI vAta socanI cAhiye; usI prakAra AtmA kyA hai ? paraloka kyA hai ? maraneke vAda tathAgata paidA hotA hai yA nahIM ? Adi prazna avyAkRta hai| ( kha ) vahutasI jagaha AtmAke vipayameM prazna pUche jAnepara vuddha mauna dhAraNa karate haiM / isa maunakA kAraNa hai ki yadi ve kaheM ki AtmA hai to loga zAzvatavAdI ho jAte haiM aura yadi kahA jAye ki AtmA nahIM hai, to loga ucchedavAdI ho jAte haiN| ataeva eka ora zAzvatavAda aura dUsarI ora ucchedavAdakA nirAkaraNa karaneke liye mauna rahanA hI ThIka samajhA gyaa| (ga) aneka vauddha tathA-dukhameva hi na koci dukkhito| kArako na kiriyAva vijjati / atyi nivRtti na nivvutto pRmA / maggamatvi gamako na vijjati // visuddhimagga, adhyAya 16 / tathA dekhiye kayAvatyu 1-2; abhidharmakoza 3-18 TIkA; doghanikAya, pAyAsisutta; saMyuttanikAya 5-10-6 / 1. "bhAraM vo bhikSavo dezayiSyAmi bhArAdAnaM mAranikSepaM bhArahAraM ca / tatra bhAraH paMcopAdAnaskaMdhAH, bhArAdAnaM tRptiH, bhAranikSepo mokSaH, bhArahAraH pudgalAH..." tattvasaMgrahapaMjikA, AtmavAdaparIkSA 346%3B tathA dhammapada, attvggo| 2. saMyuttanikAya, anurAdhasutta; tathA-'skaMdhAH sattvA eva tato bhinnA vA' iti praznaH sattvasya viSaye, sattvazca nAstyeva kimapi vastu / tenAyaM praznaH 'vandhyAputraH zukla kRSNo vA' itivat sthApanIya ( anu taritaM ) eva / abhidharmakoza 5-22 TippaNI; buddhacaryA pR. 186 se aage| 3. kinu kho gotama atthattAti / evaM vutte bhagavA tuNhI ahosi // ki pana bho gotama natthattAti // dutiyaMpi kho bhagavA tuNhI ahosi / saMyuttanikAya 4-100 / 4. astIti zAzvatagrAho nAstItyucchedadarzanaM / tasmAdastitvanAstive nAzrIyeta vickssnnH|| mAdhyamikakArikA 18-10 /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 syAdvAdamaJjarI ( pariziSTa) sUtroMmeM AtmAke viSayameM prazna kiye jAnepara AtmAkA spaSTa vivecana na karake bAra bAra yahI kahA gayA hai ki rUpa AtmA nahIM, vedanA AtmA nahIM, saMjJara AtmA nahIM, saMskAra AtmA nahIM, vijJAna AtmA nahIM' tathA jo loga rUpa, vedanA Adiko AtmA samajhate haiM, unake satkAyadRSTi kahI jAtI hai| mahAyAna sampradAyane isI anattAvAda ( nairAtmyavAda ) para apane vijJAnavAda aura zUnyavAdakI sthApanA kara klezAvaraNa aura jJeyAvaraNa ke nAza karaneke liye nairAtmyavAdake pratipAdanapUrvaka AtmadRSTise klezoMko utpatti batAyI hai / nAgArjunane kahA hai, "buddhane yaha bhI kahA hai ki AtmA hai, aura yaha bhI kahA hai ki AtmA nahIM hai| tathA buddhane AtmA aura anAtmA kisIkA bhI upadeza nahIM diyA / " 1. majjhimanikAya, mahApuNNamasutta 109 / 2. sat kAyaH paMca upAdAnaskaMdhAH eva / tatrAhaM mama dRSTiH / abhidharmakoza 5-7 / 3. satkAyadRSTiprabhavAnazeSAn klezAMzca doSAMzca dhiyA vipazyan / AtmAnamasyAviSayaM ca buddhvA / yogI karotyAtmaniSedhameva // mAdhyamikakArikA 18-18 / 4. Atmetyapi prajJapitamanAtmetyapi deshitH| buddha tmA na cAnAtmA kazcidityapi dezitaM // mAdhyamikakArikA 19-6 /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-vaizeSika pariziSTa ( ga ) ( zloka 4 se 10 taka ) nyAya-vaizeSikadarzana ( 1 ) nyAya darzana ke mUla pravartaka akSapAda gautama kahe jAte haiM / akSapAdako mahAyogI, ahalyApati Adi nAmoMse bhI kahA gayA hai' / purANoM ke anusAra svamatadUSaka vyAsa RSikA mukha dekhane ke lie gautama ke pairoMmeM netra the, isalie inakA nAma akSapAda par3A / prAcIna mAnyatA ke anusAra, gautama RSike Azrama meM vRSTi ke na honepara bhI varuNake varase vRkSa Adi vanaspatiyA~ sadA harI bharI rahA karatI thIM / naiyAyika yoga; aura zaiva nAmase bhI kahe jAte haiM / naiyAyika darzanameM ziva bhagavAna jagatakI sRSTi aura saMhAra karate haiM; ve vyApaka, nitya, eka aura sarvajJa haiM, aura inakI buddhi zAzvatI rahatI hai / naiyAyika loga pramANa, prameya saMzaya, prayojana, dRSTAMta, siddhAMta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna ina solaha tattvoMke jJAnase dukhakA nAza honepara mukti svIkAra karate haiM / ye loga pratyakSa, anumAna, upamAna, aura Agama ina cAra pramANoMko mAnate haiM / 3 ( 2 ) vaizeSika darzanake AdyapraNetA kaNAda kahe jAte haiM / kaNAdako kaNabhakSa athavA olUkya nAmase bhI kahA gayA hai| paurANika mAnyatA ke anusAra, kaNAda RSi rAste meM par3e hue cAvaloMke kaNoMkA AhAra the, ataeva inakA nAma kaNAda athavA kaNabhakSa par3A / kaNAdane 1. akSapAdo mahAyogI gautamAkhyo'bhavanmuniH / godAvarIsamAnetA ahalyAyAH patiH prabhuH // skandapurANa, kumArikAkhaNDa | karake kapotI vRttise apanA nirvAha karate kAzyapagotrI ulUka RSike ghara janma 2. purANoM meM sAMkhya yogakI taraha akSapAda aura kaNAdapraNIta zAstroMko zrutiviruddha kahA haiakSapAdapraNIte ca kANAde yogasAMkhyayoH / tyAjyaH zrutiviruddho'rthaH / padmapurANa; nyAyakoza pR. 2 / 3. nyAya granthoM meM pramANake lakSaNa nimna prakArase milate haiM--- ( ka ) jisa pratyakSa Adike dvArA pramAtA padArthoMko yathArtha rUpase jAnatA hai, use pramANa kahate haiM-pramAtA yenArthaM pramiNoti tat pramANam / vAtsyAyanabhASya 1-1-1 | ( kha ) jo jJAnameM kAraNa ho, use pramANa kahate haiM -- upalabdhihetuH pramANam / udyotakara, nyAyavArtika / ( ga ) avyabhicArI aura asaMdigdha rUpase padArthoM ke jJAna karanevAlI voghAvodha svabhAvavAlI sAmagrIko pramANa kahate haiM -- avyabhicAriNImasaMdigdhArthopalabdhim vidaghati vodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / jayanta, nyAyamaMjarI pR. 12 / (gha) padArthoke yathArtha rUpase jAnaneko pramA aura pramAke sAdhanako pramANa kahate haiM -- yathArthAnubhavaH pramA / tatsAdhanaM ca pramANam / udayana, tAtparya parizuddhi | (Ga) pramAse nitya saMbaMdha rakhanevAle paramezvarako pramANa kahate haiM--sAdhanAzrayavyatiriktatve sati pramAvyAptaM pramANam / sarvadarzanasaMgraha, akSapAdadarzana / 4. munivizeSasya kApotIM vRttimanuSThitavato rathyAnipatitAMstaNDulakaNAnAdAya kRtAhArasyAhAranimittAt kaNAda iti saMjJA'jani / paDdarzanasamuccaya, guNaratnaTIkA, pR. 107 /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 323 dhAraNa kiyA thA, ataeva inakA nAma aulukya pdd'aa| vAyupurANake anusAra, aulUkya dvArakAke pAsa prabhAsake rahanevAle somazarmAke ziSya the| vaidika paramparAkA atkaraNa karate hue hemacandra, rAjazekhara, guNaratna Adi jaina vidvAnoMkA kathana hai ki svayaM Izvarane ullU ( ulUka ) kA rUpa dhAraNa karake kaNAda RSiko dravya, guNa, karma sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chaha padArthoMkA upadeza kiyA thaa| isa upadezake Uparase kaNAda RSine jIvoMke upakArake liye vaizeSika sUtroMkI racanA kI, isIlie kaNAda RSi aulUkya nAmase kahe jAne lge| "IsA kI chaThI zatAbdike citsAGa ( Ci-tsan ) nAmaka eka cInI bauddha vaizeSika darzanake janmadAtA ulUkakA samaya buddhase ATha sau varSa pahale batAte haiN| citsAGkA kathana hai ki ulUka rAtako sUtroMkI racanA karate the aura dina meM bhikSAvRtti karate the, isaliye inakA nAma ulUka pddaa| citsAne dUsarI jagaha likhA hai ki ulUkake race hue sUtra sAMkhya darzanake sUtroMse bar3he-car3he (vizeSa ) the, isaliye ulukakA darzana vaizeSika darzanake nAmase prasiddha huaa| sUtrAlaMkArake kartA azvaghoSakA kahanA hai ki jaise rAtameM ullU zaktizAlI hotA hai, vaise hI saMsArameM buddhake Aneke pahale yaha darzana zaktizAlI thaa| buddha ke prAdurbhAva honepara isa darzanakA prabhAva hIna ho gayA, isaliye isa darzanako aulukya darzana kahate hai|" vaizeSikoMkA dUsarA nAma pAzupata hai| vaizeSika loga dravya, guNa, karma, sAmAnya vizeSa aura samavAya ina chaha tattvoMko, aura pratyakSa aura anumAna do pramANoMko svIkAra karate haiN| nyAya-vaizeSikoMke samAnataMtra naiyAyika aura vaizeSika loga bahutasI mAnyatAoMse ekamata haiM, isaliye inheM 'samAnataMtra' kahA gayA hai| nyAyabhASyakAra vAtsyAyanane vaizeSika siddhAMtako nyAyakA 'pratitaMtra' siddhAMta kahA hai / bauddha vidvAna Aryadeva aura harivarman bhI nyAya aura vaizeSika siddhAMtoMkA bhinna-bhinna rUpameM ullekha nahIM krte| udyotakara apane nyAyavAtikameM vaizeSika siddhAMtoMkA hI upayoga karate haiN| Age calakara varadarAja tAkikarakSAmeM, kezavamizra tarkabhASAmeM, zivAditya saptapadArthImeM, laugAkSibhAskara tarkakaumudImeM, vizvanAtha bhASApariccheda aura siddhAMtamuktAvalimeM, annaMbhaTTa tarkasaMgrahameM aura jagadIza tarkAmRtameM nyAya-vaizeSika siddhAMtoMkA samAna rUpase upayoga karate haiM / vidvAnoMkA mata hai ki prazastapAdabhASyakArake samayake vaizeSika siddhAMta aura udyotakarake samayake nyAya siddhAMtoMmeM bahuta kama antara thA, parantu uttarakAlIna vaizeSikoMne AtmA aura anAtmAke 1. vaizeSikaH syAdaulukyaH / nityadravyavRttayo'tra vizeSAH, te prayojanamasya vaizeSika zAstraM tad vetya'dhIte vA vaizeSikAH / ulUkasyApatyamiva / tajjanyatvAdolUkyaM zAstra, ulUkaveSadhAriNA mahezvareNa praNotamiti prasiddhiH / abhidhAnacintAmaNi 3-526 vRtti / 2. prophesara dhruva, syAdvAdamaMjarI, noTsa, pR. 23-25 / 3. vaizeSikoMke dravya, guNa, kAla, AtmA, paramANu AdikI mAnyatAoMke sAtha jainadarzanake siddhAMtoMkI tulanA karaneke liye dekhiye vaizeSikasUtra aura tattvArthAdhigamasUtra; tathA prophesara yAkobI kA Jain Sutras bhAga 2, bhUmikA, pR. 33 se 38 / 4. vaizepikasUtra aura prazastapAdabhASyameM dravya, guNa Adi chaha padArthoM kA hI ullekha pAyA jAtA hai / haribhadra, zaMkarAcArya Adi vidvAnoMne chaha padArthoMkA ullekha kiyA hai| Age jAkara zrIdhara, udayana, zivAditya Adi vidvAna chaha padArthoM meM abhAva nAmakA sAtavAM padArtha milAkara sAta padArthoM ko svIkAra karate haiN| ina vidvAnoMko mAnyatA hai ki abhAva tuccha rUpa nahIM hai| anya padArthoMkI taraha abhAva bhI alaga padArtha hai| yaha abhAva bhAvake Azrayase rahatA hai, isIliye bhASyakArane abhAvako alaga padArtha nahIM kahA ( abhAvasya pRthaganupadezaH bhAvapAratantryAt na tvabhAvAt--nyAyakaMdalo pR. 6) / zivAdityane sAta padArthoke vivecana karaneke liye saptapadArthI nAmaka svataMtra graMthakI racanA kI hai|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAM 'vizeSa' kI ora adhika dhyAna diyA, aura paramANuvAdakA vizeSa rUpase adhyayana kiyA, tathA uttarakAlIna naiyAyikoMne nyAya aura tarkako vRddhiMgata karanemeM apanI zakti lagAI isaliye Age calakara nyAya aura vaizeSika siddhAMtoM meM paraspara bahuta antara par3atA gayA / yaha antara itanA bar3hA ki vaizeSikoMke padArthoMkA khaNDana karaneke liye navya-naiyAyika raghunAtha Adiko 'padArthakhaNDana' jaise graMthoMkI racanA karanI pdd'ii| guNaratnasUrine naiyAyika aura vaizeSikoMke matako abhinna' batAte hue unake sAdhuoMke samAna veSa aura AcArakA varNana karate hue likhA hai- " ye loga nirantara daNDa dhAraNa karate haiM, moTI laMgoTI pahinate haiM, apane zarIrako kaMbalase Dhake rahate haiM, jaTA bar3hAte haiM, bhasma lapeTate haiM, yajJopavIta rakhate haiM, hAthameM jalapAtra rakhate haiM, nIrasa bhojana karate haiM, prAyaH vRkSake nIce vanameM rahate haiM, tUMbI rakhate haiM, kandamUla aura phalake Upara rahate haiM, Atithyakarma meM rata rahate haiM, koI sastrIka hote haiM aura koI strI rahita hote haiM, donoMmeM strI rahita acche samajhe jAte haiM / ye paMcAgni tapa tapate haiM, saMyamakI utkRSTa sthiti meM nagna rahate hai aura prAtaHkAla dAMta, peTa Adiko sApha karake aMgameM bhasma lagAkara zivakA dhyAna karase haiM / jaba inako yajamAna loga namaskAra karate haiM, ye 'oM namaH zivAya' bolate haiM, aura saMnyAsI loga kevala 'namaH zivAya' kahate haiM / ye tapastrI zaiva, pAzupata, mahAvratadhara aura kAlamukhake bhedase cAra prakArake hote haiM / naiyAyika aura vaizeSikroMkA devatAke viSayameM matabheda nahIM hai / " nyAya-vaizeSikoM meM matabheda 1 vaizeSika loga zabdako bhinna pramANa nahIM mAnate, parantu naiyAyika vedoMke prAmANyako svIkAra karate haiM / naiyAyika zabdako bhinna pramANa mAnakara vedoMke pramANake atirikta RSi, Arya aura mleccha AptoMko pramANa mAnate haiM / 2 naiyAyika upamAnako bhinna pramANa mAnate haiM, tathA arthApatti, saMbhava aura aitihyako pramANa mAna kara unakA pratyakSa, anumAna Adi cAra pramANoMmeM aMtarbhAva karate haiM / vaizeSika sUtroMmeM ukta pramANoMkA koI ullekha nahIM / vaizeSika pratyakSa aura anumAna kevala do hI pramANa mAnate haiM / 3 naiyAyika loga solaha padArtha mAnate haiM / nyAyasUtroMmeM dravya, guNa, karma, vizeSa aura samavAyake viSaya meM koI carcA nahIM AtI / vaizeSikasUtroMkI carcA pradhAnatayA dravya, guNa Adi padArthoMke saMbaMdha meM hI hotI haiM / 4 vaizeSikasUtroMmeM IzvarakA nAma nahIM / nyAyasUtra IzvarakA astitva siddha karate haiM / 5 vaizeSika mokSako nizreya athavA mokSa nAmase kahate haiM, aura zarIrase sadA ke liye saMbaMdha chUTa jAneko mokSa mAnate haiM / naiyAyika mokSako apavarga nAmase kahate haiM, aura dukhake kSayako apavarga mAnate haiM / 6 vaizeSika pIlupAkake siddhAMtako aura naiyAyika piTharapAkake siddhAMtako mAnate haiM / ( 1 ) vaidika yugake deva samajha kara sUrya Adiko vaidika sAhitya meM Izvara ke vividha rUpa loga sUrya, candra, uSA, agni, vidyut, AkAza Adiko apanA ArAdhya pUjA aura ArAdhanA karate the| dhIre-dhIre sUrya AdikA sthAna indra, varuNa 1. anye kecanAcAryAH naiyAyikamatAdvaizeSikaiH saha bhedaM pArthakyaM na manyante / ekadevatattvena tattvAnAM mitho'ntarbhAvenAlpIyasa eva bhedasya bhAvAcca naiyAyikavaizeSikANAM mitho mataikyamevecchantItyarthaH / SaDdarzanasamuccayaTIkA pR. 121 // 2. dekhiye dAsaguptakI A History of Indian Philosophy, Vol. I, pR. 304-5 /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 325 Adi devatAoMkA milaa| ye indra, varuNa Adi devatAgaNa, jisa taraha koI bar3haI athavA sunAra kisI nUtana padArthakI sRSTi karatA hai, usI taraha eka sAtha athavA eka-eka karake jagatakI sRSTi karate hai| tatpazcAt vedoMmeM jana, sRja, aNDa, garbha, retasa Adi zabdoMkA prayoga milatA hai, aura yahA~ devatAoMko sRSTisarjaka aura zAsaka kahakara pitA rUpase ullekha kiyA gayA hai| Age calakara sRSTiko devatAoMkI mAyA kaha kara sRSTiko manuSyabuddhike bAhya batAyA hai| indra mAyAke dvArA sRSTikI racanA karatA hai, aura apane zarIrase hI apane mAtA-pitAkA nirmANa karatA hai| tatpazcAt vaidika RSi Izvarako nizcita rUpa deneke liye sat, asat tathA jIvana, mRtyu Adi paraspara virodhI zabdoMse IzvarakA varNana karate haiN| (2) brAhmaNoMmeM bhI Izvara saMbaMdhI aneka manoraMjaka kalpanAyeM pAyI jAtI haiN| (a) prajApatine ekase aneka honekI icchA kI, isake liye prajApatine tapa kiyA aura tIna lokoMkI sRSTi kii| (ba) sRSTike pahale pRthivI. AkAza Adi kisI padArthakA bhI astitva nahIM thaa| prajApatine ekase aneka honeke liye tapazcaraNa kiyaa| tapazcaraNake balase dhUma, agni, prakAza, jvAlA, kiraNeM aura vASpakI utpatti huI, aura bAdameM ye saba padArtha bAdala kI taraha jamakara ghanIbhUta ho gye| isase prajApatikA liMga phaTa gayA, aura usameMse samudra phUTa niklaa| prajApati rudana karane lage, kyoMki aba unake ThaharanekI koI jagaha nahIM raha gaI thii| prajApatikI A~khoMke azrubindu samudrake jalameM gire aura ye pRthivIke rUpameM pariNata ho gaye / tatpazcAt prajApatine pRthivIko sApha kiyA aura usameM vAyumaMDala aura AkAzakI utpatti huii|' (sa) prajApatine ekase aneka honeke liye kaThora tapazcaraNa kiyaa| usase brAhman ( veda ) aura jalako utpatti huii| prajApatine trayo vidyAko lekara jalameM praveza kiyA, isase aMDA utpanna huaa| prajApatine aMDekA sparza kiyA aura phira agni, vASpa, mRttikA AdikI utpatti huii| (3) upaniSad-sAhityameM bhI sRSTi aura sRSTikartAke viSayameM vividha siddhAMtoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| (a) kevala bRhadAraNyaka upaniSada meM kaI kalpanAyeM milatI hai| yahAM asata, mRtyu aura kSudhAko eka mAnakara mRtyuse jIvanako, tathA mRtyuse jala, pRthivI, agni, vAyu, loka AdikI sRSTi svIkAra kI gaI hai| dUsare sthalapara AtmA athavA puruSase sRSTi kI utpatti mAnakara kahA gayA hai ki jisa samaya AtmAmeM saMvedana zaktikA AvirbhAva huA, usa samaya AtmA apaneko akele pAkara bhayabhIta ho utthaa| AtmA puruSa aura strI do bhAgoMmeM vibhakta huaa| strIne dekhA ki puruSa usakA sarjaka hai aura sAtha hI usakA premI bhI hai| strIne gaukA rUpa dhAraNa kara liyaa| puruSane bailakA rUpa dhAraNa kiyaa| isI prakAra bakarI, bakarA Adi yugaloMko uttarottara sRSTi hotI gii| anyatra brahmase sRSTikI racanA mAnI gaI hai| yahAM kahA gayA hai ki sRSTike pahale eka brahma hI thaa| brahmane apaneko paryApta zaktizAlI na dekhakara kSatriya, vaizya, zUdra jAtiyoMkI aura satyakI sRSTi kI / ( ba ) chAndogya upaniSad- asatko aMDA batAkara aMDeke phUTanese pRthivI, AkAza, parvata Adiko racanA mAnI gaI hai|6 (sa ) prazna upaniSadeM sRSTikartAko anAdi mAnakara kahA gayA hai ki jisa samaya Izvarako sRSTike racaneko icchA huI, usa samaya Izvarane rayi aura prANake yugalako paidA kiyA / (Ga) muNDaka upaniSadeM akSarase sRSTi mAnI gaI 1. dekhiye velvelkara aura rAnaDekI History of Indian Philosophy Vol. II adhyAya 1 / 2. aitareyabrAhmaNa 5-23 / dekhiye vahI, adhyAya 2 / 3. taittirIyabrAhmaNa 11-2-9 / vahI / 4. zatapathabrAhmaNa 6-1-1-8 aura Age / vahI / 5. bRhadAraNyaka u. adhyAya 1 / 6. chAndogya u. 3-19-1 / 7. prazna u.1-4|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM hai / isI prakAra anya upaniSadoMmeM tama, prANa, AkAza, hiraNyagarbha, jala, vAyu, agni Adise sRSTikA AraMbha svIkAra kiyA gayA hai| bhAratIya darzanameM cArvAka, bauddha, jaina, mImAMsA, sAMkhya aura yoga darzanakAra Izvarako sRSTikartA svIkAra nahIM krte| vedAnta, nyAya aura vaizeSika darzanoMmeM Izvarako sRSTikA racayitA mAnA gayA hai| Izvarake astitvameM pramANa IzvaravAdiyoMkA mata hai ki isa acetana sRSTikA koI sacetana niyantA honA cAhiye / paramANu aura karmazakti se sRSTiko racanA nahIM ho sakatI kyoMki paramANu aura karmazakti donoM acetana haiN| isaliye isa saSTikA sacetana niyantA sarvavyApI, karuNAzIla aura jIvoMke karmoM ke anusAra sukha-duHkhakA phala denevAlA eka Izvara hI ho sakatA hai| Izvarake astitvameM diye jAnevAle pramANoMko tIna vibhAgoMmeM vibhakta kiyA jA 1. muNDaka u. 1-7 / 2. dekhiye rAnar3e aura belvalakarakI Constructive Survey of the Upanisadie Philosophy, a. 2 / 3. sAMkhyadarzanake itihAsako tIna pradhAna yugoMmeM vibhakta kiyA jAtA hai-(1) maulika arthAt upaniSad, bhagavadgItA, mahAbhArata aura purANoMkA sAMkhya IzvaravAdI thaa| (2) dUsare yugakA arthAt mahAbhAratake arvAcIna bhAgameM, tathA sAMkhyakArikA aura bAdarAyaNake sUtroMmeM vaNita sAMkhya 'prakRtivAda' ke siddhAMtase prabhAvita hokara anIzvaravAdI ho gyaa| (3) tIsare yugakA arthAt IsAkI solahavIM zatAbdikA sAMkhyadarzana vijJAnabhikSuke adhipatitvameM phirase IzvaravAdako ora jhuka gyaa| 4. yogako sezvara sAMkhya bhI kahA jAtA hai| isa matameM Izvarako sRSTikA kartA nahIM mAnakara eka puruSa vizeSako Izvara mAnA gayA hai| yaha puruSavizeSa sadA kleza, karma, karmoMkA phala aura vAsanAse aspRSTa rahatA hai| 5. vedAntake anusAra, Izvara jagatakA nimitta aura upAdAna kAraNa hai, isaliye vedAntiyoMkA mata hai ki Izvarane svayaM apane meMse hI jagatako banAyA hai, jaba ki nyAya-vaizeSikoMke anusAra sRSTi meM Izvara kevala nimitta kAraNa hai| isake atirikta, vedAnta matameM anumAnase IzvarakI siddhi na mAnakara janma, sthiti aura pralaya tathA zAstroMkA kAraNa honese Izvarako siddhi mAnI gaI hai| gA. ( Garbe) Adi vidvAnoMke matake anusAra, nyAyasUtra aura nyAyabhASyameM IzvaravAdakA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai| yahA~ Izvarako kevala draSTA, jJAtA sarvajJa aura sarvazaktizAlI kahA gayA hai, sRSTikA kartA nahIM; parantu yaha ThIka khiiN| kyoMki nyAyabhASyameM Izvarake pitRtulya honekA spaSTa ullekha milatA hai-yathA pitA'patyAnAM tathA pitRbhUta Izvaro bhUtAnAm 4-1-21 / kucha vidvAnoMkA mata hai ki vaizeSikasUtroMmeM Izvarake viSayakA koI ullekha nahIM pAyA jaataa| yahAM paramANu aura AtmAkI kriyA adRSTake dvArA pratipAdita kI jAtI hai| isaliye maulika vaizeSika darzana anIzvaravAdI thaa| athailI ( Athalye ) Adi vidvAna isa matakA virodha karate haiN| unakA kahanA hai ki vaizeSika darzana kabhI bhI anIzvaravAdI nahIM rhaa| vaizeSikasUtroMkA Izvarake viSayameM mauna rahanekA yahI kAraNa hai ki vaizeSika darzanakA mukhya dhyeya AtmA aura anAtmAko vizeSatAoMko prarUpaNa karanA rahA hai| Tarka-Samgraha, pR. 136, 7-dekhiye prophesara rAdhAkriznanakI Indian Philosophy, Vol. II, pR. 225 /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 327 sakatA hai-kAryakAraNabhAvamUlaka ( Cosmological ), sattAmUlaka (Ontological ), prayojanamUlaka (Teleological ) ! (1) kAryakAraNabhAvamUlaka : nyAya-vaizeSikoMkA IzvarakI siddhimeM yaha suprasiddha pramANa hai| naiyAyikoMkA kahanA hai : 'jitane bho kArya hote haiM, ve saba kisI buddhimAna kartAke banAye hue dekhe jAte haiN| isaliye pRthivI. parvata Adi kisI kartAke banAye hue haiM, kyoMki ye kArya hai| jo jo kArya hote haiM, ve kisI kartAkI apekSA rakhate hai jaise ghaTa / pRthivI, parvata Adi bhI kArya haiM, isaliye ye bhI kisI kartAke banAye hue hai / yaha kartA Izvara hI hai|'' zaMkA-hama jo ghaTa Adi sAdhAraNa kAryoMko dekhate haiM, unakA koI kartA avazya hai parantu pRthivI, parvata Adi asAdhAraNa kAryoMke kartAkA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| ataeva 'jo kArya hote hai, ve kisI kAraNako apekSA rakhate haiM' yaha anumAna ThIka nahIM hai| samAdhAnahamane ukta anumAna meM sAmAnya rUpase vyAptikA grahaNa kiyA hai| jisa prakAra rasoIghara meM dhUma aura agnikI vyAptikA grahaNa honepara usa vyAptise parvata AdimeM bhI dhUma aura agniko vyAptikA grahaNa kiyA jA sakatA hai, usI taraha ghaTa Adi kArya aura kumhAra Adi kartAkA saMbaMdha dekhakara pRthivI, parvata Adi sampUrNa kAryoMke kartAkA anumAna kiyA jAtA hai| ukta anumAnameM ghaTa kevala dRSTAMtamAtra hai| dRSTAMtake sampUrNa dharma dASTItika meM nahIM A skte| isaliye jaise choTese choTe kAryakA koI kartA hai, usI taraha baDese bar3e pRthivI Adi kAryokA kartA Izvara hai| zaMkA-aMkura Adike kArya honepara bhI unakA koI kartA nahIM dekhA jAtA, isaliye ukta anumAna bAdhita hai| samAdhAna-aMkura Adi kArya haiM, isaliye unakA kartA bhI Izvara hI hai| Izvara adRzya hai, ataeva hama use aMkura Adiko utpanna karatA huA nahIM dekha sakate / (2) sattAmUlaka : pazcimake enselma ( Anselm ) aura dakAta ( Descarte ) Adi vidvAna Izvarake astitvameM dUsarA pramANa yaha dete haiM ki yadi IzvarakI sattA na hotI to hamAre hRdayameM Izvarake astitvakI bhAvanA nahIM upjtii| jisa prakAra tribhujako kalpanAke liye yaha mAnanA Avazyaka hai ki tribhujake tIna koNa milakara do samakoNake barAbara hote haiM, usI prakAra IzvarakI kalpanAke liye IzvarakA astitva mAnanA anivArya hai| (3) prayojanamUlaka: Izvarake sadbhAvameM tIsarA pramANa hai ki hameM sRSTi meM eka adbhuta vyavasthA dRSTigocara hotI hai| yaha sRSTikI vyavasthA aura usakA sAmaMjasya kevala paramANu Adike saMyogake phala nahIM ho sakate / isaliye anumAna hotA hai ki koI aisI zaktizAlI mahAn cetanAzakti avazya hai jisane isa sRSTikI racanA kI hai| 1. hama ( Hume ) Adi pazcimake vidvAnoMne isa tarkakA khaNDana kiyA hai| ina logoMkA kahanA hai ki jisa prakAra hama sampUrNa kAryoMke kAraNakA patA lagAte-lagAte AdikAraNa Izvara taka pahu~cate haiM, usI prakAra Izvarake kAraNakA bhI patA kyoM na lagAyA jAya ? yadi hama Izvara rUpa AdikAraNakA patA lagAkara ruka jAte haiM, to isase mAlUma hotA hai ki hama Izvarako kevala zraddhAke AdhArapara mAna lenA cAhate haiN| jaina, bauddha Adi anIzvaravAdiyoM ne bhI yaha tarka diyA hai| kANTa ( Kant ) Adi pAzcimAtya dArzanikoMne isa yuktikA khaNDana kiyA hai| ina logoMkA kathana hai ki yadi hama manuSya-hRdayameM Izvarako kalpanAke AdhArase Izvarake astitvako svIkAra kareM to "saMsArameM jitane bhikSuka hai, ve manameM azaphiyoMkI kalpanA karake karor3apati ho jaayeN|" kANTa (Kant), speMsara, (Spencer), prophesara TiNDala ( Tyndall ), prophesara nAiTa ( Knight) Adi vidvAnoMkA kahanA hai ki hama sasIma brahmANDako dekhakara usase asIma upAdAna kAraNakA anumAna nahIM kara skte| isaliye jaba taka hama anya pramANoMke dvArA IzvarakA nizcaya na kara leM, athavA jaba taka svayaM Izvarake samAna zaktizAlI na bana jAMya, taba taka Izvarake viSayameM hama apanA nirNaya nahIM de
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM AcArya udayanane Izvara kI siddhi meM nimna pramANoMkA ullekha kiyA hai ( ka ) sRSTi kArya hai, isaliye isakA koI kAraNa honA caahiye| (kha ) sRSTi ke AdimeM do paramANuoMme saMbaMdha honese dRyaNukakI utpatti hotI hai, isa Ayojana-kriyAkA koI kartA honA caahiye| ( ga ) sRSTikA koI AdhAra caahiye| (gha) bunane Adi kAryoMko sRSTike pahale kisIne sikhAyA hogA, isaliye koI AdizikSaka honA caahiye| (Ga) vedoMmeM koI zaktikA pradAtA honA caahiye| (ca ) koI zratikA banAnevAlA honA caahiye| (cha) vedavAkyoMkA koI kartA honA caahiye| (ja) do paramANuoMke saMbaMdhase dvayaNuka banatA hai, isakA koI jJAtA honA caahiye| IzvaraviSayaka zaMkAyeM zaMkA-jagatake nirmANa karane meM IzvarakI pravRtti apane liye hotI hai, athavA dUsareke liye? Izvara kRtakRtya hai, usakI sampUrNa icchAoMkI pUrti ho cukI hai, ataeva vaha apanI icchAoMko pUrNa karane ke liye jagatakA nirmANa nahIM kara sktaa| yadi Izvara dUsaroM ke liye sRSTikI racanA karatA hai to use buddhimAna nahIM kahA jA sktaa| karuNAse bAdhya hokara bhI Izvarane sRSTikA nirmANa nahIM kiyA, anyathA jagatake sampUrNa prANiyoMko sukhI honA cAhiye thaa| IzvaravAdI-vAstavameM karuNAke vazIbhUta hokara hI IzvarakI sRSTike nirmANa karaneme pravRtti hotI hai / Izvara bhinna-bhinna prANiyoMke puNya aura pApa karmoMke anusAra sRSTikA sarjana karatA hai, isaliye sarvathA sukhamaya sRSTiko racanA nahIM ho sktii| jIvoMke acche aura bure karmoke anusAra jagatako racanA karanese Izvarako svataMtratAmeM koI bAdhA nahIM par3a sktii| kyoMki jisa taraha apane hAtha, paira Adi avayava apane kAryameM bAdhaka nahIM hote, isI taraha jIvoMke karmoMkI apekSA rakhakara sRSTike nirmANa karane se Izvarako parAvalambI nahIM kahA jA sktaa| zaMkA-sRSTikA banAnevAlA Izvara zarIra sahita hokara sRSTi racatA hai, athavA zarIra rahita hokara ? yadi Izvarako sazarIra mAnA jAya to Izvarako adRSTakA viSaya kahanA cAhiye, kyoMki sampUrNa zarIra adRSTase hI nizcita hote haiM / isI prakAra Izvarako azarIro bhI nahIM mAna sakate, kyoMki azarIra Izvara sRSTiko utpanna nahIM kara sktaa| IzvaravAdI-jisa prakAra zarIra rahita AtmA zarIrameM parivartana utpanna karatI hai, usI taraha azarIrI Izvara apanI icchAse saMsArakA sarjana karatA hai| IzvarameM icchA aura prayatnakI utpatti honeke liye bhI Izvarako sazarIrI mAnanA ThIka nhiiN| kyoMki IzvarakI icchA aura prayatna svAbhAvika haiM, kAraNa ki hama loga IzvarakI buddhi, icchA aura prayatnako nitya svIkAra karate haiN| athavA paramANuoMko hI skte| isaliye prayojanamUlaka anumAnase hama vizvake niyAmaka athavA saMyojaka IzvarakA hI anumAna kara sakate haiM, isase vizvake racayitA athavA utpAdaka IzvarakA anumAna nahIM ho sktaa| 1. kAryAyojanadhRtyAdeH padAt pratyayataH zruteH / vAkyAt saMkhyAvizeSAcca sAdhyo vizvavidavyayaH // nyAyakumasumAJjali 5-1 / 2. je. esa. mila ( J. S. Mill ) Adi pazcimake vidvAnoMne bhI Izvarake viruddha yaha zaMkA upasthita ko hai / 3. anupabhuktaphalAnAM karmaNAM na prakSayaH sargamantareNa ca tatphalabhogAya narakAdisRSTimArabhate dayAlureva bhagavAn / upabhogaprabandhena parizrAMtAnAmaMtarAMtarA vizrAMtaye jaMtUnAM bhuvanopasaMhAramapi karotIti sarva metatkRpAnibaMdhameva / nyAyamaMjarI pR. 202 / / 4. yatpunarvikalpitaM sazarIra IzvaraH sUjati jagad azarIrI veti tatrAzarIrasyaiva sRSTatvamasyAbhyupagacchAmaH / nanu kriyAvezanibandhakam kartRtvaM na pAribhASika tadazarIrasya kriyAvirahAta kathaM bhavet / kasya ca kutrAzarIrasya kartRtvaM dRSTamiti / ucyate / prayatnajJAnacikirSAyogitvaM kartRtvamAcakSate / taccezvare
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 329 IzvarakA zarIra mAnA jA sakatA hai| jisa prakAra hamArI AtmAmeM icchA honeke kAraNa hamAre zarIrameM kriyA hotI hai, usI taraha IzvarakI nitya icchAse paramANuoMmeM kriyA hotI hai / zaMkA-Izvara pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna pramANoMse siddha nahIM hotaa| kisI padArthako pratyakSa pramANase jAnaneke liye indriya aura padArthoMkA saMbaMdha honA Avazyaka hai; parantu IzvarakA indriyoMse saMbaMdha nahIM ho sakatA, kyoMki IzvaravAdI Izvarako indriyoMke vipayake bAhya mAnate haiM, isaliye pratyakSase Izvarako nahIM jAna sakate / anumAna pratyakSapUrvaka hI hotA hai, ataeva IzvarakA pratyakSa na honese Izvarako anumAnase bhI nahIM jAna sakate / Aptake upadezameM aura upamAna pramANa meM bhI pratyakSako AvazyakatA par3atI hai, isaliye upamAna aura zabdase bho IzvarakI siddhi nahIM hotii| IzvaravAdI-Izvara hamAre indriyapratyakSakA viSaya nahIM hai, yaha Thoka hai| parantu isase hama IzvarakA abhAva siddha nahIM kara skte| adhikase adhika hama yaha kaha sakate haiM ki Izvara pratyakSase siddha nahIM kiyA jA sakatA / parantu kisI hAlatameM pratyakSase IzvarakA abhAva siddha nahI hotaa| anumAnase IzvarakI siddhi aura asiddhi donoM nahIM ho sktii| upamAna pramANakA Izvarasiddhise koI saMbaMdha nahIM hai / tathA zabda pramANase IzvarakI siddhi hotI hI hai / Izvarake viSayameM Adhunika pAzcAtya vidvAnoMkA mata pazcimake Adhunika dArzanika vidvAna prAyaH Izvarako sRSTikA kartA nahIM mAnate haiN| ina logoMkA kahanA hai ki yadi Izvara sRSTikA kartA hotA aura vaha prANiyoMkA zubhacintaka hotA to gata yorUpIya mahAyuddhameM asaMkhya nara-nAriyoMkA rakta pAnIkI taraha kabhI nahIM bahAyA jaataa| ataeva yadi sRSTikartA Izvara kRpAlu hai, to use nAnA prakArake duHkha aura vyAdhiyoMse paripUrNa sRSTiko kabhI racanA nahIM karanI cAhiye thii| isa bAtako pAzcAtya vidvAnoMne vibhinna rUpoMmeM pragaTa kiyA hai| eca. jI. velsa ( H. G. Wells ) kA kathana hai ki Izvarako sarva zaktimAna sRSTikA sarjaka nahIM kaha sakate / yadi Izvara sRSTike prANiyoMko yuddha, mRtyu Adise bacAnemeM samartha hokara bhI kevala apanI krIr3Ake liye hI sRSTikA nirmANa karatA hai to maiM use ghRNAkI dRSTise dekhatA huuN| viliyama jemsa ( William James ) ke kathanAnusAra hameM aise IzvarakI AvazyakatA hai jo hamAre jaisA hI ho, aura hama use apanA mitra, sAthI, nAyaka, senApati aura rAjA mAnakara apanI asahAya aura hIna dazAmeM usase sahAnubhUti prApta kara skeN| isa vizvameM IzvarIya krama dikhAI nahIM detA, isaliye hama anAdi, ananta IzvarakI kalpanA nahIM kara skte| pro. helmaholTz2a ( Prof. Helmholtz) kA kahanA hai ki AMkhameM ve saba doSa hai jo kisIke dekhaneke yaMtrameM pAye jA sakate haiM, aura kucha adhika bhii| isameM kucha atyukti nahIM hai ki yadi koI cazmA becanevAlA ina doSoMvAlA cazmA mujhe detA to maiM usakI mUrkhatA yA asAvadhAnIko bar3e balapUrvaka dikhAtA aura usake cazmeko lauTA detaa| kaoNmaTe ( Comte ) AdikA kahanA hai ki sauryamaNDala aisA nahIM banA jisase adhikase adhika lAbha ho sktaa| AvazyakatA thI ki cAMda pRthivIke cAroM ora utane hI samayameM ghUmatA jitanemeM pRthivI sUryake cAroM ora ghUmatI hai| yadi aisA hotA to cAMda hara rAtako pUrA-pUrA camakA krtaa| laiMga ( Lange) aura haksale ( Huxley ) Adi vidvAnoMkA kathana hai, sRSTimeM utanA hI apavyaya hai jitanA khetameM eka kharagozako mAraneke liye karoDoM topeM chor3anemeM hotA hai| 1. IzvaraviSayaka anya zaMkAoMke liye dekhiye nyAyamaMjarI pR. 190-4 / / 2. kusumAMjali stabaka 3 / tathA dekhiye zrIdharakI nyAyakaMdalI, pR.54-57; jayantakI nyAyamaMjarI, pR. 194 se aage| jayantane IzvarakI siddhi meM sAmAnyatodRSTa anumAna diyA hai-sAmAnyatodRSTaM tu liMgamIzvarasattAyAmidaM mahe / pRthivyAdikArya dhami tadutpattiprakAraprayojanAdyabhijJakartapUrvakamiti sAdhyo dharmaH kAryatvAt ghaTAdivat / 42
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM ploTinasa ( Plotinus) kahA karatA thA ki mujhe to apanI utpattikI rItikA dhyAna karake lajjA AtI hai| isase pratIta hotA hai yA to Izvara sRSTiko na banAtA, yA vaha buddhimAna nahIM hai| Izvarako cAhiye thA ki kAna, nAka, yA aMgUThA Adise santotpatti krtaa| isI prakAra maivaTaigarTa ( McTaggart ), kainana rAzaDala ( Canon Rashdall ) Adi vidvAnoMne Izvarako akartA aura asarvavyApaka mAnA hai| nyAya-vaizeSika sAhitya kaNAdake vaizeSika sUtroMkI racanA akSapAdake nyAyasUtroMse pahale mAnI jAtI hai| yUI ( Ui ) vaizeSika darzanakI utpatti buddhake samaya, aura kamase kama IsAkI prathama zatAbdIke anta meM vaizeSikasUtroMkI racanAkA samaya mAnate haiM / prazastapAda vaizeSikasUtroMke samartha bhASyakAra ho gaye hai| inakA samaya IsAkI pAMcavI-chaThI zatAbdI batAyA jAtA hai| vaizeSikasUtroMke Upara rAvaNabhASya aura bhAradvAjavRtti nAmake bhASyoMkA bhI ullekha milatA hai| ye bhASya Ajakala lupta ho gaye haiN| prazastapAdabhASya para vyomazekharane vyomavatI, zrIdharane nyAyakandalI, udayanane kiraNAvali aura zrIvatsane lIlAvatI, tathA navadvIpake jagadIza bhaTTAcAryane bhASyasUkti aura zaMkaramizrane kaNAdarahasya TIkAyeM likhI haiN| isake atirikta zivAdityakI saptapadArthI, laugAkSibhAskarakI tarkakaumudI, vizvanAthakA bhASApariccheda, tarkasaMgraha, tAmRta Adi graMtha vaizeSikadarzanakA jJAna karane ke liye mahattvapUrNa haiN| nyAyasUtroMkI racanAke viSayameM vidvAnoMkA matabheda hai| pro. yAkobIkA mata hai ki nyAyasUtra 200-450 IsavI sanmeM race gaye haiN| yUI (Ui ) ne isa samayako 150-250 IsavI san svIkAra kiyA hai| pro. dhruvane ukta matoMkI vistRta samAlocanA karate hue nyAyasUtroMke racanAke samayako IsavI sanke pUrva dUsarI zatAbdI mAnA hai / vAtsyAyana nyAyasUtroMke prathama bhASyakAra gine jAte haiN| inakA samaya IsAkI cauthI zatAbdI mAnA jAtA hai| vAtsyAyana para bauddha tAkika diGnAgake AkSepoMkA parihAra karaneke liye udyotakara ( 635 I. sa.) ne vAtsyAyanabhASya para nyAyavArtikakI racanA kii| nyAyavArtika para vAcaspatimizrane (840 I. sa.) nyAyavArtika-tAtparyaTIkA likhii| vAcaspatiko nyAyasUcinibaMdha aura nyAyasUtroddhArakA bhI kartA kahA jAtA hai| vAcaspatimithane vedAMta, sAMkhya, yoga aura pUrvamImAMsA darzanoM para bhI graMthoMkI racanAkI hai / vAcaspatike bAda jayaMtabhaTTakA (880 I0 sa0 ) nAma bahuta mahattvakA hai| inhoMne kucha cune hue nyAyasUtroM para svataMtra TIkA likhI hai| jayantane nyAyamaMjaro, nyAyakalikA Adi granthoMkI racanA kI hai| malliSeNane syAdvAdamaMjarImeM jayantakA ullekha kiyA hai / udayana AcArya dasavIM zatAbdIke vidvAna hai| inhoMne vAcaspatikI tAtparyaTIkApara tAtparyaTIkAparizuddhi nAmako TIkA, tathA nyAyakusumAMjali, Atmatattvaviveka, lakSaNAvali, kiraNAvali, nyAyapariziSTa nAmaka graMthoMkI racanA kI hai| udayanakI racanAoM para gaMgeza naiyAyikake putra vardhamAna Adine 1. ye uddharaNa paM. gaMgAprasAda upAdhyAyakI AstikavAda nAmaka pustakake 10 veM adhyAyameM phlinTa (Flint) kI Theism ke AdhArase diye gaye haiN| 2. kahA jAtA hai ki jisa samaya kusumAMjalike kartA udayanake nAnA yuktiyoMse IzvarakA astitva siddha karanepara bhI Izvarane dayAlutAkA bhAva pradarzana nahIM kiyA, usa samaya udayanane Izvarako aizvaryake madase matta huA kahakara Izvarake astitvako sthitiko apane adhIna batAkara nimna zlokakI racanA kI aizvaryamadamatto'si mAM avajJAya vrtse| parAkrAnteSu bauddhaSu madadhInA tava sthitiH / / 3. dekhiye pro. dhruvakI syAdvAdamaMjarI bhUmikA, pR. 41-54 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 331 TIkAyeM likhI haiN| isake atirikta bhAsarvajJakA nyAyasAra, tathA muktAvalI, dinakarI, rAmarudrI nAmakI bhApAparicchedakI TokAyeM, tarkasaMgraha, tarkabhApA, tAkikarakSA Adi nyAyadarzanake ullekhanIya granthoMmeMse hai| nyAyadarzanameM navyanyAyakA janma mithilAke gaMgeza upAdhyAyase AraMbha hotA hai| gaMgezakA janma I0 sa0 1200 meM huA thaa| gaMgezane tattvacintAmaNi nAmaka svataMtra grandhakI racanA kii| isa graMthameM naiyAyikoMke cAra pramANoMpara carcAkI gaI hai| terahavIM zatAbdI meM gaMgezake tattvaciMtAmaNipara jayadevane pratyakSAloka nAmako TIkA likhI / isake pazcAt vAsudeva sArvabhauma ( I0 sa0 1500 ) ne tattvaciMtAmaNivyAkhyA likhii| vAsudevake caitanya, kRSNAnaMda, raghunaMdana aura raghunAtha nAmake cAra uttama ziSya the / inameM radhunAthane tattvaciMtAmaNi para dIdhiti, aura vaizeSika matakA khaMDana karane ke liye padArthakhaMDana, tathA IzvarakI siddhike liye IzvarAnumAna nAmaka graMtha likhe| isake atirikta mathurAnAtha (1580 I. sa.), jagadIza ( 1590 I. sa.) aura gadAdhara ( 1650 I0 sa0 ) ne tatvaciMtAmaNi para TIkAyeM likhakara navyanyAyako pallavita kiyaa|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhya-yoga pariziSTa (gha) ___ ( zloka 25 ) sAMkhya, yoga, jaina aura bauddha darzanoMkI tulanA aura unakI prAcInatA sAMkhya jaina aura bauddhoMkI taraha vedoMko nahIM mAnate, mImAMsakoMke yajJa-yAga AdikI nindA karate haiM, tattvajJAna aura ahiMsApara adhika bhAra dete haiM, sAMsArika jIvanake dukha rUpa sAkSAtkAra karanekA upadeza karate haiM, jAtibheda svIkAra nahIM karate, Izvarako nahIM mAnate, saMnyAsako pradhAnatA dete haiM, jainoMkI taraha AtmabahutvavAda aura bauddhoMke kSaNikavAdakI taraha pariNAmavAdako mAnate haiM, tathA jaina aura bauddhoMke tIrthakaroMkI taraha kapilakA janma kSatriya kulameM honA svIkAra karate hai| isa parase anumAna kiyA jA sakatA hai ki sAMkhya, yoga, 'jaina aura bauddha ina cAroM saMskRtiyoMko janma denevAlI koI eka prAcIna saMskRti honI cAhiye / RgvedameM eka jaTAdhArI munikA varNana AtA hai; isa yuga meM eka sampradAya vaidika devatA aura indra AdimeM vizvAsa nahIM karatA / yaha sampradAya vedakI RcAoMpara bhI kaTAkSa kiyA karatA thaa| yajurvedameM bhI vaidika dharmake viruddha pracAra karanevAle yatiyoMkA ullekha AtA hai| etareya brAhmaNa Adi vAhmaNoMmeM bhI vedako na mAnanevAle sampradAyoMkI carcA aura karmakANDakI apekSA tapazcaraNa, brahmacarya, tyAga, indriyajaya Adi bhAvanAoMkI utkRSTatAkA ullekha kiyA gayA hai| upaniSad sAhityameM to aise aneka ullekha milate hai jahAM brAhmaNa kSatriya guruse adhyayana karate haiM, RSi brahmacaryako hI vAstavika yajJa mAnate haiM, vedako aparAvidyA kahakara yajJa, yAga AdikA tiraskAra karate haiM, aura bhikSAcaryAkI pradhAnatAkA pratipAdana kara brahmavidyAke mahattvakA prasAra karate haiN| mahAbhAratameM bhI jAtise varNavyavasthA na mAnakara karmase varNavyavasthA mAnaneke, apanI AMkha aura zarIrakA mAMsa Adi kATakara dAna karaneke, tathA aneka prakArako kaThora tapazcaryAya karaneke aneka udAharaNa pAye jAte haiM / isa para se RgvedameM bhI eka aisI saMskRtike maujUda rahanekA anumAna hotA hai, jo saMskRti karmakANDakI apekSA jJAnakANDako, aura gRhasthadharmakI apekSA saMnyAsadharmakA adhika mahatva detI thii| isa saMskRtiko zramaNa athavA kSatriya saMskRti kaha sakate haiN| upaniSadoMkA sAhitya adhikatara isI sAMskRtike mAstiSkakI upaja kahA jAtA hai| 1. sindhameM mohenjodaro aura harappAkI khudAImeM pAyI jAnevAlI dhyAnastha mUrtiyoMse bhI isa saMskRtikI prAcInatAkA anumAna kiyA jA sakatA hai| 2. brAhmaNa aura zramaNa ina donoM vargoke itihAsakA mUla bahuta prAcIna hai| jisa taraha brAhmaNoMke dharmazAstra, purANa Adi granthoM meM zramaNoMkA nAstika aura asurake rUpameM ullekhakara unakA sparza karake sacela snAna AdikA vidhAna kiyA gayA hai, usI taraha jaina, bauddha Adike granthoM meM brAhmaNoMkA mithyAdRSTi, kumArgagAmI, abhimAnI Adi zabdoMse tiraskAra kiyA gayA hai| jitendrabuddhi Adi vaiyAkaraNoMne brAhmaNa aura zramaNoMke virodhako sarpa aura nakUlakI taraha jAti-virodha kahakara ullekha kiyA hai| vizeSake liye dekhiye paM0 sukhalAlajIkI 'purAtattva' meM prakAzita 'sAmpradAyikatA ane tenA purAvAonaM digdarzana' nAmaka lekhmaalaa| isa lekhamAlAkA isa pustakake lekhakadvArA kiyA huA hindI anuvAda 'jainajagata' meM bhI prakAzita huA hai| 3. vizeSake liye dekhiye, san 1934 meM bambaImeM honevAlI 21 vI inDiyana sAiMsa kAMgresake avasarapara rAyabahAdura Ara. pI. candA ( R. P. Chanda) kA zramaNasaMskRti ( Shramanism ) para par3hA
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) sAMkhya-yogadarzana sAMkhya aura yogadarzana buddha ke samayake pahile darzana mAne jAte haiM / pataMjalike yogasUtra sAMkhyapravacanake nAmase kahe jAte haiM, vAcaspatimizra bhI sAMkhya-yogake upadeSTA vArSagaNyako 'yogazAstravyutpAdayitA' kahakara ullekha karate hai, tathA svayaM maharSi pataMjali sAMkhya tattvajJAna para hI yoga siddhAMtoMkA nirmANa karate haiN| isase mAlUma hotA hai ki kisI samaya sAMkhya aura yoga darzanoMmeM paraspara vizeSa antara nahIM thaa| vAstavameM sAMkhya aura yoga donoM darzanoMko eka darzanakI hI do dhArAyeM kahanA cAhiye / ina donoMmeM itanA hI antara kahA jA sakatA hai ki sAMkhyadarzana tattvajJAnapara adhika bhAra detA huA tattvoMkI khoja karatA hai aura tattvoMke jJAnase hI mokSako prApti svIkAra karatA hai, jaba ki yogadarzana yama, niyama Adi yogakI aSTAMgI prakriyAkA vistRta varNana karake yogako sakriyAtmaka prakriyAoMke dvArA cittavRttikA nirodha honese mokSakI siddhi mAnatA hai / 2 sAMkhyadarzanako kApilasAMkhya aura yogadarzanako pAtaMjalasAMkhya kaha sakate hai| sAMkhyadarzana zuddha AtmAke tattvajJAnako sAMkhya kahate haiM / anyatra samyagdarzanake pratipAdana karanevAle zAstrako sAMkhya kahA hai|4 anyatra paccIsa tattvoMkA varNana karaneke kAraNa sAMkhyadarzanako sAkhya kahA jAtA hai|5 guNaratnane gayA lekha, pro. vinTaranIz2akI Some Problems in Indian Literature nAmaka pustakameM Ascetic Literature ih Ancient India nAmaka adhyAya; iliyaTa ( Eliot ) kI Hinduism and Buddhism, bhAga 2, adhyAya 6 aura 7. / 1. bebara ( Weber ) Adi vidvAnoMke matameM sAMkhyadarzana sampUrNa vartamAna bhAratIya darzanoMmeM prAcInatama hai| mahAbhAratameM sAMkhya aura yogadarzanakA 'sanAtana' kahakara ullekha kiyA hai| 2. sAMkhya aura yogadarzanameM bheda pradarzana karaneke liye sAMkhyako nirIzvara sAMkhya aura yogako sezvara sAMkhya bhI kahA jAtA hai| nyAyasUtroMke bhASyakAra vAtsyAyanane sAMkhya aura yoga darzanoMmeM nimna prakArase bhedakA pradarzana kiyA hai-sAMkhya loga asatakI utpatti aura satkA nAza nahIM maante| unake matameM cetanatva AdikI apekSA sampUrNa AtmAyeM samAna hai, tathA deha, indriya, mana aura zabdameM; sparza Adike viSayoM meM aura deha Adike kAraNoMmeM vizeSatA hotI hai| yoga matake anuyAyo sampUrNa sRSTiko puruSake karma Adi dvArA mAnate haiM, doSa aura pravRttiko karmoMkA kAraNa batAte haiM, AtmAma jJAna Adi guNoko, asatko utpattiko, aura satke nAzako svIkAra karate haiM-nAsataH AtmalAbhaH na sata AtmahAnam / niratizayAzcetanAH / dehendriyamanassu viSayeSu tatkAraNeSu ca vizeSa iti sAMkhyAnAm / puruSakarmAdinimitto bhUtasargaH / karmahetavo doSAH pravRttizca / svaguNaviziSTAzcetanAH / asadutpadyate utpannaM nirudhyate / nyAyabhASya 1-1-29 / 3. zuddhAtmatattvavijJAnaM sAMkhyamityabhidhIyate / nyAyakoza pR0 904 TippaNI 4. nyAyakoza pR0 904 / 5. paMcaviMzatestattvAnAM saMkhyAnaM sNkhyaa| tadadhikRtya kRtaM zAstra sAMkhyam / hemacandra-abhidhAnacintAmaNi-TokA 3-526 / yUnAnI vidvAna pAithaigorasa (Pythagoras) saMkhyA ( Number )ke siddhAMtako mAnate the| pro0 vinTaranIz2a ( Winternitz ) Adi vidvAnoMke anusAra pAithagorasapara bhAratIya sAMkhya siddhAntoMkA prabhAva par3A hai / grIka aura sAMkhyadarzanakI tulanAke liye dekhiye pro0 kItha ( Keith kA Sam. khya System a06, pR0 65 se aage|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM SaDadarzanasamaccayako TIkAmeM sAMkhyamatake sAdhuoMke AcArakA nimna prakArase varNana kiyA vai-"sAMkhya matake anuyAyo sAdha tridaMDI athavA ekadaMDI hote haiM, ye kaupIna dhAraNa karate haiM, gerue raMgake vastra pahinate haiM. bahatase coTI rakhate hai, bahutase jaTA bar3hAte haiM, aura bahutase churese muMDana karAte haiM / ye mRgacarmakA Asana rakhate haiM, brAhmaNoMke ghara AhAra lete haiM, pAMca grAsa mAtra bhojana karate haiM, aura bAraha akSaroMkI jApa karate haiN| inake bhakta namaskAra karate samaya 'oM namo nArAyaNAya' kahate hai, aura sAdhu kevala 'nArAyaNAya namaH' bolate haiN| sAMkhya parivrAjaka jIvoMkI rakSAke lie lakar3Iko mukhavastrikA ( bITA) rakhate hai / ye jIvoMkI dayA pAlane ke liye svayaM jala chAnanekA vastra rakhate haiM aura apane bhaktoMko pAnI chAnane ke liye chattIsa aMgula laMbA aura bIsa aMgula caur3A majabUta bastra rakhanekA upadeza dete haiN| ye mIThe pAnImeM khArA pAnI milAnese jIvoMkI hiMsA mAnate hai, aura jalakI eka bUMdameM anaMta jIvoMkA astitva svIkAra karate haiN| inake AcAryoMke sAtha 'caitanya' zalda lagAyA jAtA hai|" sAMkhya karmakANDako, yajJa-yAgako aura vedako nahIM mAnate / ye adhyAtmavAdI hote haiM. hiMsAkA virodha karate haiM aura veda, purANa, mahAbhArata, manusmati Adiko apekSA sAMkhya tattvajJAnako zreSTha samajhate haiM / ina logoMkA mata hai ki yatheSTa bhogoMkA sevana karanepara tathA kisI bhI AzramameM rahanepara bhI yadi kapilake paccIsa tattvoMkA jJAna ho gayA hai, yadi sAMkhya matameM bhakti ho gaI hai to zikhAdhAro, muNDI athavA jaTAdhAroko bhI mukti ho sakatI hai / sAMkhyoMke matameM paccIsa tattva, tathA 1. ya eSa AnuavikaH zrauto'gnihotrAdikaH svargasAdhanatayA tApatrayapratIkAraheturuktaH so'pi dRSTavat anekAMtikaH prtiikaarH| tathAhi 'madhyamapiDaM putrakAmA patnI prAznIyAt Adhatta pitaro garbham' iti maMtreNa / tadevaM vedavacasA. bahana piNDAn paraHzatAnaznAti yAvadeko'pi putro na jaayte| tathA pazyema zaradaH zatam jIvema zaradaH zatam' iti shrutaavaaste| paraM garbhastho jAtamAtro bAlo yuvApi kumAro mriyte| kiMcAnyat-sa zrauto hetuH avizuddhaH pazuhiMsAtmakatvAt / kSayayuktaH punaH pAtAt / atizayayuktaH tatrApi svAmibhRtyabhAvazravaNAt / uktaM ca SaTzatAni niyujyante pazUnAM mdhyme'hni| azvamedhasya vacanAnyUnAni pshubhistribhiH|| pazuvadho'gniSTome mAnuSavadhaH gosavavyavas thA sautrAmaNyAM surApAnaM raNDayA saha svecchAlApazca Rtvijam / kalpasUtre'nyadapi AkRtyaM bhUri kartavyatayopadizyate / 'brahmaNe brAhmaNamAlabheta kSatrAya rAjanyaM marudbhyo vaizyaM tapase taskaraM nArakAya vIraham' ityAdizravaNAt / kiJca yathA paMkena paMkAMbhaH surayA vA surAkRtam / bhUtahatyAM tathaivemAM na yajJairmASTumarhati // na hi hastAvasRgdagdhau rudhireNaiva zuddhayataH / 'tadyathA'smin loke manuSyAH pazUnaznati tathAbhibhuJjata evamamugmin loke pazava manuSyAnaznaMti' itizrutizatazravaNAt / anyacca vRkSAn chitvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate svarga narake kena gamyate // ityavizuddhi sarbathA zrauto duHkhatrayapratIkArahetuH / sAMkhyakArikA 2 mATharabhASya / 2. paMcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rtH| zikhI muNDI jaTI vApi mucyate nAtra saMzayaH // paMcazikha / bhAvAgaNeza-tattvayAthArthyadIpana /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) pratyakSa anumAna aura zabda ye tIna pramANa mAne gaye haiN| vaidika granthoMmeM kapilako nAstika aura zrutiviruddha' taMtrakA pravartaka kahakara kapilapraNIta sAMkhya aura pataMjalike yogazAstrako anupAdeya kahA hai| sAMkhyadarzanake prarUpaka kapila-sAMkhyadarzana ke Adha praNetA, Adi vidvAna kapila parayapi kahe jAte hai / kapila kSatriya the| kucha loga kapilako brahmAkA putra batAte haiM / bhAgavatameM kapilako viSNukA avatAra kahakara unheM apanI mAtA devahatiko sAMkhya tattvajJAnakA upadeSTA kahA gayA hai / vijJAnabhikSune kapilako agnikA avatAra batAyA hai / zvetAzvatara upanipaTeM kapilakA hiraNyagarbhake avatAra rUpa meM ullekha AtA hai| rAmAyaNameM kapila yogIko vAsudevakA avatAra mora sagarate sATha hajAra putroMkA dAhaka vatAyA gayA hai| azvaghopa buddhake janmasthAna kapilarastuko kapila RpikI basAI haI nagarI kahakara ullekha karate haiN| kapilane apane pavitra aura pradhAna darzanako sarva prathama Asuriko sikhAyA ghA! Asurine paMcazikhako sikhAyA aura paMcazikhane isa darzanako vistRta kiyaa| paMcazikhake pazcAt yaha darzana bhArgava, vAlmIki, hArIta aura devala prabhUtine aura IzvarakRSNane sokhA / kapilako sAMkhyapravacanasUtra aura tattvasamAsa nAmake graMthoMkA praNetA kahA jAtA hai, parantu isa kathanakA koI AdhAra nahIM jAna pdd'taa| Asuri--Asuri kapilake sAkSAt ziSya aura paMcazikhake guru kahe jAte hai| AsurikA mata thA ki sukha aura dukha buddhi ke vikAra hai aura ye jisa prakAra candramAkA pratibimba jalameM hai, usI taraha puruSameM prati bimbita hote haiM5 Asurike siddhAMtoMke vipayameM vizeSa patA nahIM lagatA / AsurikA samaya IsAke pUrva 600 varSa kahA jAtA hai| paMcazikha-vAcaspatimizra, bhAvAgaNeza Adi TIkAkAra paMcazikhakA ullekha karate haiM / bhAvAgaNezakI yogasUtravRttise mAlUma hotA hai ki tattvasamAsapara paMcazikhane vivaraNa athavA vyAkhyA likhI thii| paMcazikhakA varNana mahAbhAratameM AtA hai| kahA jAtA hai ki paMcazikha annamaya, prANamaya, manomaya, vijJAnamaya aura AnaMdamaya AtmAke zikhAsthAnameM rahanevAle brahmako jAnate the, isaliye unakA nAma paMcazikha pdd'aa| kapila matakA anusaraNa karaneke kAraNa paMcazikha kApileya nAmase bhI kahe jAte the| cInake bauddha sampradAyake anusAra paMca 1. atazca siddhamAtmabhedakalpanayApi kapilasya tantraM vedaviruddhaM vedAnusAri manuvacanaviruddhaM c| brahmasUtra, zAMkarabhASya 2-1-1 // tathA-nAstikakapilapraNItasAMkhyasya pataJjalipraNItayogazAstrasya cAnupAdeyatvamuktaM bhArate mokSadharmeSa sAkhyaM yogaH pAzupataM vedAraNyakameva ca / jJAnAnyetAni bhinnAni nAtra kAryA vicAraNA / / gItA. madhvabhASya, a. 2 zlo. 39 / nyAyakoza pR. 904 TippaNI / 2. sAMkhyasya vaktA kapilaH paramarSiH purAtanaH / hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH purAtanaH / mahAbhArata, mokSadharma / pro. rAdhAkriznan Adi vidvAn sAkhya siddhAMtake avyakta bIjakA RgvedameM pAye jAnekA ullekha karate haiN| 3. kapilastattvasaMkhyAtA bhgvaanaatmmaayyaa| jAtaH svayamajaH sAkSAdAtmaprajJaptaye nRNAm / bhAgavata 3-25-1 / 4. sAMkhyasUtra sarvaprathama aniruddha (1500 I. sa.) kI vRtti sahita aura kucha samaya vAda vijJAnabhikSuke bhASya ( 1650 I. sa.) sahita dekhaneme Ate haiN| aniruddha aura vijJAnabhikSuke pUrvavartI IzvarakRSNa, zaMkara, vAcaspatimizra, mAdhava Adi vidvAna sAMkhyasUtroMkA ullekha nahIM karate, isa parase vidvAna sAMkhyasUtroMko caudahavIM zatAbdIke bAda banA huA anumAna karate haiM / 5. dekhiye pR. 138 /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM zikhako SaSTitaMtrakA praNetA kahA jAtA hai, parantu yaha ThIka nahIM hai| paMcazikha caubIsa tattvoMko svIkAra karate haiM aura bhUtoMke samUhase AtmAkI utpatti mAnate haiN| pro. dAsaguptakA mata hai ki IzvarakRSNakI sAMkhyakArikAkA aura mahAbhAratameM varNana kiye hue sAMkhyasiddhAntoMkA caraka (78 I. sa.) meM koI ullekha nahIM milatA, isalie mahAbhAratameM AyA huA paMcazikhakA sAMkhya maulika sAMkhyadarzana hai, tathA sAMkhyakArikAkA IzvarakRSNakA sAMkhya sAMkhyadarzanakA arvAcInakA rUpa hai| gArbe (Garbe ) paMcazikhako IsAkI prathama zatAbdIkA vidvAna kahate haiN| vArSagaNya-vArSagaNya vindhyavAsIke guru the| mahAbhAratameM vArSagaNyako sAMkhya-yogake praNetAoMmeM mAnA gayA hai / vAcaspatine inakA yogazAstra-vyutpAdayitA kahakara ullekha kiyA hai| ahirbudhnyasaMhitAmeM aura vAcaspati Adine vArSagaNyako SaSTitaMtrakA racayitA kahA hai| inakA samaya IsavI san 230-300 kahA jAtA hai| vindhyavAsI-vindhyavAsIkA ullekha mImAMsAzlokavArtika aura tattvasaMgrahapaMjikA meM AtA hai| inakA asalI nAma rudrila thaa| vasubaMdhuke jIvanacaritake lekhaka paramArthake anusAra, vindhyavAsone vasubaMdhuke guru buddhamitrako zAstrArtha meM parAjita karake ayodhyAke vikramAditya rAjAse pAritoSika prApta kiyA thaa| vindhyavAsI jaya prApta karake vindhyAcalako lauTa gaye aura vahIM para inhoMne zarIra chodd'aa| inakA samaya I. sa. 250-320 kahA jAtA hai|' | IzvarakRSNa-IzvarakRSNa sAMkhyakArikAke kartA haiN| sAMkhyakAriko sAMkhyasaptati bhI kahate haiN| yaha graMtha SaSTitaMtrake AdhArase racA gayA hai / sAMkhyakArikAke Upara mAThara aura gaur3apAdane TIkAyeM likhI haiM / bauddha sAdhu paramArtha chaThI zatAbdImeM sAMkhyakArikAko cInameM le gaye the, aura vahAM unhoMne isakA cInI anuvAda karake isake Upara TIkA likhI thii| pahale IzvarakRSNa aura vindhyavAsIko eka hI vyakti samajhA jAtA thA, parantu kamalazIla tattvasaMgrahapajikAmeM IzvarakRSNa aura vindhyavAsIkA alaga-alaga ullekha karate hue vindhyavAsIkA rudila nAmase ullekha karate haiM / guNaratna bhI vindhyavAsI aura IzvarakRSNako alaga-alaga nAmase kahate haiM, isaliye IzvarakRSNa aura vindhyavAsIko eka vyakti nahIM kahA jA sktaa| kucha loga IzvarakRSNakA samaya vArSagaNyake pUrva mAnakara IzvarakRSNakA samaya dUsarI zatAbdI mAnate haiN| kuchakA kahanA hai ki mahAbhAratake vArSagaNya IzvarakRSNase bilakula anabhijJa haiM, isaliye vArSagaNyako IzvarakRSNake uttarakAlona nahIM kahA jA sakatA / ina vidvAnoMke matameM IzvarakRSNakA samaya IsavI san 340-380 mAnA jAtA hai / vAcaspatimizra-navamI zatAbdImeM vAnaspatine nyAya-vaizeSika darzanoMkI taraha sAMkhyakArikApara sAMkhyatattvakaumudo aura vyAsabhASyapara tattvavaizAradI nAmaka TIkAkI racanAkI hai|| vijJAnabhikSa-vAcaspatimizrake bAda vijJAnabhikSu athavA vijJAnayati eka pratibhAzAlI sAMkhya vicAraka ho gaye haiN| inhoMne sAMkhyasUtroMpara sAMkhyapravacanabhASya tathA sAMkhyasAra, pAtaMjalabhASyavArtika, brahmasUtrake Upara vijJAnAmRtabhASya Adi granthoMkI racanAko hai| bahutase siddhAtoMmeM vijJAnabhikSukA vAcaspatimizrase bhinna abhiprAya thaa| vijJAnabhikSune paMcazikha aura IzvarakRSNake samayameM lupta hue IzvaravAdakA sAMkhyadarzanameM phirase pratipAdana kiyA hai| bhAvAgaNezadIkSita, prasAdamAdhavayogI aura divyasiMhamizra nAmake inake tIna pradhAna ziSya the| 1. vAcaspatimitha Adi vicArakoMke anasAra SaSTitaMtra vArSagaNyakA banAyA haA hai| SaSTitantrakA bhagavatI jJAtRdharmakathA, nandi Adi jaina AgamoMmeM ullekha AtA hai| jaina kathAke anusAra SaSTitaMtra AsurikA banAyA huA kahA jAtA hai / jaina TIkAkAroMne SaSTitaMtrakA artha kApilIya zAstra kiyA hai| 2. tattvasaMgraha, aMgrejI bhUmikA /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa ) 337 inake atirikta sanaka, nanda, sanAtana, sanatkumAra, aMgirA vo Adi aneka sAMkhya vicAraka ho gaye haiM, jinakA aba kevala nAma zeSa raha gayA hai / yogadarzana / yogazabda RgvedameM aneka sthaloMpara AtA hai, parantu yahA~ yaha zabda prAyaH jor3aneke artha meM prayukta huA hai / zvetAzvatara, taittirIya, kaTha, maitrAyaNI Adi prAcIna upanipadome yoga samAdhike artha meM pAyA jAtA hai / yahA~ yoga ke aMgoM kA varNana kiyA gayA / Age jAkara zAMDilya, yogatattva, dhyAnadindu, haMsa, amRtanAda, varAha, nAdabindu, yogakuNDalI Adi uttarakAlako upanipadoMmeM yaugika prakriyAoM kA sAMgopAMga varNana milatA hai / sAMkhyadarzanake kapila munikI taraha hiraNyagarbha yogadarzana ke Adi vaktA mAne jAte haiM / hiraNyagarbha ko svayaMbhU bhI kahate haiM / mahAbhArata aura zvetAzvatara upanipa meM hiraNyagarbhakA nAma AtA hai | pataMjali Adhunika yogasUtroMke vyavasthApaka samajhe jAte haiM / " vyAsabhASya ke TIkAkAra vAcaspati aura vijJAnabhikSu bhI pataMjalikA yogasUtroM ke kartA rUpameM ullekha nahIM karate / pro0 dAsagupta Adi vidvAnoM ke matAnusAra vyAkaraNa mahAbhASyakAra aura yogasUtrakAra pataMjali donoM eka hI vyakti the | pataMjalikA samaya IsA ke pUrva dUsarI zatAbdI mAnA jAtA pataMjali yogasUtroM ke Upara vyAsane bhASya likhA hai / vyAsakA samaya IsAkI cauthI zatAbdI kahA jAtA hai / ye vyAsa mahAbhArata aura purANakAra vyAsa se bhinna vyakti mAne jAte haiM / vyAsake bhASyake Upara vAcaspati mizra tattvavaizAradI nAmakI TIkA likhI hai / vyAsabhASyapara bhoja ( dasavI zatAbdI) ne bhojavRtti, vijJAnabhikSune yogavArtika aura nAgojI bhaTTa ( satarahavIM zatAbdI) ne chAyAvyAkhyAmakI TIkAyeM likhI haiM / yogakI aneka zAkhAyeM haiM / sAmAnya se yogake do bheda hai - rAjayoga aura haThayoga | pataMjali Rpike yogako rAjayoga kahate haiM / prANAyAma Adise paramAtmA ke sAkSAtkAra karaneko haThayoga kahate haiM / haThayogake Upara haThayogapradIpikA, zivasaMhitA, gheraNDasaMhitA Adi zAstra mukhya hai / jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyogake bhedase yogake tIna bheda bhI hote haiN| yogatattva upaniSad meM mantrayoga, layayoga, haThayoga aura rAjayoga isa taraha yogake cAra bheda kiye haiM 1 jaina aura bauddha darzanameM yoga mahAbhArata, purANa, bhagavadgItA Adi vaidika graMthoMke atirikta jaina aura bauddha sAhitya meM bhI yogakA vizada varNana milatA hai| jaina Agama granya aura prAcIna jaina saMskRta sAhitya meM yoga zabda prAyaH dhyAnake artha meM prayukta kiyA gayA hai| yahA~ dhyAnakA lakSaNa, bheda prabheda AdikA vistRta varNana milatA hai | yogaviSayaka sAhityako pallavita karane meM sarvaprathama haribhadrasUrikA nAma vizeSa rUpase ullekhanIya hai / haribhadrane yogake Upara yogabindu, yogadRSTisamuccaya, yogaviMzikA, por3azaka Adi granthoMke likhane ke sAtha pataMjali ke yogazAstrakA pAMDitya prApta karake pataMjalike yogasUtroMke sAtha jainayogako prakriyAoMkI tulanA kI hai| haribhadra ke yogadRSTisamuccaya meM mitrA; tArA Adi ATha dRSTiyoM kA svarUpa jaina sAhitya meM bilakula abhUtapUrva hai / jaina yogazAstra ke dUsare vidvAn hemacandrasUri haiM / inhoMne yogapara yogazAstra nAmaka svataMtra graMtha likhakara aneka jaina yaugika prakriyAoM kA pataMjalikI prakriyAoMse samanvaya kiyA hai| hemacandra ke yogazAstra meM zubhacandra AcArya ke jJAnArNavameM Aye hue dhyAna Adike varNanake sAtha dhyAna, Asana AdikA vistRta varNana milatA hai / jainayoga - sAhityako vRddhiMgata karanevAle satarahavIM sadI ke aMtima vidvAn yazovijaya upAdhyAya mAne jAte haiM / 1. tulanA karo - nanu hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH purAtanaH / iti yAjJavalkyasmRteH pataMjaliH kathaM yogasya zAsiteti cet addhA / ataeva tatra tatra purANAdo viziSya yogasya viprakIrNatayA durgAhyArthatvaM manyamAnena bhagavatA kRpAsiMdhunA phaNipatinA sAraM saMjighRkSuNAnuzAsanamArabdhaM na tu sAkSAcchAsanam / sarvadarzanasaMgraha 15 / 43
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM yazovijayajIne yogake Upara adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSada. tathA yogalakSaNa, pAtaMjalayogalakSaNavicAra, yogabheda, yogaviveka, yogAvatAra, mitrA, tArAditraya, yogamAhAtmya Adi dvAtrizikAyeM likhaneke sAtha haribhadrakI yogavizikA aura pAMDazakapara TIkA likhakara, pataMjalike yogasUtroMpara jaina prakriyAke anusAra vRtti racI hai| yazovijayajIne ukta graMthoM meM bhagavadgItA, yogavAsiSTha, taittirIya upaniSad, pAtaMjala yogasUtra Adi vaidika graMthoM kA upayoga kyiA hai aura sAtha ho jaina aura pataMjalike yogako prakriyAoMko tulanA karate hue aneka sthaloMpara pataMjaliko prakriyAkA prativAda kiyA hai|' vauddha graMthoM meM bhI yogakA varNana milatA hai| svayaM buddhane bodhi prApta karaneke pUrva yogakA abhyAsa kiyA thaa| pAtaMjala yogadarzanakI taraha bauddha zAstroMmeM bhI ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha, maMtrI, karuNA, muditA, upekSA Adiko dharmake pradhAna aGga mAna inake vizada varNana ke sAtha heya, heyahetu, hAna aura hAnopAyako taraha duHkha, samudaya, nirodha aura mArga ina cAra AryasatyoMkA upadeza diyA hai| mahAyAna sampradAyako vijJAnavAda zAkhA yogAbhyAsapara vizeSa dhyAna deneke kAraNa hI yogAcAra nAmase kahI jAtI thii| yogAcAra sampradAyameM vyAna, pAramitA, samAdhi Adi prakriyAoMkA vistRta varNana pAyA jAtA hai| vauddhatantrako kriyAtantrakA nAma bahuta mahattvakA hai| anuttarayogatantrake paMcakramameM bhI yogakI pAMca dazAoMkA varNana AtA hai| hInayAna sampradAyameM bhI yogAbhyAsako mahattvapUrNa sthAna diyA gayA 1. jaina yogake vipayameM vizeSa jAnane ke lie dekhiye paM0 sukhalAlajIko yogadarzana aura yogavizikAkI bhuumikaa| 2. hInayAnake yogasaMbaMdhI siddhAMtoMke liye dekhiye miseja rAisa DaiviDsakA Yogavchara's Mannual, pAlI TaiksTa sosAyaTI 1916 /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsaka pariziSTa (Ga) ( zloka 11 aura 12 ) mImAMsakoMke AcAra vicAra mImAMsaka darzanako jaiminIya darzana bhI kahate haiM / mImAMsaka loga upaniSadoMse pUrvavartI vedoMko hI pramANa mAnate haiM, isaliye ye pUrvamImAMsaka kahe jAte haiN| mImAMsaka dhUmamArgake anuyAyI hote haiM / ye yajJa-yAgake dvArA devatAoMko prasanna karake svargakI prApti hI apanA mukhya dharma samajhate hai / ' mImAMsaka vaidika hiMsAko hiMsA nahIM mAnate, pitaroM ko tRpta karaneke liye zrAddha karate haiM, devatAoMko prasanna karaneke liye mAMsakI Ahuti dete haiM, tathA atithiyoMkA madhuparka Adise satkAra karate haiM / pUrvamImAMsAvAdiyoM ko karmamImAMsaka bhI kahate haiM / " mImAMsaka sAdhu kukarmase rahita hote haiM, yajana Adi chaha karmoMmeM rata rahate haiM, brahmasUtra rakhate haiM, aura gRhasthAzramameM rahate haiM / ye loga sAMkhya sAdhuoM kI taraha ekadaNDI athavA tridaMDI hote haiM / ye geruA raMgake vastra pahanate haiM, mRgacarma ke Upara baiThate hai; kamaNDalu rakhate haiM aura sira muMDAte haiN| ina logoMkA vedake sivAya aura koI guru nahIM hai, isaliye ye svayaM hI saMnyAsa dhAraNa karate haiM / mImAMsaka sAdhu yajJopavItako dhokara pAnIko tIna bAra pIte haiM / ye brAhmaNa ho hote haiM, aura zUdrake ghara bhojana nahIM karate / " arvAcIva pUrvamImAMsaka tIna prakAra haiM- prabhAkara ( guru ), kumArilabhaTTa ( tutAta ) aura maNDana mizra bhaTTa chaha aura prabhAkara pAMca pramANoMko aMgIkAra karate haiM / mImAMsakoMke siddhAMta 1. veda - vedako zruti, AmnAya, chanda, brahma, nigama, pravacana Adi nAmoMse bhI kahate haiM / vedAntI logoM kI jijJAsA brahma ke liye hotI hai; jaba ki mImAMsaka logoMkA aMtima dhyeya dharma hI hotA hai / mImAMsakoM kA mata hai, kartavya rUpa dharma atIndriya hai, vaha pratyakSa Adi pramANoMse nahIM jAnA jA sktaa| isaliye dharmakA jJAna vedavAkyoMkI preraNA ( codanA ) se ho hotA hai| upaniSadoMkA prayojana bhI vedavAkyoMke samarthana karaneke liye hI hai / ataeva vedoMko hI pramANa mAnanA cAhiye / vedoMkA koI kartA pratyakSa Adi pramANoMse siddha nahIM hotA hai / jina zAstroMkA koI kartA dekhA jAtA hai, una zAstroMko pramANa nahIM kahA jA sakatA, isaliye apaurupeya hone ke kAraNa vedako hI pramANa kahA jA sakatA hai / 3 veda nitya haiM, abAdhita haiM, dharmake 1. devatAM uddizya dravyatyAgo yAgaH / yAgAdireva zreyasAdhanarUpeNa dharmaH / / 2. etena kratvarthakartRpratipAdaka pratipAdanadvAreNopaniSadAM nairAkAMkSyaM vyAkhyAtam / tantravArtika pR0 13 / 3. naiyAyika loga vedako IzvarapraNIta mAna kara vedake apauruSeyatvakA khaMDana karate haiM vedasya kathamapauruSeyatvamabhidhIyate / tatpratipAdakapramANAbhAvAt / atha manyethA apauruSeyA vedA: saMpradAyAvicchede satyasmaryamANakartRkatvAdAtmavaditi / tadetanmaMdam / vizeSaNAsiddheH / pauruSeyavedavAdibhiH pralaye saMpradAyavicchedasya kakSIkaraNAt / kiMca kimidamasmaryamANakartRkatvaM nAmApramIyamANakartRkatvamasmaraNagocarakartRkatvaM vA / na prathamaH kalpaH / paramezvarasya kartuH pramiterabhyupagamAt / na dvitIyaH / vikalpAsahatvAt / tathAhi / kimekenAsmaraNamabhipreyate sarvairvA / nAdyaH / yo dharmazIlo jitamAnaroSa ityAdiSu muktikoktiSu vyabhicArAt / na dvitIyaH / sarvAsmaraNasyA sarvajJadurjJAnatvAt / pauruSeyatve pramANasaMbhavAcca / vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAtkAlidAsAdivAkyavat / vedavAkyAnyAptapraNItAni pramANatve sati vAkyatvAnmanvAdivAkyavaditi / nanu -
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM pratipAdaka honese jJAnake sAdhana haiM, tathA apauruSeya honeke kAraNa svataH pramANa haiN| vedavAkyoMkA anumAna pramANase khaNDana nahIM ho sakatA, kyoMki anumAna pramANa veda pramANase bahata nimna koTikA hai| vedake apauruSeya honepara bhI anyacchinna anAdi sampradAyase veda vAkyoMke arthakA jJAna hotA hai| vedavAkya laukika vAkyoMse bhinna hote haiM jaise 'agnimILe purohitam', 'IrSe tvorje tvA', 'agna AyAhi vItaye' Adi / veda do prakArakA hotA hai-maMtra rUpa aura brAhmaNa ruup| yaha maMtra aura brAhmaNa rUpa veda vidhi, maMtra, nAmadheya, niSedha aura arthavAdake bhedase pAMca prakArakA hai / 2 vidhise dharma saMbaMdhI niyamoMkA jJAna hotA hai jaise-'svargake icchukako yajJa karanA cAhiye' yaha vidhi hai / aparva, niyama, parisaMkhyA, utpatti, viniyoga, prayoga, adhikaraNa Adike bhedase vidhike aneka bheda hote hai / maMtrase yAjJikako yajJa sambandhI devatAoM AdikA jJAna hotA hai / nAmadheyase yajJase milanevAle phalakA jJAna hotA hai| niSedha vidhikA hI dUsarA prakAra hai| nindA, prazaMsA, parakRti aura purAkalpake bhedase arthavAda cAra prakArakA hotA hai| 2. zabdakI nityatA-mImAMsaka vedako nitya aura apauruSeya mAnate haiM, isaliye inake matameM zabdako bhI nitya aura sarvavyApaka svIkAra kiyA gayA hai / mImAMsakoMkA kahanA hai ki hameM eka sthAnapara prayukta gakAra Adi varNoMkA, sUryako taraha, pratyabhijJAnake dvArA saba jagaha jJAna hotA hai, isaliye zabdako nitya mAnanA caahiye| tathA, eka zabdakA eka bAra saMketa grahaNa kara lenepara kAlAntarameM bhI usa saMketase vedasyAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanasAmAnyAdadhunAdhyayanaM yathA / ityanumAnaM pratisAdhanaM pragalbhata iti cet / tadapi na pramANakoTiM praveSTamISTe / bhAratAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakaM / bhAratAdhyayanatvena sAMpratAdhyayanaM yathA / / ityAbhAsasamAnayogakSematvAt / nanu tatra vyAsaH karteti smaryate / ko hyanyaH puNDarIkAkSAnmahAbhAratakRdbhavet / ityAdAviti cet / tadapyasAram / RcaH sAmAni jajJire / chandAMsi jajJire tasmAdyajustasmAdajAyata (tai0 A0 3-12) iti puruSasUkte vedasya sakartRkatA pratipAdanAt / kiM cAnityaH zabdaH sAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAdghaTavat / nanvidamanumAnaM sa savAyaM gakAra iti pratyabhijJApramANapratihatamiti cet / tadatiphalgu / lunapunarjAtakezadalitakundAdAviva pratyabhijJAyAH sAmAnyaviSayatvena bAdhakatvAbhAvAt / nanvazarIrasya paramezvarasya tAlvAdisthAnAbhAvena varNoccAraNAsaMbhavAtkathaM tatpraNItatvaM vedasya syAditi cet / na tadbhadram / svabhAvato'zarIrasyApi tasya bhaktAnugrahArthaM lIlAvigrahagrahaNasaMbhavAt / tasmAdvedasyA pauruSeyatvavAcoyuktiH na yuktA / srvdrshnsNgrh-jaiminidrshn| 1. vedAnto loga vedako apauruSeya aura AdimAn, tathA sAMkhya loga vedako pauruSeya aura AdimAna mAnate haiN| 2. mantra aura brAhmaNa rUpa vedake cAra bheda hai-Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura atharvaveda / RgvedakI dasa, yajurvedakI chiyAssI, sAmavedakI eka hajAra (ye anadhyAyake dinoMmeM par3hI jAneke kAraNa indrake vajrase naSTa ho gaI mAnI jAtI hai ) aura atharvavedako nau zAkhAyeM haiN| RgvedakA Ayurveda, yajurvedakA dhanurveda, sAmavedakA gAnvarvaveda aura atharvavedakA arthazAstra (sthApatya ) ye cAroM vedoMke cAra upaveda hote haiN| zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda aura jyotiSa ye chaha vedake aMga, tathA purANa, nyAya, mImAMsA aura dharmazAstra ye cAra upAMga haiN| RgvedakA etareyabrAhmaNa, yajurvedakA taittirIya aura zatapatha brAhmaNa, sAmavedakA gopathabrAhmaNa tathA atharvavedakA tANDyabrAhmaNa ye vedoMke brAhmaNa hai / 3. zabdo nityaH vyomamAtraguNatvAt vyomaparimANavat-prabhAkara / zabdo nityaH nissparzadravyatvAt Atmavat-bhaTTa /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 341 zabdake arthakA jJAna hotA hai| yadi zabda nitya na hotA to hamAre pitAmaha Adise nizcita kiye hue zabdoMke saMketase hameM usI arthakA jJAna na hotA, isaliye zabdako nitya hI mAnanA caahiye| yadi kaho ki zabdako nitya svIkAra karanepara sava logoMko hamezA zabda sunAI dene cAhiye, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki jisa samaya pratyeka varNa saMbaMdhI tAlu, oSTha AdikA vAyuse saMbaMdha hotA hai, usI samaya zabdakI abhivyakti hotI hai / jisa samaya manuSya yatnase kisI zabdakA uccAraNa karatA hai, usa samaya vAyu nAbhise uThakara, urameM vistIrNa ho, kaNThameM phaila, mastakameM laga vApisa AtI huI nAnA prakArake zabdoMkI abhivyakti karatI hai, isaliye zabdakI vyaMjaka vAyumeM hI utpatti aura vinAza hotA hai / ataeva zabdako nitya mAnanA caahiye| 3. Izvara aura sarvajJa-mImAMsaka Izvarako sRSTikartA aura saMhArakartA nahIM maante| unake matameM apUrva hI yajJa AdikA phala denevAlA hai, isaliye Izvarako jagatkA kartA mAnane kI koI AvazyakatA nahIM rhtii| vedoMko banAne ke liye bhI IzvarakI AvazyakatA nahIM, kyoMki veda apauruSeya honese svataH pramANa hai| mImAMsakoMkA kathana hai ki yadi Izvara zarIra rahita hokara sRSTikA sarjana karatA hai to azarIrI Izvarake jagatke sarjana karanekI icchAkA prAdurbhAva nahIM ho sktaa| yadi Izvara zarIra sahita hokara jagatko banAtA hai to Izvarake zarIrakA bhI koI dUsarA kartA mAnanA caahiye| paramANuoMko IzvarakA zarIra mAnanA bhI ThIka nhiiN| kyoMki binA prayatnake paramANuoMmeM kriyA nahIM ho sakatI / tathA, Izvarake prayatnako nitya mAnanese paramANuoMmeM sadA hI kriyA hotI rahanI cAhiye / Izvarako dharma-adharmakA adhiSThAtA bhI nahIM mAna sakate / kyoMki saMyoga athavA samavAya kisI bhI saMbaMdhase dharma aura adharmakA Izvarake sAtha saMbaMdha nahIM ho sktaa| tathA, yadi Izvara sRSTikA kartA hai, to vaha dukhI jagatkI kyoM racanA karatA hai ? jIvoMke bhUta karmoM ke kAraNa Izvara dvArA dukhI jIvoMkI sRSTi mAnanA bhI ThIka nahIM / kyoMki jisa samaya Izvarane sRSTi kI, usa samaya koI bhI jIva maujUda nahIM thaa| dayAse prerita hokara bhI IzvarakI sRSTi racanAko nahIM mAna sakate, kyoMki sRSTiko banAneke samaya prANiyoMkA abhAva thaa| phira bhI yadi anukaMpAke kAraNa jagatkA sarjana mAnA jAya, to Izvarako sukhI prANiyoMko hI janma denA cAhiye thaa| krIr3Ake kAraNa bhI sRSTikA nirmANa nahIM mAna sakate / kyoMki Izvara sarvathA sukhI hai, use krIr3A karanekI AvazyakatA nahIM hai| Izvara sRSTikI racanA karake phira usakA saMhAra kyoM karatA hai ? isakA kAraNa bhI samajhameM nahIM aataa| isaliye bIjavRkSakI taraha anAdi kAlase sRSTikI paraMparA mAnanI cAhiye / vAstavameM nitya aura apauruSeya vedoMke vAkya hI pramANa haiN| koI anAdi Izvara na sRSTikA nirmANa aura na sRSTikA saMhAra karatA hai| 1. naiyAyika 'sakAraNaka honese, 'aindriyaka honese' aura 'vinAzI honese' zabdako anitya mAnate haiN| dekhiye nyAyasUtra 2-2-13 / nyAyadarzana meM 'vIcItaraMga' nyAyase aura 'kadambakoraka' nyAyase zabdakI utpatti ____ mAnI gaI hai / vaiyAkaraNa akAra Adi varNako nitya mAnate hai-varNo nityaH dhvanyanyazabdatvAt sphoTavat / sarvajJavanniSedhyA ca sraSTuH sadbhAvakalpanA / na ca dharmAdRte tasya bhavellokAdviziSTatA // na cA'nanuSThito dharmo nA'nuSThAnamRteH mateH / na ca vedAdRte sA syAdvedona ca pdaadibhiH|| tasmAt prAgapi sarve'mI sraSTurAsan padAdayaH / na hi sraSTurasmadAdibhyo'tizayaH sahajaH saMbhavati puruSatvAdasmadAdivadeva / ato dharmanimitto vaktavyaH / nacA'nanuSThito dharmaH kArya karoti / na cA'satijJAne'nuSThAnaM saMbhavati / na ca vedAdate jJAnaM / na ca vedaH padapadArthasaMbaMdhaivinA zaknoti arthamavabodhayituM / ataH prAgapi sRSTeH santyeva padAdayaH / yathAha manu: sarveSAM ca sa nAmAni karmANi ca pRthak pRthak / vedazabdezya evAdI pRthak saMsthAzca nirmame / / zlokavAtika saMbaMdhAkSepaparihAra zloka 114-116 nyAyaratnAkara ttiikaa| 2.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM mImAMsaka sarvajJako bhI nahIM maante| mImAMsakoMkA kahanA hai ki sarvajJakI pratyakSa Adi pramANoMse upalabdhi nahIM hotI, isaliye usakA abhAva hI mAnanA caahiye| tathA manuSyakI prajJA, medhA AdimeM thor3A bahuta hI atizaya pAyA jA sakatA hai| jisa prakAra vyAkaraNazAstrakA prakRSTa paMDita jyotiSazAstrakA jJAtA nahIM kahA jA sakatA, jisa prakAra veda, itihAsa AdikA vidvAn svargoM ke devatAoMko pratyakSase jAnanemeM paMDita nahIM kahA jA sakatA, jisa prakAra AkAzameM daza yojana kUdanevAlA manuSya * saikar3oM prayatna karanepara bhI eka hajAra yojana nahIM kUda sakatA, aura jisa prakAra karNa indriyameM atizaya honepara bhI usase rUpakA jJAna nahIM ho sakatA, usI taraha prakRSTase prakRSTa jJAnI bhI apane viSayakA atikramaNa na karake hI indriyajanya padArthoM kA hI jJAna kara sakatA hai| koI bhI prANI saMpUrNa lokoMke saMpUrNa samayoMke saMpUrNa padArthoM kA jJAtA nahIM ho sktaa| ataeva koI atIMdriya padArthoM ke sAkSAtkAra karanevAlA sarvajJa nahIM hai|' 4. pramANavAda-mImAMsaka pahale nahIM jAne hue padArthoM ko jAnaneko pramANa mAnate haiN| prabhAkara matake anuyAyo pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthApatti ye pAMca, aura kumArila bhaTTa ina pAMca pramANoMmeM abhAvako milAkara chaha pramANa svIkAra karate haiM / mImAMsaka smRtijJAnake atirikta sampUrNa jJAnoMko svataH pramANa mAnate haiN| momAsakoMkA kahanA hai ki jJAnakI utpattike samaya hI hameM padArthoM kA jJAna (jJapti ) hotA hai| ataeva jJAna apanI utpattimeM aura padArthoM ke prakAza karanemeM kisI dUsarekI apekSA nahIM rkhtaa| jisa samaya hameM koI jJAna hotA hai, vaha jJAna svataH hI pramANa hotA hai, tathA jJAnake svataH pramANa honese hI hamArI padArthoM meM pravRtti hotI hai / isoliye jJAnake utpanna hote hI jJAnake prAmANyakA patA laga jAtA hai| yadi aisA na ho to hamArI padArthoMmeM pravRtti na honI cAhiye / parantu aprAmANya jJAnameM yaha bAta nahIM hotii| kAraNa ki mithyA jJAnameM hamArI indriyoM AdimeM doSa honeke kAraNa uttarakAlameM honevAle bAdhaka jJAnase hI hamAre jJAnakA aprAmANya siddha hotA hai / ataeva mImAMsakoMke matameM smRti jJAnako chor3akara pratyeka jJAna, jaba taka ki vaha uttarakAlameM kisI bAdhaka jJAnase apramANa rUpa siddha nahIM hotA, svataH pramANa kahA jAtA hai, aura uttarakAlameM vahI jJAna pramANa siddha honepara parataH kahA jAtA hai| naiyAyika mImAMsakoMke svataHprAmANyavAdakA virodha karate haiM, prAmANya aura aprAmANya donoMko parataH mAnate haiM / sAMkhya prAmANya aura aprAmANya ko svataH, jaina donoMko kathaMcita svataH aura kathaMcit parataH, tathA bauddha aprAmANya jJAnako svataH aura prAmANyako parataH mAnate haiN| AtmA-mImAMsaka loga AtmAke astitvako svIkAra karate haiN| inake matameM AtmAko zarIra, indriya aura buddhise bhinna mAnakara AtmabahutvavAdake siddhAMtako svIkAra kiyA gayA hai / mImAMsaka vidvAn 1. saMbhavataH mImAMsaka loga Izvara aura sarvajJakA sadbhAva na mAnaneke kAraNa 'lokAyata' 'nAstika' Adi nAmoMse kahe jAne lage the / kumArila bhaTTane isa AkSepako dUra karaneke liye zlokavAtikakI racanA kara usameM 'AtmavAda' nAmaka bhinna prakaraNa likhA hai prAyeNaiva hi mImAMsA loke lokaaytiikRtaa| tAmAstikapathe kartumayaM yatnaH kRto mayAH // zlokavArtika pU0 4 zloka 10 / tathA-ityAha nAstikyanirAkariSNu rAtmAstitAM bhASyakRdana yuktyA / dRDhatvametadviSayazca bodhaH prAyAti vedAntaniSevaNena // pR0728 zloka 148 / 2. parApekSaM pramANatvaM nAtmAnaM labhate kvacit / mUlocchedakaraM pakSaM ko hi nAmAdhyavasyati // yadi hi sarvameva jJAnaM svaviSayatathAtvAvadhAraNe svayamasamartha vijJAnAntaramapekSeta tataH kAraNaguNasaMvAdArthakri. yAjJAnAnyapi svaviSayabhUtaguNAdyavadhAraNe paramapekSerana, aparamapi tatheti na kazcidartho janmasahasreNApyadhyavasIyeteti prAmANyamevotsIdet / zAstradIpikA pR0 22 /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI ( pariziSTa) 343 kumArilabhaTTa aura prabhAkarake AtmA saMbaMdhI siddhAMtoMmeM matabheda pAyA jAtA hai| kumArilake matameM AtmAko kartA, bhoktA, jJAnazaktivAlA, nitya, vibhu aura pariNAmI mAnakara ahaMpratyayakA viSaya mAnA jAtA hai| prabhAkara bhI AtmAko kartA, bhoktA aura vibhu svIkAra karate haiM, parantu ve AtmAmeM parivartana nahIM mAnate 2 / prabhAkarake siddhAMta ke anusAra AtmA jJAtA hai aura padArtha jJeya haiM / jJAtA aura jJeya eka nahIM ho sakate, isaliye AtmA kabhI svasaMvedanakA viAya nahIM ho sakatA / yadi AtmAko svasaMvedaka mAnA jAya to gAr3ha nidrAmeM bhI jJAna mAnanA caahiye| mokSa-gautamadharmasUtra Adi dharmazAstroMmeM dharma, artha aura kAma kevala ina tIna puruSArthoMko mAnakara dharmako hI mukhya puruSArtha svIkAra kiyA gayA hai| mImAMsA darzanake prAcIna AcArya dharmako sampUrNa sukhoMkA kAraNa mAnakara usase svargakI prApti karanA hI apanA antima dhyeya samajhate the| ina logoMke sAmane mokSakA prazna itanA balavAna nahIM thaa| parantu uttarakAlIna mImAMsaka AcArya mokSa saMbaMdhI praznase achUte na raha ske| prabhAkarake matake anusAra saMsArake kAraNa bhUtakAlIna dharma aura adharmake nAza hone para zarIrake Atyantika rUpase nAza honeko mokSa kahA hai| jisa samaya jIvake zama, dama, brahmacarya Adike dvArA AtmajJAna honese dehakA abhAva ho jAtA hai, usa samaya mokSakI prApti hotI hai| mokSa avasthAko Ananda rUpa nahIM kaha sakate, kyoMki nirguNa AtmAmeM Ananda nahIM raha sktaa| isaliye sukha aura dukha donoMke kSaya honepara svAtmasphuraNa rUpa avasthAko hI mokSa kahate haiN| kumArila bhaTTake anusAra paramAtmAkI prAptikI avasthA mAtrako mokSa kahA gayA hai / kumArila bhI mokSako AnaMda rUpa nahIM mAnate / pArthasArathimizra Adine bhI sukha-dukha Adi samasta vizeSa guNoMke nAza honeko mukti mAnA hai| mImAMsaka aura jaina mImAMsaka yAjJika hiMsAko, jAtise varNavyavasthAko aura vedake svata: pramANako svIkAra karate haiN| parantu jaina sAMkhya, bauddha, AjIvika Adi zramaNa sampradAyoMkI taraha ukta bAtoMkA virodha karate haiM / jaina loga hiMsAke ugra virodhI hai| ye loga jAtise varNa vyavasthAko nahIM mAnate / brAhmaNoMkI mAnyatA hai ki sabase pahale brahmAke mukhase brAhmaNoMkI utpatti huI, usake bAda brahmAke anya avayavoMse kSatriya, vaizya aura zUdra janme, isaliye brAhmaNa hI sarvapUjya hai| parantu AdipurANa Adi jaina purANoMmeM isase viruddha kalpanA dekhane meM AtI hai / AdipurANake anusAra pahale pahala jaba RSabhadeva bhagavAnane asi, masi Adi chaha karmoMkA upadeza kiyA, usa samaya unhoMne pahale kSatriya, vaizya aura zUdroMkoM sRSTi kI, aura bAdameM vratadhArI zrAvakoM meM se brAhmaNa 1. jJAnazaktisvabhAvo'to nityaH sarvagataH pumAn / dehAntarakSamaH kalpyaH so'gacchanneva yokSyate // mI0 zlokavArtika AtmavAda 73 / 2. buddhIndriyazarIrebhyo bhinna AtmA vibhuvaH / nAnAbhUtaH pratikSetramarthavittiSu bhAsate // prakaraNapaMcikA pR0 141 / 3. ato nAvidyAstamayo mokSaH / atyantikastu dehocchedo niHzeSadharmAdharmaparikSayanibaMdhano mokSa iti siddham / prakaraNapaMcikA pR0 156 / sukhopabhogarUpazca yadi mokSaH prakalpyate / svarga eva bhavedeSa paryAyeNa kSayI ca saH // na hi kAraNavatkicidakSayitvena gamyate / tasmAtkarmakSayAdeva hetvabhAvena mucyate // na hyabhAvAtmakaM muktvA mokSanityatvakAraNam / bhAvarUpaM sarvamutpattidharmakaM ghaTAdikSayadharmakameva / ato na sukhAtmikA muktirAtmajJAnena kriyate iti / .... siddhayati cAbhAvAtmakatve mokSasya nityatA na tvAnandAtmakatve / zlokavAtika saMbaMdhAkSepaparihAra zloka 105-107 nyAyaratnAkara TIkA /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 zrImadrAjacandrazAstramAlAyAM varNakA janma huaa| vAstavameM kisIko jAtise U~ca athavA nIca nahIM kahA jA sakatA, isaliye guNa aura karmake anusAra hI varNavyavasthA mAnanI caahiye| vaidika vaidako apauruSeya aura nitya honeke kAraNa pramANa mAnate haiM, aura vedavihita yAjJika hiMsAko pApa rUpa nahIM ginate / jainoMkA mAnanA hai ki pUrvakAlIna Aryaveda hiMsAke vidhAnase rahita, aura pUrvakAlIna yajJa dayAmaya hote the| vartamAna hiMsApradhAna veda bAdameM mahAkAla asurane race haiM aura hiMsAmaya yajJoMkA bhI pracAra huA hai| jaina prathamAnuyoga, karaNAnRyoga, caraNAnuyoga, aura dravyAnuyoga ina cAra vedoMko mAnate haiN| siddhasena divAkarane vedoMke Upara dvAtriMzikAkI racanA kI hai| bhagavAna ke nirvANotsavake bAda svayaM indra aura devoMne zrAvaka brahmacAriyoMko gArhapatya, paramAhavanIyaka-aura dakSiNAgni nAmake tIna kuMDa banA unameM trisaMdhya agni sthApita karake agnihotradvArA jina bhagavAnakI pUjA karanekA upadeza kiyA thaa| jaina aura mImAMsakoMke siddhAntoMkI tulanA karate samaya yaha bAta vizeSa rUpase dhyAna dene yogya hai ki kumArilabhaTTa prakArAntarase jainoMke anekAMtavAdake siddhAMtako svIkAra karate haiN| kumArilakA padArthoM ko utpAda, vyaya aura sthiti rUpa siddha karanA avayavoMko avayavose bhinnAbhinna mAnanAM2, vastuko svarUpapararUpase sat-asat svIkAra karanA, tathA sAmAnya aura vizeSako sApekSa mAnanA, spaSTa rUpase kumArilake anekAMtavAdake samarthana karaneko sUcita karatA hai / tattvasaMgrahakArake kathanase bhI yahI mAlUma hotA hai ki nigraMtha jainoMkI taraha vipramImAMsaka bhI anekAMtavAdake siddhAMtako mAnate the| guNaratna bhI mImAMsakoMke prakArAntarase anekAMtake 1. vardhamAnakabhaMge ca rucakaH kriyate ydaa| tadA pUrvAthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH / / hemAthinastu mAdhyasthaM tasmAdvastu trayAtmakam / zlokavArtika vanavAda 21-22 / 2. pUrvoktAdeva tu nyAyAtsidhyedatrAvayavyapi / tasyApyatyantabhinnatvaM na syAdavayavaiH saha // 75 / / 3. svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / vastuni jJAyate kezcidrUpaM kiMcitkadAcana / sarva hi vastu svarUpataH sadrUpaM pararUpatazcAsadrUpaM / yathA ghaTo ghaTarUpeNa san paTarUpeNAsan / paTo'pyasadrUpeNa bhAvAntare ghaTAdau samavetaH tasmin svIyA'sadrUpAkArAM buddhi janayati / yo'yaM ghaTaH sa paTo na bhavatIti / mI0 zlokavArtika abhAvapariccheda 12 nyaayrtnaakr| 4. anyonyApekSitA nityaM syAtsAmAnyavizeSayoH / vizeSANAM ca sAmAnye te ca tasya bhavanti hi / / nivizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSAstadvadeva hi // evaM ca parihartavyA bhinnAbhinnatvakalpanA / / kenaciddhayAtmanaikatvaM nAnAtvaM cAsya kenacit / gotvaM hi zAbaleyAtmanA bAhuleyAdbhidyate / svarUpeNa ca na bhidyate / tathA vyaktirapi guNakarmajAtyantarAtmanA gotvAdbhidyate / svarUpeNa ca na bhidyate / tathA vyaktyantarAdapi vyaktiH jAtyAtmanA na bhidyate / svarUpeNa ca bhidyate iti / apekSAbhedAdavirodhaH / samAvizanti hi viruddhAnyapi ekatvApekSAbhedAt / ekamapi hi kiMcidapekSya hasvaM kiMcidapekSya dIrgha / tathaiko'pi caitro dvitvApekSayA bhinno'pi svAtmApekSayA na bhidyate / anena ekAnekatvamapi parihartavyaM / tadeva hi vastu svarUpeNa sarvatra sarvadA caikamapi zAbaleyAdirUpeNAnekaM bhavatIti na virodhaH / mI0 zlokavAtika AkRtivAda 910 tathA 56 nyAyaratnAkara / dekhA paM0 haMsarAja zarmA-darzana aura anekAMtavAda / 5. kalpanAracitasyaiva vaicitrysyopvrnnne| ko nAmAtizayaH prokto viprnirgrnthkaapilH|| tattvasaMgraha pR0 5.1 /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI (pariziSTa) 345 mAnanekA ullekha karate haiN|' mImAMsAdarzanakA sAhitya mImAMsAsUtroMke racayitA jaiminI mAne jAte haiM / vaidika paramparAke anusAra jaiminI Rpi vedavyAsake ziSya the / vedavyAsane mUla vedakI cAra saMhitAoMko racanA kI aura sAmavedakI saMhitAko jaiminoko pddh'aayaa| jaiminIkA samaya IsAke pUrva 200 varpa mAnA jAtA hai / jaiminIsUtroMke Upara bhartRmitra, bhavadAsa, hari aura upavarpa nAmake vidvAnoMne TIkAyeM likhIM hai, jo Ajakala upalabdha nahIM hai / jaiminIsUtroMpara bhASya likhanevAle zabarasvAmIkA nAma mukhya rUpase ullekhanIya hai / yaha zabarabhASya uttarakAlake mImAMsaka lekhakoMkA khAsa AdhAra rahA hai / zabarasvAmIke siddhAMtoMkA tattvasaMgrahameM khaNDana hai / prAcya vidvAna zabarako vAtsyAyanakA samakAlIna aura nAgArjunakA uttarakAlavartI mAnate hai / dUsare loga zabarakA samaya IsAkI cauthI zatAbdI mAnate haiM / zabarabhASyake bAda mImAMsakadarzanake mukhya vicAraka prabhAkara aura kumArilabhaTTa ho gaye hai / prabhAkarane (I0 sa0 650 ) zabarabhASya para vRhatI nAmakI TIkA likhI hai / zAstrIya paramparAke anusAra prabhAkara kumArilake ziSya kahe jAte haiN| ina donoMke vicAroM meM matabheda honeke kAraNa donoMke siddhAMtoMkI alaga-alaga zAkhAyeM ho gaI hai| prabhAkarakA mata gurUmata ke nAmase prasiddha hai| bRhatI likhate hue prabhAkara kumArilake siddhAMtoMkA ullekha nahIM karate jaba ki kumArila bRhatIkArake matakA ullekha karate hue mAlUma hote haiM / isase vidvAnoMkA mata hai ki prabhAkara kumArilake ziSya nahIM the, kintu ve kumArilake pUrvavartI hai| prabhAkaravI bRhatIke Upara prabhAkarake ziSya kahe jAne vAle zAlikAnAthamizrane RjuvimalA nAmako TIkA, aura prabhAkarake siddhAMtoMke vivecana karane ke liye prakaraNapaMcikA nAmaka graMtha likhe haiN| prabhAkarakI bRhatI aura zAlikAnAthakI RjuvimalA abhI sampUrNa rUpase prakAzameM nahIM Aye, isaliye prakaraNapaMcikA ho prabhAkarake siddhAMtoMko jAnanekA eka AdhAra hai / kumArilabhaTTa, bhaTTapAda aura vArtikakArake nAmase bhI kahe jAte haiN| tibbatI graMthoMmeM inako kumAralIla kahA hai / kumArila (I0sa0700) ne zabarabhASyake Upara svataMtra rUpase TIkA likhI hai / yaha TIkA zlokavAtika, tantravArtika aura tupaTIkA nAmake tIna khaMDoMmeM vibhakta hai| kumArila aura udyotakara bauddhadarzana aura nyAyake khaMDana karaneke liye advitIya samajhe jAte the / zAntarakSitane tattvasaMgrahameM kumArilakA khaMDana kiyA hai / kumArila dharmakIti aura bhavabhUtike samakAlIna kahe jAte haiM / kumArilake pazcAt kumArilake anuyAyI maMDanamizrakA nAma vizeSa rUpase ullekhanIya hai / maMDanamizrane vidhiviveka, bhAvanAviveka, mImAMsAnukramaNI aura kumArilakI tantravAtikako TokA likhI hai| kahA jAtA hai ki ye maNDanamizra Age jAkara vedAntamatake anuyAyI ho gye| isake atirikta, pArthasArathimizrane kumArilakI zlokavAtika para nyAyaratnAkara, tathA zAstradIpikA, tantraratna aura nyAyaralamAlA; sucaritamizrane zlokavArtikakI TokA aura kAzikA; tathA somezvarabhaTTane tantravAtikakI TIkA aura nyAyasudhA nAmake graMtha likhe| mImAMsAdarzanakA jJAna karaneke liye mAdhavakA nyAyamAlAvistara, ApadevakA mImAMsAnyAyaprakAza, laugAkSibhAskarakA arthasaMgraha aura khaNDadevakI bhATTadIpikA Adi graMtha ullekhanIya hai| 1. mImAMsakAstu svayameva prakArAntareNakAnekAdyanekAntaM pratipadyamAnAstatpratipattaye sarvathA paryanuyogaM nArhanti / ssdddrshnsmuccyttiikaa| kahA jAtA hai ki kumArilabhaTTa 'atra tunoktam tatrApi noktam iti paunaruktam' isa vAkyakA artha nahIM samajha sake the / kumArilane isakA artha kiyA, 'yahA~ bhI nahIM kahA gayA, vahA~ bhI nahIM kahA gayA, isaliye phira kahA gayA' / prabhAkarane kahA ki isa vAkyakA yaha artha ThIka nahIM, isakA artha karanA cAhiye-'yahA~ yaha 'tu' se sUcita kiyA gayA hai, aura vahA~ 'api' se sUcita kiyA gayA hai, isaliye phira kahA gayA hai' / kumArila isase bahuta prasanna hue aura apane ziSya prabhAkarako 'guru' kahane lge|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedAnta pariziSTa (ca) ( zloka 13) vedAntadarzana vedAntadarzanakA nirmANa vedoMke aMtima bhAga upaniSadoMke AdhArase huA hai, isaliye ise vedAnta kahate haiM / vedAntako uttaramImAMsA athavA brahmamImAMsA bhI kahate haiN| yadyapi pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA donoM darzana maulika rUpase bhinna-bhinna hai, parantu bodhAyanane ina darzanoMko 'saMhita' kahakara ullekha kiyA hai, tathA upavarSane donoM darzanoMpara TIkA likhI hai / isase vidvAnoMkA anumAna hai ki kisI samaya pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA eka hI samajhe jAte the| "uttaramImAMsaka sAdha advaitavAdI hote haiN| ye brAhmaNa hI hote haiM / inake nAmake pIche bhagavat zabda lagAyA jAtA hai / ye sAdhu kuTIcara, bahUdaka, haMsa aura paramahaMsake bhedase cAra prakArake hote haiN| kuTIcara loga maThameM vAsa karate haiM, tridaNDI hote haiM, zikhA rakhate haiM, brahmasUtra pahanate haiM, gRha-tyAgI hote haiM aura yajamAnoMke ghara AhAra lete haiM, tathA ekAdha bAra apane putrake yahAM bho bhojana karate haiN| bahUdaka sAdhuoM kA veSa kuTIcaroMke samAna hotA hai| ye loga brAhmaNoM ke ghara nIrasa bhojana lete haiM, viSNuko jApa karate haiM, aura nadI ke jalameM snAna karate haiN| haMsa sAdhu brahmasUtra aura zikhA nahIM rakhate, kaSAya vastra dhAraNa karate hai, daNDa rakhate haiM, gAMvameM eka rAta aura nagarameM tIna rAta rahate haiM, cUMA nikalanA baMda honepara aura Agake bujha jAnepara brAhmaNoMke ghara bhojana karate haiM aura deza-dezameM bhramaNa karate haiN| jisa samaya haMsa AtmajJAnI ho jAte hai, usa samaya ve paramahaMsa kahe jAte haiM / ye cAroM vargoM ke ghara bhojana lete haiM, inake daMDa rakhanekA niyama nahIM hai, ye zakti hIna ho jAnepara bhojana grahaNa karate haiN|" vedAntake mAnanevAle Ajakala bhI bhAratavarSa aura usake bAhara pAye jAte haiM / jaba ki nyAya, vaizeSika, sAMkhya Adi anya bhAratIya darzanoMkI paramparA naSTa-prAya ho gaI hai| I0 sa0 1640 meM dArAzikohane upaniSadoMkA phArasI bhASAmeM anuvAda kiyA thaa| jarmana tattvavettA zopenahora ( Schopenhauer ) ne aupaniSadika tattvajJAnase prabhAvita hokara bhAratIya tattvajJAnakI muktakaMThase prazaMsA kI hai| zAMkara vedAntake siddhAMtoMko tulanA pazcimake Adhunika vicAraka DraDale (Bradley) ke siddhAMtoMke sAtha kI jA sakatI hai| vedAntasAhitya vedAnta darzanakA sAhitya bahuta vizAla hai| sarvaprathama vedAntadarzana upaniSadoMmeM, aura upanipadoMke bAda mahAbhArata aura gItAmeM dekhanemeM AtA hai| tatpazcAt auDulomi, Azmarathya, kAzakRtna,kArNAjini, bAdari, Atreya aura jaiminI vedAntadarzanake pratipAdaka kahe jAte haiN| ina vidvAnoMkA ullekha bAdarAyaNane apane brahmasUtra meM kiyA hai / vedAntadarzanake pratipAdakoMmeM bAdarAyaNake brahmasUtroMkA nAma bahuta mahattvakA hai / brahmasUtroMko vedAntasUtra athavA zArIrakasUtroMke nAmase bhI kahA jAtA hai / vedAntasUtroMke samayake viSaya meM vidvAnoMmeM bahuta matabheda hai| vedAntasUtroMkA samaya IsavI san 400 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / vedAntasUtroMke Upara aneka AcAryone TIkAyeM likhI hai / bAdarAyaNake pazcAt brahmasUtroMke vRttikAra bodhAyanakA nAma sabase pahale AtA hai| bahutase vidvAna bodhAyana aura upavarSa donoMko eka hI vyakti mAnate haiN| bodhAyana jJAnakarmasamuccayake siddhAMtako mAnate the| dramir3AcAryane chAndogya upaniSadke Upara TIkA likhI thii| isa TIkAkA ullekha chAndogya upaniSadpara zAMkarI TIkAke TIkAkAra Anandagirine kiyA hai| dramiDAcArya 'bhAjyakAra' ke nAmase bhI kahe jAte the| 1. guNaratlasUri-SaDdarzanasamuccaya TIkA /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarI( pariziSTa ) 347 TaMka 'vAkyakAra' ke nAmase prasiddha ho gaye hai| TaMkako Atreya athavA brahmanandina nAmase bhI kahA jAtA hai| bhartRprapaMca bhedAbheda aura brahmapariNAmavAda ke siddhAMtako mAnate the| zaMkara aura AnaMdatIrthane bhartRprapaMcakA bRhadAraNyakakI TIkAmeM ullekha kiyA hai / aupanipadika RSiyoMke paznAt advaita vedAntakA sunizcita rUpa sarvaprathama gaur3apAdakI mANDUkyakAriva.meM dekhaneme AtA hai| gaur3apAdakA samaya IsavI san 780 ke lagabhaga mAnA jAtA hai| zaMkara gaur3apAda AcAryake ziSya govindake ziSya the| zaMkara kevalAdvaita ke pratiSThApaka mahAn AcArya mAne jAte haiM / zaMkarAcAryane aneka zAstroMkI racanA kI hai| ina zAstroMmeM Ipa, kena, Tha, prazna, muNDaka, mANDUkya, aitareya, taittirIya, chAndogya, vRhadAraNyaka ina dasa upanipadopara, tathA bhagavadgItA aura vedAntasUtroMke Upara TIkAoMkA nAma vizeSa rUpase Dalle unIya hai / zaMkarakA samaya IsavI san 800 hai / maMDana athavA maMDanamizra zaMkarake samakAlIna mAne jAte hai| maMDanane brahmasiddhi Adi aneka gahattvapUrNa graMthoMkI racanA kI hai| maMDana dRSTisRSTivAdake pratiSThApaka kahe jAte haiM / brahmasiddhike kAra vA vaspati Adi aneka vidvAnoMne TIkAyeM likhI hai / surezvara zaMkarake sAkSAt ziSya the| surezvarakA samaya IsavI san 820 hai / inhoMne naiSkarmyasiddhi, vRhadAraNyaka upaniSad-bhASyavArtika Adi graMtha likhe haiM / naiSkarmyasiddhike Uparacitsukha Adine TIkAyeM likhI haiN| padmapAda surezvarake samakAlIna mAne jAte haiN| padmapAda bhI zaMkarAcAryake sAkSAta ziSya the| padmapAdane paMcapAdikA Adi graMthoM kI racanA kI hai / paMcapAdikAke Upara prakAzAtman Adine TIkAyeM likhI haiN| vedAnta darzanake pratipAdakoMmeM maithila paMDita vAcaspatimizrakA nAma bhI bahuta mahattvakA hai / vAcaspatimizrane zAMkarabhAjyake Upara apanI patnI ke nAmapara bhAmatI, aura maNDanakI brahmAsiddhike Upara tattvasamIkSA TIkA likhI hai / sarvajJAtmamuni surezvarAcAryake ziSya the / sarvajJAtmamunine zAMkara vedAntake siddhAMtoMkA pratipAdana karaneke liye saMkSepazArIraka nAmakA graMtha likhA hai| inakA samaya IsavI san 900 hai| isake atirikta, Anandabodha ( 11 -12 zatAbdI ) kA nyAyamakaranda aura nyAyadIpAvali, zrIharSa (I0 sa0 1150) kA khaNDanakhaNDakhAdya, citsukhAcArya ( I0 sa0 1250)kI citsukhI, vidyAraNya (I0 sa0 1350) kI paMcadazI aura jIvanmuktiviveka, tathA madhusUdanasarasvatI ( 16 vIM zatAbdI ) kI advaitasiddhi, appayadIkSita, ( 17 vIM zatAbdI ) kA siddhAMtaleza, aura sadAnandakA vedAntasAra Adi graMtha vedAnta darzanake abhyAsiyoMke liye mahattvapUrNa haiN|' vedAnta darzanakI zAkhAyeM bhataprapaMca-zaMkarake pUrva honevAle vedAnta darzanake pratipAdakoMmeM bhartRprapaMcakA nAma bahuta mahattvakA hai| bhartRprapaMcakA isa samaya koI mUla graMtha upalabdha nahIM hai| surezvarakI vAtikake ullekhoMse mAlUma hotA hai ki bhartaprapaMca agnivaizvAnarake upAsaka the aura agnivaizvAnarake prasAdase inheM ucca koTikA tattvajJAna prApta huA thaa| bhartRprapaMca advaitamatakA pratipAdana karate hai / ye zaMkarakI taraha brahmake para aura apara do bheda karate haiM, parantu donoM prakArake brahmako satya mAnate haiM / bhartRprapaMcakA samaya IsAkI sAtavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| zaMkara-zaMkarAcArya kevalAdvaita athavA brahmAdvaitakA sthApana karanevAle mahAna pratibhAzAlI vicArakoMmeM gine jAte haiM / zaMkarake matameM vyavahArika aura pAramArthikake bhedase do prakArake satya mAne gaye haiM / paramArtha satyase saMsArake sampUrNa vyavahAra avidyAke kAraNa hI hote haiM, isaliye saba mithyA haiM / paramArthase eka kevala sat, cit, aura Ananda rUpa brahma hI satya hai / jisa prakAra prakAzamAna sUryake jalameM pratibimbita honese sUrya nAnA rUpameM dikhAI detA hai, usI taraha brahma bhI adhyAsa athavA avidyAke kAraNa nAnA rUpameM pratibhAsita hotA hai / kevalAdvaitake pratipAdaka zaMkarake pUrvavartI aneka AcArya ho gaye haiM, parantu upalabdha sAhityameM zaMkarakA advaitavAda ho sarvapradhAna ginA jAtA hai| rAmAnuja-ye viziSTAdvaitake janmadAtA mAne jAte haiM / rAmAnujake matameM parabrahmakA svarUpa usake vizeSaNoMse hI samajhameM A sakatA hai, nivizeSa vastukI siddhi nahIM ho sktii| isaliye jIva, jagata aura 1. vizeSa jAnane ke liye dekhiye prophesara dAsaguptakI A History of Indian Philosophy vol II s.11|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM Izvara ina tIna padArthoMko mAnanA cAhiye / jIva aura jagata zarIra rUpa hai aura parabrahma zarIrI hai| rAmAnujakA samaya 11 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| vallabha-ye zuddhAdvaitake mukhya pravartaka gine jAte haiN| inake matameM yaha jagata parabrahmakA hI avikRta pariNAma hai| ise mAyA rUpa samajhakara brahma kI vivarta nahIM kaha skte| isaliye brahmako mAyA rahita mAnanA cAhiye / brahman aMzI hai tathA jIva aura jar3a brahmake aMza haiM / jIva bhaktike dvArA hI parabrahmako prApta karatA hai| zuddhAdvaitako avikRta brahmavAda bhI kahate haiM / vallabhakA samaya IsAkI 15 vIM zatAbdI hai| vijJAnabhikSa-ye avibhAgAdvaitake sthApaka mAne jAte haiN| kevalAdvaita aura zuddhAdvaitakA inhoMne khaMDana kiyA hai| inake matameM jisa prakAra jalameM zakkara DAlanese zakkara jalake sAtha avibhakta ho jAtI hai, usI taraha para jar3a-ajar3a jagata parabrahmameM avibhakta rUpase rahatA hai / vijJAnabhikSukA samaya IsAkI 17 vIM zatAbdI hai| zrIkaMThAcArya-ye zaktiviziSTa advaitako mAnate haiN| yaha siddhAMta advaitavAda kevalAdvaitake sAtha milatA julatA hai / antara itanA hI hai ki yahA~ brahmako savizeSa bhAvase pradhAna, aura nivizeSa bhAvase gauNa mAnA gayA hai| brahmatattva cit zakti aura Ananda zaktise yukta hai| yahA~para isa zaktitattvako mAyA rUpa athavA avidyA rUpa na mAnakara use cinmaya mAnA gayA hai / zrIkaMThakA samaya 15vIM zatAbdI hai| bhaTTabhAskara-ye aupAdhika bhedAbhedako mAnate haiM / bhaTTabhAskara bheda aura abheda donoMko satya mAnate haiN| brahma aura jagatameM kArya-kAraNa saMbaMdha hai| isaliye kArya aura kAraNa donoM hI satya haiM; kAraNako satya aura kAryako kalpita nahIM kahA jA sakatA / bhaTTabhAskarakA samaya IsAkI 10 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| nimbArka-svAbhAvika bhedAbhedako mAnate haiN| inake matameM jagata brahmakA pariNAma hai, ise kAlpanika nahIM kaha sakate / nimbArkake matameM jIva aura jagatako na Izvarase sarvathA abhinna kaha sakate haiM, aura na sarvathA bhinna / ataeva cetana aura acetanako Izvarase bhinnAbhinna mAnanA caahiye| nimbArkakA samaya 11vIM zatAbdI hai| madhva-madhva dvaita vedAntI mAne jAte haiM / madhvake anusAra pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse bhedakI ho siddhi hotI hai| padArtha do tarahake hote haiM-svataMtra aura parataMtra / Izvara svataMtra padArtha hai| parataMtra padArtha bhAva aura abhAvake bhedase do prakArake haiM / bhAvake do bheda haiM-cetana aura acetana / cetana aura acetana Izvarake AdhIna hai| madhvako pUrNaprajJa athavA AnandatIrtha bhI kahA jAtA hai / madhvakA samaya IsAkI 12 vIM zatAbdI hai|' zaMkarakA mAyAvAda kucha logoMkA kahanA ki zaMkarAcAryane mAyAvAdake siddhAMtoMkI racanA bauddhoMke vijJAnavAda aura zUnyavAdake AdhArase kI hai| bAdarAyaNake brahmasUtroMmeM, bhagavadgItAmeM aura bRhadAraNyaka, chAndogya Adi upaniSadoMmeM mAyAvAdake siddhAMta nahIM pAye jAte, vijJAnabhikSu zaMkarAcAryako 'pracchannabauddha' kahakara ullekha karate haiM, padmapurANameM 'mAyAvAda' ko asat zAstra kahA gayA hai, tathA madhva zUnyavAdiyoMke zUnya aura mAyAvAdiyoMke brahmako eka batAte haiM / isase mAlUma hotA hai ki zaMkara apane paramaguru gaur3apAdake siddhAMtoMse prabhAvita the| prophesara dAsaguptake anusAra ye gaur3apAda svayaM bauddha vidvAna the, aura upaniSadoM aura buddhake siddhAMtoMmeM bheda nahIM samajhate the| gaur3apAdane mANDUkya upaniSadke Upara mANDUkyakArikA TIkA likhakara bauddha aura aupaniSadika siddhAMtoMkA samanvaya kiyA hai| Age calakara gaur3apAdake siddhAMtoMkA unake ziSya zaMkarAcAryane prasAra kiyaa| prophesara dhrava isa matase sahamata nahIM hai| dhruvakA mata hai ki hInayAna bauddhadarzana brAhmaNadarzanase prabhAvita hokara hI mahAyAna bauddhadarzanake rUpameM vikasita huA hai| 1. vizeSake liye dekhiye narmadAzaMkarakA hiMdatattvajJAnano itihAsa uttarArdha pR0 174-188 / 2. gaur3apAda AcAryakI mANDUkyakArikA aura nAgArjunakI mAdhyamikakArikAko tulanAke liye dekhiye prophe sara dAsaguptakI A History of Indian Philosohpy Vol. I pR. 423 se 428 / 3. dekhie prophesara dhruvakI syAdvAdamaMjarI pR0 62 bhUmikA /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArvAka pariziSTa (cha) ( zloka 20 ) cArvAka mata 2 cArvAka puNya pApa Adi parokSa vastuoMko svIkAra nahIM karate, isaliye inheM cArvAka kahate hai / " sundara vANI honeke kAraNa bhI ye loga cArvAka kahe jAte haiM / cArvAka sAmAnya logoMke samAna AcaraNa karaneke kAraNa lokAyata athavA lokAyatika kahe jAte hai / 3 puNya pApako na svIkAra karaneke kAraNa inheM nAstika kahA gayA hai / AtmAko na mAnaneke kAraNa inheM akriyAvAdI kahA gayA hai| cArvAka bRhaspatike ziSya the / bRhaspatine devatAoMke zatru asuroMko mohita karaneke liye cArvAka matakI sRSTi kI thI / dhUrta cArvAka aura suzikSita cArvAkake bheda cArvAka do prakArake batAye gaye haiM / dhUrta cArvAka pRthivI, ap teja aura vAyu ina cAra bhUtoMko chor3akara AtmAko alaga padArtha nahIM mAnate / suzikSita cArvAka zarIra se bhinna AtmAkA astitva mAnate haiM, parantu unake mata meM yaha AtmA zarIrake nAza hone ke sAtha hI naSTa ho jAtA hai / koI cArvAka catubhUta rUpa jagatako na mAnakara AkAzako pAMcavAM bhUta svIkAra karake saMsArako paMcabhUta rUpa mAnate haiM / "cArvAka matake sAdhu kApAlika hote hai / ye zarIrapara bhasma lagAte hai, aura brAhmaNase lekara atyaMja taka kisI bhI jAti ke ho sakate haiM / ye maya aura mAMsakA bhakSaNa karate hai, vyabhicAra karate haiM, pratyeka varSa ikaTThe hokara striyoMse krIr3A karate haiM, tathA kAmako chor3akara aura koI dharma nahI mAnate / "" parayogI AnaMdaghanajIne cArvAka matako upamA jinendrako kokhase dI hai / 1. carvanti, bhakSayanti tattvato na manyante puNyapApAdikaM parokSaM vastujAtamiti cArvAkAH / guNaratnasUri / 2. cAruH lokasaMmataH vAkaH vAkyam yasya saH / vAcaspatyakoza / 3. lokAH nirvicArAH sAmAnyalokAstadvadAcaranti smeti lokAyatA lokAyatikA ityapi / guNaratna / 4. nAsti puNyaM pApamiti matirasya nAstikaH / hemacandra / yaha dhyAna dene yogya hai ki vaidika purANoMmeM advaita vedAntake pratipAdaka zaMkarAcAryako cArvAka, jaina aura bauddhoMkI taraha nAstika batAkara zaMkarake mAyAvAdako asat zAstra kahA haimAyAvAdI vedAntI ( zaMkara bhAratI ) api nAstika eva paryavasAne saMpadyate iti jJeyam / atra pramANAni sAMkhyapravacanabhASyodAhRtAni padmapurANavacanAni yathA mAyAvAdamasacchAstraM pracchannaM bauddhameva ca / mayaiva kathitaM devi kalau brAhmaNarUpiNA || apArthaM zrutivAkyAnAM darzayaMlloka rAhatam / karmasvarUpatyAjyatvamatra ca pratipAdyate // sarvakarma paribhraMzAnnaiSkamyaM tatra cocyate / paramAtmajIvayoraikyaM mayAtra pratipAdyate // sAMkhyapravacana bhASya 1-1 bhUmikA / nyAyakoza pR0 372 / 5. guNaratna SaDdarzanasamuccaya TIkA / 6. "lokAyatika kUkha jinavaranI, aMza-vicAra jo kIje; tattva-vicAra sudhArasa dhArA, gurugama viNa kema pIje" zrInaminAthajInuM stavana, gA0 4 / paM0 becanadAsa - jainadarzana pR0 80 bhUmikA |
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM cArvAkoM ke siddhAMta cArvAka AtmAko nahIM mAnate / inake matameM caitanya viziSTa dehako hI jAtmA mAnA gayA hai / jisa samaya bhautika zarIrakA nAza hotA hai, usa samaya AtmAkA bhI nAza ho jAtA hai, ataeva koI paraloka jAnevAlI AtmA bhinna vastu nahIM hai| isaliye cArvAkoMkA siddhAMta hai ki jaba taka jInA hai, taba taka khUba AnaMdake sAtha jovanako yApana karanA cAhiye, kyoMki maraneke bAda phirase jIvakA janma nahIM hotaa| cArvAka loga dharma, adharma aura puNya, pApako nahIM mAnate / inake matameM eka pratyakSa hI pramANa hai| isaliye inake matameM saMsArase bAhya koI svarga, naraka, mokSa aura Izvara jaisI vastu nahIM hai / vAstavameM kAMTA laga jAne Adise utpanna honevAlA dukha ho naraka hai, lokameM prasiddha rAjA hI Izvara hai, dehakA chor3anA hI mokSa hai, aura strIkA AliMgana karanA hI sabase bar3A puruSArtha hai| cArvAka vedako nahIM mAnate, tathA yAjJika hiMsAkA aura zrAddha Adi karmoMkA ghora virodha karate haiN|' cArvAka sAhitya cArvAka sAhityakA koI bhI graMtha upalabdha nahIM hai| isaliye cArvAkoMke siddhAntoMke prAmANika jJAna prApta karanekA koI sAdhana nahIM hai / AjIvika Adi sampradAyoMkI taraha cArvAka matakA thor3A bahuta jJAna jaina, bauddha aura brAhmaNoMke graMthoMse hotA hai / cArvAka siddhAMtoMke Adya praNetA bRhaspati kahe jAte haiN| guNaratna aura jayantabhaTTa do cArvAkasUtroM kA ullekha karate haiM, isase jAna par3atA hai ki bRhaspatine cArvAkazAstrakI racanA sUtrarUpameM ko thii| zAntarakSita tatvasaMgrahameM cArvAka sampradAyake prarUpaka kambalAzvatarake eka satrakA ullekha karate haiM / 2 vidvAnoMkA kahanA hai ki bauddha sUtroMmeM vaNita ajitakezakambalI aura kambalAzvatara donoM eka hI vyakti the| inakA samaya IsavI sana pUrva 550-50. batAyA jAtA hai| cArvAkake siddhAMtoMkA saMkSipta varNana jayantako nyAyamaMjarI, mAdhavakA sarvadarzanasaMgraha, guNaratnakI SaDdarzanasamuccaya TIkA aura mahAbhArata Adi graMthoM meM pAyA jAtA hai| 1. lokAyata darzanakI denake lie dekhiye jagadIzacandra jaina, bhAratIya tattva cintana, pR0 59-61 / 2. kAyAdeva tato jJAnaM prANApAnAdhadhiSThitAt / yuktaM jAyata ityetatkambalAzvataroditam / / tathA ca sUtram-kAyAdeveti / tattvasaMgraha zloka 1864 paMjikA / 3. tattvasaMgraha, aMgrejI bhUmikA /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha pariziSTa (ja) zlo 1 pR0 3 paM0 16 AjIvika bhAratake aneka sampradAyoMkI taraha AjIvika sampradAyakA nAma bhI Aja nizzeSa ho cukA hai| AjIvika matake mAnanevAloMke kyA siddhAMta the, isa matake kauna-kauna mukhya AcArya the, unhoMne kina-kina graMthoMkA nirmANa kiyA thA, Adike viSaya prAmANika jJAna prApta karane ke liye Aja koI bhI sAdhana nahIM haiM / isaliye AjIvika sampradAyake vipayameM jo kucha thor3e bahuta satya athavA ardhasatya rUpameM jaina aura bauddha zAstroMmeM ullekha milate hai, hame unhIse santopa karanA par3atA hai| I0 sa0 pUrva 391 meM azokakA AjIvikoMko eka guphA pradAna karane kA ullekha milatA hai / IsAkI 6 ThI zatAbdIke vidvAna varAhamihira apane bRhajjAtakameM AjIvikoMko ekadaNDI kahakara ullekha karate haiM / I0 sa0 576 meM zIlAMka, I0 sa0590 meM halAyadha AjIvika aura digambaraM ko, aura maNibhadra AjIvika aura bauddhoMko paryAyavAcI mAnakara ullekha karate haiM, tathA I0 sa0 1235 meM rAnarA nAgake cola rAjAke zilAlekhoMparase AjIvikoMke Upara kara lagAnekA anumAna kiyA jAtA hai| jaina aura bauddha sAhityameM naMdavaccha, kisasaMkicca aura mavakhali gozAla ina tIna AjIvika matake nAyakoMkA kathana AtA hai / makkhaligozAla buddha aura mahAvIrake samakAlIna pratisparSiyoMmeM se mAne jAte hai / bhagavatI Adi jaina yAgamoMke anuzAra, gozAla mahAvIrakI tapasyAke samaya mahAvIrake ziSya banakara chaha varSa taka unake sAtha rahe, aura vAdame mahAvIrake pratisparSi banakara AjIvika sampradAyake netA bane / gozAlaka bhAgyavAdI the| inake matameM sampUrNa jIva avaza, durbala, nirvIya hai, aura bhavitavyatAke vazameM haiM / jIvoMke saMklezakA soI hetu nahIM hai, vinA hetu aura binA pratyayake prANI saMklezako prApta hote haiM / gozAlaka AtmAko, punarjanmako aura jIvake muktise lauTaneko svIkAra karate the| unake matameM pratyeka padArtha meM jIva vidyamAna haiM / gozAlakane jIvoMko ekendriya Adike vibhAgameM vibhakta kiyA thA, ve jIva hiMsA na karanepara jora dete the, mukhya yoni caudaha lAkha mAnate the| bhikSAke vAste pAtra nahIM rakhate the, hAthameM bhojana karate the, madya, mAMsa, kaMdamUla aura uddiSTa bhojanake tyAgI hote the, aura nagna rahA karate the| AjIvika logoMkA dUsarA nAma terAsiya (rAzika ) bhI hai| ye loga pratyeka vastuko sat, asat aura sadasat tIna tarahase kahate the, isaliye ye terAsiya kahe jAne lge| zloka 15 pR0 paM0 saMvara-pratisaMvara kSemendrane sAMkhyatattvavivecanameM saMvara ( saMcara) aura pratisaMvara (pratisaMcara) kA lakSaNa nimna prakArase kiyAhai - saMcara sAmyavasthAguNAnAM yA prakRti sA svabhAvataH / kAlakSobheNa vaiSamyAt kSetre parayute purA / / buddhistatazcAhaMkArastrividho'pi vyajAyata / tanmAtrANIndriyANi mahAbhUtAni ca kramAt / / evaM krameNavotpattiH saMcaraH prikiirtitH| 1. prophesara hornela IsAkI chaThI zatAbdItaka AjIvikadarzanake svataMtra AcAryoMke honekA anumAna karate haiN| 2. prophesara yAkobI aura prophesara baruA Adi vidvAnoMke anusAra mahAvIrake jainadharmake siddhAntoMke Upara gozAlake siddhAntoMkA prabhAva par3A hai| vizeSake liye dekhiye prophesara baruAkI Pre-Buddhist Indian
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM pratisaMcara vyutkrameNava lIyante tanmAtre bhUtapaMcakam / tanmAtrANondriyANi ahaMkAre vilIyate / ahaMkAro'tha buddhau tu buddhiravyaktasaMjJake / avyaktaM na kvacillInaM pratisaMcara iti smRtaH / zloka 20 pR0 paM0 kriyaavaadii-akriyaavaadii| kriyAvAdI jIvoMke apane apane karmoM ke anusAra phala milaneke siddhAntako mAnate haiM / akriyAvAdiyoMkA siddhAMta isa siddhAMtase bilakula ulTA hai / jaina aura bauddha Agama graMthoMmeM pakudhakAtyAyana aura makkhaligozAlako akriyAvAdo kahakara ullekha kiyA gayA hai| nigaMTha nAtaputta buddhako kriyAvAda aura akriyAvAda donoM siddhAntoMke mAnanevAlA kahate haiN| prophesara benImAdhava baruA Adi vidvAnoMkA mata hai ki jaina dharmakA maulika nAma kiriyAvAda ( kriyAvAda ) thaa| kriyAvAdI mahAvIra akriyAvAdI aura ajJAnavAdiyoMkA virodha karate the, puNya-pApa, Asrava-baMdha, nirjarA-mokSako svIkAra karate the, aura puruSArthako pradhAna mAnate the| jaina graMthoMmeM paramatavAdiyoMke 363 matoMmeM kriyAvAdI aura akriyAvAdiyoMke matoMko ginAyA gayA hai| kriyAvAdI AtmAko mAnate haiN| inake matameM duHkha svayaMkRta hai, anyakRta nhiiN| inake kautkala, kAMDaviddhi, kauzika, harizmazru, mAMchayika, romasa, hArita, muMDa aura azvalAyana Adi 180 bheda haiM / akriyAvAdI pratyeka padArthakI utpattike pazcAt hI padArthakA nAza mAnate haiN| akriyAvAdI AtmAke astitvako nahIM mAnate, aura apane mAne hue tattvoMkA nizcita rUpase prarUpaNa nahIM kara skte| rAjavAtikakArane akriyAvAdiyoMke marIca, kumAra, kapila, ulUka, gArya, vyAghrabhUti, vAddhali, maudgalAyana, mAThara prabhRti 40 bheda mAne haiN| philosophy bhAga 3 a. 21, pro. hornela-Encyclopaedia of Religion and Ethics ji0 10 229 / AjIvikoMkI gaNanA pAMca prakArake zramaNoMmeM kI gaI hai| vizeSake liye dekhiye jagadIzacandra jaina, jaina Agama sAhityameM bhAratIya samAja, pR. 12-17, 419-21 tevhAM nAtaputta mhaNAlA, 'tUM kriyAvAdI asUna akriyAvAdI azA zramaNa gautamAlA bheTaNyAcI kAM icchA karitosa?' tarIhi siMha gelAca. tevhAM buddhAne tyAsa ApaNAMsa kriyAvAdI va akriyAvAdI hI donhIM vizeSaNe kazI lAgU paDatIla he aneka prakArAMnI sAMgitale (mahAvagga 6-31 aMgattara 8-12) dekhiye rAjavADekA dIghanikAya bhAga 1 marAThI bhASAMtara pR0 100 / 2. dekhiye Pre-Buddhist Indian Philosophy.. 3. tathA dekhiye, jagadIzacandra jaina, jaina Agama sAhityameM bhAratIya samAja, pR0 421-22 /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA syAdvAdamaMjarIke avataraNa(1) syAdvAda maMjarImeM nirdiSTa graMtha aura granthakAra (2) syAdvAda maMjarIke zlokoMkI sUcI ( 3 ) syAdvAda maMjarIke zabdoMkI sUcI (4) syAdvAda maMjarIke nyAya (5) syAdvAda maMjarIke vizeSa zabdoMkI sUcI ( 6 ) syAdvAda maMjaroke saMskRta, tathA hindI-anuvAdako TippaNiyoMke grantha aura granthakAra(7) ayogavyavacchedikAke zlokoMkI sUcI (8) ayogavyavacchedikAke zabdoMkI sUcI.(9) ayogavyavacchedikAke TippaNIke grantha (10) pariziSToMke vizeSa zabdoMkI sUcI ( 11) pariziSoMmeM upayukta graMthoMkI sUcI(12) saMpAdanameM upayukta graMthoMkI sUcI ( 13)
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarIke avataraNa (1) zloka 1 jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvAgacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH // [ ] sarvaM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate / / tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / pramANaM dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe // [ vaizeSikavacana ] je ega jANai se savvaM jANai / je savvaM jANai se ega jANai // [AcArAMga 1-3-4-122] eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRSTAH // [] abhrAditvAt ( abhrAdibhyaH ) [ haimazabdAnuzAsana 7-2-46 ] zAkhAderyaH [hemazabdAnuzAsana 7-1-114 ] zrIvardhamAnAbhidhamAtmarUpam [ayogavyavacchedikA 1] zloka 2 tAdarthya caturthI [ haimazabdAnuzAsana 2-2-54 ] spRheApyaM vA [hamazabdAnuzAsana 2-2-26 ] zloka 3 adasastu viprakRSTa [haimavyAkaraNa saMgrahazloka ] * rUsau vA paro mA vA visaM vA pariyattaka / bhAsiyanvA hiyA bhAsA sapakkhaguNakAriyA // [hemacandra-zreNikacaritra 2-32] na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhayA vaktustvekAntato bhavati // [vAcakamukhya umAsvAti-tattvArthabhASyakArikA 29] zloka 4 gamyayapaH karmApAre [ haimazabdAnuzAsana 2-2-74 ] zloka 5 utpAdavyayanovyayuktaM sat [tattvArthAdhigamasUtra 5-26] avakAzadamAkAzam [uttarAdhyayana-bhAvavijayagaNivRtti 28-9] * ye avataraNa sampUrNatayA upalabdha na hokara kucha aMzameM hI upalabdha hote haiN|
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarIke avataraNa ( 1 ) ayameva hi bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazceti [ apracyutAnutpanna sthiraikarUpaM nityam [ 1 tadbhAvAvyayaM nityaM [ tattvArthAdhigamasUtra 5 - 30 ] * dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavajitAH / kva kadA kena kirUpA dRSTA mAnena kena vA // [ sanmatitarka 1 - 12] * trividhaH khalvayaM dharmiNaH pariNAmo dharmalakSaNAvasthArUpaH / ityubhayamupapannamiti [ yogasUtra 3- 13 vyAsabhASya ] sA tu dvividhA nityA'nityA ca.... tvanityA .... [prazastapAdabhASya-pRthivI nirUpaNa ] zabdakAraNatvavacanAt saMyogavibhAgo [prazastapAdabhASya AkAzanirUpaNa ] 1 yo tatraiva sa yatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate // [ zloka 6 1 sarve gatyarthA jJAnArthAH [ hemahaMsagaNi - hemacandravyAkaraNa nyAya 44 ] Izvaraprerito gacchet svaguM vA zvabhrameva vA / anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH // apagatamale hi manasi. saddharmabIjavapanAnagha kauzalasya yallokabAndhava tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH // [ siddhasena dvAtriMzikA 2 -13] vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvataH pANiruta vizvataH pAt / [ mahAbhArata vanaparva ] zUlamabhavyasya * kAdambarI pUrvArdha pR. 103 ] [ zuklayajurveda saMhitA 17-19] kiraNA guNA na davvaM tesi payAso guNo na vA davvaM / jaM nANaM AyaguNo kahamadavvo sa annattha // gantUNa na pirichindai nANaM NeyaM tayammi desammi / AyatyaM ciya navaraM acitasattI u viSNeyaM // lohovalassa sattI AyatthA ceva bhinnadesaMpi / lohaM AgarisaMtI dIsaha iha kajjapaccakkhA || evamiha nANasattI AyatthA ceva haMdi logaMtaM / jai parichidai sammaM ko Nu viroho bhave tattha // [ haribhadra-dharmasaMgrahaNI 370-373 ] 3 pRSTha 18 19 19 19 21 22 22 25 27 30 30 31 32 34 36
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM nAnRtaM brUyAta zanAlabheta [tariya pAraNyaka 6 na hiMsyAt sarvabhUtAni [chAndogya upaniSad a.8] SaTzatAni niyujyante pazUnAM madhyame'hani / azvameghasya vacanAt nyUnAni pazubhistribhiH // [ ] agniSomIyaM pazumAlabheta [aitareya AraNyaka 6-13 ] saptadaza prAjApatyAn pazUnAlabheta [ taittirIya saMhitA 1-4] ] brAhmaNArthe'nRtaM brUyAt * na narmayuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjanna vivAhakAle / prANAtyaye sarvadhanApahAre paMcAnRtAnyAhurapAtakAni // [vasiSThadharmasUtra 16-36 ] paradravyANi loSThavat * yadyapi brAhmaNo haThena...........svaM dadAti [manusmRti 1-101] aputrasya gatirnAsti [ devI bhAgavata ] anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / divaM gatAni viprANAmakRtvA kulasantatim // [Apastambha ] zloka 7 AvajitA kiMcidiva stanAA [kumArasaMbhava 3-54 ] udvRttaH ka iva sukhAvahaH pareSAm [zizupAlavadha ] prAptAnAmeva prAptiH samavAyaH [ ] avyabhicArI mukhyo'vikalo'sAdhAraNo'ntaraMgazca / viparIto gauNo'rthaH sati mukhya dhIH kathaM gauNe // IhAdyAH pratyayabhedataH [ haimaliMgAnuzAsana puMstrI. 5] zloka 8 pRthivyApastejo vAyurAkAzaH kAlo digAtmA mana iti nava dravyANi 1 [vaizeSikasUtra 1-1-5] rUparasagaMdhasparzasaMkhyAparimANAni pRthakatvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhiH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnazca [vaizeSikasUtra 1-1-6 tathA prazastapAdabhASya ] anteSu bhavA antyAH ............te'ntyA vizeSAH [prazastapAdabhASya pR. 168] * dravyaguNakarmasu sA sattA [vaizeSika sUtra 1-2-7] vyaktarabhedastulyatvaM saMkaro'thAnavasthitiH / rUpahAnirasaMbandho jAtibAdhakasaMgrahaH / / [udayAnAcArya-kiraNAvali dravyaprakaraNa pR. 161]
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarIke avataraNa ( 1) na hi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti / azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzataH // [chAndogya upaniSad 8-12] yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vAsanAdayaH / tAvadAtyantikI du:khavyAvRttina vikalpyate / / dharmAdharmanimitto hi saMbhavaH sukhaduHkhayoH / mulabhUtau ca tAveva staMbhau saMsArasadmanaH // taducchede ca tatkAryazarIrAdyanupaplavAt / nAtmanaH sukhaduHkhe staH ityaso mukta ucyate // icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanabaMdhanam / ucchinnabhogAyatano nAtmA tairapi yujyate // tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi mUlataH / guNAnAmAtmano dhvaMsaH so'pavargaH pratiSThitaH / / nanu tasyAmavasthAyAM kIdagAtmAvaziSyate / svarUpakapratiSThAnaH parityakto'khilairguNaH / / UrmiSaTakAtigaM rUpaM tadasyAhurmanIpiNaH / saMsAravaMdhanAdhInaduHkhaklezAdyadUpitam // kAmakroghalobhagavaMdaMbhaharSA-UmipaTakamiti / [jayanta-nyAyamaMjarI pR. 508] sUtraM tu sUcanAkAri graMthe tantuvyavasthayoH / [hemacandra-anekArthasaMgraha 2-458] upakRtaM bahu tatra kimucyate sujanatA prathitA bhavatA ciram [ ] kAraNaM dvividhaM jJeyaM vAhyamAbhyantaraM budhaiH / yathA lunAti dAtreNa meruM gacchati cetsaa|| [lAkSaNika] nAgRhItavizeSaNA vizeSye vuddhiH [ *sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhiH / / [bhagavadvItA] varaM vRndAvane ramye kroSTratvamabhivAMchitam / na tu vaizeSikI mukti gautamo gantumicchati // [ ] mokSe bhave ca sarvatra nispRho munisattamaH [ ] naLUmi ya chAumathie nANe [ Avazyaka pUrva vibhAga 539] puNyapApakSayo mokSaH [ Agamavacana] zloka 9 sarvagatatve'pyAtmano dehapradeze jJAtRtvam / nAnyatra zarIrasyopabhogAyatanatvAt / anyathA tasya vaiyarthyAt [zrIdhara-nyAyakandalI ] *nAnAtmano vyavasthAtaH 1 [vaizeSikasUtra 3-2-20] AkAzo'pi sadezaH sakRtsarvamUrtAbhisaMbaMdhArhatvAt [ dravyAlaMkAra
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM zloka 10 yakArake [hemazabdAnuzAsana 3-2-121 ] bahubhigatmapradezaradhiSThAtA dehAvayavA marmANi [ ] rANAdastriyAM na vA [hamazabdAnuzAsana 2-2-77] labdhisyAtyapinA tu syAd duHsyitenAmahAtmanA / chalajAtipradhAno ya: sa vivAda iti smRtaH / / [haribhadra sUri-aSTaka 12-4 ] abhyupetya pakSaM yo na sthApayati sa vaitaNDika ityucyate [udyotakara-nyAyavArtika 1-1-1] duHshikssitkutshileshvaacaalitaannaaH| zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopamaNDitAH // gatAnugatiko loka: kumArga tatpratAritaH / mA gAditi chalAdini prAha kAruNiko muniH / [ pramANaprameya "..."niHzreyasAdhigamaH [gautama nyAyasUtra 1-1-1] arthopalabdhihetuH pramANam [vAtsyAyanabhASya ] samyaganubhavasAdhanaM pramANam [bhAsarvajJa-nyAyasAra] svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam [pramANanayatattvAlokAlaMkAra aura pramANamImAMsA] pravRttidopajanitaM sukhaduHkhAtmakaM mukhyaM phalaM tatsAdhanaM tu gauNam [jayanta nyAyamaMjarI] dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyam [pramANanayatattvAlokAlaMkAra] sAdharmyavaidharmya........kAryasamAH [ gautama nyAyasUtra 5-1-1] zloka 11 mahotaM vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayet [yAjJavalkyasmRti AcAra 109] dvau mAso matsyamAMsena trIn mAsAn hAriNena tu / aura NAtha caturaH zAkuneneha paMca tu // [manusmRti 3-268 ] zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caitrAvavAryatAm [cANakya 1-7] saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA [mI. zlokavArtika 4-84 ] puDhavAiyANa jaivi hu hoi viNAso jinnaalyaahinto| tavisayA visudiThuissa Niyamamo atyi aNukaMpA // eyAhiMto buddhA virayA rakkhanti jeNa puddhvaaii| itto nivvANagayA abAhiyA AbhavamimANaM // rogIsirAveho iva suvijikiriyA va suppa uttaao| pariNAmamuMdaracciya ciTTA se vAhajoge vi // [jinezvarasUri-paMcaliMgI 58, 59, 60]
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarIke avaMtaraNa (1) zveta vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH [ zatapatha brAhmaNa] auSadhyaH pazavo vRkSAstiyaMca: pakSiNastathA / yajJArtha nidhanaM prAptAH prApnuvantyucchritaM punaH / / [manusmRti 5-40] yUpaM chitvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate svarge narake kena gamyate // [ acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAvaH [ AroggabohilAbhaM samAhivaramuttamaM ditu [ Avazyaka 24-6 ] devopahAravyAjena yajJavyAjena ye'thavA / dhnanti jantUn gataghRNA ghorA te yAnti durgatima andhe tamasi majjAmaH pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati // [ agnirmAmetasmAddhisAkRtAdenaso muJcatu [ jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi / snAtvA'tivimale tIrthe pApapaMkApahAriNI / / dhyAnAgnau jIvakuNDasthe damamArutadIpite / asatkarmasamitkSepairagnihotraM kuruttamam / / kaSAyapazubhirduSTadharmakAmArthanAzakaiH / zamamantrahutairyajJaM vidhehi nihitaM budhaiH / / prANighAtAt tu yo dharmamIhate mUDhamAnasaH / sa vAJchati sughAvRSTi kRSNAhimukhakoTarAt // [ mahAbhArata ] caturthyantaM padameva devatA [ zabdetaratve yugapad bhinnadezeSu yaSTraSu / na sA prayAti sAMnidhyaM mUrtatvAdasmadAdivat // [ mRgendra ] agnimukhA vai devAH [AzvalAyana gRhayasUtra 4] mRtAnAmapi jantUnAM zrAddhaM cet tRptikAraNam / tannirvANapradIpasya snehaH saMbardhayecchikhAm // [ atIndriyANAmarthAnAM sAkSAd draSTA na vidyate nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH // [ tAlvAdijanmA nanu varNavargoM varNAtmako veda iti sphuTaM ca / puMsazca tAlvAdi tataH kathaM syaadpaurusseyo'ymitiprtiitiH|| agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH [taittirIya saMhitA] na hiMsyAt sarvabhUtAni [chAndogya a.8 ] savvatthasaMjamaM saMjamAo appANameva rkkhijjaa| muccai aivAyAo puNo visohI nayA'viraI // [ utpadyate hi sAvasthA dezakAlAmayAn prati / yasyAmakArya kArya syAt karma kArya tu varjayet //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 101 107 111 112 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM kAlAvirodhi nirdiSTaM jvarAdI laGghanaM hitaM / Rte'nilazramakrodhazokakAmakRtajvarAn // [ pUjayA vipulaM rAjyamagnikAryeNa saMpadaH / tapaH pApavizuddhayarthaM jJAnaM dhyAnaM ca muktidam // [vyAsa-mahAbhArata ] zloka 12 * satsaMprayoge indriyabuddhijanmalakSaNaM jJAnaM, tato'rthaprAkaTyaM, tasmAdarthApattiH, tayA pravartakajJAnasyopalaMbhaH [jaiminIsUtra 1-1-45 ] zloka 13 te ca prApurudanvantaM bubudhe caadipuurussH| [raghuvaMza 10-6] sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiJcana / ArAmaM tasya pazyanti na tatpazyati kazcana / / [chAndogya upaniSad 3-14 ] AhuvidhAtR pratyakSaM na niSeda vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyekSaNa prabAdhyate // [ asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam / / [mI. zlokavAtika pratyakSasUtra 112] yadadvaitaM tad brahmaNo rUpaM [ pratyakSAdyavatAraH syAd bhAvAMzo gRhyate yadA / vyApArastadanutpatterabhAvAMze jighRkSate // [mI. zlokavArtika abhAva. 17 ] puruSa evedaM sarvaM yadbhutaM yacca bhAvyaM / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati / / [Rgveda puruSasUkta ] yadejati yannajati yadre yadantike / yadantarasya sarvasya yaduta sarvasyAsya bAhyataH / / [IzAvAsya upaniSad ] * zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH anumantavyo [bRhadAraNyaka upaniSad ] sarvaM vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiMcana / ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kazcana // [chAndogya 3-14] * nivizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // [mI. zlokavAtika AkRti 10] 115 116 116 116 117
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarIke avataraNa (1) pRSTha 118 hetoradvaitasiddhizceda dvaitaM syAda hetUsAdhyayoH / hetunA ced vinA siddhidvaitaM vAGmAvato na kim / / [AptamImAMsA 2-26 ] karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM virudhyate / vidyA'vidyAdvayaM na syAdbandhamokSadvayaM tathA / / [AptamImAMsA 2-25 ] 122 128 129 129 zloka 14 na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate // [bhartRhari-vAkyapadIya 1-124 ] etAsu paMcasvavabhAsanISu pratyakSabodhe sphuTamaGgalISu / / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaH zRMgaM zirasyAtmana IkSate saH // [azoka-sAmAnyadUSaNAdik prasAritA] abhihANaM abhiheyAu hoI bhiSaNaM abhiNNaM ca / / khuraaggimoyaguccAraNammi jamhA u vayaNasavaNANaM // navi cheo navi dAho Na pUraNaM teNa bhinnaM tu / jamhA ya moyaguccAraNammi tattheva paccao hoii|| na ya hoi sa annatthe teNa abhinnaM tdtthaao| [ bhadrabAhu ] vikalpayonayaH zabdA vikalpA zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRzantyapi // [ ] sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasaMbhavaH / / [ je egaM jANai se savvaM jANai / je savvaM jANai se ega jANai // [AcArAMga 1-3-4-122] eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // svAbhAvikasAmarthyasamayAmyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH [pramANanayatattvAlokAlaMkAra 4-11] apohaH zabdaliMgAbhyAM na vastu vidhinocyate / [diGnAga] zloka 15 tasmAnna badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // [sAMkhyakArikA 62] / vinivandhanaM 132 133 135
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM pRSTha 137 137 137 138 138 139 mulaprakRtiravikRtirmahadAdyA prakRtivikRtayaH sapta / SoDakazca vikAro na prakRtina vikRtiH puruSaH // [sAMkhyakArikA 3] amUrtazca tano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane // zuddhopi puruSaH pratyayaM bauddhamanuzyati tamanupazyan atadAtmApi tadAtmaka iva pratibhAsate [vyAsabhASya ] sarvo vyavahartA Alocya............baddharasAdhAraNo vyApAraH [ sAMkhyatattvakaumudI 23] buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati / tadeva bhoktRtvamasya na tvAtmano vikArApattiH [vAdamahArNava ] vivikte dupariNatI buddhI bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi // [Asuri] puruSo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // [vindhyavAsI] apariNAminI bhoktazaktirapratisaMkramA ca pariNAminyarthe pratisaMkrAnte ca tavRttimanubhavati [ vyAsabhASya ] zabdaguNamAkAzam [vaizeSikasUtra ] iSTApUrta manyamAnA variSTha nAnyacchayo ye'bhinandanti mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA imaM lokaM hInataraM vA vizanti / / [muNDaka upaniSad 1-2-10] raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathAtmAnaM prakAzya vinivartate prkRtiH|| [sAMkhyakArikA 59] zloka 16 x ubhayatra tadeva jJAnaM pramANaphalamadhigamarUpatvAt [nyAyapraveza pR07] x ubhayatreti pratyakSe'numAne ca tadeva jJAnaM pratyakSAnumAnalakSaNaM phalam kAryam / kutaH / adhigamarUpatvAditi paricchedarUpatvAt / tathAhi / paricchedarUpameva jJAnamutpadyate / na ca paricchedAdRte'nyad jJAnaphalam, bhinnAdhikaraNatvAt / iti sarvathA na pratyakSAnumAnAbhyAM bhinnaM phalamastIti / [haribhadrasUri-nyAyapravezavRtti pR. 36 ] dviSThasaMbaMghasaMvittikarUpapravedanAt / / dvayoH svarUpagrahaNe sati saMbaMdhavedanam / / [ 140 xina avataraNoMke liye muni himAMzuvijayajIne merA dhyAna AkarSika kiyA hai|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 152 153 155 157 157 158 159 159 syAdvAdamaJjarIke avataraNa (1) arthasArUpyamasya pramANaM / tadazAdarthapratItisiddheH [nyAyavindu 1-19, 20] nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM........nolasaMvedanarUpam [nyAyabindu TIkA ] nAkAraNaM viSayaH Na NihANagayA bhaggA puMjo Natthi annaage| NinvuyA va ciTuMti Aragge sarisavopamA // [ arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA / / bhUtiyeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate pratyeka yo bhavedoSo dvayobhAve kathaM na saH svAkArabuddhijanakA dRzyA nendriyagocarAH yadi saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate / na cet saMvedyate nIlaM kathaM bAhya taducyaye // [prajJAkaragupta-pramANavAtikAlaMkAra] nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA nAnubhavo paraH / grAhyagrAhakavadhuryAt svayaM saiva prakAzate / bAhyo na vidyate hyartho yathA bAlavikalpyate / vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravartate // [ ] aNuhUyadiTThaciMtiya suyapayaiviyAradevayANU vA / sumiNassa nimittAI puNNaM pAvaM ca NAbhAvo // [jinabhadragaNi-vizeSAvazyakabhASya 1703 / ] AzAmodakatRptA ye ye cAsvAditamodakAH / rasavIryavipAkAdi tulyaM teSAM prasajyate // [ ] zloka 17 sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro baddhadhArUDhena dharmadharmabhAvena na bahiH sadasattvamapekSate [ diGnAga ] yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadetad svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // [ ] sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate / matubarthAnuvedhAttu siddha grahaNamAtmanaH // idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / ahaM sukhoti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA // [nyAyamaMjarI pR. 433 ] dezito nAzino bhAvA dRSTA nikhilnshvraaH| meghapaGktyAdayo yadvat evaM rAgAdayo matAH // [ ] rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtan / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM kiM syAt // [ ] ege AyA [ThANAMga 1-1] 160 160 168 172 176 176 177
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM nAsanna sanna sadasanna cApyanubhayAtmakaM / catuSkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA viduH|| [ pRSTha 178 ] 180 ] 18 zloka 18 yaccittaM taccittAntarA pratisaMdhatte yathedAnIntanaM cittaM cittaM ca maraNakAlabhAvi [ mokSAkaragupta ] nikhilavAsanocchede vigataviSayAkAropaplavavizaddhajJAnotpAdo mokSaH [ yasminneva hi saMtAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva saMdhattaM kapAse raktatA yathA // [ ] ityekanavate kalpe zaktyA meM puruSo htH| tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // [ ] zloka 19 pratyeka yo bhaved doSo dvayorbhAve kathaM na saH [ ] zloka 20 183 185 192 193 nAstikAstikadaiSTikam [ haimazabdAnuzAsana 6-4-66 ] vayaH zaktizIle [haimazabdAnuzAsana 5-2-24] na cAyaM bhUtadharmaH sattvakaThinatvAdivat / ......... dharmaH phalaM ca bhUtAnAM upayogo bhaved yadi / pratyekamupalaMbhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt // [dravyAlaMkAra] zloka 21 vAtAtIsArapizAcAtkazcAntaH [haimazabdAnuzAsana 7-2-61] sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt / / [tattvArthabhASya 5-29] yadyutpAdAdayaH bhinnAH kathamekaM trayAtmakaM / athotpAdAdayo'bhinnAH kathamekaM trayAtmakam // [ ] ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthaM jano yAti sahetukam / / payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAda vastu trayAtmakam // [ AptamImAMsA 59, 60] zloka 22 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat [ tattvArthAdhigamasUtra 5-29] 203
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarIke avataraNa ( 1 ) zloka 23 bhAgA eva hi bhAsate saMniviSTAstathA tathA / tadvAnnaiva punaH kazcinnirbhAgaH saMpratIyate // arpitAnapita siddheH sadasadavisesaNAu bhavauja hicchiovalaMbhAu | NANaphalAbhAvA u micchAdiTTissa aNNANaM // [ ] [ tattvArthAdhigamasUtra 5 - 31 ],, [ vizeSAvazyakabhASya 115] vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati na pretya saMjJAsti [ bRhadAraNyaka upaniSad 2-4 -12] na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSAbhUtAnAM nivRttistu mahAphalA // [ manusmRti 5-56 ] AmAsu ya pakvAsu ya vipaccamANAsu maMsapesIsu / AyaMtiamuvAo bhaNio u nigoajIvANaM // majje mammi samma NavaNIyammi cautthae / upajjati anaMtA tavvaNNA tattha jaMtUNo // mehuNasaNNA ruDho Navalakkha haNei suhumajIvANaM / kevaliNA paNNattA saddahianvA sayA kAlaM // [ ratnazekhara -- saMbodha saptatikA 66, 65, 63 ] itthI joNIe saMbhavaMti beiMdiyA u je jIvA / ikko va do va tiNNi va lakkhapuhuttaM u ukkosaM // puriseNa saha gayAe tesi jIvANa hoi uddavaNaM / veNugadiTThe teNaM tattAyasa lAgaNAeNaM // paMcidiyA maNussA egaNarabhuttaNAriganbhammi / ukkosaM valakkhA jAyaMti egavelAe || NavalakkhANaM majjhe jAyai ikkassa doNha va samattI / sesA puNa emeva ya vilayaM vaccati tattheva // tuH syAd bhede'vadhAraNe varSe varSe'zvamedhena yo yajeta zataM samAH / na sA kratusahasreNa prAptuM zakyA yudhiSThira / vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArtha nivRttaye / kartavyamanyathAnuktasamatvAt tasya kutracit // mAMsAni ca na khodad yastayostulyaM bhavet phalam // [ manusmRti 5-53 ] ekarAtroSitasyApi yA gatirbrahmacAriNaH / [ ] [ [ amarakoza 3 239 ] arpitAna pitasiddheH [ta. zlokavArtika 1-6-53] so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAtpratIyate / tathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH // [ta. zlokavArtika 1-6-56 ] [ tattvArthAdhigamasUtra 5 - 31] 13 pRSTha 205 205 206 206 207 208 208 209 209 209 210 211 212
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 235 237 237 238 239 240 240 242 242 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM zloka 26 zaktA] kRtyAzca [haimazabdAnuzAsana 5-4-35] zloka 27 aprAptAnAM prAptiH [prazastapAda] vatapAbhyAM kiM vyomnazcamaya'sti tayoH phalam / carmopamazcetso'nityaH khatulyazcedasatphalaH // yasminneva hi saMtAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva saMdhatte kase raktatA yathA // [ pariNAmo'vasthAntaragamanaM na ca sarvathA hyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH // [ [ ] avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttI dharmAntarotpattiH pariNAmaH [vyAsabhASya 3-13 ] tAtsthyAt tadvyapadezaH zloka 28 pramANanayaradhigamaH [tattvArthAdhigamasUtra 1-6 ] zAstyasUvaktikhyAteraG [ haimazabdAnuzAsana 3-4-60] zvayatyasUbacapataH zvAsyavocapaptam [haimazabdAnuzAsana 4-3-103] svarAdestAsu [haimazabdAnuzAsana 4-4-31] jAvaiA vayaNapahA tAvaimA ceva haMti nayavAyA [ sanmatitarka 3-37] laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra [ tattvArthabhASya 1-35 ] yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat [ anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate naigamo nyH|| sadrapatAnatikrAntaM svasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva saMgRhNan saMgraho mataH // vyavahArastu tAmeva prativastuvyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAd vyApArayati dehinaH // tatraja'sUtranItiH syAd shddhpryaaysNshritaa| nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogataH / / virodhaliMgasaMkhyAdibhedAd bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate // tathAvidhasya tasyApi vastunaH kSaNavartinaH / brUte samabhirUDhastu saMjJAbhedena bhinnatAm // ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAd evaMbhUto'bhimanyate // [ nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasya arthasya aMzastaditarAMzIdAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo naya iti |....................sptbhNgiimnuvrjti [pramANanayatattvAlokAlaMkAra 7-1-53 ] 242 243 244 245
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarIke avataraNa (1) nayAstava syAtpadalAMchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // [ samantabhadra svayaMbhU stotra vimalanAthastava 65 ] tacca dvividhaM pratyakSaM parokSaM ca ....... AtmamAtrApekSam tatra saMskAraprabodhasambhUta AptavacanAd ca AvirbhUtamartha saMvedanamAgamaH / upacArAd AptavacanaM ca [ pramANanayatattvAlokAlaMkAra 2 - 1,4,5,6,18 ] parArthAnumAnamupacArAt [ pramANanaya. 3-3-23 ] [ pramANanaya 4-1 2] zloka 29 dagdhe bIjaM yathAtyantaM prAdurbhavati nAMkuraH / karmabIje tathA dagdhaM na rohati bhavAMkuraH // sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH satsu klezeSu karmAzayo............jA tirAyurbhogaH na pravRttiH pratisandhAnAya honaklezasya saMghe vAnU golA ya asaMkhijjA asaMkhaNiggoa golao bhaNio / suratamma Nigoe aNantajIvA muNeavvA // sijjhanti jattiyA khalu iha saMvavahArajIvarAsIo / eMti aNAivaNassai rAsIo tattima tami // ataeva ca vidvatsu mucyamAneSu santatam / brahmANDa lokajIvAnAmanantatvAd azUnyatA // atyanyUnAtiriktatvayujyate parimANavat / vastunyaparimeye tu nUnaM teSAmasaMbhavaH // zloka 30 [ yogasUtra 2 - 13 ] [ vyAsabhASya ] [ akSapAda 4-1-64 ] [ haimazabdAnuzAsana 5-3-80 ] punnAmni ghaH atyaM bhAsai arahA suttaM gaMyaMti gaNaharA NiuNaM [ [ haimazabdAnuzAsana 5-3-130 ] upanne vA vigame vA dhuveti vA udaghAviva sarvasaMghavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // [ vizeSAvazyakabhASya 1119 [ vArtikakAra ] ] kAUNa namukkAraM siddhANamabhiggahaM tu so giNhe arahantuvaeseNaM siddhA NajyaMti teNa arahAI [ siddhasena dvA. dvAtriMzikA 4- 15 ] zloka 31 ] [ ] [ vizeSAvazyakabhASya 3213 ] 15 pRSTha 251 251 251 252 257 257 257 257 257 259 260 262 263 263 264 265 266
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM zloka 32 samavAnvAt tamasaH [hamazabdAnuzAsana 7-3-80] adeve devabuddhiryA gurudhIragurI ca yaa| adharma dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt // [hemacandra-yogazAstra 2-3 ] pANavahAIANaM pAvaTThANANa jo u pddiseho| jhANajjhayaNAINaM jo ya vihI esa dhmmkso|| vajjhANuTThANeNaM jeNa Na bAhijjae tayaM nniymaa| saMbhavai ya parisuddhaM so puNa dhammammi cheutti / / jIvAibhAvavAo baMdhAipasAhago ihaM taavo| eehiM parisuddho dhammo dhammattaNamuvei // [haribhadra-paMcavastuka caturthadvAra] 268 noTa-ina avataroM ke atirikta mallipeNane syAdvAdamaMjarImeM haribhadrakI nyAyapravezavRtti, hemacandrako pramANamImAMsA, devasarikA syAdvAdaratnAkara, ratnaprabhAcAryakI syAdvAdaratnAvatArikA Adi granthoMke vAkyoMkA zabdazaH upayoga kiyA hai| mallipeNane ina vAkyoMko avataraNa rUpameM ullekha nahIM kiyaa|
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarImeM nidiSTa grantha aura granthakAra ( 2) 1 jaina-- bhadrabAhu-digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMke anusAra bhadrabAhu zrutakevalI mAne jAte haiN| bhadrabAhu mahAvIra-nirvANake 170 varSa bAda mokSa gye| unhoMne AcArAMga, sUtrakRtAMga, sUryaprajJapti, uttarAdhyayana, Avazyaka, dazavakAlika, dazAzrutaMskaMdha, kalpasUtra, vyavahAra aura RSibhASita sUtroMpara niyuktiyoMkI racanA kI hai| digambara paramparAmeM do bhadrabAhu hue haiN| dUsare bhadrabAha maurya candraguptake samakAlIna the| prathama bhadrabAhukA samaya IsAke pUrva cauthI zatAbdi mAnA jAtA hai| AcArAMga-dvAdazAMga sUtroMmeM sarva prAcIna / sthAnAMga-dvAdazAMgakA tIsarA sUtra / uttarAdhyayana-uttarAdhyayana cAra mUla sUtroMmeM prathama sUtra / isameM chattIsa adhyayana haiN| inameM kezIgautamakA saMvAda, rAjImatIkA neminAthako upadeza karanA, kapilakA jaina munikA ziSyatva, karmase jAti Adi mahattvapUrNa viSayoMkA varNana hai| Avazyaka-mUla sUtroMmeM dUsarA sUtra / isameM sAmAyika, stava, vandana, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna ina chaha AvazyakoMkA varNana hai / Avazyaka sUtra bahuta prAcIna hai| nizithacUrNi-yaha aneka cUNiyoMke racayitA jinadAsagaNi mahattarakI kRti hai| samaya I.sa. 676 ke lagabhaga / vAcakamukhya-umAsvAti hI vAcakamukhyake nAmase kahe jAte haiN| inhoMne tattvArthAdhigamasUtra aura usake Upara bhASya likhA hai / umAsvAti prazamarati, zrAvakaprajJati Adi graMthoMke bhI kartA hai| umAsvAtiko digambara aura zvetAmbara donoM sampradAya pajya dRSTise dekhate haiN| digambara inheM umAsvAmi kahate haiM, aura kundakunda AcAryake ziSya athavA vaMzaja mAnate haiN| digambaroMke anusAra tattvArthabhASya umAsvAmikA banAyA huA nahIM mAnA jaataa| tattvArthAdhigama sUtroMmeM digambara aura zvetAmbara paramparAke anusAra pAThabheda pAyA jAtA hai| ina sUtroMpara digambara AcArya pUjyapAda, akalaMka, vidyAnanda Adi tathA zvetAmbara AcArya siddhasenagaNi, haribhadra, yazovijaya Adine TIkAyeM likhI haiM / samaya IsavI sanko prathama zatAbdi / siddhasena divAkara-zvetAmbara sampradAyake mahAn tAkika aura pratibhAzAlI vidvAna / siddhasenane prAkRta bhASAmeM sanmatitarka tathA saMskRtameM nyAyAvatAra aura dvAtriMzad dvAtriMzikAoMkI racanA kI hai / sanmatitarkapara abhayadevane, aura nyAyAvatArapara siddharSine TIkA likhI hai| siddhasena apane samayake mahAna svataMtra vicAraka mAne jAte the| inhoMne zvetAmbara AgamakI nayavAda aura upayogavAdako mUla mAnyatAoMkA virodha kara apane svataMtra matakA sthApana kiyA hai| siddhasenane veda, tathA nyAya, vaizeSika, bauddha aura sAMkhya darzanoMpara dvAtrizikAoMkI racanA kI hai / paM. sukhalAlajI siddhasenakA samaya IsavI sankI cauthI zatAbdi mAnate haiN| samaMtabhadra-samaMtabhadrakA nAma digambara sampradAyameM suprasiddha hai| siddhasena zvetAmbara sampradAyameM aura samantabhadra digambara sampradAyameM AdistutikAra gine jAte haiN| samantabhadrane ratnakaraNDazrAvakAcAra, AptamImAMsA, bRhatsvayaMbhUstotra Adi granthoMko racanA kI hai| siddhasena aura samaMtabhadrakI kRtiyoMmeM kaI zloka samAna rUpase pAye jAte haiN| prAyaH siddhasena aura samaMtabhadra donoM samakAlIna haiN| pro. ke. bI. pAThakake anusAra samaMtabhadra IsAkI AThavIM zatAbdike pUrvArdhameM, tathA paM. jagalakizorajIke matameM samaMtabhadva siddhasenake pUrvavartI haiM, aura IsAkI tIsarI zatAbdimeM hue haiN|
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM jinabhadragaNi-jinabhadragaNi zvetAmbara sampradAyameM kSamAzramaNa aura bhASyakArake nAmase prasiddha haiN| ye jaina AgamoMke AcArya mahAna saiddhAMtika vidvAna gine jAte haiM / jinabhadragaNine vizeSAvazyakabhASya, vizeSaNavatI, jItakalpa Adi granthoMkI racanA kI hai| samaya IsavI sankI pAMcavIM zatAbdi / gandhahasti siddhasenagaNi-pUrvakAlameM siddhasena divAkarako umAsvAtike tattvArthasUtrake TIkAkAra mAnakara siddhasena divAkarako hI gandhahasti kahA jAtA thA / parantu aba yaha nizcita ho gayA hai ki gaMdhahasti tattvArthabhASya bahavRtti racanevAle bhAsvAmike ziSya siddhasenagaNikA hI vizeSaNa hai| tattvArthabhASyakI yaha vRtti bhASyamahodadhike nAmase bhI prasiddha hai / siddhasenagaNi jaina siddhAMtazAstrake mahAna vidvAna the / siddhasenagaNi tattvArthabhASya vRtti likhate samaya umAsvAtike Agama-viruddha maMtavyoMpara TIkA karate hue umAsvAtikA sUtrA nabhijJa, pramatta Adi zabdoMse ullekha karate haiM / samaya vikramakI sAtavIM aura nauvIM zatAbdIkA madhya / haribhadrasUri-zvetAmbara sampradAyake mahAna pratiSThita udAra vidvAna gine jAte haiN| inhoMne SaDdarzanasamuccaya, anekAMtajayapatAkA, zAstravArtAsamuccaya, dharmasaMgrahaNI, paMcavastuka, aSTaka Adi aneka graMthoMkoracanA kI hai| haribhadra buddha, kapila, pataMjali aura vyAsa Adi jainetara unnAyakoMke prati bhagavAna, sarvavyAdhibhiSagvara, mahAmuni aura maharSi Adi zabdoMkA prayoga kara sammAna pradarzita karate haiM / haribhadra nAmake aneka jaina vidvAna ho gaye haiN| prastuta yAkinosUnu haribhadrakA samaya IsAkI AThavIM zatAbdI / vidyAnanda-inako vidyAnandi athavA pAtrakesari bhI kahA jAtA hai| vidyAnanda apane samayake mahAna tArkika digambara vidvAn the| inhoMne tattvArthazlokavArtika, aSTasahasrI, AptaparIkSA, patraparIkSA Adi graMthoMkI racanA kI hai| vidyAnandane mImAMsakoMke dvArA jainadarzanapara kiye jAnevAle AkSepoMkA bahuta vidvattApUrNa uttara diyA hai| nyAyakumudacandrodaya-isa graMthake kartA digambara vidvAna prabhAcandra AcArya hai| yaha graMtha mANikacandra digambara jaina granthamAlakI orase prakAzita huA hai| prabhAcandrane mANikyanandike parIkSAmukhasUtrapara prameyakamalamArtaNDa Adi granthoMkI racanA kI hai / samaya I. sa. 10 vIM shtaabdii| paMcaliMgIkAra-kathAkopa prakaraNake racayitA jinezvarasUrine paMcaliMgI prakaraNa graMthakI racanA kI hai| samaya vikrama 1108 saMdhat / vAdideva-vAdidevasUri vAdazaktimeM advitIya mAne jAte the / inhoMne kumudacandra nAmaka digambara vidvAnase zAstrArtha kiyA thaa| vAdidevane pramANanayatattvAlokAlaMkAra aura usakI TIkA syAdvAdaratnAkara Adi graMthoMkI racanA kI hai| samaya IsavI sankI 12 vIM sdii| hemacandra-hemacandrAcArya 12 vIM sadIke eka mahAna pratibhAzAlI zvetAmbara AcArya ho gaye haiN| hemacandra kalikAlasarvajJake nAmase prasiddha the| inhoMne nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, darzana, chanda, yoga Adi vividha viSayoMpara aneka zAstroMkI racanA kI hai| inameM yogazAstra, haimazAbdAnuzAsana, haimavyAkaraNa, anekAthasaMgraha, pramANamImAMsA Adi ullekhanIya haiN| dravyAlaMkAra-rAmacandra aura guNacandrane svapajJavRtti sahita dravyAlaMkArakI racanA kI hai| rAmacandra aura guNacandra donoM hemacandrAcAryake ziSya the| samayasAgara? 2 bauddha-- diGnAga-diGnAga vijJAnavAdake pratipAdaka mahAna tAkika bauddha vidvAna hI gaye haiN| inhoMne nyAyapraveza,pramANasamuccaya Adi bauddha nyAyasambandhI aneka graMthoMkI racanA kI hai| samaya IsavI sankI pAMcavIM shtaabdi| nyAyabiMdu-isake kartA dharmakIrti AcArya haiN| samaya IsavI san 635 /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarImeM nirdiSTa granthakAra (2) nyAyabinduTIkA-dharmottarane nyAyabinduke Upara TIkA likhI hai samaya IsavI san 847 / azoka-paM0 azokakA samaya IsavI san 900hai| unhoMne apohasiddhi, sAmAnyadUSaNadika prasAritA aura avayavinirAkaraNa graMtha likhe haiN| prajJAkaragupta-prajJAkaraguptakA samaya IsavI san 1940 hai / malliSeNane inakA alaMkArakArake rUpameM ullekha kiyA hai / prajJAkaraguptane pramANavAtikAlaMkArakI racanA kI hai| mokSAkaragupta-mokSAkaraguptakA malliSeNane do jagaha ullekha kiyA hai| samaya I. sa. 1100 ke lagabhaga / tattvopaplavasiMha-yaha graMtha pATaNake jaina bhaMDAra se milA hai| isake kartA jayarAzibhaThTha hai / ye tattvopaplavAdo athavA tattvopaplavasiMhake nAmase bhI kahe jAte the| 3 nyAya apavAda-nyAyasUtrake praNetA / inheM gautama bhI kahA jAtA hai| nyAyadarzana yogadarzanake nAmase bhI prasiddha hai| kucha vidvAna nyAyasUtroMkI racanAko IsavI sanke pUrva, aura kucha IsavI sanke pazcAta svIkAra karate haiN| nyAyavArtika-nyAyavArtikake kartA prasiddha naiyAyika udyotakara haiN| samaya IsavI sankI 7 vIM zatAbdIkA pUrvArdha / jayanta nyAyamaMjarIke kartA / samaya IsavI san 880 / nyAyabhUSaNasUtra-apara nAma nyAyasAra, isake kartA bhAsarvajJa hai| samaya IsavI sanko dasavIM zatA, bdikA aarNbh| udayana-udayana AcArya dasavIM zatAbdike uttara bhAgameM hue haiN| inhoMne vAcaspatimizrakI nyAyatAtparyaTIkApara nyAyatAtparyaparizuddhi, kiraNAvali Adi graMthoMkI racanA kI hai| 4 vaizeSika-- kaNAda-vaizeSika sUtroMke racayitA kaNAdako kaNabhakSa athavA aulukya nAmase bhI kahA jAtA hai| vaiSeSikasUtroMkI racanAkA samaya kamase kama IsAkI prathama zatAbdi / prazatapAda-vaizeSikasUtroMpara prazastapAdabhASyake kartA / samaya IsavI sankI cauthI-pAMcavIM zatAbdi / zrIdhara-prazastapAdabhASyapara nyAyakandalIke rcyitaa| samaya I. sa. 991 / 5 sAMkhya-- kapila-sAMkhyamatake aadyprnnetaa| kapilako paramarSi kahA gayA hai| argha-aitihAsika vyakti / Asuri-kapilake sAkSAt ziSya the| samaya IsavI sanke pUrva / vindhyavAsI-vAstavika nAma rudila / samaya IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdI / IzvarakRSNa-sAMkhyakArikA athavA sAMkhyasaptatike krtaa| inake samayake viSayameM vidvAnoMmeM mata bheda hai / koI IzvarakRSNako IsavI sanke pUrva prathama zatAbdikA, aura koI IsAkI cauthI zatAbdIkA vidvAn kahate haiN| gaur3apAdabhASya-zaMkarAcArya ke gurU govindake gurU / samaya IsavI sankI 8 vIM zatAbdIkA AraMbha / vAcaspati--sarvatantrasvataMtra vAcaspatine sAMkhyadarzanapara sAMkhyakArikApara sAMkhyatattvakaumudI nAmakI likhI hai| vAcaspatimizrane nyAya, yoga, pUrvamImAMsA aura vedAnta darzanoMpara bhI graMtha likhe haiN| samaya IsavI san 850 /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM vAdamahArNava?6 yoga-- pataMjali-Adhunika yogasUtroMke racayitA aneka vidvAna mahAbhASyakAra aura yogasUtroMke kartA pataMjaliko eka hI vyakti mAnate haiN| ina vidvAnoMke matameM pataMjalikA samaya IsavI sanke pUrva 150 varSa mAnA jAtA hai| vyAsa-pataMjalike yogasUtroMke TIkAkAra / malliSeNane inheM pAtaMjalaTIkAkAra kahakara ullekha kiyA hai| inake samayake viSayameM bhI vidvAnoMmeM matabheda haiN| kucha vyAsako IsavI sanke pUrva prathama zatAbdIkA aura kucha IsavI sankI cauthI zatAbdIkA vidvAna kahate hai| 7 parvamImAMsAjaiminI-mImAMsAsUtroMke rcyitaa| samaya IsAke pUrva 200 varSa / bhaTa-bhaTrako kumArilabhaTTa bhI kahA jAtA hai| zabaramASyake TIkAkAra / yaha TIkA zlokavArtika, tantravAtika aura tupTIkA ina tIna bhAgoMmeM vibhakta hai| samaya 8 vIM zatAbdikA pUrvabhAga / mRgendra ? neda-Rgveda, atharvaveda, sAmaveda aura yajurveda ina cAroM vedoMmeM Rgveda saMsArake upalabdha sAhityameM prAcInatama mAnA jAtA hai / Rgvedake samayake viSayameM bahuta matabheda hai| RgvedakA samaya kamase kama IsavI sanke pUrva 4500 varSa mAnA jAtA hai| yajurvedakI zukla yajurvedasaMhitA aura kRSNa yajurvedasaMhitA nAmakI do saMhitA hai| brAhmaNa-cAroM vedoMke alaga-alaga brAhmaNa haiM / etareyabrAhmaNa RgvedakA, aura taittirIyabrAhmaNa kRSNa yajurvedakA brAhmaNa hai / brAhmaNa-sAhityakA samaya buddhake pUrva hai| sUtra-sUtrasAhitya vedakA aMga hai| AzvalAyana RSine AzvalAyanagRhyasUtra aura vaziSTha RSine vasiSThadharmasUtrakI racanA kI hai| 8 vedAnta-- upaniSad-bRhadAraNyaka, chAndogya, muNDaka, IzAvAsya upaniSadeM-prAcIna gyAraha upaniSadoMmeMse mAnI jAtI hai| zaMkarAcAryane inapara TIkA likhI hai| prAcIna upaniSadoMkA samaya gautama buddhake pUrva mAnA jAtA hai| zaMkara-brahmAdvaita athavA kevalAdvaitake pratiSThApaka / upaniSad, gItA aura brahmasUtrake TIkAkAra / samaya 8vIM zatAbdI hai| noTa-isake atirikta, malliSeNane syAdvAdamaMjarImeM mahAbhAratakAra vyAsa, manusmRti, bhartRharikA vAkyapadIya, kAlidAsakA kumArasaMbhava, mAghakA zizupAlavadha, bANakI kAdambarI, vArtikakAra, amara aura tripurArNavake uddharaNa diye hai, athavA inakA ullekha kiyA hai|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (anyayogavyavacchedikA )ke zlokoMkI sUcI (3) zloka pR. zloka 22 27 236 a anantadharmAtmakameva tattvaM anantavijJAnamatItadoSaM anekamekAtmakameva vAcyaM anyonyapakSapratipakSabhAvAd aparyayaM vastu samasyagAnaM ayaM jano nAtha tava stavAya 14 30 na dharmahetuvihitApi hiMsA 200 naikAntavAde sukhaduHkhabhogI pa 120 pratikSaNotpAdavinAzayogi 262 204 mAyA satI ced dvayatattvasiddhiH 6 muktopi vAmyetu bhavam bhavo vA 110 2 29 A AdIpamAvyoma samasvabhAvaM 233 idaM tattvAtattva hirty upAdhibhedopahita viruddha 31 20 17 265 192 168 kartAsti kazcijjagataH sa caikaH kRtapraNAzAkRtakarmabhoga 6 18 15 yaH eva doSAH kila nityavAde yatrava yo dRSTaguNaH sa tatra 267 vAgvaibhavaM te nikhilaM vivekta 222 vinAnumAnena parAbhisandhim vinA pramANaM paravanna zUnyaH 28 179 satAmapi syAt kvacideva sattA sadeva sat syAt saditi tridhArthoM sA vAsanA sA kSaNasantatizca svato'nuvRttivyativRttibhAjo svayaM vivAdagrahile vitaNDA 144 syAd nAzi nityaM sadRzaM virUpaM 43 svArthAvabodhakSama eva bodhaH 8 47 240 186 guNeSvasUyAM dadhataH pare'mI 19 cidarthazUnyA ca jaDA ca buddhiH 134 33 na tulyakAlaH phalahetubhAvo na dharmamitvamatIvabhede 16 7 25 12 231 103
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM syAdvAdamajarI (anyayogavyavacchedikA )ke zabdoMkI sUcI ( 4 ) zloka zabda zloka zabda zloka zabda o 18 aupAdhika zloka zabda nitya 9 nityavAda akRtakarmabhoga atItadoSa advaita anantadharma anantavijJAna anumAna anuvRtti anuzAsaka aneka anaMtasaMkhya abAdhyasiddhAnta amartyapUjya ambara 16 kartA 22 kRtapraNAza 1 kRtAnta 20 kSaNasantati 4 kSaNabhaMga 6 pakSapAtI 18 puruSa 17 prapaMca 16 pramANa 18 pramokSa 25 vAcaka 26 vAcya vAsanA vitaNDA 15 vinAzavAda 13 virUpa 28 vivAda 18 vRtti vyativRtti 15 za 15 zUnya 12 Sa 11 SaDjIvakAya 15 bandha 14 cit 29 caitanya buddhi bodha brahmacArI 15 jina 25 jJAna bhava asat 12 A Atmatattva Adezabheda Aptamukhya mAyA mitAtmavAda muka 23 tanmAtrA 18,29 sat 25,28 sattA 10,13 sadRza 29 saptabhaMga 23 29 sugata saMvit saMvidadvaita ( vijJAnA dvata) 16 smRtibhaMga syAdvAda 2 svayaMbhU durnIti 27,28 muni 10 7 mokSa utpAdavinAza upAdhi 21 dharmama 24 na naya 14 nAzi 27 nAstika eka ekAntavAda 28 yathArthavAda 25 va 20 vardhamAna " . 1 hiMsA
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarIke nyAya (5) nyAya ploka 16 140 125, 190 14, 19 178 203 241 1 aditsorvaNijaH pratidinaM patralikhitazvastanadinabhaNananyAyaH / 2 andhgjnyaayH| 3 arghjrtiiynyaayH| 4 ito vyAghra itstttii| 5 ityAdi bahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavanti / 6 utsargApavAdayorapavAdo vidhirvalIyAn / 7 upacArastattvacintAyAmanupayogI 8 gajanimolikAnyAyaH / 9 ghaTakuTyAM prabhAtam / 10 ghaNTAlAlAnyAyaH / 11 DamarukamaNinyAyaH / 12 taTAdazizakuntapotanyAyaH / 13 tulyblyovirodhH| 14 na hi dRSTe'nupapannaM nAma / 15 stenabhItasya stenAntarazaraNasvIkaraNAnta / 16 sarva hi vAkyaM sAvadhAraNaM / 17 sarve gatyarthA jnyaanaarthaaH|| 18 sAdhanaM hi sarvatra vyAptI pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayet / 19 sApekSamasamartham / 20 sundopgundnyaayH| 193 101 184 am o owar or r r 235
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 __ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM syAdvAdamaMjarIke vizeSa zabdoMkI sUcI (6) 206 88,95 anupraveza 106 22 anu akRtakarmabhoga -nityavAdakhaMDana 233 akriyAvAdin anityaikAntavAda 24, 26, 236 akSapAda 77, 78,76,86 120 -anityavAde sukhaduHkhapuNyapApabandhaadhimArga mokSayoranupapattiH 237, 239 aja anityazabdavAdin 128 atithi atizaya anubhUti anumAna 144, 192 -catvAro mUlAtizayAH anuyoga 242 -catustrizad atizayAH - upakramanikSepAnugamanayadvArANi 242 arthakriyAkAritva 22, 123 anuvRtti 13, 51, 54 -ekAntanityAnityapakSayona ghaTate 22 anRtabhASaNa arthAkAratA ( arthasArUpyam ) 147 anekAntavAda 196 -nizcayarUpaM anizcayarUpaM vA na ghaTate 147 aneSaNIya arthaprAkaTya antarvyApti 161, 201 adattAdAna 38 antyasaMyoga 70 adRSTa ( Atmano vizeSaguNaH) anyayogavyavaccheda 2, 42 anyonyAzraya 163 -dravyAstikanayAnupAtinaH advaitavAdinaH 120 135, 206 -saMgrahAbhiprAyapravRtta advaitavAda 248 apasmAra 77, 197 -brahmAdvaita 110 apunarbandha -puruSAdvaita apoha -jJAnAdvaita 144 apauruSeya 5, 98 -saMvidadvaita abhAvapramANa adhiSThAtRdevatA abhilApyAnabhilApyavAda 232, 239 adhiSThAtA AtmA ambara ayogavyavaccheda adhyayana alaMkArakAra 159 anantacatuSka ali anantadarzana ( kevaladarzana) avayavAvayavi 156, 165 anantadharmAtmakatva 200, 201 avayava -AtmAdharmAstikAyaghaTAdipadArtheSu -avayavapradezayorbhedaH anantadharmAtmakatvaM 201, 202 avidyA ( mAyA) avirati 141 anavasthA 51, 55, 57, 104, 107, 170,225 avyakta (pradhAna) 136 anAdinigoda 259 avyAvahArika nityavAdI 233 azakti advaita apavarga 117 68 132 99. 110 259
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaJjarIke vizeSa zabdoMkI sUcI ( 6 ) azvamegha aSTasamaya ( kevalisamuddhAte) aSTAdaza ( doSa) asatyAmRSA (bhASA) ahaMkAra arhat pRSTha 38,88 ___75 3 93 135 265 indrabhUti ( gaNadhara ) indriya ( ekAdaza ) Izvara -kartA -eka -sarvavyApaka -sarvajJa -svavaza -nitya IzvarakRSNa 206 136 28-41, 69-70 28,29, 31-33 29-34 30, 34-36 30, 37-39 30,39 30,40-41 136 A 68 AkarSaNa Agama 29,37,38,62,91,98,100,175,207 252,262 AcArAMga 174 AjIvika Atmabrahma AtmA (cetana-kSetrajJa-jova-pudgala) 175 -AtmajJAnasaMbaMdha 52,53,56,60 -Atmavibhutva 66-74 -Atmabahutva 69 -AtmasiddhiH 172-176 -AtmanaH kathaMcit paudgalikatvaM -bauddhamate AtmA 180 -cArvAkamate AtmAniSedha Adyakarma AdhAkarma Apta ( sarvajJa) 7,8,175 -sarvajJasiddhiH 176 Aptavacana 252 Ayurveda 100 uccATana utpAdavyayadhrauvya 15, 18, 19, 21, 198-200 utpatti ( jJAnasya ) 104 udayana ( prAmANikaprakANDa) 51,169 udayaprabhasUri 2,270 upayoga 59, 106, 173 -upayogalakSaNa AtmA 59, 173 -labdhyupayogalakSaNa bhAvendriya upavAsa 132 upazAntamohaguNasthAna upAdAnopAdeyabhAva upAdhi -aupAdhika 128 196 UrmiSaTaka Ara 189 ArtadhyAna ArhatIkRta AlayavijJAna ( vAsanA) AvazyakabhASya AzvinamAsa Asuri ekAdazI ekAntavAda 242 -nityaikAntapakSe dUSaNam 132 -anityaikAntapakSe dUSaNam 137 ekendriya 132 22-24, 236-240 22-24, 236-237 25-28,237-240 174 au ijyAdhyayanadAnAdi itaretarAzraya itihAsa 207 33, 41 9. autsargamArga ( sAmAnyavidhi) audArikazarIra aulUkyamata 12,77
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM pRSTha 175 146 gautama graha khyAti 112 kaNAdamata 54 -asatkhyAtiviparItakhyAtisatakhyAtayaH 112 -naigamanayAnurodhinaH kANAdAH 120 karkaTI 132 gaNadhara 48 karma (paJca) 206, 263 garbhajapaMcendriya karmayoni (paMca) 143 garbhAdhAna kapacchedatApa-upAdhitraya gayAzrAddha -kapAdInAM lakSaNaM 268 guNa (caturvizati) kapAya guNasthAna kAdambarI gomegha kApila 135 govinda kAya ( zarIra-tanu ) parimANa AtmA gauDapAdabhASya 143 kArIrI yajJa 88,96 63 kAruNya 41 gaMdhahasti kAlAdi ( aSTa) 214, 217 71, 251 kiraNAnAM guNatvam 135 glAnAdyasaMstara kumAra 132 kumArapAla kumArasaMbhava 98 catuHkSaNikaM vastu ( vaibhASikamate ) kukkuTasarpa 187 cAtuvidya kRtapraNAza 171 cArvAka (lokAyatika-akriyAvAdI-nAstika) kevalajJAna ( kSAyika) 3, 264 192, 193 kevalin 7,265 -vyavahAranayAnupAticArvAkadarzanam 248 -~makAntakRtamuNDakevalinaH 5 cit (caitanyazakti-puruSa) 135-136,137,139 -sAmAnyakevalin 6 cittaM 180 -zrutakevalin 6, 265 caura kramabhAvI kriyAvAdin chala kSaNabhaMgavAda (kSaNikavAda ) 24, 27, 148, 152 -chalalakSaNa 279,185 -kSaNikavAde arthakriyAyA abhAvaH 24, 27 -vAksAmAnyopacArachalAH -kSaNikavAde kRtapraNAzAkRtakarmabhogabhavapramokSasmRtibhaMgadoSAH 279, 185 janyajanakabhAva kSayopazama 154, 173, 251 jayanta kSINasarvadoSa ( sarvajJa-Apta) 175 jAtakarma kSINamoha ( apratipAtiguNasthAna) jAti (dUSaNAbhAsa) kSudradevatA 97 -caturvizatibhedAH 81 jina ( rAgAdijetA) 2, 6, 197 khaNDitAvayava 73, 74 jinaprabhasUri 270 200 kha
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 132 256 248 syAdvAdamaJjarIke vizepa zabdoMkI sUcI ( 6 ) pRSTha jinAyatanavidhAna 90 devasUri jItakalpa 132 devAdhideva jIvAnantyavAda 256 daivasarga ( aSTavidha) -parimitAtmavAde dUSaNam 256 dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyaSaTpadArthAH 48 jaina 100,132 -dravyAdInAM lakSaNaM 49,50 jaiminIya 87,95 dravyakSetrakAlabhAva jJapti (jJAnasya) 104 -svarUpeNa satvaM pararUpeNa asatvaM 131,210 jJAna ( caitanya) 47,51,52,56,60 dravyaSaTka ( jainAnAM mate ) 121,204 -jJAnAtmanoH vyatariktatvasamarthanam 51,52 dravyAlaMkArakArI 71,194 -tatkhaMDanam 56-60 dravyAstikanaya ( dravyAthikanaya ) 120,249 jJAnasya svaparaprakAzakatvaM 104,109 dvAdazAMga 206,235 jJAnaphala 145 dvAdazI jJAnAdvaita ( saMvidadvaita) 144,156,164 dvAtriMzadvAtriMzikA dvIndriya 208 tattva (paMcaviMzati) 135 dvIpa tattvopaplavasiMha 171 -saptadvIpasamudramAno lokaH tadutpattitadAkAratA 155 dvaitasiddhi 114,118 tathAgata -RjusUtrA kUtapravRttabuddhayaH tAthAgatAH 248 dharmamisaMbaMdha 43,47 tanmAtrA (paMca) 135,136 dharmasaMgrahaNI tamas 16,18 dharmAstikAyAdiSu anantadharmAtmakatvaM -tamasaH paudgalikatvam 16,18 dharmottara tAmasa 136 dhArAvAhijAna tIthika 3,267 dhUmamArga 96 dhRti 132,143 tuSTi ( navadhA) 143 dhvani 128,133 tripuTIpratyakSa ( bhaTTAnAM kalpanA) 107 tripurArNava 132 naya 239,240,250 trizaMku 97 -anantAH nayAH 243 tretAgni 95 -arthanayAH zabdanayA: 243 -naigamasaMgrahAdisaptanayAH 243 8 -nayAbhAsAH (durnayAH) 121,248,250 dAna 207 -dravyAthikanayAH paryAyAthikanayAH dIpamahas 270 -nayavAkya (vikalAdeza) duHkha (traya) 135 -naraka 240,248 naramedha duHSamA (paMcamakAla) 2 narasiMha devatA -trayastrizatkoTi 95 nAgendragaccha 202 146 87 turuSka darzana 248 214 durnaya 88 navakoTi
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM pRSTha 180 204 197 91 117 nAstika 192 paramANu 18,70-71,157,160 nikAcitakarma 31 paramANupAkajarUpa nigrahasthAna 77 parameSThI (paMca) 266 -dvAviMzatividham 85 paraloka 180 nityAnityapakSayoH dUSaNAni 15,27,233,235 -paralokaniSedha 194 -pradIpAdvau nityAnityatvasiddhiH 16-18 paralokin -AkAzAdau nityAnityatvasiddhiH 18-20 paryAya -nityalakSaNam 19 paryAyAstikanaya (paryAyAthikanaya ) 120,205 -pAtaMjalayogaprazastakAramatAnusAreNa pazuvadha nityAnityavastukalpanA 21-22 pAtaMjalaTIkAkAra 239 -ekAntanityAnityapakSayoH arthakriyAkAritvAbhAvaH pAramArpa (sAMkhya ) 92 22-26 pita 88,95,97 -ninyAnityavAdinoH pUrvapakSI 233-234 piNDa 97 nityazabdavAdin 128 pizAca 197,209 nityaparokSajJAnavAdin (mImAMsakabhaTTa) 103 pizAcakI niyoga 133 purANa 90,132 niranvayavinAza 151 puroDAza ( viprebhyaH) nirvikalpa ( pratyakSa) 114 puruSa 138-139 nilayana 243 puruSAdvaita nizothacUrNi 6 pauruSeya 5,92,98 niHzreyasa 179 -vedasyApauruSeyatvakhaNDanam nissvabhAvatva ( anirvAcyatva ) 112 paMcaliMgIkAra 90 naigamasaMgrahavyavahAraRjusUtrazabdasamabhirUDha prakaraNasama vaMbhUtAH nayAH 243-252 prakRti 135,141 naiyAyika 77, 248 prajJApanA 242 nyAyakumudacandrodaya pratisaMkrama nyAyatAtparyaparizuddhi pratisaMvara 143 nyAyavindusUtra 146 pratisaMdheyapratisaMdhAyakabhAva 181 nyAyavinduTIkA 146 prathamadvAtriMzikA ( ayogavyavacchedAbhidhAna) 9 nyAyabhUSaNasUtrakAra pradIpakalikA 186 nyAyavAtika pradeza 71,201 nyAyAvatAra 252 -pradezASTakanizcalatA pramANa 78,79,169,177,240,251 -naiyAyikamate pramANalakSaNam pataMjali 137,139 -jainamate pramANam 251,252 48,52,54,56,78,85 -zanyavAdimate prameyAbhAve pramANasyA-vaizeSikamate SaTpadArthAH 48-51 pyabhAva 169-170 -akSapAdamate poDazapadArthAH 78,85 pramANaphala 144,148 parabrahma 114 -bauddhamate pramANaphalayoraikyam 148 paramapuruSa 116 -naiyAyikamate pramANAta pramANaphalaM bhinnaM: 148 98 29 134 78 201 padArtha
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAkya ( sakalAdeza ) prameya naiyAyikamate dvAdazavidhaM -- zUnyavAdimate prameyasyAbhAva: 80 169 - 170 pramAtA 169,172 - zUnyavAdinAM mate pramAtuH (AtmanaH ) nipedhaH 169 - pramAtuH siddhiH 172, 175 pramAda 141 pramiti pramokSabhaMgadoSa prayoga visrasA pravAda pravRttivijJAna ( SaDvidhaM ) prazastakAra prastha prANa - samyagjJAnAdayo bhAvaprANAH - dazavidhadravyaprANAH prAyazcitta pretya preSa ( preraNA ) vANa bAhyArtha buddhisukhaduHkhAdiguNa - buddhiH jJAnam sAMkhyamate buddhiH bodhilAbha syAdvAdamaJjarIke vizeSa zabdoMkI sUcI (6) pRSTha 213 169, 177 bauddha brahmAdvaita brAhmaNa bhadrabAhusvAmin bhaTTa (kumArila ) bhavaparaMparA bhavabhaMgadoSa va 169,170,177 179,181 18, 67 bha 262 188 vandha 135 -- trividhabandha 141 baMdhamokSa ( ekAnta nityAnitye'saMbhavaH ) 237, 239 mahat ( buddhi: ) 31 mahAja 156,164 52 64 134, 136 90 144,156, 182 bhavAbhinandin 110,111 38,81 bhavya bhAratI ( mAtA ) bhAvanApracaya ( mokSakAraNam ) 22,50 243 bhUtasarga ( caturdazadhA ) bhogAyatana 240 240 240 132 91 133 128 103 - 104 181 179,190 bhAvaprANa bhAtrAgnihotra bhAvAbhAvAtmaka ( sarvabhAvAnAM ) bhAvArogya bhAvendritha ( labdhyupayogalakSaNa ) bhASA (asatyAmRSA ) bhApAvargaNA ( zabdaparyAyasyAzrayaH ) bhASyamahodadhi - gandhahastiTokA bhAsarvajJa ( nyAyabhUSaNasUtrakAra ) bhUtacidvAda madya madhu madhuparka madhyastha mantra mantramayadeha malliSeNa mahAprAtihArya mahAbhASyakAra mahAbhUta mahokSa ma mAtRkApada mAnuSa ( ekavidha ) mAyAputra mAyAtanaya (buddha) maMsi mAMsadAna mAMsabhakSaNa mithyAdarzana mithyAtvamohanIya midhyAzruta 29 pRSTha 78 90 2 182 240 102 130 93 106 93 126 251 79 194 142 70 207, 209 132 88 264 69,89,92 95 270 134,136 88,97 3 160 137 90, 97 263 142 164 91, 207, 209 91 207 - 209 141, 206 267 206
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 mImAMsaka mukta ( muktasya punarbhave AgamanaM ) muktAmaNi muktAvali mukti -mokSa mRgendra mokSAkaragupta maithuna karmayoni (paMca) yoga ya yakSa yathArthavAda yAjJika yudhiSThira yoga yogin yogipratyakSa yogyatA (AvaraNakSayopazamalakSaNA ) yoni lakSaNa (aMtaraMga - bAhya) labdhi lAkSaNika lAghavopaSTaMbhagaurava loka lokAyatika laMghana zrImadrAja candrajainazAstramAlAyAM pRSTha 103, 120, 262 256 263 vAcyavAcakayoH ekAnekatvaM vAta ( rogavizeSaH ) vAda ( vivAda ) vAda mahArNava vArtikakAra ra rajju ( caturdaza rajjvAtmako lokaH ) raghuvaMza rAkSasa la 151,186 52,61,66 135, 182,237 vardhamAna varNa (varNAtmakaM zAstraM ) vAkyArtha (vidhi) 77, 103, 107,126,131,148 135,142 10,265 89,95 209 141 153, 156 161 154 195 151 vAsanA ( saMtAna - kSaNasaMtati ) 132,207 --bhedAbhedAnubhayapakSeSu doSAH vikalAdeza ( nayavAkya ) vikalpavijJAna vijJAnAkAra vitaNDA vidhi 132,208 143 75 111 135,142 6 65, 106 58 136 75 191 101 vAcakamukhya vAcaspati 2, 6, 9,206 38 133 vidhiniSedha vindhyavAsin viparyaya ( paMcadhA ) vibhaMgajJAna - vibhaMgajJAnin vibhu - Atmano vibhutvaM vimalanAthastava pRSTha 12,15,205, 212, 244 137 119,126 196 77 137 260 vizeSa - vizeSakAntavAdI bauddhaH visrasA vIra vIryAntarAya vRkSa ( vRkSe sAtmakatvaM ) vRtti ( samavAya ) vRndAvana veda - vedavihitA hiMsA vedanIya karma 163,186 187 205, 213 189 161 77 133 209 virodhavaiyadhikaraNyAnavasthAsaMkaravyatikarasaMzayApratipattiviSayavyavasthAhAnirityete doSAH syA dvAdinAM mate vivarta vivAha vivekakhyAti 138 142 98 257 265 67,74 251 223,226 111 92 142 13,50 122,123,124 18,67 1 65, 174 174 43 63 88, 206 88, 94, 102 65
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedAnta vedAntavAdinaH samyagdarzanajJAnasampannAH vaikriyakazarIra baiNDika vainAzika (saugata ) vaiyAkaraNa vaizeSika vyathaM vizeSya vyaMtara vyavasthApyavyavasthApakabhAva vyAvahArika ( jIvAH ) vyAvRtti vyAsa vrAtya zabda - ekAnekatvam -- podgalikaH zabdaH -zabdanaya zaktipadArtha zAkya zAkAbda zAbdika zAmbarIyaprayoga zivarAjarSi zukra zUnyavAda zUnyavAdin ( mAdhyamika ) zoNita zaMbhu (zaMbhoraSTaguNAH) zraddhA zrAddha zrIparabhaTTa zrutakevalin zruti zrotriya syAdvAdamaJjarIke vizeSa zabdAMkI sUcI ( 6 ) pRSTha 53 94 95 (pRthivyaptejovAyuvanaspatayastrasAH ) 77 179 248 4,27,77 107 97 147 259 13, 121 94, 101 SaDguru za Sa 126 126 126-7 243 132 186 270 43, 120 267 257 208 169, 171 168, 169, 239 208 41 132, 143 88, 97 18 6, 265 89, 98 88 132 pahUja padajIvakAya sadasad sa sakalAdeza ( pramANavAkyaM ) 213 sattA ( bhAva-mahAsAmAnya) 48, 49, 54, 55 satvarajastama 136 232, 239 251 209-221 karSa saptabhaMgI - anantasaptabhaMgI - saptAnAmeva bhaMgAnA saMbhavaH sakalA deza vikalAdezasvabhAvA saptabhaMgI - kAlAramarUpAdInAM bhedAbhedavRttiH samantabhadra samavAya ( vRtti ) --eko nityaH sarvavyApaka amUrta - mukhyamI samavAyaH samanantarajJAna samayasAgara samyagdarzanajJAnasampannAH vedAntavAdinaH samyagjJAna ( bhAvaprANa ) samyayuta samAdhi samAnataMtra samAnajAtIyajJAna samuddhAta ( kevali ) samudra ( sa ) sarvajJa (Apta ) sarvasiddhi sarpi sarvazUnya (paraMvaM ) vikalpa (pratyakSa ) sahabhAvI sahopalabhAniyama sAmAnya 31 pRSTha 136 3 257 dvividhaM sAmAnyaM - sAmAnyaikAntavAdaH - svataMtrasAmAnya vizeSavAdaH 213 213 213 214-221 251 43,48,50 44 45 155 259 94 240 206 90 77 155 * 256 30,38,176 176 132 171 114 200 162 12, 14, 48, 122, 121, 232 48 122 123
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM 150 sAmyAvasthA 136 smAta 207 sArasvatamaMtra 1 smRti sAvayavatvaM ( AtmanaH) 71 smRtipramANa 154 siddha 240,265 smRtibhaMgadoSa 182 -siddhepu jIvavyapadezaH 240 syAt 209 siddhi (siddhayastisraH) 143 syAdvAda 200,209,226,240 siddhikSetra 62 syAdvAdamaMjarI 270 siddhasena 2,32,263 syAdvAdaratnAkara 252 sugata 164 svarga 90,92,209 sundopasunda 235 svayaMbhU sRSTi ( rajoguNAtmaka ) 40 svabhAvahetu saugata 27,120,131,148,179,186,262 svasaMvedana saudharma 9 svArthAnumAna 192,252 saMketa 132 svAyaMbhuva 21 saMtAna 25,60,183 svAdhyAya saMyama 143 haribhadrasUri (bhagavAn ) 36,77 saMvidadvaita 164 hastalAghava saMharaNa ( tamoguNAtmaka ) 40 hitopadezapravRtti 132 hiMsA 87,102 sAMkhya 120,135,248 -vedavihitA hiMsA dharmahetuH sAMkhyatattvakaumudI 143 -jinAyatanAdividhAne pRthivyAdijantughAtanam 90 sAMvRta ( satya) 101 -sAMkhyavedAntavAdibhiH vaidikahiMsAvirodhaH 91,94 stutikAra 164,200,232,251,267 hemacandra-hemasUri-hemAcArya 1,2,269 sthAvara 37,135 heya sthiti ( sAtvika) 41 homa 100 saMvara 267 12 saMhanana 87
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 31 156 syAdvAdamaMjarIke saMskRta, tathA hindI-anuvAdakI TippaNiyoke grantha aura granthakAra (7) dravyasagraha nemicandra adhyAtmopaniSad yazovijaya ( 326) 265 dravyasaMgrahavRtti brahmadeva 201,202 anuyogadvArasUtra 253 dravyAnuyogatarkaNA bhojadeva 254 abhidharmakoza vasubandhu 185 abhidhAnacintAmaNi hemacandra 3,7,136,267 dharma / haribhadra amarakoSa amara 95,176 dharmasaMgrahaNITIkA malayagiri 204 aSTasahasrI vidyAnanda ( 326) 133 nayacakrasaMgraha A devasena ( 326) 254 AdipurANa jinasena 142 nayapradIpa yazovijaya 264 AvazyakaTippaNa haribhadra 243 nayopadeza yazovijaya 255 nyAyapradIpa paM. darabArIlAla 85,86 nyAyapraveza diGnAga 144 uttarAdhyayana nyAkapravezavRtti haribhadra 145 nyAyapravezavRttipaMjikA pArzvadeva 145 devendrasUri karma grantha nyAyabindu dharmakIrti 156 nyAyabinduTIkA dharmottara gItA 87,95 nyAyAvatAra TokA siddharSi 254 gommaTasAra (karma.) nemicandra 31 gommaTasAra (jIva.) , purAtattva 171 gozAla prajJApanAsUtra 240,259 gautamasUtra akSapAda prabhAcandra 255 pramANanayatattvAlokAlaMkAra vAdideva (326) 192 chAndogya upaniSad pravacanasAra kundakunda pravacanasAroddhAra nemicandrasUri tarkabhASA kezavamizra tattvasaMgraha zAMtarakSita 180,186 vRhadAraNyaka upaniSad tattvArthabhASya umAsvAti 18,202,251,261 paM. bevaradAsa 171 tattvArthabhASyavRtti siddhasenagaNi 254 bodhicaryAvatAra zAMtideva tattvArtharAjavartika akalaMka 75,173,201,231, bodhicaryAvatArapaMjikA prajJAkaramati 178,183 261 brahmasUtrabhASya zaMkara 207,258 tattvArthazlokavAtika vidyAnanda 253,254 tattvArthasUtra umAsvAti 65,98 bhagavatI (vyAkhyAprajJapti ) 253,261 trilokasAra nemicandra 75 triSaSTizalAkApuruSacarita hemacandra 207 manusmRti manu 88,258 mahAbhArata vyAsa 95,258 dazavakAlika mahIdAsa 261 260 107 180
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM 254 mANikyanandi 255 pa mAdhyamikakArikA nAgArjuna 255 SaDdarzanasamuccayaTIkA guNaratnasUri 191,258 muNDaka upaniSad 95, 264 satyArthaprakAza svAmI dayAnanda 260 yogasUtra pataMjali sanmatitarka siddhasena ( 326) 261 sanmatiTIkA abhayadevasari 253 raghuvana kAlidAsa saptabhaMgItaraMgiNI vimaladAsa 226 samavAyAMgaTIkA abhayadevasari 253 lokaprakAza vinayavijaya (326) 93,106 sarvArthasiddhi pUjyapAda 128,254 laMkAvatAra zAkyamuni 171,189 sUtrakRtAMga sthAnAMgaTIkA abhayadevasUri 137,253 vAcaspAtImizra 142 Response in Living and Non-living vizeSAvazyakabhASya jinabhadragaNi ( 326) 253, -J.C. Bose 261 254,263,264 A History of Pre-Buddhist Indian Philosophy zabdakalpadruma rAdhAkAntadeva 197 -B. M. Barua 261
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka ayogavyavacchedikAke zlokoMkI sacI (8) zloka prAgeva devAMtarasaMzritAni prAdezikebhyaH parazAsanebhyaH zra agamyamadhyAtmavidAmavAcyaM anAdyavidyopaniSanniSaNaH anAptajADyAdivitimititva apakSapAtena parIkSamANA i idaM zraddhAmAtra imAM samakSaM pratipakSasAkSiNAM ka kva siddhasenastutayo mahArthA kSipyeta vAnyaiH sadRzIkriyeta ja jagatyanuSyAnabalena zAzvat jaganti bhindantu sRjantu vA punaH jinendra yAneva vibAdhase sma ta tadda : SamAkA lakhalAyitaM vA tamaH spRzAmapratibhAsabhAjaM da dehAdyayogena sadAzivatvaM na zraddhayaiva tvayi pakSapAto paraH sahasrAH zaradastapAMsi na pa zloka naM0 1 23 15 22 32 28 3 12 16 4 13 yadIyasamyaktvabalAt pratImo va vapuzca paryaM kazayaM zlathaM ca 6 vimuktavairavyasanAnuMbadhAH 30 17 29 madena mAnena manobhavena 2 ma ya yatra tatra samaye yathA tathA yathAsthitaM vastu dizannadhIza yadArjavA duktamayuktamanyaiH hitopadezAtsakalajJaklRpteH 14 hiMsAdyasatkarmapathopadezAt za zaraNya puNye tava zAsanasya sa sunizcitaM matsariNo janasya stutAvazaktistava yoginAM na ki svakaNThapIThe kaThinaM kuThAraM svayaM kumArga lapatAM nu nAma ha zloka naM0 18 8 25 31 5 16 21 20 24 27 2 26 7 11 10
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM ayogavyavacchedikAke zabdoMkI sUcI (6) zloka 1 dveSa naya agamya adhidevatA adhyAtma anApta anekAnta apakSapAta amUDha avaghoSaNA avAcya avidyA asarvavit navapaMDita nibaMdha nRzaMsa pakSapAta pathya paratIrthanAtha paramApta parokSa paryaka Agama Arjava Aptatva bhagavan bhavakSaya upAdhi 32 mada kiMkara kuvAsanA kumArga kRpAlu krodha manobhava mAdhyasthya mAna mAMsadAna mudrA mokSa 20,27 khadyota moha jagadIza jinavara jinendra yuga yugAMtara yoga tattvAloka yogin tapa tapasvin rAga duHSamA dezanAbhUmi
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ viplava vItarAga vIra ayogavyavacchedikAke zabdoMkI sUcI-upayukta graMtha ( 9,10) zloka samyaktva 16 siddhasena 26,28 sureza 29 sumArga saMmada 8,9,13,21 zAsana 17 hitopadeza sadAziva samAdhi 18 hiMsA ayogavyavacchedikAkI TippaNIke grantha (10) abhidhAnacintAmaNi hemacandra dvA. dvAtriMzikA siddhasena ayogavyavacchedikA saM. caraNavijayajI bhaktAmarastotra mAnatuMga samaMtabhadra AptamImAMsA yuktayanuzAsana samaMtabhadra yogazAstra hemacandra kalyANamandirastotra siddhasena lokatattvanirNaya haribhadrasUri tattvanirNayaprAsAda AtmArAmajI svayaMbhUstotra samaMtabhadra
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 atizaya - mUla tIna atizaya - cauMtIsa atizaya zvetAzvatara upaniSad aura pAtaMjala yogasUtroMmeM atizaya -majjhimanikAya Adi bauddha zAstro meM atizaya AjIvika ( terAsiya ) --naMdavaccha, kisasaMkicca aura makvaligozAlatIna mukhya nAyaka -- gozAla ke siddhAMtoMkA bhagavatI zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM pariziSToM ke vizeSa zabdoMkI sUcI (11) nAstika zaMkarAcArya ( Ti. ) - AnandaghanajI aura cArvAkamata cArvAkoM ke siddhAMta - cArvAka sAhitya jJAnake bheda - pratyakSa - parokSakI paribhASA - sAMvyavahArika pratyakSa - matijJAnake 336 bheda du:SamAra ( paMcama kAla ) - utsarpiNI- avasarpiNI-kAla -- karmabhUmi- bhoga- bhUmi caturthakAla meM taresaThazalAkA puruSa - paMcama kAlameM kalkIkA janma - pralaya -- brAhmaNa granthoM meM cAra yuga - bauddha zAstroM meM aneka kalpa dravyaSaTka ( chaha dravya ) - zvetAmbara vidvAnoMmeM kAlake saMbaMdha meM matabheda Adi jaina graMthoM meM ullekha AdhAai ( adhaH karma ) apUrnabaMdha utpAdavyayadhIvya -- va pratyaya aura parapratyaya utpAdavyaya - parasthAnapatitahAnivRddhi - prAyogika aura vainasika utpAdavyaya kevalI -- vividha kevalI vaidika graMthoma kevalI - vauddha graMthoM meM buddha, arhat aura bodhisatvakI kalpanA kevalIsa muddhAta - jaina AcAryoM meM matabheda - upaniSadoMko AtmavyApakatAse samanvaya - pAtaMjala yogadarzanakI bahukAya nirmANa kriyAse tulanA cArvAkamata ( lokAyata - nAstika - akriyAvAdI ) -- do bheda cArvAka sAghu 285-286 285 27 286 286 286 351-352 351 351 292-293 287 286-287 287 287 287 283 - 284 283 284 284 289-290 290 kriyAvAdI - akriyAvAdI -- jaina aura bauddha zAstro meM kriyAvAda aura akriyAvAda 289 dvAdazAMga 290 352 352 - SaTdarzana meM kAla saMbaMdhI mAnyatA -- jaina granthoM meM kAlake viSaya meM cAra mata (Ti.) - digambara graMtha aura hemacandrakA kAla saMbaMdhI siddhAMta 349-350 349 349 - zaMkA-samAdhAna - vAraha aMga digambara zvetAmbaroMkA matabheda -- AgamoM kA samaya nigoda nyAyavaizeSika darzana akSapAda aura kaNAda - pramANake lakSaNa ( Ti. ) - sAta padArtha (Ti. ) -- nyAya-vaizeSikoMke samAnataMtra - matabheda vaidika sAhitya meM IzvarakA rUpa 349 350 350 350 300-301 300 " 301 282-283 282 282 37 17 17 33 293 296 293 293-294 294 295 296 297-299 297-298 297 299 301-302 322-331 322-323 322 323 323 324 324-325
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 340 -UWA 299 pariziSToMke vizapa zabdoMkI sUcI ( 11) -darzanoMmeM Izvara saMbaMdhI mAnyatA 326 -AtmavAdiyoMke siddhAMta 315 -Izvarake astitvameM tIna mukhya pramAga 326 -paMcaskaMdha rUpa AtmA -ina pramANoMkI samIkSA (Ti.) 327 -vijJAnapravAha aura Adhunika mAnasazAstra -Izvarake saMbaMdhameM zaMkA-samAvAna 328 (Ti.) 316 -Adhunika pAzcimAtya vidvAnoMkA mata 329 -bhavasaMtati -nyAyavaizeSika sAhitya 330 -bauddha sAhinyame vAtmA saMbaMdhI cAra pradeza 288-289 mAnyatAyeM 318-321 -pradeza aura avayava 288 mImAMsAdarzana (pUrvamImAMsA) 339-345 -AtmAke pradeza 288 -mImAMsakoMke AcAra vicAra 339 -pradezoMmeM saMkoca-vistAra 289 -mImAMsaka siddhAMta 339-343 -AtmAkA madhyamapariNAma 289 -vedakA apaurupayetva 340 -rAmAnujake siddhAMtake sAtha tulanA 289 veda aura naiyAyika Adi darzana (Ti.) prANa -mImAMsaka aura jaina 299-300 343-4 -vividha artha 299 -kumArilabhaTTa aura anekAMtavAda -dravyaprANa-bhAvaprANa -mImAMsAdarzanake mukhya prarUpaka 345 -siddhoMke prANa 300 vedAntadarzana ( uttaramImAMsA ) 246-347 bauddhadarzana 303-321 -vedAntI sAdhuoMkA jAcAra vicAra 346 -bauddhoMke siddhAMta aura AcAra vicAra 303 -vedAnta darzanakI vyApakatA -vedAnta darzanakA sAhitya -mukhya sampradAya 346-7 sautrAMtrika Adi sampradAyoMkA samaya (Ti.) -vedAnta darzanakI zAkhAyeM 347 -sautrAMtikoMke siddhAMta aura unake -zaMkarakA mAyAvAda tathA vijJAnavAda aura zUnyavAda 348 AcArya 304,305 -vaibhASika ( sarvAstivAdI) 290-292 -sautrAMtika aura vaibhASikoM ke samAna -tInaloka 290 -vaidikaloka siddhAMta 291 -bauddhaloka -zUnyavAda (madhyamavAda-nairAtmyavAda ) 291 308 sAMkhyayogadarzana 332-338 -zaMkA-samAdhAna pUrvaka prarUpaNa -zUnyavAda aura syAdvAda (Ti.) 308 -sAMkhya, yoga, jaina aura boddha 332 -zUnyavAdake mukhya prarUpaka AcArya 311 -zramaNa aura brAhmaNa saMskRti 332 -vijJAnavAda ( yogAcAra) 312-314 -sAMkhya aura yogadarzana -zUnyavAda aura vijJAnavAda (Ti.) 312 -sAMkhyoMke jAcAra vicAra 333-335 -vijJAnavAdakA zaMkA-samAdhAna -sAMkhyoMkA vedoMko na mAnanA 334 pUrvaka pratipAdana 313-315 -sAMkhyadarzanake mukhya prarUpaka 335 -nairAtmyavAda aura AtmavAda 313-21, -yogadarzana aura usakA sAhitya 337 -AtmA aura AlayavijJAna (Ti.) 314 -jaina aura bauddha darzanameM yoga 337-338 -vijJAnavAdake mukhya AcArya 314-315 hiMsA 292 -azvaghoSakA tathatAvAda 315 -jaina zAstroM meM hiMsA 292 -anAtmavAda 315 -saMkalpI hiMsA 292 000 loka ard
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSToMmeM upayukta granthoMkI sUcI (12) 290,299 287,288 288 288,296 tattvArthabhASya umAsvAti anagAradharmAmRta paM. AzAdhara 293 tattvArthabhASyavRtti siddhasenagaNi anuyogadvArasUtra 300 tattvArtharAjavArtika akalaMka abhidharmakoza vasubandhu 283,286 tattvArthazlokavAtika vidyAnanda 316,320,321 tantravArtika kumArila abhivammatthasaMgaho ( pAlI ) anuruddha 292 trilokasAra nemicandra abhidhAnacintAmaNi hemacandra vasubandhu abhidhAnarAjendrakoSa rAjendrasUri 293 trizikAbhASya sthiramati avayavinirAkaraNa paM. azoka 282 323 trizikA 312 312,313 307 A AstikavAda (hindo) paM. gaMgAprasAda upAdhyAya 330 uttarAdhyayana 293 ka darzana aura anekAMtavAda paM. haMsarAja zarmA 344 dIghanikAya ( marAThI ) anu. pro. rAjavAr3e 303, 320,352 dravyasaMgrahavRtti brahmadeva 289,296,300 dravyAnuyogatarkaNA bhojadeva 287,296 dvAtriMzada dvAtriMzikA siddhasena divAkara 292,309 dvAtriMzad dvAtriMzikA u. yazovijaya 286,288, 290,292,316 karmagrantha cauthA kAlacakra (hindI) kUrmapurANa kauSItako upaniSad devendrasUri 289 DA. siddhezvara zAstrI 293 282 288 282 dhammapada 320 285 garuDapurANa guNasthAnakramArohaNa rAjazekharasUri 289 gommaTasAra nemicandra 287 nandisUtra 300 gommaTasAraTIkA kezavavarNI niyamasAra kundakunda nRsiMhapurANa 291 chAndogya upaniSad 312 nyAyakoSa bhImAcArya 322,333,335,349 nyAyakaMdalI zrIdharabhaTTa 323,329 jainajagat 332 nyAyakusumAMjali udayana 328-9 jainadarzana (guja.) anu. paM. becaradAsa dozI 350 nyAyakhaMDakhAdya u. yazovijaya 289 jainatarkaparibhASA upAdhyAya yazovijaya 300 nyAyatAtparyaparizuddhi udayana 322 jainasiddhAMtadarpaNa (hindI) paM. gopAladAsa baraiyA 287 nyAyabhASya vAtsyAyana 322,326,333 jainAgama sAhityameM bhAratIya samAja nyAyamaMjarI jayanta 307,322,329 jagadIzacandra jaina 352 nyAyavArtika udyotakara 322 tattvasaMgraha zAMtarakSita 294,305,318, nyAyavArtikatAtparyaTIkA vAcaspatimizra 307 nyAyasUtravRttitAtparyavivRtti paM bAlakRSNa 290 tattvasaMgrahapaMjikA kamalazIla 304,305, nyAyAvatAra ( gujarAtI ) paM. sukhalAlajI 300 316,320 tattvayArthArthyadIpana kSemendra 334 padmapurANa 336.344 nyAyapUnatAlApAsapa bAra 291
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva ( gujarAtI ) paMcAdhyAyI paMcAstikAyaTIkA prakaraNa paMcikA prajJApanAsUtravRtti prameyakamalamArtaNDa pariziSTa meM upayukta graMthoM kI sUcI ( 12 ) ya rAjamalla yogadarzana aura yogavizikA 294,332 309 298.309 353 amRtacandra zAlikAnAtha malayagiri 293,302 ba buddhacaryA buddhacarita prabhAcandra candraprabhasUri nemicandrasUri prameya ratna koSa pravacanasAroddhAra prazna upaniSad prAkRtika sAhityakA itihAsa jagadIzacandra jaina saM. rAhula sAMkRtyAyana azvaghoSa bha bhagavatI ( vyAkhyAprajJapti) bhAgavata bhAratIya tattva cintana jagadIzacandra jaina vRhadAraNya upaniSad 315,325 bodhicaryAvatAra zAntideva 284,309, 311, bodhicaryAvatArapaMjikA prajJAkaramati madhyamakAvatAra candrakIrti matsyapurANa mahAbhArata 297 307 yogasUtra 287 yogasUtrabhASya 325 320 286 vyAsa mahAyAna sUtrAlaMkAra asaMga mArkaNDeya purANa mAdhyAmikakArikA nAgArjuna 315,325 309,310 311 ma majjhimanikAya (hindI) anu. rAhula sAMkRtyAyana 284,286,321 293 291,335 yuktiprabodha yogabindu yogazAstra 310 282 335 323 291 293,310 311,312,321 sa sanmatitarkaTIkA samavAyAMgasUtra sarvadarzanasaMgraha savArthasiddhi sAgAradharmAmRta meghavijayagaNi haribhadrasUri hemacandra pataMjali vyAsa la lokaprakAza laMkAvatAra vAyupurANa 290 vizeSAvazyakabhASya jinabhadragaNi kSamAzramaNa 289 291 viSNupurANa visuddhimagga (pAlI ) buddhadhoSa 283,318,320 vinayavijaya zAkyamuni candrakrIti mAdhyamika vRtti milindapanha (pAlI ) mImAMsAzlokavArtika kumArila 342, 343, 344 skaMdapurANa mImAMsAzlokavArtikaTIkA pArthasArathimizra 341, 308,310 317,318,319 344 326 muNDaka upaniSad saM. paM. sukhalAlajI 338 abhayadeva za 342 zAstradIpikA pArthasArathimizra zAstravArtAsamuccayaTIkA u. yazovijaya 287, 290 zvetAzvatara upaniSad 285 Sa SaDdarzanasapuccaya rAjazekhara SaDdarzanasamuccayaTIkA guNaratna saMyuttanikAya (pAlI ) sAMkhyakArikAbhASya mAThara sAMkhyapravacanabhASya 41 mAdhavAcArya pUjyapAda paM0 AzAvara sAmAnyadUpaNadikprasArita paM0 azoka 295,296 288 290 286,260 284,260 vijJAnabhikSu 282,294 312,316 303 103,304, 306,322,324 345,346,349 287,293 285 320, 337, 340 287, 292 292 308 : 20 334 349 322 ha hiMdatatvajJAnano itihAsa (gujarAtI) narmadAzaMkara mehatA 348
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 352 333 325 326 42 zrImadrAjacandrajainazAsramAlAyAM A History of Indian Philosophy Vol. 1 (S. N. Das Gupta.) 312,324 A History of Indian Philosophy Vol. II ( , 347 A History of Pre-Buddhist Indian Philosophy ( B. M. Barua. ) 293,292 Buddhism in Translation ( Warren ) 318 Buddhist Psychology ( Mrs. Rhys Davids.) 318 Constructive Survey of the upanisadic Philosophy ( Ranade.) Encyclopedia of Ethies and Religion Hinduism and Buddhism ( Charles Eliot.) History of Indian Phiosophy Vol. II ( Ranade & Belvelkar.) Indian Philosophy Vol. II ( S. Radhakrishnan.) Jain Sutras Part II (Jacobi. ) 323 Milinda Questions ( Mrs. Rhys Davids.) 319 Mannual of Indian Bhuddhism ( Kern.) 283,284 Pancastikaya Sara ( A.Chakravarti. ) Syadvada Minjari ( A. B. Dhruva. ) 289,308,323,330,348 Systems of Buddhistic Thought ( Yamakami Sogen. ) 306,314,319 Some problems in Indian Literature ( M. Winternitz.) 333 Samkhya System ( A.B. Keith.) 333 Shramanism (R. P. Chanda.) 332 The Principle of Psychology Vol. 1 (W. James.) The Central Conception of Buddhism ( Stcherbatsky. ) 305 The Conception of Buddhist Nirvana ( 311,314, Yogavacara Mannual ( Mr. Rhys Davids.) 294 317 338
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdanameM upayukta graMthoMjhI sUcI ( 13 ) sampAdanase upayukta granthoMkI sUcI (13) adhyAtmopaniSad ( jainadharmaprasAraka sabhA bhAvanagara) anagAradharmAmRta (mANikacandra graMthamAlA bambaI) anuyogadvArasUtra ( Agamodayasamiti sUrata) amidharmakoza ( saM. rAhulasAMskRtyAyana kAzI vidyApITha ) amidhammatthasaMgaho ( pAlI) ( saM. dharmAnanda kosaMbo gujarAta purAtattvamaMdira) amidhAnacintAmaNi ( yazovijaya graMthamAlA kAzI) amidhAna rAjendra koSa ( ratalAma) amarakoSa (nirNayasAgara presa bambaI) ayogavyavaccheda dvAtriMzikA ( bhAvanagara, bhImasiMha mANeka muMbaI) avayavinirAkaraNa (saM. haraprasAdazAstrI siksabuddhisTa nyAyaTaiksTa vibli AthekA iMDikA) ( gAMdhI nAthAraMga jaina graMthamAlA bambaI ) aSTasahasrI ( sanAtana jaina graMthamAlA kAzo ) AptamImAMsA AdipurANa ( jainendrapresa kolhApura) AstikavAda ( alAhavAda) Avazyaka haribhadrIya ( Agamodayasamiti sUrata ) uttarAdhyanasUtra ( devacaMda lAlAbhAI sUrata ) karmagrantha dvitIya ( AtmAnaMda jaina prakAzaka maNDala AgarA) karmagrantha cauthA kalyANamandirastotra ( kAvyamAlA saptamagucchaka nirNayasAgara bambaI) kAlacakra ( zAradAmaMdira dehalI) kauSotako upaniSad (nirNayasAgara bambaI) guNasthAnakramArohaNa ( jainadharmaprasAraka sabhA bhAvanagara ) gommaTasAra jIvakAMDa (rAyacandra zAstramAlA bambaI ) gommaTasAra jIvakAMDa kezavavarNITIkA ( jainasiddhAMtaprakAzinI saMsthA kalakattA) gommaTasAra karmakANDa ( rAyacandra zAstramAlA bambaI ) gautamasUtra ( nyAyadarzana) (harikRSNadAsa gupta kAzI ) chAndogya upaniSad ( nirNayasAgara baMbaI) jainatarkaparibhASA ( jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara) jainasiddhAMtadarpaNa ( anantakoti jaina graMthamAlA ) jainadarzana ( gujarAtI) (paM. becaradAsa ) jainAgama sAhityameM bhAratIya samAja ( caukhaMbhA saMskRta sIrIja ) tattvasaMgrahapaMjikA ( gAyakavAr3a graMthamAlA bar3audA ) tatvayAthArthyadIpana ( caukhaMbhA kAzI) tattvArthabhASya ( Arhatamata prabhAkara pUnA) tattvArthabhASyavRtti ( devacaMda lAlAbhAI-sUrata ) tattvArtharAjavAttika ( sanAtana jaina graMthamAlA kAzI)
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrImadurAjacandrajanazAstramAlAyAM ( gAMdhI nAthAraMga jaina graMthamAlA ) ( kAzI) (mANikacanda graMthamAlA bambaI ) ( saM. silvana levI perisa) ( jainadharmaprasAraka sabhA bhAvanagara) ( AtmAnanda jaina prakAzaka maNDala AgarA ) ( devacaMda lAlAbhAI sUrata) ( saM. rAjavAr3e bar3audA) ( jaina pabliziMga hAusa ArA) (rAyacandra jaina zAstramAlA bambaI) (jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara) tattvArthazlokavArtika tantravArtika trilokasAra trizikA trizikAbhASya triSaSTizalAkApuruSacarita darzana aura anekAMtavAda dazavakAlikasUtra-niyukti dIghanikAya ( marAThI ) dravyasaMgraha-vRtti dravyAnuyogatarkaNA dvAtriMzad dvAtriMzikA-siddhasena dvAtriMzad dvAtriMzikA-yazovijaya dharmasaMgrahaNIvRtti dhammapada (pAlI) nandisUtraTIkA nayacakrasaMgraha nayapradIpa nayopadeza niyamasAra nyAyakusumAMjali nyAyakoza nyAyakaMdalI nyAyatAtparyaparizuddhi nyAyapradIpa nyAyapraveza-vRtti-paMjikA nyAyabindu-TIkA nyAyabhASya nyAyamaMjarI nyAyavArtika nyAyavArtikatAtparyaTIkA nyAyasUtravRttitAtparyavivRtti nyAyAvatAra ( devacaMda lAlAbhAI sUrata ) ( gujarAta purAtattvamaMdira ) ( devacaMda lAlAbhAI sUrata ) (mANikacaMda jaina graMthamAlA bambaI ) ( jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara) ( jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara) ( jainagraMtharatnAkara kAryAlaya vambaI ) (kalakattA) ( saMskRta sIrIz2a bambaI 1893 ) ( vijayanagara graMthamAlA) ( caukhaMbhA kAzI ) (hindIgraMtharatnAkara kAryAlaya bambaI) ( gAyakavAr3a graMthamAlA bar3audA ) (caukhaMbhA kAzI) (vidyAvilAsa presa kAzI ) ( vijayanagara saMskRta sIrIz2a ) (vidyAvilAsa presa, kAzI) ( vijayanagara saMskRta sIrIz2a) ( harikRSNadAsa gupta kAzI) ( hemacandrAcArya granthAvali, janasAhitya saMzodhaka kAryA laya ahamadAbAda) (saMskRta aura prAkRta sIrIz2a bambaI ) (zrI veMkaTezvara presa bambaI) (nAthAraMgajI gAMdhI zolApura) (rAyacandra jainazAstramAlA bambaI) (caukhaMbhA kAzI) ( devacaMda lAlAbhAI sUrata) pAtaMjalayogasUtra-bhASya purANa paMcAdhyAyI paMcAstikAya-TIkA prakaraNapaMcikA prajJApanAsUtra malayagirivRtti
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdanameM upayukta graMthoMkI sUcI ( 13 ) prameyakamalamArtaNDa ( nirNayasAgara bambaI) prameyaratnakoSa (jainadharmaprasAraka sabhA bhAvanagara) pravacanasAra TIkA (rAyacandra zAstramAlA bambaI) pravacanasAroddhAra ( devacaMda lAlAbhAI sUrata ) prazna upaniSad ( nirNayasAgara bambaI) prAkRta sAhityakA itihAsa (caukhaMbA saMskRta sIrIz2a) buddhacaryA (jAnamaNDala banArasa) buddhacarita (Ed. Cowell Aryan series) bRhadAraNyaka upaniSad ( AnaMdAzcama saMskRta sIrIz2a pUnA) vodhicaryAvatAra-paMjikA (bibliothekA iMDikA) brahmasUtrazAMkara bhASya (nirNayasAgara bambaI) bhaktAmarastotra ( kAvyamAlA saptamagucchaka nirNayasAgara) bhagavatIsUtra TIkA (Agamodaya samiti sUrata ) bhAratIya tattva cintana ( rAjakamala prakAzana ) majjhimanikAya ( anu. rAhulazAMkRtyAyana mahAbodhisabhA banArasa ) madhyamakAvatAra (saM. pUsin ) manusmRti ( nirNayasAgara bambaI) mahAbhArata mahAyAna sUtrAlaMkAra (saM. silvan levI perisa) mAdhyamikakArikA-vRtti (pITarsabarga) milindapaNha (pAlI) (V. Trenckner London 1880) momAMsAzlokavArtika TIkA (caukhaMbhA kAzI) muNDaka upaniSad ( nirNayasAgara bambaI) yuktiprabodha ( ratalAma) yuktayanuzAsana ( mANikacaMda jaina graMthamAlA bambaI ) yogavindu ( saM0 suAlI bhAvanagara) yogazAstra ( jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara) raghuvaMza ( nirNayasAgara bambaI ) lokaprakAza (hIrAlAla haMsarAja jAmanagara) lokatattvanirNaya ( AtmAnaMda jaina sabhA bhAvanagara ) laMkAvatArasUtra ( naMjio kyoTo 1923 ) vizeSAvazyakabhASya ( yazovijaya graMthamAlA kAzI) visuddhimagga (pAlI) (pAlITaiksTa sosAyaTI laMDana ) zabdakalpadruma (haricaraNabasu kalakattA) zAstradIpikA (nirNayasAgara bambaI ) zAstravArtAsamuccayaTIkA ( devacaMda lAlAbhAI sarata ) zvetAzvatara upaniSad (nirNayasAgara bambaI) SaDdarzanasamuccaya-rAjazekhara ( yazovijaya graMthamAlA kAzI) SaDdarzanasamuccaya-maNiratnaTokA (caukhaMbhA kAzI)
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 SaDdarzanasamuccaya-guNaratnaTIkA sanmatitarka (gujarAtI) sanmatitarkaTIkA satyArthaprakAza saptabhaMgI taraMgiNI samavAyAMgasUtra- TIkA sarvadarzanasaMgraha sarvArthasiddhi sAgAradharmAmRta sAmAnyadUSaNadik prasAritA sUtrakRtAMgasUtra - TIkA sthAnAMgasUtra- TIkA saMyukta nikAya (pAlI ) sAMkhyakArikA mATharabhASya zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAM History of Indian Philosophy Vol. II Indian Philosophy Vol. II Jain Sutras Vol. II Milinda Questions Mannual of Indian Buddhism Pancastikayasara Response in Living and Non-living Shramanism ( AtmAnaMda sabhA bhAvanagara ) ( pUMjAbhAI jaina graMthamAlA ahamadAbAda ) gujarAta vidyApITha ahamadAbAda ) ( ajamera saM. 1893 ) rAyacaMdra granthamAlA bambaI ) Agamodaya samiti sUrata ) ( prAcyavidyA saMzodhana maMdira pUnA ) ( jainendra mudraNAlaya kolhApura ) ( mANikacaMda graMthamAlA bambaI ) sakhyapravacanabhASya syAdvAdamaMjarI - likhita hiMdatatvajJAnano itihAsa ( gujarAtI ) A History of Indian Philosophy Vol. I A History of Indian Philosophy Vol. II A History of Indian Literature Vol. II A History of Pre-Buddhist Indian Philosophy Buddhism In Translation. Buddhist Psychology Syadavada Manjari Systems of Buddhistic Thought Some problems of Inidan Literature Samkhya system saM.haraprasAda siksa buddhisTa TeksTa ) ( Agamodaya samiti sUrata ) ( ) ( pAliTeksTa sosAyaTI 1898 ) The Principles of Psychology The Central Conception of Buddhism The Conception of Buddhist Nirvana 37 ( cokhaMbhA kAzI ) ( vidyAvilAsa presa kAzI ) -rAyacandra jaina zAstramAlA Construtctive Survery of the Upanisdic Philosophy Encyclopedia of Ethics and Religion Hinduism and Buddhism ( gujarAta varnAkyUlara sosAyaTI ahamadAbAda ) ( Cambridge University 1922) ( 1932) 21 77 ( Calcutta University 1933 ( Calcutta 1921 ( Harvard Oriental Series 1922 ) London 1914 ) (Poona 1926) (S. B. E. XLV) (London 1930) (Strassburg 1896 (Jain Publishing House Arrah 1920 (London 1902 ( Indian Science Congress 1934 ( Bombay Sanskrit and Prakrit Series 1933 ) Calcutta University 1912 Calcutta University 1925 (Cal, 1918 London 1890) London 1923) ( Leningrad 1927 ) ( London 1921 ) (Poona 1927 ) ( Library of Philosophy 1927 )
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubhi 2y' mur azuddha zrA rAmacandra jainazAstramAlAyAM dApA: vaizApakavacanam vaizeSikoMne saGghacayAyA hatvAd arthAt paramANu pRthivI arthAt zrImadgagajacandrajainazAstramAlAyAM dopAH vainAzikavacanam vainAzikoM (bauddhoM) ne saGkhyayA hatvAd 21-2 aura arthAt paramANu pRthivI anitya pRthivI arthAt anya. yo. vya. zloka 7 anya. yo. vya. zloka 6 180 187 tarvAdi yatrava zraddhAdividhAnena vijJAnakAro yathA AjavIbhAvalakSaNaH kakkuTa citrastara aghottarArddhavyAkhyA prAmANena pramANya sthicAzceti tattvArtharAjavatike 189 190 192 193 201 zloka 8 zloka 8 tairvAdi yatraiva zrAddhAdividhAnena vijJAnAkAro tathA ArjavIbhAvalakSaNaH kukkuTa citrastaraGga athottarArddhavyAkhyA pramANena prAmANya sthitAzceti tattvArtharAjavArtike isa kI jA sakatI kramase athavA guNoMkA jaba svAnurakta uSNatA tAdAtmya aisA svarUpa aura isaliye vAcakamukhyaH 201 209 214 214 215 216 216 kIjA sakatI kamase ayavA guNoM java svAnurakta uSNatA tAdAmya aisa svarUva ora iliye vAcamukhyaH 216 220 228 238 242 244
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAM pR0 azuddha itarAMzApalAvI parantu SaNaNAM zuddha itarAMzApalApI parantu SaNNAM 248 250 257 259 261 270 271 yAkhyA prajJapti vandanIma vandham dizannamasUya imbarebhyo vyAkhyA prajJapti vandanIya bandham dizastamasUya Dambarebhyo vata 272 272 21 bata 273 293 aMtima 15 aMtima 10 chaha meghavijayagaNi vipAkasUba praznavyakaraNa karakeeka manako mAna siddhAntoMmeM me maanaa| hai meghavijayagaNi vipAkasUtra praznavyAkaraNa karake eka manakI mAnA siddhAntoMmeM mAnA hai| mubhayaM 303 306 310 312 bhumayaM 314 314 320 324 Consciousness padArtha karate 329 n Consciosness padArtha karase nahI racanAkI carcAkI sAMskRtike mAstiSkako Pioblems nahIM n 330 331 332 racanA kI carcA kI sAMskRtika mastiSdAkA Problems n n 333 bebara vebara n n 333 334 334 334 n n n 335 n 336 336 bastra svIkAra sarbathA bAcaspatimizra tattvarsagrahapajikA racanAkI racanAko siddhAtoMmeM arvAcIva paM0 becanadAsa kiyAhai vastra svIkAra sarvathA vAcaspatimizra tattvasaMgrahapaMjikA racanA kI racanA kI siddhAntoMmeM arvAcIna paM0 becaradAsa kiyA hai 13 349 351 aMtima 26
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIda rAjabanta Aanna, agAsa dvArA saMcAlita paramazrutaprabhAvaka-maNDala (zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA ) ke prakAzita anyoMkI sUcI (1) gommaTasAra--jIvakANDa-zrInemicandrasiddhAnta cakravartikRta mUla gAthAyeM, zrIbrahmacArI paM0 khUbacandrajI siddhAntazAstrIkRta nayI hindiittiikaa-ykt| yavakI vAra pAMDatajIne dhavala, jayadhavala, mahAdhavala aura bar3I saMskRtaTIkAke AdhArase vistRtaTokA likhI hai| tRtIyAvRtti / / mUlya-chaha rupaye / (2) svAmikAttikeyAnukSA--svAmikAttikeyakRta mUla nAthAyeM, zrIzubhacandrakRta baDI saMskRtaTIkA, syAdvAda mahAvidyAlaya vAgaNasIke pradhAnAdhyApaka, paM0 kailAza ndrajI zAstrIkRta hindottii| aMgrejI prstaavnaayukt| sampAdaka-DA0 A0 ne uNadhye, kolhApura / mUlya-caudaha rupye| (3) paramAtmaprakAza aura yogasAra--zrIyogIndudevakRta mUla apabhraMza-dohe, zrIbrahmadevakRta saMskRta-TIkA va paM0 daulatarAmajIkRta hindI-TIkA / vistRta aMgrejI prastAvanA aura usake hindosAra sahita / mahAna adhyAtma-grantha / DA0 A0 ne0 upAdhyekA amUlya sampAdana / navIna saMskaraNa / mUle-nau rupye| (4) jJAnArNava--zrIzubhacandrAcAryakRta mahAna yogazAstra / sujAnagar3ha nivAsI paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlakRta hindI anuvAda sahita / tRtIya sundara AvRtti / mUlya-ATha rupaye / (5) pravacanasAra-zrImatkundakundAcAryaviracita grantharatnapara zrImadamRtacandrA zaryakRta tattvapradIpikA evaM zrImajjayasenAcAryakRta tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkAyeM tathA pAMDe hemarAjajI racita bAlAvabodhinI bhASATIkA / DA0 A0 ne0 upAdhyekRta adhyayanapUrNa aMgrejI anuvAda aura vizada prastAvanA Adi sahita AkarSaka sampAdana / tRtIyAvRtti / mUlya-pandraha rupye| (6) bRhadvyasaMgraha-AcArya nemicandrasiddhAMtidevaviracita mUla gAthA, zrIbrahmadevavinirmita saMskRtavRtti aura paM0 javAharalAlazAstripraNIta hindI-bhASAnuvAda sahita / padavyasaptatattvasvarUpavarNanAtmaka uttama grantha / tRtIyAvRtti / mUlya-pAMca rupaye, pacAsa paise / (7) puruSArthasiddhaya pAya-zrIamRtacandrasUrikRta mUla zloka / paM0 ToDaramallajI tathA paM0 daulatarAmajIkI TIkAke AdhArapara sva. paM0 nAthUrAmajI premI dvArA likhita navIna hindITIkA sahita / zrAvaka-munidharmakA cittasparzI adbhuta varNana / paMcamAvRtti / mUlya-nona hAye, paccIsa paise / (8) adhyAtma rAjacandra--zrImad rAjacandra ke adbhuta jIvana tathA sAhityakA zodha evaM anubhavapUrNa vivecana DaoN0 bhagavAnadAsa manasukhamAI mahetAne gurjarabhASAmeM kiyA hai| manya-sAta rupaye (9) paMcAstikAya-zrImadbhagavatkundakundAcAryaviracita anupama gantharAja / A0 dAmRtacandramUrikRta 'samayavyAkhyA' evaM AcArya jayasenakRta 'tAtparyavRtti'-nAmaka saMskRta TIkAoMse alaMkRta aura pAMDe hemarAjajI-racita bAlAvabodhinI bhASA-TokAke AdhArapara paM0 manoharalAlajI zAstrIkRta pracalita hindIanuvAdasahita / tRtiiyaavRtti| mUlya-sAta rupye| (10) aSTaprAbhata-zrImatkundakundAcArya viracita mUla gAthAoMpara thIrAvajIbhAI desAI dvArA gujarAtI gadya-padyAtmaka bhASAntara / mokSamArgakI anupama bheNtt| mUlya-do rupaye mAtra / (11 ) bhAvanAbodha-mokSamAlA-zrImadarAjacandrakRta / vairAgyabhAvanA sahita jainadharmakA yathArthasvarUpa dikhAne vAle 108 sundara pATha haiN| mU0-eka rupayA, pacAsa paise /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlya (12) syAdvAda maMjarI--zrImalliSeNasUrikRta mUla aura zrIjagadIzacandrajI zAstrI ema0 e0, pI-eca0DI0 kRta hindI anuvAda sahita / nyAyakA apUrva grantha hai| bar3I khojase likhe gaye 13 pariziSTa mUlya-dasa rupaye ( 13 ) gommaTasAra--karmakANDa-zrInemicandrasiddhAntacakravartikRta mUla gAthAyeM, sva. paM0 manoharalAlajI zAstrIkRta saMskRtachAyA aura hindITokA / jainasiddhAnta-grantha hai| ( punaH chapa rahA hai) (14 ) samayasAra--AcArya zrIkundakundasvAmI-viracita mahAna adhyAtmagrantha, tIna TIkAoM sahita / ( aprApya ) (15) labdhisAra (kSapaNAsAragabhita )--zrImannemicandrasiddhAntacakravartI-racita karaNAnuyoga grNth| paM0 manoharalAlajI zAstrIkRta saMskRtachAyA aura hindIbhASAnuvAda sahita / aprApya / (16) dravyAnuyogatarkaNA-zrIbhojasAgarakRta, aprApya hai / ( 17 ) nyAyAvatAra--mahAn tArkika zrI siddhasenadivAkarakRta mUla zloka, va zrIsiddharSigaNikI saMskRtaTIkAkA hindI-bhASAnuvAda janadarzanAcArya paM0 vijayamUrti ema0 e0 ne kiyA hai| nyAyakA suprasiddha grantha hai| mUlya-pAMca rupye| ) prazamaratiprakaraNa-AcArya zrImadumAsvAtiviracita mUla zloka, zrIharibhadrasUrikRta saMskRtaTokA aura paM0 rAjakumArajI sAhityAcArya dvArA sampAdita sarala artha sahita / vairAgyakA bahuta sundara grantha hai| mUlya-chaha rupye| (19) sabhASyatattvArthAdhigamasUtra ( mokSazAstra)--zrImat umAsvAtikRta mUla sUtra aura svopajJabhASya tathA paM0 khUbacandajI siddhAntazAstrIkRta vistRta bhASATokA / tattvoMkA hRdayagrAhya gambhIra vishlessnn| mUlya-chaha rupye| (20) saptabhaMgItaraMgiNI-zrIvimaladAsakRta mUla aura sva. paMDita ThAkuraprasAdajI zarmA vyA-. karaNAcAryakRta bhASATIkA / navyanyAyakA mahatvapUrNa grantha / aprApya / (21) iSTopadeza-zrIpUjyapAda-devanandiAcAryakRta mUla zloka, paMDitapravara AzAdharakRta saMskRtaTIkA, paM0 dhanyakumArajI jainadarzanAcArya ema0 e0 kRta hindITIkA, sva0 bairisTara campatarAyajI kRta aMgrejITIkA tathA vibhinna vidvAnoM dvArA racita hindI, marAThI, gujarAtI evaM aMgrejI padyAnuvAdoM sahita bhAvavAhI AdhyAtmika rcnaa| mUlya-eka rupayA, pacAsa paise / (22) iSTopadeza-mAtra aMgrejI TIkA va padyAnuvAda / / mU0-pacahattara paise| (23) paramAtmaprakAza-mAtra aMgrejI prastAvanA va mUla gaathaayeN| mU0-do rupye| ( 24 ) yogasAra-mUla gAthAyeM aura hindIsAra / mU0-pacahattara paise| ( 25 ) kArtikeyAnuprekSA-mAtramUla, pAThAntara aura aMgrejI prstaavnaa| mU0-do rupaye, pacAsa paise / ( 26 ) upadezachAyA Atmasiddhi-zrImad rAjacandrapraNIta / aprApya / (27) zrImadarAjacandra-zrImadake patroM va racanAoMkA apUrva saMgraha / tattvajJAnapUrNa mahAn grantha hai / ma. gAMdhIjIkI mahattvapUrNa prastAvanA / ( navIna parivaddhita saMskaraNa punaH chapegA) adhika mUlyake grantha maMgAne vAloMko kamIzana diyA jaayegaa| isake liye ve hamase patravyavahAra kreN|
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIlada rAjacandra AzramakI orase prakAzita gujarAtI grantha (1) zrImad rAjacandra (2) adhyAtma rAjacandra (3) zrIsamayasAra ( saMkSipta ) ( 4 ) samAdhi sopAna ( ratnakaraNDa zrAvakAcArake viziSTa sthaloMkA anuvAda ) ( 5 ) bhAvanAbodha, mokSamAlA (6) paramAtmaprakAza (7) tattvajJAna taraMgiNI (8) dharmAmRta ( 9) svAdhyAya, sudhA ( 10 ) sahajasukhasAdhana (11) tattvajJAna (12) zrIsadguruprasAda (13) zrImad rAjacandra jIvanakalA (14) subodha saMgraha (15) nityaniyamAdi pATha ( 16 ) pUjA saMcaya ( 17 ) AThadRSTinI sajjhAya (18) AlocanAdipada saMgraha ( 19) patrazataka (20) cainyavaMdana covIgo (21) nityakrama ( 22) zrImad rAjacandra-janmazatAbdImahotsava-smaraNAMjali ( 23 ) zrImad laghurAja svAmoM ( prabhuzrI ) upadezAmRta ( 24 ) Atmasiddhi (25 ) zrImad rAjacandra vacanAmRta-sArasaMgraha Adi / Azramake gujarAtI-prakAzanoMkA pRthaka sUcIpatra magAiye / sabhI granthoMpara DAkakharca alaga rhegaa| prAptisthAna : (1) zrImad rAjacandra Azrama, sTezana-agAsa po0 voriyA : vAyA-ANaMda (gujarAta) (2) paramazrataprabhAvaka-maNDala (zrImada rAjacandra jaina zAstramAlA ) caukasI cembara, khArAvA, jauharI bAjAra, bambaI-2
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
_